SLOENE LEGURE ALUMINIJUMA

Zbog relativno loih mehanikih i tehnolokih osobina, u praksi se obino ne upotrebljavaju dvokomponentne ve viekomponentne legure aluminijuma (3 i vie). U cilju poboljanja ovih osobina dodaju se legirajui elementi a to su najee u, !g. "ao redovne pratee primjese javljaju se #e i $i, mada ovi elementi mogu imati i ulogu legirajuih elemenata. %ko se legirajui elementi rastvaraju u %l onda nastaju sloeni vrsti rastvori, dok pri sadr&aju ovih elemenata i'nad granice rastvorljivosti, nastaju intermedijatne faze, eutektikumi i intermetalna jedinjenja. (snovna podjela slo&enih legura %l je na) legure za livenje, ija je mikrostruktura slo&eni vrsti rastvor sa prisustvom eutektikuma , i legure za deformaciju, kod kojih se u osnovi viestruko legiranog vrstog rastvora nala'e kristali intermedijatnih *a'a.

Legure Al Cu Mg (va legura se u praksi na'iva duraluminijum. (snovni legirajui elementi su u i !g, iako se esto dodaje i !n, koji poboljava mehanike osobine i otpornost na koro'iju. +risustvo #e i $i je nei'bje&no. (snovne karakteristike ovih legura su) koriste se iskljuivo 'a plastinu preradu jer u strukturi nema eutektikuma, 'bog i'dvajanja intermedijatnih *a'a (%l, u, %l, u!g, !g,$i, %l- u,#e, itd..) pogodne su 'a ojaavanje termikim talo&enjem. Uobiajeni hemijski sastav duraluminijuma je) u . 3,/ 0 /,123 !g . 4,/ 0 4,123 niskolegirani, srednjelegirani i visokolegirani. $a porastom sadr&aja legirajuih elemenata raste vrstoa a opada plastinost ovih legura, tako da se visokolegirani duraluminijum teko de*ormie. 6'otermalni presjeci dijagrama stanja %l0 u0!g su dati na slici 7. !n . 4,/04,1 23 #e 5 4,-23 $i 5 4,-2

U 'avisnosti od sadr&aja !g i u, duraluminijum se mo&e podijeliti na)

% Cu 6
rastvorljivost na 20 oC

rastvorljivost na 500 oC

2 Al 2
vrsti rastvor vrsti rastvor + ojaavajue faze

% Mg

Slika 1. Dio dijagrama stanja Al-Cu-Mg 8a slici se mo&e uoiti da se sa poveanjem temperature poveava granina rastvorljivost !g i u u %l. U podruju i'me9u linija granine rastvorljivosti, osim vrstog rastvora eg'istiraju i intermedijatne *a'e, koje su bitne u postupcima ojaavanja termikim talo&enjem. :itno je napomenuti da neke intermedijatne *a'e , (na ba'i #e i $i) ne vre ojaavanje, ve naprotiv, 'bog smanjenja koliine osnovnih ojaavajuih *a'a tetno utiu na vrstou i plastinost. ;ermika obrada duraluminijuma podra'umijeva) 'agrijavanje do temperature kaljenja, 'adr&avanje na toj temperaturi do rastvaranja svih rastvorljivih *a'a, kaljenje u vodi i prirodno ili vjetako starenje, tj. i'dvajanje ojaavajuih *a'a. Duraluminijum, 'a ra'liku od dvokomponentnih legura %l0!g i %l0!n ima malu otpornost na koro'iju, pa se u tom cilju vri <plakiranje=, tj 'atita istog sa istim %l. >ebljina plakiranog sloja je oko ?2 debljine komada ija se 'atita vri. +ostupkom plakiranja se pogoravaju mehanike osobine, ali se poboljava otpornost na koro'iju. U sluajevima kad je neophodno obe'bijediti veliku vrstou legure (??40-44 8@mm ,) osim u i !g dodaje se i Zn (?0-2). +oveanjem sadr&aja Zn poveava se vrstoa jer se i'dvajaju ojaavajue *a'e (%l,!g3Zn3, %l, u!g, !g,Zn,). 8asuprot tome plastinost i otpornost na koro'iju opadaju. Legure Al Mg - Si Aegure ovog tipa, u praksi se na'ivaju i avial legure, i mogu se koristiti 'a plastinu preradu (ako je 2 $i <7,?) i 'a livenje (ako je 2 $i >7,?). (ve legure imaju manju vrstou, ali bolju plastinost i otpornost na koro'iju, u odnosu na duraluminijum. "ao ojaavajua *a'a javlja se !g ,$i. %ko se legura koristi 'a livenje, obino je sadr&aj $i B0742, u' male koliine !n (4,,04,?2).

Oznaavanje legura aluminijuma ('naka aluminijumskih legura po CU$0u ( . (.44,) vri se na sledei nain)

+rema tehnolokoj namjeni slovne o'nake (6 mjesto) mogu biti sledee ) +0 legure 'a livenje u pjeane kalupe, "0 legure 'a kokilni liv, ;0 legure 'a livenje pod pritiskom, 0 legure 'a centri*ugalno livenje, $0 legure 'a spajanje ('avarivanje i lemljenje), >0 legure 'a dodavanje. Vano je na omenuti da legure za lastinu reradu nemaju oznake za te!nolo"ku namjenu. #a drugom mjestu je o'naka koja predstavlja hemijski sastav, i podra'umijeva hemijski simbol %l i hemijske simbole osnovnih legirajuih elemenata. +ored hemijskih simbola elemenata stavljaju se brojane vrijednosti njihovog sadr&aja, pri emu se sadr&aj %l ne naglaava. #a tre$em mjestu osnovne o'nake stavlja se o'naka stanja materijala to podra'umijeva stepen de*ormacije ili vrstu termike obrade. #a etvrtom mjestu je o'naka stanja povrine. %znake na tre$em i etvrtom mjestu se ( . (.44/). &rimjeri' C.Al Si 1( ro isuju standardima CU$ ( . (.443) i CU$

- legura za )entrifugalno livenje sa sadrajem Si od 1*+. i ma- sadrajem Mg od 1+.

Al Cu , Mg1 - legura za lastinu reradu sa ma- sadrajem Cu od , +

LEGURE BAKRA (pte odlike legura bakra su da imaju dobre mehanike osobine i otpornost na koro'iju. U praksi se upotrebljavaju dvije grupe legura u) mesing legura bakra sa cinkom, bronza - legura bakra sa drugim elementima. Mesing !esin'i su dvokomponentne ili viekomponentne legure na ba'i u, u kojima se kao glavni legirajui element javlja cink. Osnovne vrste faze koje se javljaju u s ste!u "u#$n su% - vrsti rastvor Zn u u, u kome je maksimalna rastvorljivost 3B2 Zn, - faza koja je jedinjenje elektronskog tipa, pribli&nog sastava uZn, nastalo i' primarnih kristala i preostalog rastopa. 8avedena *a'a ima prostorno centriranu kubnu reetku. - faza pribli&nog sastava u?Zn1 je jedinjenje elektronskog tipa i nastaje peritektikom reakcijom i' prethodno i'dvojene - faze i preostalog rastopa. - faza koja nastaje peritektikom reakcijom na -44 *a'u.
o

a ra'la&e se eutektoidno na i

- faza je jedinjenje elektronskog tipa, pribli&nog sastava uZn 3, koje nastaje peritektikom reakcijom i' prethodno i'dvojene *a'e i preostalog rastopa. - faza predstavlja vrsti rastvor u u Zn koji nastaje peritektikom reakcijom i' 0 *a'e i preostalog rastopa. !esin'i koji u strukturi imaju i *a'u, prema hemijskom sastavu i strukturi dijele se na) !es n&e' + !es n&e' !es n&e. (snovna ra'lika navedenih mesinga je u sadr&aju u, jer mesing sadr&i vie od D42 u, dok dvojni E mesing ima ??0D42 u. Cedno*a'ni mesin'i , 'bog i'ra&ene krtosti nemaju 'naajniju praktinu primjenu. !ikrostruktura dvo*a'nog E mesinga prika'ana je na slici ,.

Slika *. Mikrostruktura . mesinga sa ,1 + /n. 0 faza- svijetlo olje, faza - tamno olje1 >vojni mesin'i se, u cilju poboljanja osobina, esto legiraju drugim elementima (%l, #e, 8i, $n, !n) i na taj nain se dobijaju s e)ijalni ili vi"ekom onentni mesin'i. Aegirajui elementi, osim +b, poboljavaju mehanike osobine, ali smanjuju plastinost mesinga. $adr&aj +b u mesingu mora se strogo kontrolisati, jer uslovljava pojavu lakotopivog mikrokonstituenta, koji se i'dvaja po granicama 'rna, i mo&e dovesti do raspada legure. +rema namjeni mesin'i se dijele na) mesinge za deforma)iju koji se koriste 'a i'radu limova, traka, &ica..., i mesinge za livenje pro*ila koji imaju mali visko'itet, dobru livkost, ali i sklonost ka segregacijama. Bronza :ron'e su legure na ba'i bakra gdje se kao legirajui elementi javljaju ) kalaj ($n) , aluminijum (%l), berilijum (:e), olovo (+b), silicijum ($i). Kalajne bronze su legure u sa $n, u kojima je prosjeni sadr&aj kalaja oko 742. U praksi , ove legure se obino koriste 'a livenje, mada se u i'vjesnim sluajevima, o kojima e naknadno biti rijei, mogu koristiti i 'a plastinu preradu. U strukturi ove bron'e javljaju se sledee vrste *a'e) - faza koja predstavlja supstitucijski vrsti rastvor $n u u, povrinsko centrirane kubne reetke, sa maksimalnom rastvorljivou 7?,1 2 $n (na ?1D o ). 8a sobnoj temperaturi $n se praktino ne rastvara u u. - faza intermedijatna *a'a pribli&nog sastava u?$n, prostorno centrirane kubne reetke, nastala peritektikom reakcijom i' 0*a'e i 'aostalog rastopa. - faza , intermedijatna *a'a elektronskog tipa pribli&nog sastava u37$n1. - faza pribli&nog sastava u3$n. - faza, intermedijatna *a'a, po strukturi bliska 0 *a'i. - faza pribli&nog sastava u,4 $nD. - faza, pribli&nog sastava u? $nD. !ikrostruktura $n bron'e prika'ana je na slici ,.

Slika *. Mikrostruktura 2ronze sa 13+ Sn 0-,((1 (snovni *aktor koji ograniava primjenu kalajnih bron'i 'a plastinu preradu je pojava krte intermedijatne - *a'e. (va *a'a se ne javlja u bron'ama do D2 $n, tako da je ovo granini sdr&aj 'a plastinu preradu. :ron'e sa vie od 742 $n, 'bog 'natnog i'dvajanja - *a'e, koriste se iskljuivo 'a livenje. Aluminijums!e bronze su legure na ba'i dvojnog u0%l sistema, pri emu se mo&e vriti i dopunsko legiranje , najee sa #e, !n, 8i, $i. !aksimalni sadr&aj %l u ovim legurama je 772, a po strukturi mogu biti jedno*a'ne i dvo*a'ne. +rimjenjuju se 'a livenje i plastinu preradu. Uobiajena struktura dvo*a'ne %l0bron'e prika'ana je na slici 3.

Slika 4. Mikrostruktura Al 2ronze, 01(+ Al1 (-faza i eutektoid .)

Berilijumove bronze sadr&e ,2 :e i B1 2 u. Fastvorljivost :e raste sa temperaturom to omoguava primjenu ovih legura 'a ojaavanje termikim talo&enjem. Olovne bonze sadr&e -42 u i 342 +b, i imaju veliki praktini 'naaj jer se koriste 'a i'radu le&ajeva. U vrstom stanju, u i +b se ne rastvaraju, a rastvorljivost u tenom stanju je ograniena. Zbog velike ra'like u speci*inoj te&ini u i +b, postoji opasnost pojave likvacija, tako da se pred
6

livenje rastop mora inten'ivno mijeati. U cilju poboljanja mehanikih osobina (vrstoe i tvrdoe) u olovne bron'e se dodaje $n, pri emu je $n u sklopu 0vrstog rastvora na ba'i u, dok je +b i'dvojeno po granicama 'rna. Silicijumove bronze su legure u sa maksimalno 3,?2 $i, koje se koriste 'a i'radu opruga, kao i alata 'a rad na povienim temperaturama (do ,?4 o ) i u agresivnim sredinama (morska voda). >odatkom nikla i magne'ijuma poboljavaju se mehanike i koro'ione osobine ovih legura. Oznaavanje legura ba!ra

#a rvom mjestu se nala'i slovna o'naka 'a nain i'rade i to) +0 livenje u pijesku, "0 livenje u kokili, ;0 livenje pod pritiskom, :0materijal u bloku, 0 centri*ugalno livenje, 80 neprekidno (kontinuirano livenje). 5egure za lastinu reradu, na ovom mjestu nemaju nikakvu oznaku6 ('nake 'a namjenu legure mogu biti) >0 legure 'a dodavanje i de'oksidaciju, G0 legure 'a hemijsku industriju, $0 legure 'a spajanje, A0 legure 'a le&ajeve, H0 legure 'a tamparsku industriju, A0 legure 'a elektrotehniku. 8a drugom mjestu se nala'i o'naka 'a hemijski sastav po sledeem redosledu) 0 o'naka 'a bakar ( u), 0 o'naka glavnog legirajueg elementa (npr. $n, Zn), 0 brojana o'naka sadr&aja legirajueg elementa, 0 o'naka sporednog legirajueg elementa, 0 brojane o'nake sadr&aja sporednih legirajuih elemenata. #a omena' ako je sadraj s orednog legiraju$eg elementa is od 1+ onda se ne stavlja 2rojana oznaka iza njegovog sim2ola. %znake na tre$em i etvrtom mjestu su definisane su ose2nim standardom. "rimjeri#
7

 C. Cu &2 *7 Sn 7 I legura livena centi*ugalno, sa ,?2 olova i ?2 kalaja. Cu /n *7 Sn- legura namijenjena 'a plastinu preradu, sa ,? 2 Zn i malim sadr&ajem $n. Legure ni!la Jisti 8i ima visoku vrstou i plastinost i prera9uje se u polu*abrikate, kao to su ipke, limovi , &ica. Aegure nikla imaju veliki elektrini otpor, koro'ionu stabilnost i vatrootpornost. Aegure 8i se mogu podijeliti na) konstrukcione, elektrotehnike, vatrootporne i legure sa posebnim *i'iko0hemijskim osobinama. 8onstruk)ione legure , osim 8i sadr&e i i'vjesnu koliinu !n, $i, i !g. "oriste se u vidu traka, ipki i &ice 'a i'radu ra'nih konstrukcija i sklopova u mainskoj i elektro industriji. Za djelove koji su i'lo&eni dejstvu agresivne sredine koristi se legura 8i sa ,12 u, (monel). 9lektrote!nike legure se odlikuju velikim elektrinim otporom i koriste se 'a i'radu elemenata mjernih ure9aja, reostata i pei. 8ajiru upotrebu od ovih legura imaju) 0 konstantan , (8i0 u E 7,?2 !n), 0 nikelin 0 8i0 u E 72 !n), 0 ni!rom (8i0 r), 'a i'radu 'agrevnih elemenata pei, 0 !romel i alumel 'a i'radu termoparova (mjerenje temperature). Vatroot orne legure i legure visoke vrstoe na povienim temperaturama, koriste se 'a i'radu turbina i reaktivnih motora. U osnovi ovih legura je trojni sistem 8i0 r0#e u' dodatak elemenata kao to su) ;i, !o, K itd. $trukturu ine legirani vrsti rastvori 8i visoke vrstoe i termike stabilnosti. Latrootpornost ovih legura (nimonik legure) se posti&e dodatkom %l i ;i, koji i'a'ivaju disper'iono ojaavanje , u' dodatak tekotopivih elemenata kao to su K, !o i 8b. 8i0 r legure, koje se koriste 'a rad na veoma visokim temperaturama (744407744 o ), nijesu pogodne 'a plastinu preradu, ve se iskljuivo koriste u obliku odlivaka. !ikrostruktura legure nimonik data je na slici /.

Slika ,. Mikrostruktura nimoni! legure 0:7+ #i, *(+ Cr, 47;i, 1+ Al, (,1+C1 a1 oliedarska zrna vrstog rastvora #i sa dis erznim fazama, 21 legirani vrsti rastvor sa uklju)ima kar2ida.

OSNO(E )ERMI*KE OBRA+E Cedan od naina 'a poboljanje osobina metala i legura je njihova termika obrada, koja je 'asnovana na promjeni strukture u vrstom stanju. ;ermika obrada se 'asniva na di*u'ionim procesima i polimor*nim trans*ormacijama. +roces termike obrade se sastoji i' tri operacije) 'agrijavanje do temperature termike obrade (;.(), 'adr&avanje na temperaturi ;.(., hla9enje sa temperature ;.(. 8avedeni termiki ciklus mo&e se predstaviti na slici ?.

Slika 7. 8riva zagrijavanja i !la<enja ri termikoj o2radi Fe&im 'agrijavanja je odre9en temperaturom 'agrijavanja, koja se dosti&e odre9enom br'inom 'agrijavanja. (peracija 'agrijavanja podra'umijeva i rogrijavanje, tj dr&anje na temperaturi termike obrade, dok se ne i'jednai temperatura centra i povrine komada. Vrijeme zagrijavanja i rogrijavanja 'avisi od vie *aktora kao to su) vrste materijala, me9usobni polo&aj i broj komada koji se 'agrijavaju, oblik predmeta (komada), sredina u kojoj se vri 'agrijavanje. Vrijeme zadravanja na temperaturi termike obrade 'avisi od) temperature 'agrijavanja, sredstva (sredine) u kome se vri 'agrijavanje, br'ine strukturnih promjena, disper'nosti strukture i stepena pregrijanosti i'nad kritine temperature. Lrijeme 'adr&avanja i'nosi 7407? s ('agrijavanje u soli) ili ,?034 s 'a 'agrijavanje u pei.
9

6' navedenog se mo&e 'akljuiti da su opredjeljujui *aktori koji de*iniu termiku obradu tem eratura i vrijeme (sl. D). (snovni parametri koji karakteriu termiku obradu su ) maksimalna temperatura 'agrijavanja, (tmaM), vrijeme dr&anja na toj temperaturi, br'ina 'agrijavanja, br'ina hla9enja.
t, oC

t max

h
,s

Slika 3. Dijagram tem eratura = vrijeme ri termikoj o2radi $rednja br'ina 'agrijavanja i hla9enja se i'ra&ava na sledei nain)

$tvarna br'ina 'agrijavanja i hla9enja pri nekoj temperaturi t- se i'raunava kao)

;okom termike obrade br'ina 'agrijavanja i hla9enja mo&e da se mijenja, tj da postoje prekidi u re&imu termike obrade. U tom sluaju se govori o neravnomjernom 'agrijavanju i hla9enju. Uopteno govorei, da bi se termikom obradom postigla promjena osobina potrebno je da pri 'agrijavanju odnosno hla9enju dola'i do *a'nih trans*ormacija (preobra&aja) u vrstom stanju. "ako se veina *a'nih trans*ormacija ne odigrava trenutno, ve u odre9enom vremenskom intervalu, to se promjenom uslova 'agrijavanja ili hla9enja mo&e obe'bijediti ) potpuna *a'na trans*ormacija, djelimina *a'na trans*ormacija, pojava novog mehani'ma trans*ormacije.
10

+regled osnovnih vidova i podgrupa termike obrade dat je na slici -. >ijagramski prika' =temperatura I vrijemeN navedenih vidova termike obrade, na osnovu #e0 #e3 dijagrama, prika'an je na slici 1.

Slika :. Vidovi termike o2rade

Slika >. Dijagrami osnovni! vidova termike o2rade elika

11

$ransformacije %ri zagrijavanju eli!a +rilikom termike obrade elika, u veini sluajeva prvo dola'i do austenitiza)ije, tj. stvaranja austenita (). !ehani'am nastanka austenita se mo&e pratiti na osnovu ravnote&nog dijagrama stanja #e0#e3 . "od eutektoidnih elika (4,12 ), pola'na perlitna struktura se pri 'agrijavanju ne mijenja sve do -,3 o , kada se po reakciji, koja je suprotna eutektoidnoj, i' *erita ( ) i cementita (#e3 ), *ormira austenit . 4,4,2 E #e3
D,D-2

O 0,8%

Uoljivo je da se, austenit sa prosjenim sadr&ajem 4,12 , mo&e dobiti i' *a'a sa i'ra'ito ra'liitim sadr&ajem ( i #e3 ), iskljuivo di*u'ionom preraspodjelom ugljenika. $am proces obra'ovanja austenita podra'umijeva *ormiranje centara kristali'acije (inicijalne =kliceN austenita) i njihovog rasta, (slika B).

Slika ?. @ema nastanka austenitnog zrna +erlit je struktura koja se sastoji od *eritnih polja ( ) i cementitnih lamela (#e3 ). entri kristali'acije nastaju na graninoj povrini navedenih mikrokonstituenata, jer je na tim mjestima slobodna energija najvea. "ako svaki sistem, u cilju posti'anja ravnote&e, te&i minimumu slobodne energije, onda se taj =viakN slobodne energije koristi 'a *ormiranje centara kristali'acije, odnosno austeniti'acije. :roj centara kristali'acije je vei ukoliko je kontaktna ovr"ina ferita i )ementita ve$a, a to je sluaj ako su cementitne lamele usitnjene, tj. disper'nije. (sim toga, broj centara kristali'acije se poveava sa orastom tem erature. !e9utim, da bi nastalo austenitno 'rno, nije dovoljno samo *ormiranje centra kristali'acije, ve i njegov rast. +rethodno je napomenuto da se *ormiranje austenita vri preraspodjelom i'me9u *erita i cementita, tako da je, ovaj postupak limitiran br'inom di*u'ije ugljenika. >i*u'ija , u velikoj mjeri, 'avisi od ra'like koncentracija , tako da je ona najinten'ivnija upravo na kontaktu *eritnih polja i cementitnih lamela. 6' ovoga proi'ila'i dodatno objanjenje, 'ato centri kristali'acije nastaju ba na granici 0#e3 . +oetak trans*ormacije perlita u austenit ve'an je 'a temperaturu trans*ormacije % c7, a potpuna trans*ormacija se ne odvija na konstantnoj temperaturi, ve u odre9enom temperaturnom intervalu (slika 74).

12

Slika 1(. Ati)aj tem erature i 2rzine zagrijavanja na formiranje austenita $a dijagrama se uoavaju dva re&ima 'agrijavanja (7 i ,) koje karakteriu dvije poluprave koje pola'e i' koordinatnog poetka. U sluaju (7) trans*ormacija se odvija u kraem vremenskom intervalu i na viim temperaturama nego u sluaju (,). ;rans*ormacija perlita u austenit odvija se u tri etape) stvaranje austenitnog 'rna, rastvaranje estica karbida u austenitu, homogeni'acija austenita. #aktori koji utiu na proces obra'ovanja austenita, osim temperature i br'ine 'agrijavanja su) pola'na struktura elika, sadr&aj ugljenika u eliku, sadr&aj legirajuih elemenata. Aegirajui elementi mogu uticati na jedan od sledeih naina) ubr'avaju proces austeniti'acije ( o i 8i), usporavaju proces austeniti'acije 'bog stvaranja karbida ( r, !o, L, K), ne utiu na proces austeniti'acije ($i, !n, %l). 8a osnovu rasta austenitnog 'rna, ra'likuju se tri vrste 'rna (sl. 77), i to) stvarno perlitno 'rno (d4) , koje eg'istira od sobne temperature do -,7 o , poetno austenitno 'rno (d) je najsitnije austenitno 'rno koje nastaje odmah nakon trans*ormacije perlita u austenit na %c7 temperaturi, nasledno 'rno (d7), koje nastaje 'agrijavanjem i rastom austenitnog 'rna.

13

Slika 11. @ematski rikaz rasta i romjene veliine zrna ri zagrijavanju i !la<enju. 8a desnoj strani slike dat je uticaj veliine pola'nog austenitnog 'rna na veliinu perlitnog 'rna koje se dobija njegovim hla9enjem. /akljuak je da se !la<enjem kru nozrne olazne austenitne strukture do2ija kru nozrna erlitna struktura i o2rnuto. "romjene u stru!turi %ri &la'enju eli!a +ri hla9enju elika i' podruja austenita mogu nastati ravnote&ne i neravnote&ne strukture. Bavnotene strukture nastaju veoma s orim !la<enjem elika, koji je ret!odno zagrijan iznad tem erature transforma)ije, i definisane su ravnotenim dijagramom stanja Ce-Ce 4C. %ko je hla9enje sporo, onda trans*ormacija austenita u perlit poinje na temperaturi bliskoj %c7. !e9utim, ako je hla9enje elika br'o, javlja se ot!la<enje, tj. trans*ormacija poinje na temperaturi 'natno ni&oj od ravnote&ne , usporava se di*u'iona preraspodjela ugljenika jer je krae vrijeme trans*ormacije, to uslovljava nastanak neravnote&nih produkata trans*ormacije (struktura). 6' navedenog proistie da 2rzina transforma)ije austenita zavisi od slede$i! faktora) stepena pothla9enja br'ine hla9enja, br'ine di*u'ije ugljenika. +okretaka snaga svake trans*ormacije ili preobra&aja je ra'lika slobodne energije produkata i reaktanata. $aglasno tome kljuni uticaj na preobra&aj austenita, ima ra'lika slobodne energije perlita i austenita (PQ). (sim toga, na ukupnu kinetiku procesa najvie utie najsporiji proces, a to je u ovom sluaju di*u'ija, tj. preraspodjela ugljenika. "ako je di*u'ija u najveoj mjeri 'avisna od temperature, to je temperatura kjuni *aktor koji utie na br'inu trans*ormacije. +romjena navedenih *aktora, tokom trans*ormacije prika'ana je na slici 7,.

14

Slika 1*. /avisnost 2rzine reo2raaja austenita od ste ena ot!la<enja i 2rzine difuzije 8a temperaturi -,7o ra'lika slobodnih energija austenita i perlita jednaka je nuli (Q.4). $a poveanjem pothla9enja Q se poveava i na ,44 o dosti&e maksimalnu vrijednost. 8asuprot tome, br'ina di*u'ije na ,44 o je praktino jednaka nuli, i ona raste sa porastom temperature, tako da na -,7o dosti&e svoj maksimum. $aglasno suprotnom uticaju ova dva *aktora, br'ina trans*ormacije (v) je na -,7o . 4 jer je Q.4, i na ,44 o .4, jer je tada >.4. Zavisno od toga koji je od ovih *aktora dominantan, mijenja se i br'ina trans*ormacije, tako da (v) svoj maksimum dosti&e u momentu presjeka krivih Q i >, (optimalan odnos *aktora Q i >). ;rans*ormacija austenita u perlit je praena stvaranjem centara kristali'acije i njihovim rastom. +roces se odvija u i'vjesnom vremenskom intervalu i mo&e se predstaviti kinetikom krivom (slika 73).

Slika 14. 8inetika razlaganja austenita u erlit +oetni stadijum preobra&aja austenita u perlit karakterie se veoma malom br'inom trans*ormacije, i taj period se na'iva inku2a)ioni eriod (vrijeme 40a). ;aka a odgovara stepenu preobra&aja od 72, dok taka 2 predstavlja praktino kraj trans*ormacije (stepen preobra&aja BB 2). Zavisno od temperature pothla9enja i br'ine hla9enja ra'likujemo (slika 7/) tri oblasti ra'laganja austenita ) perlitnu, beinitnu i marten'itnu.
15

Slika 1,. Dijagram izotermalnog razlaganja 0DB dijagram1 elika sa (,>+ C 6F dijagrami prika'uju poetak i kraj trans*ormacije austenita u perlit, 'a odgovarajuu temperaturu. Upore9ujui ove oblasti primjeuje se da perlit nastaje pri malim br'inama hla9enja i malim pothla9enjima a beinit neto veim pothla9enjima. Ukoliko linija koja de*inie re&im hla9enja ne presijeca krive 6F dijagrama, onda se austenit trans*ormie direktno u marten'it, be' nastanka perlita ili beinita ( br'o hla9enje). 8a temperaturi oko /?4o (slika desno) nala'i se granica perlitne i beinitne oblasti, dok je na temperaturi ??4 o br'ina trans*ormacije austenita u perlit najvea. Martenzitna transformacija (sobine strukture koja se dobija nakon hla9enja elika, u najveoj mjeri, 'avisi od br'ine hla9enja. Ukoliko je ta br'ina i'nad kritine, austenit se trans*ormie u strukturu koja se na'iva martenzit. Elavne karakteristike martenzitne transforma)ije su' nije praena stvaranjem centara kristali'acije, odsustvo di*u'ije, to 'nai da je sastav konanog marten'ita isti kao i pola'nog austenita, promjena u reetku, koja se vri grupnim orjentisanim pomjeranjem atoma putem kli'anja i dvojnikovanja, odvija se u odre9enom temperaturnom intervalu, koji 'avisi od sastava elika, pri emu se poetak trans*ormacije o'naava sa Ms a kraj sa Mf. +oto je marten'itna trans*ormacija praena promjenom u reetku, a imajui u vidu veu rastvorljivost u reetki, to se marten'it javlja kao presieni vrsti rastvor u #e. +ri ovoj trans*ormaciji nema di*u'ije , tj. nema njegove preraspodjele, tako da viak ugljenika i'a'iva de*ormaciju prostorne u tetragonalnu reetku. +oetak i kraj marten'itne trans*ormacije 'avise od sadr&aja ugljenika u eliku, tako da vei sadr&aj u eliku uslovljava ni&u Ms i Mf temperaturu (slika 7/.7)

16

Slika 1,.* Ati)aj sadraja ugljenika na oloaj Ms i Mf tem erature "ritina br'ina hla9enja, i'nad koje nastaje marten'itna struktura 'avisi od sadr&aja legirajuuh elemenata u eliku (slika 7/.3).

Slika 1,.4. Ati)aj legiraju$i! elemenata na kritinu 2rzinu !la<enja elika Uoava se da svi legirajui elementi, osim o smanjuju kritinu br'inu hla9enja. ;okom marten'itne trans*ormacije, jedan dio austenita ostaje netrans*ormisan, tj. ='arobljenN i'me9u ploica marten'ita ('aostali austenit). Udio 'aostalog austenita se poveeva sa poveanjem sadr&aja ugljenika (slika 7/./).

Slika 1,.,. Ati)aj sadraja ugljenika na udio zaostalog austenita $ransformacija u beinitnom %odruju Ukoliko se hla9enje vri na temperature ,440?44 o , javlja se mogunost djelimine di*u'ije atoma ugljenika, ime se u i'vjesnoj mjeri stvara perlit, dok se drugi dio austenita trans*ormie u marten'it. $trktura koja nastaje na ovaj nai, tj. kombinovanim marten'itno0perlitnim mehani'mom na'iva se 2einit.
17

,RAK)I*NA )ERMI*KA OBRA+A ;ermika obrada se, kako je ve reeno, sastoji od 3 osnovne operacije) 'agrijavanje do temperature ;.(, 'adr&avanje na temperaturi ;.( i hla9enje. ;em eratura zagrijavanja je osnovni parametar termike obrade, od ijeg i'bora 'avisi dobijena struktura i osobine elika, i 'avisi od temperature *a'nih trans*ormacije %c7 i %c3, prema dijagramu #e0#e3 . ;emperature 'agrijavanja pri odre9enim vidovima termike obrade ugljeninih elika su prika'ane na slici 7?. Lrijeme 'agrijavanja do temperature ;.(. podra'umijeva i vrijeme koje je potrebno da se i'jednai temperatura po presjeku komada (vrijeme progrijavanja) i 'avisi od vrste elika, dimen'ija i oblika komada. Lrijeme dr&anja na temperaturi ;.(. (d) 'avisi od br'ine strukturnih promjena, stepena pregrijanosti i'nad kritine temperature i disper'ije strukture. (vo vrijeme ne smije biti predugo, jer u suprotnom mo&e da do9e do ra'ugljenienja elika ('natan pad 2 u povrinskom sloju, usled njegove oksidacije) i prekomjernog rasta austenitnog 'rna. Lrijeme ( d) je ra'liito 'a nadeutektoidne i podeutektoidne elike i postoje empirijski i'ra'i 'a njihovo i'raunavanje.

18

Slika 17. ;em erature zagrijavanja u dijagramu Ce-Ce4C ri termikoj o2radi ugljenini! elika Sredstva za zagrijavanje i &la'enje Zagrijavanje elika pri termikoj obradi mo&e se vriti u ) peima, sonim kupatilima, metalnim kupatilima. +ei se mogu podijeliti prema) vrsti i konstrukciji, nainu 'agrijavanja i sna'i. Ukoliko se 'agrijavanje elika vri u sonim kupatilima, koriste se ra'ne vrste rastopljenih soli ija upotreba ima ni' prednosti u odnosu na pei) veu br'inu 'agrijavanja, ravnomjernije 'agrijavanje, laka regulacija temperature, mogunost lokalnog 'agrijavanja, vea proi'vodnost. Basto ljene soli koje se koriste u sonim kupatilima moraju imati sledee karakteristike) dobru rastvorljivot u vodi, malu hidroskopnost, teljivost, dobru toplotnu provodljivost, da nijesu koro'iono aktivne, da su tekoisparljive. (ptimalna temperaturna oblast primjene rastopljenih soli je /40-4o . +rema temperaturi 'agrijavanja ili hla9enja, sona kupatila se dijele na) visokotemperaturna (744407344 o ), srednjetemperaturna (D14 0 B14 o ) i niskotemperaturna (7?4 0D44 o ). +ored 'agrijavanja, sona kupatila se koriste i 'a hla9enje. +rema inten'itetu hla9enja, sredstva 'a hla9enje se dijele na) sredstva sa inten'itetom hla9enja vode, sredstva sa inten'itetom hla9enja veim od vode i sredstva sa inten'itetom hla9enja manjim od vode. Loda je esto korieno sredstvo 'a hla9enje, jer omoguava relativno veliku br'inu hla9enja. 8edostatak je to se pri hla9enju komada voda pretvara u paru , koja se u i'vjesnoj mjeri ponaa kao i'olator, tj. umanjuje inten'itet odvo9enja toplote i mo rashla9ivanja. 6dealno sredstvo 'a hla9enje (kaljenje) bi bilo ono koje u perlitnoj oblasti (D?40/44 o ) ima maksimalnu br'inu hla9enja, ( jer je u ovoj oblasti stabilnost austenita najmanja) a u oblasti marten'ita (</44 o ) minimalnu br'inu hla9enja, ob'irom na napone koji se javljaju prilikom *ormiranja marten'ita. Zbog svega navedenog, kao sredstva 'a hla9enje pri kaljenju, najee se koriste) voda, vodeni rastvori soli, rastopljene soli, rastopljeni metali, mineralna ulja i va'duh.
19

Rematski prika' uticaja ra'nih sredstava 'a hla9enje u 6F0dijagramu ugljeninog elika prika'an je na slici 7D.

Slika 13. Ati)aj sredstava za !la<enje na 2rzinu !la<enja ugljeninog elika $a dijagrama se uoava da je najsporije hla9enje na va'duhu a najbr&e u slanoj vodi. "ro!aljivost eli!a +rokaljivost je sposobnost elika da se okali do odre9ene dubine. +rilikom kaljenja, povrina komada se hladi 'natno br&e nego je'gro (slika 7-). U povrinskom sloju je br'ina hla9enja vea od =kritineN (vkr), pri emu se dobija marten'itna struktura, to re'ultira najveom tvrdoom. :r'ina hla9enja se smanjuje od povrine prema centru komada, i na odre9enoj dubini , koja odgovara =kritinom = preniku (>k), ta br'ina je manja od kritine, i u tom sluaju, umjesto marten'itne nastaje perlitno0beinitna struktura. +od du2inom kaljenja podra'umijeva se rastojanje od povrine do mjesta u kaljenom komadu na kome strukturu ini ?4 2 marten'ita i ?42 perlit ili beinit.

20

Slika 1:. Ati)aj 2rzine !la<enja na rokaljivost elika +oto tvrdoa iskljuivo 'avisi od sadr&aja ugljenika ('bog stvaranja karbida), to se na osnovu po'natog dijagrama 'avisnosti okaljene strukture od sadr&aja odre9uje kritini prenik (>k). Caktori koji utiu na du2inu kaljenja su) hemijski sastav elika, homogenost i veliina austenitnog 'rna, temperatura austeniti'acije, prisustvo karbida i nemetalnih ukljuaka, nain i'rade i prethodna obrada elika. /a odre<ivanje du2ine kaljenja koriste se slede$e metode) metoda svestranog kaljenja (po Hrosman0u), metoda eonog kaljenja (po >&omini0ju) i raunska metoda. !etoda po Hrosman0u se 'asniva na kaljenju valjkastog u'orka, ija je du&ina dva puta vee od prenika, u uslovima praktine termike obrade, na kome se mjeri i odre9uje raspodjela tvrdoe (GF ) po presjeku komada (slika 71).

Slika 1>. Metoda svestranog !la<enja 0Erosman1 >&omini metoda se 'asniva na eonom kaljenju standardne epruvete, pod standardnim uslovima. +oslije kaljenja i'bruene stranice epruvete se ispituju na tvrdou, porvi od ela epruveta, na konstantnim rastojanjima. 8a osnovu ispitane tvrdoe i standardnih krivih tvrdoe strukture sa ?42 marten'ita 'a dati sadr&aj ugljenika, koje se nanose na krivu raspodjele tvrdoe odre9uje se kritini prenik komada. Za veinu elika proi'vo9a daje dubinu prokaljivosti. $avremeni 'ahtjevi usmjereni su na i'bor elika sa visokom prokaljivou, ime se umanjuje ra'lika u vrijednosti udarne &ilavosti nedovoljno i ot uno okaljene i otputene strukture. 8ritini renik je prenik komada, kod koga je ostvarena tvrdoa koja odgovara tvrdoi strukture sa ?42 marten'ita (arenje sa faznim %romjenama +od &arenjem sa *a'nim promjenama podra'umijeva se skup operacija termike obrade sa zagrijavanjem do tem erature iznad A)4, dugotrajnim dranjem na toj tem eraturi i naknadnim !la<enjem. (vo &arenje mo&e biti)
21

homogeni'aciono, potpuno, i'otermalno i normali'aciono. )omogenizaciono *arenje

(vaj vid &arenja na'iva se jo i di*u'iono &arenje i sastoji se u dugotrajnom 'agrijavanju na visokoj temperaturi (i'nad %c3) u cilju i'jednaavanja sadr&aja ugljenika i drugih legirajuih elemenata (homogeni'acije), tj. eliminisanja kristalnih segregacija. 8a homogeni'aciju povoljno utie i plastina de*ormacija, koja sni&ava stepen segregacija. Gomogeni'aciono &arenje se uglavnom primjenjuje na odlivcima, pri emu se 'agrijavanje vri na 74?407,44 o , u trajanju 740 /4h (slika 7B).

Slika 1?. Dijagram !omogeniza)ionog arenja +ri ovim uslovima 'agrijavanja nei'bje&no dola'i do rasta austenitnog 'rna, to se kasnije eliminie normali'acionim ili potpunim &arenjem. &ozitivni efekti !omogeniza)ionog arenja su' uklanjanje segregacija, poveanje plastinosti i &ilavosti i smanjenje ani'otropije osobina kod valjanih i kovanih elinih proi'voda. "ot%uno *arenje +otpuno ili visoko &arenje se i'vodi na temperaturi i'nad %c 3, u' 'adr&avanje nekoliko asova na toj temperaturi i naknadno sporo hla9enje. (vo &arenje je slino homogeni'acionom, stim to se i'vodi na neto ni&im temperaturama i u' krae 'adr&avanje na temperaturi &arenja (slika ,4).

22

Slika *(. Dijagram ot unog !la<enja +otpunim &arenjem se posti&e dosta meka i &ilava sitno'rna struktura, be' unutranjih napre'anja. 8edostatak ovakvog tretmana je pojava ra'ugljenienja povrine, usled prisustva kiseonika. Zbog toga se potpuno &arenje uglavnom vri u neutralnoj atmos*eri (be' prisustva kiseonika). %ko se &arenje vri na temperaturama i'me9u %c7 i %c3, onda je to nepotpuno &arenje. +zotermalno *arenje 6'otermalno &arenje se i'vodi na temperaturi ,4034 o i'nad %c3, nakon ega se vri br'o hla9enje do temperature ?40744 o ispod %c7 a 'atim dugotrajno dr&anje na toj temperaturi, dok se austenit ne trans*ormie u perlit (slika ,7). +rimjenjuje se kod legiranih br'ore'nih elika.

Slika *1. Dijagram izotermalnog arenja ,ormalizaciono *arenje 8ormali'acija je vid termike obrade pri kome se vri 'agrijavanje 340?4 o i'nad H$Q linije (#e0 #e3 ) 'atim kratkotrajno 'adr&avanje na toj temperaturi i nakon toga lagano hla9enje na va'duhu (slika ,,).

23

Slika **. Dijagram normaliza)ionog arenja ;o je ustvari kaljenje na va'duhu, pri emu se dobija *inolamelarna perlitna ili *eritno0perlitna struktura. (vo &arenje se primjenjuje kao pripremna operacija 'a naknadno kaljenje i primjenjuje se, najee 'a smanjenje veliine austenitnog 'rna poslije termomehanike obrade, cementacije, a u cilju poboljanja osobina. +rednosti normali'acije u odnosu na potpuno &arenje su) obe'bje9uje bolje mehanike osobine elika, omoguava uklanjanje mre&e sekundarnog cementita u nadeutektoidnim elicima omoguava veu produktivnost postrojenja termike obrade. ARENJE BE$ -A$NI. )RANS-ORMA"IJA ;o je 'agrijavanje elika ispod temperature potpune rekristali'acije %c3 u cilju smanjenja tvrdoe i otklanjanja unutranjih napre'anja. U okviru ovog tipa &arenja ra'likuje se) nisko &arenje, rekristali'aciono &arenje, me9u&arenje i &arenje radi uklanjanja unutranjih napre'anja. ,is!o *arenje 8isko &arenje se i'vodi na temperaturi ispod %c 7, kod elika sa sitno'rnom strukturom, gdje nema potrebe 'a rekristali'acijom, ve se &ele smanjiti unutranja napre'anja. Lrijeme 'adr&avanja na temperaturi &arenja nema 'naajan uticaj a hla9enje se odvija va'duhu (slika ,3).

Slika *4. Dijagram niskog arenja -e!ristalizaciono *arenje

24

(vo &arenje se i'vodi na hladno de*ormisanim komadima i to na temperaturi ispod %c 7, pri emu se de*ormisana usmjerena struktura prevodi u sitno'rnu poligonalnu strukturu. +ri plastinoj de*ormaciji (hladnom valjanju, vuenju, i'vlaenju, presovanju i sl.) 'rno se de*ormie i usmjerava u pravcu de*ormacije, pri emu vrstoa raste a plastinost opada. Zbog potrebe 'a daljom de*ormacijom, potrebno je i'vriti &arenje u cilju dobijanja vee plastinosti i manje tvrdoe putem stvaranja novih poligonalnih 'rna. ;emperatura rekristali'acionog &arenja se odre9uje po i'ra'u) ;r F (,,* ;t gdje je ;t = temperatura topljenja &elje'a. ;o 'nai da se rekristali'acija odvija u temperaturnom intervalu /?4 I D44 o . (vim &arenjem se posti&e oporavljanje strukture i poveanje plastinosti, pa se u praksi koristi kao me9uoperacija u procesu hladne de*ormacije. 8a rekristali'aciju odluujui uticaj imaju ) vrsta legure i stepen prethodne plastine de*ormacije. %ko je stepen de*ormacije vei od =kritinogN, (107,2) u toku rekristali'acije na odre9enim temperaturama dola'i do nepo&eljnog obra'ovanja krupno'rne strukture. Me'u*arenje ;o je me9uoperacija pri termikoj obradi i sastoji se u 'agrijavanju ispod temperature rekristali'acije %c7, dr&anju na toj temperaturi i sporom hla9enju. 8a taj nain se uklanjaju unutranja napre'anja nastala npr. pri dvostrukom kaljenju cementiranih slojeva. (arenje za smanjenje unutra.nji& na%ona ima 'a cilj smanjenje unutranjih napre'anja pri ra'liitim vidovima termike obrade. Ci!lino *arenje iklino &arenje je postupak &arenja i hla9enja nai'mjenino i'nad i spod %c 7 temperature, sa ciljem da se, posebno kod nadeutektoidnih elika , i'vri ra'laganje sekundarnog cementita i cementita u perlitu i njegovo prevo9enje u 'rnasti perlit. >obijanje 'rnastog perlita kod nadeutektoidnih elika mo&e se postii na jedan od sledeih naina) &arenjem na temperaturi neposredno ispod %c7 , &arenjem na temperaturi neposredno i'nad %c7 , &arenjem na temperaturi koja varira ispod i i'nad %c7, i'otermalnim ra'laganjem cementita na temperaturi %c7, kaljenjem i otputanjem na temperaturi bliskoj %c7.

Slika *,. Dijagram )iklinog arenja Znai, ciklino &arenje se i'vodi viestrukim 'agrijavanjem i hla9enjem oko temperature %c7, sa naknadnim hla9enjem na va'duhu. KALJENJE *ELIKA
25

Kontinuirano !aljenje ;o je najjednostavniji vid kaljenja gdje se sa temperature kaljenja elik potapa u sredstvo 'a hla9enje (slika ,?). +rimjenjuje se kod komada jednostavne geometrije i'ra9enih od ugljeninih i niskolegiranih elika. "ao sredstvo 'a kaljenja, kod ugljeninih elika se koristi voda a kod niskolegiranih ulje.

Slika *7. Dijagram kontinuiranog kaljenja Kaljenje u dva sredstva za &la'enje >vostruko kaljenje se i'vodi tako da se sa temperature kaljenja vri prvo br'o hla9enje u vodi ( do oko 344 o ), a 'atim sporo hla9enje u nekom drugom sredstvu ( najee ulje) do sobne temperature (slika ,D).

Slika *3. 8aljenje u dva sredstva +oto se hla9enje u marten'itnoj oblasti (ispod 344 o ) vri relativno sporo time se smanjuju unutranja napre'anja, to je povoljno kod alatnih visokougljeninih elika. Kaljenje dubo!im &la'enjem +ri kaljenju do sobnih temperatura u strukturi se javlja 'aostali austenit, koji smanjuje tvrdou elika. Zato se, u cilju smanjenja koliine 'aostalog austenita vri kaljenje do ispod 4 o . (vim tretmanom se poveava tvrdoa, stabili'uju se dimen'ije i poboljavaju magnetne karakteristike.

26

Slika *:. Dijagram kaljenja du2okim !la<enjem Kombinovano /ste%enasto0 !aljenje +ri ovom postupku br'o hla9enje se vri do i'nad ! s (marten'itna), a 'atim se nastavlja u nekom drugom sredstvu koje omoguava sporije hla9enje. 8ajee se 'avrno kaljenje vri u sonim kupatilima (slika ,1). +rednost stepenastog kaljenja je smanjenje unutranjih napre'anja a nedostatak je ogranienje u pogledu dimen'ija komada koji se na ovaj nain mo&e kaliti (34 mm).

Slika *>. Dijagram ste enastog kaljenja +zotermalno !aljenje 6'otermalno kaljenje se ra'likuje od stepenastog po tome to se hla9enje na temperaturi i'nad marten'itne (!s) i'vodi 'natno du&e u cilju *ormiranja beinitne strukture (slika ,B). 8a taj nain se posti&e manja tvrdoa, ali 'natno vea udarna &ilavost. ;emperatura i'otermalnog kaljenja je najee ,?403?4 o , a vrijeme dr&anja 70, asa.

27

Slika *?. Dijagram izotermalnog kaljenja 1a.enje ;o je postupak pri kome se 'agrijavanje vri na veoma visokim temperaturama (744407744 o ) a 'atim se vri naglo hla9enje u cilju dobijanja stabilnog austenita i primjenjuje se iskljuivo kod austenitnih elika (slika 34).

Slika 4(. Dijagram ostu ka Gga"enjaH "ovr.ins!o !aljenje +ovrinskim kaljenjem se posti&e visoka tvrdoa i otpornost na habanje samo povrinskog sloja, dok je'gro osstaje &ilavo sa 'natbom dinamikom vrstoom (slika 37). Za ra'liku od hemijske termike obrade, vrijeme povrinskog kaljenja je krae. +ovrinski sloj do dubine % ima temperaturu i'nad %c3 i tu se posti&e potpuno kaljenje. U podruju :, i'me9u %c 3 i %c7 temperature vrie se nepotpuno kaljenje i u strukturi se javlja marten'it i podeutektoidni *erit. U 'oni , 'agrijavanje se vri ispod %c7 temperature, pa se hla9enjem ne mijenja struktura.

28

Slika 41. Dijagram ovr"inskog kaljenja &ovr"insko kaljenje mo&e biti) kaljenje potapanjem, plameno kaljenje, indukciono kaljenje. Ot%u.tanje eli!a (tputanje elika se vri poslije kaljenja i ima 'a cilj smanjenje napona, trans*ormaciju 'aostalog austenita, i i'dvajanje karbida (slika 3,). Fa'likujemo tri vrste otputanja) nisko, srednje i visoko otputanje.

Slika 4*. Dijagram ot u"tanja elika 8isko otputanje se primjenjuje 'a mjerne alate, srednje 'a opruge a visoko 'a djelove i'lo&ene udarnim optereenjima. "obolj.anje
29

+oboljanje predstavlja kombinovani postupak kaljenja i visokog otputanja i i'vodi se kod ugljeninih i niskolegiranih elika sa vie od 4,,?2 , u cilju dobijanja boljih mehanikih osobina. +oboljanjem se posti&e sitno'rna struktura otputanja (sorbit), ime se poboljava granica teenja, tvrdoa a posebno udarna &ilavost (slika 33). (vom tretmanu se podvrgavaju najee konstrukcioni elici.

Slika 44. Dijagram ostu ka o2olj"anja elika 1re.!e !oje nastaju %ri termi!oj obradi 8ajee greke u postupcima termike obrade nastaju pri kaljenju a to su) 'aostali unutranji naponi, nedovoljna tvrdoa, poveana krtost, ra'ugljenienje, oksidacija, krivljenje, de*ormacija, prskotine.

.EMIJSKA )ERMI*KA OBRA+A ;ermika obrada pri kojoj, osim strukturnih promjena dola'i i do i'mjene hemijskog sastava u povrinskom sloju putem apsorpcije i di*u'ije, na'iva se hemijska termika obrada. (vi postupci se i'vode u cilju povrinskog ojaavanja elika i to poveanjem) povrinske tvrdoe, otpornosti na sabijanje i dinamike vrstoe. +ostoji vie vidova hemijske termike obrade, ija je ema prika'ana na slici 3/.

30

Slika 4,. &regled ostu aka !emijske termike o2rade +ostignute osobine su sline onima koje se posti&e povrinskim kaljenjem, s tim to hemijsko0 termika obrada ima sledee prednosti) mo&e se i'vesti na predmetima slo&enog oblika, posti&e se vea promjena osobina povrinskog sloja, rijetka je pojava pregrijavanja i i'ra&enija ravnomjernost otvrdnutog sloja. Uopteno govorei, hemijska termika obrada podra'umijeva i'laganje povrine komada dejstvu odgovarajue aktivne sredine (sredstva), pri emu dola'i do obogaivanja povrine nekim elementima. +roces se odvija u nekoliko *a'a) disocijacija komponenata aktivne sredine, adsorpcija aktivnih atoma (jona) na povrinu elika i di*u'ija aktivnih atoma (jona) od povrine prema unutranjosti. +romjena sastava povrinskog sloja 'avisi od odnosa navedenih elementarnih procesa. +oto je di*u'ija obino najsporiji proces, to je u ovom sluaju i najuticajniji. Cementacija ementacija je proces obogaivanja povrinskog sloja niskougljeninog elika ugljenikom, sa ciljem da se povea njegova tvrdoa, otpornost na habanje i dinamika vrstoa. (snovni cilj cementacije je dobijanje povrine velike tvrdoe (D4 GF ) i otporne na habanje , kao i &ilavog je'gra. ;o se posti&e obogaivanjem povrinskog sloja ugljenikom do eutektoidne i neto i'nad eutektoidne koncentracije i naknadnim kaljenjem. Lelika &ilavost je'gra se posti&e niskim sadr&ajem ugljenika kod elika 'a cementaciju. (4,704,,?). >ubina cementiranog sloja obino i'nosi do ,,? mm i u svakom sluaju ne smije prei 12 debljine mainskog dijela.
31

Mikrostruktura )ementiranog sloja pri laganom hla9enju (slika 3?) sastoji se i' etiri 'one) povrinske 'one 6 sa nadeutektoidnim sadr&ajem ugljenika i strukturom perlita i sekundarnog cementita, uske 'one 66 sa eutektoidnim sadr&ajem ugljenika i perlitnom strukturom, prela'ne 'one 666 sa podeutektoidnim sadr&ajem ugljenika i strukturom perlita i *erita i 'one 6L pola'nog sadr&aja ugljenika sa *eritno0perlitnom strukturom. $adr&aj ugljenika u cementiranom sloju opada od povrine prema centru komada.

Slika 47. &romjena sadraja ugljenika u )ementiranom sloju U 'avisnosti od sredstva 'a cementaciju primjenjuje se) cementacija u vrstom sredstvu, cementacija u gasnoj sredini i cementacija u tenoj sredini. Cementacija u vrstom sredstvu +ostupak se satoji u dugotrajnom 'agrijavanju na temperaturi B440B?4 o , djelova koji se hermetiki pakuju u metalne sanduke, 'ajedno sa sredstvom 'a cementaciju. "ao sredstvo 'a cementaciju koristi se smjea drvenog uglja i barijum0karbonata (:a ( 3) kao katali'atora. >ugotrajnim 'agrijavanjem sagorijeva do ( koji se kasnije ra'la&e po reakciji) , ( (, E (vako obra'ovani slobodni atomi amor*nog ugljenika di*unduju u komad i 'asiuju njegovu povrinu. :r'ina cementacije i'nosi 4,704,7, mm@h. ;o je dugotrajan proces i primjenjuje se u maloserijskoj proi'vodnji. 8akon ovog vida cementacije vri se kaljenje. Cementacija u gasnoj sredini Hasna cementacija se i'vodi 'agrijavanjem djelova u komorama kro' koje struji aktivni gas (propan, butan, generatorski gas, S). 8a temperaturi cementacije, i' aktivnih gasova se osloba9a ugljenik koji di*unduje u tretirani komad. U odnosu na cementaciju u vrstom stanju, ovaj postupak je e*ikasniji, istiji i mo&e se ake regulisati. >ubina cementiranog sloja 'avisi od temperature i vremena cementacije , i orjentaciono i'nosi 4,, mm@h.(slika 3D).

32

Slika 43. Ati)aj vremena )ementa)ije na du2inu )ementiranog sloja

Cementacija u tenoj sredini (vaj postupak se i'vodi u sonim kupatilima, pri emu se 'agrijavanjem na 1?4 o so raspada i osloba9a se elementarni ugljenik, koji du*unduje i 'aciuje povrinu. +rednost je kratko vrijeme procesa i mogunost direktnog kaljenja sa 1?4 o . 8edostatak je mala dimen'ija predmeta koji se obra9uje i neravnomjerna dubina cementiranog sloj.

$ermi!a obrada cementirani& slojeva Zavisno od vrste elika 'a cementaciju mogu se primijeniti sledei vidovi termike obrade cementiranih slojeva (slika 3-)) direktno kaljenje, jednostruko kaljenje, jednostruko kaljenje poslije i'otermalnog preobra&aja, dvostruko kaljenje i jednostruko kaljenje poslije me9u&arenja.

33

Slika 43. &regled reima termike o2rade oslije )ementa)ije 2ubina cementiranog sloja +od cementiranim slojem se podra'umijeva sloj obogaen ugljenikom koji uslovljava poveanu tvrdou. Du2ina )ementiranog sloja najvi"e zavisi od tem erature i vremena )ementa)ije. Aegirajui elementi koji ne grade karbide ($i i 8i) smanjuju, dok elementi koji grade karbide ( r, K,!o), donekle poveavaju dubinu cementiranog sloja. +od dubinom cementiranog sloja podra'umijeva se rastojanje od povrine do take gdje se uoava bitnija ra'lika u hemijskom sastavu i osobinama. U sluaju e*ektivne dubine mora se postii odre9eni nivo tvrdoe, dok kod ukupne dubine mora postojati ne'natna ra'lika. >ubina cementiranog sloja se mo&e odrediti) hemijskom anali'om, mjerenjem tvrdoe i strukturnom anali'om. Gemijskom anali'om se utvr9uje promjena sadr&aja po dubini cementiranog komada i konstruie se dijagram 2 0dubina cementiranog sloja. "riterijum 'a dubinu cementiranog sloja je) 'a e*ektivnu dubinu >4,/2, 'a ukupnu dubinu 2 je 'a 4,4/2 vei od pola'nog sadr&aja.
34

!jerenjem tvrdoe po GL metodi konstruie se dijagram GL0dubina cementiranog sloja. "riterijum 'a e*ektivnu dubinu sloja je dubina sa tvrdoom GL 748 . ??4 (sl. 3-).

Slika 4:. %dre<ivanje du2ine )ementiranog sloja !etalogra*ska metoda se sastoji u vi'uelnoj ocjeni rastojanja od povrine do 'one sa ?42 perlita i ?42 *erita. Ukupna dubina sloja predstavlja 'bir cementiranog sloja i prela'ne 'one. ,itriranje 8itriranje je proces obogaenja povrinskog sloja komada a'otom, pri emu se poveava) tvrdoa, otpornost na habanje, otpornost na koro'iju i otpornost na povienu temperaturu. 8itriranje se i'vodi na temperaturi ispod D44 o . Fastvaranje a'ota u &elje'u mo&e se pratiti preko dijagrana #e08.

Slika 4>. Dijagram stanja Ce-# $vi elici, koji u svom sastavu imaju legirajue elemente sklone obra'ovanju nitrida (%l, r, !o) podvrgavaju se ovom postupku. Fa'likuje se nitriranje u gasnoj sredini i nitriranje u sonim kupatilima (meko nitriranje). 1asno nitriranje se i'vodi u struji amonijaka, koji se na ,44 o raspada po reakciji) 8G3 ,8 E 3G, 8astali a'ot di*unduje i u povrinskom sloju gradi nitride, pri emu dubina nitriranog sloja 'avisi od temperature i vremena nitriranja (slika 3B).
35

Slika 4?. /avisnost du2ine nitriranog sloja od tem erature nitriranja

36