Il dolce stil novo (ose stilnovismo stili i ri i mbl) kshtu quhej lvizja m e rndsishme

letrare e shek. XIII n Itali. E ndikuar nga shkolla siciliane dhe poezia toskane, tema kryesore e
ktij drejtimi ishte dashuria (amore). Xhentilesa (gentilezza) dhe dashuria ishin n t vrtet
topose n veprat m n z t ksaj kohe. Emri Dolce Stil Novo sht prdorur pr her t par
nga Dante Aligieri (Knga 24, Purgatori). Karakteristik e stilit t ri t mbl sht tipizimi i
figurs s femrs-engjll.
Humanizmi lvizje kulturore q i priu dhe shoqroi lindjen dhe zhvillimin e Rilindjes
evropiane (shek. XIV e XV). Tipari themelor i humanizmit ka qen rizbulimi dhe studimi (edhe
imitimi) i klasikve t letrsis antike greke e romake, si modele t nj qytetrimi t lart, laik
dhe q kishte n qendr t vmendjes njeriun, kryesisht me problemet e tij toksore dhe me
synimin pr t arritur nivele t larta prsosmrie e njohurie.
-

Studia humanitatis kundrejt studia divinitatis studimet humane para atyre hyjnore
(kishtare)
Uomo universale krkohet q njeriu t jet i gjithanshm, universal
Interesimi n letrsin antike greke e romake
Zbulimi i teksteve t vjetra greke dhe latine, si dhe studimi i tyre
Interesimi ndaj gjuhs latine ( jo latinishtes mesjetare t Dantes, por asaj t Ciceroni e
Kuintilianit). Humanistt i kan shkruar veprat e tyre n gjuhn latine.

Renesanca (ital. rinascita ose rinascimento rilindje) ishte nj lvizje kulturore dhe artistike e
cila shtrihej n periudhn prej shekullit 14 deri n shekullin 17, duke filluar n Itali dhe duke u
zhvilluar pastaj n tr Evropn, n shkenca, ne teologji, n letrsi dhe n art. Rilindja paraqet
nj periudh letrare ku bhet kalimi nga mesjeta n kohn e re. Kjo periudh karakterizohet me
interesimin n artet dhe antikitetin. Autort e Renesancs nuk u mjaftuan vetm me at q u ofroi
antikiteti. Ata prfituan shum nga burimet e kulturs dhe historis kombtare. Pason letrsia n
gjuhn popullore e cila mbshtetet n rreth m t gjer t lexuesve. Mbas modelit antik, letrsia
dhe arti u thelluan n analizn e shpirtit njerzor. Krijimi letrar fitoi individualitete e origjinalitet.
Renesanca ndahet n tri periudha:

Renesanca e hershme (Petrarka, Dante, Bokao)

Renesanca e lart
Renesanca e von (Shekspiri, Servantesi)

N mnyr simbolike, data e fundit e letrsis s Renesancs vlersohet 23 prilli 1616, ku n t

njjtn dit, n Spanj dhe n Angli, shuhen dy gjenit e epoks, Servantesi dhe Shekspiri.

Baroku (portugalisht barroco- perl e parregullt, josferike)

Interesimi tematik i shkrimtarve barokian ka qen kryesisht i dyllojshm:
1. Nga nj an jan frymzuar me motive fetare t prjetuara n mnyr pompoze dhe t
siprfaqshme; me ndjenjn e vdekjes dhe kalueshmris s do gjje, me vizionin tragjik
t kohs dhe t humbjes s individit n skenn e pasigurt t bots
2. N ann tjetr n veprat e tyre sht karakteristik sensualizmi i theksuar, i cili nuk
shteret n lirin erotike as n morbiditet, mirpo plotson edhe interesimin pr dukurit
m t ndryshme t vrtetsis s jashtme, botkuptimin e tyre pr natyrn dhe vet stilin e
tyre.
Qndrimi ndaj vrtetsis n poetik barokiane manifestohet me synimin e poetve q me mjetet
e shprehjes ta udisin lexuesin, duke prdorur analogji t pazakonshme, t papritura, t
uditshme, mbi t cilat mbshtetet metafora si mjet dominant i hipertrofuar i poezis barokiane.
Format e liriks klasike jan t artikuluar stilistikisht me ndihmn e figurave t uditshme,
aliteracioneve t dhunshme, lojs s fjalve, inversioneve t sforcuara dhe elementeve t
krkuara tingullore.
Baroku vjen si dekompozim i gjith asaj q solli renesanca: menuria shpirtrore kthehet kah
shqetsimi dhe dyzimi i personalitetit; ajo siguri prpara bots dhe jets, besimi n vlerat e t
mirave toksore shndrrohet n paknaqsi t brendshme, n mendimin mbi kalueshmrin dhe
vdekjen, n pesimizm. Ekuilibri klasik dhe masa e shprehjes shndrrohet n teprim stilistik, loj
artizmi, n artificialitet dhe n afeksion: krkohet ajo q sht e rrall dhe synohet origjinaliteti
me do kusht. N do gj sht e pranishme ngutia, shqetsimi, tendosja.
Manierizmi themelues Xhambatista Marino (Giambattista Marino). Sipas tij qllimi i poetit
sht t habis. Duke u prpjekur ta habis lexuesin Marino ka futur n poezin italiane motive
t pazakonshme, efekte tingullore impresive, grumbullim, t metaforave t komplikuara dhe
prsritjesh tingullore. Lirika e Marinos ka tepric t imagjinats ekstravagante dhe teprime t
llojllojshme stili, mirpo e varfr me ndjenja, n vend t s cilave si vij qendrore trhiqet
sensualiteti n paraqitjen e natyrs dhe t dashuris, e q n t vrtet sht karakteristika m
origjinale e ksaj poezie.
Gongorizmi prfaqsuesi kryesor Luis de Gongora i Argote (Luis de Gongora y Argote).
Fillimisht sht quajtur culteranismo(culto-i ditur). Edhe pse kjo shkoll veohet me
karakteristikat qensore t barokut, megjithat i takon atij, pr m tepr, kulturanizmi sht skaji
m ekstrem i shprehjes s barokut dhe sht e ngjashme me shkollat barokiane t asaj kohe:
manierizmi italian, preciozizmi frng, eufemizmi anglez. Prfaqsuesi i ksaj shkolle Luis
Kariljo i Sotamajor (Luis Carillo y Sotamayor) sht prpjekur krijoj nj program t
kulteranizmit. Ndr t tjera ai thot q m i rndsishm sht zbukurimi i jashtm i poezis q
shprehjet duhet t jen t larta, t rnda dhe enigmatike.

Ky stil prbhej nga shumsia e fjalve t reja, t cilat t shumtn jan marr nga latinishtja, n
sintaksn e parndomt, gjithashtu sipas modelit latin. Ishte n mod sidomos hiperbata, rendi jo
i rndomt i fjalve n fjali, pastaj pasuria e metaforave, t guximshme dhe origjinale dhe
shumsia e koncepteve nga mitologjia.
Eufemizm Kjo fjal ka hyr n letrsi nga emri i heroit t romanit Eufues ose Anatomia e
shpirtit e shkrimtarit anglez Y. Lyly. Vepra sht shkruar me nj stil t fryr, artificial, plot
aliteracione, metafora t errta, pyetje retorike. Ky lloj stili u quajt eufemizm.
Preciozizmi quhet kshtu nj drejtim letrar, q u zhvillua n Franc n shek.. XVII dhe ka
shum gjra t prbashkta me marinizmin, gongorizmin dhe eufemizmin. Preciozizmi e mori
emrin nga fjala precieuse, me t ciln n shek.. XVII quheshin grat aristokrate t kohs, q
prdornin n t folur dhe n shkrim fjal tepr t zgjedhura, shprehje t panatyrshme e t
strholluara. Kt krkes t tyre, q erdhi gjithnj duke u intensifikuar, aq sa t bhej qesharake.