(Conference papers)

Programski odbor Jago Lasi, predsjednik Privredne /Gospodarske komore Federacije BiH, Predsjednik Programskog odbora dr Nikola Grabovac, rektor Sveuilita/ Univerziteta Vitez Travnik, Zamjenik predsjednika Programskog odbora Avdo Rapa, podpredjednik Privredne /Gospodarske komore Federacije BiH, Adnan Deli, Direktor Agencije za rad i zapoljavanje BiH Miralem ari, direktor Federalnog zavoda za zapoljavanje Prof dr Kadrija Hodi, dekan Fakulteta poslovne ekonomije Sveuilita/ Univerziteta Vitez Travnik Mr. Sc. Nedret Kikanovi, predsjednik Kantonalne privredna komora Tuzla Mr. Sc. Senad Tatarevi, izvrni menader Sveuilita/ Univerziteta Vitez Travnik Ureivaki odbor Prof dr Kadrija Hodi, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik Ivica Nikaevi, Federalni zavod za zapoljavanje Doc. Fehrudin Fehri, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik Doc . dr. Hasan Mahmutovi, Univerzitet Zenica Mr. Sc. Samira Zelenbabi, Bobar banka Bijeljina Amra Kraksner, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik Jamila Jaganjac, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik Glavni urednik Prof dr Kadrija Hodi Izdava: Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik

Zbornik radova Sadraj

Conference papers

Kadrija Hodi, NEZAPOSLENOST I POBOLJAVANJE PERFORMANSI TRITA RADA BOSNE I HERCEGOVINE................................................................9 Vinko Kandija, SOCIJALNE NEJEDNAKOSTI I TRITE RADA....................................33 Asim Ibrahimagi, Sinia Veselinovi TRITE RADA I TRENDOVI ZAPOLJAVANJA U BOSNI I HERCEGOVINI............................................................................................51 Edin Arnaut, Dario Jerkovi, UTJECAJ SIVE EKONOMIJE NA TRITE RADA U BOSNI I HERCEGOVINI............................................................................................73 Hasan Mahmutovi, Aida abi, DOPRINOS EKONOMSKOM RAZVOJU KREIRANJEM AKTIVNE POLITIKE ZAPOLJAVANJA U BiH..........................................................89 Edin Osmanbegovi, KANJENJE INOVATIVNOSTI KAO PREPREKA ZA KREIRANJE RADNIH MJESTA......................................................................................103 Ferhat ejvanovi, INVESTICIJE U POLJOPRIVREDI KAO OBLIK DODATNOG UPOLJAVANJA U BiH ANALIZA INVESTICIJSKOG PROJEKTA NABAVKU PLASTENIKA ZA PROIZVODNJU POVRA.....................109 Saa Vuji, MIKROKREDITI I SAMOZAPOLJAVANJE.......................................... 117 Muharem Klapi, ALARMANTNOST PROBLEMA NEZAPOSLENOSTI NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA......................................................................125 Slobodan Vuji, UVOENJE I STVARANJE DODATNIH POTENCIJALA LJUDSKIH RESURSA NA PRIMJERU LEASING KOMPANIJE...............................135
3

Fahrudin Fehri, UTICAJ MARKETING KONCEPCIJE NA USPJENO ZAPOLJAVANJE. 147 Zijo Veledar, FISKALIZACIJA U FUNKCIJI POVEANJA NAPLATE JAVNIH PRIHODA....................................................................................................157 Biljana Jorgi STANJE ZAPOSLENOSTI FAKTOR NEZADOVOLJSTVA GRAANA MOGUNOSTI ZAPOLJAVANJA - PRODAJA IVOTNIH OSIGURANJA.............................................................................................167 Lejla Softi, ZNAAJ UNAPREENJA I ULAGANJA U LJUDSKE POTENCIJALE KAO NOSIOCE DRUTVENOEKONOMSKOG RAZVOJA................179 Amra Kraksner, POSLOVNI INKUBATORI - JEDNA OD DUGORONIH MJERA ZA ZAPOLJAVANJE......................................................................................197 Samira Zelenbabi KUA - POSO ILI KUA-KUA, PITANJE JE SAD?...........................207 Draen JAVNI RADOVI KAO MOGUNOST ZAPOLJAVANJA......................221

Diskusije Miralem ari, STANJE NA TRITU RADA I POLOAJ JAVNIH SLUBI ZA ZAPOLJAVANJE U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE.............241 Ramiz Kikanovi, ZAPOLJAVANJE KA GENERATOR RAZVOJA....................................245

Zbornik radova Content

Conference papers

Kadrija Hodi, THE UNEMPLOYMENT AND IMPROVING MARKET PERFORMANCE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA..............................................................9 Vinko Kandija, LES DISPARIT SOCIALES ET L MARCH DU TRAVAIL....................33 Asim Ibrahimagi, Sinia Veselinovi THE LABOR AND THE EMPLOYMENT TRENDS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA...........................................................................................51 Edin Arnaut, Dario Jerkovi IMPACT OF GRAY MARKET ON UNEMPLOYMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA...........................................................................................73 Hasan Mahmutovi, Aida abi, CONTRIBUTES TO ECONOMIC DEVELOPMENT CREATION ACTIVE LABOR MARKET POLICIES IN BiH.........................................................89 Edin Osmanbegovi DELAY INNOVATION AS A BARRIER TO JOB CREATION................103 Ferhat ejvanovi, Zoran Grgi, Aleksandar Maksimovi, Danijela Biani INVESTMENTS IN AGRICULTURE AS A FORM OF ADDITIONAL EMPLOYMENT IN NOSNIA AND HERCEGOVINA..............................109 Saa Vuji, Slobodan Vuji, MICROCREDITS AND SELF-EMPLOYMEN.........................................135 Slobodan Vuji, Saa Vuji, INTRODUCTION AND CREATING ADDITIONAL RESOURCES HUMAN RESOURCES ON THE EXAMPLE OF LEASING COMPANY....135 Fahrudin Fehri, IMPACT MARKETING CONCEPT SUCCESSFULEMPLOYMENT.....147 Zijo Veledar
5

FISKALIZATION GEARED TOWARDS ENHANCING THE COLLECTION OF PUBLIC REVENU.....................................................................157 Biljana Jorgi EMPLOYMENT SITUATION A FACTOR THE DISSATISFACTION OF CITIZEN EMPLOYMENT OPPORTUNITIES - SALES LIFE INSURANCE...........................................................................................................167 Lejla Softi, IMPORTANCE OF IMPROVEMENT AND INVESTMENT IN HUMAN POTENTIALS AS BEARER OF HUMAN SOCIETY AND ECONOMIC DEVELOPEMENT......................................................................................179 Amra Kraksner, Jamila Jaganjac, BUSINESS INCUBATORS - ONE OF LONG-TERM MEASURES FOR RECRUITMENT.........................................................................................197 Samira Zelembabi HOUSE-BUSINESS OR HOUSE-HOUSE, THAT IS THE QUESTION?. 207 Draen Mati, PUBLIC WORKS AS A POSSIBILITY OF EMPLOYMENT...................221

Discussions
Miralem ari, STANJE NA TRITU RADA I POLOAJ JAVNIH SLUBI ZA ZAPOLJAVANJE U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE............. 241 Ramiz Kikanovi, ZAPOLJAVANJE KA GENERATOR RAZVOJA.................................... 245

Zbornik radova

Zbornik radova NEZAPOSLENOST I POBOLJAVANJE PERFORMANSI TRITA RADA BOSNE I HERCEGOVINE

THE UNEMPLOYMENT AND IMPROVING MARKET PERFORMANCE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Prof dr Kadrija Hodi Fakultet poslovne ekonomije Sveuilita Vitez u Travniku

SAETAK: BiH se tokom ukupnog tranzicijskog perioda neprekidno suoava s izazovima visoke i alarmantne nezaposlenosti, koja je na najviim razinama u Evropi. Za tranzicijski neuspjene zemlje, poput BiH, ve izraeni problem na neusklaenosti ponude i tranje na tritu rada produbljen je s posljedicama globalne recesije: s krizom djelujui ciklini uzrok nezaposlenosti biva, naprosto, nakalemljen na dotadanju strukturalnu nezaposlenost proizalu kako iz dugogodinjeg neuspjeha u provoenju tranzicijsko-strukturalnih reformi, tako i iz institucionalno neujednaenog trita rada BiH. Autor upozorava da e rast i odravanje nezaposlenosti izazvati veliki pritisak na proraun zemlje, na znatno osiromaanje stanovnitva, pri emu su potencijalni sukobi izmeu onih koji imaju posao i onih koji ga nemaju biti sve vei. Ekonomske nejednakosti izmeu zaposlenih i nezaposlenih, kao i meu samim zaposlenim, produbljuju i podrivaju socijalnu koheziju. Visoka nejednakost rezultira poveanim kriminalom, poveanom korupcijom, veom makroekonomskom nestabilnou i niim oekivanim trajanjem ivota. Otuda je odrivi razvoj tokom krize osobito sloen problem, pogotovo to je neoliberalni individualizam destruirao socijalnu koheziju i produbio antagonizam rada i kapitala. Od zadnjeg kvartala 2008. odkada poinje djelovati globalna recesija na trite rada u BiH, raunajui zajedno broj otkaza i broj novonezapsolenih, do kraja 2009. izgubljeno je preko 33.000, a do kraja 2010., ukupno 60.000 radnih mjesta. Izostanak uposlenosti ovog broja osoba zemlju e, ponaim procjenama, kotati blizu jedne milijarde KM.
9

Za poboljavanje performansi trita, autor sistematizira preporuke za podizanje potranje i poboljavanja ponude rada. Za poveavanje potranje za radom elaboriraju se politike novih radnih mjesta na osnovu strukturalnih reformi za poticaj investiranje i poboljavanje poslovne okoline, te poticanja konkurentnosti. Za poboljavanje ponude rada preporuuju se (1) izmjena zakonskog okvira i izmjena institucionalnog ureenja i organizacije javnog sistema zapoljavanja, (2) Preporuke za segmentiranost trita rada i (3) poboljavanja aktivnih politika zapoljavanja, kojim bi se znanja i vjetine radne snage prilagodile potrebama na tritu rada. Kljune rijei: nezaposlenost, trite rada, strukturalne reforme, globalna recesija, Bosna i Hercegovina.

ABSTRACT: Bosnia and Herzegovina during the entire transition period continually faced with the challenge of high unemployment and alarming, which is at the highest levels in Europe. For the unsuccessful transition countries, like Bosnia, but expressed the problem in mismatches between supply and demand in the labor market has deepened with the effects of global recession: the cause of the crisis by acting cyclical unemployment becomes, simply grafted onto the earlier structural unemployment arising from both long-term failure in the implementation of transitional- structural reforms and the institutional uneven labor market of Bosnia and Herzegovina. The author warns that the growth and maintenance of unemployment cause enormous strain on the budget of the country, the impoverishment of much of the population, with potential conflicts between those who have jobs and those who do not have to be growing. Economic inequality between the employed and unemployed, and among the employees, deepen and undermine social cohesion. High inequality results in increased crime, increased corruption, greater macroeconomic instability and lower life expectancy. Hence, the sustainable development during the crisis, especially a complex problem, especially as the neo-liberal individualism destruirao social cohesion and deepen the antagonism of labor and capital. Since the last quarter of 2008. since the global recession begins to affect the labor market in BiH, together counting the number of job losses and the number of new unemployed, the end of 2009. has been lost over 33,000, and the end of 2010., a total of 60,000 jobs. Lack of employment of the number of people the country will act estimates, will cost around one billion. To improve the performance of the market, the author codifies recommendations for raising demand and improve the supply of labor. To increase the

10

Zbornik radova demand for labor elaborated policy jobs on the basis of structural reforms to boost investment and improve the business environment, and encourage competitiveness. To improve labor supply is recommended (1) changes in legal framework and institutional arrangements and changes the organization of public employment system (2) Recommendations for the segmentation of labor markets and (3) improve active employment policy, which would be the knowledge and skills of the workforce adapt to market needs of work. Keywords: unemployment, labor market, structural reforms, the global recession, Bosnia and Herzegovina.

UVOD: OTVARANJE PROBLEMA

Nezaposlenost je najvei pojedinani ekonomski problem Bosne i Hercegovine. Zemlja se tokom ukupnog tranzicijskog perioda neprekidno suoava s izazovima visoke, u nekim godinama i alarmantne nezaposlenosti, koja je na najviim razinama u Evropi. Aktuelna globalna recesija, iji se utjecaji u Bosni i Hercegovini osjeaju od druge polovine 2008. godine, je dotadanju strukturalnu nezaposlenost proirila s obiljejima cikline nezaposlosti i zaprijetila socijalnom i ekonomskom kolapsu zemlje. Analitiki okvir za utvrivanje stanja i daljih trendova problema nezaposlenost polazi od slijedeih injenica: 1. Nezaposlenost u BiH ima alarmantni trend porasta; 2. Evropska komisija je objavila procjenu ekonomskog oporavka na Zapadnom Balkanu u kojoj se kao jedan od najveih problema navodi nezaposlenost; 3. Problem nezaposlenosti u BiH proizilazi iz: a) Trite rada u BiH je strukturno neprilagoeno potrebama poslovnog sektora b) BiH odraava maksimu po kojoj u trenutku krize svaka zemlja postaje talac svoje prolosti c) predrecesijski visoki ekonomski rast nije generirao poveanje
11

zaposlenosti d) niska produktivnost u domaoj privedi ukazuje na dug i trajniji proces tranzicije 4. Spor oporavak naprednih ekonomija a) crne prognoze ILO (Agencija UN za rad): u naprednim ekonomijama zaposlenost e se vratiti na razinu iz razdoblja prije krize tek 2015. godine (umjesto 2013. kako je ranije predvieno) b) planovi poticaja se istikuju programima tednje 5. Tiha inflacija u Bosni i Hercegovini: februar 2011. 0,9 %-0,5 %, mart 07 % (prva tri mjeseca 0,7 %) vrie obezvrjeivanje nominalnih nadnica/plata; 6. Nuna finansijska konsolidacija podrazumjeva reduricanje socijalnih transfera 7. Ekonomski rast u 2011. (procjene glase na 1,8-2,6 %) i 2012. nee biti dovoljni za stvaranje novih radnih mjesta, ije bi se generiranje moglo oekivati tek pri stopi ekonomskog od najmanje 5 % i stopi rasta nezaposlenosti od 2 %. 8. Budui da zapoljavanje uvijek kasni za poslovnim ciklusom (6-12 mjeseci) nezaposlenost u Bosni i Hercegovini bi mogla postati trajna pojava bosnakohercegovake budunosti. 9. Trite rada FBiH ima sljedee glavne karakteristike: (1) vrlo niske stope zaposlenosti, posebno ena i mladih (starosti 15-24 godine); (2) vrlo visoka stopa nezaposlenosti generalno, ali posebno mlae radne snage; (3) vrlo visoka dugorona nezaposlenost; (4) vrlo visoka stopa neaktivnosti, posebno ena i mladih. 10. Naroito izraen je problem dugorone nezaposlenosti (27% u odnosu na 3,6% u EU)

1. PRIRODA I UZROCI PERMANENTNE NEZAPOSLENOSTI U BiH

BiH je ula u postratnu tranziciju sa ve naslijeenim, predratnim balastom vjetakog, administrativnog kreiranja zaposlenosti nautrb produktivnosti rada. I pored toga broj nezaposlenih je rastao, pa je stvarni broj
12

Zbornik radova nezaposlenih (stanje 1990.) - uz zvanian broj od preko 283.000, zapravo bio uvean s brojem vika zaposlenih od preko 400.000 - u predskozorje ratnih sukoba iznosio blizu 690.000. Razarajue ratne prilike (1992-1995)1 otvorile su problem nezaposlenosti na pragu tranzicije za preko 837.000 radnika (u FBiH cca 598.000, u RS 239.000).2 Od tada, naslijeena nepovoljna struktura trita rada biva dalje produbljena okolnostima nepripremljenog tranzicionog prilagoavanja i divergentnih politikih opcija koje dovode u pitanje cjelovito trite rada i dravnu opstojnost uope. Sistemske, strukturne i politike slabosti Bosne i Hercegovine uinile su da u ukupnom postratnom tranzicijskom periodu nezaposlenost bude permantno akutni problem, odnosno da se permanetnto, do danas, odrava na raziini od preko 40 % registrirane neazposlenosti. Sistemske slabosti proizilaze iz kompromisa u Daytonu, u kome se oigledno nije puno razniljalo o ekonomiji, od BiH je napravljena labava unija, koja na raspolaganju nema niti jedan instrument makroekonomskog upravljanja privredom. Ovakva dravna konstitucija oituje: nedefinisanu politiku vlast drave, nehedinstveni ekonomski prostor, nejedinstvenu privrednu legislativu. Konzekvenca antagoniziranih bh politikonacionalnih unifikacija je zahtjev za nacionalnim tritima, to je podrano privrednotranzicijskim zakonodavstvom, koje, izmeu ostalog, u krajnjoj istanci svodi tranziciju na etnike privatizacije u kojoj je viak radne snage obino naen meu radnicima drugih nacionalnosti od one koja konstituira veinu u dijelu teritorija gdje se vri privatizacija. U atmosferi politike nestabilnosti, koja izraava teko rjeive etnonacionalne sukobljenosti oko svojih teritorija, pitanje ekonomskog razvoja, pa time I zaposlenosti, aktualizira se tek s meunarodnim pritiscima i u neobavezujuim nalazima ovih ili onih eksperata, nevladinih institucija ili akademskom opusu pojedinanih kritiara. Otuda je termin dinamian rast postdejtonskog perioda do izbijanja globalne recesije (1996-2008)
1 Posljedice rata se procjenjuju na preko etvrt miliona poginulih, vie od polovine raseljenog stanovnitva, izravne materijalne tete od 50-70 milijardi USD, odnosno 100 milijardi USD uzme li se u obzir neostvarenmi GDP u ratnom vremenu, to je u konanici smanjilo GDP nakon rata na svega 20 % predratnog. Od konca Drugog svjetskog rata, nijedna druga zemlja u istonoj i centralnoj Evropi nije iskusila takav masivan ekonomski kolaps. Vid. Bosna and Herzegovina: Poverty Assessment, Svjetska banka, Izvjee br. 25343BiH, str 49 i dalje. Poreenja radi, u odnosu na bosanskoherecegovaki ratni kumulativni pad GDP od 80 %, stoji tranzicijski pad GDP nekih postsocijalistikih zemalja, na skali od 30 % (Bugarska, Rumunija i Slovaka), 40 % (Albanija, BJR Makedonija) i 50 % (bivi Sovjetski Savez). Vid. Bosna i Hercegovina: Od oporavka do odrivog rasta, Svjetska banka, Washington, DC, 1997, str. 3. I. Bonjovi, Zaposlenost u otvorenoj privredi u Uticaj transformacije vlasnitva na nezaposlenost i zapoljavanje,Biblioteka BiH: mogunosti i perspektive razvoja, Sarajevo, 2000, str. 31.

13

iskljuivo vezan za iskaze predstavnika meunarodne zajednice, i rezultat je stranim donacijama I transferima podrane ekonomije (aid driven economy), a ne uspjeha u provoenju strukturalnih reformi u zemlji. Iskljui li se efekat ino pomoi, postaje uvjerljiva ocjena o stanju ekonomske destrukcije, pri emu smo u potpunosti na strani onih kritiara koji zastoje i usporavanja nalaze u nametnutim politikama ravoja, obnove i rekonstrukcije privrede. Radi se primjenjenim neolibralnim principima Washintonskog konsenzusa, s reduciranjem tranzicije na makroekonomsku stabilnost i kvantitativnu stranu brze vlasnike transformacije, to je zemlji dobijelo stabilnost cijena ali i enormno visoku nezaposlenost. Od kontraverznih posljedica unijetog neoliberalnog modela razvoja pomenimo da je uz aksiomatsko stajalite po kojem je makroekonomska stabilnost preduslov odrivog ekonomskog rasta, primjena neoliberalnog koncepta stabilnosti doprinijela vjetakom uspostavljanju makroekonomske ravnotee u zemlji, s alarmantnom registriranom nezaposlenou od preko 40 % i s deficitom platnog bilansa. Fiskalni sektor i sektor realne ekonomije ostali su van poeljnih stabilizacijskih tokova. Zaboravljeno je da po Okunovom zakonu procenat snienja nezaposlenosti doprinosi porastu GDP za 2 %, te da porast zaposlenosti dovodi do porasta produktivnosti rada i shodno tome se efekti zaposlenosti kumuliraju na GDP. Okunov zakon doveo je do opteg prihvatanja aktivne stabilizacijske politike koja je postala klju koji je otvorio vrata ekspanziji svjetske privrede u 1960-im godinama. Potvreno je to i novijim zapaanjima po kojima pretjerivanja u nastojanju da se odri stabilnost cijena mogu guiti ekonomski rast i voditi ka visokoj nezaposlenosti.3 Dakle, svaka makroekonomska stabilnost je krhka ako nema dinamiziranja privrede, odnosno poveavanja produktivnosti a time i konkurentnosti zemlje. Odravanje stabilnosti domae valute je upitno u uslovima niske izvozne sposobnosti pri optoj vanjskotrgovinskoj liberalizaciji. Ekonomski rast je najveim dijelom ovisio o dotoku strane pomoi i transfera dijaspore, to je proirilo prostot neusklaenostio vanjskih tekuih i fiskalnih rauna. Obezbjeenje visokog i odrivog rasta je tranzicijski cilj, ali i nutrina realnog konvergiranja prema EU. U procesu jo trajue bh tranzicije uspostavljena sprovoenje makroekonomska stabilizacija putem prelaznih, intermedijarnih ciljeva (niske inflacije, stabilnog valutnog teaja i fiskalne stabilnosti) nosi opasnost da dugorono provoenje makroekonomske stablizacije moe biti pretvoreno u stanje u kojem e se stabilnost cijena i teaja kao instrumenata makroekonomske politike sama po sebi preobraziti u ciljeve instrumentalizacija ciljeva. Ako monetarna politika zadri restriktivnost osnovni elementi fiskalne politike tada moraju biti u funkciji obnove i poticanja rasta, to je mogue ostvariti smanjenjem fiskalnog
3 N. Serra, J. Stiglitz, Washington Consenzus Reconsidered, Oxford, Univerzity Press, 2008.

14

Zbornik radova optereenja i propisivanjem odreenih olakica za nove porezne subjekte. Meutim, smanjenje javnih rashoda ima ogranienje, koje je sadrano u njihovoj neelastinosti. Zbog toga, ako ne postoje pretpostavke za smanjenje javnih rashoda ili je smanjenje mogue u manjem obimu, tada se otvara pitanje produbljavanja budetskog deficita.4 Dodatna uvjeravanja pruaju prorauni OECD, po kojima negativan rast GDP-a od 1% vodi ka pogoranju budetskog deficita od oko 0,5% GDP, iz ega se mogu naslutiti razmjere problema sa kojima se suava zemlja pogoena veom recesijom. 2. TRENDOVI ZAPOSLENOSTI I NEZAPOSLENOSTI DO POJAVE GLOBALNE RECESIJE

Problem zapoljavanja u predrecesionom period ima svoje dvije faze. U prvoj, 1996.-2003., ispoljavaju se nepovoljne tendencije istovremenog poveavanja nezaposlenosti i stagniranja, pa ak i blagog opadanja trenda zaposlenosti, dok se u drugoj fazi, 2003.-2008. godine, primjeuju neto povoljniji trendovi jer dolazi do porasta broja zaposlenih, kao i stagniranja odnosno blagog smanjivanja broja nezaposlenih. U ovoj drugoj fazi (2003-2008), zaposlenost po prvi put u tranzicijskom periodu ima trend porasta sa prosjenom godinjom stopom rasta od 1,1 %, tj. broj zaposlenih se u ovih 6 godina poveao za preko 6.500, i to sa 619.500 u 2003. na 706.088 u 2008. godini. U ukupnom predrecionom periodu, nakon izvjesne postratne konsolidacije (od 2000. godine) do zakljuno sa 2007. godinom broj nezaposlenih je porastao za preko 100.000 osoba, sa 428.000 na 535.000., pa e 2007. ostati zabiljeena kao godina sa najveim brojem nezaposlenih u ovom periodu. Tabela 1: Broj zaposlenih i nezaposlenih u BiH 2000-20008.
Zaposleni Broj 639.053 625.643 624.914 Indeks 2000.=100 100,0 97,9 97,8 Stopa zaposlenosti 59,9 59,2 57,8 Broj 428.000 431.773 456.417 Nezaposleni Indeks 2000=100 100,0 100,9 106,6 Stopa nezaposlenosti 40,1 40,8 42,2

2000. 2001. 2002.

4

M. Crkvenac, Ekonomska politika, Informator, Zagreb, 1997, str. 160.

15

2003. 619.540 96,9 57,3 2004. 638.943 100,0 57,8 2005. 643.837 100,7 56,2 2006. 662.481 103,7 56,3 2007. 687.445 107,6 56,2 2008. 706.088 110,5 59,4 Izvor: Agencija za statistiku BiH, Sarajevo

461.000 466.500 500.941 515.084 535.284 483.000

107,7 109,0 117,0 120,3 125,1 112,9

42,7 42,2 43,8 43,7 43,8 40,6

Pozitivan trend smanjenja nezaposlenost naroito je izraen u toku 2008. godine (naroito u periodu mart-oktobar). Slika br 1. pokazuje da je najvei pad nezaposlenosti registrovan u mjesecu aprilu u odnosu mart (ak od 1,9 %). Od novembru se poinje osjeati utjecaj recesije za gubitke radnih mjesta u BiH. U prosjeku, 2008. godina je zavrila trendom pada neaposlenosti (poredei sa novembrom 2007. godine, taj pad je bio 7,41%, dok je u odnosu na decembar 2007. godine iznosio 6,33%.5 Slika 1: Kretanje registrovane nezaposlenosti u BiH u 2008. godini

Izvor: http://arz.gov.ba/stat/Bilten%20br%204.pdf U ovom periodu je naroito izraen problem dugorone nezaposlen5 Agencija za rad i zapoljavanje BiH , bilten br. 4.

16

Zbornik radova osti, pri emu je ova stopa (podaci za 2006. godinu) via kod enama (31,6%) nego kod mukaraca (24,6%). Znaajan problem je to oko pola radno sposobnog stanovnitva nije radno aktivno. Stopa neaktivnosti je visoka, 50,3%, to znai da je 772.000 radno sposobnog stanovnitva neaktivno. Stopa neaktivnosti je znaajno vea kod enske populacije-65,4% (479.000 ) nego kod mukaraca-34,5% (234.000). Stopa neaktivnosti je posebno visoka meu mladom radnom snagom (15 do 24 godina ), enskom radnom snagom i starijom radnom snagom. 3. PROBLEM NEZAPOSLENOSTI OD POJAVE EFEKATA GLOBALNE RECESIJE (2008.-2010/2011.)

3.1. Stanje nezaposlenosti Globalna recesija najvie vidljivom ini svoju socijalnu dimenziju s obzirom na drastino pogoravanje stanja na tritu rada, i to s jedne strane kroz formu avoljeg kruga izvora nezaposlenosti, a s druge, krenja postojeih radnikih prava. Ekonomisti smatraju stopu nezaposlenosti pokazateljem koji sa zakanjenjem poinje odraavati uticaj procesa krize koja je zahvatila svjetsku privredu. Kako su objavljeni podaci evropske statistike agencije (EUROSTAT), stopa nezaposlenosti u 27 zemalja EU u decembru 2009. godine se poveala, dostigavi vrijednost od 9,5 %. Ova stopa vea je za 2,1% u odnosu na decembar 2008. godine. Za tranzicijski neuspjene zemlje, poput BiH, ve izraeni problem na neusklaenosti ponude i tranje na tritu rada produbljen je s posljedicama globalne recesije: s krizom djelujui ciklini uzrok nezaposlenosti biva, naprosto, nakalemljen na dotadanju strukturalnu nezaposlenost proizalu kako iz dugogodinjeg neuspjeha u provoenju tranzicijsko-strukturalnih reformi, tako i iz dejtonski dezagregiranog trita rada BiH. Krizom uslovljeno gubljenje radnih mjesta i dotadanje postojanje neravnotee odnosno neusklaenosti ili nespojivosti izmeu tranje i ponude rada ukazuju, dakle, na najteu konsekvencu globalne krize u BiH uporedno djelovanje dva krajnje negativna uzroka nezaposlenosti strukturalnog i ciklinog. Gotovo da nije potrebno obrazlagati da dugoroni karakter dosadanje strukturalne nezaposlenosti u BiH i kratkorone cikline nezaposlenosti prisutne u zadnjoj godini s globalnom recesijom, podrazumjeva veliki troak za nezaposlene i znaajan gubitak potencijalnog autputa na nivou makroekonomije.

17

Tabela 2: Broja zaposlenih i nezaposlenih u BiH 2008-2010.

Zaposleni 2008. 2009. Broj 706.088 686.044 Indeks 2000.=100 110,5 107,4 Stopa zaposlenosti 59,4 57,3 Broj 483.000 510.580 512.153 Nezaposleni Indeks 2000.=100 112,9 119,3 119,7 Stopa nezaposlenosti 40,6 42,7 43,1

2010. 677.290 106,0 56,9 Izvor: Agencija za statistiku BiH, Sarajevo

Slika 2: Kretanje registrovane nezapolsenosti u BiH u vrijeme trajanja globalne recesije Registrovanq nezaposlenost: januar 2009. juni 2010.

Registrovana nezaposlenosti u 2010.

Izvor: http://arz.gov.ba/stat/Bilten%20br%205-%20dopuna%20.pdf
18

Zbornik radova U 2010. godini dolo je do nastavljanja krajnje nepovoljnog trenda: rasta nezaposlenosti i smanjivanja zaposlenosti. U odnosu na predhodnu, 2009. godinu, dolo je do poveanje broja nezaposlenih za 11.472 lica ili 2,3%, dok je prosjean broj zaposlenih smanjen za 2,1 %.6

3.2. Posljedice nezaposlenost Neravnotea na tritu rada koja proizilazi iz promjena u poslovnim ciklusima, kakva je na sceni u Bosni i Hercegovini od zadnjeg kvartala 2008. godine, trebala je biti privremenog karaktera, no promjene u veliini nezaposlenih i slobodnih radnih mjesta koje potiu iz trenutnog stanja u okruenju mogu postati postojane. Takva situacija moe biti vjerovatnija ukoliko proces prilagoavanja na tritu rada postane dui, to je vjerovatno s obzirom na dotadanje postojanje visoke strukturne nezaposlenosti i ve izraenu depresijaciju ljudskog kapitala. U situaciji nefleksibilnog prilagoavanja, mogue je da se nezaposlenost ne vrati na svoj poetni nivo u vrijeme ekspanzije, ve da bude ak i vea nego prije nastupanja recesije (fenomen histereze). Rast i odravanje nezaposlenosti izaziva/izazivae veliki pritisak na budet zemlje, na znatno osiromaanje stanovnitva, pri emu su potencijalni sukobi izmeu onih koji imaju posao i onih koji ga nemaju. Ekonomske nejednakosti izmeu zaposlenih i nezaposlenih, kao i meu samim zaposlenim, produbljuju i podrivaju socijalnu koheziju. Visoka nejednakost rezultira poveanim kriminalom, poveanom korupcijom, veom makroekonomskom nestabilnou i niim oekivanim trajanjem ivota. Otuda je odrivi razvoj tokom krize osobito sloen problem, pogotovo to je neoliberalni individualizam destruirao socijalnu koheziju i produbio antagonizam rada i kapitala. Od zadnjeg kvartala 2008. odkada poinje djelovati globalna recesija na trite rada u BiH, raunajui zajedno broj otkaza i broj novonezapsolenih, do kraja 2009. izgubljeno je preko 33.000, a do kraja 2010., ukupno 60.000 radnih mjesta. Izostanak uposlenosti ovog broja osoba zemlju e, ponaim procjenama, kotati 1,5-1,8 miliradi KM. Prema predvianjima strunjaka, BiH i u ovoj godini oekuje pad bruto drutvenog proizvoda i rast nezaposlenosti.7 Najei udar ekonomske krize je proao a cijena koju je platila BiH je pad bruto drutvenog proizvoda
6 7

Analiza Bekog instituta za meunarodne ekonomske studije izvor: h t t p : / / w w w. z u r n a l . i n f o / h o m e / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ content&view=article&id=1249:bih-kriza-e-proi-nezaposlenost-ostaje&catid=28:novac&Itemid=43 19

Agencija za rad i zapoljavanje BiH, Bilten br. 5.

(GDP) u 2009. godini od tri posto. Prema naim procjenama, izostanak Prema analitiarima Bekog instituta za meunarodne ekonomske studije, ekonomija BiH bi mogla zabiljeiti rast tek u 2011. godini, i to od skromnih jedan posto. 4. KOMPARATIVNI PREGLED NEZAPOSLENOSTI U BiH SA ZEMLJAMA REGIONA ZAPADNOG BALKANA

Rast nezaposlenosti prijeti itavoj regiji zapadnog Balkana, o emu svjedoi i procjena Evropske komisije o trendovima nezaposlenosti kao najveoj prijetnji oporavka na zapadnom Balkanu. U uvjetima djelovanja globalne resecije, strukturalnim uzrocima nezaposlenosti su dodati ciklini, pa je problem postao jo izraeniji. Pojava recesije se naprije odraava na padu ekonomske aktivnost, gubitku radnih mjesta, odnosnu padu zaposlenosti, koja opet dovodi do smanjenja domaeg proizvoda. Poveanje nezaposlenosti je utjecalo na pad line potronje, to je u konanici dovelo do pada GDP-a. Pad line potronje je direktno doveo i do smanjenja priliva u budete od PDV-a, kao i direktnih poreza, ime je dvostruko izvren pritisak na budete, kako na prihodovnu, tako i rashodovnu stranu. Ekonomski oporavak zemalja zapadnog Balkana je bio praen rastom nezaposlenosti, rastom produktivnosti rada i realnih zarada, ali je istovremeno pokazao da koristi od ekonomskog oporavka nisu bile pravino distribuirane. UNDP istraivanja pokazuju da su trita rada stagnantna i da su stope zapoljavanja niske (Slay, Maddock and Kulic, 2006, str. 25). Po procjenama, i to onim optimistinim zemlje zapadnog Balkana su s krizom izgubile najmanje 500.000 radnih mjesta dok pesimistine procjene govore o mnogo veem broju izgubljenih radnih mjesta (samo u Srbiji se ove procjene kreu izmeu 220.000 i 440.000 radnika). U pristupu registrovane nezaposlenosti, u 2010. godini, BiH je u samom vrhu sa 42,7 %, slijedi je Makedonija sa 32,1%, a zatim dolaze Srbija sa 20 %, Hrvatska sa 11,8 %, te Albanija sa 13,7 % i Crna Gora sa 12,1 %, dok za Kosovo nema podataka iako se smatra da je nezaposlenost i tamo velika (grube procjene glase na 35-40 %). Prema anketnoj nezaposlenosti Makedonija je s 31 % na evropskom vrhu, dok je druga BiH s 27 %. Slijede Srbija, Crna Gora i Albanija, dok je Slovenija s 8 % drava s najmanjim brojem nezaposlenih u sredinjoj i jugoistonoj Evropi. Pri iskazivanju nezaposlenosti treba skrenuti panju na upitnu statistiku trita rada, koja se tie egzistencije razliitih pristupa (agencije za statistiku, zavodi za zapoljavanje, sindikati, asocijacije poslodavaca), te u sluaju nekih
20

Zbornik radova zemalja rjeenja prava na zdravstveno osiguranje preko slubi zapoljavanja kojim se kreira se nerealna slika o broju nezaposlenih. Slika 2: Anketna stopa nezaposlenosti u EU i zemljama jugoistone Evrope u 2010.

Naveemo razlike po osnovu registrovane nezaposlenosti i anketne nezaposlenosti. Razlike u ova dva pristupa iznose i do 35 % (na primjeru Srbije i BiH). Naravno, postavlja se pitanje koji su podaci precizniji i mjerodavni za voenje razvojne politike. Razlike pristupa registrovane i anketne nezaposlenosti se javljaju zbog toga to: a) Neki registrovani kao nezaposleni ne trae aktivno posao: ovdje spadaju oni obeshrabreni poslije neuspjene portage za poslom, ili oni koji su zainteresovani za razne pogodnosti koje mogu imati da dobiju kao nezaposleni, kao i oni koji su moda u privremeno u nemogunosti da nau posao. b) neki od registrovanih nezaposlenih rade u sivoj ekonomiji, jer je period dobijanja pomoi bio krai od njihovog stvarnog statusa kao nezaposlenih, c) Neki su moda u nemogunosti da se registruju kao nezaposleni po zakonu, kao penzioneri ili student, a trae posao. Kriza je donijela smanjivanje prosjenih plata u Srbiji i Hrvatskoj, dok su ostale zemlje regiona JIE imale izvjesna poveanja. Od poetka krize do marta 2011. godine plae biljee pad od 19,5 % u Srbiji (sa 430 na 346 eura)
21

i u Hrvatskoj za 3,4 % (sa 732 na 707 eura). Poveavanja prosjenih plaa imale su, najvie Makedonija, ak za 20,2 % (sa 276 na 332 eura), slijede Crna Gora sa rastom za 17,9 % (sa 429 na 506 evra), Slovenija za 7,2 % (sa 911 na 970 eura) i Bosna i Hercegovina za 3,3 % (sa 396 na 409 eura). Najvei pad zaposlenosti i zarada ima Srbija, a najvei rast zaposlenosti i zarada Makedonija, to se tumai (ne)uspjenou sprovoenja reformi. 5. KRENJE PRAVA RADNIKA

U vrijeme globalne recesije nailazimo na drastino pogoravanje stanja na tritu rada i krenja postojeih radnikih prava, pri emu se sindikalne organizacije suoavaju s krupnim izazovima, od onih kako djelovati u novim uvjetima prvreivanja do ideolokih propitivanja daljeg naina zatite prava na rad.8 U prvom sluaju sindikatima se otvora izazov za diskusiju o ulozi sindikata u novim uvjetima privreivanja: gubljenju radnih mjesta, rada u novim uvjetima, saradnje s politikim partijama, omasovljenja sindikata itd. U drugom sluaju, sindikati su pred mnogo ozbiljnijim ideolokim kunjama. Nastoji im se suiti pozicija socijalnog partnera vlastima i poslodavcima i suziti pristup zatiti prava na rad u uvjetima pojaane globalne konkurencije. Za radikalne kritiare neoliberalistike ekonomske ideologije u tranziciji su do te mjere zaotreni sukobi u drutvu da se moe postaviti pitanje: da li se nanovo aktualizuje klasna borba, zbog ega je potrebno je preispitati tezu o istroenosti ideje o klasnoj borbi izmeu radnika i vlasnika kapitala s obzirom da je pravo zatite radnikih prava prebaeno na prava privatnih posjednika svojine, koji dobijaju punomoje da arbitrarno reguliu prava iz radnih odnosa.9 Predhodne opservacije povrede radnikih prava nas opredjeljuju da definiramo neto to bi se moglo oznaiti okvirom za krenja radnikih
8 9 Vid. K. Hodi, Sukob rada i kapitala u sulovima globalne recesije u BiH, Forum Bosnae, Sarajevo, br. 47/2009, Z. Golubovi, Sudbina radnike klase u dananjoj Srbiji; Apologija kapitalizma ili kritiko preispitivanje sukoba u savremenom kapitalizmu, http://www.republika.co.yu/424-425/16. html. U takvim uvjetima ove nepovoljnosti imaju posebnu formu, koje se na primjeru Srbije ispoljavaju u sljedeem: a) u apsolutizaciji privatizacije u procesu svojinske transformacije, sa otvorenim ignorisanjem akcionarske svojine radnika i poricanjem uloge javnog dobra/strateki vanih dravnih preduzea i ustanova, i b) u drastinom ograniavanju vekovima sticanih prava radnika, koji se i dalje tretiraju kao najamni radnici, koji lako mogu biti zamenjeni zahvaljujui velikom broju nezaposlenih (a koji se uveava upravo zbog skoro neogranienih prava novih vlasnika).

22

Zbornik radova prava, a koji se konstituira problemima ukidanja rada: (1) neoliberalnim obrascem ekonomskog razvoja, (2) otvaranjem problema dualne radne snage, ukljuujui pojavu atipinih oblika rada i (3) alarmantne strukturne i cikline nezaposlenosti. S jedne strane, pravo na rad i zatita radnikih prava meu najkrupnijim su problemima iz oblasti ljudskih prava u svim zemljama Zapadnog Balkana, budui da njihovo krenje ne proizilazi iz pojedinanih sluajeva nepotivanje prava radnika, ve proizilazi iz sistemskog okvira i ideolokog obrasca po kome se ove zemlje razvijaju, pri emu krenje ovih prava direktno spreava ekonomski razvoj, s jedne strane, a s druge strane protivno je stabilnoj demokratiji i funkcioniranju trita uope. Na sceni je jedan pristup koji nalazimo u svim zemljama zapadnog Balkana, a koji se tie problema dualne radne snage u strukturi radne snage. Naime, postoje oni koji rade dravnom i javnom sektoru, u nekim velikim preduzeima ija su prava zatiena i pokrivena kolektivnim ugovorima. Nasuprot njima postoji velik dio radne snage koja je potpuno nezatiena, od onih koji rade na crno, onih koji rade u malim privatnim preduzeima gdje nema sindikalnog organovanja (bilo zbog nemogunosti organiziranja bilo zbog snanijeg pritiska poslodavca), pa do onih koji rade u sektorima u kojima je prosjena plaa manja od visine potroake korpe10 i onih koji rade u preduzeima u procesu steaja. Prava radnika u svim ovim sluajevima nisu pokrivena sindikalnim djelovanjem, odnosno kolektivnim ugovorima, a takvih radnika u zemljama zapadnog Balkana je, prema procjenama, preko 1 miliona (sindikalizirano je ispod 40 % ukupno zaposlenog radnitva) Posveena istraivanjima zatiti radnikih prava, ukljuujui i odnos poslodavaca prema lanovima sindikata i njihovim predstavnicima izuzetno teko u praksi dokazati da poslodavac diskriminira lanove sindikata ili njihove izabrane predstavnike, jer u cilju obrazlaganja odreenih mera, kao to su prinudni premjetaji ili otkazi, redovno se navode disciplinski razlozi zbog greaka na radu ili slino. Od najee krenih prava radnika najbrajaju i problematiziraju ona vezana za: prestanak radnog odnosa, isplatu zaraenih plata koje nisu isplaene, te isplatu otpremnine. Kao ilustraciju na primjeru BiH11, navodimo da su odrebne o prestanku radnog odnosa zbog ekonomskih, tehnikih ili organizacijskih razloga, kao usljed nemogunosti da zaposlenik izvrava radne obaveze iz radnog odnosa (lan 87. Zakona o radu FBiH i lan 124. Zakona o radu RS) iroko i neprecizno postavljene i ostavljaju mogunost zloupotrebe od strane poslodavaca. Zakonodavac nije precizno defininirao ta se smatra
10 Sektori u kojima je prosjeno ostvarena neto plaa manja od potroake korpe jesu: preraivaka industrija, graevinarstvo, trgovina i ugostiteljstvo. 11 SEE Portal, www.oneworldsee.org/js/node/18024 (Radna snaga u Bosni i Hercegovini).

23

opravdanim otkazom, ve je to ostavio na slobodnu procjenu poslodavca. Usto, nedoreen je i drugi dio odrebe koji se tie mogunosti izvravanja obaveza zaposlenika, a to je opet ostavljeno na procjenjivanje poslodavcu pa je lako doi u situaciju da npr. sud o zdravstvenoj sposobnosti radnika za izvravanje odreenog posla, donosi nekompetentni poslodavac umjesto strunih lica iz institucija nadlenih za zdravstvo. U nekim kririkim pristupima izraena je i zabrinjavajue niska sposobnost sudova da ekasno zatite prava radnika kao i nedostatna sposobnost dravnih inspekcija da ekasno nadziru i sankcioniraju krenja zakona kada je rije o ugovornim pravima (radno vrijeme, plae i dr.), ali i o zatiti na radu.12 6. MJERE ZA POTICANJE ZAPOLJAVANJA

6.1. Polazno stanje: institucionalno nesreenog trita rada

BiH:

Identifikovali smo slijedee uporine take nesreenog trita rada

1) Drava nema jedinstvenu legislativu trita rada: zakoni o posrednitvu i zapoljavanju FBiH i RS nisu usklaeni i znatno se razlikuju. Usto, u okviru FBiH nailazimo na organizacione neujednaenost meu kantonima; 2) Upitna je statistika trita radne snage s obzirom na veliku razliku izmeu registrovanog broja zaposlenih/nezaposlenih sa brojem koji proizilazi iz utvrivanja stanja po anketnoj nezaposlenosti (broj stvarno nezaposlenih je ,manji od registriranog broja; prema procjenama oko 160.000 osoba radi na crno) 3) Spor napredak u provoenju politike zapoljavanja: aktivne i pasivne politike zapoljavanje su deformirane i ne doprinose unapreenju zapoljavanja; 4) Nemogunost zavoda za zapoljavanje da obavljaju svoju primarnu funkciju, prije svega zbog toga to:
12 Franievi, 2008, Marovi 2007, Bogadi-are 2007. Treba napomenuti da Meunarodna konfederacija sindikata u svojim godinjim publikacijama informie o prekrajima sindikalnih prava u svim zemljama zapadnog Balkana i o tekim sluajevima ikaniranja i represije nad zaposlenima koji koriste svoje zakonsko pravo na zastupanje i udruivanje (v. izdanje 2008).

24

Zbornik radova (a) se prijave jednog broja nezaposlenih na zavode vre zbog dravstvenog osiguranja a da se aktivno ne trai posao, (b) jedan broj evidentiranih nezaposlenih lica za posljedicu ima neefikasne i slabe usluge, (b) se najvei dio sredstava u zavodima za zapoljavanje usmjerava na provoenje pasivnih mjera (i to za zdravstvene usluge i naknade za nezaposlene, administrativne trokove), a da se na aktivne mjere zapoljavanja usmjeravaju se sredstva koja preostanu.

U BiH ne postoji istitucionalno jedinstveno trite rada. Ono je entitetski decentralizirano, krajnje neujednaeno - organizaciono, po sistemu finansiranja, po nadlenostima zavoda za zapoljavanje, pa sk i po nainu evidentiranja nezaposlenih osoba.13 Agencija za rad i zapoljavanje na nivou BiH ima ograniene ingerencije na koordinacija entitetskih agencija i koordinaciju projekata za zapoljavanje ali samo na nivou BiH. Iz institucionalno neujednaenog trita rada po entitetima proizilaze razliiti porezi na neto plau, razliiti procenti obrauna stopa doprinosa za osiguranje nezaposlenih i za zdravstveno osiguranje. Negativni efekti ovako institucionalno razuenog sistema tria rada najvie se odraavaju na (1) preklapanju nadlenosti jedinica za zapoljavanje to stvara viak administracije i (2) sistem organizacije zavoda za zapoljavanje ija se decentraliziranost negativno odnosi na efikasnost rada zavoda i stvara paradoks u finansiranju javnih slubi: kad su stope nezaposlenosti visoke, sistem slubi zapoljavanja prima najmanje finansijskih sredstava, dok, ukoliko se nezaposlenost smanjuje, sistem e primati vie prihoda.14 U krajnjem, ovakva insitucionalna struktura ne produkuje efikasne politike zapoljavanja, ak ne postoje ni analiza povezanosti aktivnih politika zapoljavanja sa nivoom nezaposlenosti u zemlji. Efikasnost programa aktivnih politika zapoljavanja nije praksa entitetskih slubi i zavoda za zapoljavanje, a najee izostaje i aktivna uloga socijalnih partnera kao kljunih sudionika u kreiranju i implementaciji politika zapoljavanja,15 pri emu je postojei portfelj ovih politika ogranien (apsolutno i kao % GDP), veina programa aktivnih politika se odnosi na subvencioniranje novog zapoljavanja i veina ciljanih korisnika su mladi

13 Vid. vie u: N. Brankovi, A. Kamenica, Inicijativa Graani/ke za Evropu, (analiza politika u oblasti zapoljavanja), Policy paper,Sarajevo, mart 2010. 14 Op. isto, str. 4. 15 Strategija socijalnog ukljuivanja, Sarajevo, 2010, str. 26

25

sa viim i visokim obrazovanjem. Po relevantnim nalazima16, aktivne mjere zapoljavanja su se primjenjivaleu kotekstu nedostatke strategije zapoljavanja i strategije ukupnog razvoja BiH, u vrlo specifinim uvjetima koji vladaju na tritu radne snage u BiH. U sluaju pasivnih politika zapoljavanja, koje bi trebalo biti najznaajniji segment u koordinaciji izmeu zatite za vrijeme nezaposlenosti i aktivnih programa trita rada, nedostaju institucionalni kapaciteti za obuke (u zemlji postoje samo 2 centra, a i njihov status nije sistemski rijeen). Bosanskohercegovako trite rada se odlikuje vrlo visokim stepenom segmentacije, to se vidi poreenjem dva razliita naina evidentiranja stanja zaposlenosti i nezaposlenosti: (1) registrovanog stanja na osnovu mjesenog praenja od strane zavoda za zapoljavanje (Agencija za rad i zapojavanje) i (2) Anketa o radnoj snazi, koju vodi Agencija za statistiku BiH na osnovu metodologije Meunarodne organizacije rada (ILO). Vrijedi spomenuti i LFS anketu. Velike razlike meu stopama, kao to emo vidjeti, mogu se pripisati razlikama u metodama izraunavanja nezaposlenosti koje su koritene. Meunarodno prihvaeni standard jeste ILO definicija, koja je uveliko razliita od definicije koju daju bosanskohercegovaki zakoni. Razlike su vidljive iz slijedeeg poreenja: Tabela 3: Stanje zaposlenosti i nezaposlenosti po osnovu anketne i registrovane (mjesene) evidencije
Anketna nezaposlenost Registrovana nezaposlenost BROJ ZAPOSLENIH Anketna Registrovana BROJ NEZAPOSLENIH Anketna Registrovana

2008 2009 2010

23,4 24,1 27,2

40,62 42,69 43,06

890.000 859.000 843.000

706.000 686.000 677.000

272.000 483.000 272.000 511.000 315.000 512.000

Na primjeru 2010. godine, ovi naini evidentiranja pokazuju razliku u broju nezaposlenosti od ak 107.000 (broj nezaposlenih po Anketi o radnoj snazi iznosi 315.000, a registrovano stanje 512.00) ili 15,86 %. Na pitanje zato se pojavljuju ove razlike, te shodno tome koji je podatak kompetetniji pokazatelj, moda je najbolje odgovoriti eksplikacijom uzroka ovih razlika:17
16 Vid. Reforma politika zapoljavanja i uspostava informatikog sistema trita rada za BiH. Izvjetaj o analizi stanja Aktivne mjere zapoljavanja u BiH, febrzur 2008, str. 2. 17 Analogija i navoenje prema istraivanju u studiji Trite rada u Vojvodini, Vlada APV i Austrijska agencija za razvoj ADA, 2009 (navoenje prema rezimeu rezultata istraivanja, str. 38.

26

Zbornik radova (1) ve smo spomenuli da se prijave jednog broja nezaposlenih na zavodima za zapoljavanje vre zbog zdravstvenog osiguranja ili drugih pogodnosti, a da se aktivno ne trai posao, (2) postoji kategorija obeshrabrenih, koji poslije neuspjene potrage odustanu od prijave u zavodima i zapoljavaju se u sivoj ekonomiji, to znai da nisu u sistemu registrovano nezaposlenih, (3) postoji i mogunost da se nekiregistriju kao nezaposleni po zakonu, kao penzioneri ili studenti, ali da trae posao. 6.2. Preporuke za politike U principu, nivo zaposlenosti uvijek ovisi od potranje za radom, koju ine poslodavci, a sama potranja od mnogih okolnosti, u prvom redu od stabilnosti poslovne okoline i sprovoenja strukturalnih i institucionalnih reformi u zemlji koje stvaraju prilike za nove investicije a time i proirenje radnih mjesta. S druge strane, na zaposlenost e utjecati i strana ponude rada, i to kako s pozicija aktera ponude rada, tako i elastinosti ponude rada. Ponudu rada produkuju akteri koji se bave posredovanjem u zapoljavanju (zavodi i agencije za zapoljavanje kao posrednici u zapoljavanju), akteri podrke za generiranje novih radnih mjesta i podizanje kvaliteta radne snage kroz edukaciju (agencija sa namjenskim sredstvima za zapoljavanje, IPA fondovi, razvojna i bankarska sredstva), kao i institucije srednjeg i visokog obrazovanja. Iako prekobrojna, ponuda radne snage je deficitarna u pogledu zahtjeva poduzetnika. Usto, ako ponuda rada bude elastinija, broj radnih mjesta bie vei i obrnuto. U prvom sluaju zaposlenost raste uz neto nie realne nadnice. Manja elastinost producira vei rast realnih nadnica i neznatno poveavanje zaposlenosti. U svemu tome, posebna odgovornost stoji na sindikatima. Temeljem predhodno izvrene analiza stanja i tendencija nezaposlenosti u BiH, poboljavanje performansi trita koje pretpostavlja s jedne strane poveanje tranje za radnom snagom, a s druge, poboljavanje kvaliteta ponude radne snage, mogue je izvesti slijedeim preporuka: (1) Preporuke za poveavanje tranje za radnom snagom Poveana tranja za radnom snagom podrazumjeva otvaranje novih radnih mjesta na osnovu strukturalnih reformi za poticaj investiranje i poboljavanje

27

poslovne okoline, i poticanja konkurentnosti:18 a) Strukturalne reforme za poticaj investiranja i poboljavanje poslovne okoline - Pravne reforme u pravcu uklanjanjanja administrativnih prepreka za privlaenje investicija i smanjivanja korupcije liberalizovanje i pojednostavljivanje procedura za voenje poslova i otvaranje novih preduzea, naroito u pravcu skraivanja rokova dobijanja odobrenja za pokretanje poslova, Goljotinja propisa ija je primjena u praksi oteana s obzirom na to da su preuzete iz ranije zajednike drave Dalja privatizacija: usklaenost zakona i propisa i donoenje novih zakonskih rjeenja (ova dosadanja normativna neusklaenost uzrokovala je velike potekoe i investitorima i agencijama koje se bave privatizacijom dravnih preduzea), Mjere vanjskotrgovinske zatite: zatitne mjere, antidamping i kompenzatorne mjere (subvencije postaju prikladne mjere kojim neke zemlje pomau svojim kompanijama u recesiji) Jaanje organizacionih i finansijskih kapaciteta Razvojne banke, Integracija crnog trita rada u legalne tokove Korienje sredstava iz fondova EU, naroito putem IPA programa u oblasti trita rada i obrazovanja Reforma Fonda penzijskog/mirovinskog i zdravstvenog osiguranja, naroito u uvjetima kada je stopa rasta penzionera bra od stope rasta osiguranika, Poveavanje likvidnosti poslovnog sektora Osiguranje povoljnih podsticajnih kredita putem Razvojne banke (za potrebe finansiranja programa za otvaranje novih firmi, izvoznih preduzea, SME, farmera, a nikako za finansiranje gubitaka visoko zaduenih formi i infstrukturnih projekata, Klasterska industrija u oblastima u kojima BiH ima komparativnu prednost u odnosu susjedne regione; Smanjenje uvozne ovisnosti, prvenstveno od prehrambenih i primarnih proizvoda za iju proizvodnju ima prirodne resurse

- -

- - - -

b) Strukturalne reforme za poticaj konkurentnosti - -

- -

18 K. Hodi, Anticikline versus procikline fiskalne politike u Bosni i Hercegovini, Foruma Bosnae, Sarajevo, br. 52, 2011, str. 44-46.

28

Zbornik radova - Razvijanje konkurentnosti u izvozu (CEFTA, EU).

(2) Preporuke za poveavanje ponude za radnom snagom a) Izmjena zakonskog okvira i izmjena institucionalnog ureenja i organizacije javnog sistema zapoljavanja19 - Jaanje institucionalnih kapaciteta i legislativnu strukturu za radi zapoljavanje na dravnom nivou (uvoenje dravnog Ministarstva za rad i zapoljavanje i Zakona o radu BiH, transformisanje dravne Agencije za rad i zapoljavanje), Racionaliziranje i konsolidovanje slubi za zapoljavanja u FBiH (konsolidacija zavoda za zapoljavanje, racionalizacija nepotrebne administracije kao posljedice pretjerane decentralizacije, poveavanjr broja savjetnika za zapoljavanje kroz ostvarene utede, Harmoniziranje zakonskih odredbi u oblasti rada i zapoljavanja izmeu entiteta (harmoniziranje ili donoenje jedinstvenog zakona o zapoljavanju na dravnom nivou), Harmoniziranje stopa doprinosa izmeu entiteta, to bi podrazumjevalo konvergiranje stopa u FBiH ka stopama u RS, Ukidanje administracije zdravstvenog osiguranja preko slubi za zapoljavanje, to se moe izvesti preporukama o uvoenju sistema zdravstvenog osiguranja finansiranog iz budeta ili finansiranjem zdravstvenog osiguranja za socijalno ugroene kategorije kroz sisteme sicijalne zatite, to bi slube za zapoljavanje okrenulo provoenju politika zapoljavanja, Transformiranje politika zapoljavanja kroz razdvajanje aktivnih i pasivnih trailaca zaposlenja (razdvajanje osoba registrovanih kao nezaposlene iz statusno besplatnog zdravstvenog osiguranja, naknade za nezaposlenost i drugih beneficija) Preciziranje institucionalnih odreenja zaposlenosti i nezaposlenosti: ako je samo rad na ugovoru i samozaposlenje shvaeno kao zaposlenost, onda sve drugo treba da se svede pod nezaposlenost ili neaktivnost,

- -

b) Preporuke za segmentiranost trita rada20 -

19 Prema: N. Brankovi, A. Kamenica, op. isto, str. 9. 20 M. Crnkovi, F. Lehner, Trite rada u Vojvodini: barijera ili podrka poveanju konkurentnosti u Trite rada u Vojvodini, op. isto, str. 39.

29

Usluge zaposlenja moraju revnosnije da sprovode mjere aktivizacije meu nezaposlenima da bi se smanjio broj onih koji nisu zaista zaposleni. Oni koji ne ele da rade, ne treba da budu registrovani, Redefinisati kriterijume koji definiraju invaliditet i radnu sposobnost, Provoditi postupak strogog praenja aktivnog traenja posla od strane slubi za zapoljavanje,

- -

c) Poboljavanje aktivnih politika zapoljavanja, kojim bi se znanja i vjetine radne snage prilagodile potrebama na tritu rada21 - Programi obuka i unaprjeivanja vjetina, strukturna reforma srednjokolskog i visokog obrazovanja kako bi se uspostavila jaa veza izmeu obrazovanja i radnog mjesta preko dopunjenog obrazovanja praktinom komponentom i uenjem na poslu i uvoenja poduzetnitva u nastavne programe, Organizovanje javnih radova u kojima bi zaposlenja nali siromaniji slojeve Za mlade: podrka poduzetnitvu i samopozapoljavanju (promovirane, obuka i podrka otvaranju firmi, uspostavljanja shema mikrofinanisiranja za mlade, organiziranja strunih kola u saradnji sa lokalnim firmama i slubama za zapoljavanje, unapreenje mogunosti zapoljavanja za mlade u ruralnim podrujima, programi obuka, savjetovanje i usmeravanja mladih, itd.), Za ene: dostizanje zacrtanih ciljeva zaposlenostu iz Lisabona, eliminacija jaza u plaama izmeu mukaraca i ena, razvijanja programa ene poduzetnice, spolna jednakost u socijalnoj zatitii borba protiv siromatva, prepozbvanje rodne dimenzije u zdravstvu, borba proziv viestruke diksriminacije, poesbno protiv imigranata i ena pripadnica manjinskih skupina, Za straiju radnu snagu: odrati i unaprijediti zdravlje i radnu sposobmost radnika koji stare, razviti vjetine i zaposlivost starih radnika, pruiti pogodne radne uvjete, kao i mogunosti zapoljavanja radnoj snazi koja star), Za dugorone nezaposlene: sprijeavanje da ljudi budu dugorono nezaposleni kroz ciljano aktivno traenje posla, pruanje nekog vida strune obuke ili radnog iskustva, programi za one koji gube

- -

21 Strategija za zapoljavanje Federacije Bosne i Hercegovine, Program EU za Bosnu i Hercegoviunu, (Europe Aid/123680/SER/BA), str. 67-89.

30

Zbornik radova posao u masocnim otputanjima, ovakvim radnicima vriti ponude druge anse u programima obrazovanja i ciljanom obukom u osnovnim vjetinama, vriti paljive procjene zaposlivosti i motivacije, itd., - Za osobe sa onesposobljenjiam: politike anti-diskriminacije i inkluzije na tritu rada, unaprijeenje integracije nezaposlenih na trite rada kroz saradnju sa poslodavcima, organizacijama vladinog i nevladinog sektora, sindikata, obuka i unaprjeenje vjetina, programi slubi zapoljavanja, programi socijalnog rada, itd.), Za Rome: inkluzija i zadravanje mladih Roma u osnovnim i strunim kolama, savjetovalita za poveavanja obrazovnih nivoa, inkluzija odraslih Roma u programe za subvencionirana radna mjesta, uvoenje i jaanje Romskih savjetnika u biroima za zapoljavanje ili opinama, programi za podizanje poduzetnikih sposobnosti Roma, itd.)

LITERATURA
1. Agencija za rad i zapoljavanje BiH , bilten br. 4. i br. 5. 2. Bosna i Hercegovina: Od oporavka do odrivog rasta, Svjetska banka, Washington, DC, 1997. 3. Bonjak, Zita, Savi Mirko I drugi (2009), Vojvodina i regioni EU u Trite rada u Vojvodini, , Vlada APV i Austrijska agencija za razvoj. 4. Bonjovi, Ilijas, (2000). Zaposlenost u otvorenoj privredi u Uticaj transformacije vlasnitva na nezaposlenost i zapoljavanje,Biblioteka BiH: mogunosti i perspektive razvoja, Sarajevo. 5. Brankovi, Nina, Kamenica, kamenica (2010). Inicijativa Graani/ ke za Evropu, (analiza politika u oblasti zapoljavanja), Policy paper, Sarajevo, mart. 6. Crkvenac, Mato (1997). Ekonomska politika, Informator, Zagreb. 7. Crnkovi, M, Lehner, F. (2009). Trite rada u Vojvodini: barijera ili podrka poveanju konkurentnosti u Trite rada u Vojvodini, , Vlada APV i Austrijska agencija za razvoj. 8. Hodi, Kadrija (2009). Sukob rada i kapitala u sulovima globalne recesije u BiH, Forum Bosnae, Sarajevo.
31

9.

Hodi, Kadrija (2011). Anticikline versus procikline fiskalne politike u Bosni i Hercegovini, Foruma Bosnae, Sarajevo, br. 52, 2011.

10. Reforma politika zapoljavanja i uspostava informatikog sistema trita rada za BiH. Izvjetaj o analizi stanja Aktivne mjere zapoljavanja u BiH, febrzur 2008, str. 2. 11. Serra, N., Stiglitz, J. (2008). Washington Consenzus Reconsidered, Oxford, Univerzity Press. 12. Strategija socijalnog ukljuivanja, Sarajevo, 2010. 13. Strategija za zapoljavanje Federacije Bosne i Hercegovine, Program EU za Bosnu i Hercegoviunu (Europe Aid/123680/SER/BA) 14. http://www.zurnal.info/home/index.php -kriza-e-proi-nezaposlenost 15. Golubovi, Zagorka, Sudbina radnike klase u dananjoj Srbiji; Apologija kapitalizma ili kritiko preispitivanje sukoba u savremenom kapitalizmu, http://www.republika.co.yu/424-425/16.html. 16. SEE Portal, www.oneworldsee.org/js/node/18024 (Radna snaga u Bosni i Hercegovini)

32

Zbornik radova LES DISPARIT SOCIALES ET L MARCH DU TRAVAIL

SOCIJALNE NEJEDNAKOSTI I TRITE RADA

Professeur Vinko Kandija, Facult des Sciences Economiques, Universit de Rijeka

Alen Host, Facult des Sciences Economiques, Universit de Rijeka Igor Cvei, Facult des Sciences Economiques, Universit de Rijeka

RSUM: Le chmage est devenu un problme de gnration dans le monde entier. La crise financire et la crise conomique globale ont eu un plus grand impact sur le march du travail. Dans le monde entier il y a un systme disparate de protection sociale. Dans le prsent document, on a choisi de mettre laccent sur le modle amricain et sur le modle social europen afin de prouver que le modle social europen, avec son plus haut niveau de systmes de protection sociale, affecte les salaires et lemploi, alors que le modle dconomie de march des tats-Unis augmente le niveau de lemploi et empche la diminution des niveaux de salaires. Le but est de prouver lhypothse que la diversit des systmes de protection sociale est troitement corrle avec le march du travail, en utilisant des mthodes et moyens scientifiques appropris.
Mots-cls: chmage, modles sociaux, march du travail

SAETAK: Nezaposlenost je postao generacijski problem u svijetu. Financijska kriza i globalna ekonomska kriza poveavaju utjecaj na trite rada. irom svijeta postoji arenilo u sustavima socijalne zatite. U ovom radu, izabrali smo da se usredotoimo na ameriki
33

i europski socijalni model, dokazujui da europski socijalni model, s najviom razinom socijalne zatite, utjee na plae i zapoljavanje, dok model trine ekonomije u SAD-u poveava razinu zaposlenosti i spreava smanjenje plae. Cilj je dokazati hipotezu da je raznolikost sustava socijalne zatite usko povezana s tritem rada, koristei odgovarajue znanstvene metode i sredstva. Kljune rijei: nezaposlenost, drutvenih obrazaca, trite rada

1. Introduction La diversit des systmes sociaux des tats membres de lUnion europenne est un facteur important dans la gense de lEurope sociale et une ralit sociale contraste. Les politiques sociales des tats membres ont t faonnes par le dveloppement de lhistoire conomique et sociale ainsi que par les moeurs et les traditions propres chaque pays. Lemploi est dans la plupart des pays de lUnion une proccupation de premier plan, mais les situations nationales sont fortement contrastes. LAutriche, le Danemark, la Sude et le Royaume-Uni ont des taux demploi de lordre de 70% et plus, alors que lItalie et lEspagne se situent aux alentours de 55%. Le taux de chmage avoisine les 10% en Allemagne, en Espagne, en France et en Italie. Aux Pays-Bas et dans les pays nordiques, au Royaume-Uni et en Irlande il est denviron 5%. La dure du travail dun salari temps partiel et le degr de flexibilit du march du travail accusent aussi des diffrences trs marques. Cest au nom de cette diversit des systmes sociaux et des principes parfois divergents qui les caractrisent que laction communautaire dans le domaine social a souvent t mise en cause: pour certains, la politique sociale solidement ancre dans lhistoire et la tradition de chaque pays devrait rester un domaine de comptence national et lintervention au niveau europen devrait tre minimale. La politique sociale europenne sest affirme sur quatre domaines importants: la libre circulation des travailleurs, une politique conjointe sur lemploi, lducation et la formation professionnelle ainsi que les politiques communes afin damliorer les conditions de vie et de travail. La crise financire a dbouch sur une crise de lemploi: au niveau mondial, le nombre total de chmeurs est estim 210 millions, soit 30 millions de plus quavant la crise. Certes, la reprise est l, mais elle est dans la plupart

34

Zbornik radova des pays faiblement cratrice demplois.1 Le monde fait face une crise de lemploi. On estime 210 millions le nombre total de chmeurs. Depuis 2007, il a augment de plus de 30 millions et les trois quarts de ces nouveaux chmeurs vivent dans des conomies avances. La situation est particulirement grave aux tats-Unis. picentre de la Grande Rcession, cest le pays o le chmage a le plus progress, avec actuellement 7,5 millions de chmeurs de plus quen 2007. En outre, mme si la rcession est cense y avoir pris fin en juin 2009, il ressort des donnes relatives aux deux dernires reprises conomiques que lemploi se redresse moins vite que les revenus.2 lheure actuelle, lindice dit du malheur, qui combine les taux dinflation et de chmage, est presque entirement domin par le chmage. Le bilan humain de la lente reprise de lemploi aux tats-Unis et dans le reste du monde risque dtre trs lourd. Des tudes ont montr que, pour les individus concerns, le cot du chmage inclut une perte durable de revenus lie la dvalorisation de la carrire professionnelle, une diminution de lesprance de vie, ainsi que le dclassement scolaire et conomique de leurs enfants. Plus le chmage se prolonge et plus ces cots sont levs. Le problme du chmage a de multiples facettes, mais nous nous concentrerons ici sur:
son cot humain et sur la faon dont les mesures prises par les

gouvernements pendant la Grande Rcession ont empch quil ne soit encore plus lev, travail ;

les mesures court terme destines soutenir la reprise du march du le dfi constitu par les chiffres du chmage de longue dure.

Selon lAccord sur la politique sociale, lobjectif de lUnion et des tats membres serait daccrotre lemploi, damliorer la vie et lavancement des travaux, de fournir une protection sociale adquate ainsi que le dialogue social et le dveloppement des ressources humaines qui permettra un plus haut niveau de lemploi. Pour atteindre ces objectifs, le Conseil des Ministres adoptera des dcisions sous le rgime de majorit qualifie en ce qui concerne les points suivants: conditions de travail, information et consultation des travailleurs, galit entre les hommes et les femmes, galit de traitement sur le march du travail et intgration professionnelle des personnes exclues du
1 2 Problmes conomiques, Le taux de chmage tutoiera les 10% dans les pays de lOCDE en 2010, 2985/2009, p. 8-18 Ibidem, p. 8-18

35

march du travail. Dans dautres domaines, il est ncessaire de parvenir une dcision unanime.

2. Htrognit de lespace europen Le paysage social de lUnion europenne est plein de contrastes. La position du march du travail et les systmes nationaux de protection sociale sont trs variables, en dpit de la forte convergence des cycles conomiques. Le chmage est devenu un problme gnrationnel, le principal dfi pour lEurope et les europens. En 1993, lUnion europenne (UE15) a eu 10% de la population active au chmage (Tableau 1), tandis que les Etats-Unis avec 6,8% et le Japon avec 2,5% taient proches de lquilibre de plein emploi. En 2008 le taux de chmage dans lUE slevait 7,0%, ce qui indique une rduction du nombre de chmeurs dans lUnion. Toutefois, en raison de limpact de la crise mondiale et la rcession, le taux est remont 10% mi-2010.

Tableau 1. Condition des marchs du travail nationaux dans lUE

Taux des travailleurs (%); 2009 Taux de chmage (%) 1993 Pays: Luxembourg Danemark Autriche Royaume-Uni Pays Bas Portugal Sude Finlande Allemagne France Ireland Belgique Grce Italie Espagne UE15 36 65,2 75,7 71,6 69,9 77,0 66,3 72,2 68,7 70,9 64,2 61,8 61,6 61,2 57,5 59,8 65,9 2,6 9,6 4,0 10,2 5,5 5,5 9,1 16,3 7,6 11,0 15,6 8,6 9,8 9,8 18,4 10,0 2001 1,9 4,5 3,6 5,0 2,5 4,1 5,8 9,1 7,6 8,3 3,9 6,6 10,7 9,1 10,3 7,3 2009 5,1 6,0 4,8 7,6 3,7 9,6 8,3 8,2 7,5 9,5 11,9 7,9 9,5 7,8 18,0 9,1 Chmage long terme (%; plus de 12 mois; 2009) 1,2 0,5 1,0 1,9 0,9 4,3 1,1 1,4 3,4 3,3 3,4 3,5 3,9 3,5 4,3 3,0 Taux de chmage des jeunes (%; 15 - 24 ans; 2009) 16,5 11,2 10,0 19,1 7,7 20,0 25,0 21,5 10,4 23,5 24,4 21,9 25,8 25,3 37,8 19,3

Zbornik radova
Bulgarie Rpublique Tchque Estonie Chypre Lettonie Lituanie Hongrie Malte Pologne Roumanie Slovnie Slovaquie UE27 tats Uni Japon 62,6 65,4 63,5 69,9 60,9 60,1 55,4 54,9 59,3 58,6 67,5 60,2 64,6 67,6 70,0 6,8 2,5 19,5 8,0 12,6 3,8 12,9 16,5 5,7 7,6 18,3 6,8 6,2 19,3 8,5 4,6 5,0 6,8 6,7 13,8 5,3 17,1 13,7 10,0 7,0 8,2 6,9 5,9 12,0 8,9 9,3 5,1 3,0 2,5 3,8 0,6 4,6 3,2 4,2 3,1 2,5 2,2 1,8 6,5 3,0 1,5 1,4 16,2 16,6 27,5 14,1 33,6 29,2 26,5 14,6 20,6 20,8 13,6 27,3 19,7 -

Source: Eurostat, 2010

En principe, il y a des diffrences entre le modle amricain et le modle europen de chmage et de revenus des travailleurs. Le modle amricain donne la priorit un moindre taux de chmage, la baisse du bnfice et la ligne infrieure de la pauvret afin daugmenter le taux demploi. Le taux demploi a t trs lev en 1997 (74%), un chmage de longue dure a t extrmement faible. La crise mondiale et la rcession qui se sont propages aux tats-Unis ont frapp le march amricain, mais un peu plus doucement que le march europen. la mi-2010, le taux de chmage tait denviron 9,5%, tandis quau Japon, il tait beaucoup plus favorable, denviron 5%. Le modle europen prfre des salaires plus levs et un plus bas niveau de charges sur la rmunration pour le chmage. En 2009, le taux moyen de chmage long terme dans lUE27 slevait 3%, qui sappliquaient aux travailleurs qui cherchent du travail depuis plus dun an. Le mme taux aux tats-Unis et au Japon a t divis par deux. Le taux demploi total en 1997 a t relativement faible dans lUE15 (58,5%), malgr une augmentation significative de lemploi fminin. La condition a t amliore en 2008 (65,9% pour lUE27), aprs quoi limpact de la crise et la rcession ont eu un nouveau effet ngatif sur lemploi dans lUnion europenne. Les cots du travail par employ varient fortement entre les tats membres de lUE (figure 1). Ils ont t rpartis entre la Belgique, la Sude et le Luxembourg, dont les cots salariaux sont les plus levs (31-33 euros par heure) et la Bulgarie, la Roumanie et la Lituanie (2,5-6 euros par heure). La gamme est trs large - prs de 13 fois entre la Belgique et la Bulgarie. Cette diffrenciation, en particulier pour les pays de la zone euro, sexplique par la faible productivit du travail dans un pays o les cots salariaux sont plus bas,
37

la protection sociale est insuffisante, et parfois la stratgie convenue compense laugmentation des salaires, loin de lpicentre de lconomie europenne. Figure 1. Cots salariaux par heure pour les employs temps plein de travail dans certains tats membres de lUE (2008)

Remarque: se rfrant la moyenne des cots des employs dans lindustrie, la construction et les services (hors administration, dfense et employs dans la scurit sociale obligatoire), chez les sujets avec plus de dix salaris.Source: Eurostat, 2010.

Le systme de scurit sociale, qui est la caractristique principale du modle europen de lconomie sociale de march, est un peu moins diversifie que celle du march du travail dans lUnion europenne. Les cots sociaux reprsentent entre 11% (Lettonie) et 30,5% du PIB (France), tandis que le niveau moyen pour lensemble de lUnion reprsente le 23,2% du PIB en 2007 (tableau 2). En haut de la hirarchie se trouvent le modle social scandinave (Sude, Danemark) et le modle des pays du systme social de Bismarck (France, Pays-Bas, Belgique, Allemagne, Autriche). Les niveaux moyens de la scurit sociale sont enregistrs en Grande-Bretagne, en Italie, en Grce, en Finlande et au Portugal, un niveau lgrement infrieur en Hongrie, en Slovnie et en Espagne. Dans les pays en transition on trouve le modle social dans lequel le niveau de protection sociale est beaucoup plus faible, surtout en Lettonie, en Estonie et en Roumanie.

38

Zbornik radova Tableau 2 Le niveau de protection sociale nationale et le risque de pauvret dans lUE
La part des dpenses de protection sociale du PIB (2007) 28,0 29,5 15,1 18,5 18,6 28,9 12,5 25,4 30,5 24,4 18,9 26,7 11,0 14,3 19,3 22,3 18,1 30,1 28,4 18,1 24,8 12,8 16,0 21,4 21,0 29,7 25,3 26,9 26,2 Prestations sociales par habitant PPA*1 (2007) 8.640,2 8.657,6 1.404,7 4.175,9 3.717,8 8.630,2 2.156,1 7.321,2 8.264,3 5.719,9 7.054,4 6.773,3 1.580,0 2.135,9 13.231,3 3.477,8 3.500,9 9.293,2 7.943,1 2.428,7 4.700,6 1.352,2 2.675,1 4.760,5 5.526,4 9.028,0 7.455,1 7.464,3 6.521,8 Seuil de pauvret national en PPA*1 pour 1 personne (2009) 11.353 10.431 3.377 11.554 6.014 10.553*2 4.775 10.117 10.705 7.335 10.663 9.119*2 4.521 4.469 16.001 4.174 7.561 11.623 10.748 4.425 5.712 2.132 4.674 8.649 8.362 11.135 11.348*2 Part de la population dont le revenu disponible quivalent est infrieur au seuil de pauvret (%; 2008) 12,4 14,7 21,4 16,2 9,0 11,8 19,5 13,6 13,3 20,1 15,5 18,7 25,6 20,0 13,4 12,4 14,6 10,5 15,2 16,9 18,5 23,4 10,9 12,3 19,6 12,2 18,8 16,4 16,5

Pays:

Autriche Belgique Bulgarie Chypre Rpublique Tchque Danemark Estonie Finlande France Grce Ireland Italie Lettonie Lituanie Luxembourg Hongrie Malte Pays Bas Allemagne Pologne Portugal Roumanie Slovaquie Slovnie Espagne Sude GrandeBretagne UE15 UE27

Remarques: Le seuil national de pauvret est fix 60% de la mdiane nationale de lquilibre du revenu disponible quivalent (aprs transferts sociaux), exprims en 39

PPA pour quilibrer les diffrences entre les diffrences au niveau national; *1 PPA Parit de pouvoir dachat,3 rsultant de la mthodologie faites sur le PPA, lunit de mesures introduites par Eurostat afin de comparer les niveaux de prix entre les pays, sans prendreen compte la disparit des taux de change. *2 Anne 2008. Source: Eurostat, 2010

En plus, lhtrognit des pays europens et la transparence des cots, lintroduction de leuro ainsi que le manque de productivit du travail provoquent le risque dabaissement du seuil de convergence sociale4, ce qui signifie la rgression du modle europen de lconomie sociale de march, cest dire, si le seuil de la vie sociale est destructrice, car elle aggrave la situation des pays du Sud et de lEst. Entre ces deux risques, il faut trouver une solution quilibre laide dun avantage concurrentiel loyal de lautre. Dans la comptition sociale vers le bas sont adjacents lintervention publique pour rduire la fiscalit des entreprises, labolition temporaire du paiement des cotisations de scurit sociale pour les investissements des fonds daide, les cots dacquisitions des dpenses dinfrastructures de transport et ses prparations. Le risque des restrictions de la dtermination des salaires comptitifs se manifeste par une croissance plus faible des salaires par rapport aux concurrents directs. Les Pays-Bas ont introduit la politique de lAccord de Wassenaar en 19825: salaires gels et rduction du temps de travail,

partiellement pour stimuler lemploi ainsi que contrle du niveau dinflation, un moment o dautres pays europens tentent de rivaliser avec les ajustements plus doux et/ou les salaires.

Limposition de lharmonisation sociale vers le haut est galement nfaste car elle ne tient pas compte de la diffrence dans les niveaux de dveloppement et de productivit entre les pays. Les pays ayant des niveaux infrieurs de dveloppement conomique acceptent des modles sociaux des pays dvelopps. Les salaires sont dtermins au niveau europen sur la base du pays, le chmage est faible et la productivit est forte. Une telle politique aggrave la situation des pays dEurope du Sud et et dEurope de lEst. LUnion europenne devrait viter lgalisation des salaires et des normes sociales (convergence sociale) jusqu ce quil y soit un
3 4 5 Anglais: Purchasing power standards Barthe, M.-A., conomie de lUnion europenne, Economica, Paris, 2000. Lauteur utilise les termes moins-disant, comme un seuil infrieur et mieux-disant comme un seuil plus lev en matire de politique sociale.

En anglais Wassenaar Agreement (diffre de lArrangement de Wassenaar, qui se rfre des restrictions sur les exportations darmes conventionnelles, de fournitures et technologies double usage).

40

Zbornik radova

processus naturel de convergence des pays moins dvelopps et des pays membres de lUE (convergence relle). Toutefois, laugmentation du revenu par habitant et les dpenses de protection sociale dans les vingt dernires annes ont t (presque) plus levs dans les nouveaux tats membres que dans les anciens membres. Les cots salariaux plus bas et les dpenses sociales dans les pays moins dvelopps sont gnralement un avantage concurrentiel essentiel, car ils permettent la dlocalisation des entreprises. 3. Le cot humain du chmage
Les travaux consacrs aux effets des rcessions prcdentes nous donnent une ide prcise du cot lev et durable du chmage pour les demandeurs demploi eux-mmes et pour leur famille (voir Dao et Loungani, 2010, pour une vue densemble de ces travaux). Correspondant la somme de linflation et du chmage, lindice du malheur est un indicateur de dtresse conomique que lopinion a dcouvert lors de llection prsidentielle amricaine de 1980. Depuis cette date, cet indice a diminu aux tats-Unis et dans les conomies avances, essentiellement grce la matrise de linflation. En revanche, le problme du chmage subsiste et sa contribution lindice du malheur a fortement augment durant la Grande Rcession. Perdre son emploi signifie perdre des revenus, non seulement pendant la priode dinactivit proprement dite, mais bien plus long terme (voir Sullivan et von Wachter, 2009). Les pertes sont encore plus lourdes quand lpisode a lieu durant une rcession. Les tudes portant sur les tats-Unis et lEurope montrent que quinze ans, voire vingt ans plus tard, les revenus des anciens chmeurs restent infrieurs de 20% ceux de leurs homologues ayant conserv leur emploi. Les effets ngatifs sur les revenus de la vie entire sont particulirement importants quand le chmage a touch un jeune, surtout juste aprs la fin de ses tudes. En priode de rcession, les travailleurs jeunes ont tendance accepter de moins bons emplois quen priode de prosprit. Une fois quils ont fond une famille et sont devenus moins mobiles, il leur est difficile de compenser ce dclassement conjoncturel . Ces pertes de revenus substantielles et durables existent galement dans dautres pays, lAllemagne par exemple, et posent un problme dampleur comparable. Comme le montre lexemple allemand, mme les pays dots de systmes de protection sociale plus gnreux et moins frapps par lingalit des revenus que les tats-Unis ne peuvent pas protger leurs travailleurs des pertes de revenus sur la vie entire, non sans avoir provoqu un dclassement professionnel.
41

4. Quelle est lampleur des dgts ?

Avec 5,6 %, le taux de chmage harmonis moyen de lOrganisation de coopration et de dveloppement conomiques (OCDE) a atteint son point bas (depuis le dbut des annes 1980) en dcembre 2007, pour remonter 8,3 % ds juin 2009 (voir tableau)6. cette date, le ralentissement conomique avait provoqu dans la zone OCDE la mise au chmage, depuis fin 2007, de presque 15 millions de travailleurs. Si le ralentissement a touch certains pays membres plus tt et plus fortement, on observait dbut 2009 une dgradation des conditions du march et dimportantes pousses du chmage dans une grande majorit des pays de lOCDE. En juin 2009, lEspagne enregistrait la plus forte hausse du chmage depuis fin 2007 (9,3 points de pourcentage, reprsentant 2,2 millions dindividus), suivie de lIrlande et des tats-Unis (respectivement 7,5 et 4,6 points de pourcentage, correspondant 200 000 et 7,2 millions de personnes). Ces trois pays avaient connu une forte bulle immobilire et une progression insoutenable de la construction de logements dans les annes prcdant immdiatement la crise, mais celle-ci stait rapidement propage dautres secteurs de lconomie. Bien que les perspectives futures soient trs incertaines, il faut vraisemblablement sattendre une nouvelle dgradation de la situation du march du travail dans les prochains mois. Les projections de lOCDE publies le 24 juin 2009 indiquent un nouveau recul de lactivit tout au long de 2009 dans la zone OCDE, et une apparition plutt timide de la reprise compter seulement du premier semestre 2010. Selon ces projections, la croissance de la zone devrait rester infrieure son rythme potentiel tout au long de 2010 et saccompagner dune mollesse conomique plus marque. Ces projections reposent toutefois sur des hypothses (par exemple la dissipation progressive des tensions des marchs financiers et une reprise seulement modre de la croissance dans les pays non membres de lOCDE) qui se rvleront peut-tre trs largement optimistes ou pessimistes7.

Le taux de chmage harmonis annuel de lOCDE a atteint le point bas de 5,7 % en 2007, mais les taux de chmage mensuels corrigs des variations saisonnires indiquent que le taux de chmage moyen de lOCDE sest tabli au plus bas 5,6 % entre novembre 2007 et fvrier 2008 On a observ ces derniers mois des signes encourageants de normalisation des conditions financires, par ailleurs, la croissance en Chine et, peut-tre, dans dautres grandes conomies mergentes, rebondit. Toutefois, lexprience nous rappelle que les ralentissements conomiques associs des crises bancaires - ce qui est le cas de la rcession actuelle - ont souvent t profonds et durables (Claessens et al., 2008, FMI. 2008 ; Reinhard et Rogoff, 2009) Le fait que toutes les rgions du globe aient t touches par la crise - avec un dclin simultan marqu des volumes dchanges internationaux et des volumes dinvestissements directs trangers - est un facteur supplmentaire dincertitude

42

Zbornik radova de la population active)*

TAUX DE CHMAGE HARMONISS DE LOCDE, 2006-2009 (Pourcentage
2008 Point bas (dc. 2007) 2009 2009 *
Variation absolue du nombre de personnes au chmage depuis le point bas (en milliers) 1

Variation en point de pourcentage du taux de chmage depuis le point bas

2006

2007

2008

Avril

OCDE G7 Union europenne Zone euro Australie Autriche Belgique Canada Rpublique tchque Danemark Finlande France Allemagne Grce Hongrie Islande Irlande Italie Japon Core Luxembourg Mexique Pays-Bas NouvelleZlande Norvge Pologne Portugal

Juin

Mai

T3

T4

T1

T2

5,6 5,4 6,9 7,3 4,3 4,0 7,2 5,9 4,8 3,3 6,5 7,8 7,9 8,0 7,9 4,7 6,4 3,7 3,1 4,2 3,8 2,9

6,2 5,8 8,2 8,3 4,8 4,7 8,3 6,3 7,1 3,9 7,7 9,3 9,8 8,9 7,5 2,9 4,5 6,8 4,1 3,5 4,6 3,6 3,9 3,8

5,7 5,4 7,1 7,5 4,4 4,4 7,3 6,0 5,3 3,8 6,8 8,3 8,4 8,3 7,4 2,3 4,6 6,1 3,9 3,2 4,2 3,7 3,2 3,7 2,6 8,1

6,0 5,9 7,0 7,6 4,2 3,9 7,0 6,1 4,4 3,4 6,4 7,9 7,3 7,7 7,8 3,0 6,0 6,8 4,0 3,2 4,8 4,0 2,8 4,2 2,5 7,2 7,8

6,1 6,0 7,0 7,6 4,2 3,7 7,3 6,1 4,3 3,3 6,4 7,9 7,2 7,6 7,9 3,0 6,3 6,8 4,0 3,2 5,0 3,9 2,7 4,3 2,4 6,9 7,8 9,1

6,6 6,4 7,5 8,0 4,5 4,1 7,1 6,4 4,5 3,8 6,7 8,3 7,1 7,9 8,1 4,4 7,0 4,0 3,2 5,2 4,5 2,7 4,7 2,8 6,9 8,0

7,5 7,2 8,3 8,8 5,3 4,3 7,7 7,6 5,5 4,8 7,4 8,8 7,3 8,7

8,2 8,0 8,8 9,3 5,3 4,4 8,1 8,4 6,1 5,9 8,3 9,3 7,7

8,0 7,8 8,7 9,2 5,7 4,3 8,1 8,0 6,0 5,7 8,0 9,1 7,6

8,3 8,1 8,8 9,3 5,5 4,4 8,1 8,4 6,1 5,9 8,3 9,3 7,7

8,3 8,2 8,9 9,4 5,8 4,4 8,1 8,6 6,3 6,2 8,5 9,4 7,7

2,7 2,8 2,0 2,1 1,5 0,4 0,9 2,7 1,5 2,9 2,0 1,6 -0,2 0,7 2,4 7,5 1,0 1,7 0,9 2,2 1,8 0,4

14.936 10.279 5.147 3.475 185 20 50 526 81 93 55 509 71 40 100 160 270 1.080 228 5 40

9,3 10,2 10,0 10,2 10,3 7,6 7,4 4,5 3,5 5,8 4,8 2,9 5,0 3,1 7,7 8,8 8,2 9,3 3,1 8,1 9,2 8,2 9,3 8,2 9,3 5,2 3,9 6,3 5,7 3,2 5,0 3,7 6,1 5,4 3,2 5,2 3,9 6,3 6,1 3,2 5,4 4,0 6,4 5,6 3,3 7,0

7,7 10,2 11,9 11,5 12,0 12,2

2,4 8,3 7,7

3,4 7,8

0,7 -0,1 1,6 1,1

20 -5 87 36

13,9 9,6

Rpublique 10,6 13,4 11,2 9,6 slovaque

9,2 10,1 11,3 11,0 11,3 11,7

43

Espagne Sude Suisse Turquie RoyaumeUni tats-Unis

8,8 6,0 8,8 5,1 4,9

8,5 7,0 4,0 8,4 5,4 4,6

8,3 11,4 11,9 14,0 16,4 17,9 17,6 17,9 18,1 6,2 3,6 8,6 5,3 4,6 6,1 3,5 9,8 5,6 5,8 6,0 3,5 6,9 3,6 7,6 3,9 8,7 8,4 8,8 9,0

9,3 3,0 3,7

2.213 161 988 777 7.188

9,9 11,2 12,5 5,8 6,0 6,3 6,0 7,0 8,1 9,2 7,5 8,9 9,4 9,5

2,4 4,6

LIslande, la Nouvelle-Zlande et la Suisse sont absents du tableau car les donnes relatives au taux de chmage harmonis de lOCDE sont indisponibles, sur une base mensuelle, pour ces pays. Source. Principaux indicateurs conomiques de lOCDE.

Si ces projections se concrtisent, le taux de chmage tutoiera, comme le montre le graphique 1, les 10% dans lensemble de la zone OCDE dici la fin de 2010. Les effectifs de chmeurs auront progress de plus de 25 millions dindividus en moins de trois ans, soit peu prs autant quau cours de la dcennie menant au dbut des annes 1980, thtre de deux grands chocs ptroliers. Selon ces projections, la plus grande part de la hausse attendue du chmage se sera dj produite la mi-2009 en Espagne, aux tats-Unis, en Irlande et au Japon, et restera venir dans dautres pays, dont lAllemagne, la France et lItalie. Il est encore un peu tt pour comparer les impacts du repli actuel et des rcessions antrieures sur le march du travail; on sait mal, en effet, comment la crise voluera dans les prochains mois. Une valuation provisoire nen livre pas moins dutiles informations. Le repli actuel est globalement le plus srieux, au moins cette ann, de ces dernires dcennies. titre dexemple, le taux de chmage moyen de lOCDE devrait crotre de prs de 80 % entre le dernier point bas et le douzime trimestre de la crise, priode au cours de laquelle les quatre rcessions prcdentes lavaient vu progresser de 20 50 %. Ce taux devrait ainsi atteindre 9,9 % fin 2010, soit nettement plus que le sommet de 7,5 % (pour la priode postrieure 1970) atteint au deuxime trimestre de 1991. Si lon extrapole le chmage des tats-Unis en se fondant sur les dernires projections de lOCDE, limpact de la rcession actuelle sur le march du travail, exprim en termes daugmentation proportionnelle du taux de chmage, sera le plus fort, et de loin, depuis 19708. Cette mme augmentation en Allemagne,

en France, en Italie et au Royaume-Uni devrait en revanche tre comparable celle enregistre durant les rcessions des annes 1970 et 1980, mais nettement suprieure celle associe aux deux rcessions les plus rcentes.
8 Toutelois, limpact cumul des rcessions double creux de 1979 et de 1981 a t plus fort* le taux de chmage sest envol jusqu 10,7 % sur une priode de quatre annes. Aux tats-Unis, le chmage devrait, si lon en croit les projections actuelles, atteindre 9.9 % dici fin 2010

44

Zbornik radova

Au Japon, le taux de chmage na entam une hausse brutale quau quatrime trimestre de la crise actuelle, mais les projections de lOCDE indiquent que cette dernire reviendra en fin de compte multiplier le taux initial par un et demi. Sil en va ainsi, elle sera nettement infrieure celle ayant fait suite au premier choc ptrolier du dbut des annes 1970, mais suprieure celle observe au cours de toutes les rcessions postrieures ce choc. Ainsi, mme si la hausse proportionnelle du taux de chmage projete pour le Japon ne serait pas sans prcdent au cours de la priode postrieure 1970, le taux de 5,8 % prvu pour le dernier trimestre de 2010 reprsenterait un point haut de laprs-guerre9. En limitant lampleur et la dure du regain corrlatif de chmage, la politique de stabilisation macroconomique peut avoir un impact dcisif sur la situation des travailleurs durant les rcessions, tandis que les politiques sociales et de lemploi ont pour intention premire de diminuer les cots conomiques et sociaux rsultant dune recrudescence du chmage cyclique. Dans la crise actuelle, de nombreux pays membres de lOCDE se sont promptement attels la stabilisation de leur conomie en conjuguant diffrentes actions: assouplissement de la politique montaire; autres mesures moins orthodoxes visant attnuer les tensions des marchs financiers; dispositifs discrtionnaires de relance budgtaire. La recherche de la croissance par la relance budgtaire, grce dune part des stabilisateurs automatiques et de lautre des mesures fiscales et des dcisions de dpenses discrtionnaires, semble particulirement importante au cours de cette crise. Il faut dire que les baisses sans prcdent des taux directeurs avaient rapproch ces derniers de 0 % dans la plupart des grands pays de lOCDE, laissant peu ou pas de marge de manuvre pour un nouvel assouplissement de la politique montaire. Il semble galement que les tensions des marchs financiers aient dsorganis les mcanismes de transmission montaire.
Dans le contexte actuel, il est particulirement difficile dapprcier lefficacit de la politique budgtaire mene pour stimuler lactivit conomique
9

Plus le taux de chmage en dbut de rcession est faible, plus la hausse proportionnelle correspondant une hausse donne en points de pourcentage du taux de chmage est forte. Lune des raisons pour lesquelles la hausse proportionnelle a t si leve au Japon durant la rcession du dbut des annes 1970 est prcisment que le taux initial de chmage ntait que de 1,2 %. titre de comparaison, celui du dbut de la crise actuelle atteignait 3.8 %. En fait, la hausse projete, en points de pourcentage, du taux de chmage du Japon durant la rcession actuelle est plus leve que celle enregistre au dbut des annes 1970 (2,0 points de pourcentage, contre 0,8 lpoque) 45

et lemploi. Nanmoins, on peut estimer limpact des dispositifs de relance budgtaire sur lemploi grce des multiplicateurs de lemploi court terme qui transcrivent en hausse de lemploi, exprime en pourcentage, une hausse de la relance budgtaire quivalant 1 % du PIB. Ces multiplicateurs de lemploi sont le produit de multiplicateurs keynsiens nationaux du PIB par llasticit de lemploi court terme par rapport la production, que lon suppose constante dun pays lautre. Compte tenu de la forte incertitude relative lampleur des multiplicateurs du PIB, nous avons utilis trois jeux diffrents de multiplicateurs pour illustrer les variations des impacts estims pour les diffrentes hypothses de modlisation. Chaque jeu de multiplicateurs repose sur les multiplicateurs moyens drivs dune tude des valeurs des multiplicateurs dans les modles macroconomiques pour dix pays de lOCDE et la zone euro, auxquels des ajustements quelque peu diffrents ont t apports.

5. Conclusion Le besoin de dynamiser les marchs du travail fait partie des rformes structurelles ncessaires. Un quilibre doit tre trouv entre la flexibilit du march et le maintien dune certaine protection. Cest sur cette base que se sont dvelopps depuis plusieurs annes des travaux sur la notion de flexicurit perue comme un outil de modernisation des marchs du travail10. Dans Une stratgie pour de nouvelles comptences et de nouveaux emplois de novembre 2010, la Commission juge ainsi primordial de donner un nouvel lan la flexicurit et de mettre en particulier laccent sur la lutte contre la segmentation du march du travail. Elle suggre cette fin la mise en place dun contrat de travail unique, option qui ne manquera pas dtre discute, voir critique11 (voir galement le Rapport annuel sur la croissance du 12 janvier 2011). Elle insiste dans ce mme document sur la ncessit de dvelopper les comptences tout au long de la vie, daccrotre ladquation entre loffre et la demande sur le march du travail et de renforcer la qualit de lemploi, lment ncessaire la revalorisation du travail.
10 Le flexicurit repose sur quatre composantes: des dispositions contractuelles flexibles et fiables des politiques actives du marche du travail, une ducation et une formation tout au long de la vie des systmes de scurit social modernes (voir conclusions du Conseil de dcembre 2007, doc. 16201/07) 11 Ces critiques ont dj t formules lors de la runion informelle des ministres de lemploi en Hongrie, les 17 et 19 janvier 2011

46

Zbornik radova

Si la priorit de lUnion europenne (UE) est dacclrer la sortie de crise, la stratgie de Lisbonne pour la croissance et lemploi, lance en 2000, devrait permettre de runir toutes les conditions ncessaires une croissance durable. Lobjectif central de cette stratgie tait de faire de lUE, en 2010, lconomie de la connaissance la plus comptitive et la plus dynamique du monde, capable dune croissance conomique durable accompagne de lemploi et dune plus grande cohsion sociale. LUE se fixe dsormais comme objectif datteindre un taux demploi de 75 % en crant un grand nombre demplois verts gnralement dfinis comme des occupations lies des activits dagriculture, de manufacture, de recherche et dveloppement (R&D), dadministration et de services, dont le but est dallger la myriade de menaces environnementales auxquels fait face lhumanit12.
Actuellement, 400.000 Europens travailleraient dans des activits lies aux nergies renouvelables et 2,1 millions de personnes occuperaient un emploi dans le secteur du transport efficient. Le nombre deuropens ayant un emploi indirectement li aux activits dnergies renouvelables slverait 5 millions. Lorganisation non gouvernementale (ONG) pour la dfense de la nature et de lenvironnement (WWF - World Wilde Fund for Nature) estime que 3,4 millions demplois faible mission de carbone pourraient tre crs dans les annes venir. Lors de la premire confrence ministrielle sur les emplois verts organise dans le cadre de lUE, qui sest tenue les 28 et 29 septembre 2010, la ministre de lEmploi belge, Jolle Milquet, a propos la mise en place dun plan europen pour la cration demplois dans les secteurs verts et pour le verdissement de lconomie et du march du travail en Europe. lissue de la confrence, plusieurs pistes daction concrtes ont t proposes. Parmi elles13:

les gouvernements doivent jouer un rle important dimpulsion ;

les stratgies peuvent tre globales, comme cest le cas en France

et au Royaume-Uni o elles visent lensemble des industries et des secteurs. Elles peuvent galement viser certains domaines plus prcis comme, en Allemagne, celui de la construction ; la formation de la main-duvre devra tre un lment cl de la transformation des conomies europennes ; une attention particulire devra tre accorde aux petites et moyennes
12 Programme environnemental des Nations unies (PFCNU) 13 Commission europenne

47

entreprises (PME) dont 6% seulement disposent dun outil de gestion environnemental ; des indicateurs de verdissement des emplois seront raliss afin de suivre lvolution du verdissement des marchs de lemploi. Lun des effets marquants de la crise conomique a t douvrir un large dbat sur les modles de croissance. Beaucoup de certitudes ont en effet t branles et bien des dogmes ont t profondment remis en cause. Les interrogations sont aujourdhui multiples et se posent diffrents niveaux, du plus global au plus local. Ces questions sont particulirement complexes dans la mesure o elles ne prennent pas la mme forme en Chine ou en Europe, en le-de-France ou en Lozre, dans une firme multinationale ou une PME. La crise a mis en lumire une conomie mondiale plusieurs vitesses et aux potentiels de croissance diffrencis. Si on peut, dores et dj, imaginer ce que pourraient tre les modles de croissance qui simposeront dans le futur, la plupart restent sans doute encore inventer. La feuille de route en matire sociale est fixe depuis 2000 dans un Agenda social europen, rvis dabord en 2005 (pour recentrer la stratgie de Lisbonne sur lemploi) puis en juillet 2008 o sept domaines prioritaires ont t dfinis: enfants et jeunes, investissements dans le capital humain, cration demplois de meilleure qualit, acquisition de nouvelles comptences, mobilit, vie plus longue et en meilleure sant, lutte contre la discrimination et promotion de lgalit des sexes, opportunits, accs et solidarit au niveau mondial. Alors que le chmage reste important et que de nombreux salaris sinquitent de la stabilit de leur emploi, il est particulirement difficile de prconiser des rformes structurelles du march du travail, en particulier concernant la rglementation du travail. mesure que la reprise prend de la vigueur, il est fondamental de crer les incitations appropries en direction des entreprises pour quelles crent des emplois. Au-del des aides temporaires lembauche et des efforts destins amliorer lemployabilit des demandeurs demploi, cela pourrait impliquer un rquilibrage de la protection de lemploi entre contrats temporaires et contrats permanents. Ainsi, les emplois temporaires joueraient mieux le rle de tremplin vers des emplois permanents, au lieu de reprsenter une trappe pour les travailleurs. Cependant, une telle stratgie conduirait, terme, une plus grande mobilit dun emploi un autre parmi les salaris embauchs en contrat permanent, avec dventuelles baisses de revenus entre deux emplois ou mme loccasion dune reprise demploi. Par consquent, le rquilibrage de la protection de lemploi devrait faire partie dun ensemble global de mesures, associant des allocations
48

Zbornik radova chmage suffisantes, des exigences strictes de disponibilit pour un emploi et des mesures dactivation bien conues. Les analyses de lOCDE tendent indiquer que, tout en protgeant et en accompagnant les travailleurs dans leurs transitions dun emploi un autre, ces mesures complmentaires nentravent pas et, en fait, favorisent la rallocation productive des ressources en main-duvre. Ce message nest pas nouveau: il tait clairement nonc dans la version rvise de la Stratgie de lOCDE pour lemploi. Mais il revt une importance plus grande encore aujourdhui, alors que la ncessit dencourager la cration demplois mais aussi de promouvoir le redploiement efficient de la main-duvre simpose pour faire face un chmage lev et persistant et favoriser une croissance durable et partage.

RFRENCES

1. Aubry, M. (1989), Pour une Europe sociale, La Documentation franaise, Paris 2. Barthe, M.-A. (2000), conomie de lUnion europenne, Economica, Paris 3. Boyer, R. (1990), Limpact du march unique sur le travail et lemploi, Travail et socit, 15 (2) 4. Commission europenne (2000), Politique sociale et de lemploi europenne, une politique pour les citoyes, Luxembourg 5. Commission europenne, MtoV/ec europa en/p .^iVil/inrleiJr htm 6. Consolidated versions of the Treaty on EU and the Treaty on the Functioning of the EU, Charter of Fundamental Rights of the EU, Official Journal of the EU - OJ C 83, 30/03/2010 7. Loungani, P, Dao, M (2010), The Tragedy of Unemployment, Finance & Development, International Monetary Fund 8. European Commission: Employment, Social Affairs and Equal Opportunities (http://ec.europa.eu/social/home.jsp?langId=en ) 9. European Commission: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu 10. European Commission, Employment, Social Affairs & Inclusion: Renewed Social Agenda, March 2009 (http://ec.europa.eu/social/main. jsp?catId=547) 12. European Economic and Social Committee, http://eesc.europa.eu 13. European Parliament Fact Sheets, http://www.europarl.europa.eu/ parliament/
49

14. Favarel-Dapas, B. et Quintin, O.: LEurope sociale, La documentation franaise, Paris, 2007 15. Kandija, V. (2003), Economic system of the EU (Gospodarski sustav EU), Economic faculty of the University of Rijeka, Rijeka 16. Kandija, V., Cvei, I (2011), Economics and Politics of the EU (Ekonomika i politika EU), Economic faculty of the University of Rijeka, Rijeka 17. Le Livre blanc du 27 Juillet 1994, European Social Policy A Way Forward for the Union, COM/94/333 final 18. Massarelli, N., Wozowczyk, M. (2010), European Union Labour Force Survey - Annual results 2009, Eurostat, Data in focus 35/2010 19. Moussis, N. (2007), Access to EU law, economics, policies, EDC, Rixensart (Belgique) 20. Nicholas Moussis: Accs lUnion europenne: droit, conomie, politiques, EUROPEDIA.moussis.eu (http://europedia.moussis.eu/ books/Book_2/?lang=fr&book=Book_2&s=1&e=20) 21. Problmes conomiques, La documentation franaise, Paris, 3001/2010 22. Problmes conomiques, La documentation franaise, Paris, 3006/2010 23. Problmes conomiques, La documentation franaise, Paris, 3007/2010 24. Problmes conomiques, La documentation franaise, Paris, 3018/2011 25. Reinhart, C., Rogoff, K., (2009), The aftermath of financial crises, NBER working paper, (http://www.nber.org/papers/w14656) 26. Stubbs, P., Zrinak, S. (2005), Enlarged Social Europe? Social Policy, Social Inclusion and Social Dialogue in Croatia and the EU, in: Croatian Accession to the European Union, meeting the challenges of negotiations (Pridruivanje Hrvatske Europskoj uniji, ususret izazovima pregovora), Croatian Institut for Public Financies and Friedrich Ebert Stiftung, Zagreb (http://www.ijf.hr/Eu3/). 27. Sullivan, D, von Wachter, T., (2009), Job Displacement and Mortality: An Analysis Using Administrative Data, Quarterly Journal of Economics, Vol. 124, No. 3, pp. 12651306. 28. UE, Panorama inforegio, Assurer une croissance intelligente, durable et inclusive, 36/2010-2011

50

Zbornik radova TRITE RADA I TRENDOVI ZAPOLJAVANJA U BOSNI I HERCEGOVINI

THE LABOR AND THE EMPLOYMENT TRENDS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

SAETAK: Svrha rada je ukazati na osnovne karakteristike trita rada u Bosni

i Hercegovini, aktivnosti zavoda i slubi zapoljavanja u BiH u oblasti aktivne politike zapoljavanja i na kljune mjere koje se moraju preduzeti u privredi BiH i na tritu rada u cilju smanjenja nezaposlenosti i ispunjavanju uslova u cilju prikljuivanju EU. Rezultati rada su pregled mjera aktivnih politika zapoljavanja koje su preduzeli zavodi i slube zapoljavanja u BiH. Ove mjere mogu posluiti kao osnova za podrka makroekonomskim mjerama svih nivoa vlasti u BiH u cilju poveanja zapoljavanja. Kljune rijei Zapoljavanje, nezaposlenost, trite rada, aktivna politika zapoljavanja, zavodi i slube zapoljavanja. ABSTRACT: The purpose of this paper is to point out the basic characteristics of the labor market in Bosnia and Herzegovina, the activities of the Institute and the Employment Service in BiH in the field of active employment policy and the key measures to be taken in the BiH economy and the labor market in order to reduce unemployment and eligibility in order to join the EU. The results of the review of measures of active employment policies undertaken by institutes and employment services in BiH. These measures may serve as a basis for supporting macroeconomic measures of all levels of government in order to increase employment. Keywords: employment, unemployment, labor market, the active employment policy, employment and employment services.

51

1. Uvod - Makroekonomska situacija i osnovni pokazatelji Poetak oporavka evropske ekonomije u 2010. se tek djelomino odrazio na ekonomiju BiH koja je stagnirala uprkos poetku oporavka izvoza. To je prema kratkoronim indikatorima bio rezultat pada finalne potronje, investicija i uvoza s jedne, te porasta izvoza s druge strane. Nastavak negativnih trendova na tritu rada, te pad novanih priliva iz inostranstva su doveli do padaraspoloivog dohotka domainstava, koji je uz skroman porast javnih prihoda rezultirao padom privatne i javne potronje. Pored toga, problemi u finansiranju, te poveana rizinost investicija su rezultirali nastavkom prologodinjeg pada investicija. Ovakav pad domae tranje je neminovno doveo do pada uvoza koji ak ni uz djelomian oporavak izvoza nije bio dovoljan da nadjaa negativan doprinos rastu domae tranje. Period od 2000. godine do 2008. godine je u Bosni i Hercegovini bio obiljeen ekonomskim rastom i makroekonomskom stabilnou, dok je u 2009. i 2010. godini globalna ekonomska kriza, koja se osjetno reflektovala na stanje ekonomije, znaajno je usporila ekonomske aktivnosti u Bosni i Hercegovini. Poetak oporavka evropske ekonomije u 2010. godini tek se djelomino odrazio na bh ekonomiju koja je u ovoj godini stagnirala. GDP po glavi stanovnika u 2010. godini neto je nii nego u 2009. godini. Ukupan GDP prema procjenama Centralne Banke BiH za 2010. godinu iznosi 16.758 miliona USD. U 2010. godini rast GDP-a na godinjem nivou iznosio je 0,9%1, a GDP per capita je 4.361,00 USD.

Tabela 1. Bosna i Hercegovina, osnovni makro-ekonomski indikatori1 Godina Nominalni GDP (u milionima USD) GDP po stanovniku (u USD) Realni GDP (stopa rasta %) Stopa rasta cijena na malo (%) Bilans tekueg rauna (u % GDP) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* 16.758 4.361 0,9 2,1 -5,2

8.367 10.020 10.889 12.346 15.222 18.481 17.054 2.184 3,0 0,6 -19,4 2.607 6,3 0,4 -16,3 2.834 3,9 3,8 -17,1 3.212 6,1 6,1 -7,8 3.962 6,2 1,5 -10,4 4.810 5,7 7,4 -15,1 4.438 -2,9 -0,4 -7,5

1 2

Centralna Banka Bosne i Hercegovine Osnovni makroekonomski indikatori predhodni podaci. Centralna Banka Bosne i Hercegovine - Osnovni makroekonomski indikatori predhodni podaci, broj stanovnika je procjena Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine.

52

Zbornik radova
Bilans robne razmjene (u % GDP) Iznos vanjskog duga (u milionima KM) Servisiranje vanjskog duga (u % izvoza roba i usluga) Stopa registrovane nezaposlenosti (%) Stopa anketne nezaposlenosti (%) Broj stanovnika (u mil.) -49,5 4.014 -45,6 4.032 -45,2 4.338 -34,6 4.071 -37,2 3.961 -38,2 4.240 -27,8 5.234 -25,7 6.249

6,7 42,0 -3,832

4,9 43,1 -3,842

4,1 44,1 -3,843

3,8 44,2 31,1 3,843

2,9 43,4 29,0 3,842

2,5 41,1 23,4 3,842

3,2 41,7 24,1 3,843

3,3 43,1 27,2 3,843

Izvor: Agencija za statistiku BiH, Centralna banka BiH, podaci za 2010. godinu su preliminarni.

Kako je trina transformacija BiH dola do nivoa odravanja makroekonomske stabilizacije, zemlja uiva stabilnost tzv. nominalnih ekonomskih indikatora (stabilnost i konvertibilnost domae valute, fiksiran devizni kurs i niska stopa inflacije). Nasuprot nominalnim, realni ekonomski indikatori pokazuju ekonomsko zaostajanje zemlje (konstantno visoka stopa nezaposlenosti, visok deficit trgovinskog i platnog bilansa, odrivost vanjskog duga uz meunarodnu pomo i transfere iz inostranstva) i stopa ekonomskog rasta nedovoljna je za dostizanje nivoa privrednog razvoja vodeih evropskih zemalja. Proces privatizacije u poetnoj fazi nije uspio da pokrene proizvodnoprogramsko restrukturiranje preduzea. Restrukturiranje je ogranieno, kako u kljunoj industrijskoj bazi iz predratnog perioda, tako i u javnim preduzeima i infrastrukturi. Firme koje su privatizovane vauerima i certifikatima pokazale su slabo interesovanje za restrukturiranje i veu produktivnost. U velikom broju firmi radnici ostaju bez posla, nema novih investicija kako bi se poveala materijalna osnova zaposlenih i vea produktivnost u radu sa ciljem stvaranja novih radnih mjesta, ime bi se i stopa zaposlenosti poveala. U 2010. godini proces privatizacije preduzea u BiH je gotovo potpuno zamro, prvenstveno zbog: nedostatka investitora, politike volje da se privatizacija izvri, kao i zbog toga to su na listi ostale mahom neatraktivne firme koje su vie puta bezuspjeno nuene na prodaju. Iako je zabiljeen stalni trend poveanja prosjenog GDP-a per capita, ivotni standard veine stanovnitva u BiH i dalje je na niskom nivou. Prema Anketi o potronji domainstava u BiH za 2007. godinu, stopa
53

apsolutnog siromatva se poveala u odnosu na 2004. godinu i sada iznosi 18,6%3. Najmanja stopa apsolutnog siromatva je u Federaciji BiH (17,4%), zatim u Republici Srpskoj (20,2%) i u Brko Distriktu BiH (25,0%). Ovo istraivanje je meutim pokazalo, da ekstremno siromatvo ne preovladava. Meu najsiromanijim grupama stanovnitva u BiH su: domainstva sa troje i vie djece, izbjegla i raseljena lica i nezaposleni (ILO klasifikacija). U BiH, kao reim monetarne politike, primjenjuje se valutni odbor koji se zasniva na fiksnom deviznom kursu i zakonom eksplicitno utvrenim pravilima. Osnovna svrha pravila je uspostavljanje kredibiliteta Centralne banke i izbjegavanje eventualnih gubitaka zbog donoenja nekonzistentnih odluka nosilaca ekonomske politike, koje bi mogle tetiti osnovnim makroekonomskim kretanjima u zemlji. CB BiH je nastavila da dosljedno provodi zakonom zacrtana pravila i osigurava punu konvertibilnost domae valute, tako da je odran visok stepen povjeranja javnosti u domau valutu. Reforme trgovinskih politika su bile vrlo izraene, uz usvajanje najliberalnijeg trgovinskog reima u regionu i pregovore o bilateralnim trgovinskim sporazumima sa zemljama jugoistone Evrope. U 2007. godini je BiH pristupila Centralno-evropskoj zoni slobodne trgovine (CEFT-i), to stvara pretpostavke za povezivanje trita zemalja centralne i jugoistone Evrope, ali u isto vrijeme privreda BiH izloena je konkurenciji na domaem tritu iz drugih zemalja. Prologodinji izvoz BiH bio je oko 7,3 milijarde KM, to je za 1,65 milijardi KM ili 29,44 odsto vie u odnosu na 2009. godinu, dok je uvoz iznosio oko 13,3 milijarde KM i vii je za 10,78 odsto u odnosu na 2009. U kupan spoljnotrgovinski deficit u ovom periodu znatno je smanjen i iznosio je est milijardi KM, to je za 5,66 odsto manje u odnosu na 2009. godinu. Recesijom izazvan snaan dvocifreni pad investicija iz 2009. godine je nastavljen u 2010. i to skoro nepromjenjenim intenzitetom. Ovakav pad je rezultat smanjenja kako privatnih tako i javnih investicija. Kao glavni uzroci se pripisuju slabi poslovni rezultati preduzea u protekle skoro dvije godine, poveani rizici investiranja obzirom na pad i spori oporavak izvozne tranje, te skroman porast javnih prihoda. Finansiranje privatnih investicija je dodatno oteano uslijed reducirane dostupnosti bankarskih kredita, te pada direktnih stranih ulaganja koji prisutni skoro od samog poetka svjetske finansijske krize. S obzirom da BiH prolazi kroz tranzicioni proces prema modernoj trinoj ekonomiji, restrukturiranje ekonomije je bolna, ali neophodna etapa na tom putu.

Saoptenje Agencije za statistiku BiH, Sarajevo, 01.12.2008. godine.

54

Zbornik radova 2. Osnovne karakteristike trita rada u BiH BiH je tokom zadnje decenije kao i druge zemlje zapadnog Balkana zapoela proces socijalne i ekonomske transformacije. Velika promjena do koje je dovela tranzicija je promjena na tritu rada, koja obuhvata sektorske promjene, koje su dovele do promjena u potranji radne snage, restruktuiranje unutar preduzea, odnosno sektora, koje je dodatno uticalo na promjenu u potranji za radnom snagom sa odreenim vjetinama i znanjima. Niska stopa zaposlenosti sa aspekta znanja i vjetina nudi ograniene i neadekvatne vjetine za ekonomiju u tranziciji. Trite rada u BiH je nefleksibilno, a mobilnost radne snage je veoma niska. Sredstva koja se odvajaju za podsticanje zapoljavanja vrlo su ograniena i uglavnom potiu od zavoda i slubi zapoljavanja, koja imaju ograniene izvore. Jo uvijek nema konkretnih programa ili akcionih planova dravnih i entitetskih institucija koje bi rezultirale otvaranjem novih radnih mjesta. Mora se naglasiti da je slaba podrka privatizovanim preduzeima za zadravanje postojeeg broja radnika, to rezultira njihovim masovnim otputanjem. Zbog toga je prisutan kontinuirani rast broja registrovanih nezaposlenih lica. Osnovne karakteristike trita rada u BiH su ogranien stepen pokretljivosti radne snage, nizak stepen poveanja stope zaposlenosti (daleko ispod realnih stopa rasta GDP-a) i nizak stepen aktivnosti radno sposobnog stanovnitva. Trite rada u BiH i dalje karakterie visok udio neformalne zaposlenosti, te visoka neaktivnost radno sposobnog stanovnitva. Isto tako, trite rada u BiH je nefleksibilno, a mobilnost radne snage je veoma niska. I dalje je prisutan trend rasta broja nezaposlenih lica, a potranja za radnom snagom je jo uvijek na niem nivou nego u vremenu prije recesije, iako je zabiljeen trend rasta. Neke od osnovnih karakteristika trita rada u BiH su slijedee: 1. Zakonodavstvo iz oblasti rada i zapoljavanja u BiH je razdvojeno na entitete (F BiH, RS i Brko Distrikt BiH), ali je relativno harmonizovano, usklaeno sa konvencijama ILO i dosta liberalno, uporedivo ak i sa razvijenim trinim ekonomijama; 2. Stvarna nezaposlenost je manja od evidentirane nezaposlenosti; 3. U velikom je obimu prisutno crno trite rada; 4. Slaba aktivnost radno sposobnog stanovnitva, a posebno ena; 5. Nizak stepen tranje za radnom snagom, odnosno nizak stepen zapoljavanja; 6. Dugorona strukturna nezaposlenost; 7. Nedovoljno stvaranje radnih mjesta (uz porast broja radnih mjesta na neformalnom tritu); 8. Visoka podzaposlenost;
55

9. Veoma ogranien pristup otvorenim radnim mjestima; 10. Izraena suficitarnost pojedinih zanimanja ve dui period, Niska stopa aktivnosti radno sposobnog stanovnitva; 11. Mobilnost i fleksibilnost radne snage je mala; 12. Veliki porezi i otean pristup kreditima, uz administrativne barijere, usporavaju razvoj preduzetnitva; 13. Firme ne prijavljuju puni iznos plata; 14. Neusklaenost obrazovnog sistema sa zahtjevima trita rada, 15. Visok procenat teko zapoljivih ciljnih grupa u ukupnom broju trailaca zaposlenja. 2.1. Ogranienja na tritu rada u BiH Ovakvo stanje na tritu rada u BiH najvie je uzrokovano trenutnim ekonomskim stanjem u BiH i nemogunou privrede da zaposli vei broj nezaposlenih lica, ali i postojanjem ostalih ogranienja na tritu rada u BiH, a koja utiu na mogunosti otvaranja novih radnih mjesta i to: Politika nestabilnost i sporo provoenje ekonomskih reformi u BiH; Neujednaenost socijalnih davanja nezaposlenima po entitetima i Brko Distriktu BiH; Rigidni sistem utvrivanja plata koji se ne oslanja na trine uslove poslovanja; Visoki i neharmonizovani porezi i doprinosi na plate; Usporena ili neadekvatna privatizacija; Administrativne barijere za razvoj preduzetnitva. Zavodi za zapoljavanje imaju ogranienu ulogu u posredovanju izmeu ponude i potranje zbog preoptereenosti obavezama prema velikom broju lica koje ne trae aktivno posao u formalnom sektoru i zbog neoglaavanja radnih mjesta od strane poslodavaca; Neusklaeni obrazovni programi i programi treninga vjetina sa trinom potranjom, te niskim stepenom dostupnosti tih programa; Mobilnost radne snage ispod nivoa koji trai jedinstven ekonomski prostor prema EU standardima; Slaba razvijenost socijalnog dijaloga, to vodi nesreenim odnosima na tritu rada, koje poslodavci istiu kao kljunu barijeru breg otvaranja radnih mjesta.

56

Zbornik radova 3. Analiza stanja trita rada Trite rada kao nerazdvojni element trine privrede, isto kao i trite roba i kapitala u osnovi predstavlja razmjenu izmeu ponude i tranje zainteresiranih subjekata na odreenom prostoru ili nivou. Specifinosti trita rada definiraju rad kao jednu od osnovnih ljudskih vrijednosti, zbog ega je potrebno da ono bude regulisano i organizovano trite, ali i da ima odreeni segment svoje slobode. Kao generalnu ocjenu stanja, moemo rei da trite rada u BiH karakterie veoma niska stopa formalne i visok udio neformalne zaposlenosti, te visoka nezaposlenost i neaktivnost radno sposobnog stanovnitva. Podaci o tritu rada u BiH, entitetima i Brko Distriktu BiH mogu se prikupiti iz dva izvora: administrativni podaci i Anketa o radnoj snazi (ARS). Administrativni izvori temelje se na podacima o registrovanim zaposlenim i nezaposlenim licima iz statistikih evidencija i relevantnih ustanova na tritu rada, dok se Anketa o radnoj snazi provodi jednom godinje na uzorku domainstava, u skladu s metodolokim pravilima Meunarodne organizacije rada (MOR) i Evropskog statistikog ureda (Eurostata). 1.1. Zaposlenost i nezaposlenost formalne evidencije Prema podacima Agencije za statistiku BiH, u februaru 2011. godine, broj zaposlenih u pravnim licima u BiH iznosio je 695.665, a od toga 284.062 ene. U odnosu na januar 2011. godine broj ukupno zaposlenih u pravnim licima smanjio se za 0,1%, dok se broj zaposlenih ena poveao za 0,3%. Stopa registrovane nezaposlenosti za februar 2011. godine iznosi 43,1% i ista je kao u januaru 2011. godine.

Tabela 2. Registrovana zaposlenost i nezaposlenost u BiH II. 2011. ukupno Ukupno zaposleni Ukupno nezaposleni Stopa registrovane nezaposlenosti,% 695 665 527 667 43,1 ene 284 062 263 462 48,1 I. 2011. ukupno 696 190 526 686 43,1 ene 283 211 263 025 48,2 Indeksi II. 2011. I. 2011. ukupno ene 99,9 100,2 100,3 100,2

Izvor: Agencija za statistiku BiH

57

Registrovana nezaposlenost 31.03.2011. godine Prema podacima zavoda i slubi zapoljavanja u BiH sa 31.03.2011. godine na evidencijama je prijavljeno 530.055 nezaposlenih lica, to u odnosu na 28.02. 2011. godine predstavlja poveanje za 2.306 lica ili 0,44%. Od ukupnog broja lica koja trae zaposlenje, njih 265.048 ili 50,00% su ene.

predstavlja poveanje lica ili 0,44%. Od ukupnog licakoja tra e zaposlenje Tabelaza 3. 2.306 Registrovana nezaposlenost - BiHbroja / entiteti mart 2011. godine , njih 265.048 ili 50,00% su ene.
Bosna i Hercegovina Federacija BiH Republika Srpska
Republika Srpska

Registrovana nezaposlenost - 31.03.2011.

Registrovana nezaposlenost - 28.02.2011. 31.03.2011. Registrovana nezaposlenost Indeks 31.03.2011./ 28.02.2011. 28.02.2011.

Tabela 3. Registrovana nezaposlenost - BiH / entiteti mart 2011. godine Bosna i Hercegovina

Brko -Distrikt BiH

Brko -Distrikt BiH

530.055

Federacija BiH

367.255

151.076

11.724

Registrovana nezaposlenost

527.749 530.055
527.749 100,44

366.481 367.255
366.481 100,21

149.459 151.076
149.459 101,08

11.809 11.724
11.809 99,28

Indeks 31.03.2011./ 28.02.2011. 100,44BiH, Federalni 100,21 101,08 99,28 Izvor: Agencija za rad i zapoljavanje zavod za zapoljavanje, Zavod za
Izvor: Agencija za rad i zapoljavanje BiH, Federalni zavod za zapoljavanje, Zavod za zapoljavanje Republike Srpske i Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH.

zapoljavanje Republike Srpske i Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH.

Posmatrajui kvalifikacionu strukturu nezaposlenih lica u BiH, se da je najvei se da je najvei broj registrovanih nezaposlenih licauoava sa niskim stepenom broj registrovanih nezaposlenih lica sa niskim stepenom obrazovanja (KV 188.360 ili 35,54% i (KV 188.360te ili 35,54% i NKV radnika 164.279 ili 30,99%), NKV obrazovanja radnika 164.279 ili 30,99%), lica sa srednjom strunom spremom (SSS 129.681 ili te lica sa srednjom strunom spremom (SSS 129.681 ili 24,47%). 24,47%).
KVALIFIKACIONA STRUKTURA REGISTROVANE NEZAPOSLENOSTI U BiH - 31.03.2011.
40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%
VSS 4,28% V?S 1,37% SSS 24,47% NSS 0,38% VKV 0,78% KV 35,54% PKV 2,20% NKV 30,99%

Posmatrajui kvalifikacionu strukturu nezaposlenih lica u BiH, uoava

3.2. Zaposlenost i nezaposlenost Anketa o radnoj snazi 4

58
4

Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o radnoj snazi, 2010.

Zbornik radova

3.2. Zaposlenost i nezaposlenost Anketa o radnoj snazi4

Kako bi dobili meunarodno uporedive podatke o tritu rada, Agencija za statistiku BiH, Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS su od 2006. godine poele provoditi na godinjem nivou Anketu o radnoj snazi zasnovanu na standardima MOR-a i EUROSTAT-a. Prema rezultatima Ankete o radnoj snazi za 2010. godinu, u BiH radnu snagu (ekonomski aktivno stanovnitvo) je inilo 1.157.940 lica, dok je broj neaktivnih iznosio 1.438.761 lice. U okviru radne snage zaposlenih je bilo 842.831 i 315.110 nezaposlenih lica. Anketna stopa nezaposlenosti je znaajno manja od registrovane i na nivou BiH za 2010. godinu iznosi 27,2%. Stopa zaposlenosti manja je u odnosu na 2009. godinu za 0,6% i u 2010. godini je 32,5%. U vie od 2,5 miliona radno sposobnih lica, preko 1,1 milion se klasificira kao ekonomski aktivno, a neto iznad 1,4 miliona kao ekonomski neaktivno. Podaci pokazuju da je manje od polovine radno sposobnog stanovnitva iznad 15 g. starosti u BiH aktivno sa uoljivim razlikama meu polovima. Stopa aktivnosti od 44,6% jo uvijek je vrlo niska po meunarodnim standardima.

ANKETA O RADNOJ SNAZI 2010. - RADNO SPOSOBNO STANOVNITVO PREMA AKTIVNOSTI U BIH

Radno sposobno stanovnitvo (15+) Aktivno stanovnitvo Zaposleni Nezaposleni Neaktivno stanovnitvo 0 315.110 1.438.761 1.157.941 842.831

2.596.701

500000 1000000 1500000 2000000 2500000 3000000

Broj aktivnih i neaktivnih lica koji ine radno sposobno stanovnitvo se poveao u odnosu na 2009. godinu. Radna snaga aktivno stanovnitvo poveala se za 2,3%. Broj zaposlenih lica manji je za 1,9%, dok se broj nezaposlenih lica poveao za 15,7% u odnosu na 2009. godinu.Neaktivnost
4
Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o radnoj snazi, 2010.

59

pogaa vie od polovine radno sposobnog stanovnitva u BiH (55,4% u 2010.), a posebno ene, odnosno 66,8% radno sposobnih ena u BiH. Stopa neaktivnosti ena razliita meu entitetima i kree se u 2010. g. od 61,4% u RS-u do 71,4% u Brko Distriktu BiH. Neaktivnost ena nije dovoljno istraen problem u BiH, ali se svakako moe povezati sa niskim stepenom obrazovanja i kulturolokim i ekonomskim odlukama koje ene donose unutar domainstva.

Tabela 4. Anketa o radnoj snazi mjere aktivnosti stanovnitva u BiH i entitetima (%)
BiH 2006. 43,1 43,9 43,9 43,6 44,6 29,7 31,2 33,6 33,1 32,5 31,1 29,0 23,4 24,1 27,2 2007. 2008. 2009. 2010. 2006. Federacija BiH 43,1 42,3 42,4 41,6 42,9 29,1 29,2 31,8 30,9 30,4 32,4 31,1 25,0 25,7 29,1 Republika Srpska 43,3 47,0 47,0 47,4 47,9 30,9 35,1 37,3 37,2 36,6 28,5 25,2 20,5 21,4 23,6 Brko Distrikt BiH 37,6 39,0 36,8 38,1 40,6 23,7 23,4 25,1 27,0 25,8 37,1 40,0 31,9 29,2 36,4

Stopa aktivnosti (%)

Stopa zaposlenosti (%)

2007. 2008. 2009. 2010. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

Stopa nezaposlenosti (%)

Izvor: Agencija za statistku BiH.

Prema ovoj Anketi, polna struktura nezaposlenih je: 57,9% mukaraca i 42,1% ena. Obrazovna struktura nezaposlenosti pokazuje da najvei udio 71,2% ine lica sa zavrenom srednjom kolom, 21,2% su lica sa osnovnim obrazovanjem i nie, dok je 7,6% zavrilo viu kolu, fakultet, akademiju, magisterij ili doktorat.
Izvor: Agencija za statistku BiH, EUROSTAT
Napomena: Zbog razliitosti u godinjem broju provoenja Ankete o radnoj snazi izmeu zemalja, podaci o BiH se odnose za 2010. godinu, za Srbiju i Makedoniju za drugu polovinu 2010. godine, a za ostale zemlje za IV kvartal 2010. godine

60

Zbornik radova 3. Analiza zapoljavanja i aktivne politike trita rada

U BiH je sloen sistem institucija u oblasti zapoljavanja koji slijedi ustavno-pravno ureenje BiH. Na nivou BiH, u oblasti rada i zapoljavanja, uspostavljena je Agencija za rad i zapoljavanje BiH, a zavodi za zapoljavanje organizovani su na nivou entiteta i kantona u FBiH, a u RS Zavod za zapoljavanje Republike Srpske je centralizovana institucija koja ima est podrunih ureda i biroe u optinama. U Brko Distriktu BiH od 01.04.2004 godine, zakonom je osnovan Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH. U skladu sa postojeim zakonskim propisima, aktivne politike zapoljavanja sprovode: - - - Federalni zavod za zapoljavanje i kantonalne slube zapoljavanja (u FBiH), Zavod za zapoljavanje RS i Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH.

I pored preduzetih mjera za stimulisanje zapoljavanja i ublaavanje krize u BiH u 2010. i poetkom 2011. godine godini prisutan je trend rasta broja nezaposlenih lica, iako je on znaajno usporen u odnosu na 2009. godinu. Pored promjena u broju nezaposlenih lica, dolo je do promjena u kretanjima i drugih pokazatelja stanja na tritu rada. U periodu 2004. 2008. godina primjetan je bio rast broja zaposlenih sa evidencija zavoda i slubi zapoljavanja u BiH. U 2008. godini zbog uticaja ekonomske krize,
61

koji se osjetio krajem godine, zabiljeeno je manje poveanje nego u 2007. godini, dok je u 2009. godini registrovano smanjenje broja lica zaposlenih sa evidencija zavoda i slubi zapoljavanja i to za 23.092 ili 25,4%. Ipak, uz svu ovu oteanu situaciju na tritu rada, uzrokovanu jo uvijek osjetnim uticajem ekonomske krize, poveanim prilivom nezaposlenih i smanjenom ponudom slobodnih radnih mjesta, u periodu januar-decembar 2010. godine sa evidencija Federalnog zavoda za zapoljavanje, Zavoda za zapoljavanje RS i Zavoda za zapoljavanje Brko Distrikta BiH zaposleno je 73.628 lica, to je u odnosu na isti period prole godine vie za 5.725 ili 8,43%. Sve provedene aktivnosti, a posebno mjere aktivne politike zapoljavanja, su u saglasnosti sa osnovnim ciljem Strategije zapoljavanja u Bosni i Hercegovini 2010.-2014., a to je da se povea kvalitet i kvantitet radnih mjesta i istovremeno promovie socijalna ukljuenost i borba protiv nejednakosti meu polovima. Strategijom zapoljavanja u BiH 2010.-2014. su u taki 3.2. posebno utvreni prioritetni ciljevi, a to su: 1. Promocija inkluzivnog i zapoljavanjem bogatog rasta i smanjenje deficita produktivnog zaposlenja i dostojanstvenog rada, 2. Unaprijeenje zapoljivosti ena i mukaraca, a naroito iz najugroenijih grupa, 3. Unaprijeenje djelotvornosti, efikasnosti i upravljanja politikama i institucijama trita rada. U okviru treeg cilja date su mjere koje se odnose na poveanje raspoloivosti aktivnih mjera posebno za dugorono nezaposlene, mlade u nepovoljnom poloaju i niskokvalifikovana lica i predloeni programi aktivnih mjera koji bi obuhvatili: Subvencirano zapoljavanje da se omogui sticanje radnog iskustva za dugorono nezaposlene i grupe koje su odvojene od trita rada; Programe samozapoljavanja ciljane na mlade u nepovoljnom poloaju i ene podrane poreskim olakicama i drugim podsticajnim mjerama kao to su savjetovanje i biznis obuka; Intervencije u strunoj obuci radi usavravanja vjetina i omoguavanja integracije u trite rada lica sa niskim obrazovnim nivoima; Usluge zapoljavanja za dugorono nezaposlena lica. Osim gore navedenog, treba napomenuti da su aktivne mjere u F BiH bile provoene i u skladu sa Strategijom zapoljavanja FBiH 2009.-2013. i
62

Zbornik radova Akcionim planom zapoljavanja u F BiH za period 2010.-2013. godina,a u RS u skladu sa Strategijom zapoljavanja RS 2011.-2015. 3.1. Mjere aktivne politike zapoljavanja Pored mjera makroekonomske politike, raskorak izmeu ponude i potranje rada mogue je prevladavati mjerama tzv. aktivne politike trita rada. Budui da se pojam aktivna politika zapoljavanja esto razliito interpretira, potrebno je rei da se pod tim pojmom podrazumjevaju mjere usmjerene unapreenju funkcioniranja trita rada i novog zapoljavanja. Mjere aktivne politike zapoljavanja usmjerene preduzimaju su radi ostvarivanja tri osnovna cilja: Mobilisanja radne snage pomou subvencionisanja zapoljavanja, Razvijanja sposobnosti i vjetina koje olakavaju zapoljavanje poput obuke, doobuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije, Promocije efikasnosti trita rada poput strunog savjetovanja i posredovanja u zapoljavanju. Mjere aktivne politike zapoljavanja mogu se podijeliti u pet osnovnih grupa: 1. Javni radovi i zapoljavanje u javnim slubama - privremeni programi kojima se pokuava omoguiti barem nekakva zarada nezaposlenima, 2. Posredovanje u zapoljavanju - ukljuuje skup raznih aktivnosti poput razgovora, savjetovanja i usmjeravanja u cilju nalaenja poslova za lica koja trae zaposlenje, 3. Obuavanje, prekvalifikacija i dokvalifikacija - omoguava posebno ugroenim grupama nezaposlenih sticanje znanja i vjetina koje e im olakati traenje posla, 4. Promocija samozapoljavanja i malih i srednjih preduzea omoguava promociju malih i srednjih preduzea pomou kreditnih sredstava, usluga tehnike pomoi i dr. 5. Subvencionisanje plata i doprinosa na plate - plaanjem dijela plata smanjuje se poslodavcima troak zapoljavanja licima iz ugroenih grupa. Kako bi potpomogli zapoljavanje i otvaranje novih radnih mjesta, zavodi i slube zapoljavanja u BiH preduzimaju niz mjera aktivne politike zapoljavanja. U nastavku emo ukratko pokazati pregled najvanijih
63

programa APZ-a koji su provodile zavodi i slube zapoljavanja u Bosni i Hercegovini u 2010. godini.

Tabela 5. Pregled najvanijih programa aktivnih mjera zapoljavanja koje su provodili zavodi i slube zapoljavanja u BiH u 2010. godini Ukupno u Bosni i Hercegovini: 19.339 lica. Programi Federalnog zavoda za zapoljavanje i kantonalnih slubi zapoljavanja: 14.419 lica. Program sufinansiranja zapoljavanja mladih bez radnog iskustva 1.244 lica,(3.545.800 KM) Program zapoljavanja osoba sa invaliditetom i drugih tee zapoljivih grupa 35 lica, (1.149.400 KM) Program zapoljavanja ena 643 ene,(2.190.000 KM) Program samozapoljavanja i zapoljavanja povratnika 607 lica, (2.189.000 KM), Program obuke, dokvalifikacije i prekvalifikacije - 1.600 lica, (962.977 KM), Program zapoljavanja i samozapoljavanja Roma 98 lica,(440.000 KM) Program pripreme za zapoljavanje Uspjet u! 3.113 lica, Programi info i motivacijskih seminara - 6.757 lica. Programi Zavoda za zapoljavanje Republike Srpske: 4.114 lica. Projekat sufinansiranja zapoljavanja nezaposlenih lica (2.348 lica),(4.455.363 KM) Program sufinansiranja zapoljavanja mladih bez radnog iskustva Prvi posao (1.491 lice), (8.924.400,00 KM) Program podrke zapoljavanju povratnika (257 lica) (563.666,67 KM), Program podrke zapoljavanju Roma (18 lica) (47.500 KM). Programi Zavoda za zapoljavanje Brko Distrikta BiH: 806 lica. Program zapoljavanja pripravnika (590 lica),( 6.500.000 KM) Program pripreme za trite rada (90 lica), (60.000 KM) Program zapoljavanja lica starije starosne dobi (45 lica), (324.000 KM) Program zapoljavanja lica koja na evidenciji zavoda ekaju na zaposlenje due od pet godina (72 lica),(234.000 KM) Program zapoljavanja Roma (9 lica),(45.000 KM)

Izvor: Federalni zavod za zapoljavanje, Zavod za zapoljavanje Republike Srpske i Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH. Opte karakteristike aktivnih mjera zapoljavanja (APZ) koje provode zavodi i slube zapoljavanja u BiH su:
64

Zbornik radova Programi su usmjereni na specifine ugroene ciljne grupe na tritu rada (mladi bez radnog iskustva, ene, lica starije ivotne dobi, etnike manjine (Romi), povratnici, demobilisani borci), Jo uvijek dominiraju programi sufinansiranja zapoljavanja kod poslodavaca (kroz sufinansiranje plata i doprinosa), zbog najvee atraktivnosti za potencijalne poslodavce, Programi podrke zapoljavanju Roma se ne realizuju u cijelosti, zbog slabijeg zanimanja poslodavaca za njihovo zapoljavanje (preko 80% nezaposlenih Roma nema nikakvo zanimanje, problem izjanjavanja Roma kao B/H/S), Iz godine u godinu sve vie je zastupljeno programa obuke, dokvalifikacije i prekvalifikacije i programa samozapoljavanja, koji gledajui dugorono daju vee efekte, Ograniena finansijska sredstva za programe APZ-a, Iz godine u godinu jaaju mehanizmi kontrole provoenja programa APZ-a, Poveava se broj lica u BiH obuhvaeno nekim vidovima APZ-a.

Ako se uzmu u obzir finansijski pokazatelji u prethodne dvije godine, vidljivo je da su za ostvarivanje prava po osnovu nezaposlenosti utroena velika finansijska sredstva, dok provoenje aktivnosti koje su sutinske za trite rada i odnose se na posredovanje i provoenje aktivnih mjera zapoljavanja zavisi od trenutnih finansijskih mogunosti i finansijske podrke drugih partnera i organizacija. I u 2011. godini zavodi i slube zapoljavanja su planirali provoenje raznovrsnih mjera APZ-a, a njihovo provoenje prvenstveno e zavisiti od njihove trenutne finansijske mogunosti.

65

Tabela 6. Pregled najvanijih programa aktivnih mjera zapoljavanja koje planiraju provesti zavodi i slube zapoljavanja u BiH u 2011. godini Programi Federalnog zavoda za zapoljavanje i kantonalnih slubi zapoljavanja: Program sufinansiranja zapoljavanja mladih lica bez radnog iskustva (5.000.000 KM), Program sufinansiranja samozapoljavanja mladih lica mladi preduzetnik (700.000 KM), Program sufinansiranja zapoljavanja i samozapoljavanja ena (3.600.000 KM za 900 ena), Program zapoljavanja i samozapoljavanja povratnika ( 2.000.000 KM), Program sufinansiranja obuke, dokvalifikacije i prekvalifikacije (1.500.000 KM), Program zapoljavanja i samozapoljavanja Roma ( 540.000 KM), Program sufinansiranja zapoljavanja i samozapoljavanja specifinih grupa nezaposlenih lica (za starije osobe od 40 godina 900.000 KM, a za samozapoljavanje planirano je 2.000.000 KM za 200 osoba), Program finansiranja podsticaja zapoljavanja iz sredstava revolvinga, Program finansiranja podsticanja zapoljavanja demobilisanih boraca iz sredstava revolvinga. Programi Zavoda za zapoljavanje Republike Srpske: Nastavak provoenja programa sufinansiranja zapoljavanja mladih bez radnog iskustva Prvi posao (6.771.000 KM za 1.500 lica), Nastavak realizacije Projekta podrke zapoljavanju Roma u Republici Srpskoj (neutroeni dio iz 2010. godine u iznosu od 220.000 KM i dodatnih 173.000 KM.), Provoenje mjera na usklaivanju ponude i potranje i unapreenju posrednike funkcije (sajmovi zapoljavanja) (40.000 KM), Program podsticaja zapoljavanja nezaposlenih lica (5.000.000 KM Vlada Republike Srpske). Programi Zavoda za zapoljavanje Brko Distrikta BiH: 806 lica. Program sufinansiranje zapoljavanja lica sa dugoronom nezaposlenou (1.200.000 KM za 275 lica), Program zapoljavanja lica starije starosne dobi (ene i mukarci) (261.000 KM za 30 lica), Programi strunog osposobljavanja, obuke i pripreme za zaposlenje (90.000 KM za 235 lica). Program zapoljavanja nezaposlenih lica iz reda Romske populacije.

Izvor: Federalni zavod za zapoljavanje, Zavod za zapoljavanje RS i Zavod za zapoljavanje Brko Distrikta BiH. Napomena: Programi koji su oznaeni podebljanim slovima su ve u postupku provoenja (raspisani Javni pozivi).

66

Zbornik radova

4. Zakljuak

BiH se vrstim politikim opredjeljenjem eli pridruiti EU, pri emu e svojim razvojnim politikama poboljati funkcionalnost i konkurentnost ekonomije. Time e ispuniti ekonomske uslove za postajanje lanicom EU drutva koje tei da bude najdinaminije i najkonkurentnije na svijetu i ujedno se bolje globalno pozicionisati. Stegnuta u zamci srednjeg dohotka, izmeu zemalja sa niskim dohotkom, koje konkuriu niskim nadnicama i zemalja sa visokim dohotkom, koje konkuriu visoko inovativnim proizvodima, BiH neizbjeno treba nove, adekvatne strategije razvoja. One treba da kau u kojim oblastima BiH mora postii ekonomiju obima i tehnoloko liderstvo na globalnom nivou. U skladu sa najmodernijim gleditima o razvoju,5 zemlje sa srednjim dohotkom, kao to je BiH, na svom putu ka zemljama sa visokim dohotkom trebaju staviti naglasak na: makroekonomsku stabilnost, konkurentnost, zapoljavanje, odrivi razvoj, EU integracije i socijalnu ukljuenost6.

Tabela 7. Osnovni ekonomski ciljevi i mjere u BiH (Strategija razvoja Bosne i Hercegovine) Prvi strateki cilj: Makroekonomska stabilnost Vanjski sektor Prioritet 1: Privlaenje inostranih i direktnih investicija Prioritet 2: Poboljanje vanjske trgovine Prioritet 3: Jaanje uloge BiH u trgovinskim Integracijama Javne finansije Prioritet 1: Blagi fiskalni deficit Prioritet 2: Jaati fiskalno upravljanje Prioritet 3: Sprovoenje poreskih reformi Prioritet 4: Sprovoenje reformi u ostalim sektorima (PIO, zdravstvo,soc.sektor) Razvoj finansijskog Prioritet 1: Odrati stabilnost i razvijati finansijske trita institucije Prioritet 2: Stvarati uslove za poveanje tednje i investicija Prioritet 3: Unapreivati regulativu i standarde supervizije Prioritet 4: Unapreivati regionalnu saradnju i povezivanje Drugi strateki cilj: Konkurentnost
5 6
Strategija razvoja Bosne i Hercegovine, Direkcija za ekonomsko planiranje BiH. Ovaj cilj je definisan u posebnoj Strategiji socijalnog ukljuivanja.

67

Klasteri

Prioritet 1: Kontinuirano poboljavati produktivnosti preduzea Prioritet 2: Jaati poslovne lance Prioritet 3: Jaati klasterske inicijative Jaanje kompetentnosti Prioritet 1: Osigurati kompetencije kroz ljudskih resursa institucionalne sisteme obrazovanja Prioritet 2: Osigurati da ishodi obrazovanja i steene kompetencije odgovaraju potrebama konkurentne ekonomije Prioritet 3: Koristiti vjetine i znanja dijaspore Nauno-tehnoloka i Prioritet 1: Izgraditi savremenu nauno-tehnoloku i poslovna infrastruktura poslovnu bazu Prioritet 2: Unapreivati saradnju istraivakih organizacija i privrede Prioritet 3: Uspostaviti inst.i okvir za razvoj naunotehnol. i poslovne infrast. Jedinstven ekonomski Prioritet 1: Uskladiti tehniku regulativu sa prostor zakonodavstvom EU Prioritet 2: Unapreivati sistem infrastrukture kvaliteta Prioritet 3: Poboljavati poslovno okruenje Trei strateki cilj: Zapoljavanje Razvoj malih i srednjih Prioritet 1: Poboljanje uslova za razvoj postojeih preduzea i otvaranje MSP-ova novih radnih mjesta Prioritet 2: Poboljavati uslove za stvaranje novih MSP-ova Funkcionisanje trita Prioritet 1: Poveanje fleksigurnosti trita rada rada i aktivne mjere Prioritet 2: Poboljati funkcionisanje institucija na zapoljavanja tritu rada i upravljanja APZ Prioritet 3: Predupreivati dugoronu i strukturnu nezaposlenost Poboljanje vjetina na Prioritet 1: Poboljavati djelovanja trita rada kroz tritu rada, strukovnog razvoj preduzetnike kulture obrazovanja i treninga Prioritet 2: Nastavati reforme srednjeg strunog obrazovanja etvrti strateki cilj: Odrivi razvoj

68

Zbornik radova
Poljoprivreda, proizvodnja hrane i ruralni razvoj Prioritet 1: Uspostavljanje funkcionalnog institucionalnog kapaciteta za poljoprivredu i ruralni razvoj Prioritet 2: Poboljanje konkurentnosti u proizvodnji, preradi i trgovini uz podizanje nivoa kvaliteta i sigurnosti domaih proizvoda Prioritet 3: Ouvanje prirode i racionalno gazdovanje prirodnim resursima Prioritet 4: Poboljanje uslova ivota i diversifikacije prihoda ruralne zaposlenosti Ekologija i obnovljivi Prioritet 1: Koritenje obnovljivih i neobnovljivih izvori energije prirodnih resursa za osiguravanje odrivog razvoja Prioritet 2: Razviti koncepciju mjerenja odrivosti razvoja i razvoja okolinske infrastr. Prioritet 3: Osigurati jae integrisanje politika zatite okolia sa politikama ostalih sektora Prioritet 4: Podsticati razvoj svih obnovljivih izvora energije Transport i komunikacije Prioritet 1: Zadovoljenje i poveanje mobilnosti roba i ljudi te doprinos ukupnom odrivom drutvenom i ekonomskom razvoju Prioritet 2: Optimalan razvoj svih vidova transporta Prioritet 3: Interna usaglaenost u oblasti transporta te harmonizacija sa EU standardima i propisima ukljuujui aspekte sigurnosti i zatite okolia Prioritet 4: Poveati spremnost za informacionokomunikaciono umreavanje Peti strateki cilj: EU integracije Regulativna reforma Prioritet 1: Kontinuisano sprovoditi obaveze usklaivanja zakonodavstva sa a.c. u skladu sa lanom 70. SSP-a Prioritet 2: U potpunosti sprovoditi Odluku Vijea ministara Bosne i Hercegovine o procedurama procesa usklaivanja zakonodavstva Bosne i Hercegovine sa a.c. Prioritet 3: Utvrditi proceduru oznaavanja pravnih propisa znakom E Prioritet 4: Uspostaviti jedinstvenu metodologiju usklaivanja zakonodavstva u BiH Prioritet 5: Nastaviti saradnju sa Parlamentarnom skuptinom BiH u domenu usklaivanja zakonodavstva

69

Politike integrisanja

Prioritet 1: Sprovoditi obaveze koje proizilaze iz Privremenog sporazuma/SSP Prioritet 2: Ostvariti napredak u odnosu na prioritete iz Evropskog partnerstva Prioritet 3: Osigurati jedinstven pristup provedbi prioriteta navedenih u relevantnim instrumentima pristupanja Finansijski aspekt Prioritet 1: Osigurati povezanost procesa programiranja pomoi sa planom realizacije prioriteta Privremenog sporazuma/SSP-a i Evropskog partnerstva Prioritet 2: Uspostaviti decentralizovani sistem upravljanja za IPA komponente I i II Prioritet 3: Realizovati strateke, pravne i institucionalne uslove za koritenje IPA komponenti III, IV i V esti strateki cilj: Socijalna ukljuenost

Iako je nesumljivo da ekonomija BiH u poslijeratnom periodu pokazuje pozitivne trendove razvoja, to nije znaajno uticalo na poveanje zaposlenosti. U kontekstu novih izazova koji se oekuju na tritu rada Bosne i Hercegovine, a u cilju unapreenja trita rada i zapoljavanja, smanjenja nivoa siromatva i bolje socijalne ukljuenosti najugroenijih kategorija stanovnitva, neophodno je preduzimanje slijedeih mjera: - - - - - - - -
70

Nastaviti aktivnosti na uspostavljanju tripartitnog dijaloga na nivou Bosne i Hercegovine; Pristupiti izmjenama postojeih zakonskih rjeenja kojima bi se zavodi i slube zapoljavanja oslobodili socijalnih funkcija; Uspostavljanje novog koncepta zdravstvenog osiguranja nezaposlenih lica; Unaprijediti rad sa nezaposlenim licima sa nedovoljnim kvalifikacijama; Uspostavljanje i promocija kontinuiranog strunog obrazovanja i obuavanja odraslih; Nastaviti aktivnosti na reformi obrazovnog sistema s ciljem prilagoavanja sadanjim i buduim potrebama trita rada; Unaprijediti sistem statistikih indikatora tako to e se koristiti meunarodna klasifikacija i metode, Nastaviti aktivnosti na smanjivanju svih vidova diskriminacije na

Zbornik radova - - tritu rada, Nastaviti dalje jaanje kadrovskih kapaciteta i modernizaciju javnih institucija iz oblasti rada, zapoljavanja i socijalne sigurnosti, Promovisati programe kojima se pospjeuje mobilnost radne snage na cijeloj teritoriji BiH.

71

72

Zbornik radova UTJECAJ SIVE EKONOMIJE NA TRITE RADA U BOSNI I HERCEGOVINI

IMPACT OF GRAY MARKET ON UNEMPLOYMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

Edin Arnaut, Fakultet poslovne ekonomije, Sveuilite Vitez Travnik Dario Jerkovi, Fakultet poslovne ekonomije, Sveuilite Vitez Travnik

SAETAK: U posljednje dvije godine, globalna ekonomska kriza se po principu domino efekta negativno odrazila i na ekonomsku situaciju u Bosni i Hercegovini, a to se naroito odnosi na pad cjelokupne ekonomske aktivnosti,(negativni trendovi u realnom sektoru) i time negativno utjecalo na veinu makroekonomskih indikatora, te prouzrokovalo smanjenje realnog BDP-a, poveanje stope nezaposlenosti i poveanje udjela sive ekonomije u BDP-u. Poto bez poveanja industrijske proizvodnje nema ni preduvjeta za ekonomski rast i razvoj u BiH, to su poveana stopa nezaposlenosti, pad zaposlenosti i siva ekonomija veoma interesantne teme koje su autori ovog rada eljeli proanalizirati i detaljnije istraiti. Oito je da e u takvom okruenju doi do porasta udjela sive ekonomije. Autori u ovom lanku e komparirati odnos izmeu spomenutih pokazatelja i udjela sive ekonomije (SE) u ukupnom BDP-u. Bez obzira na ogranienja po pitanju dostupnosti i tanosti zvaninih statististikih pokazatelja, na bazi detaljne analize i izrauna koji su uraeni za posmatrano razdoblje, autori su doli do zakljuka da je udio sive ekonomije isti ili ima blagi porast u posljednje dvije godine. Osim toga, izrauni su pokazali da (SE) nije u znaajnijoj korelaciji sa kretanjem nezaposlenosti, ve je vie determiniran kretanjem svih kategorija radno aktivnog stanovnitva. Prema miljenju autora, smanjenje udjela sive ekonomije mogue jedino stvaranjem to povoljnijeg ambijenta za zapoljavanje posebno za privatni sektor u BiH. Da bi se stvorio takav ambijent neophodna su odreenja odricanja i subvencije drave. Predloene su odreene mjere u segmentu
73

fiskalne politike fokusirane prvenstveno na harmonizaciju stopa doprinosa u oba entiteta, kao i subvencioniranje novih radnika u prvim godinama zaposlenja. Kljune rijei: nezaposlenost, siva ekonomija,trite rada, recesija,ekonomski razvoj, Bosna i Hercegovina. ABSTRACT: In the last two years, the global economic crisis has growth. At the same time the economic situation and activity of B&H has decreasing. The main reason of such situation are indicators: decreasing of GDP, rising of unemployment and falling rate of employment. It is obvious that in such environment will grow of gray economy. With this article is tried to make relation between mentioned indicator and share of gray economy (GE) in total GDP. Regardless of limitations in the availability and accuracy of statistics, the share calculations were performed during the observation period and concluded that the share of gray economy is same or has a slight increase in the last two years. In addition, analyses has shown that there was not a significant correlation with movements of unemployment, but is more determined by the movement of all categories of economical active population. According to the authors, the reducing of gray economy is only possible by creating a more effective environment for employment especially for the private sector in BiH. To create such environment it is necessary to subsidise the economy, especially the Federation BiH as an entity with worse indicators in the area of employment. Proposed certain measures in the area of fiscal policy focused primarily on the harmonization of fiscal policy in both entities, as well as subsidizing the new workers in the first years of employment. Key words: uneployment, gray economy, recession, economic development, Bosnia and Herzegovina. ______________________________________________________________

74

Zbornik radova UVOD Evidentno je da je ekonomska kriza duboko zahvatila Bosnu i Hercegovinu. Relativno nerazvijena drava sa nedavnom ratnom prolou, politiki razjedinjena i bez jasnog pravca ekonomskog razvoja, dodatno je pogoena globalnom ekonomskom krizom. Kljuno pitanje kojim su se bavili autori rada jeste ispitivanje trendova i korelativnih odnosa izmeu stope nezaposlenosti i udjela sive (NOE) ekonomije u ukupnoj ekonomiji u posljednje tri godine. Autori rada daju procjenu da li je i koliko tu korelaciju promijenila globalna ekonomska kriza. Utvrivanje korelacije dodatno je optereeno nesuglasjem i veim odstupanjima izmeu zvanine statistike i anketa koje sprovode odreene institucije. Komparacijom razliitih izvora podataka, kao i razliitih metoda koje se koriste pri procjenama nezaposlenosti i udjela sive ekonomije, odnosno analizom i sublimacijom podataka, nastoje identificirati trendove u kretanju navedenih kriterija. Kao dio ekonomske aktivnosti koji nije statistiki registrovan u skladu sa vaeim zakonskim propisima, siva ekonomija je prisutna u svim zemljama svijeta. Prisustvo odreenog udjela sive ekonomije u kratkom roku moe i imati pozitivne efekte kroz zaposlenost resursa koje koristi, smanjenje socijalnih tenzija, podizanje ukupne potronje i standarda stanovnitva. Meutim, u dugom roku, ista dovodi do uruavanja postojeeg sustava vrijednosti, nepovjerenja u autoritet drave i njenih institucija, smanjenje javnih prihoda itd. Zbog toga je odreivanje trenutnog udjela sivog sektora i njegovih trendova iznimno vaan input za mjerodavne dravne institucije. Visok udio sive ekonomije u privrednoj aktivnosti BiH bio je prisutan i prije poetka globalne ekonomske krize. Analizom kretanja osnovnih makroekonomskih indikatora, autori nastoje odrediti koliko je kriza promjenila taj udio te kakve su refleksije na nezaposlenost u BiH. U uvjetima velikog pogoranja ekonomske aktivnosti, drava BiH ima zadau da zaustavi utvrene negativne trendove. Uvaavajui sva ogranienja koja postoje u ekonomskom i politikom smislu u funkcioniranju BiH, autori predlau nekoliko konkretnih mjera, posebno u sferi fiskalne politike. Harmonizacijom fiskalne politike, ukidanjem fiskalnog pluralizma i drugim slinim mjerama, drava bi kroz institucionalne okvire u kratkom roku mogla pristupiti stvaranju pozitivnog privrednog okruenja i poticanja poduzetnitva. Ove mjere bi trebale rezultirati kako smanjenjem udjela sive ekonomije u ukupnoj ekonomiji BiH tako i veom stopom zaposlenosti a to je primarni cilj ukoliko BiH eli to prije izii iz krize.

75

1.

KRETANJE GLAVNIH MAKROEKONOMSKIH POKAZATELJA BIH U PERIODU 2005-2010 GODINE

U periodu od 2005. do 2009. GDP je u BiH rastao s godinjim prosjekom od nekih 6 %. Pod uticajem globalne recesije dolazi do drastinog opadanja stope ekonomskog rasta, pa u 2009. godini, kada se kriza najvie osjea, ekonosmki rast je ak negativan (-3,2 %). Tabela 1 - Kretanje nominalnog BDP, BDP per capita i stope rasta BDP za period 2005-20091.
Nominalni BDP (u milionima KM) 17.127,00 19.252,00 21.760,00 24.702,00 23.950,00 Nominalni BDP (u milionima USD) 10.889,00 12.346,00 15.222,00 18.481,00 17.025,00 Realni BDP BDP po BDP po (stopa stanovniku stanovniku rasta u BiH (u KM) BiH (u USD) %) 4.457,00 5.010,00 5.664,00 6.429,00 6.233,00 2.834,00 3.212,00 3.962,00 4.810,00 4.431,00 3,90% 6,10% 6,20% 5,70% -3,20% Broj stanovnika (u hiljadama) 3.843 3.843 3.842 3.842 3.843 Prosjeni godinji kurs KM/USD 1,5728 1,5594 1,4295 1,3366 1,4068

Godina 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Iz prethodne tabele je vidljivo da je Bosna i Hercegovina bila u posmatranom periodu u odreenom ekonomskom usponu ali da isti, pod uticajem svjetske krize, stagnira odnosno da je trend sasvim drugaiji. Na dijagramu 2 dat je prikaz stope rasta/pada realnog BDP te je ucrtana linija trenda za posmatrani period. Dijagram 1 - Stopa rasta/pada realnog BDP-a u BiH 2005-2009.

Izvor Centralna banka BiH, 2010 godina

76

Zbornik radova Vidljivo je da u sluaju BiH, BDP kao kljuni makroekonomski pokazatelj privrede zemlje, ima negativan trend u zadnje dvije godine. Zato je neophodno proanalizirati kretanje nezaposlenosti i udjela sive ekonomije u BDP kao faktore koji determiniraju njegovo kretanje.

2. KRETANJE NEZAPOSLENOSTI I ZAPOSLENOSTI U PERIODU 2005-2010 GODINE Od poetka globalne ekonomske krize (2008 godine), evidentno je da nezaposlenost u BiH ima trend neprestanog rasta. Kretanje nezaposlenosti i zaposlenosti u BiH i njenim entitetima dato je u slijedeoj tabeli 2 i dijagramu 22: Tabela 2 Kretanje nezaposlenosti u BiH i njenim entitetima u periodu 20052010
registrovana nezaposlenost godina 2005 2006 2007 2008 2009 mjesec prosjek prosjek prosjek prosjek prosjek I-2010 II-2010 III-2010 IV-2010 V-2010 VI-2010 VII-2010 prosjek 2010 BiH 508.003 516.255 526.930 493.344 497.562 516.321 519.462 519.207 515.914 512.160 511.783 516.172 515.860 FBiH 338.270 355.102 370.459 345.381 347.146 357.664 358.410 358.487 357.115 355.604 357.781 361.654 358.102 RS 151.599 143.219 139.825 135.102 139.536 147.816 150.036 149.687 147.724 145.710 143.073 143.309 146.765 broj Brko zaposlenih Distrikt BiH u BiH 18.135 631.042 17.934 637.740 16.395 671.911 12.862 689.950 10.880 679.862 10.841 11.016 11.033 11.075 10.846 10.929 11.209 10.993 677.290

2010

Dijagram 2 - Kretanje (ne)zaposlenosti u BiH i njenim entitetima u periodu 2005-2010

Podaci preuzeti iz Agencije za rad i zapoljavanje,www.arz.gov.ba, pristupljeno 29.09.10.

77

700000

zaposlenost u BiH

600000

500000

nezaposlenost u BiH

400000

nezaposlenost FBiH

300000

200000

100000

nezaposlenost RS

0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 prosjek

Iz naprijed navedenih podataka mogue je zakljuiti slijedee:

1. prije eskalacije globalne krize u 2008 godini nezaposlenost na razini BiH je bila najnia. Prosjena nezaposlenost u BiH tokom 2008 bila je 2,9% nia u odnosu na 2005 godinu kao baznu godinu ovog istraivanja. U 2009 godini ista se pogorala za novih 0,8% da bi tijekom prvih sedam mjeseci 2010 godine prela baznu vrijednost iz 2005 godine za 1,5%. 2. indikativno je da rast nezaposlenosti najvie eskalira u Federaciji BiH gdje je zabiljeen rast od 5,9%. S druge strane u Republici Srpskoj ista je manja za 3,2% ali je prisutan trend rasta u zadnje dvije godine. Najbolja situacija je u Brko Distriktu gdje je ista manja za 39,4% ali zbog malog uea nezaposlenih iz Brko Distrikta u ukupnoj nezaposlenosti isti nema vei utjecaj na kretanje ukupne nezaposlenosti. 3. u promatranom periodu postoji trend rasta broja zaposlenih do 2008 a zatim zbog globalne krize poinje padati.

78

Zbornik radova Treba naglasiti da tabele prikazuju registrovane nezaposlene u skladu sa podacima kojima raspolau Zavodi za zapoljavanje koje je sublimirala Agencija za statistiku BiH. Period koji pokrivaju podaci iz dvije tabele poinje sa 2005. i zavrava sa podacima za juli 2010. godine do kada su zadnji statistiki podaci dostupni. Statistiki zavodi na razini entiteta, kao i na razini drave, stopu nezaposlenosti iskazuju kao tzv. administrativnu stopu nezaposlenosti. Ova stopa (ASN) rauna se po formuli:
ASN= N N+Z x 100

ASN administrativna (relativna) stopa nezaposlenosti N broj registriranih nezaposlenih osoba Z - broj registriranih zaposlenih osoba Vrijednosti administrativne stope nezaposlenosti u periodu 2005 2010 date su u tabeli 3:

Tabela 3 Administrativna stopa nezaposlenosti u BiH i njenim entitetima u periodu 2005-2010

godina 2005 2006 2007 2008 2009 2010 prosjek BROJ ZAPOSLENIH FBiH 388.418 389.601 413.676 430.745 426.197 423.699 RS 242.624 248.139 258.235 259.205 253.665 253.591 BiH 631.042 637.740 671.911 689.950 679.862 677.290 BROJ NEZAPOSLENIH FBiH 338.270 355.102 370.459 345.381 347.146 358.102 RS 151.599 143.219 139.825 135.102 139.536 146.765 BIH 508.003 516.255 526.930 493.344 497.562 515.860 administrativna stopa nezaposlenosti (%) FBiH 46,55 47,68 47,24 44,50 44,89 45,80 RS 38,46 36,60 35,13 34,26 35,49 36,66 BIH 44,60 44,74 43,95 41,69 42,26 43,24

79

rasta ASN kako na razini drave BiH tako i na razini entiteta. Indikativno je da u promatranom periodu izmeu entiteta postoji kontinuiran jaz administrativne stope od aproksimativno 10%, to dodatno oteava poloaj Federacije BiH. Prema ovim podacima vidljivo je da je porast broja zaposlenih nije u korelaciji sa rastom nezaposlenosti u periodu 2005.-2007. jer dolazi do rasta obje kategorije to je u suprotnosti sa ekonomskom teorijom. S druge strane, pad zaposlenosti korealira sa rastom nezaposlenosti u periodu 2009. 2010. Posmatrajui prosjene vrijednosti u prvih sedam mjeseci 2010 godine broj zaposlenih je smanjen za 2.572 osobe dok je s druge strane broj nezaposlenih biljei porast od 18.298 osoba. Ovo je prvi signal da globalna kriza tek uzima zamah u BiH i da je borba protiv nezaposlenosti jedna od prioritetnih aktivnosti svih nadlenih institucija drave BiH.
Procjene mnogih ekonomskih analitiara navode znatno nie procjenjene stope nezaposlenosti od ASN stopa. Rije je o dijelu radno sposobnog stanovnitva koje je najveim dijelom zaposleno u sektoru sive ekonomije. Za ovakve procjene koriste se Ankete o radnoj snazi koje u obzir uzimaju odnos izmeu zaposlenih, nezaposlenih i radno sposobnog stanovnitva. Osnovni problem tih anketa jeste to preciznija procjena radno sposobnog stanovnitva u BiH. Problem lei u injenici da je nemogue dobiti valjane odnosno provjerene podatke o broju radno sposobnog stanovnitva obzirom da je posljednji popis sproveden 1991. godine. Popis stanovnitva predstavlja temeljni statistiki podatak i utie na skoro svaki ekonomski indikator ili varijablu. Nepostojanje popisa stanovnitva onemoguava potpuni pregled broja radno sposobnih. U cilju prevazilaenja ovog nedostatka, statistiki zavodi u BiH proveli su Anketu o radnoj snazi zasnovanu na standardima ILO-a u 2006. godini i 2009. godini. Da bi bili u mogunosti da preciznije odredimo trend kretanja zaposlenosti i nezaposlenosti u BiH u vrijeme krize, potrebno je uvrstiti i podatke dobijene putem pomenutih anketa te odrediti njihov meusobni odnos. Obzirom da postoji znaajna razlika izmeu slubenih statistikih podataka i podataka dobijenih ovom anketom, tabela 4 prikazuje i jedne i druge podatke za 2006. godinu i 2009. godinu.

Iz tabele 33 se vidi da pojavom globalne ekonomske krize dolazi i do

U tabeli nisu navedeni podaci za Distrikt Brko pa je mogua korekcija navedenih izraunatih stopa za broj nezaposlenih i zaposlenih iz Distrikta Brko. Obzirom da se radi o relativnom malim vrijednostima, autori smatraju da se navedene stope ASN mogu uzeti kao relevantne.

80

Zbornik radova Tabela 4 Komparacija zvaninih statistika i anketa o radnoj snazi u 2006 i 2009 godini
zvanini podaci Indikator 2006 Broj stanovnika Broj radno sposobnih stanovnika Radno aktivno stanovnitvo Zaposleni (bez D.Brko) Nezaposleni (bez D..Brko) Neaktivno stanovnitvo 3.843.000 2.574.000 1.163.000 637.740 516.255 1.409.000 2009 3.843.000 2.682.578 1.196.578 679.862 497.562 1.486.000 indeks 09/06 100,0% 104,2% 102,9% 106,6% 96,4% 105,5% 2006 3.843.000 2.733.000 1.177.000 811.000 366.000 1.556.000 anketa 2009 3.843.000 2.594.176 1.131.557 859.218 272.339 1.462.619 indeks 09/06 odnos anketa/zvanini podaci indeks 2006 2009 A/Z 09/06 0,0% -8,9% -6,6% -0,6% -22,8% -10,9%

100,0% 100,0% 100,0% 94,9% 106,2% 96,7% 96,1% 101,2% 94,6% 105,9% 127,2% 126,4% 74,4% 70,9% 54,7%

94,0% 110,4% 98,4%

Stopa aktivnosti stanovnitva i prema Anketi iz 2009.godine ostaje priblino ista kao i u 2006.godini, odnosno 44,6%, ali ipak biljei blagi pad od 0,5%. Iz ovoga je vidljiv pad broja nezaposlenih u periodu izmeu dvije ankete koji nije u korelaciji sa padom u zvaninim statistikama. Primjenom formule za ASN dobijamo da je stopa nezaposlenosti u BiH za 2006.godinu iznosila 44,74 %. Kako su, u prikupljanju podataka, koriteni registrovani statistiki podaci i podaci dobijeni Anketom, promjenom ove varijable neophodno je izraunati stope uvrtanjem i tih podataka gdje je stopa nezaposlenosti u BiH za 2006.godinu 31,10 %. Analizom moemo utvrditi da je stopa za evropske okvire visoka i zabrinjavajua ali je jo alarmantniji procenat od preko 40% radno neaktivnog stanovnitva, to opet ukazuje na veliki broj neobrazovanog ili neadekvatno kvalificiranog stanovnitva koje nije u mogunosti da ue u sve zahtjevnije trite rada u BiH (iako ono sadrava i studente, penzionere i invalide). Bosna i Hercegovina je u 2006.godini zauzela nezahvalno posljednje 43. mjesto u Evropi prema stopi nezaposlenosti, premda je podatak kojim raspolae ILO 45.5% to gornji izrauni demantuju. Prema podacima iz 2009. godine zvanina stopa nezaposlenosti je 42,26%, a prema anketi 24,07%. To moe ukazivati na napredak ali treba uvrstiti i podatak da je Anketa raena 2009.godine ali u 5. mjesecu to nas pribliava vrijednostima za 2008. kada je i zvanina statistika bila povoljnija. Pri svakoj analizi koja se radi na bazi podataka iz zvaninih BiH statistika, neophodno je uvrstiti i kvalitativno usporediti vie izvora uslijed popriline nepouzdanosti svakog pojedinanog podatka.

81

3. PROCJENA UDJELA SIVE EKONOMIJE U UKUPNOJ EKONOMIJI BIH

Siva ekonomija predstavlja ekonomsku aktivnost koja se ne verifikuje u skladu sa propisima koji vrijede na datom podruju za obavljanje takve ekonomske aktivnosti. Ona predstavlja onaj dio ekonomske aktivnosti koji nije statistiki registrovan, u cjelini ili djelimino, u skladu sa vaeim propisima4.

Procjena sive ekonomije vri se sa osnovnim ciljem da se utvrdi koliko drutvenog proizvoda oficijelna statistika nije registrirala. Obzirom da se radi o procjeni koja se temelji na neregistriranom dijelu BDP, jako je teko dobiti precizne podatke koliki je taj dio. Sa stanovita izvora podataka, procjene sive ekonomije mogu se podijeliti u tri osnovne grupe metoda: direktne, indirektne i uzroni modeli. Sa aspekta korelacije sa kretanjem zaposlenosti i nezaposlenosti kao jedna od indirektnih metoda koristi se metoda ponude na tritu rada. Ova metoda je bazirana na nastojanjima da se utvrdi ukupna potencijalna radna snaga kao i stopa uea neregularne radne snage u njoj. Smatra se da su stvarni odnosi izmeu aktivnog i ukupnog stanovnitva radnog uzrasta gotovo uvijek manji od onih koje prikazuju zvanine statistike. Sutina metode ponude na tritu rada je da polazi od formule:
SE=(N/AK)*BDP gdje je:

N5 - ukupan broj uesnika sive ekonomije sveden na puno radno vrijeme (neregularno angaovana radna snaga) AK broj aktivnog stanovnitva bez nezaposlenih (regularna zaposlenost) BDP bruto domai proizvod Da bi se odredila vrijednost N, neophodno je uzeti u obzir nekoliko injenica: a) Procjena je da 87% nezaposlenog stanovnitva stvarno sudjeluje u SE
4 5 Toma, R., Kriza i siva ekonomija u Bosni i Hercegovini, Friedrich-Ebert-Stiftung, Sarajevo 2010, strana 33 Vrijednost N kao ukupan broj uesnika sive ekonomije rauna se po slijedeoj formuli: N=*A+*B+*C+*D gdje je A-neangairano stanovnitvo radnog uzrasta raspoloivo za SE-nezaposleni, B-broj redovno zaposlenih i ostalih aktivnih; C-broj redovnih srednjokolaca i D-broj redovnih studenata.

82

Zbornik radova (koeficijent =87%) b) Svaki peti zaposleni i ostali aktivni stanovnik je radio puno radno vrijeme u SE, to preraunato daje 12% (koeficijent =12%) c) Svaki deseti srednjokolac je bio angaovan u SE po jedan dan u nedjelji tj. 1/5 radnog vremena (koeficijent ) d) Svaki peti student je bio angaovan u SE oko 2 sata dnevno tj. punog radnog vremena (koeficijent ) Prema tome, vrijednost N se rauna po slijedeoj formuli: N = 87%A + 12%B + 1%(C+D). Autori rada prihvataju ove pretpostavke kao realne i koriste ih u izraunu sive ekonomije u periodu 2005 2010 godina. Vrijednosti udjela sive ekonomije u ukupnom BDP dati su u tabeli 5 dok su trendovi kretanja tri kljuna indikatora SE u tabeli 6: Tabela 5 Proraun udjela sive ekonomije u ukupnom BDP metodom ponude na tritu rada u periodu 2005-2010
kategorija ukupno stanovnitvo radno aktivno stanovnitvo (RAS) zaposleni (ZP) nezaposleni (NP) srednjokolci (S) studenti (ST) ostali aktivni (OA) N-uk.broj uesnika u sivoj ekonomiji (puno radno vrijeme) nominalni BDP SE (siva ekonomija) udio sive ekonomije u BDP 2005 3.843.000 2.700.000 631.042 508.003 160.871 89.967 1.310.117 677.410 17.127.000 5.292.895 30,90% 2006 3.843.000 2.733.000 637.740 516.255 159.685 98.317 1.321.003 686.771 19.252.000 5.964.476 30,98% 2007 3.842.000 2.725.000 671.911 526.930 155.614 103.703 1.266.842 693.673 21.760.000 6.867.077 31,56% 2008 3.842.000 2.649.000 689.950 493.344 150.112 109.563 1.206.031 659.324 24.702.000 7.555.297 30,59% 2009 3.843.000 2.594.000 679.862 497.562 144.236 115.538 1.156.802 655.876 23.950.000 7.492.819 31,29% 2010*procjene 3.843.000 2.596.701 677.290 515.860 143.354 114.589 1.145.608 670.125 24.069.750 7.751.552 32,20%

N = 87%*(NP) + 12%*(ZP+OA) + 1%*(S+ST) SE= (N/(RAS-NP))*BDP

83

Tabela 6 Trendovi kretanja nezaposlenosti, BDP i sive ekonomije u periodu 2005-2010 godina
kretanje u % BPD u % nezaposleni u % siva ekonomija u % 2005 100,0% 100,0% 100,0% 2006 112,4% 101,6% 112,7% 2007 127,1% 103,7% 129,7% 2008 144,2% 97,1% 142,7% 2009 139,8% 97,9% 141,6% 2010*procjene 140,5% 101,5% 146,5%

Dijagram 2 - Trendovi kretanja nezaposlenosti, BDP i sive ekonomije u periodu 2005-2010

160,0% 140,0% 120,0% 100,0% 80,0% 60,0% 40,0% 20,0% 0,0%

BPD u % nezaposleni u % siva ekonomija u %

Na temelju predoenih izrauna i trendova kretanja mogu se izvui slijedei zakljuci: Broj nezaposlenih stagnira tijekom zadnjih 5 godina, manji pad prisutan do 2008 godine zaustavljen i dodatno pogoran je pojavom globalne ekonomske krize. Siva ekonomija zadrava priblino isti udio u BDP (cca 31%) tokom promatranog perioda bez obzira na kretanje nezaposlenosti to umanjuje tvrdnju o jakom korelativnom odnosu izmeu nezaposlenih i SE. S time u vezi, u odreivanju udjela SE neophodno je koristiti i kombinirati razliite metode procjene. Iako je identificirana relativna stangacija broja nezaposlenih, jaanje udjela SE u BDP, izmeu ostalih faktora, uzrokovano je smanjenjem broja radno aktivnog stanovnitva kao i padom broja zaposlenih Na temelju izraunatih vrijednosti za 2009 te procjena za 2010 godinu vidljivo je da udio SE u BDP raste bre od samog rasta BDP, to namee zakljuak da se u vremenu globalne ekonomske krize, privreda i stanovnitvo BiH sve vie okreu sivoj ekonomiji.

84

Zbornik radova Navedeni izrauni su dati na temelju raspoloivih podataka i procjena razliitih institucija. Zbog nepostojanja kvalitetnih i jedinstvenih statitstikih podataka iste treba uzeti kao orijentacione.

4.

PRIJEDLOG MJERA ZA SMANJENJE STOPE NEZAPOSLENOSTI I SUZBIJANJE SIVE EKONOMIJE

Sama injenica da je jedna od zvanino prihvaenih metoda procjene sive ekonomije u nekom podruju bazirana na odnosu nezaposlenih i radno aktivnog stanovnitva dokazuje jaku korelaciju izmeu pojmova nezaposlenosti i sive ekonomije. U kontekstu trita rada glavne osnovni oblici sive ekonomije mogle bi se svrstati u nekoliko grupa6: 1. 2. 3. 4. zapoljavanje radnika na crno bespravni rad izbjegavanje penzionisanja radnika koji su ispunili zakonske uvjete fiktivno uvoenje veeg broja zaposlenih kako bi se iskoristila sredstva odreenih fondova i budeta 5. postojanje dvojnog sistema plata nie plate u knjigama i isplata ostatka u gotovini 6. korupcija u institucijama za evidentiranje prijava o zapoljavanju radnika prijava predana ali zbog zauzetosti nije provedena Eliminiranje i suzbijanje svake od navedenih aktivnosti moe umanjiti udio sive ekonomije, meutim pravi efekti se mogu ostvariti jedino stvaranjem to povoljnijeg privrednog okruenja posebno za privatni sektor. Progresivnom fiskalnom politikom, subvencijama od strane drave i entiteta u zapoljavanju i drugim stimulativnim mjerama mora se kreirati takav ambijent u kome e se privatnom, pa dijelom i javnom sektoru najvie isplatiti da radi u skladu sa vaeim zakonskim propisima i odredbama fiskalne politike. Stvaranje to povoljnijeg ambijenta za zapoljavanje, prije svega, u privatnom sektoru mogue je dijelom ostvariti putem nekoliko konkretnih mjera:

Preuzeto iz inicijalnih materijala Federalnog zavoda za programiranje razvoja pod nazivom Neregistrirana (siva) ekonomija (NOE) u FBiH analiza, Sarajevo, oktobar 2008, str.35-36

85

1. Izjednaiti stope ukupnih optereenja na plae u Federaciji BiH sa onima iz Republike Srpske. U uvodnom dijelu istaknuto je da je FBiH entitet koji ima znatno veu administrativnu stopu nezaposlenosti u odnosu na RS i da kao takva znatno vie pogorava sliku nezaposlenosti BiH kao cjeline. Uvaavajui injenicu da je ukupno optereenje na plae u FBiH vee za 26,27% od onog u RS, lako se moe izraunati da bi izjednaavanjem stope doprinosa FBiH mjeseno ostala bez 46.521.955KM budetskih prihoda7. Na godinjoj razini to bi

bilo 558.263.460KM to predstavlja 32% projekcije njenog budeta za 2010 godinu. Meutim, poznato je da se iz ukupne sume doprinosa koji se plaaju sredstva rasporeuju izmeu FBiH i kantona. Ukoliko se uobzire i budeti kantona, pad prihoda bio znatno manji.

S druge strane, smanjenje ove vrste optereenja za trenutnih izdavanja, kako privatnom tako i javnom sektoru, bilo bi snaan motivirajui faktor u pogledu novih zapoljavanja. Svaki poduzetnik bi istu sumu doprinosa koju sada izdvaja za tri radnika mogao plaati za etiri radnika a to bi izravno pospjeilo zaposlenost i smanjilo udio sive ekonomije. Drugi vaan razlog jeste izjednaavanje konkurentosti FBiH sa drugim entitetom. Ovakvom politikom bi se sprjeio prelazak dobrog dijela poduzea iz FBiH u RS zbog povoljnije fiskalne politike. Ne treba zaboraviti ni injenicu da u FBiH se trenutno nalazi 62% svih zaposlenih radnika, kao i 69% svih nezaposlenih osoba u BiH, to dodatno daje motiv da su nuni poticaji za rast zaposlenosti u ovom dijelu BiH.

2. Razraditi politku subvencija poduzetnika za novouposlene radnike

Subvencije namjenjene poduzetnicima ogledale bi se u slijedeem: subvencije se odnose samo na one osobe koje se zapoljavaju prvi put. u prvih 12 mjeseci rada, poduzetnik bi bio osloboen plaanja doprinosa za novouposlenog samo pod uvjetom da mu se isplauje plaa u visini do maksimalno prosjeka neto plae u drugoj godini rada poduzetnik bi plaao 50% vrijednosti ukupnih doprinosa
7 U pitanju je aproksimativan izraun na temelju podataka iz sedmog mjeseca 2010 gdje je broj zaposlenih radnika u FBiH bio 423.735, ostvarena neto plaa 804,15KM a ostvarena bruto plaa 1.222,08KM

86

Zbornik radova Ovakav vid subvencija bi stimulirao zapoljavanje mlaih osoba, to pored ekonomskog ima i jak socijalni aspekt. S druge strane, poduzetnici bi imali veliki motiv da uposle vei broj radnika. Subvencioniranje bi trajalo dvije godine kako bi se ostavio dovoljan rok u kome bi se zaposleni dovoljno educirao a poduzetnik bi po isteku perioda subvencija sigurno zadrao jedan dio radnika koji su se dokazali tijekom te dvije godine rada. Treba istai i injenicu da je rije o novouposlenim radnicima koji bi u te dvije godine stekli radna iskustva i na takav nain se dodatno kvalificirali za odreena zanimanja. Prema projekcijama, ukoliko bi drava BiH i njeni entiteti eljeli subvencionirati doprinose za 3% novih radnika (to je preko 20.000 novih radnika u odnosu na trenutni broj), iznos tih subvencija na mjesenoj razini bi u FBiH bio cca 5,3 mil.KM dok bi u RS taj iznos se kretao cca 2,3 mil. KM. Posmatrano na razini drave BiH to je iznos oko 92 mil.KM na godinjoj razini za subvencioniranje u prvoj godini zaposlenja. 5. ZAKLJUAK Ekonomsko stanje i privredna aktivnost u BiH se pogorava evidentno u zadnje dvije godine kada dolazi do eskalacije globalne ekonomske krize. Pad BDP, porast nezaposlenosti i pad zaposlenosti su oiti indikatori makroekonomskog slabljenja BiH. Neminovno je da e u takvom okruenju doi do jaanja sive ekonomije. U radu se kroz kretanje i trendove navedenih indikatora pokualo doi do odgovora to se deava sa udjelom sive ekonomije (SE) u ukupnom BDP. Uz poznata ogranienja u dostupnosti i preciznosti raspoloivih statistikih podataka, izvreni su izrauni udjela SE tijekom promatranog perioda te se dolo do zakljuka da udio sive ekonomije ostaje isti, odnosno da ima i blagi porast u zadnje dvije godine. Osim toga, izrauni su pokazali da nije u znaajnijoj korelaciji sa kretanjem nezaposlenosti, ve je vie determiniran kretanjem svih kategorija radno aktivnog stanovnitva. Prema miljenju autora, smanjenje udjela sive ekonomije mogue jedino stvaranjem to povoljnijeg ambijenta za zapoljavanje posebno za privatni sektor u BiH. Da bi se stvorio takav ambijent neophodna su odreenja odricanja i subvencije drave. Predloene su odreene mjere u segmentu fiskalne politike fokusirane prvenstveno na harmonizaciju stopa doprinosa u oba entiteta, kao i subvencioniranje novih radnika u prvim godinama zaposlenja.

87

LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. Babi, M., Makroekonomija, MATE, Zagreb, 2007. Bai, M. Ekonomija BiH, Ekonomski fakultet Sarajevo, 2005. Blanchard, O., Makroekonomija, III izdanje, MATE, Zagreb, 2005. Federalni zavod za programiranje razvoja, Neregistrirana (siva) ekonomija (NOE) u FBiH-analiza, Inicijalni materijali, Sarajevo, oktobar 2008 Hodzic, K., Ekonomija BiH skripta, Univerzitet Apeiron 2010 Hodi, K.,Bosanskohercegovake institucionalne zaprijeenosti rjeavanja nezaposlenosti i mogue deblokade u periodu trajanja i izlaza iz krize, internacionalna konferencija Kako upravljati u vrijeme krize, Tuzla, 3.-5.12. 2009. Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D., Ekonomija, 18.izdanje ,MATE Zagreb, 2007. Toma, R., Kriza i siva ekonomija u Bosni i Hercegovini, FriedrichEbert-Stiftung, Sarajevo, 2010 Vladui, Lj., Panti, V., Neosmatrana i siva ekonomija u BiH, Centralna banka Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2008 29.09.2010]

7. 8. 9.

10. www.arz.gov.ba, Agencija za rad i zapoljavanje BiH [pristup 11. www.bhas.ba, Agencija za statistiku BiH [pristup 29.09.2010] 12. www.cbbh.ba, Centralna banka BiH [pristup 29.09.2010] 13. www.fzs.ba, Federalni zavod za statistiku [pristup 29.09.2010] 14. www.fzzpr.gov.ba, Federalni zavod za programiranje razvoja [pristup 29.09.2010] 15. www.fzzz.ba, Federalni zavod za zapoljavanje [pristup 29.09.2010] 16. www.ilo.org, International Labour Organization [pristup 29.09.2010] 17. www.rzs.rs.ba, Republiki zavod za statistiku Republike Srpske [pristup
29.09.2011]

18. www.zzrs.org, Zavod za zapoljavanje RS [pristup 27.02.2011]

88

Zbornik radova DOPRINOS EKONOMSKOM RAZVOJU KREIRANJEM AKTIVNE POLITIKE ZAPOLJAVANJA U BiH

CONTRIBUTES TO ECONOMIC DEVELOPMENT CREATION ACTIVE LABOR MARKET POLICIES IN BiH

Doc. dr sci Hasan Mahmutovi, Ekonomski fakultet Zenica Aida abi, ass., Univerzitet/Sveuilite Vitez Travnik

SAETAK: Bosna i Hercegovina kao nedovreno drutvo ima izraene probleme u velikoj nezaposlenosti radne snage, iako u osnovi za svaku zemlju to predstavlja izuzetno znaajan razvojni resurs. Ovo haotino i alarmantno stanje radne snage je posljedica nepostojanja aktivne politike radne snage koordiniran s opim ciljevima ekonomskog razvitka naroito u domeni zaposlenosti. U ovom radu autori pokuavaju identificirati uzroke nezaposlenosti i definirati mjere i aktivnosti koje bi mogle doprinijeti ublaavanju i eventualnom razrjeenju ovog problema na kratki i dui rok. Sam smisao ekonomskog i socijalnog razvoja je porast dohotka per capita i podizanje ivotnog standarda u emu je radna snaga personalni dio proizvodnih snaga i faktor ostvarenja tih ciljeva. U irem kontekstu radna snaga se posmatra kao dio ukupnog stanovnitva koje konzumira sva dostignua ekonomskog i socijalnog razvoja. Zbog toga stanovnitvo i radna snaga ulaze kao integralni dio u sve projekte ekonomskog razvoja. Visok stupanj korelacije stanovnitva i radne snage proistie iz utjecaja populacijske politike na kretanje radne snage, te utjecaja i djelovanja odreene po ciljevima specifine politike radne snage na dalji razvitak stanovnitva, to praktino definira dva osnovna tipa politike radne snage: (1) politiku radne snage u zemljama s deficitom radnih resursa u odnosu na tempo i mogunosti privrednog razvitkan (2) 2. politiku radne snage u zemljama s vikovima radnih resursa u odnosu na tempo i mogunosti ekonomskog razvitka. Identificirajui BiH kao zemlju ija populacija opada, i uz kontinuiran rast vika radne snage, proistie zakljiuak usporenog tempa privrednog razvitka, i nestanak mnogih kompanija na tritu.

89

Posebno treba naglasiti da konkretne mjere i nain realizacije politike radne snage unutar pojedine grupe zemalja nisu jedinstveni niti po prioritetnim ciljevima identini, zbog specifinosti oblika razvitka pojedinih zemalja u okviru grupe ekonomski razvijenih i u okviru grupe nedovoljno razvijenih zemalja. Fenomen globalizacije i fenomen globalne ekonomske i politike krize u cjelosti devastira tezu da je puna zaposlenost inkopatabilna s odravanjem stabilnih cijena. Postojanje globalne i strukturne neravnotee izmeu ponude i potranje za radom, nije mogue podsticati ekonomski razvitak samo instrumentima fiskalne i monetarne politike. Kljune rijei: nezaposlenost, politika radne snage, stanovnitvo, pad populacije, mjere realizacije politike radne snage, tempo privrednog razvitka.

ABSTRACT: Bosnia and Herzegovina as an unfinished society has distinct problems in the unemployment of labor, although the basis for each country to an extremely important development resource. This chaotic and alarming state of the labor force is a consequence of the absence of active labor policy that is coordinated with the overall objectives of economic development especially in the field of employment. In this paper the authors attempt to identify the causes of unemployment and define the measures and activities that could contribute to the alleviation and eventual resolution of this problem in the short and long term. I have the sense of economic and social development is the increase of income per capita and rising living standards in what the workforce is part of the personnel of the productive forces and the factor to achieve these goals. In the broader context of the workforce is seen as part of the total population that consumes all the achievements of economic and social development. Therefore, population and workforce are included as an integral part of all projects of economic development. The high degree of correlation of population and labor force resulting from the impact of population policies on the movement of labor and the impact and effect of a specific policy objectives of the labor force in the further development of population, which practically defines two basic types of labor policy: (1) the labor force in countries with a deficit of labor resources in relation to the pace of economic opportunities and razvitkan (2) 2 the labor force in countries with surplus labor resources in relation to the pace and opportunities for economic development. Identifying BiH as a country whose population is declining, and with the continued growth of redundancy arises zakljiuak the slow pace of economic development, and disappearance of many companies in the market. It should be noted that concrete measures and methods of realization of the labor force within a particular group of
90

Zbornik radova countries are not unique nor its priority goals are identical, due to the specific forms of development of individual countries within the group of economically developed and within the group of underdeveloped countries. The phenomenon of globalization and the phenomenon of global economic and political crisis in full devastates the notion that full employment inkopatabilna with maintaining price stability. Existence and global structural imbalances between supply and demand, it is not possible to stimulate economic development only instruments of fiscal and monetary policies. Keywords: unemployment, the labor force, population, population decline, the measures of realization of the labor force, the pace of economic development.

UVODNE NAPOMENE

Politika radne snage u principu temelji na ravoju stanovnitva odnosno u sklopu privrednog razvoja. Sam smisao ekonomskog i socijalnog razvoja je porast dohotka per capita i podizanje ivotnog standarda u emu je radna snaga personalni dio proizvodnih snaga i faktor ostvarenja tih ciljeva. U irem kontekstu radna snaga se posmatra kao dio ukupnog stanovnitva koje konzumira sva dostignua ekonomskog i socijalnog razvoja. Zbog toga stanovnitvo i radna snaga ulaze kao integralni dio u sve projekte ekonomskog razvoja. Visok stupanj korelacije stanovnitva i radne snage proistie iz utjecaja populacijske politike na kretanje radne snage, te utjecaja i djelovanja odreene po ciljevima specifine politike radne snage na dalji razvitak stanovnitva. Znaaj politike radne snage, njeni neposredni ciljevi, mjere i akcije te rezultati njihove realizacije u principu su odreeni dostignutom razinom ekonomskog i drutvenog razvitka, to praktino definira dva osnovna tipa politike radne snage: 1. politiku radne snage u zemljama s deficitom radnih resursa u odnosu na tempo i mogunosti privrednog razvitka; 2. politiku radne snage u zemljama s vikovima radnih resursa u odnosu na tempo i mogunosti privrednog razvitka. Iz ovog proizilazi, da se u prvom sluaju radi o ekonomski razvijenim, a u drugom o nedovoljno razvijenim zemljama. Posebno treba naglasiti da konkretne mjere i nain realizacije politike radne snage unutar pojedine
91

grupe zemalja nisu jedinstveni niti po prioritetnim ciljevima identini, zbog specifinosti oblika razvitka pojedinih zemalja u okviru grupe ekonomski razvijenih i u okviru grupe nedovoljno razvijenih zemalja. Suvremeni koncept politike radne snage zapoinje u razvijenim zemljama nakon drugog svjetskog rata i temelji na uspostavljanju aktivne politike radne snage u novonastalim okolnostima, kao to su: 1. pojava oskudice radne snage po obujmu i strukturi; 2. utjecaj snanih tehnikih i tehnolokih promjena naproizvodnu strukturu i potranju za radom; 3. nunost poveanja prostorne i profesionalne mobilnosti radne snage zbog odravanja razine pune zaposlenosti; 4. rastua tendencija liberalizacije trgovine, kapitala, radne snage i informacija, kako regionalno tako i globalno; 5. potreba razvitka zaostalih prostora u okviru pojedinih zemalja i respektiranje njihovih posebnih zahtjeva za radnom snagom. Fenomen globalizacije i fenomen globalne ekonomske i politike krize u cjelosti devastira tezu da je puna zaposlenost inkopatabilna s odravanjem stabilnih cijena. Postojanje globalne i strukturne neravnotee izmeu ponude i potranje za radom, nije mogue podsticati ekonomski razvitak samo instrumentima fiskalne i monetarne politike. Bosna i Hercegovina kao nedovreno drutvo ima izraene probleme u velikoj nezaposlenosti radne snage, iako u osnovi za svaku zemlju to predstavlja izuzetno oskudan resurs. Ovo haotino i alarmantno stanje radne snage je posljedica nepostojanja aktivne politike radne snage koordiniran s opim ciljevima ekonomskog razvitka naroito u domeni zaposlenosti. U ovom radu autori pokuavaju identificirati uzroke nezaposlenosti i definirati mjere i aktivnosti koje bi mogle doprinijeti ublaavanju i eventualnom razrjeenju ovog problema na kratki i dui rok.

92

Zbornik radova I. KRATKA ANALIZA EKONOMSKOG STANJA U BiH

U okviru ove analize bie sagledane osnovne informacije i indikatori koji oslikavaju ekonomsko i socijalno stanje koji imaju direktan utjecaj na enormnu nezaposlenost u BiH. 1.1. Makroekonomski indikatori Kretanje osnovnih makroekonomskih pokazatelja u posljednih est godina na razini BiH daju se u narednom pregledu. - stope u % Tabela 1. Osnovni makroekonomski pokazatelji BiH 2005-2010 godine mil. KM
Pokazatelji 1. Nom.BDP tek.cijene 2. BDP p/c u KM 3. Stopa rasta real.BDP 4. Stopa rasta cij. na mal 5. Bruto dev.rezerve 6. Saldo robne razmjene 7. DSU mil. KM 8. Prosjena neto plaa 9. Pros.broj zaposlenih 10. Pros.broj nezaposleni 2005 2006 17.157 19.272 4.464 5.010 3,9 6,7 3,8 6,1 4.225 5.452 -7.255 -5.963 964 1.195 565 613 2007 21.641 5.683 6,0 1,5 6.699 -7.545 2.973 681 2008 2009 2010 24.702 23.994 6.429 6.244 5,7 -3,0 7,4 -0,4 3,1 6.296 6.212 -9.573 -6.398 6.036 1.246 346 776 790 798 696.365 530.055

Izvor: Bilteni Vanjskotrgovinske komore BiH, 2005-2010; izraun autora

Iz pregleda se moe zakljuiti da pojedini makroekonomski indikatori na razini BiH sa pojavom globalne ekonomske krize, poetkom 2008. godine, imaju tendenciju pada. To se posebno odnosi stopu rasta realnog BDP. Prema izraunu prof.Hodi K., ekonomskog analitiara iz Tuzle, uz prosjenu stopu rasta BDP od 6%, potrebno je 32. godine da BiH dostigne 75% razine BDP iz 1990. godine. Svakako da nedostatak ekonomskih aktivnosti u periodu krize koja pokazuje i znakove recesije, naprijed navedena konstatacija uvaenog profesora mogla bi biti i mnogo dua.

93

1.2. Vanjskotrgovinska razmjena Globalizacija kao fenomen ve postaje ekonomska realnost, to njenim utemeljenjem ekonomije svih zemalja prisiljava na deregulaciju ekonomskog, pravnog i plitikog sustava. Stvaranje regija na globalnom planu u znaajnoj mjeri utjee na gubljenje ekonomskog i monetarnog suvereniteta zemalja, ali to postaje realnost i za male otvorene ekonomije, kao to je BiH. Praktino to znai da globalna konkurencija dolazi u dvorite nacionalnih ekonomija, dok nacionalna ekonomija postaje dio regionalne i globalne ekonomije. U tom odnosu treba traiti ansu nacionalne ekonomije da se regionalnom i globalnom tritu ponude proizvodi i usluge utemeljeni na komparativnoj prednosti koju treba konvertirati u konkurentsku prednost. Postavlja se pitanje, da li BiH ekonomija slijedi navedenu ekonomsku logiku. Kretanje spoljnotrgovinske razmjene BiH daje se u narednom pregledu. Tabela 2. Vanjskotrgovinska razmjena BiH u peridu 2000-2010 godina mil. KM Godina 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 (I-IV) Ukupno Uee % Uvoz 7.114 6.564 6.881 8.275 9.371 11.080 11.235 13.625 15.933 12.032 13.329 4.500 119.939 71,15 Izvoz 1.970 1.807 1.888 2.313 2.994 3.826 5.271 6.080 6.847 5.634 7.294 2.700 48.624 28,85 Obim izvoz/uvoz (%) 9.084 27,69 8.311 27,53 8.769 27,44 10.588 27,95 12.365 31,95 14.906 34,53 16.506 46,92 19.705 44,62 22.780 42,98 17.666 46,83 20.623 54,72 7.200 60,60 168.563 40,54 100,00 40,54

Izvor: Bilteni Vanjskotrgovinske komore BiH, izraun autora

Ukupan obujam vanjskotrgovinske razmjene za 11,3 godine u BiH iznosi 168.563 miliona KM, ili u prosjeku godinje iznosi 14.917 milion KM. Meutim, struktura obujma vanjskotrgovinske razmjene u cijelom analiziranom periodu je veoma nepovoljna. Ukupan uvoz iznosi 119.939
94

Zbornik radova miliona KM, to je godinji prosjek 10.614 miliona KM, dok ukupan izvoz iznosi 48.624 miliona KM, ili prosjean godinji izvoz iznosi svega 4.303 miliona KM. Ukupan deficit u posmatranom periodu iznosi 71.315 miliona KM, ili u prosjeku godinji deficit iznosi 6.312 miliona KM. Prosjena pokrivenost uvoza izvozom je svega 40,54% u posmatranom periodu, dok je neto povoljnija tek u 2010. godini, koji iznosi preko 54%, a isti trend je nastavljen i u prvom kvartalu 2011. godine. Struktura izvoznih proizvoda BiH na inozemno trite moe se sagledati u narednom pregledu.

Tabela 3. Struktura izvoznih proizvoda BiH u 2010.godini - u milionima KM Naziv proizvoda 1. Elektrina energija 2. Sjedala 3. Aluminij u sirov. obliku 4. Koks i polukoks 5. Obua sa s. onovima 6. Drvo obra. po du.pilenja 7. Naft.ulja i ulja od min. 8. Umjetni koruno 9. Ost.nam. i njeg. dijelovi 10. ipke od elj. i kov.elika Ukupno Iznos 485 453 426 293 226 210 210 164 151 137 7.294 % uea 6,65 6,20 5,84 4,02 3,10 2,88 2,88 2,24 2,08 1,87 100,00

Izvor: Agencija za statistiku BiH, 2010; izraun autora

Izvoz na razini BiH grupiran u deset skupina pokazuje da je u 2010. godini najvee uee u ukupnoj vrijednosti izvoza od 6,65% imala elektrina energija, zatim slijede sjedala, sirovi aluminij, te koks i polukoks. Ova struktura izvoza je nepovoljna posmatrana sa aspekta dovrenosti finalnih proizvoda, odnosno stvaranja nove dodajne vrijednosti. Meutim, jo je nepovoljnija situacija uvoza, promatrana sa aspekta njegove strukture, to se vidi u narednom pregledu.

95

Tabela 4. Struktura uvoznih proizvoda BiH u 2010.godini - u milionima KM Iznos 928 791 449 288 248 200 197 146 130 122 13.329 % uea 6,96 5,93 3,37 2,16 1,86 1,50 1,48 1,10 0,98 0,91 100,00

Naziv proizvoda 1. Nafta i ulja od minera. 2. Naftna ulja 3. Kameni ugalj 4. Osobni automobili 5. Lijekovi 6. Naftni plinovi 7. Elektrina energija 8. eer od trske i dr. 9. Pivo 10. Elektrini aparati Ukupno

Izvor: Agencija za statistiku BiH, 2010; izraun autora

U toku 2010. godine ukupan uvoz BiH iznosio je 13,3 milijarde KM, ija je struktura veoma nepovoljna sa aspekta potreba ekonomskog razvitka. Stvaranje debalansa u spoljnotrgovinskoj razmjeni u cijelom analiziranom periodu, odnosno trgovinskog deficita, svakako ima za posljedicu nerazvijanje ili gaeenje domaih kapaciteta, to u konanici za posljedicu ima porast broja nezaposlenih u BiH.

2.

Zaposlenost i nezaposlenost u BiH

Radnu snagu neophodno je tretirati kao integralni dio ekonomskog razvitka svake zemlje, a naroito nerazvijenih i zemalja u tranziciji. U irem kontekstu radna snaga se posmatra kao dio ukupnog stanovnitva koje konzumira sva dostignua ekonomskog i socijalnog razvoja. BiH vie od dvije decenije nije definirala aktivnu politiku razvoja radne snage, to je bilo nuno, imajui u vidu ukupnu njenu drutveno-ekonomsku tranziciju sa ciljem integriranja u europsku regiju, odnosno Europsku uniju. Ekonomski razvitak je usporen globalnom krizom, to svakako ima direktan utjecaj na rast stope nezaposlenosti u BiH. Radna snaga temelji na politici razvoja stanovnitva. Iako u BiH vitalna statistika ima negativnu stopu, odnosno stopu nataliteta, ipak raste stopa nezaposlenosti, to ukazuje da nema ekonomskih aktivnosti
96

Zbornik radova koje bi apsorbirale radnu snagu sa nedovoljno razvijenog trita rada. Upravo razvojni ambijent ima utjecaj da se pojedine kompanije gase, dok radna snaga iz tih kompanija ostaje nezaposlena. U narednom pregledu daje se za 2010. godinu broj zaposlenih po sektorima u BiH. Tabela 5. Broj zaposlenih po djelatnostima u BiH 2010 i u februaru 2011. godine
Naziv djelatnosti 1. Poljoprivreda, lov, umarstvo 2. Ribarstvo 3. Rudarstvo i vaenje rude i minerala 4. Preraivaka industrija 5. Snadbjevanje elek.energijom, plinom i vod. 6. Graevinarstvo 7. Trgovina 8. Hoteli i restorani 9. Prijevoz, skladitenje i veze 10. Financijsko posredovanje 11. Javna uprava i odbrana 12. Obrazovanje 13. Zdravst. zatita i socijalna pomo 14. Ostale djelatnosti Ukupan broj zaposlenih Prosjean broj zaposlenih 2010 17.745 475 19.667 135.603 23.292 39.819 131.167 29.244 50.567 16.403 71.261 57.986 46.544 26.252 696.365 Zaposleni u februaru 2011 17.190 432 19.413 134.141 23.319 37.175 127.250 29.153 49.991 16.024 72.311 60.629 47.696 26.392 695.665

Izvor: Agencija za zapoljavanje BiH, 2010 i februar 2011.godine

Kao to se vidi u BiH je zaposleno neto manje od 700 hiljada radnika. Od ovog broja svega 19,47% je zaposleno u preraivakoj industriji, dok je 18,83% uposleno u trgovini. Struktura zaposlenih po djelatnostima je veoma nepovoljna sa aspekta djelatnosti koje stvaraju novu dodajnu vrijednost, pa makar ona bila na niskoj razini (sirovi aluminij, polukoks i dr.).

Evidentirana nezaposlenost daje se u narednom pregledu.

97

Tabela 6. Kretanje broja nezaposlenih u BiH 2003-2010

Godina BiH F BiH RS D.Brko 2003 468.067 304.830 146.574 16.663 2004 486.088 325.738 142.462 17.888 2005 508.039 347.478 142.331 18.230 2006 524.839 362.368 144.106 18.365 2007 518.746 367.570 134.207 13.969 2008 483.121 338.643 133.074 11.404 2009 510.580 354.579 145.396 10.607 2010 522.052 364.929 145.620 11.503 2011 (I-III) 530.055 367.255 151.076 11.724 Izvor: Bilteni Agencije za rad i zapoljavanje BiH, 2003-2011, izraun autora

Kao to se vidi broj evidentiranih nezaposlenih u posmatranom periodu kontinuirano raste, te je za 13,24% vei u prvom kvartalu 2011. u odnosu na 2003. godinu. Kretanje stope nezaposlenih, kako evidentirane tako i stvarne daje se u narednom pregledu.

Tabela 7. Kretanje stope nezaposlenosti u Bosni i Hercegovini Godina Stvarna stopa - ILO Registrirana stopa 2006 31,1 44,6 2007 29,0 43,3 2008 23,4 41,6 2009 24,1 45,9 2010 46.5 Izvor: ILO Anketa radne snage, Bilteni Agencije za rad i zapoljavane BiH

Evidentirana odnosno registrirana stopa nezaposlenih u BiH kontinuirano raste, tako je u 2010. godini u odnosu na 2003. godinu ista poveana za 1,9 indeksnih poena. Razina obrazovanja nezaposlenih radnika daje se u narednom pregledu. Tabela 8. Nezaposleni po kvalifikacijskoj (razina obrazovanja) strukturi
98

Zbornik radova Kvalifikacija 1. Fakulteti 2. Via kola 3. Srednja struna sprema 4. VKV i KV 5. Polukvalifikacija 6. NK- bez kvalifikacija Ukupno od toga: Muki ena Prosjek 2010 21.743 7.191 127.610 189.293 15.985 160.258 522.080 260.334 261.746 2011 (februar) 22.267 7.292 128.548 191.239 16.128 161.148 527.667 264.205 263.462

Izvor: Agencija za rad i zapoljavanje, 2010/2011, izraun autora

Od ukupnog broja evidentiranih nezaposlenih radnika 30,70% uope nemaju nikakvu kvalifikaciju, dok 4,16% imaju zavreno fakultetsko obrazovanje. Preko 60% registriranih nezaposlenih imaju srednje i kvalificirano radniko obrazovanje. Prema tome, postoji ponuda radne snage u BiH, ali nedostaje tranja za istom.

II MOGUA RJEENJA NEZAPOSLENOSTI U BIH

1. Definiranje aktivne politike radne snage Drava BiH treba voditi politiku radne snage koja temelji na vikovima radnih resursa u odnosu na dinamiku i mogunosti privrednog razvitka.
U BiH ve dvadeset godina nije definirana politika radne snage, koja u principu podrazumjeva sustav mjera i akcija to ih poduzima drava kako bi uskladila obim i strukturu ponude i tranje radne snage, to poveava efikasnost koritenja radnih i materijalnih resursa. Ekonomski ciljevi politike radne snage temelje na poveanju efikasnosti koritenja radnih resursa i njenog adaptiranja tehnikim i tehnolokim promjenama. Na ovaj nain se minimiziraju postojei gubici u ekonomskom procesu koji nastaju zbog oskudice radne snage i ex ante gubici, predvianjem obujma i strukture buduih potreba za radom.
99

Socijalni ciljevi radne snage temelje na minimiziranju svih tekoa do kojih dolazi za radnike i njihove obitelji promjenom mjesta boravka, promjenom struke, prestankom rada kompanija i dr. Prema tome, ekonomsko-socijalni ciljevi politike radne snage koordiniraju s opim ciljevima ekonomskog razvitka naroito sa aspekta zaposlenosti BiH kao to su: 1. anticipiranje u ekonomiji potreba za radnom snagom na svim razinama i planiranje njihovog ostvarenja; 2. poveanje kvantitativne adekvatnosti i kvalitativne adaptilnosti radne snage mogunostima zaposlenja-nova radna mjesta; 3. osiguravanje na tritu rada svih olakica koje su nune za prilagoavanje ponude radne snage potranji koji osigurava ekonomski rast; 4. prisutnost nosilaca politike radne snage pri definiranju i realiziranju mjera ekonomske i socijalne politike kada one tangiraju problematiku radne snage u bilo kojem njeno aspektu. Ostvarenje ekonomsko-socijalnih ciljeva politike radne snage podrazumjeva realiziranje i operativnih ciljeva integriranih u cjelovitu politiku radne snage, kao to su: 1. osiguranje za ekonomski razvitak produktivnih i adaptilnih radnih resursa ija je funkcija osiguranje ponude rada; 2. podsticanje otvaranja novih radnih mjesta sukladno zahtjevima tehnike i tehnologije, ija je funkcija osiguranja potranje za radnom snagom; 3. efikasnost trita rada ovisi o njegovoj organiziranosti u pogledu adekvatne ponude rada, slobodnog izbora posla od strane radnika i slobodnog izbora radnika prema potrebama kompanija, ija je funkcija organiziranja trita rada; 4. predvianje moguih debalansa u ponudi i tranji radnika te poduzimanje ex ante mjera korekcije, ija je funkcija preventive; 5. osiguranje realnih i pravovremenih informacija o raspoloivosti radne snage i radnih mjesta (po regijama, profesijama, strukama i dr.), ija je funkcija istraivanja i informacija; 6. osiguranje materijalne pomoi za vrijeme preseljenja, u periodu prijelaza s jednog radnog mjesta na drugo, prekvalifikacija, ija je funkcija osiguranja materijalnih olakica; 7. kolaboracija institucija to vode politiku radne snage sa svim drugim privatnim i javnim agencijama koje su informirane o slobodnim radnim mjestima i radnicima po pojedinim regijama, iji cilj ima funkciju kolaboracije.
100

Zbornik radova 2. Redizajniranje makroekonomskog okvira Otvorena mala ekonomija, kao to je BiH u regionalnom i globalnom svijetu, zbog svojih specifinosti treba redizajnirati postojei makroekonomski okvir kako bi se pristupilo rijeavanju nezaposlenosti. Prije svega potrebno je definirati ekonomsku politiku koja e dobrim dijelom eliminirati nametnutu neoliberalnu praksu ekonomskog razvitka, a ista treba da temelji na vlastitim paketima instrumenata politka ekonomskog rasta, konkurentnosti i pune zaposlenosti. 1. Mjere za podizanje ekonomskog rasta i konkurentnosti temelje na stvaranju ozraja za revitaliziranje tradicijskih proizvodnji u BiH, a prije svega u sektoru agrobiznisa. Podsticaj ovog sektora treba ii u smjeru zanavljanja poljoprivrednih gazdinstava, koji treba da obezbjede novu zaposlenost i nove izvore prihoda za fiskalni kapacitet drave. Ovaj sektor treba biti nosilac razvoja i nove zaposlenosti, slino kao i u Europskoj uniji, pogotovu to oko polovine njenog prorauna je usmjeren u poljoprivredu. Ne treba istraivati toplu vodu, ve pozitivnu praksu razvijenih prilagoditi naim uvjetima i potrebama. Zatita ove proizvodnje ne treba ii za posezanjem carina i ekonomskog rata sa konkurencijom iz blieg i ireg okruenja, ve uvesti necarinske barijere. Trine vikove da drava otkupi po trnim cijenama, i podstie razvoj preraivakih kapaciteta. Treba napomenuti da je u 2010.godini u BiH uveeno piva u vrijednosti od 130 miliona KM, dok nai proizvoai nisu izvezli niti jedno pakovanje istog. Na razini F BiH u toku 2009. godine zavrne raune je APIF-u predao 20.670, a u 2010. godini 20.442 privredni subjekt, to znai da je 228 privredni subjekt nestao sa trine scene. Prema tim zavrnim raunima u 2010. godini iskazani su gubici u iznosu od 1,1 milijardu, a bruto dobit od 1,6 milijardi KM. 2. Teaj domae valute je precjenjen i velike probleme imaju domai izvoznici, to je ekonomski opravdano da ista devalvira do 10% i bude pod kontrolom Centralne banke. 3. Porezni sustav je teko breme za sve ekonomske subjekte, kog treba redizajnirati kako u sferi indirektnih tako i sferi direktnih poreza. Jedinstvena stopa PDV od 17% treba biti sniena na svega 10%, a luksuz podii na 25%, dok porezi i doprinosi koje poduzetnici plaaju za svoje uposlenike trebaju biti svega 45%, u odnosu na 70% koliko su danas. Bilo bi poeljno izvriti anketiranje poduzetnika o ovoj mjeri i obavezati ih da uposle samo tri nova djelatnika. Raunica je veoma jednostavna: u BiH ima 154.000 registriranih subjekata, a evidentirano 530.000 nezaposlenih. Svi da uposle po 3 radnika, to je ve 450.000 novih radnih mjesta.

101

iroki obuhvat sustava oporezivanja, da porezni obveznik bude svaki subjekt koji ima promet 5.000 i vie KM, dovee do punjenja prorauna i znatno vie nego danas. Siva ekonomija i rad na crno bie svedeni na minimum. 4. Navedene mjere mogu biti realizirane u narednih pola godine pod uvjetom da postoji politiki konsenzus, a rezultati bi mogli biti ve u narednoj godini.

Literatura 1. Bilteni: Vanjskotrgovinska komora BiH, Zavod za zapoljavanje, Agencija za statistika BiH 2000-2010 2. Poli V; Obrazovanje i ekonomski razvoj; K, Zagreb,1974. 3. Todaro M;Smith S; Ekonomski razvoj,IX izdanje,ahinpai, Sarajrvo, 2006. 4. Vukmirica V; Nauni progres i problem nezaposlenosti; Prosveta, Beograd, 1979. 5. Demografija-stanovnitvo i ekonomski razvitak, Informator, Zagreb,1973.

102

Zbornik radova KANJENJE INOVATIVNOSTI KAO PREPREKA ZA KREIRANJE RADNIH MJESTA

DELAY INNOVATION AS A BARRIER TO JOB CREATION

Doc. dr. Edin Osmanbegovi Ekonomski fakultet, Univerzitet u Tuzli

SAETAK: Jedan od bitnih faktora privrednog rasta i kreiranja radnih mjesta je sposobnost ekonomije da se prilagoava regionalnim i globalnim promjenama uslova poslovanja. Bitan inilac prilagoavanja i unapreenja poslovanja jeste inovativnost poslovnih subjekata. Vii novo inovativnosti odreene ekonomije je pretpostavka kreiranja veeg broja radnih mjesta. Poreenjem nivoa inovativnosi pojedinih drava ili regija se moe doi do pokazatelja njihove sposbnosti kreiranja radnih mjesta. U ovom radu e biti prikazani rezultati razmatranja Globalnog indeksa inovativnosti Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana u Evropske Unije. Cilj ovakvoga poreenja jeste dobijanje pokazatelja zaostajanja inovativnosti Bosne i Hercegovine u odnosu na piomenute regije koji su u direktnoj vezi sa sposobnou kreiranja radnih mjesta. Kljune rijei: zapoljavanje, Globalni inovacioni indeks, Ulazni inovacioni indeks, Izlazni inovacioni indeks.

ABSTRACT: One of the significant elements of business growth and creation of employment is ability of a certain economy to adjust to regional and global changes. Important factor of the adjustment is innovation within enterprises. Higher level of innovation is precondition for creation of employment. Comparing the level of innovation between countries or regions it can be reached indicators of their ability to create employment. In this paper, it will be presented results of comparison of Global innovative index in Bosnia and Herzegovina and countries in Western Balkan and European Union. Aim of this comparison is to indicate failing behind of innovations in
103

Bosnia and Herzegovina regarding countries in mentioned regions, which is in direct relation with ability to create employment. Key words: employment, Global innovative index, Input innovative index, Output innovative index.

Uvod Vaan faktora zapoljavanja i otvaranja novih radnih mjesta jeste privredni rast. Privredni rast obuhvata sloene institucionalne, organizacione i inovativne promjene privrede, koje omoguavaju da se uveana proizvodnja realizuje i distribuira u okviru nacionalne ekonomije i okruenja lokalnog, regionalnog i globalnog. Bitna odrednica savremene ekonomije jeste injenica da se samo tehnolokim napretkom osigurava otvaranje novih radnih mjesta, stalni prosperitet poslovanja, te prosperitet zajednice u cjelini. Inovativnost u velikoj mjeri utie na promejnu uslova poslovanja i opstanka preduzea na tritu. U informacionom drutvu i ekonomiji inovativne poslovne vjetine i znanja postaju apstraktna i neopipljiva kategorija, obzirom da je inovativnost intelektualni kapital. Inovativnost kao jedna od glavnih osobina dananjih menadera i poduzetnika zahtjeva stalno istraivanje, eksperimentisanje i otkrivanje novih rjeenja za poslovne probleme. Osnovne odrednice uspjenog poslovanja su: potreba za dostignuima i uspjehom, kreativnost i inicijativa, preuzimanje rizika, samopovjerenje i smjelost, nezavisnost i autonomnost, te motivacija, energija i angaovanost1.

1. Karakteristike lobalnog inovacionog indeksa Potreba za stalnim inovacijama i mjerenjem uspjenosti inovacija postaje imperativ poslovanja. Jedan on pokazatelja uspjenosti jeste i Globalni inovacioni indeks (GII) koji daje pregled uspjenosti drava u stimulisanju inovativnosti i iskoritavanju efekata primjene inovativnih poslovnih rjeenja u preivedi. GII se sastoji od ulaznih i izlaznih pokazatelja inovacijskog indeksa. Ulazni pokazatelji se odnose na faktore koji omoguavaju ekonomiji da stimulira inovativnost a izlazni pokazatelji se odnose na rezultate inovativnih aktivnosti u ekonomiji2.
1 2 Ili B., Informatiko drutvo i nova ekonomija, SC Publik, Beograd, 2003., str. 109. Global Innovation Index 2008-09, INSEAD The Business School for the World, 2009., str. 12.

104

Zbornik radova Postoji pet ulaznih pokazatelja Globalnog inpvacionog indeksa: razvijenost institucija i politika, razvijenost ljudskih resursa, razvijenost opte i ICT infrastrukture, sofisticiranost trita i sofisticiranost poslovnog sektora. Ulazni pokazatelji definiraju faktore podsticajnog okruenja koji su potrebni u cilju stimuliranja inovativnosti u ekonomiji. Takoer, postoje tri izlazna pokazatelja koji predstavljaju rezultate inovativnosti u ekonomiji, a to su: kreiranje znanja, konkurentnost i kreiranje blagostanja. Prema istraivanima pokazatelja Globalnog inovacionog indeksa, mjerenja ukupnog inovacionog indeksa, ulaznog inovacionog indeksa i izlaznog inovacionog indeksa se vre za 132 drave u svijetu, meu kojima je i Bosna i Hercegovina3. 2. Bosna i Hercegovina i GII Prema navedenim pokazateljima, kada je u pitanju mjerenje Globalnog inovacionog indeksa Bosna i Hercegovina zauzima 116 mjesto sa ukupnim skorom od 2,58. Najvii skor ima Island sa 4,86, a najnii skor ima Sirija na 132 mjestu sa 2,13. U Tabeli 1. je dat pregled Globalnog inovacionog indeksa Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana. Tabela 1. Globani inovacioni indeks Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana

Uoljivo je u Tabeli 1. da Bosna i Hercegovina ima najnii Globalni inovacioni indeks od drava Zapadnog Balkana. Najvii indeks ima Hrvatska sa 3,28 i nalazi se na 45 mjestu rangiranja, a Srbija sa 2,68 se nalazi na 101 mjestu rangiranja, i to 15 mjesta ispred Bosne i Hercegovine. Navedene injenice ukazuju da sve drave Zapadnog Balkana imaju razvijenije podsticajno okruenje potrebno za stimuliranje inovativnosti u ekonomiji, kao i primjenu rezultata inovativnosti u ekonomiji. Istraivanje ulaznih inovacionih pokazatelja, dolazi se do saznanja da Bosna i Hercegovina zauzima 110 mjesto sa skorom od 3,07. Najvii skor ima
3 Global Innovation Index 2009-10, INSEAD The Business School for the World, 2009., str. 6.

105

vedska sa 5,54, a najnii skor ima ad na 132 mjestu sa 2,30. U Tabeli 2. je dat pregled ulaznog inovacionog indeksa Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana. Tabela 2. Ulazni inovacioni indeks Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana

Uoljivo je u Tabeli 2. da Bosna i Hercegovina i ovdje ima najnii ulazni inovacioni indeks od drava Zapadnog Balkana. Najvii indeks ima Crna Gora sa 4,00 i nalazi se na 45 mjestu rangiranja, a Albanija sa 3,38 se nalazi na 87 mjestu rangiranja, i to 23 mjesta ispred Bosne i Hercegovine. Navedene injenice ukazuju da sve drave Zapadnog Balkana imaju razvijenije institucije i politiku, ljudske resurse, optu i ICT infrastrukturu, sofisticiranije trita i sofisticiraniji poslovni sektor. Istraivanjem izlaznih inovacionih pokazatelja, dolazi se do saznanja da Bosna i Hercegovina zauzima 106 mjesto sa skorom od 2,10. Najvii skor ima Hong Kong sa 4,54, a najnii skor ima Sirija na 132 sa 1,54. U Tabeli 3. je dat pregled izlaznog inovacionog indeksa Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana. Tabela 3. Izlazni inovacioni indeks Bosne i Hercegovine u odnosu na drave Zapadnog Balkana

106

Zbornik radova

Uoljivo je u Tabeli 3. da Bosna i Hercegovina, skor 2,10, se nalazi na 106 mjestu i samo je ispred Srbije u izlaznom inovacionom indeksu od svih drava Zapadnog Balkana. Najvii indeks ima Hrvatska sa 2,76 i nalazi se na 43 mjestu rangiranja, a Srbija sa 1,80 se nalazi na 129 mjestu rangiranja. Ovo stavlja Bosnu i Hercegovinu u dosta teak poloaj u pogledu kreiranja novih znanja, konkurentnosti i blagostanja u odnosu na okruenje u kojem BH privreda posluje. Poreenje inovacionog indeksa Bosne i Bercegovine sa prosjekom u EU i Zapadnim Balkanom je dato u Tabeli 4. Tabela 4. Inovacioni indeks Bosne i Hercegovine u odnosu na EU i ZB

Uoljivo je iz tabele 4 da su ukupni, ulazni i izlazni indeksi inovativnosti u EU, sa prosjenim vrijednostima 3,90, 4,57 i 3,22, znatno iznad vrijednosti i Bosni i Hercegovini. Takoer je uoljiva znaajna razlika izmeu tzv. starih i novih lanica EU. Stare lanice imaju indekse sa prosjenim vrijednostima 4,20, 4,87 i 3,45, dok nove lanice imaju prosjene vrijednosti 3,52, 4,20 i 2,83. Ali i nove lanice EU imaju vrijednosti indeksa iznad prosjeka u dravama Zapadnog Balkana. Uoljivo je da su vrijednosti indeksa u Bosni i Hercegovini znaajno ispod svih prosjenih vrijednosti prtedstavljanih u Tabeli 4. Zakljuna razmatranja Navedene injenice ukazuju da Bosna i Hercegovina ima znatno nerazvijenije podsticajno okruenje potrebno za stimuliranje inovativnosti u ekonomiji, kao i primjenu rezultata inovativnosti u ekonomiji nego drave EU i Zapadnog Balkana. Ovo ukazuje na dosta nepovoljan poloaj Bosne i Hercegovine u odnosu na pomenuta trita u pogledu privrednog rasta i mogunosti kreiranja novih radnih mjesta zasnovanih na inovativnom pristupu. Dakle, u cilju poticanja procesa kreiranja radnih mjesta, kada je u pitanju inovativnost BiH privrede, potrebno je uloiti znaajne napore i sredstva
107

u cilju razvijanja institucija i poticajne politike, razvoja ljudskih resursa, razvoja opte i ICT infrastrukture, kreiranja sofisticiranog trita i kreiranja sofisticiranog poslovnog sektora sa ciljem stvaranja ekonomije zasnovane na znanju i konkurentnosti.

Literatura

1. Ili B., Informatiko drutvo i nova ekonomija, SC Publik, Beograd, 2003., str. 109 2. Global Innovation Index 2008-09, INSEAD The Business School for the World, 2009., str. 12 3. Global Innovation Index 2009-10, INSEAD The Business School for the World, 2009., str. 6

108

Zbornik radova INVESTICIJE U POLJOPRIVREDI KAO OBLIK DODATNOG UPOLJAVANJA U BiH ANALIZA INVESTICIJSKOG PROJEKTA NABAVKU PLASTENIKA ZA PROIZVODNJU POVRA

INVESTMENTS IN AGRICULTURE AS A FORM OF ADDITIONAL EMPLOYMENT IN BOSNIA AND HERCEGOVINA

Ferhat ejvanovi, Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli Zoran Grgi, Agronomski fakultet Sveuilita u Zagrebu Aleksandar Maksimovi, Agronomski fakultet Sveuilita u Zagrebu Danijela Biani, Agronomski fakultet Sveuilita u Zagrebu

SAETAK: Kada se upravitelj poljoprivrednog gospodarstva odluuje za investicije u poljoprivredi? U pravilu onda, kada je do krajnjih granica fiziki i vrijednosno iskoristio postojeu imovinu. Rjee vlastiti, a ee posueni novac ulae se u manje ili vee poboljanje postojee proizvodnje ili poveanje njenog obujma. Osnovni motivi kod veih ulaganja su vea dobit/dohodak od proizvodnje, dok se manja ulaganja provode radi zadravanja postojee dobiti/dohotka (ejvanovi i sur, 2010). Poljoprivredna gospodarstva u Bosni i Hercegovini u prolom su se razdoblju, u pravilu, razvijala postupno, to se moe dobro vidjeti u organizaciji ekonomskih dvorita. Ekonomski objekti se nastavljaju jedan na drugi, jer kako je gospodarstvo razvijalo svoju proizvodnju, tako je postupno poveavalo kapacitete. esto su takva ulaganja bila modifikacija tehnikih rjeenja, gdje se na tetu maksimalnih proizvodnih rezultata tedjelo na ulaganjima. Takav stav, ponaanje poljoprivrednih proizvoaa treba mijenjati i korigirati prema formi investicijskog ulaganja tj. novom konceptu u poljoprivrednoj proizvodnji. Cilj ovog rada je ekonomska analiza jednog investicijskog projekta koji sadri dodatno upoljavanje. U radu su koritene statike i dinamike metode ocjene investicijskog projekta to je rezultiralo da je investicija ekonomski opravdana i dugorono isplativa
109

jer su ekonomski pokazatelji pozitivni. Kljune rijei: Poljoprivredno gospodarstvo, investicijsko ulaganje, upoljavanje.

ABSTRACT: When the manager of the family farm would decide for an investment in agriculture? Mainly, after he would completely, physically and financially utilize his existing property. Less frequently own, and more frequently borrowed money is invested in the improvement, or volume increasing of the existing production. The larger scale investments are mainly motivated with higher profit/revenue from production and smaller scale investments are mainly exercised to preserve the existing profit/revenue (ejvanovi and others, 2010). In the past, agricultural households in Bosnia and Herzegovina have been developing gradually, what can be easily recognized in the structure/organization of their farm yards. Production buildings are attached to each other subsequently, increasing the production capacities as the agricultural business was developing. Quite often in such investments, due to the intentional savings, technical propositions were modified on the account of maximal production results. Such an attitude and practice of the farmers should be changed and corrected towards full deployment of the investment means as the new concept in the agricultural production. The purpose of this research paper is the analysis of one investment project which is generating additional labor employment. In the research several static and dynamic methods of evaluation have been used. The evaluation has proved that investment is, economically justified and long term profitable since all the economic indicators were positive. Key words: Agricultural farm, Agricultural household, investment in agriculture, employment.

UVOD Danas se u pravilu koriste povoljni kreditni programi za razvoj poljoprivrede, pri emu se znaajnije investira u osuvremenjivanje i proirenje kapaciteta. Takvi kreditni programi vrlo su povoljni, to u uvjetima relativno visokih ulaganja u poljoprivredu, omoguuje neto lake otplaivanje kreditnih obveza. Ovo je posebno vano, jer se poljoprivredni projekti odlikuju visokim ulaganjima po jedinici kapaciteta, a zbog niske stope profita i prirode proizvodnje (dugi vremenski ciklus) potrebno je due vremensko razdoblje povrata ulaganja.
110

Zbornik radova Svaka investicija je ulaganje sredstava (vlastitog ili tueg) na dulji rok, s obvezom njihovog vraanja izvoru financiranja, uz odreenu naknadu. Ta naknada se kod koritenja tuih sredstava mjeri kamatom, a kod vlastitih sredstava stopom profita. Svako ulaganje, pa tako i ovo predstavlja odreeni rizik, pa investitori prije ulaska u investiciju moraju detaljno obuhvatiti vie kritinih toaka u planiranju i provoenju investicijskog projekta (Claudiu i sur, 2008). Osim imbenika unutar samog poljoprivrednog gospodarstva (organizacija rada i proizvodni uinci na poljoprivrednom gospodarstvu), isplativost investicije u poljoprivredi ovisi o vanjskim imbenicima (klimatske prilike, cijene inputa i outputa, mjere agrarne politike). Nakon obuhvaanja svih imbenika poslovanja cijelog projekta u vremenu njegovog iskoritenja (do novog fizikog i ekonomskog zastarijevanja) donosi se investicijska odluka ui ili ne ui u investicijski ciklus?

MATERIJAL I METODE Materijal koriten u ovom radu je prikupljen u okviru internog projekta Vlade Brko distrikta BiH pod nazivom Analiza uinaka plasiranih poticajnih sredstava i katalog kalkulacija u poljoprivredi. Primijenjene su poznate metode u ocjeni ekonomske opravdanosti investicijskih projekata, odnosno koritene su statike i dinamike metode ocjene investicijskih projekata. U radu su koritene statike i dinamike metode ocjene projekata (ejvanovi i sur, 2010): Vrijeme povrata investicijskih ulaganja (povrata investicije): T = Ipv / D (T -Vrijeme povrata investicijskih ulaganja, Ipv -Predraunska vrijednost investicije, D -Dobit ). Ekonominost proizvodnje: kE = UP / UR (kE-Koeficijent ekonominosti, UP-Ukupan prihod, UR-Ukupan rashod). Akumulativnost proizvodnje sA = (D / UP) x 100 (sA -Stopa akumulativnosti, D-Dobit, UP -Ukupan prihod). Rentabilnost investicije (predraunska vrijednost investicije) sRI = (D / IPV) x100 (sRI -Stopa rentabilnosti investicijskih ulaganja, D-Dobit, IPV -Predraunska vrijednost investicije). Produktivnost proizvodnje ( PP) PP = UP /Ubr (UP=Ukupan prihod, Ubrukupan broj radnika).
111

Neto sadanja vrijednost investicijskog projekta (NSV), diskontna stopa (i = 0,10) kada se svedu na poetni trenutak eksploatacije (n = 0), daju internu stopu rentabilnosti (ISR):

ISR = imin + (imax imin )

REZULTATI ISTRAIVANJA I DISKUSIJA

NSV ( + ) NSV ( + ) + NSV ( )

Investicijske kalkulacije su raunski postupak ocjene isplativosti trajnih ulaganja kapitala u neki projekt u agrobiznisu koritenjem priliva i odliva novanih sredstava tijekom vremena trajanja projekta (Subi, 2003). Posebnosti projekata u poljoprivredi odreena su razdobljem ulaganja u zasnivanje projekta, te vremenom trajanja projekta ili povrata ulaganja. U ovom radu prikazan je investicijski projekt nabavke dva velika plastenika u kojima se odvija proizvodnja krastavaca. Da bi se unaprijedila poljoprivredna proizvodnja na poljoprivrednom gospodarstvu i bolje iskoristilo raspoloivo poljoprivredno zemljite, poljoprivredno gospodarstvo planira nabavku dva plastenika (60 m x 12 m = 720 m po plasteniku, odnosno ukupne povrine 1.440 m = 0,144 ha). U plastenicima se planira postavljanje sustava za navodnjavanje kap po kap, a proizvodnja krastavaca e se odvijati u kontroliranim uvjetima uz maksimalno izbjegavanje utjecaja vanjskih imbenika (ejvanovi i sur, 2010). Pored lanova obiteljskog gospodarstva (nositelj i etiri lana gospodarstva), planira se angairanje pet vanjskih radnika zbog velikog obujma posla. U tablici 1. prikazani su ukupni trokovi investicijskog projekta za razdoblje od tri godine. Tablica 1. Ukupni trokovi (EUR)
Red. br. I 1. 2. II 1. 112 Naziv trokova materijalni trokovi gorivo ostali materijalni trokovi Nematerijalni trokovi amortizacija Godine eksploatacije projekta I 2.977,73 2.667,01 310,72 11.564,04 10.010,44 II 5.644,74 5.334,02 310,72 15.627,47 10.010,44 III 5.644,74 5.334,02 310,72 14.104,86 10.010,44

Zbornik radova
2. radna snaga 3. kamata po kreditu UKUPNO (I+II) 1.553,60 0,00 14.541,78 3.107,20 2.509,82 21.272,21 3.107,20 987,21 19.749,60

Izvor: ejvanovi i suradnici (2010)

U tablici 2. predoen je raun dobiti i gubitka u razdoblju eksploatacija investicijskog projekta: Tablica 2. Raun dobiti i gubitka (EUR)
Red. Naziv Godine eksploatacije projekta I 20.507,51 4.531,33 2.977,73 1.553,60 0,00 15.976,18 1.597,62 14.378,56 II 41.015,02 13.771,59 5.644,74 5.617,02 2.509,82 27.243,43 2.724,34 24.519,09 III 41.015,02 10.726,37 5.644,74 4.094,41 987,21 30.288,65 3.028,86 27.259,78

br. I UKUPAN PRIHOD II UKUPNI RASHODI (1+2+3) 1. Materijalni trokovi 2. Radna snaga 3. Kamata na kredit III BRUTO DOBIT (I-II) IV POREZ NA DOBIT (10%) V NETO DOBIT (III-IV) Izvor: ejvanovi i suradnici (2010)

Da bi mogli kvalitetno ocijeniti uinkovitost investicijskog poduhvata nabavke i eksploatacije plastenika neophodno je izvriti ocjenu projekta. Ovdje smo koristili statike i dinamike metode ocjene investicijskih projekata. Statika ocjena investicijskog projekta se odnosi na posljednju (u ovom sluaju) 3 godinu projekta. Produktivnost proizvodnje iznosi: PP = 4.101,50 EUR. Sukladno gornjem proraunu, ostvareni prihod od prodaje po jednom angairanom radniku iznosi 4.101,50 . Ekonominost proizvodnje iznosi: kE = 3,82. Koeficijent ekonominosti je vei od jedan, to ukazuje na injenicu da je ukupan prihod vei od ukupnog rashoda. Akumulativnost proizvodnje iznosi :sA = 66,46 %,. Stopa akumulativnosti je vea od 5,00% (pretpostavljena ponderirana cijena kapitala). Sukladno tome, moe se konstatirati da je investicijski projekt akumulativan. Rentabilnost investicije (predraunske vrijednosti investicije) iznosi:
113

sRI = 41,96 %. Stopa rentabilnosti je vea od 5,00% (pretpostavljena ponderirana cijena kapitala). Sukladno tome, moe se konstatirati da je investicioni projekt rentabilan. Vrijeme povrata investicionih ulaganja (povrata investicije) iznosi: T = 2,38. Sukladno gornjem proraunu, investicijski projekt e se isplatiti za 2,38 godine. Dakle, vrijeme povrata investicije iznosi 2 godine i 4,56 mjeseci (0,38 x 12 mjeseci). Kao dinamike metode ocjene uinkovitosti investicijskog projekta koristili smo metodu neto Sadanje vrijednosti i metodu interne stope rentabilnosti. Neto sadanja vrijednost investicionog projekta (EUR). U promatranom primjeru, investicija u periodu od tri godine eksploatacije (godine eksploatacije projekta) omoguila bi investitoru ukupno poveanje dobiti, raunskom operacijom pomou diskontne stope (i = 0,10) na poetni trenutak eksploatacije (n = 0), u iznosu od 11.143,34 (NSV=11.143,34 ) Interna stopa rentabilnosti (ISR), kao pokazatelj ekonomske uinkovitosti ulaganja financijskih sredstava u projekt, u odnosu na plasman tih sredstava na trite novca po odreenoj diskontnoj stopi (i=10%), rauna se svoenjem

NSV = 0, to u konkretnom sluaju znai:

ISR = 0 ,1 5 + (0 ,2 0 0 ,1 5 )
(odnosno, ISR=17,78%) Sukladno metodologiji, interna stopa rentabilnosti treba biti najmanje jednaka, odnosno vea od kamatne stope davatelja kredita, (odnosno, ponderirane kamatne stope svih izvora financiranja). Dakle, investicija je rentabilna jer je interna stopa rentabilnosti projekta vea od kreditne kamatne stope (17,78% > 5,00%), odnosno od diskontne/ponderirane stope (17,78% > 10%). Sa stajalita upoljavanja, potreba za kvalitetnim investicijskim projektima vie je nego potrebna, jer e omoguiti upoljavanje odreenog broja ljudi. Poznato je da zaposlenost predstavlja jednu od osnovnih ekonomskih varijabli koja pokazuje stanje i stupanj razvijenosti odreenog drutva. Proizvodnja u plastenicima predstavlja jedan sigurniji nain uzgoja krastavca, jer vanjske imbenike svodi na manju razinu. Isto tako po rezultatima ovog projekta moe se zakljuiti da proizvodnja u plastenicima ekonomski pokazuje pozitivne uinke.

3.593,36 = 0 ,1778 3.593 ,3 6 + 2.864 ,8 6

114

Zbornik radova ZAKLJUAK

Osnovni oblici investiranja u poljoprivredi su ulaganje u poveanje kapaciteta izgradnju novih ekonomskih objekata, nabavku modernih strojeva i opreme, kupnju osnovnog stada i zemljita. Unaprjeenje sadanje razine proizvodnje bez poveanja njenog obujma odnosi se na adaptaciju ili dogradnju dotrajalih objekata i zamjenu opreme. Investicijskim ulaganjima potie se upoljavanje to je od izuzetne vanosti ne samo na novozaposlene nego i za drutvo u cjelini (Vasiljevi i sur, 2007). Kao primjer investicijskog ulaganja u ovom rad, u dali smo konkretan primjer iz prakse, investicijskog projekta u proizvodnji krastavaca. Pravilno upravljanje investicijskim projektom od izuzetne je vanosti jer se poljoprivredni projekti odlikuju visokim ulaganjima po jedinici kapaciteta, a zbog niske stope profita i prirode proizvodnje (dugi vremenski ciklus) potrebno je dulje vremensko razdoblje povrata ulaganja . Nakon obuhvaanja svih imbenika poslovanja cijelog projekta u vremenu njegovog iskoritenja (do novog fizikog i ekonomskog zastarijevanja) donosi se investicijska odluka - ui ili ne ui u investicijski ciklus. Nabavku dva plastenika za proizvodnju krastavaca i upoljavanje pet osoba ocijenili smo statikim i dinamikim metodama. Investicija je ekonomski opravdana i dugorono isplativa jer su ekonomski pokazatelji pozitivni (ejvanovi, i sur, 2010). LITERATURA

Claudiu Cicea, Jonel Subic, Drago Cvijanovic (2008): Beyond Agriculture and Rural Development: Investments, Efficiency, Econometrics. Monograph. Institute of Agricultural Economics, Belgrade. ejvanovi F., Cvijanovi D., Grgi Z., Hodi K., Subi J., (2010), Teorija trokova i kalkulacija u poljoprivedi sa dodatkom kataloga kalkulacija u poljoprivredi, Institut za ekonomiku poljoprivrede i dr. Subi Jonel (2003): Founding investment decision in agriculture. Proceedings of 4. International Symposium on Investments and Economic Performance, Academy of Economic Studies Bucharest, Management Faculty, Department of Management, Section V/13 (pp. 1-5).
115

Subi Jonel (2007): Mesto Junog Banata u poljoprivredi Srbije i Crne Gore na putu ka evropskoj integraciji. Monografija. Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd. Vasiljevi Z., Subi J., ejvanovi F., (2007), Risk managment in agricultural investments, 100th seminar of the EAAE, Development of agriculture and rural areas in Central and Eastern Europe, Proceedings of Plenary parers and abstract, 21st-23rd June, 2007. Novi Sad, Serbia, COBISS.SR-ID 141146636.

116

Zbornik radova

MikrokreditI i SAMOZAPOLJAVANJE

MICROCREDITS AND SELF-EMPLOYMENT

Doc. dr Saa Vuji, Fakultet poslovne ekonomije, University Vitez Travnik, Doc. dr. Slobodan Vuji, Fakultet poslovne ekonomije University Vitez Travnik

SAETAK: Cilj rada je analiza mikrokredita kao vrste finansijskih usluga, njihova namjena i ciljevi. Mikrokrediti kod korisnika usluga slue za pokretanje vlastitog malog biznisa i time pretpostavku za samozapoljavanje i stvaranje vlastitog prihoda. Trite mikrokreditnih organizacija je segment stanovnitva koji ne moe koristiti redovne bankarske kredite jer ne ispunjava osnovne uvjete bankarskog sistema. Kvalitetnim mikrokreditiom mogue je djelovati na unapreenje faktora iniciranja privatnog poduzetnitva, samozapoljavanja i samofinansiranja. Uticaji iz makrookruenja su, u sferi politikih i zakonodavnih uticaja, vrlo destimulativni i restriktivni za poslovanje mikrokreditnih organizacija i direktno oteavaju njihovo poslovanje.
Kljune rijei: mikrokrediti, finansijske usluge, mikrokreditne organizacije, korisnici MKO, siromaptvo.

ABSTRACT: The main goal of microcredit as a kind of financial services, their purpose and goals. Microcredit for service users are used to start their own small business, and thus the assumption of selfemployment and creating his own revenue. Microcredit organizations market segment of the population who can not use a regular bank loans
117

because they do not meet the basic requirements of the banking system. Quality mikrokreditiom it is possible to act on improving the factors initiating private enterprise, and self-financing basis. Impacts from makrookruenja, in the sphere of political and legislative influence, very restrictive and discourage business micro-credit organizations and directly impede their operations. Keywords: micro-loans, financial services, micro-credit organizations, users of the MCO, poverty.

UVOD

Mikrokrediti predstavljaju (oblik) finansijske usluge kreirane u dravama i regionima u kojima postoji visok udio siromanog stanovnitva, po pravilu, nezaposlenog i bez stalnih izvora prihoda. Njihova pozicija i materijalnofinansijsko stanje najee su posljedica ratnih dejstava i drugih tranzicijskih procesa koji uslovljavaju poremeaje ekonomske i socijalne prirode. Povean broj lanova zajednice u ovoj kategoriji posljedica je odreenih radikalnih i negativnih poremeaja i problema sa kojima se suoava drutvena zajednica (ili kroz koje je prola). Znaajniji razvoj mikrokreditnih organizacija (MKO), kao i mikrokreditiranja u Bosni i Hercegovini, poinje 1996. godine. Poslovanje mikrokreditnih organizacija regulirano je entitetskim zakonima. One su tada definirane kao nedepozitne i neprofitne organizacije ija je jedina dozvoljena djelatnost davanje mikrokredita socijalno ugroenim osobama sa ciljem razvoja mikropoduzetnitva. Druge djelatnosti tim zakonskim okvirom nisu dozvoljene mikrokreditnim organizacijama. Promjenama u zakonskoj regulativi utvreno je da postojea MKO mora promijeniti postojei oblik u mikrokreditnu fondaciju, a ona moe osnovati mikrokreditno drutvo. To mikrokreditno drutvo e se finansirati iz osnivakog kapitala, ostvarene pozitivne razlike, kao i dokapitalizacijom i kreditnim zaduenjima. Promjenama u zakonu omoguena je transformacija iz neprofitnog u profitni sektor kroz navedene oblike organizacije. MKO su trenutno u procesu preregistracije u mikrokreditne fondacije koje dalje mogu ostati neprofitne organizacije ili osnovati profitnu organizaciju.

118

Zbornik radova Banke su usmjerene na trite sa najmanje dva nivoa svojih aktivnosti: prikupljanje depozita i prodaja kredita (uz neutralne bankarske poslove koji osiguravaju prihode po osnovu ostvarene provizije od obavljenih transakcija). MKO su upuene na djelovanje prema finansijerima (meunarodne organizacije, WB ili mogui izvori finansiranja) u cilju osiguranja raspoloivih i kvalitetnih izvora sredstava i prema korisnicima kredita, ija struktura i karakteristike moraju osigurati nerizino plasiranje i povrat raspoloivih sredstava. Siromani stanovnici, koji obino nisu zaposleni, ne mogu koristiti usluge uobiajenih finansijskih institucija, prije svega, banaka koje su kljuni nosilac ponude finansijskih izvora i kredita. Oni su kreditno nesposobni i ne mogu ni u jednoj banci uzeti kredit kako bi osigurali odreeni izvor finansiranja normalnih ivotnih aktivnosti ili pokrenuli vlastiti mali biznis, kao alternativu zapoljavanju i radnom angamanu u drugim institucijama. Takvo siromano stanovnitvo, po pravilu, nema kvalitetne imovine koja bi im posluila kao hipoteka za garanciju otplate. A upravo ovaj segment (grupa) ima najvee potrebe za osiguranjem izvora finansiranja za razliite namjene i ak za osiguranje vlastitog opstanka, odnosno otpoinjanje biznisa koji e osigurati stalni i siguran izvor sredstava za finansiranje ivotnih funkcija. Da bi preskoile ove nepremostive barijere, pojavljuju se mikrokreditne organizacije. Trite mikrokreditnih organizacija je segment stanovnitva koji ne moe koristiti redovne bankarske kredite jer ne ispunjava osnovne uvjete bankarskog sistema. Ovaj dio stanovnitva u pojedinim regijama dostie i do 40% stanovnitva.1

2. TRANSFORMACIJA MIKROKREDITNIH ORGANIZACIJA I DILEME

Pri transformaciji MKO iz neprofitne organizacije u profitnu organizaciju dolazi do transformacije vizije i ciljeva. Ve ustaljeni metod rada neprofitne organizacije se mijenja u neto to je profitno i to kod svih dosadanjih uesnika izaziva nejasnoe, pitanja, neizvjesnost i djeluje dosta zastraujue. Dileme se javljaju kod svih uesnika: - klijenti se pitaju da li e uvoenjem profitnog karaktera u MKO doi do poveanja kamata i da li e izgubiti mogunost dobijanja mikrokredita,

Federalni zavod za statistiku i Zavod za statistiku RS.

119

- - -

vlasnici neprofitne organizacije se pitaju kakvu novu ulogu i prava e imati vlasnici i da li e uope ostati vlasnici, zaposleni u MKO sa nepovjerenjem prihvataju promjene jer oekuju da e im biti tee raditi i da e imati veu odgovornost, pa se ak i pitaju da li e ostati bez posla u novoj profitnoj organizaciji, menaderi u MKO se osjeaju ugroenim, jer oekuju zamjenu rukovodnih i strunih kadrova.

Da bi se otklonile nejasnoe i svim uesnicima prezentirao i objasnio novi sistem rada MKO, neophodno je definirati misiju, viziju i ciljeve poslovanja transformirane MKO u profitnu organizaciju. Organizacija formulie misiju da bi je podijelila sa menaderima, zaposlenim i (u mnogim sluajevima) sa kupcima. Paljivo sroena misija prua mogunost zaposlenima da budu upoznati sa svrhom postojanja organizacije, pravcem razvoja i mogunostima organizacije. Misija omoguava da zaposleni koji su geografski udaljeni rade nezavisno, a, ipak, zajedno na realizaciji ciljeva organizacije.2 Misija organizacije (u naem sluaju MKO) je osnova procesa stratekog planiranja i slui kao osnova za postavljanje ciljeva i uspjeno poslovanje. Misija podrazumijeva opis biznisa u kome firma konkurie, poslovnu filozofiju, vladajua vjerovanja, kredo, postojeu viziju, svrhu poslovanja i slino. Formulisanje misije mora biti takvo da odrava namjeru kompanije da zadovoljava potrebe i elje potroaa, kao i da omogui diferenciranje od konkurenata. Zadatak pravilno formulisane misije je da kreira inspiraciju, poticaj i izazov za sve zaposlene i na taj nain djeluje motivirajue u borbi za ostvarenje konkurentske prednosti. Dugoroni uspjeh u savremenom dinaminom gospodarstvu zahtijeva neprekidno pozicioniranje i repozicioniranje proizvoda. Pozicioniranje obuhvata one odluke i aktivnosti koje su namijenjene tome da u kupevim promiljanjima stvore i odre odreenu ideju o tvrtkinom proizvodu.3 Ciljevi MKO nakon transformacije u profitabilnu organizaciju su usmjereni: 1. na vlasnike firme, 2. na klijente, 3. na zaposlene u MKO i 4. na ukupnu drutvenu zajednicu.
2 3 P. Kotler i K. Keller, Marketing menadment, 12izdanje, Datastatus, Beograd, str. 44, prevod, 2006. god. Gerald L. Manning, Berry L. Reece, Suvremena prodaja, Mate, Zagreb, 10. izdanje, 2008. god., str. 157.

120

Zbornik radova Doi e do promjene vlasnika MKO, odnosno ulagaa, kreditora i banaka koje ulau sredstva u MKO. Njihov cilj nije prevashodno pruanje pomoi nezaposlenim, siromanim i slino, to je u sluaju MKO koja je neprofitnog karaktera. Nakon transformacije u profitni oblik vlasnici MKO, ulagai, banke i slino, kao svoj prvi cilj postavljaju ostvarenje dobiti iz tog biznisa mikrokreditiranje pri emu na visokom nivou ciljeva trebao bi da ostane temeljni cilj pruanje pomoi nezaposlenim, siromanim i sl. Ostvarenje tog cilja omoguuje poveanje prometa, broja klijenata, odnosno ukupnog prihoda to je polazna pretpostavka ostvarenju dobiti i njegovo poveanje. Drugo, doi e do promjena unutar iste skupine stakeholdera. Na primjer, ostat e skupina kupaca usluga klijenata pri emu e se vie forsirati dodjela kredita onima koji su ve u biznisu i koji su vea garancija za bri i uredniji povrat mikrokredita to nee ugroziti dobit ulagaa. Ukoliko posmatramo kupce, osnovni cilj kompanije prema ovoj ciljnoj grupi trebao bi biti maksimziranje vrijednosti koja se isporuuje kupcu i zadovoljstva kupaca, naravno do one mjere dok to nee ugroziti zadovoljavanje ostalih interesnih grupa. 4 Za potrebe ovog rada izvreno je istraivanje primarnim prikupljanjem podataka o potrebama i oekivanjima klijenata MKO nakon njene transformacije iz neprofitne u profitnu organizaciju. Istraivanje je izvreno dubinskim intervjuom sa klijentima MKO. Za vrenje dubinskog intervjua koriten je Podsjetnik za intervju klijenata MKO. Kroz dubinski intervju utvrene su potrebe i oekivanja klijenata od usluga mikrokreditiranja i MKO, kao i stavovi i miljenja klijenata vezano za poslovnu aktivnost MKO i naina rjeavanja njihovih problema, potreba i elja. Temeljno istraivanje odnosilo se na prihode klijenta, odnosno domainstva. Odgovori se mogu podijeliti u dvije osnovne skupine. Prva skupina se odnosi na potencijalne i latentne klijente, tj. one klijente koji jo nisu koristili usluge mikrokredita i spadaju u grupu nezaposlenih i siromanih. Oni najee nemaju nikakvih prihoda i ive kao socijalni problemi i preivljavaju zahvaljujui pomoi humanitarnih organizacija i dravnih organa. Drugu grupu predstavljaju klijenti koji su ve poeli koristiti usluge MKO, pokrenuli su vlastiti mali biznis i ostvaruju vlastite prihode i ne ive vie u sektoru nezaposlenih i siromanih. Prihod klijenata je sadanji prihod primljen iz svih izvora. Osnovni dio su plae, ali takoer i ukupne rente/rate (ukljuujui i one primljene od ivotnog osiguranja i mirovinskih fondova), te tekui transferi, kao to su socijalna osiguranja isplaena osobama i poslovanja u
4 V. Babi-Hodovi i M. esti, Marketing menadment, Ekonomski fakultet Sarajevo, 2006. god., str. 49.

121

dobrotvorne svrhe. 5 Osnovni problem klijenata koji nisu do sada koristili usluge mikrokredita jeste siromatvo, nezaposlenost i socijalna ugroenost. Oni oekuju od MKO pomo u pokretanju vlastitog malog biznisa kako sa aspekta inicijalnih finansijskih sredstava mikrokredita tako i pomo pri izboru, osnivanju i pokretanju malog biznisa. Meutim, osnovni problem klijenata koji ve koriste mikrokreditne usluge je dalji razvoj malog biznisa i time omoguivanje poveanja prihoda, razvijanje biznisa i otplata anuiteta mikrokredita. Odgovori klijenata vezani za nain poveanja vlastitih prihoda jeste samozapoljavanje i pokretanje vlastitog malog biznisa. Najei oblik i djelatnost malog biznisa odnose se na poljoprivredu, trgovinu, proizvodnju, razne usluge, ugostiteljstvo i sl. Istraivanjem vezano za mikrokreditne aranmane dolo se do konstatacija da najvei broj odgovora klijenata ukazuje na to da oni ve koristili usluge MKO i da su bili zadovoljni pa su mikrokredite koristili u vie ciklusa. Klijent MKO neuzimaju kredite od komercijalne banke jer su kreditno nesposobani za bankarske kredite, a i zbog lojalnosti MKO. Pored toga, rok otplate mikrokredita je optimalan i prihvatljiv od klijenata, ali zato smatraju da je visina kamata iznad kamata koje obraunavaju banke i da MKO trebaju obratiti panju na grejs period jer je on dosta malo zastupljen. Istraivanja namjene mikrokredita pokazuje da se mikrokredit najvie koristi za nabavku opreme, zatim nabavku sirovina ili trgovinske robe pa za obrtna sredstva. Na pitanje koliko je povean prihod klijenta i njegovog domainstva kao posljedica koritenja mikrokredita od MKO gotovo svi, koji ve koriste usluge mikrokreditiranja, ukazuju na to da im se prihod poveava, da su izali iz sfere siromatva i u cijelosti zahvaljuju MKO na davanju mikrokredita i pomoi pri pokretanju i razvijanju malog biznisa. U vezi odnosa sa MKO i buduih oekivanja nakon transformacije MKO u profitnu organizaciju klijenti koji ve koriste mikrokreditiranje smatraju da treba doi do smanjenja kamata, do produenja roka otplate kredita, do poveanja iznosa kredita, i do uvoenje grejs perioda, kao i do raznih edukacija od strane MKO za razvoj klijenta i njegovog malog biznisa i sl. Meutim, klijenti koji jo nisu koristili usluge mikrokreditiranja najveu pomo od MKO oekuju pri izboru djelatnosti malog biznisa, pokretanja biznisa, osnivanja i registracije malog biznisa, potom razne edukacije o voenju i razvijanju malog biznisa.
5 The Economist in Association with profile books LTD, (2006), Guide to Economic Indicators,US , Bloomberg Peess, str. 86.

122

Zbornik radova Klijenti MKO koji ve koriste mikrokreditiranje tvrde da su zadovoljni uslugama MKO ali da oekuju dalja poboljanja vezano za smanjenje kamata, bre rjeavanje zahtjeva, za pojednostavljenje procedura, za poboljanje kvaliteta usluga, za pojednostavljenje procedura pri obnavljanju uzimanja kredita posebno ako se prethodni kredit uredno servisirao i u roku otplatio, kao i da e MKO zadrati poslovnu aktivnost nakon transformacije jer je to jedino mjesto gdje mogu dobiti kredit i drugu pomo pri razvijanju malog biznisa. Klijenti ekuju od zaposlenih u MKO da budu spremni na pruanje pomoi (klijentu), takoe, oekuju da su poslovni i spremni da im pomognu, da ih ee obilaze, da su dostupni. Oekivanja klijenata su da imaju povjerenje u iskrenost i potenje zaposlenih u MKO. Kreiranje i osiguranje vrijednosti za klijente je pretpostavka za osiguranje jednog od kljunih ciljeva koje MKO, a to je zadravanje postojeih i dobijanje novih klijenata, kao strategiju koja osigurava znatno vee prihode i profite. Poboljanjem zadovoljstva klijenata doprinosi se jaanju lojalnosti kupaca. Iz ovga se zakljuuje da je potrebno izgraditi vezu sa kupcima, upravljati zadravanjem kao i odlivom klijenata i efikasno upravljati primjedbama.

ZAKLJUAK Mikrokreditiranje ima pozitivan utjecaj na socijalno-ekonomsko stanje u Bosni i Hercegovini, jer dovodi do pokretanja samozapoljavanja, razvoja malog biznisa tj. do ostvarivanja vlastitih prihoda, posebno u kategoriji najugroenijih. Mikrokreditiranje i mikrokreditne organizacije su direktno u funkciji smanjenja siromatva, direktno utiu na siromatvo, odnosno na ekonomski poloaj stanovnitva (zapoljavanje, samofinansiranje, osnivanje vlastitog biznisa...), utiu i na ureivanje ekonomskog sistema i podstiu registrovanje poslovnih subjekata i djelatnosti. Mikrokreditni sektor je opravdao svoje postojanje, ostvarujui postavljene ciljeve na polju osnovne neprofitne misije, ali i razvijajui, jaajui i konsolidujui sektor u cjelini. Prelazak MKO u profitnu organizaciju je utemeljen na pravu sticanja, raspolaganja i podjele ostvarene dobiti. Dobit postaje univerzalni motivator poslovanja MKO pri emu su vrlo visoko rangirani i ostali ciljevi koji su usmjereni na klijente, zaposlene i ukupnu drutvenu zajednicu. Osnovicu marketing koncepta ini profitabilno zadovoljavanje kupaca. U skladu s tim proizilazi da e najee kljuna interesna grupa, koja e biti predmet istraivanja i nastojanja da se njeni ciljevi zadovolje, biti upravo kupci.
123

Pojam profitabilnosti u MKO moe imati izuzetno povoljno opredjeljenje ukoliko se raspodjela dobiti vri veim dijelom u proirenje poslovanja MKO, naroito na planu poveanja obima mikrokreditiranja. Na taj nain dobit koja se ostvari postaje generator razvoja MKO. LITERATURA

1. Dunn Elizabet, Tvrtkovi Josip, (2003), Klijenti mikrokreditnih organizacija u Bosni i Hercegovini, LIP II Sarajevo i LIPII Banja Luka. 2. Dunn Elizabet, Tvrtkovi Josip, (2004), Izvjetaj o studijama sluaja mikrokredita, LIP II Sarajevo i LIP II Banja Luka 3. Dunn Elizabet, Tvrtkovi Josip, (2005), Uticaj mikrokredita na klijente u Bosni i Hercegovini, LIP II Sarajevo i LIP II Banja Luka. 4. Federalni zavod za statistiku i Zavod za statistiku RS 5. Gerald L. Manning, Berry L. Reece,(2008), Suvremena prodaja, Mate, Zagreb, 10. 6. Kotler Ph. (1997) Marketing Management; 9th ed. Englewood Clifs, NY: Prentice Hall. 7. Kotler, P, A. Andersen, (1996), Strategic Marketing for Non Profit Organisation, Prentice Hall, Inc. 8. LID, (2001), Projekat lokalnih inicijativa u BH, Godinji izvjetaj za 2001. godinu, LID Sarajevo i LID Banja Luka. 9. LID, (2002), Drugi projekat lokalnih inicijativa, Godinji izvjetaj za 2002. godinu, LID Sarajevo i LID Banja Luka. 10. LID, (2003), Projekat lokalnih inicijativa II, Godinji izvjetaj za 2003. godinu, LIP II Sarajevo i LIP II Banja Luka 11. Mikrofinansije, Glasilo mikrokreditnog sektora, vie brojeva, BiH 12. P. Kotler i K. Keller,(2006) Marketing menadment, 12izdanje, Datastatus, Beograd, prevod 13. The Economist in Association with profile books LTD, (2006), Guide to Economic Indicators,US , Bloomberg Peess, 14. V. Babi-Hodovi i M. esti, (2006) Marketing menadment, Ekonomski fakultet Sarajevo.

124

Zbornik radova

ALARMANTNOST PROBLEMA NEZAPOSLENOSTI NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA LARMINGLY UNEMPLOYMENT IN TUZLA CANTON

Dr. Muharem Klapi, van. prof. Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli SAETAK: Tuzlanski kanton se suoava sa krajnje nepovoljnim strukturalnim trendovima i to, s jedne strane, otvaranjem problema nezaposlenosti, a s druge smanjivanjem zaposlenosti, to je znaajno umanjilo efekte ekonomskog rasta i makroekonomske stabilnosti u zemlji. Problem nezaposlenosti u Tuzlanskom kantonu bio je produbljen jo prije izbijanja globalne recesije, dostiui stopu nezaposlenosti od gotovo 55 %. Sa recesionim valom, koji se osjea od zadnjeg kvartala 2008. i poveanim njegovim intenzitetom u 2009. godine, otvorio se i produbio negativni trend nezaposlenosti do enormnih razmjera. Kljune rijei: nezapsolenost, Tuzla kanton, recesija. ABSTRACT: Tuzla canton is facing extremely adverse structural trends and, on the one hand, the opening of the unemployment problem, as others in employment, significantly reduced the effects of economic growth and macroeconomic stability in the country. The problem of unemployment in the Tuzla Canton was deepened even before the outbreak of the global recession, the unemployment rate reaching nearly 55%. With the recession wave, which is felt from the last quarter of 2008. and increased its intensity in 2009. year, has opened up and deepened the negative trend in unemployment up to enormous proportions. Keywords: unemployment, Tuzla Canton, recession.

125

Uvod
Zaposlenost i zapoljavanje radno sposobnog stanovnitva izuzetno je bitan faktor ekonomskog razvoja i drutvenog poloaja ovjeka. Nivo zaposlenosti stanovnitva bilo kojeg podruja pouzdan je indikator nivoa razvijenosti i stanja ukupne privrede. U svijetu, u aktuelnom trenutku u nizu zemalja, posebno nerazvijenih, nezaposlenost je problem broj jedan. Ukupna nezaposlenost u svijetu, prema procjenama ILO, dostigla je nivo od oko 230 miliona, pri emu se efekti recesije cijene na oko 50 miliona nezaposlenih. Nezaposlenou su najvie pogoeni mladi sa ueem od oko 45 %.1 Sa problemom nezaposlenosti suoene su, kako zemlje u razvoju, tako i najrazvijenije zemlje. U posljednje dvije godine uticajem recesije dolo je do porasta stope nezaposlenosti u veini zemalja svijeta. Nezaposlenost u Bosni i Hercegovini, kao pojava, u aktuelnom trenutku najvei je privredni i drutveni problem. Ovim problemom posebno su pogoena podruja najvee naseljenosti, to je sluaj i sa Tuzlanskim kantonom. U okviru ovog priloga razmotrit e se dugorone tendencije u zaposlenosti i zapoljavanju na podruju ovog kantona. Posebno teite postavljeno je na osvjetljavanje problema nezaposlenosti od kraja 2008. do prvog kvartala 2011. g., tj.u periodu pojava i uticaja recesije na privredne tokove.

1. Dugorone tendencije u zaposlenosti i zapoljavanju na podruju TK

U svim djelatnostima privrede Tuzlanskog kantona prema stanju u februaru 2011. zaposleno je 81.236 osoba. Na sto stanovnika u Kantonu je zaposleno 16, tj. svaki esti stanovnik. U privredno razvijenim sredinama stopa zaposlenosti se kree do oko 40 na 100 stanovnika.2 Retrospektivni osvrt na due razdoblje (period od 4,5 decenija) ukazuje na specifian tok zaposlenosti na ovom podruju. Naime, globalno, vrlo su prepoznatljiva dva perioda: predratni-predtranzicijski i poratni-tranzicijski. U prvom periodu prepoznatljivi su vikovi zaposlenih u odnosu na broj nezaposlenih na godinjem nivou od 52 hiljade (1965.) do maksimalnih 75 hiljada u 1985. godini. Podaci takoer pokazuju da je broj lica koja trae
1 2 Global Employment Trends 2011 The challange of a jobs recovery, International Labour Office Geneva, 2011. Statistiki bilten JU Slube za zapoljavanje Tuzlanskog kantona za period oktobar 2008. do aprila 2011. g.

126

Zbornik radova zaposlenje porastao od 2.160 u 1965. g. na 43.236 u 1991. godini. To pokazuje da se broj nezaposlenih u tom periodu udvostruavao priblino svake pete godine. Karakteristian je svakako i podatak da se u dvijedecenijskom razdoblju pred rat stanovnitvo TK uvealo 1,2 puta, broj zaposlenih 1,8 puta, a broj lica koja trae zaposlenje 7,9 puta. U poratnom periodu uticajem procesa tranzicije, steajem mnogih firmi, uslonjavanjem trinih i ekonomskih uslova privreivanja broj nezaposlenih sve dinaminije raste. Tabela 1: Dugoroni trend zapoljavanja i nezaposlenosti (stopa zaposlenosti i stopa nezaposlenosti) na podruju Tuzlanskog kantona u periodu 1965. do 2010. (IV)
Broj zaposlenih 1965. 1975. 1985. 1990. 1998. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. (II) 54.256 72.777 106.956 109.000 72.767 70.377 69.172 70.461 70.555 71.293 80.222 82.497 82.993 82.636 81.236 2.164 9.622 31.415 43.236 60.100 72.519 75.608 79.547 84.085 86.411 90.840 85.711 85.931 91.082 92.682 56.420 82.399 138.371 152.236 132.867 142.896 144.780 150.008 154.640 157.704 171.062 168.208 168.924 173.718 173.918 96,2 88,3 77,3 71,6 54,8 49,3 47,8 47,0 45,6 45,2 46,9 49,0 49,1 47,6 46,7 3,8 11,7 22,7 28,4 45,2 50,7 52,2 53,0 54,4 54,8 53,1 51,0 50,9 52,4 53,3 Broj nezaposl. Radna snaga Stopa zaposl. Stopa nezaposl. Viak Viak nezapozaposl. u sl. u odnosu odnosu na na zaposl. nezaposl. 52.092 63.155 75.541 65.764 12.667 2.142 6.436 9.086 13.530 15.118 10.618 3.214 2.938 8.446 11.446

Izvori: 1. Dokumentacija Federalnog zavoda za statistiku Sarajevo, 2. Stanovnitvo, zaposlenost i nezaposlenost, Optinski zavod za zapoljavanje, Tuzla, 1970., 3. Dokumentacija Republikog zavoda za statistiku BiH

Viak nezaposlenih u odnosu na zaposlene u 2002. godini evidentiran je u nivou 2.142 nezaposlena, zatim kontinuirano raste dostiui

127

maksimalnih 15.118 nezaposlenih u 2006.godini. Nakon toga, dolazi do zaokreta i smanjenja broja nezaposlenih (kao vika u odnosu na zaposlene) do nivoa od 3.214 nezaposlenih u 2008. godini. Podaci pokazuju da je stopa zaposlenosti tokom poratnog perioda ispoljavala opadajui trend do 2006. godine (45,2 %), da bi zatim poela blago da raste do nivoa od oko 49 %. Meutim, uticajem recesije posljednjih godina stopa zaposlenosti se smanjuje do nivoa od 46,7 % u 2011. (II) godini.

U vezi sa specifinim tokovima u radnoj snazi na podruju Tuzlanskog kantona vrlo su relevantna istraivanja profesora K. Hodia, prema kojima se ovaj kanton suoava sa krajnje nepovoljnim strukturalnim trendovima i to, s jedne strane, otvaranjem problema nezaposlenosti, a s druge smanjivanjem zaposlenosti, to je znaajno umanjilo efekte ekonomskog rasta i makroekonomske stabilnosti u zemlji. Naime, problem nezaposlenosti u Tuzlanskom kantonu, kako istie prof. Hodi, bio je produbljen jo prije izbijanja globalne recesije, dostiui stopu nezaposlenosti od gotovo 55 %. Sa recesionim valom, koji se osjea od zadnjeg kvartala 2008. i poveanim njegovim intenzitetom u 2009. g., otvorio se i produbio negativni trend nezaposlenosti do enormnih razmjera. Na primjeru Tuzlanskog kantona autor je prepoznao dva krajnje negativna uzroka nezaposlenosti: strukturalni i ciklini.3

2. Neki efekti u dosadanjem zapoljavanju i odraz recesije na nezaposlenost

Kada je rije o zapoljavanju treba podsjetiti da su u proteklom periodu, konkretno u periodu 2003-2008. g., ostvareni odreeni rezultati u zapoljavanju. Naime, u ovom periodu ukupna zaposlenost na podruju Tuzlanskog kantona poveana je za 13.802 radnika. Najznaajnije zapoljavanje ostvareno je u trgovini (6.006 radnih mjesta), zatim u preraivakoj industriji (3.105), javnoj upravi (1.690), graevinarstvu (1.430), poslovanju nekretninama (910). Meutim, u ovom periodu u pojedinim djelatnostima dolo je i do smanjenja broja zaposlenih (poljoprivreda i umarstvo 1.330, rudarstvo 822, elektroenergetika 23 radnika). Broj novozaposlenih u privredi Tuzlanskog kantona po djelatnostima (kumulativ za period 2003. do 2008.g.) Recesioni val u kantonalnoj privredi, koji se evidentno odrazio u posljednjem kvartalu 2008. godine sa izraenim (promjenljivim) dejstvom
3 Strategija zapoljavanja Tuzlanskog kantona za period 2009-2013.g. Socioekonomska analiza (radni materijal), Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla, mart 2009., str. 1 i 2

128

Zbornik radova do prvog kvartala 2011. godine, rezultirao je nepovoljnim udvostruenim efektima, tj. gubitkom postojeih radnih mjesta (cca 2.000 radnika), te vrlo naglaenim rastom broja novonezaposlenih (cca 8.000 lica). Oigledno je, dakle, da se privreda Kantona u vrlo kratkom periodu (za samo 30 mjeseci) suoila sa enormnim brojem novonezaposlenih lica. Teritorijalna distribucija zaposlenosti (po opinama) potvruje izrazitu neravnomjernost. Najvei broj zaposlenih koncentrisan je u opinama Tuzla (38,7 %), ivinice (10,8 %), Lukavac (10,3 %), Graanica (10,0 %), Gradaac (7,2 %) i Banovii (6,7 %). U est navedenih najrazvijenijih opina TK koncentrisano je 83,7 % ukupne zaposlenosti. Na drugoj strani, izrazito je niska zaposlenost u novoformiranim opinama: Teoaku (0,5 %), Sapni (0,9 %), eliu (1,1 %), Doboj Istoku (1,7 %). Kada je rije o dinamici zapoljavanja primjetno je da je u periodu 2002.-2009. g., od razvijenih opina, znaajniji porast uea u ukupnoj zaposlenosti TK ostvarile opine Gradaac, Graanica, dok je smanjenje uea u TK zaposlenosti zabiljeeno kod Banovia i Tuzle.
Tabela 2: Dinamika i stopa zaposlenosti na podruju Tuzlanskog kantona po opinama za period od 2002. do 2009. g.
Banovii eli Doboj-Istok Graanica Gradaac Kalesija Kladanj Lukavac Sapna Srebrenik Teoak Tuzla ivinice UKUPNO T.K. 2002. 5.788 773 956 6.291 3.848 1.573 1.591 8.024 407 3.782 347 7.260 2003. 5.727 834 1.184 6.179 3.971 1.668 1.522 7.640 350 3.936 418 7.178 2004. 5.320 921 1.213 6.316 4.265 1.878 1.628 8.016 470 3.775 381 28.938 7.340 70.461 2005. 5.221 992 1.223 7.030 4.376 1.821 1.524 8.098 496 3.720 389 28.250 7.415 70.555 2006. 5.168 976 1.197 7.140 4.707 2.077 1.788 7.902 562 3.771 399 27.963 7.643 71.293 2007. 5.376 1.039 1.432 8.300 5.770 2.627 2.197 8.161 713 4.526 424 31.282 8.375 80.222 2008. dec. 5.585 931 1.367 8.094 6.034 2.855 2.102 8.620 721 4.697 446 8.950 2009. apr. 5.579 937 1.408 8.276 5.950 2.857 2.263 8.570 734 4.839 443 8.994 Stopa zaposl. stanovn. 2002. 20,6 5,1 9,1 11,8 8,2 4,5 10,1 15,5 2,9 9,0 5,0 21,9 13,9 13,9 2009. 21,7 6,6 13,4 15,6 13,1 8,1 13,9 16,9 5,6 11,4 6,0 24,5 16,3 16,7

29.737 28.745

32.173 32.143

Izvor: Dokumentacija Federalnog zavoda za statistiku Sarajevo

70.377 69.352

82.575 82.993

129

3. Neke strukturne karakteristike nezaposlenosti na podruju Tuzlanskog kantona

Prema podacima koji se odnose na posljednje godine s obzirom na stepen strune spreme dominantan je srednji struni kadar sa ueem od 59,5 %. Takoer, visoko je i uee priuene radne snage i lica bez kvalifikacija (36,6 %). Broj visokostrunog kadra je u porastu (poveanje od oko 3.000 u 2009. na oko 3.600 lica u 2010. g., sa ueem od 3,9 % u ukupnom broju nezaposlenih).4 S obzirom na dob, najbrojnije su mlae nezaposlene osobe (i to 20 - 29 godina) sa ueem od 30,4 %, zatim osobe dobi 30 39 (26,2 %), te osobe starosti 40 49 godina (25,3 %).5 S obzirom na duinu ekanja na zaposlenje, najvee uee imaju novoprijavljena lica (period do dvije godine) 41,3 %, te osobe sa periodom ekanja 2 5 godina 38,9 %.6 Od ukupnog broja evidentiranih nezaposlenih 51,4 % su osobe koje prvi put trae zaposlenje. ene su u ukupnoj populaciji nezaposlenih zastupljene sa 50,9 %. Demobilisanih vojnih obveznika u ukupnom broju nezaposlenih evidentirano je 17.768 ili 19,3 %, a ratnih vojnih invalida 1.396. U toku 2010. godine u evidenciji kantonalne slube za zapoljavanje registrovano je 22.111 novoprijavljenih nezaposlenih lica. Kljuni razlozi novih prijavljivanja nezaposlenih lica su: (1) steaj firmi, (2) prestanak radnog odnosa (tehnoloki viak radnika), (3) zavretak kolovanja, (4) ostvarivanje prava po osnovu nezaposlenosti ili prava kod drugih organa ili institucija.

4. Komparacija Tuzlanskog kantona sa ostalim kantonima u pogledu nezaposlenosti

Stopa zaposlenosti u Tuzlanskom kantonu u odnosu na stanovnitvo u nivou je 16,3 % a u odnosu na radnu snagu 46,5 %. Uporedbe sa Federacijom BiH pokazuju da je u oba sluaja stopa zaposlenosti na podruju TK nia u odnosu na federalni prosjek. Podaci pokazuju da je stopa zaposlenosti na nivou FBiH u nivou 18,9 % (u odnosu na stanovnitvo), odnosno 54,5 % u odnosu na radnu snagu. U narednom pregledu prezentira se stopa zaposlenosti za pojedine kantone FBiH.
4 5 6 Izvjetaj o radu JU Sluba za zapoljavanje Tuzlanskog kantona za 2010. godinu, Tuzla, 2011. Isto Isto

130

Zbornik radova
Tabela 3: Stopa zaposlenosti stanovnitva u FBiH po kantonima 2011. (II) godine Stopa zaposlenosti Unsko - sanski kanton Posavski kanton Tuzlanski kanton Zeniko-dobojski kanton Bosansko-podrinjski kanton Srednjobosanski kanton Hercegovako-neretvanski kanton Zapadnohercegovaki kanton Kanton Sarajevo Livanjski kanton FEDERACIJA BiH - UKUPNO u odnosu na stanovnitvo 11,1 12,5 16,3 17,4 14,8 14,4 18,6 18,3 28,3 11,6 18,9 Rang 10 8 5 4 6 7 2 3 1 9 u odnosu na radnu snagu 43,6 46,6 46,5 50,9 53,7 48,7 58,5 62,8 63,2 51,7 54,5 Rang 10 9 8 6 4 7 3 2 1 5

Izvor: Federalni zavod za zapoljavanje, Sarajevo

Prema prezentiranim podacima Tuzlanski kanton ima nisku stopu zaposlenosti u uporedbi sa ostalim kantonima kao i u odnosu na stopu zaposlenosti na nivou FBiH. Stopa zaposlenosti u odnosu na radnu snagu po kantonima u nivou je izmeu 43,6 % u Unsko-sanskom kantonu i 63,2 % u Sarajevskom. Stopa zaposlenosti u Tuzlanskom kantonu u nivou je 46,5 % i meu najniim je meu kantonima (osma pozicija). Niu stopu zaposlenosti nalazimo samo u Posavskom i Unsko-sanskom kantonu. Neto povoljnija je pozicija TK prema stopi zaposlenosti u odnosu na stanovnitvo. Ona iznosi 16,3 % i po tom pokazatelju Tuzlanski kanton je na petoj poziciji.

5. Nedovoljno investiranje jedan od kljunih faktora visoke nezaposlenosti

Na osnovu prikupljenih podataka o isplatama za investicije per capita u Federaciji BiH po kantonima mogu se uoiti znaajne razlike po kantonima. Na nivou Federacije, prema podacima za period 1997. 2008. g., ukupne isplate za investicije iznose 27,4 mlrd KM, odnosno per capita 10.486 KM. Znaajne su razlike meu kantonima u pogledu visine ulaganja po stanovniku. Najvea ulaganja ostvarena su u Kantonu Sarajevo (26.124 KM p.c.) a najnia u Unsko sanskom kantonu (3.743 KM p.c.).
131

Tabela 4: Nivo isplata za investicije per capita po kantonima i kumulativ za period 1997.-2008.g.
Kanton Sarajevo Hercegovako-neretvanski kanton Zapadnohercegovaki kanton Zeniko-dobojski kanton Srednjobosanski kanton Tuzlanski kanton Posavski kanton Livanjski kanton Bosansko-podrinjski kanton Unsko - sanski kanton UKUPNO Isplate za investicije mil. KM 12.459 3.930 1.255 2.771 1.691 3.285 241 457 161 1.185 Uee u % (FBiH = 100%) 45,4 14,3 4,6 10,1 6,2 12,0 0,9 1,7 0,6 4,3 Per capita KM 26.124 15.415 13.796 6.242 5.934 5.813 5.553 5.147 4.214 3.743 10.486 Rang 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

FEDERACIJA BiH - UKUPNO 27.435 100,0 Izvor: Dokumentacija Federalnog zavoda za statistiku Sarajevo

Oigledno je da je Tuzlanski kanton, prema pokazatelju investicija per capita, vrlo nisko pozicioniran meu kantonima FBiH. Kumulativ investicija p.c. za period 1997 2008. g. iznosi 5.813 KM, to je esta pozicija meu kantonima FBiH. Tako niska ulaganja rezultirala su, izmeu ostalog, i nedovoljnim zapoljavanjem u navedenom periodu.

Zakljune naznake
Imajui u vidu nepovoljne trendove u pogledu rastue nezaposlenosti i opadajue zaposlenosti u privredi Tuzlanskog kantona, ini se nunim pristupiti vrlo obuhvatnom setu mjera, kako ouvanja postojeih, tako i posebno kreiranju novih radnih mjesta. Od posebnog su znaaja mjere: 7 Poticanje razvoja poduzetnitva i stvaranje povoljnog okruenja za biznis, Unapreenje pristupa finansiranju,
7 Strategija zapoljavanja Tuzlanskog kantona za period 2009 2013., Ekonomski institut Univerziteta u Tuzli, Tuzla, 2009.

132

Zbornik radova Novo znaajno investiranje u privredne kapacitete Investiranje u infrastrukturne projekte, Jaanje institucionalnih kapaciteta za podrku zapoljavanju, Poveanje konkurentnosti, Unapreenje sistema obrazovanja i obuke, Stimulisanje zapoljavanja poreskim olakicama za svakog novog zaposlenog.

LITERATURA
1. Analiza trita rada i zapoljavanja u Federaciji BiH u 2009., sa procjenom za 2010. godinu, Federalni zavod za zapoljavanje, Sarajevo, 2010. 2. Bosna i Hercegovina Ekonomski trendovi, godinji izvjetaj 2009., Direkcija za ekonomsko planiranje Vijea ministara BiH, Sarajevo, 2010. 3. Global Employment Trends 2011 The challange of a jobs recovery, International Labour Office Geneva, 2011 4. Hodi, K., Privreda Tuzlanskog kantona, Univerzal, Tuzla, 2000. 5. Hodi, K., Klapi, M., Privredni razvoj Tuzlanskog kantona podloga za Prostorni plan Tuzlanskog kantona, Ekonomski institut, Tuzla, 2003. 6. Izvjetaj o radu JU Sluba za zapoljavanje Tuzlanskog kantona za 2009. i 2010. godinu, Tuzla, 2010./2011. 7. Matkovi, T., Arandarenko, M., i oi, V., Utjecaj ekonomske krize na trite rada - suradniki projekt Programa Ujedinjenih naroda za razvoj i Svjetske banke, 2009. 8. Mijatovi, J., Strategija i politika zapoljavanja, Potroaki informator i Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1983.g. 9. Stanovnitvo, zaposlenost i nezaposlenost, Optinski zavod za zapoljavanje, Tuzla, 1970. 10. Statistiki bilteni JU Slube za zapoljavanje Tuzlanskog kantona za period oktobar 2008. do aprila 2011. g. 11. Strategija obnove i razvoja Tuzlansko podrinjskog kantona Faza A: Stanje i mogunosti, Ekonomski institut Tuzla i Vlada T.K., Tuzla, 1999. 12. Strategija razvoja Tuzlanskog kantona 2008 2013., Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo/Tuzla, 2008. 13. Strategija zapoljavanja Federacije BiH 2009 2013., Projekat implementira TREK Consulting SA u konzorcijumu sa Veneto Lavoro, PEM, GmbH i Italtrendom, 2008.

133

14. Strategija zapoljavanja Tuzlanskog kantona za period 2009 2013., Ekonomski institut Univerziteta u Tuzli, Tuzla, 2009.

134

Zbornik radova UVOENJE I STVARANJE DODATNIH POTENCIJALA LJUDSKIH RESURSA NA PRIMJERU LEASING KOMPANIJE

INTRODUCTION AND CREATING ADDITIONAL RESOURCES HUMAN RESOURCES ON THE EXAMPLE OF LEASING COMPANY

Doc. dr. Slobodan Vuji, Fakultet poslovne ekonomije, Sveuilite Vitez Travnik Doc. dr Saa Vuji, Fakultet poslovne ekonomije Sveuilite Vitez Travnik

SAETAK: Cilj ovog rada je analiziranje uticaja vanosti zaposlenih sa aspekta fleksibilnosti leasing kompanije, proirenja asortimana ponude, inovacije proizvoda i poznavanje proizvoda. Zapoljavanje i razvoj vlastitih zaposlenih sa ciljem poboljanja vlastitog poslovanja i poveanja ukupnog imida kompanije. Kvalitetni uslovi rada stimulirat e zaposlene da svojim radom ostvare uspjenu i kvalitetnu ponuda leasing proizvoda pretvorit e se u prodaju. Stalno se pred VB leasingom postavlja pitanje to je to to e stimulirati kupca da kupi proizvod preko njihove leasing kue kada se istovremeno nude brojni slini ili isti proizvodi i drugih leasing kua. Sa tog aspekta podizanje novoa kvaliteta usluge predstalja osnov za dugorono vezivanje sa klijentima, to predstavlja jedini put za ostvarivanje planiranih rezultata poslovanja, te kontinuirano podizanje efikasnosti poslovanja iz godine u godinu. Tom zadatku kompanija moe adekvatno odgovoriti samo ukoliko raspolae sa kvalitenim i dobro educiranim ljudskim resursima. Kljune rijei: Leasing usluga, zapoljavanje, kvalitet usluge, prodaja, imid.

ABSTRACT: The aim of this paper is to analyze the impact of the importance of employees in terms of flexibility, leasing companies, expansion of assortment, product innovation and product knowledge. Recruitment and development of its employees to improve their own operations and increase
135

overall company image. High-quality working conditions will stimulate the employees to their work had a successful and high quality offer leasing products will be converted into sales. Constantly before the VB LEASING question as to what will stimulate the buyer to purchase the product through their leasing companies when they also offer many similar or identical products and other leasing companies. From this point of raising the quality of service Novoa presents a basis for long-term bonding with clients, which is the only way to achieve planned business results and continuous improvement of efficiency of operations from year to year. This task the company can adequately respond only if has a quality-driven and well-trained human resources. Keywords: Leasing services, employment, quality of service, sales, image.

UVOD Poslovi leasinga u svijetu su poznati niz godina dok se u BiH razvija u zadnjih sedam do osam godina. Prva specijalizirana leasing kompanija osnovana je 1952. godine u SAD-u dok se u Evropi poinju razvijati desetak godina nakon SAD-a. Razvoj leasing aranmana temelji se na obostranom ekonomskom interesu kako davaoca leasinga tako i korisnika leasinga. U sutini korisnik leasinga lake nabavlja eljenu opremu koju nije u mogunosti unaprijed platiti. On dobija opremu i njenu otplatu vri u periodu koritenja te opreme. Obzirom da se radi najee o nabavci skuplje proizvodne opreme korisnik leasinga planira da otplatu opreme vri iz prihoda koje ostvaruje koritenjem te opreme. Ukoliko se radi o fizikoj osobi ona lake osigurava dio novanih sredstava za otplatu u duem periodu nego da osigura sva novana sredstva pri kupovini unaprijed. Leasing je engleska rije1 i znai iznajmljivanje, davanje u najam, izdavanje pod zakup. U sutini, korisnik (primalac) leasinga samostalno bira predmet leasinga kojeg davalac leasinga kupuje i plaa i ustupa korisniku na koritenje na dogovoreni rok uz odreenu naknadu. Ovdje se dijeli i razdvaja vlasnitvo nad sredstvom (ostaje vlasnitvo leasing kompanije) od njegove upotrebe (koristi ga korisnik leasinga). Na ovaj nain korisnik sredstava ga
1 a) Engleska rije to lease znai iznajmiti, dati u najam, b) Engleska rije leasing znai sklapanje ugovora o najmu, c) Engleska rije lessee znai korisnik leasinga, d) Engleska rije lessor predstavlja davaoca leasing usluga.

136

Zbornik radova eksploatie bez angairanja vlastitih novanih sredstava za nabavku i bez sticanja vlasnitva nad sredstvom. Nakon isticanja roka leasinga korisnik sredstva ga vraa leasing kompaniji ili ga po drugaijem aranmanu moe da otkupi ili da sklopi novi leasing aranman i nastavi koristiti sredstvo u novom dogovorenom roku uz plaanje ugovorene naknade. Leasing se moe definirati kao ugovoreni odnos izmeu dvije stranke, korisnika i vlasnika sredstava koji je predmet leasing aranmana, gdje korisnik stie pravo na upotrebu sredstava i istovremeno preuzima obavezu da izvri niz periodinih isplata vlasniku, odnosno leasing kompanije u toku leasing perioda. Posmatrano sa ekonomskog stanovita, leasing je posebna tehnika finansiranja koja se u posljednih trideset godina razvila u relativno dosta snanu privrednu aktivnost. Leasing kao mehanizam finansiranja podrazumjeva vrenje prometa proizvoda u kome korisnik kupuje pravo upotrebe odreenog dobra uz plaanje odreene periodine cijene. Radi se de facto o zakupu, odnosno leasing je forma zakupa odreenog proizvoda. Predmet zakupa mogu biti tehnoloka oprema, maine, srednjorona sredstva, te razliite vrste trajnih potronih dobara.2 U 2006. god. u BiH obim leasing poslova raste po vrlo visokoj stopi (cca 50%) i dostie obim od oko 250 miliona KM.3 1. Uloga i znaaj ljudskih resursa Da bi stvorilo i zadralo visokoproduktivnu prodajnu snagu, kompanija mora osmisliti i provesti metodu nagraivanja da bi privuklo i zadralo najuspjenije pojedince. Metoda bi trebala biti prilagodljiva, pravedna, lagana za sprovoenje i razumijevanje. Dobar sistem nagraivanja potie i olakava pravi odnos prema kupcima.4 Pored usko povezanih pitanja uz leasing uslugu kao to su rok otplate, visina anuiteta, grejs period, cijena leasing usluge i slino kupac trai i ostala objanjenja koja su indirektno vezana uz leasing uslugu a to su:
2 3 Prof. dr. Enver Backovi, (1997) Poslovne finansije, redaktor Zijad Njuhovi, Svjetlost, Sarajevo,. str. 278. Trino uee leasing kua u BiH je slijedee: Hypo-Alpe-Adria Leasing 45%, Raiffeisen Leasing 37%, HVB Leasing 7%, VB Leasing 6%, NLB Leasing 4%, Euroleasing 1%. U ukupnoj strukturi trita najvie su zastupljene nekretnine 37%, vozila sa 36%, oprema 26% i ostalo 1%. Izvor: asopis Banke u BiH, str. 66., juni 2007.god. Sally Dibb, Lyndon Simkin, William M. Pride, O. C. Ferrell, Marketing, Mate, Zagreb, 1995., str. 480.

137

- - - - - - - - - - -

ko je vlasnik sredstava? kada se vlasnitvo sredstva prenosi na kupca? kako se obraunava amortizacija? na iji teret idu trokovi amortizacije? ko servisira sredstvo? ko snosi trokove tekueg odravanja? kakav je tretman investicionih ulaganja u sredstvo ko ih realizira i snosi trokove? da li su anuiteti troak ili ne? da li ima i kakve su promjene u Bilansu stanja imovine kupca? kakav je tretman PDV-a? ko plaa PDV i kada? i td.

Sve grupe pitanja pored baznih vezanih uz ponudu i prodaju leasing usluge moemo podjeliti na: - pravna, - financijska, i - raunovodstvena. Iz navedenih razloga ljudski resursi u prodaji moraju se obuiti i osposobiti sa znanjem za dodatna pitanja kupaca. Referenti prodaje na postavljena pitanja od kupaca trebaju i moraju znati odgovore. Tako struan i osposobljen prodavac leasing kompanije pokazat e kupcu svoje snanje, strunost i autoritativnost ali i podii rejting leasing kompanije. Na ovaj nain moderni prodavalac leasing usluge postaje osposobljen za kreativnu i fleksibilnu prodaju leasing usluga. Ujedno na ovaj nain obino se izbjegavaju dileme kod ponekih kupaca (naroito koji prvi put kupuju leasing uslugu), da li koristiti leasing uslugu? Najee kupci koji ne znaju odgovore na razna pitanja iz oblasti leasing usluga da bi sakrili svoje neznanje odbijaju kupovinu. Ljudi se u pravilu plae nepoznatih stvari i bolje ih je izbjei i zaobii nego priznati da ih nezna. U takvoj situaciji prodavac ne smije biti arogantan i vidno dominirati nad strunjacima kupca istiui njihovo neznanje i svoje znanje. Prodavac mora koristiti pristup dodatnim obrazloenjima i kroz prikriveni nain objasniti neki detalj. Na primjer, na pitanje tko obraunava i snosi trokove amortizacije prodavalac ne smije prisutnom efu raunovodstva rei: Vi to neznate i ja
138

Zbornik radova u Vam objasniti. Ovaj odgovor ve je stvorio jednog jakog protivnika za kupovinu leasing usluge. Meutim, slijedei pristup e efa raunovodstva pridobiti za kupovinu leasing usluge. Slijedei govor se moe prihvatiti: Kao to vam je ve poznato da se amortizacija obraunava na vlastita sredstva. Obzirom da je sredstvo leasinga ostalo u vlasnitvu leasing kompanije ona obraunava i snosi trokove amortizacije. prema tome vaa firma kao korisnik leasinga ne obraunava i ne snosi trokove amortizacije. Ovim pristupom neemo omalovaiti nego pred svima istai da on to ve zna, ali mu referent prodaje, samo radi ostalih prisutnih, daje dodatno objanjenje. Kroz dodatnu obuku prodajnog osoblja leasing kompanije osposobili bi se za odgovore i na ostala razna pitanja koja se obino javljaju u procesu prodaje leasing usluga. U fazi pregovora sa kupcima mogue je oekivati pojedina pitanja na koja prodavac ne zna odgovoriti. Kao i na prethodnom primjeru, ali u obratnom sluaju, prodavalac ne smije odgovoriti decidno da to ne zna. Time on umanjuje svoj rejting bez obzira to realno prodavac to i ne treba znati. Ali u pregovorima esto predstavnici kupca ele istai svoje znanje i omalovaiti znanje prodavca. To su najee pitanja iz oblasti raunovodstva, prava ili PDV-a. Da bi prodavalac izbjegao zamku i konfrontaciju, ali i priznao neznanje, poeljan odgovor prodavca leasing usluge mogao bi biti: Vae pitanje je vrlo pametno i struno postavljeno i molim da vam dam kompletan odgovor u toku idueg dana nakon to se konsultiram sa strunjacima iz nae firme i potvrdim svoje miljenje, i obzirom da odgovor na Vae interesantno pitanje trai razmatranje sa vie aspekata dozvolite da Vam sutra odgovorim a moe i pismeno ukoliko Vi to elite. Pored line prodaje u leasing kompanijama znaajan obim prodaje se vri kroz indirektni kanal prodaje tj. putem trgovaca posrednika. U ovom sluaju linu prodaju obavljaju referenti prodaje trgovca posrednika. Postavlja se pitanje koliko leasing kompanija treba i eli da osposobljavaju referente prodaje trgovaca posrednika za linu prodaju leasing usluga kada ti isti referenti prodaje i isti trgovci posrednici prodaju leasing usluge vie raznih leasing kompanija. U tom sluaju bi se osposobljavala indirektno i konkurencija. U indirektnom kanalu prodaje sa aspekta leasing kompanije pojavljuju se referenti prodaje koji se dominantno posveuju iznalaenju trgovaca posrednika i odnosima sa njima. U sutini se ovdje ne radi o klasinoj linoj prodaji krajnjim kupcima nego o angairanju nezavisnih agenata prodaje. Takvi poslovi se u sutini nebi ni mogli zvati poslovima line i neposredne prodaje nego menaderski poslovi prodaje koji bi obuhvatali: - pronalaenje trgovaca posrednika i pravljenje ugovora o zastupanju i predstavljanju leasing kompanije,

139

- planiranje obima suradnje, - praenje realizacije ugovora i obima suradnje, - koordinacija poslova, - osiguranje propagandnog materijala i td. U ovoj oblasti poslovanja i prodaje kroz indirektni kanal prodaje ciljevi leasing kompanije trebali bi biti: osiguranje trgovca posrednika koji bi ekskluzivno prodavao leasing usluge te kompanije, ili - osigurati kod veih trgovaca posrednika vlastitog predstavnika prodaje leasing usluga. Sa ekonomskog aspekta leasing poslovanje moemo promatrati sa stanovita davaoca usluga (leasing firme) i sa stanovita korisnika leasing usluga (kupca leasing usluga). 2. Nivoi ljudskih resursa u prodaji Prodaja u leasing kompaniji je centralna funkcija i koja osigurava realizaciju marketing koncepcije poslovanja, zadovoljava potrebe kupaca ali i ostvaruje prihod leasing kompaniji koja u pravilu omoguuje rentabilno poslovanje. Iz tih razloga ljudski resursi u prodaji moraju biti struni, kvalitetni i dorasli sve sloenijim problemima prodaje leasing usluga. Za obavljanje moderne uloge u prodaji leasing usluga potrebno je popuniti ljudske resurse prodaje u pet nivoa i to: - - - - - menader prodaje, referenti prodaje u direktnom kanalu prodaje tj. referenti line prodaje, referenti prodaje u indirektnom kanalu prodaje tj. koordinatori prodaje putem trgovaca posrednica, referenti za obradu dokumentacije, i administrativni referenti u prodaji. -

a) Menader prodaje je osoba koja je zaposlena na rukovodeem mjestu prodaje i izvrava menaderske funkcije prodaje kroz planiranje prodaje, organiziranje prodaje, popunu ljudskih resursa u prodaji, rukovoenje prodajom i kontroliranje prodaje. Menader prodaje leasing usluga da bi bio uspjean mora poznavati: -
140

marketinke principe poslovanja leasing kompanije,

Zbornik radova - - - - - - - - - - - - ciljeve poslovanja leasing kompanije, ciljeve poslovanja prodajne funkcije, tehnike i metode prodaje leasing usluga, komuniciranje sa kupcima, komuniciranje sa ljudima, planiranje prodaje leasing usluga, organiziranje prodaje, popunu ljudskim resursima prodaje, upravljanje ljudima, motivacije i nagraivanje, rukovoenje prodajom i ljudskim resursima, kontroliranje izvrenja plana prodaje, ekonomiju poslovanja prodaje (prihodi, trokovi, kalkulacija cijena, ekonomsko finansijski pokazatelji prodaje, i td.

Menader prodaje leasing usluga djeluje u sloenim uvjetima. On donosi znaajne odluke koje imaju veliki utjecaj ne samo na funkciju prodaje nego i na ukupnu leasing kompaniju. b) Referent prodaje u direktnom kanalu prodaje tj. referent line prodaje su strune osobe koje rade na prodaji leasing usluga krajnjim kupcima. To su obino vei kupci a poslovi tih referenata prodaje su: - - - - - - - - istraivanje i izbor veih kupaca, stupanje u kontakt sa tim kupcima, pripremanje i prezentacija ponude, voenje pregovaranja sa kupcima, zakljuivanje ugovora, realizacija ugovora, praenje naplate anuiteta, i povremeno kontaktiranje sa kupcima.

Da bi referenti line prodaje bili uspjeni i kvalitetni moraju se povremeno obuavati i osposobljavati za sve sloeniju prodaju leasing usluga. c) Referent prodaje u indirektnom kanalu prodaje tj. koordinatori prodaje putem trgovaca posrednika su strune osobe koje rade na koordinaciji prodaje leasing usluga putem trgovaca posrednika. Poslovi ovih referenata su:
141

- - - - - - - -

istraivanje i izbor trgovaca posrednika, stupanje u kontakt sa trgovcima posrednicima, pregovaranje o zastupanju i predstavljanju leasing kompanije putem trgovaca posrednika, zakljuivanje ugovora sa trgovcima posrednicima, koordinacija odnosa sa trgovcima posrednicima, praenje prodaje leasing usluga putem trgovaca posrednika, komniciranje i odravanje kontakata sa trgovcima posrednicima, predlaganje sistema nagraivanja trgovaca posrednika i njihovih referenata prodaje.

d) Referenti za obradu dokumentacije su strune osobe koje rade slijedee poslove: - - - - - - pripremaju dokumentaciju za referente prodaje, pomau u istraivanjima potencijalnih kupaca, pomau referentima prodaje u pripremanju ponude i prezentacije, pregledaju dokumentaciju kupca i njegov bonitet, pripremaju nacrte ugovora, prate realizaciju ugovora i tok otplate.

e) Administrativni referenti u prodaji obavljaju razne kancelarijske i administrativne poslove vezano za prodajnu funkciju. Da bi prodajna funkcija uspjeno djelovala potrebno je izvriti organizaciju prodaje po jednom od slijedeih kriterija: 1. Po kanalima prodaje leasing usluga: - direktni kanal prodaje, - indirektni kanal prodaje, 2. Po teritorijalnoj podjeli, 3. Po kupcima, 4. Po predmetnom modelu (vrstama opreme), 5. Po kombinovanom metodu dva modela naprijed navedena gdje bi jedan metod bio primarni a drugi sekundarni.

142

Zbornik radova Za uspjenu prodaju sa aspekta organizacije potrebno je imati: 1. emu prodajne organizacije, 2. Sistematizaciju radnih mjesta u sektoru prodaje, i 3. Opis poslova svakog radnog mjesta u prodaji. Postoje razni oblici organizacije prodaje a to ovisi od veliine leasing firme, ciljeva prodaje i teritorijalne rasprostranjenosti. Radi ilustracije prikazat emo samo jedan od brojnih mogunosti organizacije prodaje. 3. Nain popune ljudskih resursa prodaje Radna mjesta u prodaji leasing kompanije mogu se popunjavati na dva naina: - - iz vlastite kompanije, i prijem iz vana.

Popuna iz vlastite leasing kompanije podrazumjeva pomjeranje ve zaposlenih sa jednog radnog mjesta na drugo. Popuna i prijem iz vana podrazumjeva raspisivanje javnog konkursa i temelji se na principu konkurencije, jer se na konkurs pored ve zaposlenih u leasing kompaniji mogu prijaviti osobe koje rade u drugim firmama (leasing kompanije, banke, razna poduzea i institucije). Na ovaj nain leasing kompanija se ne zatvara jer omoguuje veu konkurenciju i iri izbor kandidata. Meutim, prijem iz vlastite sredine ima neke prednosti, jer stimulira mlae kadrove da bolje, vie i kvalitetnije rade jer oekuju u budunosti napredovanje u slubi. Nain popune ljudskih resursa u prodaji provodi se na ve uobiajene naine. Ipak je vanije imati opredjeljenje o potrebnim uvjetima za svako radno mjesto a koje je precizirano u sistematizaciji radnih mjesta u prodaji leasing usluga. Za menadera prodaje leasing usluga potrebno je imati najmanje visoku spremu ekonomskog smjera, a poeljno bi bilo imati zavren magistarski studij. Za referente prodaje i za referente obrade dokumentacije potrebno je imati najmanje visoku strunu spremu poeljno ekonomskog smjera. Meutim, pored formalne kolske spreme neophodno je ocjeniti i ostale karakteristike kao to su: - sposobnost komuniciranja,
143

- - - - - - - -

opte ekonomsko znanje, ambicioznost, elja za uspjehom i napredovanjem, potenje, pristojan izgled, znanje najmanje jednog stranog jezika, posjedovanje vozake dozvole, znanje rada na raunaru i sl.

Da bi leasing kompanija osigurala dugoronu stabilnost i obezbijedila se od neeljene fluktuacije ljudskih resursa, ona pribjegava sistematskom pravljenju rezervi u ljudskim potencijalima. To je obezbijeeno kroz zapoljavanje putem ugovora o djelu mladih kadrova koje leasing kompanija sistematski dugorono obuava i trenira da bi bili upotrijebljeni na razliitim pozicijama u kompaniji. Ovo je vano iz nekoliko razloga: novi ljudski potencijali su veoma zainteresovani za dobijanje stalnog radnom mjesta novi ljudski potencijali se prave dodatni pritisak na postojee zaposlene, te i oni postaju produktivniji i efikasniji, te tako postojei ljudski resursi se pribliavaju optimumu optereenosti novi ljudski potencijali su jeftiniji od postojeih koji su stalno zaposleni sa svim dodatnim trokovima i doprinosima novi ljudski resursi su dobro obuena rezerva u sluaju odlaska nekog od zaposlenih u leasing kompaniji za njhovo uvoenje u posao i obuku kompanija ima dovoljno vremena i ne radi to pod pritiskom, te je i kvalitet obavljene obuke je na viem nivou novi ljudski resursi su multifunkcionalni i mogue ih je zaposliti na vie razliitih funkcija u leasing kompaniji za bilo kakvo uvoenje i implementaciju novih savremenijih tehnologija, programa ili savremenijih rjeenja u kompaniji je znatno lake sa mlaom radnom snagom

144

Zbornik radova ZAKLJUAK

Savremena uloga ljudskih resursa u prodaji leasing usluga proizlazi iz sloenosti leasing usluge, maksimalnom orjentacijom na kupce i sve veom konkurencijom na tritu. Moderna uloga prodavca leasing usluge nije samo ponuda i prodaja leasing usluge. Njihova uloga i zadaa sve vie postaje faktor koji cjelovito zadovoljava potrebu kupca. On mu osigurava potrebno sredstvo, ali ujedno mu predlae i rjeava problem osiguranja novanih sredstava sa kojim e putem anuiteta otplaivati potrebno i nabavljeno sredstvo. Znaaj i uloga prodavalaca leasing usluga naroito u direktnoj linoj prodaji dobija na irini i strunosti jer prodavac leasing usluge ne kontaktira sa samo referentom nabave kupca jer se sada na strani kupca pojavljuju i ostali strunjaci iz oblasti finansija, raunovodstva i prava. Oni se suoavaju sa agresivnim, konkurentskim predstavnicima prodaje, imaju inferiorni status u odnosu na kupca, esto nemaju ovlatenje da urade ono to je neophodno da bi pridobili kupca, a ponekad im se deava da izgube velike narudbe za koje su se ba zalagali.5 Kandidati u startu ne moraju poznavati specifinosti leasing usluge i mogua pitanja koja e im postavljati kupci. To se postie nakon prijema u radni odnos kroz dodatnu obuku prodajnog osoblja. Za neka radna mjesta koja su vanija potrebno je primati nove ljude sa dosadanjim kraim radnim iskustvom, ali ih kroz dodatnu obuku kao i pripravnike osposobiti za uspjenog prodavca leasing usluga.

LITERATURA

1. Backovi, Enver (1997). Poslovne finansije, redaktor Zijad Njuhovi, Svjetlost, Sarajevo. 2. Sally Dibb, Lyndon Simkin, William M. Pride, O. C. Ferrell, (1995). Marketing, Mate, Zagreb. 3. Willem Verbere i Richard P. Bagozzi, (2000). Sales call anxiety exploring what it means when fear rules a sales encounter, Journal of marketing.
5 Willem Verbere i Richard P. Bagozzi, Sales call anxiety exploring what it means when fear rules a sales encounter, Journal of marketing, 2000., str. 88.

145

146

Zbornik radova

UTICAJ MARKETING KONCEPCIJE NA USPJENO ZAPOLJAVANJE

IMPACT MARKETING CONCEPT SUCCESSFULEMPLOYMENT

Doc. dr.sc. Fahrudin Fehri, Fakultet poslovne ekonomije, Univerzitet/Sveuilite VITEZ u Travniku

SAETAK: Vrijeme u kojem danas ivimo, radimo i poslujemo, obiljeeno je velikim i neizvjesnim promjenama koje se raflektuju na trite rada i kapitala, to u mnogome uslonjava tokove nae domae privredne aktivnosti. Marketing koncepcija kao preduvjet za ostvarenje reprodukcijskog ciklusa postala je imperativ kako za poslodavce tako i za nezaposlene u rjeavanju njihovih vlastitih dilema oko zapoljavanja. To bi znailo da i jedni i drugi treba da usvoje i prihvate marketinku orjentaciju u zadovoljavanju obostranih zahtjeva, potreba i elja, jer ako izostane upotreba marketing koncepcije u pogledu zapoljavanja, izostat e i zadovoljstvo, kao i ispunjenje njihovih oekivanja. Sutina marketinke orjentacije je da onaj ko trai posao ne nudi sebe (kao gotov proizvod), ve da svojim aktivnostima nudi rjeenje nekih poslodavevih zahtjeva i problema. Ako smo spremni da poslodavcu ponudimo alternative za rjeavanje njegovog problema, a ne prodajemo svoje zanimanje, onda smo u mogunosti da se uklopimo u to to on trai, te imamo anse za dobijanje posla, ako ne, onda e ga dobiti neko drugi ko je spremniji da se prilagodi tritu rada.
Kljune rijei: marketing koncepcija, konkurentnost, generiranje razvoja, osposobljenost kadrova, trine potrebe, poveanje zaposlenosti.

ABSTRACT: The time in which we live, work and do business, marked by a large and uncertain changes that raflektuju on labor and capital markets,
147

which greatly complicates the mainstream of our domestic economic activity. Marketing concepts as a precondition for the realization of the reproductive cycle has become imperative for both employers and the unemployed in addressing their own dilemma of employment. This would mean that both are supposed to adopt and embrace a marketing orientation in meeting the mutual demands, needs and desires, because if you fall behind in the use of marketing concepts in terms of employment, would not automatically and satisfaction, and fulfillment of their expectations. The essence of marketing orientation is the one who seeks a job does not offer himself (as a finished product), but their activities offers a solution to some of the employers requirements and problems. If you have an employer willing to offer alternatives to solve its problems, rather than sell his interest, then we are able to fit into what he seeks, and we have a chance of getting a job, if not, then you will get someone else who is willing to adapt to the labor market. Keywords: marketing concept, competitiveness, generate development, qualification of personnel, market demand, increase employment.

UVOD
Imajui u vidu da je marketing upravljaki proces koji je usmjeren na kreiranje potranje za odreenim proizvodom odnosno uslugom na tritu, navodi na promiljanje da marketing svojim aktivnostima uestvuje u zanavljanju reprodukcijskog ciklusa koji se nebi mogao realizovati bez osmiljene i uinkovite upotrebe ljudskih resursa. Ako prihvatimo injenicu da je globalizacija i internacionalizacija trita poruila nacionalne granice i obezbijedila slobodan protok roba, usluga, kapitala i rada, dok je s druge strane dovela domae kompanije i njene resurse u nezavidan poloaj, govori u prilog da su nai privredeni subjekti, na domai kapital i radna snaga nepripremljeni za promjene koje se deavaju nametnutim globalizacijskim trendovima. Marketing koncepcija kao nain promiljanja, poslovanja i opredjeljenja naspram trita jo uvijek nije uvedena u veliki broj naih domaih poduzea to se u znaajnoj mjeri odraava na njihovu konkurentsku snagu kao jedan od preduvjeta za opstojnost postojeih i zapoljavanje novih kadrova. Velika veina naih poduzetnika nije dovoljno educirana ak niti da prepozna konkurentsku prednost vlastite kompanije ili njenog proizvoda, te se esto postojea komparativna prednost uzima kao isticanje konkurentske, to
148

Zbornik radova zapravo predstavlja poveanu opasnost za poslovanje samog poduzea. S obzirom da konkurentsku prednost nije jednostavno razviti i istu sauvati, a niti je mogue zamijeniti je komparativnim prednostima koje se oslanjaju na prirodne resurse, jeftinu radnu snagu i dr. ve je neophodno razvijati strategije konkurentnosti zasnovane na znanju, temeljitom poznavanju potreba na tritu, saradnji poduzea na njihovom udruivanju i zajednikom nastupu na tritu, to u konanici dovodi do jaanja onih snaga koje se na tritu prepoznaju kao konkurentske. Vrijeme je iza nas kada su poduzea u dravnoj svojini obezbjeivala cjelokupan reprodukcijski ciklus, dok sve vie a naroito u zadnje vrijeme privatni sektor predstavlja glavnu pokretaku snagu za otvaranje novih radnih mjesta, stvaranje investicionih mogunosti i pokretanje tehnolokih inovacija koje omoguavaju razvoj drutva u cjelini. Meutim, poduzetnici i poslodavci moraju mijenjati koncepciju i nain promiljanja vlastitog poslovanja koje se do sada pokazalo nekonkurentnim ak i u naem domaem poslovnom okruenju. Njihov cilj treba da bude diferenciranje ili sklanjanje po teoriji nie od velikih i snanih kompanija iji su proizvodni programi ili proizvodi u direktnoj konkurenciji. Proces unapreenja konkurentnosti u naem domaem poslovnom okruenju zahtijeva od svih stakeholdera (vladin sektor, poslodavci, univerziteti, zavodi i agencije za zapoljavanje, poduzetniki inkubatori, udruenja poslodavaca i dr.), da rade zajedno u kreiranju konkurentnosti kao jedinom nainu suprostavljanja nemilosrdnoj konkurenciji na globalnom tritu. S obzirom da je traenje posla postala jedna gotovo isprofilirana profesionalna orjentacija modernog vremena, u kojoj se najvei broj onih koji tragaju za poslom osjeaju veoma nelagodno, stidljivo, pa ak i ponieno, treba da zabrine ne samo one koji posao trae, ve i one koji uestvuju u kreiranju strategije zapoljavanja u BiH. Meutim, ako se osvrnemo na trite radne snage savremenih ekonomija, uoit emo da je to normalna i ustaljena poslovna aktivnost koja vas pokree da traite zaposlenje kao prvo zanimanje, da mijenjate poslodavca ili u nekim sluajevima da mijenjate potpuno profesionalno zanimanje, a sve u cilju vlastitog ostvarenja zamiljenih ivotnih ciljeva.

149

MARKETING KONCEPCIJA U FUNKCIJI POVEANJA ZAPOSLENOSTI

Nekada su promjene na tritu rada odraz modernog i tehnolokog napredovanja, odnosno rezultat modernog naina poslovanja i brzog prilagoavanja promjenama u okruenju, a nekada posljedica slabog ekonomskog razvoja i nepripremljenosti tranzicijskih ekonomija da se pokuaju izboriti za opstojnost u sve turbulentnijem i konkurentski izotrenijem trinom okruenju. Sve snanija konkurencija na tritu rada nametnula je slobodan i brz protok ljudskih resursa, to je za nepripremljene tranzicijske zemlje kao to je BiH postalo izazov ali i prijetnja sa moguim negativnim ishodom. U potpunom haosu koji vlada u segmentu zapoljavanja izostalo je potivanje zakonskih uzansi koje svima garantuju jednakopravnost i iste arine u zapoljavanju i to putem zavoda za zapoljavanje, to nas navodi na jednostavan zakljuak da i poslodavci i nezaposleni u rjeavanju vlastitih dilema oko zapoljavanja treba da usvoje i prihvate marketinku orjentaciju. Ako je osnovna filozofija marketinke koncepcije pravilno shvaena, onda se moe jasno uvidjeti da je kompletna marketinka orjentacija okrenuta krajnjem korisniku to u osnovi stavlja fokus na njegove potrebe, zahtjeve i elje, pa ak i one skrivene koje marketari nemogu zadovoljiti. U traenju posla, to bi znailo da je fokus na poslodavcima i njihovim potrebama, eljama, a ne na nama, odnosno naim eljama i potrebama. Ako poslodavcu zatreba neko zanimanje koje nije u skladu sa strunom spremom onoga ko trai posao, bilo bi logino da se trailac posla koji dobije takav posao brzo prilagodi (specijalizira) za traeno zanimanje, a nikako da pokuava da se nametne kao dobar poznavalac svoje stvarne strune spreme. Sutina marketinke orjentacije je da onaj ko trai posao ne nudi sebe (kao gotov proizvod), ve da svojim aktivnostima nudi rjeenje nekih poslodavevih problema i zahtjeva. Ako smo spremni da poslodavcu ponudimo alternative za rjeavanje njegovog problema, a ne da prodajemo svoje zanimanje, onda smo u mogunosti da se uklopimo u ono to on trai, imamo anse za dobijanje posla, ako ne, onda e ga dobiti neko drugi ko je spremniji da se prilagodi tritu rada. Bilo bi poeljno da oni koji trae posao nastoje da sebe i svoje sposobnosti prilagode poslovima koji se trae, odnosno da svoja znanja i umijea prilagode trenutnoj potranji. Ako bi oni koji su nezaposleni shvatili znaaj marketinke koncepcije u zapoljavanju, oni bi plasiranje svojih sposobnosti, znanja i umijea na tritu rada shvatili isto kao i proces ponude proizvoda ili usluga na tritu. Kada bi primijenili poznati marketinki miks 4P koji podrazumijeva (proizvod, cijenu, distribuciju i promociju), bilo
150

Zbornik radova bi nam potpuno jasno kako svi ti elementi (ukoliko budu pravilno shvaeni) utiu na uspjeno zapoljavanje. Osoba koja eli da se zaposli sa svim svojim sposobnostima, znanjem i umijeem je personifikacija proizvoda, ali ne i uvijek gotovog proizvoda, jer ga je potrebno nekada dodatno oblikovati i mijenjati u skladu sa potrebama poslodavaca. Ako je taj proizvod u skladu sa oekivanjima poslodavaca onda je on skuplji, traeniji od onoga koga treba dodatno educirati ili mu ak mijenjati njegovo ranije zanimanje. Ali ve tu nastaje problem koji je trebalo rijeiti mnogo ranije, jer traenje posla je proces koji zapoinje mnogo ranije nego to se vi evidentirate na zavod za zapoljavanje. To vrijeme procesa traenja posla povezano je sa izborom vaeg srednjeg obrazovanja pa ak i prije toga, to vae zaposlenje ini jo neizvjesnijim, jer ste se vi mnogo ranije opredijelili za vae zanimanje nego to ste mogli predvidjeti potrebe za radnom snagom na tritu. Ali ni to nije dovoljno snano opravdanje da vi u okruenju u kojoj je razvijena industrija rudarstva odluujete se za upis u muziku kolu ili upisujete studij za pilote u dravi u kojoj nema niti jednog aviona. To znai da proizvod mora da se trai na tritu da bi mogao da se proda. Meutim, ukoliko ste spremni da se brzo prilagodite odnosno uskladite svoje predhodno zanimanje, sposobnosti i znanja sa zahtjevima koji dolaze sa trita rada, onda ste u situaciji da vi sebe kao proizvod uspjeno plasirate na tritu rada i to prvenstveno kao rezultat ispunjavanja potreba i elja poslodavca. Cijena koju prilikom zapoljavanja elite da postignete za svoj rad, nesmije biti ni preskupa a niti prejeftina. Da bi ispravno postavili cijenu svoga rada, morate dobro poznavati trite rada, potranju na tritu, a ujedno morate poznavati percepciju poslodavca koji ve unaprijed ima formiranu cijenu korisnosti od obavljenog posla koji od vas oekuje. Bilo bi dobro da ni u kom sluaju ne podcijenite svoj rad, jer e poslodavac u samom poetku izgubiti povjerenje u vae sposobnosti, a ako postavite previsoku cijenu od koje ne odustajete, onda e poslodavac potraiti neto jeftiniju radnu snagu za isti posao. Nezaobilazno pitanje koje se uvijek namee kao nepoznanica je kako pronai poslodavca, odnosno kojim kanalom (distribucija) ete vi kao proizvod doi u prvi kontakt sa poslodavcem. Najei kanali kontakta sa poslodavcem su putem oglasa, zavoda za zapoljavanje, agencija za zapoljavanje, web sajta na kojem se oglaavaju radna mjesta, ili neke veze koja e vam omoguiti kontakt sa poslodavcem. Da bi va kontakt sa poslodavcem bio uspjean morate imati pripremljenu vau biografiju (CV) u kojem biste istakli sve one vae sposobnosti i znanja od kojih poslodavac oekuje najvie koristi u obavljanju povjerenih vam poslova. Veoma esto, a to je i praksa pokazala da se nezaposlene osobe prijave na zavod za zapoljavanje i stime misle da je njihova aktivnost u traenju posla zavrena. To zasigurno nije dovoljno i neophodno je da vi traite posao a ne da samo ekate posao za vas. Meutim, ako ste ve prepoznati ili poznati kao veliki strunjak, ako je vae zanimanje
151

deficitarno a za istim ima stalna potreba, ili ako se ulo o vama kako ste vrijedni i da vredite, onda e posao traiti vas a ne vi posao. Ali ako ve nije tako, pratite oglase i prijavljujte se na njih, prijavite se na web sajtove koji se bave posrednitvom u zapoljavanju, kontaktirajte agencije za zapoljavanje i oglaavajte se sa svojim znanjima i umijeima u svim onim glasilima koja su interesantna za poslodavce.

U KOM SMJERU DO NOVOG ZAPOLJAVANJA?

Politika i ciljevi EU u pogledu novog zapoljavanja usmjereni su razvoju MSP-a, sa posebnim osvrtom na uklanjanje barijera administrativnog, finansijskog i pravnog karaktera, te poticanju njihovog udruivanja u jedinstveno trite. Ono to zaokuplja nau panju jeste da je EU-a usmjerila svoju pomo MSP-a upravo u manje razvijenim regijama zemalja u tranziciji, pa samim time i u BiH, pri emu se njihova pomo ogleda najee u promociji saradnje i partnerstva, pomo u nabavi kapitala, unapreenju kvalitete menaderskog djelovanja, kao i prenoenju iskustava iz onih regija koje su ostvarile pozitivnu poslovnu praksu. Vrijeme u kojem su politike i ciljevi EU u pogledu razvoja privrede u cjelini na prostoru BiH bile gotovo nametnute, opteretila su moja skromna promiljanja koja su ila u pravcu da se naa privredna drutva tipa Energoinvest, ipad, eljezara Zenica i druga slina poduzea, ele na taj nain zapostaviti u svom razvoju, kako bi im se umanjila nekadanja konkurentska snaga koja je postojala svojevremeno na tritu, a da nam se zauzvrat pomogne u razvoju koncepta MSP-a. Ova moja promiljanja sam odbacio i napustio tek onda kada sam spoznao da je brzina razvoja malih i srednje velikih poduzea znaajno vea nego kod velikih privrednih drutava i to je u malim i srednjim poduzeima zaposleno vie od dvije treine ukupno zaposlenih, te da se veina poslovnih aktivnosti upravo pokree na nivou mikro poduzea. Nadalje, moglo se uoiti da se tokom dueg vremenskog perioda broj radnih mjesta, odnosno broj novo zaposlenih generira upravo u mikro i malim poduzeima, dok su velika poduzea postala teko pokretljiva, optereena zastarjelim tehnolokim postupcima, nainom rada i nekonkurentna u savremenoj trinoj orjentaciji, to je u konanici dovelo i do smanjenja potrebe za novim upoljavanjem a kasnije i do otputanja postojeih zaposlenika. Europska unija donijela je Europsku povelju o malim poduzeima, koja polazi od ocjene da mala poduzea predstavljaju temelj europske privrede i da su ona glavni generator zapoljavanja, i mjesto u kojima se razvijaju mnogobrojne poslovne ideje. Meutim, i dalje su na sceni barijere koje drava BiH nemoe da savlada, a koje se odnose na stvaranje pozitivnog poduzetnikog okruenja, te razvoja poduzetnike kulture. Primijetno je
152

Zbornik radova dsustvo svih aktivnosti u povezivanju odnosno udruivanju malog i srednjeg biznisa sa velikim privrednim subjektima kao to je to praksa susjednih razvijenih zemalja u naem okruenju. Mentalni sklop bh-a poduzetnika ljubomorno uva svoj kapital i ne eli zaposliti one kadrove-menadere koji bi svojim znanjima, umijeem i strunou doprinijeli brem razvoju i konkurentskom jaanju takvih poduzea. Ideje o udruivanju njihovih poslovnih kapaciteta, barem na nivou promocije ili zajednikog nastupa na sajmovima nisu jo uvijek ozbiljnije shvaene, a potreba za formiranjem klastera ili nekog zajednikog poduzea u cilju jaanja konkurentskog nastupa na tritu, nemoe ni kao ideja da postane dio zajednike stvarnosti.

NEUSKLAENOST PONUDE I POTRANJE NA TRITU RADA

Odlika velikog broja zemalja u tranziciji kroz koju prolazi i bh-a je neusklaenost ponude i potranje na tritu rada, to one koji trae posao a takoer i poslodavce dovodi u stanje nezadovoljstva i poslovne neizvijesnosti. Na jednoj strani poslodavci imaju potrebu i trae strunu i osposobljenu radnu snagu, osobe sa steenim poslovnim iskustvom, ali jo uvijek spremne da brzo ue i jo bre se prilagoavaju i prihvataju promjene koje se svakodnevno deavaju u poslovnom okruenju. Na drugoj strani imamo preveliki broj prijavljenih lica na zavodima za zapoljavanje koji ekaju godinama posao, za ijim zanimanjima nepostoji gotovo nikakav interes poslodavaca, a i sami nisu spremni za aktivniji odnos u smislu vlastitog osposobljavanja i prilagoavanja onim zanimanjima koja su vie traena na tritu rada. Potreba za cjeloivotnim uenjem postaje rutinska aktivnost svih onih koji ele opstojnost ili napredovanje na tritu rada. S obzirom da na tritu rada se deavaju svakodnevne promjene koje nameu obavezu razvijanja sposobnosti za prihvatanje stalnih poslovnih promjena, dovodi do novih prilika i ansi u zapoljavanju, a samim time i do odreenih prijetnji onima koji nisu u mogunosti da svoja zanimanja zamijene za ona koja su vie traena na tritu rada. Imajui u vidu promjene koje se deavaju na tritu rada, neophodno je da svi oni stakeholderi koji utiu na kreiranje profesije (zanimanja), a kasnije i oni koji povezuju radnu snagu sa poslodavcima (zavodi za zapoljavanje), kreiraju, promoviu i realizuju programe namijenjene korisnicima njihovih usluga i promoviu znaaj i potrebu cjeloivotnog uenja u skladu sa potranjom na tritu rada. Donedavno se nezaposlenim licima pristupalo sa jedinstvenim, zajednikim programima prekfalifikacije u realizaciji programa strunog usavravanja ili prekvalifikacije, dok savremeni trini trendovi
153

i postojea praksa zahtijevaju kreiranje i realizaciju strunog tretmana za svako ponaosob nezaposleno lice, jer sve vie europski standardi u fokus interesovanja stavljaju brigu za pojedinca a ne ciljnih grupa. Cilj je pripremiti za posao radnika koji e moi adekvatno da odgovori sve zahtjevnijim poslodavcima. Ukoliko se kontinuirano istrauje i analizira trite radne snage i ukoliko se uspostavi aktivan odnos svih uesnika u kreiranju, nastajanju odreenog zanimanja, sa posebnim osvrtom na istraivanje zahtjeva i potreba poslodavaca, malo je za vjerovati da e se deavati ovakav vid neusklaenosti ponude i potranje na tritu rada. Savremeno trite rada, dominantno kao rastue trite, zahtijeva takvu radnu snagu koja je do te mjere profesionalno isprofilirana i struno osposobljena da u savremenim poslovnim procesima pridonose najvie profita i krajnjeg zadovoljstva korisnika njihovih proizvoda i usluga. Nae domae trite nudi jeftinu i neadekvatno osposobljenu radnu snagu od koje se nemogu oekivati znaajniji poslovni efekti, te je ve poodavno zamijenjena tehnolokim postupcima novih generacija ukljuujui i robote, tako da savremeno trite kapitala i rada svakodnevno gubi potrebu za takvom radnom snagom.

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Sutina marketinke orjentacije je da onaj ko trai posao ne nudi sebe kao gotov proizvod, ve da svojim aktivnostima nudi rjeenje nekih poslodavevih problema i zahtjeva. Ako smo spremni da poslodavcu ponudimo alternative za rjeavanje njegovog problema, a ne da prodajemo svoje zanimanje, onda smo u mogunosti da se uklopimo u to to on trai, imamo anse za dobijanje posla, ako ne, onda e ga dobiti neko drugi ko je spremniji da se prilagodi tritu rada. Bilo bi poeljno da oni koji trae posao nastoje da sebe i svoje sposobnosti prilagode poslovima koji se trae, odnosno da svoja znanja i umijea prilagode trenutnoj potranji. Ako bi oni koji su nezaposleni shvatili znaaj marketinke koncepcije u zapoljavanju, oni bi plasiranje svojih sposobnosti, znanja i umijea na tritu rada shvatili isto kao i proces ponude proizvoda ili usluga na tritu. Prola su vremena kada su se tradicionalni faktori kao to su prirodna bogatstva i veliki broj nezaposlene jeftine radne snage kod jednog broja makroekonomskih teoretiara smatrali kao jedan od elemenata konkurentske prednosti, ve je vrijeme u kojem je neophodno razvijati strategije konkurentnosti zasnovane na znanju, temeljitom poznavanju potreba na tritu, saradnji poduzea u njihovom udruivanju i zajednikom nastupu na tritu, to u konanici dovodi do jaanja onih snaga koje se na tritu prepoznaju kao konkurentske. Savremeno trite rada, dominantno kao rastue trite, zahtijeva takvu radnu snagu koja je do te mjere profesionalno
154

Zbornik radova isprofilirana i struno osposobljena da u savremenim poslovnim procesima pridonosi najvie profita i krajnjeg zadovoljstva korisnika njihovih proizvoda i usluga. Nae domae trite nudi jeftinu i ne adekvatno osposobljenu radnu snagu od koje se nemogu oekivati znaajniji poslovni efekti, ve je poodavno zamijenjena tehnolokim postupcima novih generacija ukljuujui i robote, tako da savremeno trite kapitala i rada svakodnevno gubi potrebu za takvom radnom snagom. Imajui u vidu promjene koje se deavaju na tritu rada, neophodno je da svi oni stakeholderi koji utiu na kreiranje profesije (zanimanja), a kasnije i oni koji povezuju radnu snagu sa poslodavcima (zavodi za zapoljavanje), kreiraju, promoviu i realizuju programe namijenjene korisnicima njihovih usluga i promoviu znaaj i potrebu cjeloivotnog uenja u skladu sa potranjom na tritu rada isto kao i proces ponude proizvoda ili usluga na tritu. Ako su globalizacijski procesi uinili trite kapitala i rada otvorenim, postavlja se s pravom logino pitanje, zato nai nezaposleni kadrovi nisu pronali svoje mjesto na takvim tritima. Odgovor na ovo pitanje je veoma kompleksan, i skriva se u razliitim segmentima nae drutvene zbilje, ali ono to je oigledno je da mi proizvodimo kadrove koji mogu raditi samo u ogranienom poslovnom okruenju, jer zanimanja naih nezaposlenih nisu kompatibilna zanimanjima i radnom osposobljenou uposlenika zapadnoevropskog trita rada. Meutim, mnotvo barijera u novom zapoljavanju mogue je umanjiti pravovremenom upotrebom marketing koncepcije, i to naroito u odabiru obrazovnog profila, odnosno preferenciji budueg zanimanja, kao i pokretanju vlastitih poduzetnikih ideja koje nude najbri oblik zapoljavanja i koje su generator budueg ekonomskog razvoja drutva u cjelini.

155

156

Zbornik radova FISKALIZACIJA U FUNKCIJI POVEANJA NAPLATE JAVNIH PRIHODA

FISKALIZATION GEARED TOWARDS ENHANCING THE COLLECTION OF PUBLIC REVENU

Doc. dr. Zijo Veledar, Fakultet poslovne ekonomije, Sveuilite / Univerzitet VITEZ u Travniku

SAETAK: Fiskalizacija je pojam koji se u posljednje vrijeme najvie spominje u FBiH, zbog vie razloga. Proces koji je otpoeo u FBiH s ciljem da se pod kontrolu stavi evidencija prometa je fiskalizacija. U skladu sa zakonskom regulativom, kao i prateim propisima, otpoeo je angaman na polju fiskalizacije. Smatra se da je to jedan od koraka u cilju smanjenja sive ekonomije. Iskustva i praksa su razliita u razliitim dravama. Komparacija je nuno prihvatljiva kako u pojmovnom tako i u praktinom dijelu u entitetima unutar BiH i sa drugim dravama.

Potpuna primjena novog Zakona o fiskalnim sistemima na nivou Federacije BiH moe se oeki vati tek u 2011. godini, iako je on stupio na snagu 1. januara 2010. godine. Dakle, za provoenje zakona izraeni su i donseni provedbeni podzakonski akti ime su steeni svi potrebni uslovi za finalizaciju pripremnih aktivnosti odnosno sainjavanje zapisnika o ispunjavanju uvjeta za poetak fiskalizacije.
Evidentiranjem ostvarenog gotovinskog prometa kroz fiskalne sisteme bez sumnje e uticati na porast iskazanog ukupnog prihoda kako na nivou registrovanih obveznika fiskalizacije tako i na nivou FBiH. Podizanjem nivoa ukupnog prihoda poveat e se uee realne u odnosu na sivu ekonmiju. Konaan rezultat je poveanje osnovice za oporezivanje dobiti sa Implikacijom na poveanje poreza na dobit, odnosno doi e do poveanja javnih prihoda kao jednog od indikatora ekonomskog rasta. Poveanje budetskih prihoda omoguit e Vladama u FBiH investiranje u programe novog zapoljavanja sa oekivanim uticajem na smanjenje stope nezaposlenosti. Kljune rijei: fiskalizacija, fiskalni sistemi, porezni obveznik, gotovinski promet, javni prihod
157

UVOD U Federaciji BiH projekat fiskalizacije je zapoeo na kraju 2008-e godine sa Odlukom o pokretanju postupka uvoenja fiskalnih kasa po GRPS sistemu kao najsavremenijem rjeenju za fiskalizaciju. Polovinom 2009. godine je i zvanino poeo proces fiskalizacije u FbiH, nakon to je Vlada Federa cije BiH utvrdila i u parlamentar nu proceduru uputila Nacrt Zakona o fiskalnim sistemima, kojim je propisana obaveza evidentiranja svakog pojedinano ostvarenog pro meta preko fiskalne kase ili drugog fiskalnog proi zvoda nezavisno od naina plaanja.

Krajem 2009.godine Parlament Fede racije BiH donio je Zakon o fiskalnim sistemima (Slubene novine Federacije BiH, broj: 81/09) koji, u okviru fiskalne reforme, propisuje uvoenje fiskalnih instrumenata i tehniko opremanje poreskih obveznika elementima digitalnih i telekomunikacionih tehnologija. Prema ovom novom propisu, obavezu opre manja komunikacionim tehnologijama ima svako lice upisano u registar za promet dobara i pruanje usluga, a kao krajnji cilj njegovog praktinog pro voenja je potpuno ostvarivanje pravne sigurnosti prilikom trgovanja, te stabilnosti i zatite potroa a, uz pomo posebne komisije Federalnog mini starstva finansija, Porezne uprave Federacije BiH i Uprave za inspekcijske poslove, koje su zaduene za nadzor nad provoenjem Zakona o fiskalnim si stemima. Potpuna primjena novog Zakona o fiskalnim sistemima na nivou Federacije BiH moe se oeki vati tek u 2011. godini, iako je on stupio na snagu 1. januara 2010. godine. Dakle, za provoenje zakona izraeni su i donseni provedbeni podzakonski akti ime su steeni svi potrebni uslovi za finalizaciju pripremnih aktivnosti odnosno sainjavanje zapisnika o ispunjavanju uvjeta za poetak fiskalizacije.
Fiskalizacija je pojam koji se u posljednje vrijeme najvie spominje u FBiH, zbog vie razloga. Proces koji je otpoeo u FBiH s ciljem da se pod kontrolu stavi evidencija prometa je fiskalizacija. U skladu sa zakonskom regulativom, kao i prateim propisima, otpoeo je angaman na polju fiskalizacije. Smatra se da je to jedan od koraka u cilju smanjenja sive ekonomije. Iskustva i praksa su razliita u razliitim dravama. Komparacija je nuno prihvatljiva kako u pojmovnom tako i u praktinom dijelu u entitetima unutar BiH i sa drugim dravama. Posljednja desetljea XX. stoljea snano su obiljeena internacionalnim
158

Zbornik radova procesima u svim sferama politikog i ekonomskog ivota. Ovi procesi zahvatili su sve segmente nacionalne ekonomije zemalja. Male i otvorene zemlje kreiraju nacionalnu fiskalnu politiku uzimajui u obzir meunarodne standarde i eksterne, egzogene faktore iz meunarodnog okruenja. Fiskalizacija je pojam koji se u posljednje vrijeme najvie spominje u FBiH, zbog vie razloga. Proces koji je otpoeo u FBiH s ciljem da se pod kontrolu stavi evidencija prometa je fiskalizacija. U skladu sa zakonskom regulativom, kao i prateim propisima, otpoeo je angaman na polju fiskalizacije. Smatra se da je to jedan od koraka u cilju smanjenja sive ekonomije. Iskustva i praksa su razliita u razliitim dravama. Komparacija je nuno prihvatljiva kako u pojmovnom tako i u praktinom dijelu u entitetima unutar BiH i sa drugim dravama. Meunarodni faktor na globalnom planu koji utie na nacionalne fiskalne politike jeste politika meunarodnih finansijskih institucija, poput Meunarodnog monetarnog fonda ili Svjetske banke, koje diktiraju fiskalne ciljeve zemalja dunika, kako bi odrale njihovu fiskalnu stabilnost, a time i kreditnu sposobnost u pogledu izvrenja programa i preuzetih obaveza prema institucijama. U fiskalnom smislu BiH je zemlja sloene strukture, izvorno visoko decentralizirana, sa snano naglaenom politiko-administrativnom asimetrijom, koja ima posljedice na ukupan fiskalni sistem BiH. Izbor evropskog puta obavezuje fiskalne vlasti u BiH da dalje usklauju fiskalni sistem i politiku s politikom EU. Kako se s uvoenjem ovakvog sistema

usa glasila i evropska zajednica, oigledno je da je do nesena politika odluka da se dosljedno kontrolie ostvareni promet, bilo putem izdatih faktura svih pravnih i fizikih lica, bilo onih subjekata u poslo vanju koji preteno obavljaju gotovinski promet.

Evidentiranjem ostvarenog gotovinskog prometa kroz fiskalne sisteme bez sumnje e uticati na porast iskazanog ukupnog prihoda kako na nivou registrovanih obveznika fiskalizacije tako i na nivou FBiH. Podizanjem nivoa ukupnog prihoda poveat e se uee realne u odnosu na sivu ekonmiju. Konaan rezultat je poveanje osnovice za oporezivanje dobiti sa implikacijom na poveanje poreza na dobit, odnosno doi e do poveanja javnih prihoda kao jednog od indikatora ekonomskog rasta. Poveanje budetskih prihoda omoguit e Vladama u FBiH investiranje u programe novog zapoljavanja. Smanjenjem stope nezaposlenosti FBiH i BiH e se pribliiti makroekonmskoj stabilnosti od koje je, mora se priznati, u ovom trenutku daleko.

159

Pretpostavke za fiskalizaciju u FBiH Koliko je fiskalizacija kompleksan i sloen postupak to ukazuje injenica da je Zakon o fiska-lizaciji doneen u decembru 2009.godine, a postupak fiskalizacije je zapoet tek u drugoj polovini 2010. godine. Ovo iz razloga to je trebalo donijeti akta za njegovo provoenje, odnosno implementaciju, zatim registrovati proizvoae fiskalnih kasa, dodjeliti licence za ovlatene proizvoae, utvrdi ti mreu servisa i obezbjediti dovoljan broj kasa, edukovati poreske slubenike i poreske obveznike za provoenje ovog kompleksnog postupka. Pravni osnov za fiskalizaciju ini Zakon o fiskalnim sistemima (Slubene novine Federacije BiH, br. 81/09) i trebao se poeti primjenjivati od 01.01.2010.g. Provoenje postupka fiskalizacije ureeno je podzakonskim provedbenim aktima. Pregled propisa koji reguliu fiskalni sistem u FBiH prikazan je u narednoj tabeli:

Tabela br 1. Propisi koji reguliu Fiskalni sistem u F BiH R.Br Propis Objavljen u 1 Zakon o fiskalnim sistemima Slubene novine Federacije BiH 2 Pravilnik o vrstama i oblicima plombi Slubene novine fiskalnog sistema Federacije BiH 3 Pravilnik o izgledu fiskalnih, nefiskalnih i Slubene novine testnih dokumenata, znaenju pojedinih Federacije BiH podataka sadranih u fiskalnim dokumentima i konturama, obliku i sadraju fiskalnog loga Slubene novine 4 Pravilnik o vrstama fiskalnih Federacije BiH ureaja, tehnikim i funkcionalnim karakteristikama dijelova fiskalnih sistema, vrstama servisiranja i resetiranja i oznakama djelova fiskalnih sistema 5 Pravilnik o izgledu i sadraju zahtjeva, Slubene novine Federacije BiH obrazca, obavjetenja i ostalih prateih dokumenata uz fiskalne sisteme 6 Pravilnik o sadraju formulara i nainu Slubene novine ispitivanja dijelova fiskalnih sistema Federacije BiH

Broj 81/09 11/10 11/10

11/10

30/10 31/10

160

Zbornik radova 7 8 Pravilnik o postupcima i redosljedu radnji u procesu fiskalizacije Pravilnik o registrovanju proizvoaa/ zastupnika fiskalnih sistema Slubene novine 31/10 Federacije BiH Slubene novine 4/10 Federacije BiH

Obavezu za fiskalnim ureajima imaju oni koji evidentiraju svako pojedinano ostvarivanje prometa neovisno od naina plaanja (gotovina, ek, kartica, virman,i slino) kao i svako lice koje je upisano u odgovarajui registar prometa dobara i pruanja usluga klijentima. To podrazumjeva pravna lica koja su po vaeim propisima registrovana za obavljanje odreene privredne i druge zakonom propisane djelatnosti. Svaki poduzetnik koji je kod nadlenog organa registrovan za obavljanje samostalne privredne i druge zakonom propisane djelatnosti podlijee obavezi. Od obaveze posjedovanja fiskalne kase prema odredbama Zakona izuzeti su: samostalni poljoprivredni proizvoa, u sluaju prodaje vlastitih poljoprivrednih proizvoda na pijanim tezgama i porodinom poljoprivrednom gazdinstvu, vlasnik samostalne zanatske radnje, u sluaju prodaje vlastitih proizvoda umjetnikog i starog zanatstva i domae radinosti na pijanim tezgama i slinim objektima, banke i osiguravajua drutva, energetska, komunalna, telekomukaciona i druga preduzea koja naknadu za prodatu robu, odnosno pruanje usluge naplauju ispostavljanjem rauna o obraunu potronje preko mjernih instrumenata, potanske aktivnosti i prevoz i isporuka potanskih poiljki, obavezno socijalno osiguranje, djelatnost vjerskih organizacija, umjetniko i knjievno stvaralatvo i scenska umjetnost, rad umjetnikih ustanova, djelatnost biblioteka, djelatnost arhiva, djelatnost muzeja, prodaja preko automata, djelatnost istaa cipela i nosaa i djelatnost obrazovanja (predkolsko , osnovno , srednje i visoko). Opravdanost provoenja fiskalizacije najjednostavnije je spoznati u korelaciji novanih transakcija sa mnogobrojnim mahinacijama. Robni promet stvara sebi novac. Novac je osnov za ekonomski razvoj i opu ekonomsku stabilnost pa je od izuzetne vanosti regulacija gotovinskog novca kao izvora ostvarenih prihoda. Jedna od osnovnih funkcija novca je novac kao prometno i plateno sredstvo. Time promet kojim se plaa roba ili usluga postaje i predmet fiskalizacije. Stoga je neophodna kontrola ispravnosti obavljenih transakcija na relaciji kupac i prodavac pravno ili fiziko lice. Izraz upravljanje novcem odnosi se na planiranje, kontrolu i raunovodstveno praenje novanih transakcija. Efikasno upravljanje novcem je vano za uspjeh ak i opstanak gotovo svakog preduzea. Kontrola novca je nuna i neophodna i posmatra se kao sredstvo spreavanja prevara i kraa. Neophodno je odvojiti funkciju obavljanja
161

novanih transakcija od njihovog evidentiranja. Zaposelni koji obavljaju novane transakcije ne bi trebali imati pristupa raunovodstvenoj evidenciji, a raunovodstveno osoblje ne bi trebalo imati pristup novcu. Neophodno je planirati novane primitke, ali i izdatke. Pripremiti kontrolu popisa novanih primitaka te vremena i mjesta na kojim je novac primljen. Kod prodaje za novac neophodan je popis na blagajnikoj traci koji oznaava evidentiranje svake prodaje. Prihod od prodaje za novac trebao bi biti uoljiv na blagajni tako da kupac moe vidjeti evidentirani iznos. Kasa sadri papirnu traku koja slui kao kontrolni popis za novanu prodaju. Kad prodavai zavre radno vrijeme, oni e prebrojati novac u kasi i odnijeti ga blagajniku. Predstavnik e raunovodstvenog odjela izvaditi traku iz blagajne, usporediti ukupan iznos na traci s iznosom koji je predat blagajniku i evidentirati prihod od prodaje za novac u raunovodstvenoj evidenciji. Prethodno izloeni stavovi o znaaju gotovinskih transakcija pokazuju nunost fiskalne discipline. Fiskalnu disciplinu je mogue postii i procesom fiskalizacije.

Mogui efekti nakon provoenja postupka fiskalizacije Evidentiranje prometa putem fiskalnih kasa omoguava postupke kontrole koji se djelimino moe vriti u Poreskoj upravi, tako to poreski inspektor prima sa servera podatke o dnevnom prometu ostvarenom kod poreskog obveznika. Ukoliko se detaljnije pristupi analizi dobijenih podataka od obveznika postoji mogunost pronalaska poreskih obveznika koji izbjegavaju evidentiranje prometa putem fiskalnih kasa. Samim time se i poveava naplata poreza. Time e se poveati fiskalna disciplina, bolji uvid u sistem PDV. Bolja kontrola ostvarene dobiti, a samim time i poreza na dobit. Plaanje gotovinom esto se nije evidentiralo u prometima bez obzira na onu parolu uzmi raun. Postupka fiskalizacije bi trebao poveati evidentiranje gotovine preko fiskalne kase, a samim time i odraziti se na plaene poreze i poveavanje prihoda. Nunost fiskalizacije je da ona bude potpuna i da fiskalne kase budu realnost i da bude adekvatna medijska popraenost fiskalizacije radi boljeg rjeavanja nedoumica i konfuzije koja se stvara kod poreskih obveznika. na: Kao efektivni razlozi uvoenje sistema fiskalnih kasa mogli bi se svesti suzbijanje sive ekonomije,
162

Zbornik radova efikasnija i racionalnija kontrola poreznih obveznika, bolja naplata poreza, jaanje prihodne strane budeta poveanje fiskalne discipline, evidentiranje fiskalnih obveza i stvarno ostvarenog prometa u maloprodaji, unapreenje bezgotovinskog plaanja i harmonizacija prometne sfere s europskim standardima. Takoer, smatra se da je uvoenje fiskalnih kasa bitan preduvjet za efikasno funkcionisanje sistema PDV-a, zatite budetskih sredstava, te za poveanje stepena kontrole i naplativosti. Pri razmatranju argumentacije za uvoenje fiskalnih sistema uzete su u obzir i injenice da u Bosni i Hercegovini postoji veliki broj fizikih i pravnih osoba koje organiziraju i vre promet proizvoda i usluga, a nisu registrirani PDV obveznici, pa ne postoji mogunost njihove kontrole. Deava se da uvoznici plaaju PDV i knjie ga kao svoj ulazni porez, nakon ega u knjigovodstvu prikazuju da je prodajna cijena neznatno vea, ista ili ak manja od nabavne, tako da se kroz evidenciju smanjuju podaci o izlaznom porezu. Za oekivati je da bi se ovakve zloupotrebe znatno smanjile uvoenjem fiskalnih kasa. Pored uinka na makroekonomsku stabilnost i poveanje discipline u prikupljanju poreznih prihoda postoji jo dosta pozitivnih efekata koji se mogu dobiti uvoenjem fiskalnih kasa sa terminalom za daljinsko oitavanje s aspekta efikasnosti Porezne uprave. Na ovaj nain se omoguava beini prenos podataka u poreznu administraciju o dnevnoj prodaji svakih 14 dana ili tokom drugog podlonog razdoblja, puno djelotvornija kontrola i prikupljanje poreza. Fiskalizacija e omoguiti da se kontrole rade ciljano i da se unaprijed vri njihova priprema i time poveava kvalitetu kontrole poreznog obveznika ime se dobija na vremenu kako poreznog obveznika tako i kontrolnog organa. Poveava se efikasnost rada porezne administracije i poboljava upravljanje ljudskim resursima. Broj ljudi koji su potrebni za kontrolu mogu se smanjiti. Porezni obveznik tedi na vremenu formatiranja podataka u registar kasi, obzirom da se podaci itaju odmah i beini prijenos liste prodatih artkala. Tehnika sigurnost je velika ali nije potpuna stoga je na vlastima da raspoloivim mjerama i stvaranjem pravnog okvira utjee na provoenje adekvatnih mjera zatite. Fiskalne kase e poboljati disciplinu poreskih obveznika i time je
163

oekivati i objektivnije izkazivanje stvarno realiziranog gotovinskog prometa u poslovnim knjigama.

Pored toga to je fiskalizacija kompleksan i sloen postupak, to je i veliki finansijski izdatak za poreske obveznike koji sigurno nije bio planiran u njihovom budetu, a cijene fiskalnih sistema su znatno vie u odnosu na cijene u okruenju. Pored cijene plaene za nabavku fiskalnog sistema treba obezbjediti sredstva za servisiranje i odravanje si stema, kao i mjesenu pretplatu na SIM karticu i to su neophodni trokovi za provoenje fiskalizacije.
Prema procjenama Porezne uprave FBiH za potrebe fiskalizacije neophodno je nabaviti 80.000 fiskalnih kasa ija se cijena kree u rasponu od 500,00KM do 1.500,00KM tako da prosjena cijena iznosi 1.000,00KM. Kada se potreban broj kasa od 80.000 komada pomnoi sa prosjenom cijenom od 1.000,00KM dobije se mogui iznos koji treba utroiti za provoenje postupka fiskalizacije od 80.000.000,00KM na strani ve bitno posrnule ekonomije u FBIH. Dinamika provoenja fiskalizacije je slabija karika kompletnog procesa pri tome imajui u vidu da je prva kasa fiskalizirana u avgustu 2010.godine, da su rokovi za zavretak procesa fiskalizacije prolongirani ve tri puta i da je do polovine maja 2011.godine instalirano samo 4.000 komada kasa to ini nekih 5% od planiranog broja. U nemogunosti praenja procesa fiskalizacije odreeni broj poreskih obveznika odjavio obavljanje djelatnosti, jer nije mogao obezbjediti sredstva za nabavku fiskalnih kasa bez kojih se postupak fiskalizacije nije mogao ni zapoeti a pogotovo okonati.

Zakljuak U skladu sa iznesenim ocjenama i konstatacijama, namee se dilema da li je bilo opravdano na opi sani nain uvoditi sistem fiskalizacije u Federaciji, slian zemljama jugoistone Evrope, Ova dilema ini se opravdanom, upravo zbog velikih problema u provoenju fiskalizacije u Republici Srpskoj - od problema sa ureajima koji ne funkcioniraju pri niskim temperaturama (obve znici se, ak, dovijaju i stavljaju fiskalne kase u fri idere kako bi se izbrisala kompletna memorija?!) do svakodnevnog oitavanja i analize dobivenih podataka za to je potrebno angairanje velikog broja ljudi u administraciji.

164

Zbornik radova Ipak, ne preostaje nita drugo, nego da se podri uvoenje fiskalnih kasa u svakodnevnoj pri mjeni na podruju Federacije, bez obzira na sve ispoljene slabosti u dosadanjem provoenju fi skalnog sistema. Stvarna primjena Zakona je omoguena donoenjem svih potrebnih podzakonskih predvienih Zakonom, ali je dinamika u docnji ako se ima u vidu da je od prvog izdavanja fiskalnog rauna u avgustu 2010.godine rok za zavretak fiskalizacije tri puta prolongiran. Prolongiranjem predvienog roka dovodi se u opasnost i sam uspjeh kompletnog procesa, odnosno ostavlja se prazan prostor protivnicima istog kojih nije mali broj. Terminali za daljinsko oitavanje podataka imae veliki znaaj za kontrolu poreznih obvezni ka, jer e se s manjim brojem inspektora moi da izvri vei broj kontrola, koje e sve vie biti ured ske, bez odlaska inspektora na teren, ime e se znatno smanjivati budetski trokovi. Pomenuti ureaji prikljuivae se na fiskalnu kasu i preko repetitora mobilne telefonije e se slati in formacije o broju izdatih fiskalnih rauna za svaku fiskalnu kasu serveru Porezne uprave, te na taj naine biti mogue ostvarivati neposredan uvid u bazu koji subjekat izdaje fiskalne raune, a koji ne. Na osno vu podataka primljenih putem fiskalnih kasa bie omogueno temeljito pripremanje poreznih in spektora za terensku kontrolu, to e na kraju rezultirati poveanjem efikasnosti i opravdanosti njihovog angamana. Sam postupak fiskalizacije nee biti jedno stavan, niti e moi da se brzo provede. Porezna uprava u tom smislu zagovara postupnost, a ne br zopletost, kako u suprotnom ne bi dolo do tetnih posljedica, tj. novih trokova i nepotrebnih ulaga nja po federalni budet. U tom kontekstu, neophodno je osmisliti novu medijsku kampanju kojom bi javnost bila obavijetena o no vim pravima i obavezama za sve subjekte na koje se odnosi Zakon o fiskalnim sistemima.

Kako se s uvoenjem ovakvog sistema usa glasila i evropska zajednica, oigledno je da je do nesena politika odluka da se dosljedno kontrolira ostvareni promet, bilo putem izdatih faktura svih pravnih i fizikih lica, bilo onih subjekata u poslo vanju koji preteno obavljaju gotovinski promet
Koliko je fiskalizacija kompleksan i sloen postupak to ukazuje injenica da je Zakon o fiska-lizaciji doneen u decembru 2009.godine, a postupak fiskalizacije je zapoet tek u drugoj polovini 2010. godine. Ovo iz razloga to je trebalo donijeti akta za njegovo provoenje, odnosno implementaciju, zatim registrovati proizvoae fiskalnih kasa, dodjeliti licence za ovlaene proizvoae, utvrdi ti mreu servisa i obezbjediti dovoljan broj kasa, edukovati poreske slubenike i poreske obveznike za provoenje ovog kompleksnog postupka.
165

166

Zbornik radova STANJE ZAPOSLENOSTI FAKTOR NEZADOVOLJSTVA GRAANA MOGUNOSTI ZAPOLJAVANJA - PRODAJA IVOTNIH OSIGURANJA

EMPLOYMENT SITUATION A FACTOR THE DISSATISFACTION OF CITIZEN EMPLOYMENT OPPORTUNITIES - SALES LIFE INSURANCE

Mr. Sc. Biljana Jorgi Jahorina osiguranje ad Pale, Svetosavska 24, RS, BiH

SAETAK: Nacionalna ekonomija Bosne i Hercegovine trebala bi iskoristiti mogunosti koje donosi razvoj sektora osiguranja te uloiti dodatne napore kako bi se ovaj sektor razvijao u intersesu svih graana (primarni cilj osiguranja jeste pruiti zatitu osiguraniku i nadoknaditi tetu u sluaju nastanka osiguranog sluaja) sa jedne strane i alokaciji i mobilizaciji slobodnih sredstava (misli se na ivotna osiguranja) sa druge strane to predstavlja sekundarnu funkciju osiguranja. Cilj ovoga rada jeste da pokae da u zemlji u kojoj je stopa nezaposlenosti 42% , veliki broj nezaposlenih moe, kroz prodaju osiguravajuih proizvoda, sebi pribaviti osnovna sredstva za ivot i na taj nain smanjiti vlastito nezadovoljstvo koje se neminovno javlja kao posljedica nezaposlenosti. Kljune rijei: ivotno osiguranje, nezaposlenost, nacionalna ekonomija, MLM marketing

167

 ABSTRACT: The political economy of Bosnia and Herzegovina should take advantage of opportunities of development of the insurance sector, and further efforts to develop this sector in intersesu all citizens (the primary goal of insurance is to provide protection to the insured and to indemnify in the event of the insured event) with one hand and the allocation and mobilization of available resources (this refers to life insurance) on the other side as a secondary function of insurance. The aim of this paper is to show that in a country where unemployment is 42%, a large number of unemployed may, through the sale of insurance products, for himself the basic livelihoods and thus reduce their dissatisfaction that inevitably occurs as a result of unemployment. Keywords: life insurance, unemployment, political economy, MLM marketing

UVOD

Za trite osiguranja Bosne i Hercegovine moe se rei da je u razvoju i da ima ogromne potencijalne mogunosti, prije svega za razvoj ivotnog osiguranja. Ukoliko se izvri analiza sektora osiguranja zemalja u okruenju, koje takoe prolaze kroz tranziciju, vidjet e se da je prije nastupanja svjetske finasijske krize razvoj bio dosta dinamian. Negativni faktori koje je kriza donijela sa sobom doveli su do recesije samog finansijskog sektora i usporavanja razvoja sektora osiguranja. Visoka stopa nezaposlenosti sa kojom se Bosna i Hercegovina suoava, nizak GDP po stanovniku, nizak nivo obrazovanja stanovnitva predstavljaju pokazatelje koji jasno ukazuju da ivimo u nerazvijenoj zemlji koja je uz to u bliskoj prolosti pretrpjela ratna stradanja. Indeks ljudskog razvitka (HDI Human Development Indeks) predstavlja socijalno ekonomski razvoj drave a rauna se na osnovu kombinacije podataka o oekivanom trajanju ivota, stepenu obrazovanja i dohotku. Obzirom da se prosjena neto plata u KM smanjuje iz mjeseca u mjesec te u februaru 2011.g. iznosi 794,41 KM za oekivati je da e stanovnitvo poveati svoju sklonost ka tednji zasnovanu na ekonomskom pesimizmu potroaa.
168

Zbornik radova Prvu grupu faktora koji uzrokuju ekonomski pesimizam potroaa ine opta ekonomska, ali i lina ekonomska situacija, meunarodne krize i ratovi, inflacija, nezaposlenost itd. Nasuprot pesimistikoj varijanti, optimistiku moemo traiti u mogunostima koje nudi razvoj samoga sektora osiguranja, mogunosti zapoljavanja kao agenata prodaje ivotnih osiguranja te stvaranje vlastitog biznisa preko MLM-marketinga. Mogunosti su svuda oko nas, trebamo budunost uzeti u vlastite ruke jer nezaposlenost u Bosni i Hercegovini konstanto raste a mi sami, u velikoj mjeri, moemo biti kreatori vlastitog ivota. Uspjeh nije sluajan. Ni neuspjeh nije sluajan. U stvari, uspjeh je predvidljiv. On ostavlja tragove.

1. STANJE NA TRITU OSIGURANJA BOSNE I HERCEGOVINE Sektor osiguranja ima izuzetan znaaj za privredni sistem jedne zemlje, ne samo sa stanovita sigurnosti i zatite od razliitih vidova rizika pojedinca, organizacija i zajednice u cjelini, ve i sa stanovita uticaja na ukupni ekonomski razvoj i unapreenje funkcionisanja finansijskog trita. Jedan od indikatora razvijenosti finansijskog trita jedne zemlje jeste i uee osiguravajuih drutava na tom tritu, koja akumuliraju velike iznose sredstava rezervi i to na dugoronoj osnovi, te tako predstavljaju znaajne institucionalne investitore. Poto se BiH sree sa stalnim problemima vezanim za isplatu penzija graanima iz fonda penzijskog i invalidskog osiguranja, koji su obrazovani na principu generacijske solidarnosti, neophodno je aktuelizirati probleme dozvoljenog privatnog penzijskog osiguranja i osiguranja ivota, kao dopunskih naina koji e graanima u treoj ivotnoj dobi obezbijediti imovinsku sigurnost za sluaj gubitka radne sposobnosti ili smrti. U narednoj tabeli br.1 prikazat emo kljune pokazatelje koji se odnose na BiH i stanje na tritu osiguranja.

Tabela 1. Kljuni pokazatelji u BiH Key Indicators / Kljucni pokazatelji u BiH Population (millions), 2009 / Ukupna populacija (milioni), 2009. GDP (US $ billions), 2009 / GDP (US $ milijarde), 2009. GDP per capita, 2009 / GDP per capita (US $), 2009.

3,8 17,1 4,279

169

GDP as share (%) of world total, 2009 / GDP kao dio (%) od svjetskog, 2009. Tabela 2. Odnos premije ivotnih i neivotnih osiguranja OPIS TRITE FBiH TRITE RS UKUPNO UK. PREMIJA 283.075.016 111.375.360 394.450.376 % 71,76% 28,24% 100,00% IVOT 83,67% 16,33% 100%

0,04

NEIVOT 68,16% 31,84% 100,00%

Tabela 2. jasno ukazuje na injenicu da trite ivotnih osiguranja Republike Srpske dosta kaska za tritem Federacije BiH dok je suvino govoriti o pokazateljima koji se odnose na razvijene zemlje svijeta. Bruto premija po glavi stanovnika u BiH iznosi svega 31,38 /po gl.stanovnika, dok je u Srbiji to 38,80 /po gl.stanovnika, u Hrvatskoj 159,56 /po gl.stanovnika, ekoj 286,04 /po gl.stanovnika, u Sloveniji 560,87 /po gl.stanovnika. Ovo nam ukazuje na injenicu da naem tritu osiguranju predstoji dug i trnovit put kako bi dostiglo nivo razvoja zemalja iz okruenja. Prema rezultatima teorijsko-empirijskih istraivanja jasno je da je ivotno osiguranje plan podjele rizika, te da predstavlja ekonomski instrument kojim se rizik prerane smrti prenosi sa pojedinca na grupu. Ovo predstavlja osnovno polazite koje je proisteklo iz rezultata savremenih naunih analiza i istraivanja. Ono to se mora dodati ovakvom plazitu jeste injenica da neizvjsnost koja se osigurava ima obiljeja koja ju ine jedinstvenom jer dogaaj koji se osigurava osiguranjem ivota ima sigurnu zavrnicu. Niko ne ivi vjeno ne postoji mogunost osiguranja od smrti kao takve, nego samo od prerane smrti. Zbog te nepobitne injenice rizik u ivotnom osiguranju se ne sastoji od toga da li e osiguranik umrijeti, ve kada e, a sam rizik poveava se iz godine u godinu jer je osiguranik stariji za godinu dana te je samim tim i povean rizik od smrti. 2. KARAKTERISTIKE USLUGA NA TRITU OSIGURANJA Osnovni cilj usluge jeste da zadovolji potrebe i elje potroaa te da im samim tim prui i odreenu korist. U tom smislu sutina ili sr usluge definie osnovnu korist koja predstavlja razlog da se odreena usluga kupuje od strane potroaa. U tom smislu usluga osiguravajueg drutva mora biti tako kreirana da zadovolji elje i potrebe potroaa na nain kako oni smatraju da je to potrebno. Stoga je razumijevanje potroaa, njegovog stremljenja, elja,
170

Zbornik radova ciljeva, navika, karakteristika, imovinskog stanja, razumijevanje njegovih ekonomskih situacija, njegovih moguih izdvajanja na tednju i investiije, potronju i drugo jako bitno za kreiranje i pruanje uspjene i kvalitetne usluge. Jedan od najboljih primjera usluge svakako je osiguranje ivota koje spada meu istije oblike uslunog proizvoda, jer je u velikoj mjeri apstraktno i sa nejasno definisanim koristima na prvi pogled. Njegova osnovna vrijednost jeste bezbrinost i sigurnost koju osoba osjea u periodu vremena, odnosno u situacijama koje pokriva polisa osiguranja. Prema Maslovljevoj hijerarhiji motiva sigurnost i bezbjednost predstavlja jedan od primarnih ljudskih potreba. Pokuaemo ilustrovati sutinske koristi osiguranja ivota. ivotno osiguranje je jedan od proizvoda koje osiguravajua drutva nude fizikim licima. ovjek o njemu obino ne razmilja sve dok se ne dese neke nepredviene situacije te se ne pojavi nesigurnost i strahovi u pogledu budunosti. Recimo samo primjer sadanjih generacija koje su se nale pogoene ekonomskom krizom, recesijom, gubitkom radnih mjesta, krizom penzijskog sistema BiH i slino. Neizbjeno je da ljudi usljed ovakvih deavanja osjete bojazan za svoju budunost te se javlja odreena nesigurnost i strah kako e ostvariti svoje pravo na penziju ukoliko su npr. ostali bez posla te usljed ovakve poveane nezaposlenosti nisu u mogunosti da pronau adekvatno zaposlenje te ostvare pravo na penziju. Pretpostaviemo da je NN osoba uspjeno zavrila studij medicine te da je u stan i opremanje ljekarske ordinacije uloila 30.000 eura, a da je vei dio novca pozajmila od prijatelja. Kao savjesna i potena osoba ima namjeru da svoje dugove prema prijatelju vrati u to skorijem vremenskom periodu. U isto vrijeme jako je zabrinut ta e se desiti sa njegovom porodicom ukoliko se njemu neto desi, ukoliko izgubi sposobnost da radi i zarauje jer osnovni izvor prihoda u kui jesu on i njegov ljekarski rad. Novac koji zaradi pritie sporo i neredovno jer usljed ekonomske krize Domovi zdravlja su sve puniji, a privatne ljekarske ordinacije sve praznije. Zabrinut, po glavi mu se motaju crne misli. Koje je rjeenje? Od jednog svoga pacijenta saznaje za programe ivotnog osiguranja na krai vremenski period. Poziva agenta osiguravajueg drutva i nakon upoznavanja sa uslovima osiguranja zakljuuje polisu na sumu od 30.000 eura koliko iznosi njegov dug prema prijatelju, pri emu je uradio polisu osiguranja i svoj ivot osigurao u narednih 5 godina. ta je u ovom sluaju kupio NN? Polisa osiguranja predstavlja obino pare papira. On nije kupio taj papir, kupio je neto sasvim drugo, a to je u stvari njegova sigurnost i bezbrinost, jer je svjestan injenice da e u situaciji da doe do neega nepredvienoga njegova porodica biti zatiena od dugovanja. Kako je sigurnost i bezbjednost jedna od primarnih ljudskih potreba svima bi trebalo biti jasno zato je ovaj in bio tako znaajan za naeg NN.
171

Kupovinom polise osiguranja ivota on je kupio svoju osnovnu korist sigurnost i bezbjednost za narednih 5 godina i to za ratu od 100-ak eura.

4. VRSTE I NAINI PRODAJE, KAO I DISTRIBUCIJA PROIZVODA IVOTNOG OSIGURANJA Kupovanje programa ivotnog osiguranja jeste specifina kupovina koja se po mnogo emu razlikuje od kupovina koje potroai obavljaju iz dana u dan. Ona se takoe razlikuje od kupovine drugih oblika osiguranja, jer u svojoj osnovi esto kombinuje tednju sa osigranjem. Pored navedenog, dugorona priroda veine ivotnih ugovora zahtijeva od potroaa vezivanje sredstava u budunosti radi obaveza vezanih za plaanje premije. Ovakva dugorona odluka zahtijeva da potroai paljivo razmotre svoje ciljeve. Sa aspekta marketinga, kanali prodaje koji vre distribuciju proizvoda osiguranja ivota javljaju se kao konkretan oblik povezivanja osiguravajuih drutava i njihovih kupaca (sadanjih i buduih). Miks distribucije predstavlja skup aktivnosti i procesa koji prate tok usluge koju pruaju osiguravajua drutva do isporuke krajnjem potroau. 4.1. Lina prodaja Lina prodaja predstavlja jedan od osnovnih oblika marketinkog komuniciranja koja je prvenstveno zasnovana na interpersonalnoj komunikaciji. Kotler linu prodaju definie kao interakciju licem u lice s jednim ili vie potencijalnih kupaca u cilju prezentiranja ponude, davanja odgovora na pitanja i dobijanja narudbe. Ovakav nain prodaje podrazumijeva uspostavljanje direktnog kontakta izmeu prodavaa osiguranja i kupaca. Jedan od osnovnih ciljeva koje Kotler predstavlja svojom definicijom jeste uticati na potroaa da donese odluku o kupovini. Sa stanovita osiguravajuih drutava, lina prodaja predstavlja jedan od naina kojim se informiu potroai o karakteristikama proizvoda osiguranja ivota, koristima koju donosi potroaima i njihovoj porodici, kako bi se potroa uvjerio da je upravo ovaj proizvod ono to rjeava njegove probleme kada doe u treu ivotnu dob, te o mogunostima koje nudi da bi zatitio porodicu i nasljednike korisnika programa. Za potroae, lina prodaja predstavlja jedan od najvanijih izvora na osnovu koga on donosi odluku o kupovini. Kao oblik marketinkog komuniciranja lina prodaja se izdvaja po dvije osnovne karakteristike: Lina prodaja se bazira na interpersonalnoj komunikaciji i Predstavlja oblik komuniciranja koji treba da dovede do kupovine.
172

Zbornik radova Lina prodaja predstavlja proces u kome prodava osiguranja vodi kupca ka odluci da kupi ponueni proizvod i neposredno utie na prodaju koju ostvaruje osiguravajue drutvo. Novije definicije koje se bave problematikom line prodaje u prvi plan istiu uticaj koji lina prodaja ima ne samo na pokretanje kupca na akciju, ve i na uspostavljanje dugoronih odnosa sa potroaima koji doprinose uspjehu osiguravajueg drutva. Prilikom definisanja line prodaje treba razlikovati upravljanje prodajom od procesa prodaje. Upravljanje prodajom podrazumijeva niz aktivnosti koje menaderi preduzimaju kako bi izgradili i odrali uspjean proces prodaje osiguravajueg drutva. Te aktivnosti podrazumijevaju kako aktivnosti planiranja i organizovanja ukupnih prodajnih napora preduzea, tako i aktivnosti upravljanja ljudskim resursima. Planiranje prodaje se odnosi na postavljanje stratekih ciljeva i definisanja naina njihovog ostvarenja i to donoenjem odluke o angaovanju prodajnih agenata ili izgradnji spostvene prodajne mree. Planiranje prodaje ukljuuje i odluku koja se odnosi na formiranje budeta kojim e menaderi raspolagati te plaati agente i druge prodavae ivotnog osiguranja. Organizovanje prodaje obuhvata odluivanje o broju prodavaca i njihovom organizovanju tako da se omogui ostvarivanje zacrtanih ciljeva prodaje. Ono to je specifino za prodaju osiguranja ivota jeste da su prodavai i agenti odlino plaeni za sklapanje ugovora o osiguranju te da im osiguravajua drutva za sklopljene ugovore u prosjeku plaaju 3 do 4 godine . Prodaja osiguranja ivota moe finansijski jako dobro obezbijediti prodavaa osiguranja te na taj nain drutva stvaraju dodatni motiv i elju za prodajom kod svojih radnika.

4.2. Multi level marketing MLM marketing Jedan od naina na koji osiguravajua drutva vre distribuciju proizvoda osiguranja ivota do svojih krajnjih korisnika je mrena prodaja koja popularno nosi naziv multilevel marketing (MLM). Osnovni princip mrenog sistema marketinga osiguravajuih drutava jeste da kompletna prodajna mrea bude izgraena od strane samih prodavaa osiguranja ivota. Oni prodavai, koji u ovaj posao uloe najvie truda i napora, dostiu najvie poloaje nivoe i samim tim ostvaruju najvie zarade. Zarade se u MLM sistemu prodaje ostvaruju zavisno od nivoa koji dostigne prodava osiguranja, te takav sistem prodaje u kome je prodava osiguranja novano i na razliite druge naine (kroz nagrade u vidu poklona, putovanja i sl.) nagraen predstavljaju motivacione faktore koji na neposredan nain motiviu i tjeraju prodavae da se usavravaju te da se svojim radom penju na vie pozicije na ljestvici MLM-a. Via pozicija garantuje vee zarade, vee mogunosti za samog
173

prodavaa osiguranja, a jo jedna bitna karakteristika MLM-a jeste to omoguava prodavaima osiguranja da sami regrutuju druge prodavae i da ubiru provizije od prodaje koju njihovi regruti ostvare. Na taj nain uspjean prodava osiguranja sam stvara tim ljudi sa kojima sarauje, stvara timski duh, a uspjean tim zajedniki stvara profit i zajedniki se penje na ljestvici uspjeha. Prema P. Clothieru, multi level sistem marketinga je nain prodaje dobara direktno potroaima, kroz mreu razvijenu od strane nezavisnih distributera koji uvode nove distributere; njihov prihod potie od sopstvene maloprodaje i ukupnih profita koji se dobijaju od ukupne prodaje grupe koju je razvio distributer. Iz ove definicije proizilaze tri osnovne karakteristike MLM-a: Da je to oblik direktne prodaje, Da je prodajna mrea razvijena od samih njenih lanova i Da zarada svakog lana ne obuhvata samo njegov uinak (ostvarenu prodaju ve i procenat od uinka daljih lanova koje je on uveo u posao). Prednost MLM-a u odnosu na klasine naine prodaje ogleda se u sljedeem: Neograniena fleksibilnost i praktina neogranienost potencijala, odnosno svaki prodava osiguranja ima mogunost da oblikuje svoj rad u MLM-u prema vlastitim afinitetima, Nije potrebno prethodno iskustvo ili posebne kvalifikacije da bi se postalo lanom MLM-a, Zarade su u direktnoj proporciji sa uloenim naporima i sposobnostima prodavaa osiguranja, Jedini preduslovi uspjeha su snana elja za dostizanjem odreenog nivoa uspjeha koji se eli postii i spremnost da se naui kako taj poslovni uspjeh i ostvariti, Ostvarivanje odreenih pogodnosti kao to su: novi kontakti i poznanstva, prijateljstva, putovanja, lino usavravanje, mogunost pruanja pomoi drugim ljudima u strukturi koju stvara prodava osiguranja. Organizacija multi level sistema marketinga bazira se na jezgru nezavisnih distributera koji prodaju proizvode osiguranja ivota potroaima u svim slojevima organizacije. U MLM konceptu svaki distributer uveden je od strane nekoga drugog distributera osiguranja. Svaki novi distributer ima
174

Zbornik radova obavezu da proe sistem edukacije koju nudi osiguravajue drutvo koje e zastupati u narednom periodu. Edukacija obuhvata sticanje osnovnih znanja o osiguravajuem drutvu, proizvodima osiguranja ivota koji e se prodavati, tarifama osiguranja, zakonskoj regulativi, nainima biranja potencijalnih osiguranika, kontakata sa kupcima, detaljne razrade marketing plana koji e se koristiti i slino. Osiguravajue drutvo na sebe preuzima obavezu da prvim distributerima organizuje kurseve, seminare i kole za nove distributere. Brzina rasta prodaje osiguravajueg drutva zavisi od uspjeha njegove prodajne mree i irenja prodajne mree na nove distributere (sponzorisanjem novih lanova). Svaki novi lan sistema prodaje osiguravajueg drutva je sponzorisan, to znai da je on zapoeo svoj vlastiti posao u MLM-u i da je dobio pravo da distribuira proizvode osiguranja ivota za dato osiguravajue drutvo, ujedno dobivi pravo da sponzorie nove distributere koji e biti lanovi njegove line prodajne mree. Sponzor predstavlja vanu kariku u lancu MLM-a. Karakteristika ovakvog sistema prodaje osiguranja ivota i distribucije proizvoda osiguranja na ovaj nain je u tome to sponzor novog distributera osiguranja, kao i njegov sponzor i neki drugi ljudi koji se nalaze na ljestvici iznad njih, zajedniki ostvaruju profite od prodaje novoga distributera osiguranja. To im namee obavezu da prema novom distributeru osiguranja postupaju krajnje korektno, da mu prue nesebinu podrku i pomo prilikom izrade njegove vlastite prodaje i prodajne mree. Promocija proizvoda osiguranja ivota vri se na svakom voru mree te otuda i potie naziv mreni marketing. Oblik promocije ovoga sistema marketinga jeste lina prodaja, a obavlja se putem preporuke osiguranika ili novih distributera. Najvee bogatstvo svakog distributera jesu ljudi koje poznaje i kae se da je najvei kapital koji posjeduje jedan dobar distributer osiguranja njegova vlastita lista imena kojima ima namjeru ponuditi proizvod osiguranja ivota. Vea lista ljudi, vei broj zakazanih razgovora, vei profit, vei uspjeh i lina satisfakcija jesu osnovna formula uspjeha koja se nudi svim lanovima koji posluju u sistemu MLM-a. Kompletna prodaja u MLM-u obavlja se direktim putem, od distributera osiguranja se trai da uspostave prijateljski odnos sa kupcem osiguranja te da se od kupaca trai preporuka za nove potencijalne kupce. Na ovaj nain se stvaraju tzv. preporueni kupci koji predstavljaju osnov dinamine i visoko profitabilne prodaje i personalizovan odnos distributera osiguranja i kupaca. Izgraen prijateljski odnos na relaciji distributer osiguranja kupac omoguava MLM sistemu i osiguravajuem drutvu koje ga primjenjuje da brzo prikuplja informacije o kvalitetu osiguravajuih proizvoda, konkurenciji, cijeni itd. MLM sistem distribucije na ovaj nain praktino zatvara krug i pribliava se idealnom marketinkom modelu, povratnoj sprezi lanca: proizvoa prodava proizvod trite.

175

ZAKLJUAK

Domai sektor osiguranja nije pretrpjeo direktne posljedice u periodu globalne finansijske krize, nije bio izloen rizicima trita hartija od vrijednosti, prihode uglavnom ostvaruje od obaveznih oblika osiguranja, koji su najmanje osjetljivi na negativne ekonomske trendove tako da u godinama koje su pred nama trebamo oekivati ekspanzija u sektoru ivotnih osiguranja. Pred sektorom osiguranja je da sprovodi planirane reforme i da konano uspostavi efikasno i konkurentsko trite. To pretpostavlja profitabilna, stabilna, drutveno odgovorna, transparentna i trino orijentisana osiguravajua drutva. U dananjim uslovima u kojima se na globalnom nivou osjeaju velike posljedice svjetske finansijske krize koja je mnogo pogodila zemlje u tranziciji, posebno Bosnu i Hercegovinu kao zemlju u kojoj jo uvijek nisu sanirane i zalijeene posljedice skoranjih ratnih deavanja, kada je u velikoj trinoj utakmici u kojoj imamo hiperkonkurenciju, kako na lokalnom, tako i na globalnom nivou, obaveza svake osiguravajue kue koja eli da bude lider te pobijedi u trinoj utakmici jeste da detaljno razmotri svoje mogunosti te da ih uskladi sa potrebama i eljama potroaa, kako bi bila u mogunosti da im isporui veu (dodatnu) vrijednost, bolje i efikasnije od svoje konkurencije. U tom smislu, stav osiguravajueg drutva da je klju za postizanje konkurentske prednosti u stvaranju, isporuci i komunikaciji superiornije vrijednosti za potroaa, na odabranom trinom segmentu, predstvalja prihvatanje marketinga kao poslovne koncepcije. MLM marketing u prodaji ivotnih osiguranja mogao bi predstavljati dobar put za smanjenje stope nezaposlenosti jer osiguravajue kue nas tritu Bosne i Hercegovine imaju dovoljno prostora za prodaju svojih proizvoda. Provizijske eme jasno ukazuju na injenicu da prosjena plata od 794,41 KM moe biti zaraena samo jednim potpisivanjem ugovora o osiguranju ivota, dok se plodovi rada uivaju i naredne tri godine. To je jedinstven nain zarade u svijetu u kome se posao osiguranja smatra biznisom 21. vijeka. Na osiguravajuim drutvima ostaje obaveza da na adekvatan nain informiu javnost o mogunostima koje ovaj vid prodaje nudi, uz jasnu napomenu da zakonska regulativa nalae osiguravau da plaa zakonom predviene obaveze akviziterima. Na taj nain nezaposleni ljudi koji aktivno trae posao imaju novu ansu za vlastiti poetak. Ukaimo im na put kojim e, ukoliko uloe dovoljno truda i napora, osigurati vlastitu budunost.

176

Zbornik radova LITERATURA

1. Filipovi, Vinka, Kosti-Stankovi, Milica: Marketing menadment, Beograd, Fon Institut za menadment, COBISS.SR-ID 144794380, 2007. 2. Hani, H.:Istraivanje trita i marketing informacioni sistem, Beograd, Centar za izdavaku djelatnost ekonomskog fakulteta u Beogradu, ISBN: 86-403-0782-2, 2006. 3. Jorgi, B.:Uticaj holistikog marketinga na savremene trendove prodaje osiguranja ivota, Banja Luka: Univerzitet za poslovni inenjering i menadment, UDK 005+339.138:368, 2010. 4. Kotler, Filip, Trias de Bes, Fernando: Lateralni marketing: tehnike za iznalaenje novih ideja, Novi Sad, Adizes, ISBN: 86-7668-027-2, 2005. 5. Ljubojevi, Lj., edomir: Marketing usluga, Novi Sad, Fakultet za usluni biznis, COBISS.SR-ID 193472775, 2004. 6. Marovi, Boris, Avdalovi, Veselin: Osiguranje i teorija rizika, Beograd, Beogradska bankarska akademija, ISBN: 86-7852-007-8, 2006. 7. Marii, R., Branko: Ponaanje potroaa, Beograd, Centar za izdavaku djelatnost ekonomskog fakulteta u Beogradu, ISBN: 987-86-4063-08779, 2008. 8. Ognjanov, Galjina: Integrisane marketinke komunikacije, Centar za izdavaku djelatnost ekonomskog fakulteta u Beogradu, ISBN: 978-86403-0956-1, 2009. 9. Petrovi, Z., Mrki, D.:ivotna osiguranja, Beograd, Dis public, COBISS.SR-ID 127157260, 2005. 10. Vaughan, E., Vaughan, T.:Osnove osiguranja, upravljanje rizicima, Zagreb: Mate, UDK 368.01(075.8), 2000. 11. Zelenika, Ratko: Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i strunog djela, Rijeka, Ekonomski fakultet u Rijeci, 1998. ISBN: 953614-810-2 http://www. azors.org

177

http://www.bzkbih.ba http://www.oecd.org http://www.insuranceinsider.com http://www.insurancejournal.com http://www.rms.com http://www.iso.com http://wwww.iii.org http://www.huo.hr/

178

Zbornik radova

ZNAAJ UNAPREENJA I ULAGANJA U LJUDSKE POTENCIJALE KAO NOSIOCE DRUTVENOEKONOMSKOG RAZVOJA

IMPORTANCE OF IMPROVEMENT AND INVESTMENT IN HUMAN POTENTIALS AS BEARER OF HUMAN SOCIETY AND ECONOMIC DEVELOPEMENT

Lejla Softi, dipl. oec, SoftConsulting s.p. Tuzla

SAETAK: Evolucija ljudske svijesti i na njoj zasnovan razvoj tehnikotehnolokih rjeenja (inovacija) postaje osnov ekonomije 21. stoljea. Ukoliko posmatramo evoluciju ovjeka, kao osnovnog pokretaa svakog drutveno-ekonomskog sistema, mogue je konstatovati da razliiti aspekti ljudskog bia ne evoluiraju na isti nain, niti istom brzinom. Naime, danas je zahvaljujui primjeni savremenih tehnologija mogue vrlo brzo intelektualno napredovati. Osim neophodnosti intelektualnog razvoja (IQ-razvoj racija) svakog pojedinca, u posljednje vrijeme sve vie panje se posveuje razvoju unutranjih svojstava ovjeka (EQ-emocionalna inteligencija i meke vjetine1)

koji nadalje odreenoj drutveno-ekonomskoj zajednici omoguava bri i neometan ciklus unapreenja postojee svijesti. Dugo vremena je
Emocionalna inteligencija (EQ) je sposobnost prepoznavanja osjeaja, njihovog jasnog identificiranja, razumijevanja, sposobnosti kontroliranja i koritenja za izraavanje misli. Meke vjetine (soft skills) su znanja, vjetine i ponaanja koji se tradicionalno ne ue tokom redovitog kolovanja. ( Izvor: www.portalalfa.com) 179

vladalo miljenje da intelektualno znanje automatski dovodi do emotivne zrelosti. Kasnije se ustanovilo da to nije sluaj, tako da su mnogi naunici i umjetnici svoj rad posvetili raskrinkavanju i demistificiranju intelektualaca, kao i drutva utemeljenog na glorifikaciji razuma i intelekta. Kljune rijei: evolucija, ljudski potencijali, drutveno-ekonomski sistem, inovacija.

ABSTRACT: Evolution of human consciousness and development of technical and technological solutions (innovations) based on it is foundation of 21st Century Economy. If we look at human evolution, as basic promoter of every human society and economic system, it is possible to conclude that different aspects of human being do not evolve on the same way or equivalent speed. Today, we have a situation that, thanks to the usage of technological solutions, is possible to accomplish a very fast improvement of intellect. Apart from intellectual improvement of each and every person (IQ), in last few years there is focus on inner development of human potentilas (EQ and soft skills) which generates a new, evolution, cycle of human consciousness. For long period of time, there was thinking that only high level of formal intellectual knowledge automatically lead to emotional maturity. Few decades ago, human knowledge identify that it is not as theyve thought and many scientists and artists started to work on uncovering and demistification intellectuals and society based on intelligence and intellect glorification. Key words: evolution, human potentials, human society and economic system, innovation UVOD Polazei od pretpostavke da sve to je ivo treba da raste i razvija se (evoluira2), to i privredne subjekte, kao ive organizme, treba tako i

posmatrati. Ukoliko jedan ivi organizam (privrednu organizaciju, kompaniju, firmu, privredno drutvo, obrt i dr.) posmatramo kao dio odreenog drutveno-ekonomskog sistema, to e stepen njegovog
Evolucija (lat. evolutio: razvoj, razvitak), razvoj iz niega u vie, iz jednostavnoga u sloeno, nekoga prirodnog ili drutv. procesa, manifestacija neke pojave, dogaaja ili ideje sukcesivno, u jednom slijedu u povjesnom razvoju drutva, kvantitativna postupna promjena kao suprotnost revoluciji; svaki razvoj koji je slian rastu ive tvari, nasuprot kreativnom shvaanju, kretanje koje se sastoji od niza povezanih i uzajamno uslovljenih radnji.

180

Zbornik radova

individualnog razvoja, u velikoj mjeri, biti uslovljen izmeu ostalog i razvojnim karakteristikama pripadajueg sistema. U kojoj mjeri privredni subjekt (organizam) utie na razvoj i promjene pripadajueg sistema, te da li razvoj drutveno-ekonomskog sistema i iniciranje promjena u njemu treba biti okosnica individualnog i sveukupnog privrednog razvoja, primarno e zavisiti od mogunosti za razvoj njegovih sastavnih dijelova (privrednih subjekata i pojedinaca u njima). Osnovna dilema autora ostaje: da li je mogue ostvariti razvoj poslovanja privrednog subjekat bez istovremenog razvoja drutvenoekonomskog sistema odnosno da li razvoj drutveno-ekonomskog sistema, kao glavne pokretake snage, neminovno sa sobom povlai i razvoj poslovanja privrednog subjekata? U cijeloj prii o razvoju i unapreenju poslovanja jedno je sigurno: i privredne subjekte i drutveno-ekonomske sisteme ine ljudi. Ukoliko se nedovoljno razvijaju ljudski potencijali, te ukoliko se ne ulae u razvoj ljudske svijesti, to nije mogue oekivati niti znaajniji razvoj privrednih subjekata, ba kao niti pripadajueg drutveno-ekonomskog sistema. Stoga, kao okosnicu razvoja i unapreenja drutva, uvijek i iznova treba na prvom mjestu staviti evoluciju (razvoj i unapreenje svijesti) OVJEKA. Ukoliko se ne ulae ili neadekvatno ulae u ljudske potencijale, kao najrazvijeniji individualni ivi organ (izam) na Zemlji, to se ne mogu oekivati pozitivni uticaji razvoja: niti pojedinog privrednog subjekta, niti drutveno-ekonomskog sistema. Ukoliko ne postoji vizija bolje (pozitivne) budunosti pojedinca, teko e se moi ostvariti i napredak drutva kao cjeline. Da li je nemati viziju vlastitog razvoja (evolucije) isto to i imati pesimistian i kritian pogled na drutvenu zbilju?
Da li je htijenje da se razvijamo: kao pojedinci, ali i grupe pojedinaca koje radei zajedno stvaraju nove vrijednosti u drutvu, ekonomski neopravdano u okruenju sa pesimistinim i kritinim pogledom na drutvenu zbilju?....samo su neka od pitanja koja je neophodno i analitiki sagledati da bi se mogao dati odgovor na jednostavno pitanje: Zato je neophodno ulagati u ljudske potencijale kao nosioce razvoja poslovanja pojedinanih privrednih subjekata i drutveno-ekonomskog sistema?

181

1. Sutina i znaaj razvoja ekonomskog sistema

Ekonomski sistem3, u irem smislu rijei, predstavlja ukupnost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa datog drutva. Posmatrano u uem smislu rijei, ekonomski sistem ini cjelina njegovih: 1. raspoloivih resursa: prirodni resursi, kapitalna dobra, finansijski i ljudski kapital; 2. privrednih subjekata: domainstva, preduzea i drava; 3. aktivnosti tih privrednih subjekata: proizvodnja, raspodjela, razmjena i potronja; 4. postojeih ekonomskih institucija: reguliu privredni ivot, treba da obezbjede smanjenje neizvjesnosti i omogue privrednim subjektima da predviaju i planiraju. Trebalo bi da je ekonomski sistem organizovan na nain da su njegovi elementi meusobno povezani sa svrhom da se omogui ostvarenje osnovnih privrednih ciljeva date zemlje (drutvene zajednice). Meutim, da li u BH okruenju postoji ekonomski sistem koji je organizovan na nain da njegovi meusobno povezani elementi ostvaruju ciljeve (individualne i drutvene)? Ukoliko se posmatra razvoj BH ekonomskog sistema u proteklih 15tak godina, moe se zakljuiti da odreena evolucija njegovih proizvodnih snaga i odnosa postoji, ali je istovemeno ista nastala vie kao nuno zlo u bespotednoj trinoj utakmici i pragmatino nastojanje da se opstane i preivi, a manje kao rezultat odreene vizije (drutvene i individualne) razvoja zasnovanog na ulaganju u ljudske potencijale. Napredak BH ekonomskog sistema postoji, ali da li taj napredak prati i ostvarivanje nekih od optih ciljeva ekonomskog sistema, kao to su:

postizanje opte civilizacijskih vrijednosti ekonomsko blagostanje: postizanje to vieg nivoa ivotnog standarda svih pojedinaca stabilnost ekonomskih uslova ivota i uslova privreivanja razvoj obrazovanja u skladu sa humanistikim stremljenjima drutva ouvanje i unapreenje uslova ivotne sredine i slino

Ve je diskutabilno odnosno sa velikom dozom sigurnosti moe se konstatovati da je ostvarenje bilo kojeg od ovih ciljeva izostalo u proteklom periodu.
3

Izvor: http://www.link-elearning.com

182

Zbornik radova Naime, ukoliko se ekonomski sistem jednog drutva razvija na nain da se pri tome ne ostvaruju niti opti, niti posebni ciljevi (npr. puna zaposlenost, ivotni standard graana, uravnoteen platni bilans i dr.) kako je onda mogue govoriti o razvoju tog i takvog ekonomskog sistema.

svemu onome to se zove regulisan ekonomski sistem sa minimalnim stepenom neizvjesnosti, te mogunostima za predvianje i planiranje (bolje) budunosti.

Moe izgledati kontradiktorno, ali razvoj ekonomskog sistema koji nije temeljen na razvoju obrazovanja, izgleda upravo tako: zaputeno i ostavljeno na milost i nemilost ekonomskoj stihiji4, koja je suprotna

Ukoliko se zna da ljudski kapital5 predstavlja najvaniji resurs, savremenog, ekonomskog sistema, te da stepen razvijenosti ovog resursa odreuje i tempo razvoja itavog ekonomskog sistema, onda se loginim ini obrazloenje da je intenzitet razvoja BH ekonomskog sistema jednak intenzitetu ulaganja u razvoj ljudskih potencijala u njemu.
Slijedee logino pitanje koje se postavlja je: Zato je neophodno neprekidno ulagati u obrazovanje i ljudski kapital? Naime, samo unapreivanjem znanja mogue je obezbijediti veu primenjanu inovacija u drutvu, te time obezbijediti i evoluciju samog drutva. Stoga je poseban
Stihija - nekontrolirano spontano djelovanje prirodnih sila i drutvenih zakona praeno poremeajima i razaranjima. U privredi je stihija posljedica odstupanja plana svjesnog usmjeravanja ekonomske aktivnosti. Posljedica stihije na tritu su ekonomske krize ili hiperprodukcija roba, recesija i drugi poremeaji. (Izvor: http://www.faz.ba - Agro ekonomski pojmovnik u poslovnom svijetu ) 5 Ljudski kapital - oznaava na podruju gospodarstva osobna znanja i vrline u svijesti suradnika. ( Izvor: http://hr.wikipedia.org )
4

183

zadatak svakog ekonomskog sistema stvaranje stimulativnih uslova za razvoj moderne trine privrede zasnovane na ekonomiji znanja i primjeni savremenih tehnolokih dostignua. Takoer, ukoliko znamo da sistem funkcionie samo ukoliko ispunjava svoje ciljeve, onda moemo rei da e i do razvoja moderne trine privrede, u postojeem BH ekonomskom sistemu, doi u trenutku kada budu ispunjeni opti i posebni drutveni ciljevi. Meutim, kako trenutno stvari stoje, to je vrlo neizvjesno oekivati znaajnije promjene na polju opteg i posebnog drutvenog interesa. Naime, ukoliko se na nivou BH ekonomskog sistema u skorije vrijeme ne postigne usklaenost razvojnih ciljeva njegovih podsistema (entiteta), to nije mogue oekivati niti da e se unutar jednog entiteta (FBiH) moi postii usklaenost razvojnih ciljeva njegovih elemenata (kantona). Nadalje, ukoliko razvojni ciljevi elemenata (kantona) jednog entiteta ne budu usklaeni sa razvojnim ciljevima tog istog podsistema (FBiH), kako je onda mogue oekivati da e se moi izvriti i usklaivanje razvojnih ciljeva dva entiteta (FBIH i RS) na nivou jedinstvenog BH ekonomskog sistema. Pojednostavljeno govorei, ova usklaenost trenutno je postignuta samo na nivou BH monetarnog sistema, gdje je ostvaren odreen stepen saglasnosti oko zajednikih (razvojnih) ciljeva istog. Stoga ne treba zanemariti ovu injenicu, kao i to da je unutar bankarskog sistema, u proteklom periodu, postignut najvei stepen unapreenja i razvoja. Tako je npr. uspostavljena Centralna banka BiH sa ulogom da obezbjedi adekvatno sprovoenje monetarne politike, ali i postizanja odreenih ciljeva kao to su: stabilna nacionalna valuta i bankarski sistem. Sa druge strane, zadran je i princip decentralizacije finansijsko-monetarnog sistema, te je dalje ureenje i nadzor bankarskog sistema u nadlenosti entitetskih Agencija za bankarstvo (FBiH i RS), koje imaju zadatak da obezbjede unapreenje sigurnosti, kvaliteta i zakonskog poslovanja trino orjentisanog stabilnog bankarskog i mikrokreditnog sistema, ali i da obavljaju nadzor nad istim. Ukoliko bi se razvojni model izgradnje BH finansijsko-monetarnog sistema, primjenio i na ostala podruja ekonomskog sistema (obrazovanje, poduzetnitvo, energetiku, poljoprvredu i dr.) onda bi smo u skorije vrijeme mogli oekivati znaajnije pozitivne, razvojne, pomake i u cjelokupnom BH ekonomskom sistemu. Nasuprot tome, ukoliko izostane pozitivna, razvojna, praksa iz BH monetarnog sistema i razvojni trendovi u njemu, to je za oekivati da e, u narednom periodu, nazadovati i cjelokupni BH ekonomski sistem.

184

Zbornik radova

Nadalje, ukoliko proces usklaivanja BH ekonomske politike i to njenog dijela koji je direktno vezan za fiskalizaciju u FBiH prihvatimo, kao jednu od mjera usklaivanja postojee fisklane politike na nivou oba entiteta, za oekivati je da e ovi trendovi meusobnog usklaivanja fiskalnih politika entiteta dovesti i do harmonizaije cjelokupnog BH ekonomskog prostora, te samim time i kreiranja adekvatnih, stimulativnih, okvira za privredni razvoj u njima. U kojoj mjeri e elementi BH ekonomske politike i ciljevi koje je neophodno ostvariti u narednom periodu biti usmjereni na razvoj socijalnog poduzetnitva6

od velikog znaaja za razvoj trenutnog ekonomskog sistema. Ukoliko se ulaganje u ekonomiju znanja postavi kao primarni cilj razvoja BH drutveno6

i ekonomiju znanja ostaje da se vidi. Treba naglasiti da socijalni poduzetnici posjeduju isti temperament kao i njihovi tradicionalni kolege, no razlika je u tome to oni svoje talente koriste za rjeavanje drutvenih problema kao to su: obrazovanje, nejednaka pristupanost tehnologijama, rjeavanje problema nezaposlenosti, zagaenje okolia, itd. Takoer, ne smije se zboraviti injenica da ivimo u vremenu u kome informacija postaje presudan resurs. Dovoljno ilustrativan je podatak da u razvijenim ekonomijama informatiki radnici zauzimaju preko 70 procenata radnih mjesta, odnosno da se sve vie radi glavom umjesto rukama. 7 Stoga je informatizacija BH drutva i ulaganje u ekonomiju znanja

Socijalno poduzetnitvo- nova paradigma u pristupu suvremenim socijalnim problemima. Socijalim problemima se se pristupa na poduzetniki nain. Veina se tradicionalnih socjalnih institucija u tim poslovima pokazala neuinkovitim i neodgovornim. ( Izvor: http://www.mreza-lokalni-razvoj.net) 7 Izvor: www.comtradegroup.com 185

ekonomskog sistema, to je za oekivati da e se, u skorije vrijeme, pojaviti i znaajan broj razvojnih projekata koji e pokrenuti lavinu promjena u privrednim subjektima. Meutim, bez obzira da li e promjene potaknute iz vana, bez prethodne najave i edukacije privrednih subjekata (emu, zato i kako je potrebno izvriti promjene i koji su zajedniki interesi svih subjekata u sistemu npr. procesa fiskalizacije) biti prihvaene od strane istih ili e se ovim promjenama pristupiti na sinhronizovan i sistematian nain, koji je u skladu sa interesima svih zainteresiranih strana, za poetak e biti potrebno dodatno poraditi na koordinaciji ovih aktivnosti i investirati znaajne resurse u pripremu sprovoenja procesa promjena. Prije ili kasnije, promjene BH okruenja koje se deavaju u najveoj mjeri su rezultat potrebe pribliavanja BH drutvon-ekonomskog sistema EU integracijskim procesima. Ukoliko se taj (razvojni) proces priblii, od strane institucija sistema, na adekvatan nain BH privrednim subjektima, to e i otpor promjenama biti manji, a same promjene biti lake prihvatljive. Otpor razvojnim promjenama e, bez obzira na sve pripremne radnje za uvoenje promjena, i dalje postojati jer je u ljudskoj prirodi postoji strah od nepoznatog i novog. Stoga e prvi zadatak, svih zadataka, prilikom razvoja BH ekonomskog sistema koji nam predstoji, biti da se za poetak retorika straha zamjeni sa pozitivnom retorikom drutvenog razvoja i razvoja trinih uslova u kojem privredni subjekti uspjeno izvravaju svoje poslovne aktivnosti. 2. Vizija8 razvoja zasnovanog na ulaganju u ljudske potencijale Polazei od definicije vizije kao poeljne slike budunosti privrednog subjekta koja se moe ostvariti uspjenom strategijom, to je logino da e i strategija zasnovana na dugoronom ulaganju u ljudske potencijale biti osnov razvoja poslovanja u savremenom okruenju. Neka od osnovnih odgovora na pitanja koja je neophodno definisati prilikom odreenja vizije i strategije njene realizacije su: - - - - Kako emo se odnositi prema kapitalu (upravljanje materijalnom i nematerijalnom imovinom) ? Kakav imamo stav prema kupcima (upravljanje odnosima sa kupcima) ? Koje interne odnose moramo usavriti (upravljanje internim procesima) ? U kojem smjeru organizacija mora rasti i uiti (upravljanje rastom i razvojem poslovanja) ?

iz latinskog Visio (gen.: visionis) oznaava vienje, pogled, izgled

186

Zbornik radova Ukoliko vizija razvoja poslovanja nije zasnovana na uenju organizacije iz vlastitih iskustava, ali i iz iskustava drugih, te ukoliko se u ljudske potencijale i njihov individualni rast i razvoj nedovoljno ulae, to nije mogue oekivati da e se pravovremeno moi izvriti usavravanje postojeih internih procesa, kako bi se obezbjedilo adekvatno upravljanje odnosima sa kupcima i samim time tretiranje kupaca kao dijela ukupnog kapitala privrednog drutva tzv. potoakog kapitala koji je sastavni dio strukturalnog kapitala. Nadalje, ukoliko vizija poslovanja privrednih subjekata bude tretirala samo strategiju razvoja zasnovanu na tretmanu kapitala iskljuivo kao materijalne imovine (finansijski kapital = fizika imovina + novac), odnosno zanemarivanju intelektualnog kapitala (humani kapital i strukturalni kapital) kao pokretaa razvoja i osnove za multipliciranje efekata finansijskog kapitala, onda je za oekivati da e i povrat investicija (finansijskog kapitala) biti usporen(iji) u odnosu na sline druge sisteme koji vlastiti finansijski napredak zasnivaju primarno na intelektualnom kapitalu kao temeljnom kapitalu privrednog drutva ija materijalizacija je potpomognuta finansijskim kapitalom. Da li je mogue na dobroj ideji zaraditi ili je za realizaciju dobre ideje ipak neophodan primarno finansijski kapital, nedoumice su koje nas stavljaju pred potrebu za detaljnom analizom kako unutranjih, tako i vanjskih elemenata okruenja, a nadasve analizu poloaja privrednog subjekta u odnosu na okruenje. Upravo nematerijalne vrijednosti (u koje spada i sama vizija kompanije, te strategija njene realizacije) diferenciraju poloaj jednog privrednog subjekta u odnosu na druge, sline, privredne subjekte i na taj nain primarno odreuju njegov poloaj u datom (rem ili uem) okruenju. Naime, privredni subjekti mogu imati istovrsne djelatnosti, ali njihove individualne specijalizacije i specifinosti zadovoljavanja trinih potreba i ciljanog trinog segmenta primarno odeuju na koji nain e se materijalizovati njihov nematerijalni (intelektualni) kapital. Efekti te materijalizacije su razliitog stepena i intenziteta, ali su isti primarno odreeni stepenom i intenzitetom ulaganja u intelekturalni kapital i razvoj poslovnaja baziran na ovoj vrsti nematerijalnih resursa privrednog subjekta. Ukoliko se unutar privrednog subjekta neadekvatno odnosi prema viziji poslovanja i razvoju zasnovanom na ulaganju u ljudske potencijale, time se u pitanje dovodi i sama misija poslovanja (postojanja) tog subjekta. Naime, ukoliko nain postizanja eljenog, budueg, stanja privrednog subjekta neosmislimo pravovremeno, te kroz niz kratkoronih aktivnosti ne pristupimo realizaciji istog, za dugoronu posljedicu moe se imati iskljuivo status quo9. Kako dinamika na tritu i djelovanje faktora vanjskog okruenja (poslovni trendovi, propisi, konkurencija, kupci) ne dozvoljavaju due
9

Iz latinskog - oznaava postojee (trenutno) stanje. 187

statino zadravanje internog okruenja privrednog subjekta (uinkovitost, djelotvornost, organizacijska struktura, zadovoljstvo zaposlenika i sl.) to se kao dio razvoja, zasnovanog na ulaganju u ljudske potencijale, namee potreba analize poloaja organizacije (rada) u odnosu na okruenje (interno i eksterno), te samim time potreba promjena u istoj i usklaivanje sa novim potrebama na tritu. Meutim, bez obzira na htijenja vlasnika (finansijskog) kapitala da unaprijedi vlastito poslovanje i ulae u razvoj zasnovan na ulaganju u ljudske potencijale, do toga nee doi ukoliko ne postoji istovremeno i spremnost samih ljudskih potencijala da se mijenjanju i unapreuju vlastitu (intelektualnu) vrijednost. Stoga je uporedo sa izgradnjom vizije razvoja privrednog subjekta zasnovane na ulaganju u ljudske potencijale veoma znaajno istovremeno razvijati i viziju, individualnog, razvoja pojedinaca unutar privrednog subjekta, ali i graditi pozitivne meusobne komunikacijske relacije kako pojedinaca unutar samog privrednog subjekta, tako i u odnosu pojedinog privrednog subjekta sa njegovim okruenjem. Stoga voenje ljudi (leadership), a ne upravljanje kadrovima (manadment) je stil rukovoenja koji zahtijeva izgradnju pozitivnog, internog, okruenja (radne atmosfere u privrednom subjektu), suradnje zasnovane na ravnomjernom sudjelovanju svih lanova tima, potivanju razliitosti, ali i kvalitetnom upravljanju konfliktima i drugim stresnim situacijama. Ostvarivanje ovakvog modela voenja ljudi unutar privrednog subjekta mogue je ukoliko postoje jasno definirani ciljevi, adekvatno definisane uloge, jasna i otvorena komunikacija, te uinkovito donoenje odluka. Ukoliko postoji barijera, u bilo kojem od navedenih segmenata, to e i efekti materijalizacije upotrebe intelektualnog kapitala i razvoja ljudskih potencijala zasigurno izostati. Sa izostankom pozitivnih efekata materijalizacije intelektualnog kapitala postepeno zapoinje i ciklus neuinkovitog koritenja i materijalne imovine privrednog subjekta. Stoga je definiciju voenja ljudi, kao temeljnu znaajku uspjenosti poslovanja privrednih subjekata, neophodno formulisati i sa slijedeih stanovita 10: 1. Voenje je proces uticanja usmjeren oblikovanju ponaanja drugih. Kada predsjednik kompanije ohrabruje svoje menadere da rade marljivije, on ih vodi. Voenje se dogaa u mnotvu situacija i na mnotvo naina. 2. Voenje je obavljanje tano onih poslova i zadataka od strane drugih, koje voe (leader-i) ele vidjeti obavljene. U procesu voenja ukljueno je komuniciranje i motiviranje.
10 Izvor : http://www.portalalfa.com

188

Zbornik radova 3. Voenje je sposobnost pojedinca uvjeriti druge da zaneseno rade elei ostvariti definisane ciljeve. To je ljudski faktor koji povezuje grupe ljudi zajedno i motivira ih na najbolji nain za realizaciju odreenog cilja. Dakle, odreeni stil (pred)voenja drugih ljudi na nain da ono predstavlja ne samo rezultat individualnog nastojanja voe (leader-a), nego je i istovremeno prihvaeno od strane onih koji su voeni, predstavlja bitan resurs poslovanja. Tanije ljudski potencijal koji motivira druge unutar tima da radei zajedno postiu sinergetske efekte11 te kooperacije postaje presudan nematerijalni resurs uspjenog poslovanja. Stoga je stil voenja, zasnovan na motiviranju zaposlenika da ulau i vlastite resurse u lini razvoj i edukaciju, polazna osnova za formulisanje ostalih bitnih ciljeva realizacije budueg eljenog stanja privrednog subjekta. 1. ovjek kao nosilac razvoja drutveno ekonomskog sistema Ukoliko ne postoji potreba ovjeka da tei vlastitom razvoju i doprinosi ostvarenju kako individualnih, tako i zajednikih ciljeva grupe kojoj pripada (radnog tima, porodice, profesionalne zajednice i sl.) veoma e teko biti postii znaajniji napredak zajednice (drutva) kao cjeline kojoj takav pojedinac pripada. Naime, esto od strane najrazvijenih slojeva drutvene zajednice tzv. intelektualne elite postoji neadekvatno tumaenje znaaja upotrebe intelekta kao resursa kojim su obdareni svi ljudi (svaki pojedinac - ovjek). Povremeno se, u takvim drutvenim zajednicama, namee definicija da je intelekt i intelektualni rad primjeren samo visoko obrazovanim ljudskim potencijalima. Meutim, ukoliko se posmatra definicija rada12, kao svrsishodne i svjesno organizirane djelatnost radi postizanja nekog korisnog uinka za zadovoljenje osobnih ili proizvodnih potreba, te sagleda kombinacija istog sa vjetinama pojedinca kao to su: kreativnost, komunikativnost, socijalizacija, pragmatinost i usmjerenost prema rjeavanju problema, tada stepen formalnog obrazovanja vie ne biva presudni faktor za postizanje iznad prosjenih rezultata pojedinca, ali i drutvene zajednice kojoj pripada. Ukoliko imamo u vidu injenicu da se ekonomija 21. stoljea tretira kao postindustrijska epoha koju karakterizira: konstruiranje prvog kompjutera (1946); uvoenje robota u proizvodnju, te otkrie interneta (1969.), onda je logino oekivati da su
11 Sinergija (. - raditi zajedno) je pojam koji opisuje stanje kada je

cjelina neto vee i drugaije od zbira svojih dijelova. Postoji: Tvrda sinergija(rast prihoda) Meka sinegija (pad trokova) Finansijska sinergija (smanjenje udjela kredita u vlasnikom kapitalu). Izvor : http://sr.wikipedia.org 12 Izvor: Opa enciklopedija i Aniev rjenik hrvatskog jezika 189

i intelektualni radnici dananjice, osim formalnim obrazovanjem, obdareni i drugim potrebnim vjetinama neophodnim za materijalizaciju njihove primarne uloge na tritu. Na alost, znaajan broj formalno educiranih i osposobljenih ljudskih potencijala ne raspolae sa vjetinama neophodnim za materijalizaciju njihovog intelektualnog rada, tanije formalno steenih znanja. Sa druge strane, znaajan broj formalno neobrazovanih ljudskih potencijala, samo zahvaljujui vlastitim intelektualnim potencijalima svojstvenim svakom ovjeku, ali i razvojem specifinih vjetina, za koje se moe rei da su nastale vie kao rezultat evolucije ovjeka i njegove nagonske potrebe za preivljavanjem, uspjeli su ostvariti materijalizaciju vlastitog intelektualnog kapitala i to ne toliko zahvaljujui prethodnoj, formalnoj, edukaciji koliko zahvaljujui pragmatinoj primjeni steenih, specifinih, vjetina. U ovom trenutku se postavlja i logino pitanje: u emu je razlika izmeu prvih (formalno educiranih) i drugih (neformalno educiranih i iskustveno razvijenih) ljudskih potencijala? Ukoliko ljudski rad tretiramo kao proces stvaranja proizvoda i usluga, za oekivati je da e rezultati ljudskog rada oblikovanog kroz institucije formalne edukacije biti kvalitetniji, te samim time i uinkovitiji. Sa druge strane, ukoliko je tako kreirano znanje u praksi nematerijalizirano, onda se i ulaganje u isto (formalnu edukaciju) moe smatrati ekonomski neopravdanom investicijom. Sa druge strane, ukoliko izostanak formalne edukacije, ali istovremena materijalizacija specijalistikih vjetina pojedinaca ne prati istovremeno i odreeni stepen oblikovanja i razvoja ljudske svijesti, te samim time i eventualnog oblika neformalnog obrazovanja, moemo rei da e konana, dugorona, kapitalizacija efekata tog i takvog ljudskog rada, uslijed izrazito brzog tempa razvoja tehnikotehnolokih dostignua savremenog drutva, vremenom opadati. Stoga se kao jedino logino i ekonomski opravdano rjeenje namee potreba kontinuiranog ulaganja u razvoj vlastitih potencijala pojedinca, ali i drutvenih aktivnosti zajednice na afimaciji znaaja ulaganja u ljudske potencijale. Teorijski steena znanja, bez praktine materijalizacije istih, su ekonomski neupotrebljiva kategorija jednako kao to su i kratkorono materijalizovani efekti iskustveno (praktino) steenih vjetina bez nadogradnje istih nekim od formalnih i/ili neformalnih oblika edukacije. Nadalje, zavretkom formalnog obrazovanja, naroito visokokolskog obrazovanja, ukoliko se ne pristupi kontinuiranom ulaganju pojedinca u razvoj vlastitih potencijala, vjerovatnoa materijalizacije i stepen kapitalizacije steenih praktinih vjetina e opadati jednako kao to opada i vrijednost finasijskog kapitala ukoliko se isti ne racionalno upotrebljava tokom proteka odreenog vremenskog perioda.

190

Zbornik radova

Posmatrano sa stanovita faktora produkcije (materijalizacije) i karakteristika razvoja savremene ekonomije tzv. ekonomije 21. stoljea, ulaganje u ovjeka kao nosioca razvoja drutveno ekonomskog sistema postaje ne vie samo prirodna potreba ovjeka da opstane u okruenju, nego ta vie faktor bez kojeg je nemogue pratiti savremena, brza, tehnikotehnoloka dostignua. Proces cjeloivotnog uenja (long life learning process) vie nije privilegija samo intelektualnih elita, nego nasuna potreba svih ljudi koji kroz svoje privreivanje (obavljanje radnih zadataka) nastoje ostvariti finansijske koristi uloenog vlastitog truda (rada) u vidu plae i drugih oblika linih, finansijskih, dobitaka. Koncept cjeloivotnog uenja13 zamisao je sistematiziranog uenja u svim ivotnim razdobljima (od rane mladosti do starosti) i u svim oblicima u kojima se ostvaruje (formalno, neformalno i informalno). Uenje je pritom kontinuirani proces u kojem su rezultati i motiviranost pojedinca za uenje u odreenom ivotnom razdoblju uvjetovani znanjem, navikama i iskustvima uenja steenima u mlaoj ivotnoj dobi. Uz koncept cjeloivotnog uenja najee se vezuju ciljevi ekonomske prirode, primjerice postizanje vee konkurentnosti i trajne zapoljivosti. Sa druge strane, ne smiju se zanemariti jednako vani ciljevi koji pridonose aktivnijoj ulozi pojedinca u drutvu. Ti su ciljevi: poticanje drutvene ukljuenosti, razvoj aktivnoga graanstva, te
13 Izvor : http://www.cjelozivotno-ucenje.hr

191

razvijanje individualnih potencijala pojedinaca. Koncept cjeloivotnog uenja, razvijen je u ezdesetim godinama prolog stoljea kao odgovor na problem neusklaenosti izmeu obrazovanja mladih i odraslih. U proteklih etrdeset godina cjeloivotno uenje se, od poetne ideje, razvilo u dominantno naelo i orjentaciju razvoja brojnih nacionalnih obrazovnih sistema. Dakle, ulaganje u vlastiti lini i profesionalni razvoj je osnovni pokreta cjelokupnog drutvenog razvoja. Ukoliko izostane individualna ukljuenost (naroito mladih) pojedinca da se pristupi ovom procesu, to je od posebnog znaaja da druvena zajednica, a naroito ekonomski sistem odreene drutvene zajednice, prepozna potrebu sistemskog i organizovanog pristupa ulaganju u edukaciju pojedinaca i razvoj ljudske svijesti. Meutim, ukoliko i na drutvenom nivou izostane ovakav oblik prepoznavanja potreba i globalnih trendova na polju razvoja ljudske svijesti, to e takvo drutvo nazadovati u odnosu na ostatak regionalnog i ireg, drutveno-ekonomskog, okruenja. ZAKLJUAK Prije samog poetka dekade nazvane istraivanje mozga jedan veliki ovjek , dr. John. C. Eccles14, je sam hrabro krenuo u razvijanje teorije o evoluciji mozga. On sam kae da je to za njega najfascinantnija pria evolucije Hominida15. Njegova knjiga Evolucija mozga: kreacija ljudskog bitka nam odaje jo jednu istinu, istinu o unikatnosti razvoja Homo sapiensa. Jedinstven i neponovljiv Homo sapiens se, bar za sada, ne mora bojati pojave neke, nove rivalizirajue vrste. Evoluciju mozga je vjerno pratila i evolucija svjesnosti. Dr. Eccles se pita, kako se je u svijetu materije bez svijesti odjednom pojavila ljudska svjesnost, utjelovljeni um, mistina vatra naeg postojanja, ono filozofsko Ja.. Svako od nas vjeruje da ivi direktno u svijetu koji ga okruuje, da su predmeti i dogaaji dio tog svijeta, i upravo, takvi kakve ih vidimo, osjeamo i doivljavamo. Neurologija nas ui da je, sve ono to mi spoznajemo i vjerujemo da je stvarnost, zapravo, samo iluzija nae svijesne spoznaje. Svijet u kojem vjerujemo da ivimo se dogaa u naoj glavi, jer ga tu, meu milionima neurona i njihovih veza, konstruira na mozak. U mozgu su kanali informacija, naa jedina, ivua, veza sa stvarnosti. Doivljaj realnog svijeta je naa apstrakcija, a ne replika onoga to se nalazi oko nas.
14 australski neurofiziolog koji je 1963. dobio Nobelovu nagradu za fiziologiju ili medicinu za svoj rad na sinapsi ( Izvor: http://hr.wikipedia.org ) 15 Veliki ovjekoliki majmuni, hominidi (Hominidae), su porodica primata u koju se, pored orangutana, gorile i impanze, ubraja i ovjek (Homo sapiens).( Izvor: http://hr.wikipedia. org )

192

Zbornik radova Uvjereni da ivimo slobodno, mi smo u stvari zarobljenici, svaki, svog mozga i njegove volje.16

Ukoliko se proces unapreenja (evolucije) drutveno-ekonomske zajednice zasniva na ulaganju u ljudske potencijale onda se kao logina posljedica takvog ulaganja moe oekivati i poveanje stepena inovacija, koje e imati za rezultat implementaciju novih tehnolokih rjeenja, ija e odrivost moi biti ostvarena iskljuivo na tritu i to samo onda i kada to bude prihvatljivo (poeljno) za korisnike novokreiranih (inovativnih) rjeenja. Virtuelne zajednice, socijalne mree zasnovane na savremenim tehnologijama bez granica i digitalna ekonomija samo su novi oblici drutvenog povezivanja i sticanja uveane vrijednosti angaovanog finansijskog kapitala (profita), ali i u sve veoj mjeri intelektualnog kapitala. U savremenom okruenju, primjerenom tehnolokim dostignuima iz 21 stoljea, oekivati je da e kanali informacija biti povezani ne samo vrstim komunikacijskim vezama, nego i tzv. beinim komunikacijskim kanalima kao prirodnom obliku ljudske komunikacije17. Nadalje, kao vizija bolje budunosti pojavljuju se i pionirska nastojanja pojedinaca, obino i po pravilu uvijek trinih lidera, da doivljaj realnog svijeta ne bude vie samo puka apstrakcija (vizija), nego da virtuelni komunikacijski kanali postanu svakodnevnica koja ljude, a samim time i biznise, spaja i povezuje, kako bi meusobnom razmjenom informacija obogaivali vlastite
16 Izvor: http://www.magicus.info 17 Op.a. Telepatija-sposobnost razmjene misli izmeu dviju osoba bez posredovanja poznatog medija.

193

(humane) potencijale, a vlastitu ljudsku svijest nadograivali sa ciljem uveanja temeljnog kapitala neophodnog za razvoj svakog drutvenoekonomskog sistema i njegovih entiteta (privrednih subjekata). U pravilu privredni subjekti rjeavajui vlastite razvojne probleme poslovanja zapoljavanjem dodatnih kadrova, rjeavaju i probleme drutvenoekonomske zajednice u vidu smanjenja stepena nezaposlenosti, ali i probleme pojedinaca kroz ostvarenje punog radnog angamana i socijalne ukljuenosti u prvredne tokove drutva. Sa druge strane, drutveno-ekonomska zajednica i nezaposleni pojedinci u njoj trebaju zauzeti aktivniji stav prema privrednim subjektima i pomoi u brem rjeavanju njihovih razvojnih problema - bri radni angaman nezaposlenih lica i povrat investicije izvrenog ulaganja u ljudske potencijale. Stoga, drutvena zajednica, osim stvaranja stimulativnih materijalno proceduralnih i tehniko-tehnolokih pretpostavki za bre upoljavanje nezaposlenih lica, treba u znaajnoj mjeri pristupiti cjelokupnom procesu rjeavanja nezaposlenosti primjenom koncepta socijalnog preduzetnitva, ali i razvojem svijesti kod nezaposlenih da i sami poinju razvijati vlastite preduzetnike vjetine, bilo kao budui zaposlenici ili samozaposlena lica. Dakle, ukoliko ulaganje u ljudske potencijale, privredni subjekti ne budu posmatrali iskljuivo kao kratkoroni troak za plae i doprinose, nego kao dugoronu investiciju i to ne samo finansijskih resursa, nego i vremena uloenog u selekciju novih kadrova kroz proces zapoljavanja nezaposlenih lica, sa ciljem materijalizacije njihovih individualnih, praktinih, vjetina i nadogradnju istih kroz prijenos specifinih organizacijskih vjetina odreene brane u kojoj djeluje taj privredni subjekti, onda e i njihov kratkoroni razvojni problem u vidu nedostatka kadrova biti dugorono rjeen samo kroz kontinuirano ulaganje u ljudske potencijale. Sa druge strane, ukoliko nezaposlena lica ne budu vjerovali u potrebu dugoronog ulaganja vlastititih vjetina i obezbjeenje materijalizacije vlastitog rada kroz aktivno djelovanje u privrednom okruenju, teko je oekivati da e uspjeti rijeiti svoj trenutni problem: nezaposlenost. Nadalje, postojee drutveno-ekonomske institucije u svojoj kratkoronoj perspektivi trebaju da imaju potrebu trinog djelovanja u vidu socijalnog poduzetnitva sa ciljem obezbjeenja neophodnih preduslova kako za privredne subjekte, tako i za nezaposlena lica i poticanja breg i kvalitetnije ulaganje u ljudske potencijale i njihovu punu zaposlenost, jer e jedino na takav nain dugorono rijeiti svoju socijalnu ulogu u drutvu i preokrenuti trenutnu poziciju iz socijalne institucije za nezaposlena lica u razvojnu instituciju za zapoljavanje ljudskih resursa.

194

Zbornik radova Ukoliko na gore pomenuti nain budemo posmatrati stanje trenutne ne-zaposlenosti ili jo bolje ukoliko trenutno stanje u BH drutvu budemo posmatrali kroz viziju Recimo NE nezaposlenosti, umjesto trenutnog stanja Recimo NE zaposlenosti, onda u narednom periodu moemo oekivati i vei stepen zapoljavanja nezaposlenih lica i potrebu kontinuiranog ulaganja u ljudske potencijale, a samim time i razvoj drutveno ekonomskog sistema kao cjeline.

LITERATURA: 1. http://www.bib.irb.hr 2. http://www.cjelozivotno-ucenje.hr 3. http://www.comtradegroup.com 4. http://www.faz.ba 5. http:// www.hr.wikipedia.org 6. http://www.link-elearning.com 7. http://www.magicus.info 8. http://www.mreza-lokalni-razvoj.net 9. http://www.portalalfa.com 10. http:// www sr.wikipedia.org

195

196

Zbornik radova

POSLOVNI INKUBATORI - JEDNA OD DUGORONIH MJERA ZA ZAPOLJAVANJE

BUSINESS INCUBATORS - ONE OF LONG-TERM MEASURES FOR RECRUITMENT

Amra Kraksner , dipl ing, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik, Mr. Sc. Jamila Jaganjac, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik

SAETAK: Ovim radom se eli pokazati da se formiranjem poslovnih inkubatora mogu dugorono postii veoma dobri rezultati u pogledu zapoljavanja. Mala i srednja poduzea u svijetu ine osnovni izvor zapoljavanja radnika. Cijeni se da u svijetu u ova kategorija poduzea upoljava veliki broj ukupno zaposlenih radnika. U zemljama EU 2/3 ukupnog broja zaposlenih su u malim i srednjim preduzeima. U ukupnom prometu u EU, sektor malih i srednjih poduzea uestvuje sa 70 % i time doprinosi 60 % u ukupnom bruto drutvenom proizvodu EU. Slino je i u Federaciji BiH gdje se: Po podacima Federalnog zavoda za statistiku, ukupan broj zaposlenih u FBiH krajem 2009. godine iznosio je 426.556, a od toga je u sektoru obrta, mikro, malih i srednjih poduzea uposleno oko 156.558 radnika. Iz ovih pokazatelja moemo zakljuiti da je ukupan broj zaposlenih u FBIH, u sektoru MSP, zaposleno 37% radnika, to je manje za 50% u odnosu na broj zaposlenih u zemljama EU u istom sektoru1. Ova situacija bi se znatno mogla poboljati kada bi drave poveala pomo koju prua malim i srednjim poduzeima bilo kroz poticaje ili stvaranje poslovne infrastrukture koja moe pomoi dalji ubrzani razvoj ovog sektora.
1 http://www.magazinplus.eu/index.php/m-plus/dosije/1561-broj-malih-i-srednjih-poduzeau-fbih-vei-za-4-posto

197

Poslovni inkubatori su jedan od metoda pomoi razvoju poduzetnitva. Otvaranjem novih poslovnih inkubatora i na taj nain ohrabrivanjem otpoinjanja vlastitih biznisa direktno bi se utjecalo i na otvaranje novih radnih mjesta. Kljune rijei: razvoj, malo i srednje poduzetnitvo, inkubatori zapoljavanje. ABSTRACT: This paper seeks to show that the formation of business incubators may be long term to achieve very good results in terms of employment. Small and medium enterprises in the world are the main source of employment of workers. It is appreciated that in the world in this category of companies employing a large number of employees. In EU countries, two thirds of the total number of employees in small and medium enterprises. The total turnover in the EU, the sector of small and medium-sized enterprises accounts for 70% and thus contributes 60% of the total GDP of the EU. Similarly, in the Federation where: According to the Federal Bureau of Statistics, total employment in the Federation in late 2009. Totaled 426,556, of which the craft sector, micro, small and medium-sized enterprises employ about 156,558 workers. For these indicators, we can conclude that the total number of employees in the FBiH, the SME sector, employing 37% of workers, which is less by 50% compared to the number of employees in EU countries in the same sector. This situation could be greatly improved if the government has increased assistance provided to small and medium enterprises, either through incentives or creating a business infrastructure that can help further accelerated the development of this sector. Business incubators are one of the methods of assisting the development of entrepreneurship. With the opening of new business incubators and thereby encouraging starting their own businesses would directly impact on job creation. Keywords: development, small and medium enterprises, incubators employment.

Uvod
Poslovni inkubator / inkubator je jedan od elemenata preduzetnike infrastrukture. To je prema veini definicija pogodan prostor u kojem svoj potencijalni poduzetnici mogu pod povoljnim uvjetima zapoeti svoj vlastiti
198

Zbornik radova biznis. Sam inkubator poduzetnicima koji uu u lanove inkubatora nude povoljne uvjete za rad: - - nie cijene iznajmljivanja prostora u odreenom vremenskom periodu koji definiu sami inkubatori poslovno savjetodavnim i ostalim uslugama koje e se pruati korisnicima prostora, kao i pomo menadmenta inkubatora korisnicima usluga.

Na ovakav nain poduzea koja startaju sa radom imaju pogodnosti za svoj razvoj ali i zapoljavanje radnika. Zatim sami inkubatori u pruanju svojih usluga lanicama inkubatora upoljavaju odreeni broj uposlenika, ime se doprinosi opem porastu zaposlenosti u opinama. Osnivai inkubatora u Federaciji BiH su uglavnom opine ili su oni projekti donatorskih sredstava. Meutim, vrlo je vano da u kreiranju poslovnog inkubatora, a da bi on dao oekivane rezultate, da uestvuju opinske strukture vlasti, privatna poduzea kao i univerziteti ili fakulteti. Uloga i ciljevi poslovnih inkubatora Osnivanje poslovnih inkubatora ima za cilj poveanje konkurentnosti lokalne privrede kao i kreiranje novih radnih mjesta . Poslovni inkubatori su veinom samostalna pravno registrirana lica koja imaju i sopstvene ciljeve rada ali osnivai inkubatora esto imaju i dugorone ciljeve koji imaju veliki znaaj za dalji razvoj privred. Neki od ovih dugoronih ciljeva su: - - koritenje prvog poslovnog inkubatora kao prototipa za osnivanje drugih inkubatora u odabranim podrujima inkubator moe da slui ne samo za start-up poduzea nego i za poduzea odreenog sektora, poduzea sa izvoznim potencijalima ili potencijalima za proizvodnju odreenih proizvoda ijom proizvodnjom e se smanjiti uvoz istih proizvoda inkubatori mogu biti specijalizirani za pruanje dodatnih informacija
199

tritima, za konsalting i sl. Inkubatori mogu biti formirani i u svrhu privlaenja stranih investicija

Meutim bez obzira kakav je dugoroni ili kratkoroni cilj inkubatora, oni svoj uspjeh mjere i kroz broj novootvorenih radnih mjesta. Jedan od uspjenih primjera je poslovni inkubator Otaniemi u Finskoj koji je u toku 10 godina bio domain 450 poduzea a koji su uposlili oko 5000 uposlenika.

Inkubatori u Bosni i Herecegovini

Trenutno u Bosni i Herecgovini radi 12 poslovnih inkubatorau Zenici, epu, Trabinju, Jablanici, Modrii, Mostaru, Brkom, Tuzli ( u Tuzli su dva poslovna inkubatora: BIT centar i RPC Tuzla Lipnice) i u Sarajevu: Trenutni oni posjeduju 27.000 m2. Vie od 230 firmi su od 2001 koristile usluge inkubatora (ili trenutno koriste) sa oko 1.100 zaposlenih radnika. Pregled inkubatora je dat u sljedeoj tabeli:

200

Tabela 1. Pregled inkubatora u BiH

Povrina 980 m2 poslovni inkubator - - - Agroinkubator korisne povrine - 630 m2 - Djelatnost Broj uposlenih 40

Poslovni inkubator

Osniva

Poslovni i Agroinkubatora epe

Udruga poduzetnika i poslodavaca epe

Opina Zavidovii 5.014

Broj poduzea zanatsko uslune i zanatsko 8 poduzea proizvodne djelatnosti, 4 udruenja montaa i laka manufakturna proizvodnja, istraivanje, inovatorstvo, razvoj i unapreenje poslovanja, sjedite i zastupstva domaih i stranih trgovakih i drugih firmi. 11 35 137

Inkubator Zavidovii ZEDA inkubator Zenica

Opina Zenica

Zbornik radova

201

27 oizvodnja tekstilnih proizvoda, ploastog i masivnog namjetaja i garevinske stolarije, ALU i PVC stolarije, usluge mainske obrade motora, remont graevinskih maina, proizvodnja celuloznih proizvoda, tamparske usluge, grafiki i web dizajn, proizvodnja boja za kou, proizvodnja disperzivnih boja, usluge servisiranja elektronske opreme.

202 2395 Proizvodnja namjetaja, i drvene i PVC stolarije 7 Djelatnost kojom se bave koris- 8 nici su knjigovodstvene usluge, preiavanje vode, inovacije, konsalting usluge, upravljanje vodama, savjetodavne usluge i proizvodnja i plasman ljekovitog bilja. 25

Poduzetniki inkubator Prijedor

Inkubator Trebinje

Opina Prijedor i italijanskog Programa SEENET kojeg finansira Ministarstvo vanjskih poslova Republike Italije i vlade Regije Toskana, a koga implementira konzorcij italijanskih NVO-a na elu sa UCODEP-om. Opina Trebinje

Inkubator Jablanica Udruenje poduzetnika i opina Jablanica

Inkubator Modria kojima se bave su proizvodnja: tepiha, betonske galanterije i ureenje komunalne infrastrukture, tekstilnih odjevnih predmeta, bravarske, limarske galanterije, grafikog materijala, hemijskih sredstava za odravanje automobila, prehrambenih artikala od voa i povra. Od uslunih djelatnosti zastupljene su elektro, bravarske i limarske. 1754 2000 10918 1.200 24 34 28 100 204

Opine

9870

Djelatnosti

21

340

NBR inkubator (regionalni/mreni) se sastoji od tri inkubaciona centra: Gradaac, Modria

(sa dvije inkubacione jedinice) i amac.

Inkubator Brko Inkubator Mostar Inkubator Sarajevo Tuzla Lipnice BIT centar Tuzla

Opina Opina Serda Opina Tuzla Opine Tuzla, Univerziteta u Tuzli kao lokalnih partnera ,a sa norveke

Zbornik radova

strane partneri su SIVA i SINTEF.

203

Tako mali broj inkubatora, iako gotovo svaka opina u Bosni i Hercegovini posjedujemo mogunosti za formiranje inkubatora je posljedica dijelom nedostatka financijskih sredstava kao i nedovoljnog interesa ire zajednice da uestvuju u izgradnji ove poduzetnike infrastrukture. Takoer nedovoljno ukljuenje akademske zajednice u rad inkubatora rezultira slab razvoj i rezultate postojeih inkubatora jer bez njihovog ukljuenje nemogue je ispotovati jednu od osnovnih uloga koje treba da poslovni inkubatori imaju: 1. Poslovni savjet o ulasku na trite 2. Informacije o propisima i poticaje 3. Procjena trokova za ulazak na trite 4. Nai kvalificirano osoblje 5. Konsultantske usluge Zapravo poslovni inkubatori moraju biti centri poslovne podrke za svoje lanice. I zato su se do sada najbolji pokazali oni inkubatori koji su bili razvojno- istraivaki centri uz udruivanje privatnog i javnog sektora.

Zakljuak
Zajednica od inkubatora dobijaju zdrava poduzea koja esto razvijaju nove inovativne tehnologije koje su znaajne za razvoj privrede svake zemlje. A s druge strane poduzetnici kroz inkubatore dobijaju mogunost lakeg otpoinjanja sopstvenog biznisa jer se kroz pogodnosti koje inkubator prua poduzetnici motiviu na pokretanje sopstvenog biznisa kojim kraira i nova radna mjesta. U zemljama u tranziciji kako to je Bosna i Hercegovina, inkubatori mogu da budu jak impuls stvaranju novih radnih mjesta, ali je potrebno da i drutvo prepozna njegov znaaj u smislu da se ostvari planski i koordiniran pristup njihovom osnivanju za jaku suradnju lokalne vlasti, nauno istraivakih centara ili univerziteta.

204

Zbornik radova Literatura: 1. Danilovic-Grkovic G., egarac A. (2003). Biznis inkubatori, Republicka agencija za razvoj malih i srednjih preduzeca i preduzetnitva, Vizartis, Beograd. 2. Strategija razvoja poslovnih inkubatora u Bosni i Hercegovini Lokalna razvojna agencija ZEDA, 2008. 3. www.bihinkubatori

205

206

Zbornik radova

KUA - POSO ILI KUA-KUA, PITANJE JE SAD? Autor: mr Samira Zelenbabi

Poslodavac: BOBAR BANKA AD BIJELJINA, Njegoeva 1, Republika Srpska, BiH, samira.zelenbabic@bobarbanka.com

Apstract: Bauk nezaposlenosti krui svijetom a u Bosni i Hercegovini se udomaio. Hamletovska dilema je dobila novu dimenziju na bosansko-hercegovakom tritu rada u vidu opstanka ionako skromne zaposlenosti njenog radno sposobnog stanovnitva. Kriza, tranzicija, globalizacija, te rijei koje su se uselile u svakodnevne ivote ljudi, predstavljaju jedino opravdanje drave i nosioca dravne vlasti za vie od pola miliona nezaposlenih u Bosni i Hercegovini. Sumirajui statistike podatke i razliite analize o broju nezaposlenih u naoj zemlji iz mjeseca u mjesec, poto su godine postale predugake vremenske jedinice za ovu problematiku, neminovno se namee potreba ne samo zapoljavanja nezaposlenih lica ve i ouvanje postojeih radnih mjesta. Kreiranje novih i ouvanje postojeih radnih mjesta zahtjeva znaajniji angaman jedinstvene drave BiH, to prije svega podrazumjeva efikasnost djelovanja institucija dravno-pravnog sistema i stvaranje stabilnog politikog i ekonomskog ambijenta koji bi omoguio nove investicije. Kljune rijei: nezaposlenost, Bosna i Hercegovina, kriza, trite rada, dravna vlast. 1. UVOD Bosna i Hercegovina je u posljednjih godinu dana postala ampion u disciplini koja se naziva nezaposlenost. Sudei prema zvaninim objavama, razliitim anketama kao i populistikim natpisima u dnevnoj tampi, jo dugo emo zadrati ovu neslavnu poziciju. Meutim, postoji mogunost da naa postojea politika elita, koju slobodno moemo obiljeiti kao jednog od najbitnijih uzronika ovakvog stanja, izae sa krilaticom da nismo jedini u ovakvoj situaciji te da panija prijeti da nam ugrozi poziciju. Najnoviji podaci zaista ukazuju da je u paniji u prvom kvartalu tekue godine stopa nezaposlenosti
207

21,3% sa 4,9 miliona registrovanih ljudi bez posla, odnosno za 219.400 vie nego u posljednjem kvartalu 2010. godine1. Prema podacima Evropske komisije vezane za procjenu ekonomskog oporavka na zapadnom Balkanu u kojoj se kao jedan od najznaajnijih problema navodi nezaposlenost, rekorder je Bosna i Hercegovina sa 42,7% nezaposlenih radno sposobnih graana. Sve ostale zemlje iz okruenja imaju drastino manju stopu tako da je ona u Srbiji 20%, Hrvatskoj 11,8%, Makedoniji 32,1%, Crnoj Gori 12,1 i Albaniji 13,7%. Dugogodinja opravdanja za Bosnu i Hercegovinu koja su se svodila na injenicu da je zemlja izala iz rata i stravinih razaranja vie nemaju opravdanje s obzirom da je od tog perioda prolo 16 godina. Finansijska globalna kriza koja se prelila u realni sektor oekivano je prouzrokovala pad svih privrednih aktivnosti to se naravno oitovalo i na poveanu nezaposlenost radne snage. Bosna i Hercegovina se suoila sa znaajnim deficitomprvenstveno produktivnog zapoljavanja. Nezaposlenost bi svakako bila vea da nije dolo do poveanja zaposlenosti u razliitim neproduktivnim sektorima, posebno u javnim i dravnim institucijama. Poboljanje na tritu rada koje je zabiljeeno do 2007. godine posljedica je znaajnih stopa ekonomskog rasta. Sve zemlje na svijetu su se suoile sa finansijskom krizom i njenim posljedicama. Razlika izmeu Bosne i Hercegovine i ostatka svijeta je to su kod ostatka svijeta vidni oporavci posebno na polju rjeavanja problema nezaposlenosti.. 2. POTEKOE U REALNOM SAGLEDAVANJU ZAPOSLENOSTI I NEZAPOSLENOSTI Ekonomske i vladine definicije kau2: Stanovnitvo sa zaposlenjem je zaposleno; stanovnitvo bez zaposlenja koje trai posao je nezaposleno; stanovnitvo bez posla koje ne trai posao je izvan radne snage. Stopa nezaposlenosti je broj nezaposlenih podjeljen sa ukupnom radnom snagom. Navedene definicije su teko primjenjive na dravi Bosni i Hercegovini. Obrazloiemo to na slijedeim primjerima: Stopa nezaposlenosti se utvruje na osnovu broja registrovanih zaposlenih i nezaposlenih, to znai da imamo administrativnu stopu nezaposlenosti koja ne oslikava realno stanje. Preraunato za februar 2011. godine ti pokazatelji su slijedei: Broj registrovanih zaposlenih i nezaposlenih prikazan je u tabeli 1.
1 2 Izvor podataka Nacionalnog instituta za statistiku panije - INE za prvi kvartal 2011, www. ine.es Samuelson, A. Paul and William D. Nordhaus. 2000. Ekonomija, petnaesto izdanje. Zagreb: Mate, str. 563.

208

Zbornik radova Tabela 1. Aktivno stanovnitvo Bosne iHercegovine prema administrativnim izvorima
II 2011 Ukupno zaposleni Nezaposleni 695.665 527.667 I 2011 696.190 526.686 Indeks II/I 2011 99.9 100,2

Izvor: Agencija za statistiku BiH, prilagoeno U tebeli 2. prikazana je administrativna stopa nezaposlenosti u Bosni i Hercegovini za februar 2011. godine. Tabela 2. Administrativna stopa nezaposlenosti Bosne i Hercegovine II/2011 Administrativna stopa nezaposlenosti za februar 2011 =
527.667 (527.667+695.665) X 100 = 43,13%

Izvor: Proraun autora Kako se osnovni podaci za proraun nezaposlenosti sumiraju po osnovu broja prijavljenih nezaposlenih kod zavoda za zapoljavanje i broja zaposlenih po osnovu podataka na osnovu dostavljenih prijava zaposlenih, ovaj podatak svakako nije ni priblino taan realnom stanju. Na obje strane, i kod zaposlenih i nezaposlenih, imamo razliite situacije. Veliki broj lica koja su prema defininiciji zaposlena, jer imaju posao, nisu prijavljena, odnosno rade na crno i ujedno su evidentirana kod zavoda za zapoljavanje radi ostvarivanja prava na zdravstvenu zatitu. Takoe postoji i znaajan broj nezaposlenih koji sezonski obavljaju poslove u drugim zemljama kako u okruenju tako i dalje. injenica je da oni nemaju stalnost zaposlenja ali ona za potrebe prerauna stope nezaposlenosti u odreenom trenutku nije bitna. Znaajan broj nezaposlenih lica sa urednom prijavom na tritu rada i ne trae zaposlenje. Uzmimo primjer domainstva gdje jedan lan ima zaposlenje izvan Bosne i Hercegovine a ostali radno sposobni lanovi, obino supruga, uredno se prijavljuju kao nezaposleni. Uz ovaj primjer idu i
209

podaci istraivanja regionalnog trita rada sprovedeni na Virtualnim danima karijere i znanja3 koji ukazuju da 13% ispitanika iz Bosne i Hercegovine je nezaposleno od 3 do 5 godina a ak 6% ispitanih preko 10 godina i vie. Kada je rije o populaciji mladih koji su nezaposleni imamo dvojaku situaciju: jedan broj mladih radno sposobnih nakon zavrenog srednjeg obrazovanja odlazi na studije ali se prijavljuju kao nezaposlena lica koja tokom daljeg kolovanja i ne trae stalno zaposlenje a na drugoj strani imamo mlade ljude koji iskljuivo trae posao u struci, odnosno 44% prema gore navednom istraivanju. S druge strane, imamo znaajan broj nezaposlenih lica, bez ikakvog zaposlenja, koja se ne vode kod zavoda za zapoljavanje. Ovdje je svakako rije o stanovnitvu sa ruralnih podruja, sa niim stepenom obrazovanja koji iz finansijskih razloga i pomanjkanja saznanja o obavezi redovnog javljanja u zavode za zapoljavanje se ne evidentiraju i na taj nain gube status nezaposlenog lica. Kada je rije o zaposlenim licima, koja su prema definiciji lica sa zaposlenjem, i koja kao takva smanjuju administrativnu stopu zaposlenosti, Bosna i Hercegovina opet ima svoju specifinost. Ako se pod zaposlenim licem, to se podrazumjeva u svim ureenim drutvenim i privrednim sistemima, smatra zaposlenik koji redovno prima naknadu za svoj rad i za koga poslodavac redovno uplauje poreze i doprinose, onda je i sadanji broj zaposlenih daleko ispod objavljenog statistikog podatka. Koristei se zvaninim administrativnim podacima slika o tritu rada u BiH nema ni jednu svijetlu taku. Od 2006.g. u BiH se takoe koriste i meunarodni standardi za statistiki proraun nezaposlenosti, odnosno ankete o radnoj snazi LFS4. Zvanini statistiki podaci i podaci iz ankete po defniciji ILO se razlikuju a osnovni razlog je postojanje sive ekonomije, odnosno rada na crno. Prema uputama ILO-a5, standardna meunarodna definicija nezaposlenosti obuhvata sve osobe starije od starosne granice odreene za mjerenje ekonomski aktivnog stanovnitva, koje su: 1. tokom referentnog razdoblja bile bez posla; 2. tokom tog razdoblja bile u svakom trenutku na raspolaganju za posao i 3. traile posao, odnosno preduzimale radnje u cilju pronalaenja posla. Sva tri kriterija moraju biti zadovoljena istovremeno. Prema zvaninim podacima Agencije za statisiku Bosne i Hercegovine nezaposlenost je u 2010. godini iznosila 42,6% a prema ILO metodologiji 27,2%. Razlika od 15,4% prema ILO metodologiji spada u grupu neaktivnog stanovnitva. Ta razlika je uoljiva na slijedeem grafikonu.
3 4 5 Ispitivanje sprovedeno na 2015 posjetilaca. Labor Force Survey, anketa o radnoj snazi, podaci prema ILO metodologiji. Prema uputama aposlenosti ILO-a. International Labour Organisation, ILO, detaljnije vidjeti na www.ilo.org

210

Zbornik radova Grafikon 1. Zaposlenost u Bosni i Hercegovini 2006-2009.g.

Izvor: Jedinica za smanjivanje siromatva i ekonomski menadment region Evrope i srednje Azije, izvjetaj 54901-BA

3. KONTROVERZAN ODNOS ZAPOSLENIH PO SEKTORIMA, KVALIFIKACIONE STRUKTURE I PLATA Bosna i Hercegovina je jedna od rijetkih drava koja ve 20 godina nema podataka o broju stanovnitva te je stoga situacija kod prorauna ekonomskih pokazatelja, kao to je na primjer GDP per capita, ali i trite rada veoma oteano. Prema podacima Agencije za statistiku BiH broj stanovnika Bosne i Hercegovine sa 30.06.2010.g. bio je 3.843.126. Iz ovog proizilazi injenica da je od ukupnog broja stanovnika zaposleno 18,10%, odnosno da 695.665 zaposlenih izdrava 3.147.461, odnosno 81,90% stanovnika Bosne i Hercegovine. Radi dobijanja realnije slike o stanovnitvu koje je izvan radne snage, potrebno je od ukupnog broja stanovnika oduzeti populaciju mladju od 14 godina koja prema dostupnim podacima iznosi 18,9%. Na taj nain dobijamo rezultat od 1.893.443 ili 49,27% stanovnika koji su izvan radne snage. Prema podacima za februar mjesec u Bosni i Hercegovini je bilo 597.415 penzionera ili 15,54% od ukupnog broja stanovnika. Interesantno je da su od ukupnog broja lica koja trae zaposlenje 263.477 ili 49,92% ene. Prvi put zaposlenje trai 50,29% ena. Objektivno, ovdje se svakako ne moe govoriti o diskriminatorskoj politici prema enama ve su drugi razlozi za veliku nezaposlenost ena. Prije svega korijene treba traiti u naem vaspitanju i odnosu prema enama kao majkama, suprugama i
211

domaicama, niskom stepenu obrazovanja kao i u daljnjoj prisutnosti velikih razlika izmeu urbanih i ruralnih sredina. Od ukupnog broja zaposlenih u februaru 2011.g. broj ena je bio 284.062 ili 40,83%, to svakako politiku zapoljavanja Bosne i Hercegovine ne moe definisati kao diskriminatorsku. Najvei broj ena zaposlen je u trgovini i preraivakoj industriji 109.727, odnosno 38,6% od ukupno zaposlenih ena. Ovaj pokazatelj upuuje na injenicu da je rije o enama za niim stepenom obrazovanja i u sektorima sa najmanjom prosjenom platom. Ohrabrujua je injenica koja govori u prilog enama saviim i visokim obrazovanjem, jer npr. u finansijskom sektoru je zaposleno 63,55% ena, a ovaj sektor ima i najvee plate. Mada ovaj sektor obuhvata 16.024 radnika i to je sektor u kome su za mukarce uglavom predviene znaajnije upravljake i bolje plaene pozicije, pozitivan je primjer zapoljavanja ena.

3.1. Zaposlenost po sektorima

Tabela 3. Pregled zaposlenih po sektorima za februar 2012.g. Naziv sektora Proizvodni sektor Usluge i trgovina Neproizvodni sektor 6 Ukupno: Broj zaposlenih 194.495 294.142 207.028 695.665
6

Procenat 27,96% 42,28% 29,76% 100%

Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, proraun autora. Podaci upuuju da je najmanji broj zaposlenih u proizvodnom sektoru te da je najvei dio bosansko-hercegovake ekonomije usmjeren ka trgovini, ak 127.250 zaposlenih je u ovoj djelatnosti. Sutinski problem predstavlja odnos proizvodnog i neproizvodnog sektora, odnosno injenica da neproizvodni sektor zapoljava za 1,8% vie od proizvodnog sektora. Primjera radi, broj zaposlenih u graevinarstvu bio je 37.175 i imao je tendenciju opadanja za 0,4% a javna uprava i obavezno socijalno osiguranje zapoljava 72.311 radnika i ima rast u odnosu na januar za 0,2%. Kompletan proizvodni i usluni sektor ima smanjenje radne snage dok je poveanje samo zabiljeeno kod
6 Pod neproizvodnim sektorom podrazumjeva se javna uprava i obavezno soc.osiguranje, obrazovanje, zdravstvena zatita i socijalna pomo, ostale drutvene, socijalne i line uslune djelatnosti.

212

Zbornik radova neproizvodnog sektora. Primjera radi, zaposleni u javnoj upravi, zdravstvu, obrazovanju i socijalnim uslugama predstavljali su tokom 2008. godine 28% zvanino zaposlenih lica. U februaru 2011. godine zaposlenost u ovom sektoru je vea za 1,76%. Ovdje ak postoji mogunost da je taj procenat i vei, iz razloga to se kod prorauna ne uzimaju u obzir zaposleni u preduzeima u dravnom vlasnitvu u drugim sektorima privrede (npr. elektorprivreda).

3.2. Plate i kvalifikaciona struktura Jedno od znaajnih Keynesovih doprinosa je svakako istiskivanje teorije o dobrovoljnoj nezaposlenosti. Ovaj izuzetni ekonomista je dokazao da postoji samo nedobrovoljna nezaposlenost i da se pojavljuje u razdobljima u kojima kvalificirani radnici ne mogu dobiti posao uz postojee plate. Osnova njegovog pristupa je da se nadnice ne prilagoavaju postojeoj situaciji i ne iste trite rada. Ako je suditi po statistikim podacima vezanim za rast plata u Bosni i Hercegovini, uspjeno smo sruili i ovu teoriju. Naime podaci u grafikonu 2 pokazuju kretanje neto i bruto plata za period 2003.-2010. godina. Grafikon 2. Kretanje bruto i neto plata u RS za period 2003.-2010. godina

Sa grafikona je jasno uoljiv konstantan rast plata i njegovo znaajno pomjeranje u periodu 2007. - 2008. godina, ali i zadravanje na postojeem nivou u prethodne dvije godine. Iako Bosna i Hercegovina u svojoj kvalifikacionoj strukturi nezaposlenih ima najvei broj nezaposlenih sa VKV i KV kvalifikacijom, postavlja se pitanje kako da trite rada sa uravnoteenim prosjenim platama ne isti ponudu nezaposlenih sa VSS. Pregled kvalifikacione strukture nezaposlenih dat je u tabeli 4.

213

Tabela 4. Pregled kvalifikacione strukture nezaposlenih 02/11 Kvalifikacija NK VKViKV SSS VSS VSS (ukljuujui doktore nauka i magistre) Broj nezaposlenih 161.412 191.721 128.872 7.272 22.267

Izvor: Agencija za statistiku BiH, proraun autora injenica da podaci za doktore nauka i magistre nisu posebno evidentirani ukazuje da oni lake dolaze do zaposlenja i daju nadu da trite rada ak i u Bosni i Hercegovini ponekad djeluje po zakonima ponude i tranje. Poreenja radi, 2008. g. u BiH prema podacima ILO broj nezaposlenih je bio 271.000, a kvalifikacionu strukturu je inilo: NK 67.000, SSS 191.000 i VSS 13.000. Tabela 5 daje prikaz zaposenih u RS za period 2003-2010. godina i ukazuje da se broj zaposlenih nije poveavao srazmjerno poveanju plata, odnosno da su one rasle brim tempom, to je opet u suprotnosti sa Keynesovom teorijom. Znaajan rast plata iz 2007. i njihova konstantnost do 2010.g. nije potpomogla novo zapoljavanje ve samo pad zaposlenosti. Tabela 5: Zaposlena lica u periodu 2003-2010. godina
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010 236 438 236 239 242 624 248 139 258 236 259 205 258 634 244 453 TOTAL 136 276 134 834 139 682 143 514 149 201 150 569 148 713 139 554 100 162 101 405 102 942 104 625 109 035 108 636 109 921 104 899 Women

Izvor: Agencija za statistiku RS, Bilten 3 Ako pak uporedimo neto plate po sektorima dolazimo do injenice da neproizvodni sektor ak i u vrijeme krize ne smanjuje svoje zahtjeve ni elje, kako za veim platama tako i za poveanjem broja zaposlenih. Neproizvodni sektor ne dijeli sudbinu proizvodnog sektora kao niti sektora trgovine i usluga (iskljuujui finansijske usluge koje poveavaju prosjek ovog sektora). Tabela 6. ukazuje na tu injenicu.

214

Zbornik radova Tabela 6. Neto plate po sekotrima za II/2011

7

Naziv sektora Neto plata II/2011. Najnia - Najvia Proizvodni sektor 865,50. 539,00 1.137 Usluge i trgovina 805,40 532,00 1.328 7 735,00 1.129 Neproizvodni sektor 925,75 Ukupno: 695.665 Izvor: Proraun autora na osnosvu podataza Zavoda za statistiku BiH Najnia plata u proizvodnom sektoru zabiljeena je u graevinarstvu a najvia u snadbjevanju elektrinom energijom, plinom i vodom, odnosno grani koja i dalje ima monopol u svojoj djelatnosti u Bosni i Hercegovini i nalazi se pod kontrolom drave. Kod usluga i trgovine najnie zarade su u ugostiteljstvu, odnosno turizmu a najvie u finansijskom posredovanju. U neproizvodnom sektoru najvie plate su imali uposleni u javnoj upravi i odbrani. Do 2008. godine postojao je trend rasta plata u sektorima koji su imali pad zaposlenosti (konkretno javni sektor) a pad plata u sektorima sa poveanom zaposlenou. Ova kontraverza se moe objasniti samo znaajnim rastom plata javnog sektora od 2006.-2008.g. i odravanjem istog u periodu krize. U navedenom periodu dolo je do znaajne potronje Vlade ukupno, a potronja Vlade na plate zaposlenih imala je promjenu sa 9,9% BDP 2006. na 10,4% BDP 2008.g. Oito je da Vlada nije promjenila svoje navike potronje ni kada je cjelokupna ekonomija Bosne i Hercegovine osjetila strahovite lomove. 4. OSNOVNI MAKROEKONOMSKI POKAZATELJI S aspekta ekonomskih kretanja u Bosni i Hercegovini i njihovog uticaja na problem nezaposlenosti, prevashodno je potrebno sagledati osnovne ekonomske indikaore koji su prikazani u tabeli 7. Tabela 7. Godinji indikatori
Vanjsko trgovinski bilans u hiljadama KM Uvoz u hiljadama KM Izvoz u hiljadama KM Stopa nezaposlenosti po ILO definiciji (ARS) Stopa nezaposlenosti po ILO definiciji (ARS) -6.520.699 2010 13.616.204 2010 7.095.505 2010 24,1 2009 27,2 2010

Pod neproizvodnim sektorom podrazumjeva se javna uprava i obavezno soc. Osiguranje, obrazovanje, zdravstvena zatita i socijalna pomo, ostale drutvene, socijalne i line uslune

215

Prosjene neto plae za BiH u KM Bruto domai proizvod po stanovniku (GDP/C) u KM Bruto domai proizvod (GDP) u milionima KM Umrli u BiH ivoroeni u BiH

798 2010 6.246 2009 24.004 2009 34.904 2009 34.550 2009

Izvor: Agencija za statistiku Bosne I Hercegovine Od 2008. godine u Bosni i Hercegovini dolazi do nagle promjene trendova koji su bili karakteristini za raniji period: pad deviznih rezervi i privatnog duga, stagnacija privredne aktivnosti, poveanje nezaposlenosti i ponovo kontraverze vezane za rast plata. Statistka analiza podataka pokazuje da je GDP p/c u 2010. godini na nivou 82 % visine GDP-a iz 1989. godine, to je za 2% manje od 2008. godine. Zvanini podaci pokazuju da je GDP p/c daleko od prijeratnog i da je za oko 50% GDP p/c kojeg imaju kandidati za lanstvo u EU. Odnos promjene GDP u odnosu na referentnu 1989. g. prikazan je u grafikonu 3. Grafikon3. RGDP Bosne i Hercegovine u odnosu na referentnu 1989.g.

Izvor: EBRD, Transition Report 2010, www.ebrd.com Sa trenutnim stanjem u ekonomiji Bosne i Hercegovine veoma je teko za dui vremenski period oekivati znaajniji rast zaspolenosti bez stranih direktnih investicija (SDI). SDI su veoma vane za Bosnu i Hercegovinu, kao i za svaku zemlju u procesu tranzicije, i bez njih ne moe da se okuje
216

Zbornik radova ekonomski rast. Meutim potrebno je praviti razliku izmeu SDI nastalih u procesu privatizacije (sluaj Telekoma Srpske i Rafinerije Brod) od greenfield investicija. U poreenju sa drugim zemljama Bosna i Hercegovina teko privlai ovu vrstu investicija iz razloga to strani a i domai investitori smatraju da je rizik poslovanja u Bosni i Hercegovini prevelik.U cilju podsticanja SDI neophodno je razraditi primjenjivu strategiju privlaenja istih koja svakako obuhvata stimulaciju odreenih industrijskih oblasti, brzo rjeavanje svojinskih odnosa, jednostavnija i efikasnija administrativna procedura i dr. Bosna i Hercegovina konstantno ima visok deficit spoljnotrgovinskog bilansa to je jo jedan znaajan problem za njenu privredu. Brza liberalizacija uvoza nije u kombinaciji sa efektivnim mjerama kojima se poveava konkurentnost i unapreenje izvoza, to prouzrokuje platnobilansne tekoe. Promotivno zalaganje vlasti za unapreenjem izvoznog sektora nije praeno stvarnim aktivnostima i mjerama. Izvozna djelatnost Bosne i Hercegovine orijentisana je na sirovine i proizvode niskog stepena prerade to smanjuje mogunost ostvarivanja boljih prihoda dok bi unaprjeenje u vie faze prerade ovih proizvoda doprinjelo i potrebi za poveanjem radne snage. 5. ZAKLJUAK Imajui u vidu da je drava Bosna i Hercegovina i dalje podjeljena a ne ujedinjena drava u kojoj se vani problemi rjeavaju u entitetima problem nezaposlenosti je time tee rjeiv. Zakoni trita, ponude i potranje, radna snaga koja trai zaposlenje su jedini ujedinitelji ove zemlje. U zemlji u kojoj nije mogue konstituisati vlast ni 6 mjeseci nakon izbora a pri tome troiti nezaraeno, administrativna stopa zaposlenosti moe samo da se poveava. Iako cjelokupna svjetska privreda prolazi kroz krizu i poveanje nezaposlenosti, za stanovnitvo Bosne i Hercegovine bezvizni reim postaje osnov preivljavanja. Veliki broj radno sposobnih gradjana nae zemlje ne pita i ne bira posao samo da ode to dalje sa ovih prostora. Kvalifikaciona struktura Bosne i Hercegovine je na izrazito niskom nivou. Poraavajua je injenica da imamo konstantan odliv mladih i kolovanih ljudi koji svoje zaposlenje pronalaze u drugim zemljama. U tim sluajevima sve ono to je drava uloila u njihovo kolovanje toj istoj dravi se ne vraa. Nekvalifikovana radna snaga je sve manje potrebna a ona sa SSS nema adekvatna znanja iz odreenih oblasti, to je svakako problem obrazovanja. Izvoznika preduzea koja trebaju da imaju bitan uticaj na poboljanje ekonomskih prilika u zemlji ukazuju na problem nedostatka ljudi sa visokim nivoima vjetina i strunosti, te esto angauju radnu snagu iz inostranstva. Ostvarivanje konkurentske prednosti u ovoj oblasti je veoma bitan i zavistan od strunosti i osposobljenosti
217

zaposlenih. Sa istim problemom se suoavaju i visoko kolske institucije koje su prinuene da za potrebe kvalitetnog sistema obrazovanja angauju profesore iz susjednih zemalja. Statistika domaih zavoda za zapoljavanje je odavno alarmantna. Meutim, znaajna razlika izmeu administrativne i anketne statistike upuuje na zakljuak da postoje i problemi vezani za sam odnos prema radu. Da li je sama injenica da se sa prijavom na biro za zapoljavanje dobija zdravstveno osiguranje, odreena nadoknada za nezaposlenost, uticala na pomanjkanje interesa za pronalaenjem posla i poveanje broja nezaposlenosti? Nezaposlenost sama po sebi donosi bjedu, neimatinu, pogoranje zdravlja, higijene, poveanje kriminala i jo mnogo negativnosti. Za starije generacije problem je u neprilagoavanju vlasnikoj strukturi i nainu poslovanja, to je naslijee socijalistikog sistema. Mlai narataji imaju problem sa radnim navikama i realnim osjeajem da nisu adekvatno plaeni. Nakaradna privatizacija u Bosni i Hercegovini je jedan od uzroka loeg ekonomskog stanja koje sa sobom neminovno donosi i nezaposlenost. Prodaja dravne imovine u bescjenje i sa nikakvim programima zadravanja postojeih i zapoljavanja novih radnika dovela je do poveanog broja otputenih radnika i prijevremenog penzionisanja. Najvei broj otputenih radnika je na isteku svoje radne sposobnosti ali nema uslove za penzionisanje. Ovo je kategorija nezaposlenih ija sudbina, na alost, zavisi od dobre volje lanova njihovih porodica. Onaj dio domaeg poduzetnitva koji ima motiv i energiju za rad konstantno se sputava novim nametima, loim kontrolnim slubama, neefikasnom administracijom i tromim sudskim sistemom. Anketa sa Virtualnih dana karijere i trita rada ukazuje da su stanovnici Bosne i Hercegovine najmanje skloni otpoinjanju vlastitog posla, odnosno samozapoljavanju. Vlasti Bosne i Hercegovine bi morale da se zapitaju ta je razlog tome? Osim finansijskih problema vezanih za otpoinjanje vlastitog posla a koji se ogledaju u tekoama za dobijanje kreditnih i podsticajnih sredstava, visokih kamata, potekoa vezanih za obezbjeenje kreditnih sredstava, razlog je i nedostatak strunosti i vjetina te motivisanosti. Finansijski problem bi drava mogla djelimino prevazii obezbjeujui garantne i depozitne fondove na osnovu kojih bi se smanjila kamatna stopa i dobilo adekvatno obezbjeenje. S druge strane nezaposleni ne bi dalje imao mogunost da se prijavljuje kao nezaposleno lice za dui vremenski period. Prekvalifikacija koja podrazumjeva sticanje odreenog nivoa strunosti i usvajanje vjetina je veoma vaan momenat za zapoljavanje vojske nezaposlenih bez i sa loom kvalifikacijom. Obrazovanje neophodno mora da prati zahtjeve trita a ne da proizvodi neupotrebljive kadrove.
218

Zbornik radova Zaposleni, odnosno rijetki srenici koji su ujedno za svoj rad plaeni, a pogotovo u javnom sektoru, moraju opravdati svoje radno mjesto. Shvatanje da je radno mjesto zajameno do odlaska u penziju privilegija je samo zaposlenih u javnom, odnosno dravnom sektoru. Proizvodni sektor je itekako osjetio da ne samo da mu nije zagarantovana isplata po osnovu rada ve i samo radno mjesto. Sindikalna udruivanja, zatita prava radnika moraju biti vana ak i u zemljama u tranziciji poput nae, ali moraju biti realna. Jer nezaposleni imaju samo pravo na biro za zapoljavanje. Najvei problem radno sposobnog stanovnitva Bosne i Hercegovine nije Hamletovska dilema, ona je strah od neizvjesnosti. Najvei problem je nai izlaz iz postojee situacije a drava, koju odavno ne predstavlja narod ve politiari, i dalje eka Beketovog Godoa.

6. LITERATURA 1. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, BHAS: Bosna i Hercegovina u brojevima, 2008.,2009.,2010. 2. Agencija za statistiku RS: Statistiki bilten, broj 3, 2011. 3. Centralna banka Bosne i Hercegovine: Bilten 2-2010, 2010. 4. Efendi, A. 2000.: Macro Policy For Poverty Reduction - Bosnia and Herzegovina, dostupno na info.worldbank.org/etools/docs/library/.../bih_ macropilicy_eng.pdf, maj 2011. 5. EBRD: Transition Report 2010, www.ebrd.com 6. MMF: Bosna i Hercegovina , br. Izvjetaja MMF-a o zemlji: 10/101, Vaington, april 2010. 7. Samuelson, A.P. and Nordhaus,W.D.:Ekonomija, petnaesto izdanje. Zagreb: Mate, 2000. 8. Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and Central Asia Region: Are Skills Constraining Growth in Bosnia and Herzegovina?, Report No. 54901 BA, 2010.

219

220

Zbornik radova

JAVNI RADOVI KAO MOGUNOST ZAPOLJAVANJA PUBLIC WORKS AS A POSSIBILITY OF EMPLOYMENT Draen, Draen, student Fakulteta Poslovne ekonomije Sveuilita Vitez Travnik

SAETAK: Autor problematizira s jedne strane, osnovne teorijske postavka javnih radova, a s druge razmatra kako su teorijske paradigme primjenjuju u knkretnim prilikama Bosne i Hercegovine, i to u oblasti putne infstrukture. Usto, autor ovomu se bavi pitanjima nezaposlenosti kao i pitanja stanja trita rada gdje emo vidjeti da postoji mismatch izmeu radne snage koja je potrebna i radne snage koju u Bosni i Hercegovini odgajamo. Zakljuuje da su kronina nezaposlenost, ekonomska kriza ali i stanje trita rada idealni za organizaciju javnih radova, ali i da javni radovi nisu trajno rjeenje za privredu niti e ikada biti oni su samo premosnica u trenutnim okolnostima i da je potrebno mnogo vie uiniti izvan djelovanja javnih radova kako bismo oporavili privredu i trajno rijeili problem nezaposlenosti.

Kljune rijei: javni radovi, Bosna i Hercegovina, zapoljavanje, ekonomska politika.

ABSTRACT: The author discusses the one hand, the basic theoretical concepts of public works, the other looks at how the theoretical paradigms applied in situations knkretnim Bosnia and Herzegovina, and in the field of travel infstrukture. In addition, the author of this man is dealing with issues of unemployment and the question of the state of the labor market where we see that there is a mismatch between the labor force that is needed and manpower that in Bosnia and Herzegovina raise. It is concluded that chronic unemployment, economic crisis and state labor markets are ideal for the organization of public works, and that public works are not a permanent solution for the economy, nor will they ever be the only jumper in the current circumstances and that it takes much more work to do outside of public works in order to recover the economy and permanently solve the problem of unemployment. Keywords: public works, Bosnia and Herzegovina, employment, economic policy.

221

UVODNA RAZMATRANJA
U makroekonomskoj politici obino se kae da postoje dva osnovna instrumenta, monetarni sistem i monetarna politika, i fisklani sistem i fiskalna politika. No, to uiniti u situaciji kada se drava svoje monetarne politike u neku ruku odrekne i pretvori je u rigorozan monetarni oblik zvan valutni odbor? to se desi kada drava u budetu ima visok deficit , dobro, nije vei od drava u okruenju ali je svakako visok. I kada postoji uticaj ekonomske krize globalnih razmjera po privredu zemlje? to tada uiniti, da li tada treba uvesti i novi instrument makreoekonomske politike zvan javni radovi. Ako smo za to da treba uvesti potrebno je onda razmisliti to su to javni radovi kao i to otkuda ideja za pokretanjem istih. No mnogo vanije pitanje je svakako kakve javne radove trebamo organizirati odnosno ta trebamo graditi ili proizvoditi? U ovom radu dat emo osnovne teoretske postavka javnih radova,vidjet emo kako su teroetski utemeljeni kao i preduslove kako iste trebamo organizirati, u ovomu radu bavit emo se pitanjima nezaposlenosti kao i pitanja stanja trita rada gdje emo vidjeti da postoji mismatch izmeu radne snage koja je potrebna i radne snage koju u Bosni i Hercegovini odgajamo. Vidjet emo takoer kako su kronina nezaposlenost, ekonomska kriza ali i stanje trita rada idealni za organizaciju javnih radova. No, treba nam uvijek biti na pameti da javni radovi nisu trajno rjeenje za privredu niti e ikada biti oni su samo premosnica u trenutnim okolnostima i da je potrebno mnogo vie uiniti izvan djelovanja javnih radova kako bismo oporavili privredu i trajno rijeili problem nezaposlenosti.

1. JAVNI RADOVI KAO TREI STUB MAKROEKONOMSKE

POLITIKE Ideju organizacije javnih radova razvio je i teoretski objasnio John Maynard Keynes u svom djelu Opta teorija kamata, zaposlenosti i novca (1936). Naime, nakon Velike svjetske ekonomske krize Keynes se suprostavlja tadanjoj vaeoj neoklasinoj teoriji prema kojoj je trite u stanju da samostalno regulie svaki poremeaj i zahtijeva aktivnu anticiklinu ekonomsku politiku. Osnovni zadatak ekonomske politike je da nisku agregatnu tranju stanovnitva i privatnog sektora povea dravnom potronjom. Jedan od najefikasnijih instrumenata poveanja agregatne tranje, prema njegovom miljenju, jeste organizacija javnih radova, jer oni imaju multiplikatorski efekat na porast obima proizvodnje, zaposlenosti i nacionalnog dohotka. Primaoci
222

Zbornik radova primarnog dohotka, odnosno zaposleni na javnim radovima i preduzea koja ih realizuju troe cjelokupni primljeni dohodak ili jedan njegov dio i na taj nain svojim kupovinama poveavaju dohodak onima koji im prodaju robu. To izaziva sekundarnu potronju i niz daljih efekata koji utiu na rast nacionalnog dohotka i zaposlenosti. Slobodno kapitalistiko trite nije bilo u stanju da savlada negativne pojave i posljedice Velike svjetske ekonomske krize (1929-1933). To je bio signal za promjenu sutinskih principa na kojima je do tada poivala kapitalistika privreda, kojoj je prijetio oigledno krah. U pomenutoj knjizi J. M. Keynesa prikazani su osnovi te nove makroekonomske teorije i politike, koji su primijenjeni u ekonomskoj praksi zapadnih zemalja u cilju stvaranja uslova za rast proizvodnje i prevazilaenje masovne nezaposlenosti. Neoklasina laissez-faire dogma slobodne trgovine imala je do tada gotovo mitsku mo, isto onakvu kao dravni plan i svjesna koordinacija u SSSR. Duboka ekonomska kriza, izazvana nedovoljnom efektivnom tranjom i brim padom kupovne moi stanov-nitva od pada cijena nametnula je potrebu izvoenja javnih radova i drugih javnih programa, u cilju ponovnog zapoljavanja armije nezaposlenih radnika. U SAD je taj program dobio naziv New Deal. Drava je iz budetskih izvora omoguila formiranje poveane efektivne javne tranje, a bila je u mogunosti da emisijom novca takoe utie na efektivnu tranju.1 Sutina Keynesove koncepcije je u teoriji efektivne tranje: potrebno je stimulisati i aktivirati ukupnu efektivnu tranju (optu kupovnu mo) i tako uticati na poveanje proizvodnje i ponudu roba. Odluujui znaaj u tome imaju investicije: to su vee investicije i to je vea njihova efikasnost, vee su granice i tempo rasta proizvodnje. Drava moe djelovati na investicije putem regulisanja kamatne stope ili njihovim usmjeravanjem na drutvene (javne) radove. Dakle, Keynesova teorija pretpostavlja aktivnu ekonomsku ulogu drave. Ona ignorie svemoguu samoregulativnost trita, zbog neizvjesnosti, rizika i moguih pekulacija. Na pitanje kako poveati investicije, koje imaju odluujuu ulogu u porastu platenosposobne tranje, J. M. Keynes ponudio tri odgovora: prvo, treba smanjiti kamatne stope na kredite (to dovodi do relativnog poveanja granine efikasnosti kapitalnih ulaganja; drugo, treba poveati dravne rashode, dravna kapitalna ulaganja i dravne kupovine; i tree, treba podii efikasnost kapitalnih ulaganja. Kao rezultat sprovoenja navedenih mjera, prema njegovom miljenju, doi e do poveanja proizvodnje i zaposlenosti. J. M. Keynes je prednost davao budetskim instrumentima regulisanja tranje, jer novano-kreditni instrumenti (smanjenje kamatne stope) za vrijeme depresije slabo reaguju na investicije.

1 V. Drakovi 1996, s. 83.

223

Vanu ulogu u Keynesovoj koncepciji ima investicioni multiplikator, tj. koeficijent koji izraava odnos izmeu prirasta dohotka i time izazvanog prirasta obima investicija. On pokazuje zavisnost prirasta nacionalnog dohotka od prirasta investicija, a poveava se u sluaju kada su potroai skloni da koriste prirast njihovih dohodaka za porast potronje (i obratno, opada kada se poveava sklonost potroaa prema tednji). Multiplikacioni efekat se ostvaruje pri postojanju neiskorienih mogunosti i nezaposlene radne snage, to znai da on ima ogranieno dejstvo. J. M. Keynes je doao do zakljuka da se makroekonomska ravnotea na nivou ukupne privrede uspostavlja kada se izjednae tednja i investicije. Sva neprodata roba slui za investicije, a sav neutroeni dohodak se akumulira kao tednja u novanom obliku. Nacionalni dohodak se moe odrediti na dva naina, tako da obje veliine budu jednake: kao zbir vrijednosti investicionih i potronih roba, ili kao zbir primarnih dohodaka (najamnina, profit, kamata i renta). Ako se najamnine upotrebljavaju za potronju, neminovno dolazi do izjednaavanja tednje i investicija, tj. do ravnotee. Da bi agregatna tranja (izdaci za investicije i sve oblike potronje) bila jednaka agregatnoj ponudi, planirani ukupni izdaci za investicije moraju biti jednaki ukupnoj novanoj tednji (Ibid. 85). Iako po svojoj pirodi javni radovi mogu biti vrlo razliiti, oni se mogu svrstati u nekoliko grupa: (1) izgradnja puteva i drugih infrastrukturnih objekata, (2) izgradnja sistema za navodnjavanje, (3) konzervacija resursa i poumljavanje.2 Javni radovi se sa aspekta finansiranja mogu podijeliti na: (1) javne radove koje finansira drava, (2) javni radovi koje najveim delom finansira drava, ali preko koncesija privatnom sektoru i (3) javne radove koje finansiraju i izvode organi lokalne samouprave. Javne radove najee organizuje drava i esto se formiraju odreena tijela za njihovu organizaciju, kao npr. Uprava doline Tenesi3 u SAD 30-ih godina prolog vijeka. Zajedno sa dravom i preduzeima koje obavljaju radove obino se angauju konzorcijumi banaka i drugih finansijskih organizacija, ukljuujui i meunarodne finansijske organizacije. Javni radovi su se najee koristili radi rjeavanja problema iroko rasprostranjenog siromatva, s jedne strane, i izgradnje slabo razvijene infrastrukture koja bi trebala da predstavlja okosnicu za dalji razvoj, s druge strane. Oni mogu da se kombinuju i sa razliitim drugim mjerama u borbi
2 3 D. Marseni 1993, s. 3 Cilj javnih radova u dolini reke Tenesi je bio da se regulie i iskoristi tok ove reke koja se prostirala na prostoru od oko 40.000 kvadratnih milja. Izgraeni su brojni nasipi, kanali i sistem hidrocentrala koji su omoguili brz privredni razvoj ove oblasti (prema: L. Peji 1993, s. 54).

224

Zbornik radova protiv krize i nezaposlenosti, poput: smanjenja poreza i doprinosa, sniavanja kamatnih stopa, olakanog pristupa kreditima i dr. Smatra se da javni radovi angauju znatne koliine maina, opreme i materijala, ime se upoljavaju kapaciteti preduzea i smanjuju njihove zalihe investicionog i drugog materijala, a zapoljavanjem velikog boja radnika raste njihova kupovna mo i na taj nain se smanjuju zalihe potronih roba i se upoljavaju kapaciteti drugih proizvoaa usled poveanih kupovina radnika. S druge strane, javni radovi iziskuju visoke budetske rashode i zato su ee bili predlagani u zemljama koje u to vrijeme nijesu imale previe problema sa finansiranjem budeta. Po pitanju efikasnosti, javni radovi su daleko manje ekonomski efikasni od poslova finansiranih i obavljanih od strane privatnih preduzea. To znai da drava mora da procijeni da li je znaajniji kratkoroni porast zaposlenosti od utroenih sredstava u tu svrhu. Postoji jo jedan problem u vezi javnih radova, koji se odnosi na odreivanja trenutka kada sa tim programom treba prestati, odnosno, kada su stvoreni povoljni uslovi za prirodan i preduzetniki uslovljen porast zaposlenosti. Na to treba dodati injenicu da je svakom uesniku ovakvog programa (kako zaposlenim radnicima, tako i vladi) daleko lake da pone nego da obustavi program, te zato postoji opasnost da se program javnih radova nastavi i due nego to je to bilo ekonomski opravdano. Javni radovi se najee preporuuju onim zemljama koje nemaju razvijenu industriju i visoko koncentrisane kapitale za eksploataciju velikih prirodnih bogatstava. Ideja javnih radova polazi od injenice da je umjesto davanja socijalne pomoi nezaposlenima koji sjede kui, bolje da se oni angauju na izgradnji puteva, kua i sl. i na taj nain zarade svoju nadoknadu (pomenimo da danas, zahvaljujui Internetu, postoji kategorija alternativne zaposlenosti, tj. mogunost da se obavlja posao kui na raunaru). Zapoljenje se najee nudi za sve koji su zainteresovani. Inicijalno se zaposleni biraju kroz prijavu preko jednostavnog administrativnog formulara. U sluajevima kada postoji viak ponude koriene su tehnike sluajnog izbora, ograniavanja broja lanova po domainstvu, odreivanje kvota prema polnoj pripadnosti i dr. Javni radovi su uglavnom usmjereni prema kontinuirano siromanim pojedincima, privremeno siromanima (pojedinci koji su usled nekog ekonomskog ili neekonomskog oka dospjeli u grupu siromanih) i diskriminisanim grupama stanovnitva (etnike manjine, ene, hendikepirana lica i sl.). Mnoga od dosadanjih iskustava pokazuju da javni radovi nisu uvijek postizali eljeni efekat, iz jednostavnog razloga tekoe odreivanja koji su to radnici kojima je neophodan ulazak u program. Drugim rijeima, teko je
225

procijeniti koji od radnika bi mogli pronai posao i bez postojanja programa javnih radova, a samim tim koliki je onda njihov realni uticaj na smanjenje nezaposlenosti. Kroz javne radove realizuju se odreene ekonomske funkcije drave, kao to su: alokacija privrednih resursa, redistribucija nacionalnog dohotka, stabilizacija privrede i stvaranje uslova za stabilan privredni rast. Politika organizacije javnih radova nije trajnog, ve uglavnom vemenski ogranienog karaktera. Sa postizanjem pozitivne stope privrednog rasta, nastankom povoljne privredne konjunkture i vee zaposlenosti, slabi intenzitet i opseg ovog instrumenta ekonomske politike.

1.1.

New Deal kao primjer javnih radova

Demokrata Franklin delano roosvelt uao je 1933. godine u Bijelu kuu spreman rijeiti probleme velike depresije. Rodio se 1882.godine u politikoj obitelji, a njegovu je karijeru 1921.zamalo unitila djeja paraliza zbog koje je do kraja ivota teko kretao. No, svojom pobjedom na izborima pokrenuo je val reformi u SAD-u. Radilo se o novoj politici zvanoj New Deal, nizu mjera za dravnu pomo siromasima i stvaranja radnih mjesta za milijune nezaposlenih. U cilju organizovanja javnih radova poznatih pod nazivom New Deal, u SAD, je utroeno cca 10,5 mlrd. USD, to je za to vrijeme bila ogromna suma. Formirana je Uprava za unapreenje rada (Work Progress Administration). Iako ova uprava nije uspela da rijei problem nezaposlenosti u cjelini, ona je usjpela u vrijeme kada je njena aktivnost bila na vrhuncu (1938. godine) da zaposli oko 3,8 miliona radnika i da bitno utie na poveanje potronje sa znaajnim multiplikatorskim efektima. Najznaajniji efekti javnih radova u ovom periodu bili su izgradnja kako slijedi:4 1. 2. 3. 4. 122.000 javnih zgrada, 664.000 milja novih puteva, 77.000 novih mostova, 285 novih aerodroma,

5. 24.000 novih kanala.

Uporedo su preduzimane opravke niza vanih objekata, a izgraena su brojna igralita, parkovi, vodoprivredni objekti i dr. Pored standardne radne snage u graevinarstvu bio je zaposlen i znatan broj eksperata: graevinskih
4 Nikola Fabris i Maja Jandri: JAVNI RADOVI: TEORIJSKE PRETPOSTAVKE I MOGUNOSTI ORGANIZOVANJA U CRNOJ GORI, str. 105.

226

Zbornik radova ininjera, arhitekata i dr. Nesumnjivo je da je pored reavanja problema nezaposlenosti New Deal izgradio infrastrukturu na kojoj se bazirao razvoj amerike privrede u kasnijem dugom nizu godina. Roosvelta su prezirali poslovni magnati iz vieg srednjeg stalea, ali siromani Amerikanci meu njima i mnogi crnci koji su tradicionalno glasovali za republikance smatrali su ga junakom. 1936. godine ponovno je pobijedio na izborima osvojivi veliku veinu. Usprkos podrci milijuna stanovnika, do 1938.postzalo je jasno kako New Deal nezaposlenost nee privesti kraju. Ve tada, iako je danas ovo veoma hvaljen nain organiziranja javnih radova, pokazala se prava priroda javnih radova. Javne radove moete samo privremeno koristiti nikako na dui vremenski rok. Vidjelo se i to da javni radovi ostavljaju dravu u snanijem stanju jer infrastruktura koja se izgradi dalje slui za napredak ekonomije jedne drave. Takoer se vidjelo i to da prevelikim koritenjem javnih radova bez reformi druge prirode moemo se vratiti u isto stanje u kome smo i prije bili. Dakle javni radovi ipak da ali javni radovi bez drugih vrsta refomi nikako NE.

1.2.

Slovenaki model javnih radova

Slovenaka vlada je 1998. godine otpoela ambicioznu reformu i donijela je aktivne mjere na tritu rada. U okviru toga, javni radovi su dobili veoma znaajno mesto u rjeavanju problema nezaposlenosti. Slovenaki program javnih radova se odnosio na kreiranje poslova za nezaposlene radnike, prvenstveno u oblasti usluga iji su korisnici drutvo kao cjelina ili odreene ue drutvene grupe sa specijalnim potrebama. Nacionalna sluba za zapoljavanje objavila je tender na kojem se biraju tzv. ugovarai koji implementiraju programe javnih radova. U zavisnosti od prirode programa, ugovarai mogu biti: centri za socijalni rad, staraki domovi, udruenja za organizaciju ljetnjih kampova za mlade, osnovne kole, biblioteke, arhivi, muzeji, centri za turistike informacije, umska gazdinstva, institucije lokalne samouprave, itd. Osnovne oblasti u kojima se implementiraju programi javnih radova su: socijalna zatita, obrazovanje i kultura, ekologija i razvoj sela, kao i usluge koje se tiu lokalne samouprave. Projekti javnih radova su bili pod nadzorom javnih ili neprofitnih organizacija. Poslovi su striktno vremenski ogranieni na period do jedne godine, osim kada su u pitanju programi socijalne zatite koji mogu da traju dvije godine. Pored toga, limit od jedne godine ne vai ni za radnike starije od 50 godina, kao ni za hendikepirane osobe. Prema slovenakom Zakonu o zapoljavanju i osiguranju u sluaju nezaposlenosti, svi nezaposleni imaju jednaka prava na uee u programu javnih radova. Meutim, zbog ogranienog broja mjesta, prednost su imale
227

sledee kategorije: dugorono nezaposleni, stariji, nezaposleni sa loijim materijalnim stanjem, kao i nezaposleni sa fizikim tekoama. Uesnici u programu javnih radova dobijaju nadoknadu u iznosu od 70% zarade koja je uobiajena za tu vrstu posla, kao i uplaeno penzijsko i zdravstveno osiguranje, nadoknade za putovanje i topli obrok i pravo na plaeno odsustvo ukoliko je uee u programu due od godinu dana (za godinu dana rada stie se pravo na 18 dana odsustva). U poreenju s javnim radovima u drugim zemljama u tranziciji, slovenaki program je privukao mlae i obrazovanije uesnike. Karakteristino je i to da odbijanje uea u programu javnih radova nije povlailo ukidanje nadoknade za nezaposlene.5

1.3. Pretpostavke za uspjeno organizovanje javnih radova

Javni radovi e biti uspjeni samo ukoliko ne budu imali efekat kratkoronog poveanja zaposlenosti, odnosno ukoliko omogue zaposlenje i po isteku javnog rada, tj. ako ono to bude predmet javnog rada generie zaposlenost u budunosti. Moraju biti ispunjene sljedee pretpostavke da bi se uspjeno organizovali javni radovi: (1) nadnica ne smije biti via od trine za nekvalifikovni rad i ona treba da ima ulogu autoselekcije, (2) jedini kriterijum koji pojedinci treba da ispune je da su spremeni da rade po ponuenoj nadnici, (3) ukoliko je broj zainteresovanih vei od mogunosti, onda programe treba fokusirati u siromanijim djelovima zemlje, (4) radna intenzivnost, tj. uee trokova rada u ukupnim trokovima, treba da bude visoko, (5) potrebno je predvidjeti poreske olakice za radnike koji su zaposleni na ovaj nain, (6) ostvareni rezultati treba da budu posebno evaluirani i kontinuirano praeni. Kritini faktori uspjeha javnih radova zavise od ispunjenosti sledeih uslova: radna intenzivnost projekta (uee trokova rada u ukupnim trokovima), ciljna grupa, visina nadnice i iri drutveni benefiti koji proizilaze kao rezultat javnih radova.

5 Nikola Fabris i Maja Jandri, op. isto, str. 106

228

Zbornik radova

ema br. 1 - Faze implementacije javnih radova

229

Visina ponuene nadnice treba da bude relativno niska da ne bi stimulisala naputanje postojeih poslova. Pojedinci koji odbiju zaposlenje trebalo bi da budu izbrisani iz evidencije nezaposlenih i da izgube pravo na sve eventualne beneficije. U sluaju prijavljivanja veeg broja radnika od mogunosti zaposlenja, kao kriterijmu diskriminacije mogla bi se primijeniti duina perioda u kojoj je pojedinac prijavljen na tritu rada. Eventualna organizacija javnih radova treba da se bazira prema metodologiji koja je prikazana u emi 2.

1.4. Mogunosti za organizovanje javnih radova i trite rada u Bosni i Hercegovini

Visoka nezaposlenost je jedan od najveih problem BIH privrede ve dugi niz godina. Veliki broj faktora je uticao na sadanji nivo i strukturu nezaposlenosti. Prvo, socijalistika struktura privrede ila je zasnovana na velikim i glomaznim privrednim sistemima koji su oduvijek poslovali neefikasno i zapoljavali su mnogo vei broj radnika od optimalnog nivoa. Tranzicija privrede neumitno za sobom nosi i odredene poremecaje na tritu rada koji se u prvom redu ogledaju u MISMATCH-u ili neuskladenosti ponude i tranje za radnom snagom.6 Kao i u ostalim tranzicionim zemljama, privatizacija i transformacija vlasnitva iz drutvenog u privatno je proces koji je otvorio prostor za mnoge promjene ne samo u ekonomskim vec i u politickim, socijalnim, kulturnim i drugim sferama drutvenog ivota. Uticaja privatizacije na promjene u strukturi trita rada u Bosni i Hercegovini je ogroman. Prije svega, u zavisnosti od nacina privatizacije, u jednom dijelu privatizovanih preduzeca je dolo do otputanja radnika i promjene djelatnosti to je izazvalo snane potrese na tritu rada dok je, u drugom dijelu privatizacionih preduzea zadran odreeni broj radnika ali se ulo u proces restrukturiranja koji je sa sobom pokrenuo uvoenje naprednih tehnolokih rjeenja za koja dio postojee radne snage nije bio u potpunosti spreman. Investicije u nove tehnologije su istovremeno znaile i potrebu za kvalifikovanom radnom snagom i novim vjetinama (tehnike, komunikacijske, menaderske, marketinke i dr.) i tu je privatizacija donijela brojne pozitivne efekte koji se ogledaju u primjeni naprednih tehnolokih rjeenja i prenosu znanja i vjetina posebno u slucajevima kada se kao vecinski vlasnik i upravljac javljalo ugledno domace ili medunarodno preduzece. Naalost, takvi primjeri privatizacije sa pozitivnim efektima nisu bili brojni a i sam proces privatizacije jo uvijek nije dovren to znaci da se u bducnosti mogu ocekivati novi potresi na tritu rada. Uz sam proces privatizacije, znacajan uticaj na strukturu trita rada svakako predstavlja i
6 Centar za istraivanja i studije GEA, Nezaposlenost u BiH: (ne)efikasnost postojeceg trita rada, str. 11.

230

Zbornik radova prisustvo FDI stranih direktnih investicija to je posebno karakteristicno za tranzicione ekonomije. Strane direktne investicije predstavljaju znacaj faktor razvoja i novog zapoljavanja i one tranzicione zemlje sa vecim ucecem stranih direktnih investicija su biljeile bri ekonomski rast i razvoj, primjera radi Rumunija i Bugarska. Bosna i Hercegovina i u ovom slucaju nije dovoljno iskoristila znacajan potencijal koji joj stoji na raspolaganju u vidu privlacenja to veceg broja stranih direktnih investicija. Posebno treba imati na umu razloge zbog kojih je to tako, prije svega na barijere koje postoje u vidu regulative i administrativnih procedura (npr. nerijeeni imovinski odnosi, pitanje vlasnitva i dr.). Sloene politicke odnose i uopte lo poslovni imid te na ustaljeno a pogreno prosudivanje da su niski trokovi radne snage osnovi razlog zbog kojih se investitori opredjeljuju na ulaganje u jednu zemlju. Istraivanja provedena u tranzicionim ekonomijama govore upravo suprotno, da su osnovni razlozi koji opredjeljuju investitore na ulaganje u jednu zemlju, upravo pravna i politicka sigurnost te brzina u rjeavanju administrativnih procedura. Posebno je interesantno da presudni faktor, kada je radna snaga u pitanju, nisu trokovi radne snage vec kvalifikovanost i strucnost za obavljanje pojedinih poslova. To ukazuje na veoma izraenu uzrocno-posljedicnu vezu izmedu stepena razvoja trita rada i uceca stranih direktnih investicija gdje vii stepen razvijenosti trita rada utice na veci priliv stranih direktnih investicija. Paralelno sa privatizacijom osnivaju se brojna mala i srednja preduzeca koja se javljaju kao novi genetrator zapoljavanja i stvaranja radnih mjesta. Uporedo s tim javljaju se i novi profili radne snage koji mogu zadovoljiti potrebama rastuceg SME sektora. O vanosti SME sektora govori i podatak da u razvijenim evropski zemljama preko 90% od ukupnog broja zaposlenih radi upravo u malim i srednjim preduzecima. Kao pokazatelj stepena razvijenosti SME sektora moe posluiti i podatak o gustini malih i srednjih preduzeca odnosno broju maih i srednjih preduzeca na 1.000 stanovnika. Broj malih i srednjih preduzeca na 1.000 stanovnika u Bosni i Hercegovini varira u intervalu od 15-20 za razliku od Slovenije gdje je taj broj u intervalu od 45-50 ili u Italiji i Grckoj gdje je najveca gustina sa vie 70 malih i srednjih preduzeca na 1.000 stanovnika. Ako se detaljnije pogleda u samu strukturu SME sektora onda se moe vidjeti da se radi mahom o uslunim djelatnostima koje zahtjevaju od radne snage nova znanja i vjetine koje nisu bile karakteristicne za prethodni period. Pored toga, jako bitna karakteristika je i inovativnost koja je u uslovima globalizacije jedan od osnovnih preduslova za opstanak i razvoj SME na globalnom tritu. Inovativnost za sobom nosi i potrebu za usvajanjem novih znanja i vjetina to ostavlja snane refleksije na promjeni strukture trita rada. Upravo zbog toga razvoj SME sektora predstavlja znacajan potencijal
231

novog zapoljavanja ali uspostavljanja dinamicnijeg i fleksibilnijeg trita rada. Iako u ekspanziji, SME sektor u BiH jo uvijek nije dovoljno razvijen poredeci ga sa ostaliim tranzicionim zemljama za to postoje brojni razlozi. Istraivanja provedena u Bosni i Hercegovini navode poreska opterecenja i nepovoljne izvore finansiranja kao osnovne razloge zbog kojih se SME sektor jo uvijek ne razvija eljenom dinamikom. Tu je potrebno naglasiti i druge razloge koji se navode a medu kojima su komplikovane i skupe procedure osnivanja i registracije te nepostojanje obucene i kvalifikovanje radne snage. Upravo ovaj posljednji navedeni razlog predstavlja rezultat promjena koje su se desile u samoj strukturi trita rada gdje pojavu novih preduzeca i potrebu za novim kvalifikacijama i vjetinama postojeca radna snaga nije u stanju da zadovolji. Uz to se nadovezuje i pitanje formalnog obrazovanja koje produkuje radnu snagu na tritu rada koja nije u stanju da odgovori potrebama poslodavaca. Istraivanje Svjetske banke provedeno u 2005. godini pokazalo je ozbiljne primjedbe preduzeca ukljucenih u istraivanje koji su najvece zamjerke uputili na formalni sistem obrazovanja, odnosno kvalifikovanost i obucenost radne snage neposredno po zavretku kolovanja gdje posebno istaknut problem srednjeg usmjerenog obrazovanja koje daje samo usko specijalizirane vjetine za potencijalni prviposao a ne daje dovoljno iroko obrazovanje za buduce promjene poslova i zanimanja. Prema tome, uocene pojave strukturne neravnotee na tritu rada u Bosni i Hercegovini se javljaju u obliku kvalifikacione/obrazovne i prostorne nepodudarnosti izmedu ponude i tranje za radnom snagom. Uzroci nastale strukturne neravnotee su promjene u samoj ekonomskoj strukturi koje su izazvane prelaskom na trinu ekonomiju, privatizacijom i pojavom veceg broja malih i srednjih preduzeca. Sa druge strane, trite rada nije u dovoljnoj mjeri bilo spremno za nastalne strukturne promjene zbog cega su se i javile pomenute nepodudarnosti ili MISMATCH na tritu rada. Zapoljevanje je isuvie kompleksan problem da bi se mogao tako brzo i jednostavno rijeiti. Sve govori da e problem zapoljavanja i nezaposlenosti biti teak i dugotrajan proces. Ovu oblast uslonjava uticaj svjetske ekonomske krize. U periodu januaroktobar 2009. Godine broj zaposlenih u FBiH iznosio je 426.650 radnika, to u odnosu na isti period prethodne godine manje za 0,9% ili za 3731 uposlenika. Stepen zaposlenosti iznosi 19,3%(mjeren brojem zaposlenih u odnosu na prisutno stanovnitvo-2.327.000).
232

Zbornik radova Nezaposlenost je jedan trenutno jedan od najveih problema a kojima se suoava FBiH ali i Bosna i Hercegovina uope. Sve zemlje u tranziciji, usreu se sa problemom nezaposlenosti, koji je izraeniji to je zemlja na niem stepenu razvoja. Broj nezaposlenih u FBiH u oktobru 2009. Godine iznosio je 351.444 lica, to je vie za 18.547 lica u odnosu na isti period prethodne godine. Stepen nezaposlenosti iznosi 45,2% (mjeren brojem nezaposlenosti u odnosu na radnu snagu u skladu sa evropskom statistikom). Ovako visokoj stopi nezaposlenosti u znatnoj mjeri doprinosi veoma velika prisutnost rada na crno, pri emu su, pored nezaposlenosti u ovaj podatak ukljueni i zaposleni koji rade u sivoj(nelegalnoj) ekonomiji. Prema podatcima koje smo predstavili vidljivo je da javni radovi se trebaju organizirati na podruju BiH jer blizu pola radno sposobnog stanovnitva jeste nezaposleno. No kreirajui radna mjesta putem javnih radova, ne smije biti, na nain da se nita ne uradi sa problemom sive i crne ekonomije pa u tom pogledu BiH mora pristupiti reformama javnog sektora kroz otrije kontrole i monitoring poduzea koja zapoljevaju radnike na crno. Jedan od naina kako poduprijeti bre zapoljavanje jeste kroz podsticajne mjere o strane Vlade umanjivanjem pristojbi i drugih nameta kojima bih poduzetnici lake donijeli odluku o prijavljivanju radnika.

1. PUTNA INFRASTRUKTURA U BIH

Slubene politike razvoja putne infrastrukture u BiH postoje na nivou RS, FBiH i BiH. Kao i u veini ostalih sektora, ovi planovi su gotovo potpuno nekoordinirani i imaju razliite prioritete. Vlade FBiH i BiH se slau da je koridor VC priortetni putni pravac i izgradnja autoputa na tom dijelu se smatra glavnim ciljem. Meutim, Vlada FBiH smatra pravac Mostar-Sarajevo-Zenica svojim apsolutnim prioritetom, dok Ministarstvo transporta i komunikacija BiH, koje bi trebalo da koordinira politike u ovom sektoru, smatra da su prioritet pravci Odak-Svilaj i Poitelj-Capljina. Ukupni planirani trokovi radova na ovim pravcima iznose neto preko milijardu KM i bie finansirani iz kredita EIB i EBRD. S obzirom da je BiH iskoristila mogunost zaduivanja kod EIB i EBRD projektima na koridoru Vc (i dionicom Banja Luka-Mahovljani), ove dionice e biti finansirane iz dodatnih poreza (akcize na gorivo od 10 feninga) i naplate na dionici Sarajevo-Kakanj koji e direktno biti transferisani Direkciji za puteve FBiH. Godinji iznos koji e biti prikupljen po ovom osnovu nee biti dovoljan za obimnije radove u srednjem roku. Vlada RS je takoer razvoj putne infrastrukture stavila u vrh prioriteta razvoja. Meutim, politike investicija i razvoja putne infrastrukture RS su
233

potpuno neusklaene sa planovima FBiH i BiH. Prioritetni pravci za Vladu RS su Banja Luka-Mahovljani, Bosanski Novi-Banja Luka-Doboj-Bijeljlna I Banja Luka-Kupres (Split). Pored dionice Banja Luka-Mahovljani ije finansiranje je dogovoreno 2000. godine sa EBRD-om, ostale dionice su prema planovima Vlade RS trebale biti izgraene u sklopu koncesionog ugovora sa stranim partnerom. Od 2006. godine Vlada RS je tri puta mijenjala partnera za izgradnju ovih dionica I dva puta pravila ceremonije potpisivanja koncesionlh ugovora nakon kojih gradnja nikad nije zapoeta. Prema prvobitnom planu, neke od pomenutih dionica su ve trebale biti zavrene, ali do danas ni dionica od Banja Luke do Mahovljana nije gotova, i veliko je pitanje da II e biti stavljena u promet do ljeta 2010. godine radovi na magistralnim putnim pravcima u RS se finansiraju Iz sredstava IRB RS.

Veliki infrastrukturni projekti

Prema podatcima koje smo iznijeli o tritu rada moe se zakljuiti da kronini problem Bosne i Hercegovine predstavlja dugorona nezaposlenost. U proteklih nekoliko godina bili smo svjedoci rasta BDP-a no usljed uticaja globalne ekonomske krize sa poetkom u treem i etvrto kvartalu 2008. godine moemo vidjet pad vrijednosti BDP-a koji se nastavio i u 2009.godini a predvianja oporavka vrijednosti BDP-a za naredne godine svakih nekoliko mjeseci se korigiraju. Moemo dakle zakljuiti da se Bosna i Hercegovina iako nadziremo oporavak jo se uvijek nalazi u negativnoj fazi ekonomskog ciklusa dijelom zbog sporijeg oporavka svjetske privrede. To govori u korist hipotezi da su javni radovi jedan od naina prevazilaenja trenutne situacije ali samo na odreeni vremenski period najdue 4-5 godina u protivnom makroekonomska ravnotea moe se ponovno uruiti. Javni radovi sa sobom donose samo privremena olakanja ali ne rijeavaju probleme zauvijek. Jedino pitanje koje se namee u ovim okolnostima da li e javni radovi u BiH koji bih ukljuili gradnju puteva omoguiti gospodarski rast i oporavak privrede u dugom roku? Nesumnjivo je da javnim radovima odnosno izgradnjom puteva djelovali pozitivno na smanjenje nezaposlenosti, s jedne strane, kao i na poboljanja opeg stanja infrastrukture, s druge strane. Takoer dobro je spomenuti da bih ova vrsta radova izuzetno pogodovala boljoj povezanosti i iskoritenosti ekonomskog prostora u kojemu ivimo kao i privlaenju stranih direktnih investicija. Prioritetni projekat u izgradnji puteva svakako treba biti koridor 5C koji je ujedno i jedan od najznaajnijih projekata u BiH. Izgradnja ovog autoputa je ve poela, ali intenzivan poetak izgradnje ovog autoputa bit e kljuni pokreta privrednih i drutvenih aktivnosti i omoguit e ukljuenje BiH u glavnu evropsku saobraajnu mreu, te globalni evropski drutveni i ekonomski
234

Zbornik radova sistem. U Finalnom izvjetaju High Level Group EC (Brisel, novembar 2005. godine), trasa Koridora Vc je prihvaena kao jedina transnacionalna osovina znaajna za globalnu evropsku transportnu politiku. Autocesta u Koridoru Vc je dio Trans-evropske mree kopnenih koridora i ona povezuje u svojim krajnjim takama centralni dio obale Jadranskog mora sa Budimpetom u Maarskoj, kao hub-om za mnoge kljune trans-evropske komunikacije. Naroito se istiu uoene znaajne promjene u prilivu stranih direktnih investicija u pojedine segmente proizvodnog sektora u zemlji i njenom neposrednom okruenju7, koji su uglavnom locirani unutar uticajnog podruja budue autoceste na Koridoru Vc. Ove investicije e sigurno doprinijeti daljem razvoju proizvodnog i uslunog sektora ekonomije u zemlji putem novih investicija, ali e stvarati i nove zahtjeve za transportom. Vjerovatno da bi optimalno rjeenje podrazumevalo da se izgradnja pomenutih putnih pravaca sprovede putem koncesije. Svaki koncesionar ulazi u projekat samo ako ima sigurnu zaradu, odnosno ako moe da povrati uloena sredstva i ostvari profit. Problem se javlja kada koncesionar uvidi da se obim sredstava koja je uloio ne vraaju onim tempom koji je predvidio. To moe rezultirati injenicom da koncesionar moe zahtjevati vie cestarine to bih eksploataciju puteva moglo uiniti izuzetno skupim. To nuno namee pitanje finansiranja ili sufinansiranja putne infrastrukture od strane drave. Jedna od moguih opcija je da drava preuzme na sebe obavezu odravanja putne infrastrukture. To bi vjerovatno bila najjpovoljnija varijanta za dravu, ali pitanje je da li bi ponuena kompenzacija bila dovoljna. Druga mogua varijanta se odnosi na potpuno finansiranje drave, ali i takva varijanta je teko mogua s obzirom da drava ne raspolae dovoljnim finansijskim sredstvima, a eventualno zaduivanje bi moglo imalo negativne makroekonomske implikacije. Dobra strana sve ove prie jeste da BiH nije prezaduena zemlja kao Republika Hrvatska a nauivi lekciju od naih susjeda kako upravljati javnim dugom moemo isti scenario izbjei. Trea varijanta se ini najpovoljnijom, a odnosi se na mogunost da drava emituje iz sopstvenih sredstava odreene dionice. To bi podrazumevalo da drava to prije pone izgradnju i preuzme obavezu izgradnje 1/5 ili 1/4 auto puta, a da ostatak auto puta izgradi koncesionar. Financijska sredstva drava u poetku moe nai kroz ve odobrene kreditne linije meunarodnih financijskih institucija. U aprilu 2009. godine Bosna i Hercegovina je imala na raspolaganju 1.549.632.300,45 KM odobrenih, a do kraja nerealizovanih kredita od meunarodnih finansijskih institucija, vlada evropskih zemalja i komercijalnih banaka. Novac je odobren
7 Kao primjeri navode se: Luka Ploe (R. Hrvatska), Aluminijum Mostar, Mittal Steel Zenica, GIKIL Lukavac, Bira Zvornik itd.

235

u razdoblju od 1998. do 2008. godine, a najveim dijelom je namijenjen za infrastrukturne projekte. U zadnjih deset godina Bih je platila 16,8 miliona KM takse za nepovuena sredstva (commitment fee), od ega je najvea svota plaena 2008. godine i iznosi 4,4 miliona KM8. Odobrena sredstva nisu iskoritena uglavnom zbog nedostatka projektne dokumentacije ili sporosti tokom izdavanja potrebnih dozvola za implementaciju projekata.Najvei odobreni kredit namijenjen je za rekonstrukciju puteva u BiH i iznosi 75 miliona eura, a odobrila ga EBRD, od ega je 45 miliona eura predvieno za Federaciju BiH, a za Republiku Srpsku 30 miliona. Kao potporu ovom sistemu bila bih svakako emisija vrijednosnih papira prvenstveno mislimo na obveznice ija bih kamatna stopa bila vea od kamatne stope u bankama uz vremenski period dospjea od 10-15 godina. To bi podrazumijevalo da drava pone izgradnju svoje dionice i da onda raspie javni tender za dodjelu koncesije. Na taj nain bi se i potencionalni koncesionari uvjerili u odlunost drave i bili bi mnogo skloniji ulasku u takav projekat. No, to ne znai da su osloboene ruke svim koncesionarima da zapoljavaju radnu snagu onako kako to njima odgovara nego uz zakonske odredbe da sva radna snaga koja se moe nai u Bosni i Hercegovini bude i zaposlena na ovim radovima kao i to da vei dio poslova moraju raditi domae graevinske firme. To znai da e javni radovi biti uspjeni iz razloga to smo zaposlili domau radnu snagu uz uee domaih graevinskih kompanija. Na kraju, osnovni nedostatak ovakvog oblika javnih radova je to bi oni stvorili uslove samo za privremeno zapoljavanje. Meutim, imajui u vidu da je za izgradnju auto puta potreban dui niz godina, onda se otvara prostor da se s jaanjem privrede u narednim godinama apsorbuje jedan broj nezaposlenih, koji bi na ovaj nain mogli premostiti teku situaciju.

Ostale dopunske mjere za snienje nezaposlenosti

Organizacija javnih radova sama po sebi nee trajno rijeiti problem kronine nezaposlenosti u Bosni i Hercegovini. Javni radovi nisu u stanju da rijee ovaj problem trajno iz razloga to kakve god radove organizirali oni e nakon nekog vremenskog perioda ipak stati a ljudi i strojevi koje smo uposlili morat e se opet, ljudi vratiti kuama, a strojevi vratiti u garae. Upravo zato kroz cijeli rad smo mogli vidjeti da trajno rjeenje zapoljevanju ne smijemo traiti u javnim radovima nego izvan njih. Javni radovi moraju ostati samo metoda koju koristimo kada je ekonomska situacija takva da su potrebne intervencije drave s ciljem stabilizacije prilika.
8 Dragan Vranki, ministar financija i trezora BiH,Zahtjev za brim koritenjem odobrenih kredita, mart, 2009.

236

Zbornik radova Trenutno stanje privrede nae zemlje je takvo da su potrebni javni radovi a za to imamo potrebne projekte, poetni kapital no, nemamo svu potrebnu dokumentaciju. Jasno smo mogli vidjeti na prethodnim stranicama da projekta koridora 5C predstavlja odlinu priliku za organizacju javnih radova. Za ovaj ali i druge projekte ve imamo poetni kapital odobren od strane meunarodnih financijski institucija. Problem koji moramo u narednom periodu rijeiti jeste dokumentacija potrebna za koritenje tih sredstava. No, kreiramo li javne radove na koridoru 5c znailo bih iskoritavanje svih prednosti koje javni radovi sa sobom donose a koje smo u ovomu radu ve spomenuli. Ali moramo spomenuti da organizacija javnih radova jeste zamka u koju moemo upasti ukoliko se u periodu izgradnje previe opustimo i podatke koje sa terena dobijamo krivo protumaimo kao neto to e se nastavljati i u narednom periodu po zavretku istih. Po prestanku javnih radova moemo oekivati vei broj nezaposlenih i u neku ruku vraanje stanju u kojemu smo bili prije s tim da bismo imali infrastrukturu koja podupire privredu no nemamo privrede koja bih poduprla odravanje i irenje mree puteva, ovo je scenario ukoliko nita ne budemo pored javnih radova sa aspekta reformi dravne uprave kao i malog i srednjeg poduzetnitva poduzeli. Upravo zato pored javnih radova moramo raditi duplo vie na polju razvoja malog i srednjeg poduzetnita kroz osposobljavanje i unapreivanje postojeih poduzetnikih inkubatora ali i postojeih poduzetnikih zona. Moramo takoer raditi mnogo vie na polju otvaranja novih poduzetnikih zona ali i na podruju subvencija privredi. Odlian nain subvencija privredi bih svakako bilo subvencioniranje kamata na kredite kojima bismo osigurali jeftinije kredite a samim time i lake poslovanje domaih poduzea. Meutim, odrivom poveanju zaposlenosti, kroz podrku preduzetnitvu, neophodna je zajednika aktivnost svih kljunih aktera. Samo zajednikim djelovanjem na promjeni zakonske regulative, jaanju institucija i obezbeenju potrebne finansijske i nefinansijske podrke mogu se oekivati znaajni rezultati na planu razvoja samozapoljavanja i preduzetnitva. U cilju razvoja preduzetniva, malog i srednjeg biznisa i dalje treba raditi na uklanjanju svih barijera, sprovoenju opte deregulacije poslovanja, skraivanje rokova i trokova za obavljanje svih administrativnih procedura. Pored svega toga potrebno i raditi na polju izmjena i dopuna zakona na polju doprinosa na zaradu i poreza s ciljem njihova smanjivanja kako bismo omoguili bri rast i razvoj poduzea u sektoru malih i srednjih poduzea. Pored svega istraivanja trita radne snage ukazala su da je potrebno
237

mijenjati pobrazovni sistem kako bismo mismatch promijnili u stanje potpune proizvodnje kadra koji je zaista potreban naem tritu. Upravo javnim radovima koje bismo pokrenuli potrebno je pridodati i reforme obrazovnog sistema tako da se ne bih dogodilo da i dalje proizvodimo kadar koje je nepotreban.

ZAKLJUAK
Iz svega gore navedenog moemo zakljuiti da uticaj ekonomske krize imao je negativne posljedice po privredu Bosne i Hercegovine. Rast nezaposlenosti tokom 2009 godine ukazao je na stanje trita rada. Pad obima proizvodnje odnosno pad vrijednosti BDP-a tokom posljednje dvije godine ukazuje da se nalazimo u stanju ekonomske krize koja se odraava u sim sferama ivota graana. S obzirom da na tritu rada posao trai oko pola miliona ljudi oito je da se situacija moe samo pogorati ukoliko se nita ne uini. Na trenutno rjeenje upuuju svi govorei da je pokretanje javnih radova najbolje za ovakaovu situaciju. Tokom ovog rada ukazali smo na teorijske postavke javnih radova, ukazali smo i na problematiku koja prati javne radova. Kroz konkretan primjer New Deal mogli smo vidjeti da se javni radovi dugorono ne isplate jer rue makroekonomsku ravnoteu tekao takvi se trebaju ispravno koristiti u pravim omjerima. Javni radovi su samo kratkorono rjeenje pa je stoga potrebno vie panje usmjeriti ka drugim reformama kako bih prestankom radova privreda ostala u ravnotei koju smo umjetno kreirali javnim radovima. Javni radovi su i pored svega, racionalan vid ekonomske politike, a potrebno je pravilno koristiti iste uprotivnom situacija se moe naglo pogorati i vrati ekonomiju u stanje iz kojeg je poela.

Literatura:
1. Fabri, Nikola, Jandri, Maja, Javni radovi: teorijske pretpostavke i mogunosti organizovanja u Crnoj Gori. 2. Hodi, Kadrija (2010). Skripta ekonomija BiH, Sveuilitea Vitez, Travnik. 3. Keetovi I. - onlagi D (2007). Javne finansije, Sarajevo, 2007. 4. Keetovi, Izudin (2009). Finansije (monetarne i javne), CPA-Toji, Tuzla, 2009. 5. Veledar, Zijo (2009). Otvoreni UniverzitetApeironTravnik,Travnik 2009.
238

Zbornik radova 6. Statisticki bilten Agencija za rad i zapoljavanje Bosne i Hercegovine 7. Izvjetaj o tritu rada za Bosnu i Hercegovinu World Bank, decembar 2005.

239

240

Zbornik radova DISKUSIJE

Miralem ari, direktor Federalnog zavoda za zapoljavanje STANJE NA TRITU RADA I POLOAJ JAVNIH SLUBI ZA ZAPOLJAVANJE U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE Ekonomska kriza koja je krajem 2008. godine pogodila svijet i ije posljedice se jo uvijek osjeaju, odrazila se oekivano i na trite rada. Masovna otputanja radnika irom svijeta obiljeila su 2009. godinu, nakon ega je u 2010. godini uslijedila blaga stabilizacija ekonomskih prilika i stanja na tritu rada, ali se potpuni izlaz iz recesije i dostizanje nivoa prije poetka krize, prema izvjetaju Istraivakog instituta Meunarodne organizacije rada, oekuje tek 2015. umjesto 2013. godine, kako je to ranije predviano. U posljednjem izvjetaju Evropske komisije istaknuto je blago smanjenje nezaposlenosti u 2011. godini, to je dokaz postepenog oporavljanja evropske ekonomije od krize i njenog buenja iz recesijskog sna. Oekuje se da e rast bruto drutvenog proizvoda, na nivou Evropske unije, u 2011. godini iznositi 1,5 %, a u 2012. cijela 2 %, to e direktno uticati i na trite rada. Naime, u 2012. godini se oekuje da e stopa nezaposlenosti u Evropskoj uniji sa deset spasti na devet posto. Za oekivati je da se pomenuti trendovi u Evropi u odreenoj mjeri preslikaju i na Bosnu i Hercegevinu. Gotovo od poetka 2007. pa do oktobra 2008. godine, odnosno do poetka ekonomske krize, trendovi na tritu rada u Federaciji Bosne i Hercegovine su bili vrlo povoljni biljeen je konstantan rast broja zaposlenih, dok je broj nezaposlenih bivao sve manji. Meutim, usljed globalne ekonomske krize, koja se naravno odrazila i na vrlo krhku domau privredu, dolazi do naglog prekida tih pozitivnih trendova. U 2009. godini na evidenciju nezaposlenih u Federaciji BiH su se prijavile 53.433 po prestanku radnog odnosa, dok se u istom periodu sa evidencije zaposlilo 45.027. Prema statistikim podacima Federalnog zavoda za zapoljavanje tokom 2010. godine sa evidencije nezaposlenih zaposlene su 48.262 osoba, dok su se u istom periodu na evidenciju nezaposlenih, po prestanku radnog odnosa, prijavile 49.502 osobe. Stanje na tritu rada u 2010. godini je bilo i dalje daleko od idealnog, no na osnovu navedenih pokazatelja moemo zakljuiti da je u 2010. godini u odnosu na 2009. ipak zabiljeena blaga stabilizacija stanja. U prva tri mjeseca 2011. godine broj novoprijavljenih na evidenciju nezaposlenih iznosi 12.708, dok je broj onih koji su se zaposlili sa evidencije bio 10.983. Ove brojke ukazuju na to da e izlazak iz krize u Bosni i Hercegovini, ba kao i u ostatku Evrope, ipak jo malo saekati.
241

Podijeljena su miljenja o tome kada se moe oekivati definitivan izlaz nae zemlje iz recesije. Neki strunjaci tvrde da e to biti u narednoj godini, a oni pesimistiniji oekuju to i kasnije. Ko god bio u pravu, jedno je sigurno, moraju se poduzeti maksimalni napori i pokrenuti kapitalni projekti kako bi se poboljale ekonomske prilike, a time popravilo stanje na tritu rada. U tom smislu potrebno je da domae vlasti nizom mjera stvaraju povoljan ambijent za investicije, to bi dovelo do ubrzanog ekonomskog oporavka i zapoljavanja nezaposlenih. Pored politike stabilizacije i stvaranja ambijenta za razvoj biznisa, potrebno je fokusirati se na ulaganje u ljudski kapital kao kljuni resurs u razvoju svakog drutva u ekonomskom i socijalnom smislu na nain da se formira funkcionalan sistem obrazovanje koji bi bio u stanju odgovoriti potrebama poslodavaca i omoguiti razvoj karijere svakog pojedinca. ta su preduzele javne slube za zapoljavanje kako bi amortizirale negativne efekte ekonomske krize na trite rada u Federaciji BiH i svojim mjerama doprinijele stabilizaciiji ekonomskih prilika, a time i razvoju? Prije svega treba naglasiti da bi javne slube za zapoljavanje trebalo da imaju razvojnu funkciju, odnosno da finansiraju projekte koji imaju za cilj obuku, struno osposobljavanje i obrazovanje nezaposlenih osoba, tj. njihovu pripremu za trite rada. Na taj nain bi u potpunosti ostvarile svoju funkciju, a time i dale doprinos veem zapoljavanju osoba sa evidencije nezaposlenih i opem drutvenom i ekonomskom razvoju. U velikom broju sluajeva, obrazovni sistem danas proizvodi kadrove za kojima na tritu rada ne postoji potreba, to dovodi do uslonjavanja stanja na tritu rada, jer te osobe po pravilo zavravaju na evidenciji nezaposlenih bez perspektive da e u dogledno vrijeme pronai zaposlenje u svojoj struci. Potrebno je da nadlene institucije postanu svjesne tog problema i preduzmu energine korake na usklaivanju obrazovnog sistema sa potrebama trita rada. U protivnom, doi emo u situaciju da, pored velikog broja nezaposlenih, uvozimo radnu snagu koja e znati odgovoriti na zahtjeve poslodavaca. U ovom kontekstu potrebno je istai i sljedee: prema statistikim podacima za mart 2011. godine na evidenciji nezaposlenih u Federaciji BiH su bila registrirana 120.453 NKV radnika, odnosno 32,80% od ukupnog broja nezaposlenih. Osposobljavanje i obuka tih osoba trebalo bi da bude prioritet, to za sobom povlai i pitanje angamana javnih slubi za zapoljavanje. Meutim, u uslovima kada, prema vaeim zakonskim rjeenjima, javne slube za zapoljavanje u Federaciji BiH oko 70% svojih prihoda daju za obezbjeivanje materijalne i socijalne sigurnosti nezaposlenih osoba, to je prema Zakonu o posredovanju u zapoljavanju i socijalnoj sigurnosti nezaposlenih osoba prioritet, vrlo je teko oekivati vei efekat njihovih aktivnosti u provoenju mjera aktivne politike zapoljavanja, ime se i mogunost njihovog doprinosa ekonomskom i drutvenom razvoju dovodi u pitanje.

242

Zbornik radova Naime, u 2010. godini u Federaciji BiH novanu naknadu po prestanku radnog odnosa koristilo je prosjeno mjeseno 9.305 nezaposlenih osoba, za ta su kantonalne slube za zapoljavanje utroile 36.905.031,79 KM, dok su za pravo na zdravstveno osiguranje za prosjeno mjeseno 206.739 nezaposlenih osoba utroile 19.457.666,98 KM. Osim toga, za penzijsko i invalidsko osiguranje nezaposlenih, kojih je u predmetnoj godinu u prosjeku bilo 2.154, utroeno je dodatnih 1.196.009,06 KM. Posebno optereenje za javne slube za zapoljavanje u prethodnom periodu predstavljala je i realizacija obaveza u skladu sa Zakonom o pravima demobilisanih boraca i lanova njihovih porodica. U periodu 2007. 2010. godina, Federalni zavod je na ime novanih naknada demobilisanim borcima za vrijeme nezaposlenosti utroio 66,762.575,07 KM, dok su kantonalne slube za zapoljavanje u istom periodu isplatile iznos od 86.618.745,14 KM, dakle ukupno 153.381.320,21 KM. Pored tih obaveza, u 2010. godini je Finansijskim planom Federalnog zavoda za zapoljavanje za realizaciju Programa mjera za socijalno zbrinjavanje zaposlenika koji su u procesu steaja, likvidacije, restrukturiranja i privatizacije poduzea ostali ili ostaju bez posla je planirano 6.200.000,00 KM (20% od ukupnih sredstava ostvarenih uplatom doprinosa za osiguranje od nezaposlenosti koja pripadaju ovom zavodu), a ukupno je utroeno 5.755.133,59 KM. Tim sredstvima Federalni zavod za zapoljavanje je izvrio povezivanje staa kod Federalnog zavoda za penzijsko i invalidsko osiguranje za ukupno 500 radnika, od kojih je 401 steklo uvjete za penziju. U kontekstu izmirivanja obaveza po osnovu zdravstvenog osiguranja za nezaposlene osobe potrebno je istai da je Federacija BiH jedini teritorij u Evropi na kojem je pitanje zdravstvenog osiguranja nezaposlenih osoba rijeeno na nain da oni to pravo ostvaruju putem javnih slubi za zapoljavanje. Iz tog razloga se javne slube za zapoljavanje zalau za dislociranje zdravstvenog osiguranja iz javnih slubi za zapoljavanje, to bi ih u znatnoj mjeri rasteretilo, odnosno stvorilo im prostor da puno vie sredstava ulau u projekte zapoljavanja i pripreme nezaposlenih za trite rada. No, i pored ovih problema, Federalni zavod i kantonalne slube za zapoljavanje su uloili maksimalne napore da sredstva koja im, nakon izmirenja gore navedenih obaveza, ostanu na raspolaganju, na to efikasniji nain uloe u mjere aktivne politike zapoljavanja. Provoenjem mjera aktivne politike zapoljavanja u 2010. godini zaposleno je 2.350 mladih osoba bez radnog iskustva, 357 osoba sa invaliditetom, 579 ena, 563 povratnika i 98 Roma. Osim toga, Programom rada za 2011. godinu predviena su finansijska sredstva za zapoljavanje oko 2.500 mladih
243

osoba bez radnog iskustva, oko 900 ena, 500 povratnika i 50 Roma, dok e u skladu sa Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji, osposobljavanju i zapoljavanju osoba sa invaliditetom u Fond za profesionalnu rehabilitaciju i zapoljavanje osoba sa invaliditetom biti uplaeno 10 % od sredstava planiranih za provoenje mjera aktivne politike zapoljavanja. Takoer, planirana su sredstva i za realiziju Programa zapoljavanja specifinih grupa nezaposlenih kao to su civilne rtve rata, punoljetni tienici domova za nezbrinutu djecu, lijeeni ovisnici i druge grupe nezaposlenih osoba, radi njihovog socijalnog ukljuivanja i spreavanja siromatva, a sve u skladu sa smjernicama iz Akcionog plana za zapoljavanje u Federaciji BiH za period 2010-2013. godina. Vizija javnih slubi za zapoljavanje je da svojim programima i mjerama aktivne politike zapoljavanja pomognu u dostizanju vie stope zaposlenosti i da obezbijedimo odgovarajuu materijalnu i socijalnu sigurnost nezaposlenim osobama. Meutim, da bi se naa vizija u potpunosti mogla realizirati, te kako bismo na pravi nain dali doprinos razvoju, potrebno je stvaranje uslova u pravcu rastereenja javnih slubi za zapoljavanje od davanja iz oblasti socijalne zatite. Potrebno je istai da su javne slube za zapoljavanje samo karika u lancu faktora koji direktno ili indirektno utiu na trite rada u naoj zemlji. Neophodno je sinergijsko djelovanje tih faktora sa jasnom podjelom uloga u skladu sa zakonom predvienim nadlenostima, to bi dovelo do vee funkcionalnosti i efikasnosti institucija.

244

Zbornik radova Doc. dr Ramiz Kikanovi, Fakultet poslovne ekonomije Sveuilita Vitez u Travniku ZAPOLJAVANJE KA GENERATOR RAZVOJA

U ovim izuzetno turbulentnim vremenima, vremenima koja su izbacila na povrinu mnogo problema, smatram da posebnu panju zasluuju korupcija i nezaposlenost. Ako zaposlenog smatramo kao ivog ovjeka, onda moemo konstatovati da je u FBiH, odnosno u BiH svaki dan sve manje ivih, radnosposobnih graana. S obzirom da je ovo trea konferencija/ savjetovanje ove vrste, poslije Vlaia i Viteza, koja razmatra po meni najbitniju problematiku na ovim prostorima, s toga dozvolite mi na iskrenoj estitki organizatoru, prije svega na ljudskoj, pa ako elite i na humanoj ideji da se razmatra ova problematika. Molim vas, ima li humaniji gest?, nego kad zaposleni organizuju ovakav skup za rjeavanja problema nezaposlenih, bilo mladih koji nisu ni poeli raditi, bilo onih koji su radili, pa su se nali na ulici, bez ikakvih izglednih prilika da se uposle u skoro vrijeme. I na kraju ovog uvodnog dijela, mislim da se ljudsko hvala treba uputiti glavnom kreatoru i idejnom voi, Rektoru Sveuilita/Univerziteta ,,Vitez Travnik, prof. dr Nikoli Grabovac kao i Izvrnom menaderu mr. Senadu Tatarevi, dekanu FPE prof. dr Kadriji Hodi, kolegici Amri Kraksner, zatim predstavnicima Privredne/ Gospodarske komore FederacijeBosne i Hercegovine sa gospodinom Avdom Rapom,kao redovnim uesnikom na sve tri dosadanje konferencije, kao i ostalim organizatorima. Vrlo esto u poslednje vrijeme, sredstva informisanja iznose porazne podatke agencija i zavoda za statistiku iz regije, da pola Balkana gladuje a vie od dva milijona ljudi je bez posla, da vlade zemalja koje su nastale raspadom bive Jugoslavije ne rade nita kako bi se loa situacija promijenila. U BiH prema podacima Svjetske banke, milion ljudi gladuje, a situacija se iz dana u dan pogorava zbog injenice da ljudi ostaju bez posla, a da cijene ivotnih namirnica, kao i usluga, od Nove godine divljaju li divljaju. Razni podaci, podaci raznih izvora koji govore o rastu BDP, industrijske proizvodnje i izvoza dolaze u koliziju sa injenicom svakodnevno sve veeg broja nezaposlenih, stanju BH privrede. Desetine hiljada zaposlenih ostaje bez posla. Hiljade nezadovoljnih radnika skoro svakodnevno trai svoja prava ,,trajkom na ulici, ispred Vlada, Opina. Jue su bili policajci, nastavnici,
245

danas moda drvopreraivai, poljoprivrednici, graevinari itd. Veliki broj privrednih subjekata je na ,,rubu ivota. Uzrok krize u BH privredi? BH privreda je u velikom problemu. Vrlo vano je istai da je BiH i prije svjetske krize bila u svojoj krizi. Ako korijene posmatramo od ratom prilino unitene privrede, zatim modelom privatizacije koji je dao za rezultat privatizaciju koja je ostavila pusto u privredi, da je procjena analitiara da nismo imali strategiju ,,ivota, nego da se svakodnevno problemi nagomilavali i doveli nas tamo gdje jesmo, na dno dna Evrope. Duboko sam uvjeren da uz korupciju, nezaposlenost je najvei problem drave. Nezaposlenost je gorui problem BH privrede. Ako ovome dodamo da BiH spada u zemlju sa najveim procentom nezaposlenih u Evropi, da na alost mnoge statistike, pa i zvanine , ne pokazuju pravu sliku stanja, onda, iole ozbiljan graanin BiH, mora da zna u kakvoj smo se tmurnoj situaciji nali. Svaka mjera za podsticaj zapoljavanja je dobrodola ukoliko je ,,vlasti ele primijeniti. I ova, dananja konferencija e sigurno dati kvalitetne prijedloge uz vjerovatnou da e i sami akteri konferencije imati razliite stavove po nekim pitanjima. Uzrok nezaposlenosti u BiH je dublje prirode. BH ekonomija zahtijeva duboke rezove, kao i neophodni novi investicioni ciklus koji treba oivjeti. Malo se proizvodi, olako se uvozi a izvoz je u odnosu na izvoz katastrofalan. Veliki broj kompanija je prezaduen, recesija je u meuvremenu uticala i oteala poslovanje, dolo je do krize likvidnosti, uspavanu aktivu banaka nuno je i neophodno staviti na raspolaganje privredi. Krediti za obrtna sredstva bi svakako dobro dola privredi. Imate uslovno zdrav bankarski sektor ali unitenu i bespomonu privredu koja rezultira sve manjim brojem uposlenih. Vlada bi trebala identifikovati ta je to strateki interes. Vlada mora izai sa nekoliko mjera, po meni i privremenih mjera. Mjerama kojima bi trebalo korjenitim promjenama ui u novi investicioni ciklus , mora se vie proizvoditi nego troiti. Neophodno je vie voditi rauna o reprogramu,redovnosti plaanja, neka preduzea koja ne funkcioniu, zbog nesavjesnih menadera koji na vrijeme ne primjenjuju restrukturiranje, niti na vrijeme ne daju prijedlog za otvaranje steajnog postupka, do na drugoj strani dugogodinjih steajnih postupaka, koji opet rezultiraju armijom nezaposlenih. Takoe, inspekcijske slube
246

Zbornik radova trebaju da djeluju tako to bi uli u preduzea i sankcijama doveli poslodavce u stanje potivanje zakona. Smatram da je neophodno djelovati kroz dvije vrste ekonomskih politika: a) da u uslovima krize, interventno se reaguje, tako to subvencionisanim kreditnim mjerama za zapoljavanje i samozapoljavanje, dati podsticaj zapoljavanju. Potreba za jeftiniju kreditnu liniju preko poslovnih banaka, duplo niih kamata od trenutno postojeih; b) sistemskim ekonomskim mjerama, akutne probleme, kao to je konkurentnost, sa privrede koja se zasniva na velikom potronjom i uslugama, preemo na izvoznu orjentisanu ekonomiju. Mora se pokrenuti proizvodnja, mora se uvesti oprema -maine za proizvodnju. Umjesto sirovine izvoziti finalne proizvode. Strukturne promjene su neminovne. Zaposlenost u javnom sektoru je takoe preteak balast za BiH privredu. Budet je neminovno prilagoditi privredi, posebno sa aspekta koritenja sredstava. Sistemski uzrok rada u sivoj zoni je neminovno rijeiti. Cilj mjera je zaposlene u sivoj ekonomiji prevesti to prije i bezbolnije u bijelu ekonomiju. Danas je svjetski hit da se koristi bioenergija, da se koristi suneva energija, energija vjetra, hidroenergija, reciklaa otpada i mnogo jo toga to bi dalo mogunost zaposlenja mnogo ljudi u BiH, ali na alost pomenute mogunosti se ne koriste. Znaajnije promjene su jedina realna ansa za poveanje zaposlenih u BiH. I danas, kao i prije dvije godine, na savjetovanju na Vlaiu, spomenuo sam niz nekoliko neophodnih mjera, koje bi se uklopile i u dananju temu razmatranja a koja se odnosi na zaposlenost, kao generator razvoja. U veoma saetom referatu, u vrijeme globalne ekonomske krize i nadolazee recesije u Bosni i Hercegovini, pokuat u jednim obinim razumnim jezikom, fokusirati prioritetne aktivnosti i dati prijedlog konkretnih mjera. Pretpostavljam da u u iznesenim navodima imati istomiljenike kao i zabrinutost u pogledu vremenske distance da je alarm za uzbunu bio ve davnih dana. U komaru kakav vlada u Bosni i Hercegovini, mraku koji je svaki dan sve vei, esto moemo uti pitanje, da li nam ima pomoi? Postojea kriza, a i nadolazea recesija s pravom ledi krv oko etiri miliona graana Bosne i Hercegovine. Posebnu zabrinutost daju injenice da sve zemlje, ne samo u okruenju, nego i ire, pripremaju strategiju vladanja krizom, dok se utisak stie da vlast u Bosni i Hercegovini igra ,,jalovu igranku koja nema
247

konkretna i kvalitetna rjeenja. Naravno, da sam miljenja da u ovom tekstu nije cilj da kritikujem vlast koju narod ,,voli, jer ju je regularno izabrao, ve da iznesem svoju viziju koja bi zasigurno dala pozitivne efekte. S toga bih, moj prijedlog konkretnih aktivnosti pojednostavio svrstavi ih u nekoliko koraka i predloio nekoliko mjera. Prioritet svih aktivnosti bi bio u formiranju ekspertnog tima kog bi inili nestranaki angaovani profesori (eksperti) i privrednici (biznismeni). Stavove ekspertnog tima bi morale primjenjivati vlasti na svim nivoima donoenjem privremenih mjera. Prvi korak i klju ivota po meni je zaposlenje i stimulativna politika zapoljvanja:Politikom da bi obaveze poreza, doprinosa i drugih naknada za svakog zaposlenog u Bosni i Hercegovini smanjene na 30%, znai za najniu plau u ovom momentu obaveze bi bile, neto vie od stotinu KM/mjeseno. Siguran sam da bi ne samo ogroman broj zaposlenih radnika ostao pri poslu, nego bi velik broj istih bili stimulisani za nova zaposlenja. S druge strane duboko sam ubijeen da bi se tom privremenom mjerom neutralisao ,,rad na crno. Naravno, protivnici ovakvog miljenja zaboravljaju da bi dravna kasa bila punija nego sada i svakako da bi bio zaustavljen trend ,,odlaska radnika na ulicu. Drugi korak je jednostavnija i bra registracija firmi. Smatram da za 100 200 KM, u roku do pet dana, znai u jednoj sedmici, treba stvoriti uslove registracije firme. Ovakvi uslovi bi sigurno stvorili povoljniju klimu veeg broja uposlenih. Trei korak se odnosi na zatitu domaih proizvoda. Bez obzira to smo potpisnici CEFT-e, smatram da se mora pronai metod ,,spasa kroz carinsku i poreznu politiku. Ako ovdje dodamo uvoenje poticajnih mjera od strane drave posebno za hranu, gdje u konanici dobivamo vidnu razliku u cijeni proizvoda na strani domaeg, potenciranje nacionalne svijesti da je domae najpree, sigurno bi ilo u prilog zatite domaeg proizvoda. etvrti korak se odnosi na poticaj izvoza. Drava mora posebno da pronae mogunosti poticaja izvoza kao to to rade sve drave u okruenju, a i ire. Peti korak se odnosi na donoenje strategije dolaska do ivog novca, brzom prodajom dijela dravnih firmi. Pomenuta sredstva su prijeko nuna kako za poticaje, zatim investicije za nove proizvodne firme, tako i za nova zapoljavanja. Treba isto tako imati na umu da prije svega od jako loeg trenutnog ambijenta u privredi Bosne i Hercegovine, ogroman broj privrednih subjekata je pred steajem. Ovdje treba spomenuti i ogromna neiskoritena planirana sredstva, sredstva raznih fondova za investiciona ulaganja i sl.
248

Zbornik radova esti korak se odnosi na smanjenje javne potronje. Budetskim korisnicima sa visokim primanjima smanjivati iste. Potronju bi trebalo prilagoditi budetima, privremenim mjerama maksimalno ograniiti nabavke novih automobila, ograniiti nadoknade nadzornim i upravnim odborima u dravnim firmama. Sedmi korak se odnosi na sivu ekonomiju.Siva ekonomija je toliko prisutna na BH prostoru, da se esto moe postaviti pitanje da li je mogue, da od recimo nepuna etiri miliona graana BiH, ak su na razne naine preko 2,5 miliona graana uesnici u sivoj ekonomiji. Tako npr. imate uenika u osnovnoj koli koji u prodavnici kupuje robu bez rauna do visokih politikih funkcionera, koji na pijaci kupuju markirana odijela svjetskih proizvoaa. Siva okonomija sigurno da ,,uva mir, s jedne strane, a pogubno djeluje na dravu s druge strane zbog neoporezivanja, sigurno je problem, koji se mora nametnuti za rjeavanje kad tad. Siva ekonomija zasigurno zasluuje posebno mjesto u rjeavanju ali cilj u ovom kontekstu je bio da se samo spomene kao problem. Uspon sive ekonomije u BiH je evidentan prije svega na nelegalnom uvozu i izvozu, stavljanjem u promet neevidentirane domae i strane robe, stavljanjem u promet robe ija je evidentirana nabavna cijena viestruko manja od proizvodne i trine, stavljanjem u promet robe bez porijekla,stavljanje u promet robe bez dokaza o plaenoj carini, akcizi ili PDV-u, neaurnom i nepotpunom voenju poslovnih knjiga, zapoljavanje radnika na crno, fiktivnih rauna, niskih osnovica paualnog oporezivanja i mnogo toga jo protuzakonitog. Na kraju, ovih sedam koraka nije sve. Ovo je samo temelj za daljnju nadogradnju. Nadolazea recesija nosi svoje neprilike i nepogode, te u to kraem roku treba poeti reagovati kako bi bar na neki nain sprijeili i ublaili katastrofalne posljedice. A imamo jako dobre preduvjete, prije svega u proizvodnji zdrave hrane, energije, infrastrukture. Investicije usmjerene na navedena polja mogu uprkos krizi otvoriti neogranien broj novih radnih mjesta. Znai, ostaje nam samo istinsko opredjeljenje i to u kom pravcu elimo da idemo, pravcu haosa ili pravcu ivota.Ako je ovo drugo moramo imati na umu da je vrijeme faktor koji se ne moe zaustaviti.Danas ako ne zasuemo rukave, sutra je moda kasno. Duboko sam ubijeen da gore navedenih sedam koraka mogu biti odlina polazna osnova, naravno uz obaveznu daljnju nadgradnju. BH ekonomija zahtijeva duboke rezove, ukoliko elimo popraviti stanje u privredi, ukoliko elimo stvoriti ambijent novih upoljavanja i rjeavanja mnogih problema? Suprotno, problemi i nezaposlenost e kad-tad pokazati svoje rezultate.

249

250

Zbornik radova

ZAKLJUI NAKON RASPRAVE SA 3. EKONOMSKE KONFERENCIJE ZAPOLJAVANJE KAO GENERATOR RAZVOJA

Iako je nesumljivo da ekonomija Bosne i Hercegovine u poslijeratnom periodu pokazuje pozitivne trendove razvoja, to nije znaajno uticalo na poveanje zaposlenosti. tavie, nezaposlenost je najvei pojedinani ekonomski problem Bosne i Hercegovine. Zemlja se tokom ukupnog tranzicijskog perioda neprekidno suoava s izazovima visoke, u nekim godinama i alarmantne nezaposlenosti, koja je na najviim razinama u Evropi. Aktuelna globalna recesija, iji se utjecaji u Bosni i Hercegovini osjeaju od druge polovine 2008. godine, je dotadanju strukturalnu nezaposlenost proirila s obiljejima cikline nezaposlosti i zaprijetila socijalnom i ekonomskom kolapsu zemlje. Gotovo od poetka 2007. pa do oktobra 2008. godine, odnosno do poetka ekonomske krize, trendovi na tritu rada u Federaciji BiH su bili vrlo povoljni biljeen je konstantan rast broja zaposlenih, dok je broj nezaposlenih bivao sve manji. Meutim, usljed globalne ekonomske krize, koja se naravno odrazila i na vrlo krhku domau privredu, dolazi do naglog prekida tih pozitivnih trendova. U 2009. godini na evidenciju nezaposlenih u Federaciji BiH su se prijavile 53.433 po prestanku radnog odnosa, dok se u istom periodu sa evidencije zaposlilo 45.027. Prema statistikim podacima Federalnog zavoda za zapoljavanje tokom 2010. godine sa evidencije nezaposlenih zaposlene su 48.262 osoba, dok su se u istom periodu na evidenciju nezaposlenih, po prestanku radnog odnosa, prijavile 49.502 osobe. Stanje na tritu rada u 2010. godini je bilo i dalje daleko od idealnog, no na osnovu navedenih pokazatelja moemo zakljuiti da je u 2010. godini u odnosu na 2009. ipak zabiljeena blaga stabilizacija stanja. U prva tri mjeseca 2011. godine broj novoprijavljenih na evidenciju nezaposlenih iznosi 12.708, dok je broj onih koji su se zaposlili sa evidencije bio 10.983. Dakle, trendovi na tritu rada su nepovoljni i prijete socijalnom kolapsu zemlje. Suoena s ovaim najteim ekonomskim problemom, Bosna i Hercegovina je ve donijela Strategiju zapoljavanja u BiH 2010.-2014., u kojoj su utvreni prioritetni ciljevi, i to: 1. Promocija inkluzivnog i zapoljavanjem bogatog rasta i smanjenje deficita produktivnog zaposlenja i dostojanstvenog rada, 2. Unaprijeenje zapoljivosti ena i mukaraca, a naroito iz najugroenijih grupa,
251

3. Unaprijeenje djelotvornosti, efikasnosti i upravljanja politikama i institucijama trita rada. U okviru treeg cilja date su mjere koje se odnose na poveanje raspoloivosti aktivnih mjera posebno za dugorono nezaposlene, mlade u nepovoljnom poloaju i niskokvalifikovana lica i predloeni programi aktivnih mjera koji bi obuhvatili: Subvencirano zapoljavanje da se omogui sticanje radnog iskustva za dugorono nezaposlene i grupe koje su odvojene od trita rada; Programe samozapoljavanja ciljane na mlade u nepovoljnom poloaju i ene podrane poreskim olakicama i drugim podsticajnim mjerama kao to su savjetovanje i biznis obuka; Intervencije u strunoj obuci radi usavravanja vjetina i omoguavanja integracije u trite rada lica sa niskim obrazovnim nivoima; Usluge zapoljavanja za dugorono nezaposlena lica. U kontekstu novih izazova koji se oekuju na tritu rada Bosne i Hercegovine, a u cilju unapreenja trita rada i zapoljavanja, smanjenja nivoa siromatva i bolje socijalne ukljuenosti najugroenijih kategorija stanovnitva, neophodno je preduzimanje djelovati u slijedeim pravcima (1) Nastaviti aktivnosti na uspostavljanju tripartitnog dijaloga na nivou BiH; (2) Pristupiti izmjenama postojeih zakonskih rjeenja kojima bi se zavodi i slube zapoljavanja oslobodili socijalnih funkcija; (3) Uspostavljanje novog koncepta zdravstvenog osiguranja nezaposlenih lica; (4) Unaprijediti rad sa nezaposlenim licima sa nedovoljnim kvalifikacijama; (5) Uspostavljanje i promocija kontinuiranog strunog obrazovanja i obuavanja odraslih; (6) Nastaviti aktivnosti na reformi obrazovnog sistema s ciljem prilagoavanja sadanjim i buduim potrebama trita rada; (7) Unaprijediti sistem statistikih indikatora tako to e se koristiti meunarodna klasifikacija i metode, (8) Nastaviti aktivnosti na smanjivanju svih vidova diskriminacije na tritu rada; (9) Nastaviti dalje jaanje kadrovskih kapaciteta i modernizaciju javnih institucija iz oblasti rada, zapoljavanja i socijalne sigurnosti,
252

Zbornik radova (10) Promovisati programe kojima se pospjeuje mobilnost radne snage na cijeloj teritoriji BiH.

Preporuke za politike
Temeljem predhodno izvrene analiza stanja i tendencija nezaposlenosti u BiH, poboljavanje performansi trita koje pretpostavlja s jedne strane poveanje tranje za radnom snagom, a s druge, poboljavanje kvaliteta ponude radne snage, mogue je izvesti slijedeim preporuka: (1) Preporuke za poveavanje tranje za radnom snagom

Poveana tranja za radnom snagom podrazumjeva otvaranje novih radnih mjesta na osnovu strukturalnih reformi za poticaj investiranje i poboljavanje poslovne okoline, i poticanja konkurentnosti: a) Strukturalne reforme za poticaj investiranja i poboljavanje poslovne okoline - Pravne reforme u pravcu uklanjanjanja administrativnih prepreka za privlaenje investicija i smanjivanja korupcije liberalizovanje i pojednostavljivanje procedura za voenje poslova i otvaranje novih preduzea, naroito u pravcu skraivanja rokova dobijanja odobrenja za pokretanje poslova, - Goljotinja propisa ija je primjena u praksi oteana s obzirom na to da su preuzete iz ranije zajednike drave - Dalja privatizacija: usklaenost zakona i propisa i donoenje novih zakonskih rjeenja (ova dosadanja normativna neusklaenost uzrokovala je velike potekoe i investitorima i agencijama koje se bave privatizacijom dravnih preduzea), - Mjere vanjskotrgovinske zatite: zatitne mjere, antidamping i kompenzatorne mjere (subvencije postaju prikladne mjere kojim neke zemlje pomau svojim kompanijama u recesiji) - Jaanje organizacionih i finansijskih kapaciteta Razvojne banke, - Integracija crnog trita rada u legalne tokove - Korienje sredstava iz fondova EU, naroito putem IPA programa u oblasti trita rada i obrazovanja - Reforma Fonda penzijskog/mirovinskog i zdravstvenog osiguranja, naroito u uvjetima kada je stopa rasta penzionera bra od stope rasta osiguranika,
253

b) Strukturalne reforme za poticaj konkurentnosti - - Poveavanje likvidnosti poslovnog sektora Osiguranje povoljnih podsticajnih kredita putem Razvojne banke (za potrebe finansiranja programa za otvaranje novih firmi, izvoznih preduzea, SME, farmera, a nikako za finansiranje gubitaka visoko zaduenih formi i infstrukturnih projekata, Klasterska industrija u oblastima u kojima BiH ima komparativnu prednost u odnosu susjedne regione; Smanjenje uvozne ovisnosti, prvenstveno od prehrambenih i primarnih proizvoda za iju proizvodnju ima prirodne resurse Razvijanje konkurentnosti u izvozu (CEFTA, EU).

- - - (2)

Preporuke za poveavanje ponude za radnom snagom a) Izmjena zakonskog okvira i izmjena institucionalnog ureenja i organizacije javnog sistema zapoljavanja - Jaanje institucionalnih kapaciteta i legislativnu strukturu za radi zapoljavanje na dravnom nivou (uvoenje dravnog Ministarstva za rad i zapoljavanje i Zakona o radu BiH, transformisanje dravne Agencije za rad i zapoljavanje), Racionaliziranje i konsolidovanje slubi za zapoljavanja u FBiH (konsolidacija zavoda za zapoljavanje, racionalizacija nepotrebne administracije kao posljedice pretjerane decentralizacije, poveavanjr broja savjetnika za zapoljavanje kroz ostvarene utede, Harmoniziranje zakonskih odredbi u oblasti rada i zapoljavanja izmeu entiteta (harmoniziranje ili donoenje jedinstvenog zakona o zapoljavanju na dravnom nivou), Harmoniziranje stopa doprinosa izmeu entiteta, to bi podrazumjevalo konvergiranje stopa u FBiH ka stopama u RS, Ukidanje administracije zdravstvenog osiguranja preko slubi za zapoljavanje, to se moe izvesti preporukama o uvoenju sistema zdravstvenog osiguranja finansiranog iz budeta ili finansiranjem zdravstvenog osiguranja za socijalno ugroene kategorije kroz sisteme sicijalne zatite, to bi slube za zapoljavanje okrenulo provoenju politika zapoljavanja, Transformiranje politika zapoljavanja kroz razdvajanje aktivnih i pasivnih trailaca zaposlenja (razdvajanje osoba registrovanih

- - -

254

Zbornik radova kao nezaposlene iz statusno besplatnog zdravstvenog osiguranja, naknade za nezaposlenost i drugih beneficija) b) Preporuke za segmentiranost trita rada - Preciziranje institucionalnih odreenja zaposlenosti i nezaposlenosti: ako je samo rad na ugovoru i samozaposlenje shvaeno kao zaposlenost, onda sve drugo treba da se svede pod nezaposlenost ili neaktivnost, Usluge zaposlenja moraju revnosnije da sprovode mjere aktivizacije meu nezaposlenima da bi se smanjio broj onih koji nisu zaista zaposleni. Oni koji ne ele da rade, ne treba da budu registrovani, Redefinisati kriterijume koji definiraju invaliditet i radnu sposobnost, Provoditi postupak strogog praenja aktivnog traenja posla od strane slubi za zapoljavanje,

- -

c) Poboljavanje aktivnih politika zapoljavanja, kojim bi se znanja i vjetine radne snage prilagodile potrebama na tritu rada - Programi obuka i unaprjeivanja vjetina, strukturna reforma srednjokolskog i visokog obrazovanja kako bi se uspostavila jaa veza izmeu obrazovanja i radnog mjesta preko dopunjenog obrazovanja praktinom komponentom i uenjem na poslu i uvoenja poduzetnitva u nastavne programe, Organizovanje javnih radova u kojima bi zaposlenja nali siromaniji slojeve Za mlade: podrka poduzetnitvu i samopozapoljavanju (promovirane, obuka i podrka otvaranju firmi, uspostavljanja shema mikrofinanisiranja za mlade, organiziranja strunih kola u saradnji sa lokalnim firmama i slubama za zapoljavanje, unapreenje mogunosti zapoljavanja za mlade u ruralnim podrujima, programi obuka, savjetovanje i usmeravanja mladih, itd.), Za ene: dostizanje zacrtanih ciljeva zaposlenostu iz Lisabona, eliminacija jaza u plaama izmeu mukaraca i ena, razvijanja programa ene poduzetnice, spolna jednakost u socijalnoj zatitii borba protiv siromatva, prepozbvanje rodne dimenzije u zdravstvu, borba proziv viestruke diksriminacije, poesbno protiv imigranata i ena pripadnica manjinskih skupina, Za straiju radnu snagu: odrati i unaprijediti zdravlje i radnu
255

- -

sposobmost radnika koji stare, razviti vjetine i zaposlivost starih radnika, pruiti pogodne radne uvjete, kao i mogunosti zapoljavanja radnoj snazi koja star), Za dugorone nezaposlene: sprijeavanje da ljudi budu dugorono nezaposleni kroz ciljano aktivno traenje posla, pruanje nekog vida strune obuke ili radnog iskustva, programi za one koji gube posao u masocnim otputanjima, ovakvim radnicima vriti ponude druge anse u programima obrazovanja i ciljanom obukom u osnovnim vjetinama, vriti paljive procjene zaposlivosti i motivacije, itd., Za osobe sa onesposobljenjiam: politike anti-diskriminacije i inkluzije na tritu rada, unaprijeenje integracije nezaposlenih na trite rada kroz saradnju sa poslodavcima, organizacijama vladinog i nevladinog sektora, sindikata, obuka i unaprjeenje vjetina, programi slubi zapoljavanja, programi socijalnog rada, itd.), Za Rome: inkluzija i zadravanje mladih Roma u osnovnim i strunim kolama, savjetovalita za poveavanja obrazovnih nivoa, inkluzija odraslih Roma u programe za subvencionirana radna mjesta, uvoenje i jaanje Romskih savjetnika u biroima za zapoljavanje ili opinama, programi za podizanje poduzetnikih sposobnosti Roma, itd.)

Kao hitne mjere aktivne politike zapoljavanja preporuuju se: 1. Javni radovi i zapoljavanje u javnim slubama - privremeni programi kojima se pokuava omoguiti barem nekakva zarada nezaposlenima, 2. Posredovanje u zapoljavanju - ukljuuje skup raznih aktivnosti poput razgovora, savjetovanja i usmjeravanja u cilju nalaenja poslova za lica koja trae zaposlenje, 3. Obuavanje, prekvalifikacija i dokvalifikacija - omoguava posebno ugroenim grupama nezaposlenih sticanje znanja i vjetina koje e im olakati traenje posla, 4. Promocija samozapoljavanja i malih i srednjih preduzea omoguava promociju malih i srednjih preduzea pomou kreditnih sredstava, usluga tehnike pomoi i dr. 5. Subvencionisanje plata i doprinosa na plate - plaanjem dijela plata smanjuje se poslodavcima troak zapoljavanja licima iz ugroenih grupa.
256

Zbornik radova

257

258