Anti̇k Yunan Düşüncesi̇nde Köleli̇k - Yrd. Doç. Dr. Güven Bakırezer

ANTK YUNAN DNCESNDE KLELK
Yrd. Do. Dr. Gven Bakrezer

Kocaeli niversitesi
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

zet
Antik Yunan toplumu kleci bir toplumdu. Ekonomik refah ve siyasal demokrasi nemli lde
klelerin zerinde ykseliyordu. Kle alnr satlr bir mlk ve insan ile hayvan aras bir varlk olarak
kategorize edilmiti. Atina hukuku klelerin can ve haysiyetine ok snrl bir koruma getirmise de bu
klelerin insan olarak haklarnn kabulnden dolay deil, tahammllerini salamak, verimliliklerini garanti
altna almak, ve nihayet onlara davrantaki arlklarn toplum zerindeki zararl etkilerinden korunmak
iindi. Antik Yunan dncesinde klelie dair balca tartma kleliin doal (doutan) veya uylamsal
(iine dlm) bir durum olup olmad temelinde geliti. Bu tartma Hellen-barbar ayrmnn kabul veya
reddi zerinde ykseldi. Bir dier yaklam ise kleliin dsal deil, isel bir durum olduuydu. Kle
edinmede ve klelere davranta adaletsizlii sorgulayanlar oldu. Ancak bildiimiz kadaryla bir kurum olarak
kleliin ilgasn savunan bir kii bile ortaya kmad ve klelik evrensel geerlilii olan bir kurum olarak
alnd. Antik Yunan tarihi ve dncesi, kleliin 19. yzyla kadar kaldrlmad insanln sonraki tarihi ile
birlikte dnldnde, hayvanlktan insanla geiin ahlaki bir mesele deil, insann insan
arasallatrmasnn maddi temellerinin ortadan kalkmasna bal bir sre olduunu gsterir.
Anahtar Kelimeler: Antik Yunan, klelik, kleliin merulatrlmas, doal klelik, Aristoteles.

Slavery in Ancient Greek Thought
Abstract
Ancient Greek society was a slave-society. Economic welfare and political democracy were to a
large extent based on slaves. The slave was categorised as property and a being between animal and human.
Although Athenian laws brought very limited protection to the life and dignity of the slaves, this was not in
order for the recognition of their rights as human beings, but in order to get their endurance, guarantee their
productivity, and finally to avoid the harmful effects of the excesses of their treatment upon society. The
major debate concerning slavery in ancient Greek thought developed based on whether slavery was a natural
(from birth) or conventional (being fallen into) situation. This debate was based on the acceptance or rejection
of the distinction between Hellen and barbarian. Another approach was the acceptance of slavery as an inner
situaiton, not an external one. Some questioned the injustices of acquiring slaves and the treatment of them.
However, as far as we know, not a single person advocated the abolition of the institution of slavery and it
was regarded as an institution valid universally. Ancient Greek history and thought, together with the
subsequent history of humanity during which course not until the nineteenth century was slavery abolished,
shows that the transition from beast to human is not a matter of morality, but a process depending on the
eradication of the material bases of the instrumentalisation of human beings by human beings.
Keywords: Ancient Greece, slavery, justification of slavery, natural slavery, Aristotle.
.

Ankara niversitesi SBF Dergisi 63-1

18
18

Antik Yunan Dncesinde Klelik

Antik Yunan uygarl bir yandan demokrasisi ve buna bal olarak
dnsel hayatnn zenginlii ile temayz eder, te yandan klelik kurumunun
yaygn varl ve entelektel savunusu bizi hayal krklna uratr. Genel
olarak, Antik Yunan toplumunun biri olumlu biri olumsuz bu iki yan acaba
birbirleriyle eliir mi? zel olarak, hakikat ve ahlak zerine sorgulamalar ile
dnsel etkinliin en yksek biimi olan felsefenin Antik Yunan versiyonu
klelii nasl grm ve nasl kabul etmitir? Bu yaz arlkla ve esas olarak
Antik Yunan dncesinde klelik ile ilgili olmakla beraber, bu dncenin
kaynak ve snrlarn anlamak iin Antik Yunanda kleliin tarihsel geliimini
ve zgllkleri ile beraber somutluunu, modern deerlendirmelere de
dayanarak gz nne almay zorunlu grr.

ANTK YUNANDA KLELK
I
Antik Yunan sz konusu olduunda karmza tr zgr olmayan
emek biimi kar: bor-bamll veya klelii, devlet serflii, tanr mlk
klelii. Bortan tr yitirilen zgrlk durumunda, borlu borcunu
deyemedii iin ve borcuna karlk olarak alacaklya emeini veya emeinin
rnn sunmak zere kendinin veya nc ahslarn (mesela ocuklar)
vcudunu rehin verir. Bunun bor-bamll eklinde, borlu uzak ve dk
bir ihtimalle de olsa borcunu deyecei gn tekrar zgr bir insan olmay mit
eder, bor-klelii eklinde ise, borlu alacaklnn srekli klesi haline gelir.
Serflik durumunda, bilindii zere, serf bakasna ait toprakta ve o topraa
bal olarak yaar, belirli hizmet ykmllkleri ile alr. Antik Yunandaki
devlet serflii biiminde, serf zel bireylere ait topraa bal olmakla beraber,

Baz noktalarn ak hale getirilmesi, kimi yazm hatalar ve anlatm kusurlar iin
deerli uyarlar dolaysyla Ankara niversitesi SBFD hakemine teekkr
borluyum.
Gven Bakrezer Antik Yunan Dncesinde Klelik

19
19
ksmen devletin veya cemaatin mlkiyetindedir ve dolaysyla rnein devletin
izni olmakszn toprak sahibi tarafndan satlamaz. Antik ve kimi modern
kaynaklarda kle veya toprak klesi olarak da tanmlanan devlet serfi mlk
olmak bakmndan kleye yaklar, ancak yaam koullar onu kleden ayrr.
Topraa bal yaamak sayesinde aile ilikileri kurma ve srdrme olasl
yksektir, toprak zerinde belirli bir ii vardr ve toprak sahibinin merhametine
daha az bal durumdadr. Tanr mlk kleliinde ise kle efendisinin kiisel
mlkdr, satlabilir ve satn alnabilir, yapaca i belirli deildir. te yandan,
tanr mlk klelerinin azat edilme ans, karar devlet deil efendisi verecei
iin daha yksektir. Tanr mlk klelii (bundan sonra, vurgu gerekmedike,
sadece klelik) kiinin yabanclatrlarak ve genellikle haysiyetsizletirilerek
srekli ve vahi bir tahakkm altna alnmasdr. Sreklidir, yani, efendi azat
etmeyi tercih edebilse de, tanm gerei klenin zgr kalmak iin yerine
getirecei bir anlama yoktur ve klelik lme dein srecektir. Vahidir,
nk klenin bedenine iddet uygulanabilir, krbalanabilir ve ikence
edilebilir. Bir tahakkm ilikisidir, yani kle sylenen her eyi yapmak
zorundadr. Haysiyetsizletirilmitir, kle efendisi tarafndan srekli ve kastl
olarak aalanr. Yabanclatrlmtr, yani kle doutan haklara sahip
deildir ve iine alnd topluma ait deildir, sosyal kimlii olmayan bir
yabancdr. Yetikin yata kleletirilenler giysilerinden, isimlerinden, aile ve
etnik balarndan ve hatta kiiliklerinden arndrlrlar, yeni bir kimlik ve belki
bir ka hak ile yeni bir yaama balarlar. Pattersonun Slavery and Social
Deathdeki deyimiyle sosyal lm olarak da tarif edilebilecek bylesi bir
deneyim, hayali zor, travmatik bir durumdur.
1

II
Homerosun .. 8. yzylda yazd epik iirlerinde 13. ve 12. yzyl
Yunan toplumu (Bronz a Miken krallklar) hakknda bilgi bulunur ki bunlar
muhtemelen sonraki Karanlk a da yanstrlar. Bu iirlerde klelerin
(genellikle dmoes, ara sra doulos) kken olarak yabanc olabildii kadar
Yunanl da olabildii grlr ki bu durum klelerin ounlukla Yunanl
olmad 5. ve 4. yzyl klasik dnemden farkllk oluturacaktr. iirlerden
anlald zere, 8. yzyla dein Antik Yunanda kle kullanm yaygn
deildi. iirlerde sadece krallar evlerinde kle sahibidirler; kyller
gerektiinde kiralk emek kullanrlar. Klelerin bazlarna snrl mlk edinme,
evlenme ve aile sahibi olma haklar tannmtr (Fisher, 2001: 1013).
Homerosun iirlerinde klelere basite mlk olarak veya toplumun moral

1 Kategorizasyon iin bkz. (Fisher, 2001: 36).

20
20
kalplarnn tesinde varlklar olarak davranlmaz, daha aa statde olsalar da
insan trnn yeleri olarak sayg ve onura layk grlrler. Yine de
kleletirilmenin travmatik deneyimi altnda kendilerinden bekleneni yerine
getiremeyebilirler ve bu durumda hak ettikleri ekillerde cezalandrlrlar
(Fisher, 1997: 4955).
8. yzyldan 7. yzyla geerken Hesiodosun ler ve Gnlerinin
tanklndan durumu iyi kyllerin de, gndeliki (thes) tutma yannda, kle
(dmoes) sahibi olmaya balad anlalyor.
2
7. yzylda tarm tekniklerinin
gelimesi, pastoral tarmdan bitkisel tarma gei ve yeni rnlerin ekilmeye
balanmasna bal olarak byyen ekonomik artk toplumsal farkllamay
daha da artrd. Muhtemelen ortaklarn deyemedii rn ve hizmet (para
henz bilinmiyordu) borlarndan tr bor-bamll ve klelii yaygnlat.
6. yzyl balarnda Atinada Solonun nl kanunlar (.. 594) toplumun daha
fazla paralanmasn nlemek ve kyl-yurtta yeniden tesis etmek iin, baka
nlemlerin yannda, hibir Atina yurttann borcundan tr vcudunu rehin
veremeyecei hkmn getirdi (yani bor-bamlln ve bor kleliini
kaldrd).
3
Tanr mlk kleliine gelince, Solondan nce, Drakon
muhtemelen keyfi cinayete kar klelere snrl bir koruma salamt (yaklak
.. 630620). Solon ise kastl aalamaya (hybris) kar kanununun
kapsamna kleleri de olas madurlar olarak zellikle belirterek ald.
Kukusuz, bir kleye kar aalama saylacak eylem bir yurttaa kar olandan
ok daha kaba, iren ve nedensiz olmalyd. Solon, klelerin onurunu koruma
gayretine ramen, yurttalk nosyonunu salamlatrma amacyla sosyal hayatta
zgr yurttalarla kleler arasna sk snrlar da koydu.
Yoksul yurttalara eitlik ve siyasi katlm salayan polisin (Antik Yunan
kent devleti) ykselii ile kleliin geliimi arasnda iliki var gibi grnr
(Fisher, 2001: 1921). 6. yzylda meta retimi ve emek gcne ihtiya
artmt. Oysa bortan dolay kleliin kaldrlmas dahil Solonun yurttalar
arasndaki farkllamay azaltmak ynndeki reformlar zengin aristokratlarn

2 Bkz. (Hesiodos, 1948). Ayrca bkz. (Fisher, 2001: 11). Hesiodosun eserinin orjinali
ler ve Gnler olmakla beraber, Trke eviri Gnler ksmn kapsamamtr.
Yunanca aslnda kle szc iin dmoes kullanlrken eviri metinde uak szc
ile karlanmaktadr. Kle daha uygun bir eviri olurdu, zira Yunanca aslndaki thes
szc iin de eviri metinde karklk yaratacak ekilde cretli uak deyimi
kullanlmaktadr.
3 Solon iirlerinde vncn yle dile getirir: Birok Atinaly tanrlarn kurduu
ehirlerine/ geri getirdim: birtakm hakl birtakm haksz/ olarak satlmlard;
biroklar bor basksndan/ kamlard: yabanda ok dolatklarndan/ ana dillerini
unutmulard. Burada yurtta/ insana yakmyan klelik boyunduruu tayanlar/
baylarn zorbalklar nnde titriyenleri/ hrle kavuturdum. ... (Solon, 1945: 15).

21
21
ihtiya duyduu emek kaynan ortadan kaldrmt. Bunun bedelini tanr
mlk kleleri dedi.
4
Ortak ve gndeliki yoksul yurttalarn yerini nce
tarmda ve giderek manfaktr ve madencilikte hzla kleler ald. Pers
Savalarnda (.. 490479) kazand zaferler ile bir imparatorlua dnen
ve kolektif ve bireysel refah bakmndan ilerleme kaydeden Atinann klasik
dnemde (.. 5. yzyl) kleci bir toplum haline geldii kesin olarak
sylenebilir. Yunan anakarasnn bu en byk kle toplumunda kleler toplam
nfusun % 1535 gibi bir ksmn oluturuyordu. Atinadaki kleler byk
lde Yunanl deildi ve savalar, korsanlk ve Trakya, Anadolu, Suriye gibi
yerlerle dorudan kle ticareti suretiyle tedarik ediliyorlard. Yunanllarn
kleletirilmesine kar moral itirazlar vard ve hatta Atina dnda kle
konumuna den Atinallar yaknlar veya dostlar tarafndan geri satn alnyor
ve polis idaresi de bunu zendiriyordu. Atinann sayca daha nemsiz ama
muhtemelen daha nitelikli bir baka emek kaynan da .. 508507de
Kleisthenesin reformlar ile getirilen metoikos stats altnda yaayanlar (Atina
egemenliindeki Attika blgesinde srekli ikmet hakk olan, yurttalarn muaf
olduu dorudan vergileri veren, ama siyasal haklar olmayan yabanclar)
oluturuyordu. Ayn dnemde Korinthos ve Aeginada tarm yannda ticaret ve
manfaktrde, Khiosda ise ounlukla tarm ve baclkta yaygn ekilde kle
kullanlmaya balanmt. Devlet serflii ise en bata Spartada ve yine Teselya
ve Giritte zgr olmayan emek kaynan oluturuyordu. Buralarda fetih ile
serf haline getirilen eski sakinler Yunanlyd. stilac baz Dor kabileleri
tarafndan kurulan Sparta, iinde yer ald Lakonya ve fetihle geniledii
Mesenyada yerli halkn bir ksmna helot adyla devlet serflii statsn
dayatmt. Ayn blgelerin olaslkla Dor kkenli baka baz topluluklar ise
perioikos adyla zgr, askerlik ykmll olan fakat siyasal haklar
bulunmayan bir stat iinde yayor ve nfusun byk ounluunu
oluturuyorlard.
Atina polisinde kleler deiik alanlarda, deiik amalarla kullanlyor
ve farkl yaam koullar iinde bulunuyorlard. Atina polisinde temel iktisadi
faaliyet alan tarmd ve yurttalarn ounluunu kendilerine yetecek kadar
topraa sahip olan kk kyller oluturuyordu. Kent ve kr arasnda sosyal ve
moral bir farkllk pek gelimemiti. Esasen bu kk kyl yaps ve ilaveten
byk toprak sahiplerinin topraklarnn dank oluu yaygn kle kullanmn
gerektirecek byk lek ekonomisi uygulanmasn olanaksz klmt. Ayrca

4 Finley Antik Yunanda kleci toplumun douunu nedene balar: toprakta zel
mlkiyet, meta retimi ve pazarlarn yeterli geliimi ve nihayet dahili emek
kaynaklarnn yetersizlii. Bu son art da Solon yasalar yaratmt. Kleci toplumun
douunu fetih ve savalara balayan yaklama kar Finley gerekli artlarn 6.
yzylda olutuunu savunur (Finley, 1980: 8390).

22
22
tarm mevsimlikti, dolaysyla youn i zamanlar kadar bo geen zamanlar da
vard; bu durumda rasyonel bir alternatif yoksul yurttalarn ve metoikoslarn
emek-gcn kiralamak iken bir dier alternatif de ok-amal, yani tarmdan
baka ev ilerinde de kullanlacak kle bulundurmakt. Klelere yurttalar
savaa gittiklerinde geride braktklar ilerin yrtlebilmesi ve hatta
yurttalarn kamusal ilerle uraabilmesi ve baka sebeplerle bo zaman
yaratlabilmesi iin de ihtiya vard. Dahas kle sahibi olmak bir stat ve
saygnlk gstergesiydi. Dolaysyla kural ortalama bir kyl yurttan
muhtemelen bir veya birka kleye sahip olmasyd denebilir.
5
Kle emeinin
en acmasz biimde smrld yer Attikann gneyindeki Laurion blgesi
gm madenleriydi. zellikle .. 480den itibaren buradaki faaliyet ok
geniledi; 4. yzylda bu madenlerde on binden fazla klenin altrld
tahmin edilebilir. Burada kleler olaslkla zincire vurulmu olarak alyor
veya yayorlard. 5. yzylda yeni bir refah kayna olarak manfaktrn
ortaya kmas klelerin yaygn biimde kullanld yeni bir saha yaratt. Bu
klelerin bir ksm kazancndan efendisine sabit bir kira veriyor ve Atinallarn
deyiiyle ayr yayordu (Jones, 1956: 188). Yine, zgr yurttalar bir
bakasnn hesabna almay ve ondan emir almay onur krc grdklerinden
(Jones, 1956: 186), kleler ticaret ve bankaclk alanlarnda muhasebe,
temsilcilik ve yneticilik gibi nitelikli ilerde alabiliyorlard. Bylesi
klelerin belli bir bamszl vard; kendi hesaplarna alyorlar ve
azatlklar iin para biriktirmek imknna sahip oluyorlard. Doal olarak
yksek stat sahibiydiler, dvlmez ve kk grlmezlerdi, ou kez
giyinileri zgr yurttalarnkinden farkl deildi. Devlet hizmetinde dzenli
maa ile alan ve dolaysyla servet biriktirme olanana sahip olan kleler de
(demosioi) vard. Bunlar gardiyanlk, gvenlik grevlilii, meclis yazmanl,
arlk ve uzunluk lleri grevlilii ve eitli mli grevlerden oluan nemli
resmi ileri yerine getiriyorlard. Bunun bir nedeni bu tr grevlerde alacak
zgr yurttalarn baz kimseleri kayrmalar iken sivil toplumla ilikileri zayf
olan ve kayrmaya gerek duymayan klelerin bu ilere daha uygun
grlmesiydi. Bir dier nedeni de vatandalar arasndan demokrasinin
yozlamamas iin ksa sreler iin seilen grevlilerin ilerin srekliliini ve
verimliliini salayacak bilgili ve deneyimli uzman kadrolara ihtiya
duymasyd (Malay, 1990: 134135). Btn bu farkl kullanm alanlarna
zaman zaman giriilen kamu binalarnn yapm ve dzenli olarak yerine
getirilen fahielik ve eitli elence hizmetleri gibi ok daha maddeler
eklenebilir. Fakat belki de en yaygn kategoriyi ok-amal kullanm
gereinden tr ev ilerinde alan kleler oluturuyordu. Bunlar yn iilii,

5 Tarmda kle kullanm zerine Antik kaynaklarn yetersizlii, ve minimalist ve
maksimalist grlerin bir deerlendirilii iin bkz. (Fisher, 2001: 3747).

23
23
giysi yapm, frnclk gibi retken iler yannda evin tertip-dzeni, temizlii,
efendilere hizmet, erkek ocuklara dadlk gibi retken olmayan ileri de yerine
getirebiliyorlard.
Atina hukukunda klelerin bazen bir mlk olarak, bazen insandan daha
az bir ey olarak, bazen de insanlktan baz unsurlar tayan bir varlk olarak
kavramsallatrlabildiini gryoruz.
6
Klelerin adeta zgr kiiler gibi
mahkemelerde tank, davac ve daval olarak bulunuuna ancak yazl
szlemelerin yaygn olduu ve klelerin olduka bamsz hareket edebildii
ticari durumlara ilikin davalarda gryoruz (en azndan 4. yzyln
ortalarndan itibaren). Bunun dnda Atina hukukuna gre kleler kendileri
mahkemeye bavuramaz ve kendilerine de dava alamazd. Eylemlerinden
hukuken efendileri sorumluydu, efendi dava aar ve ona alrd. Mahkemelerde
klelerin tank olarak verecei bilgiye ancak iki taraf da (yani hem kle sahibi
hem dieri) bunda anlamsa ve baka trls gvenilir grlmediinden
ancak ikence ile alnmak suretiyle mracaat edilebilirdi. (Atina yurttalar iin
adli ikence yasakt.) nemli davalarda kleler efendileri aleyhine verecekleri
bilgiden tr dllendirilebilir, cezadan muaf klnabilir ve hatta zgrlkleri
verilebilirdi. Yalan sylemeleri halinde ldrlrlerdi. Bir klenin ldrlmesi
hukuken aa bir insann ldrlmesi olarak kabul ediliyordu. Klesi
ldrlm bir efendi sadece malna zarardan deil, cinayet sulamasyla katil
aleyhine dava aabilirdi. Eer efendi kendi klesini ldrmse, teorik olarak
ortada bir su vard ve eer klesinin lm cezasn hak ettiini dnyorsa
yetkilileri infazn gereine ikna etmesi beklenirdi; ancak pratikte klesini
haksz yere ldrm efendi aleyhine bir yurttan dava amasn dnmek
zordu. (Antik Yunanda polisler kamu davas sistemine sahip deillerdi; tm
davalar bireyler tarafndan bireylere kar alrd.) Aalama ve kt
davrana (hybris) kar yasa klenin korunmaya layk belli bir onuru olan bir
insan olduunu varsayyordu; ama pratikte, klelerin kendilerinin hukuki
mracaat yetkisi olmad ve bir yurttan klesine kt davranan bir baka
yurtta mahkemeye verme ihtimalinin zayfl gz nne alndnda, yasann
varlnn kle sahiplerinin davran zerindeki etkisinin hayli kk kalm
olduu tahmin edilebilir. Klelere dorudan ak olan yol kap Atinada
bulunan Theseus tapnana snmakt. Buraya snanlar baka bir efendiye
satlmay talep edebilirler ve alacak biri varsa efendinin sat kabul etmesi
beklenirdi. Alc olmad iin kle efendiye geri verilirse kat iin
cezalandrlmamas beklenirdi. Kleler efendilerinin mlk sayldklarndan
efendilerinin onay olmadan cinsel ilikiler kuramazlard, eleri veya ocuklar

6 Genel olarak Atina hukukunda klelik iin bkz. (Fisher, 2001: 5865); Atina dn-
cesinde, yasalarnda ve pratiinde hybris iin bkz. (Fisher, 1997: 4484).

24
24
baka bir yerde yaamak zere satlmalar durumunda sz hakkna sahip
deillerdi. Cinsel mnasebetlerde kural yle grnyor ki klelerin vcutlarna
zgr erkekler tarafndan girilebilecei, klelerin ise erkek veya kadn zgr
yurttalarn vcutlarna giremeyeceiydi.
Azatlk kleleri tevik iin kullanlan bir vaat ve pratikti.
7
Ne sklkla
uyguland ak deildir. Sebep ve koullar hakknda bilgi sahibiyiz. Tr
olarak devlet tarafndan ve efendi bireyler tarafndan uygulanmtr. Askerlik
hizmeti dier polislerde olduu gibi Atinada da yurttalarn birincil bir grevi
ve bir ayrcalyd. Kleler ancak aksi halde baar ansnn zayf olduu sava
durumlarnda son bir are olarak askere alnmlar ve karlnda azat
edilmilerdir. Klelik srdrlmek istenir bir durum olmad iin, yle
grnyor ki ou kle, zellikle ev ilerinde veya belirli bir bamszlkla
alanlar, verimli ve yllar boyu srecek sadakatli almaya ancak nihai
zgrlk beklentisi ile ikna edilebilirdi. mrlerinin sonuna doru azat edilme
vaadi verilen birok klenin zaten o kadar ok yaamayacaklar ve o yalarda
verimlilikleri decei gz nne alnrsa efendilerin byk bir kaybnn
olmad anlalr. Ayrca azatln muhtemel koullar da efendilerin lehineydi.
Azatl iin efendi kleden biriktirmi olduu veya bor alaca belli bir
miktar para isteyebilirdi ki bununla efendi serbest brakt klesinin yerini bir
bakasn satn alarak doldurmak imknna sahipti. Azat edilen kleler
Romada olduunun aksine yurtta statsne deil, metoikos statsne getii,
dolaysyla Atinada oturabilmek iin zgr bir yurttan himayesine ve hukuki
temsiline ihtiya duyaca ve bu kii de muhtemelen eski efendi olacandan
tr klenin efendisine bamllk ilikisi azatlk ile tamamen kopmuyordu.
Belli bir zaman ya da lnceye kadar eski efendi iin part-time almak
trnden ilave koullarn da getirilmi olabilecei dnlmelidir.
Teviklere ramen klelerin hasta gibi grnmek, alet krmak, yava
almak, iftlik hayvanlarna zarar vermek, kendine zarar vermek, hrszlk,
efendi ve gzclere kar iddet kullanmak, kamak gibi direni biimleri
gsterdii grlr. Tipik kle-suu olan yiyecek-iecek hrszl yaam
koullarnn ktlne iaret eder. Kamalara kar eitli cezalar, kaaklar
yakalama iin adam tutma, dl koyma, yakalananlarn vcutlarna damga
baslmas gibi nlemler yannda kalacak gvenli bir lke veya yer olmamas
klelerin kama cesaretini kryordu. Buna ramen kaaklarn ormana ve daa
snmalar, oralarda ete oluturmalar mmkn ve rastlanr bir eydi. Btn
bu direni biimleri ayn zamanda koullarn iyiletirilmesi iin verilecek
tevikleri de garanti altna alan tehditlerdi. Aklanmas gereken husus Antik
Romada rnekleri grlen kle ayaklanmalarna Antik Yunanda, devlet

7 Antik Yunanda azatlk iin bkz. (Fisher, 2001: 6770).

25
25
serfleri dnda, pek rastlanmaydr. Ancak bundan son kertede klelerin
durumlarndan memnun olduu sonucunu karmak acelecilik ve Yunan
uygarln idealize etmek olur. Romann latifundium klecilii ile
kyaslandnda Yunan kleciliinin daha az baskc yanlar, klelerin ksmen
hizmet ettikleri ailenin bir paras haline getirilmeleri, eitli tren ve
elencelere dahil edilmeleri ayaklanma yokluunda bir rol oynam olmaldr.
Direni lideri olabilecek yetenekli klelere daha msamahakr davranlmas ve
bir lde sosyal akkanla izin verilmesi de topyekn bir kalkmay
nleyecek bir durumdur. Ama yle grnyor ki, devlet serfi konumunda
olanlarn aksine, tanr mlk klelerinin farkl etnik kkenlere sahip oluu ve
Romada olduunun aksine byk lekli retim birimlerinde toplanmam
olmalar dolaysyla geliemeyen ortak kimlik ve ortak mcadele imkn
ayaklanmalarn yokluunu aklayan en nemli nedendir (Fisher, 2001: 85;
Finley, 1959: 158160).
8

ANTK YUNAN DNCESNDE KLELK
I
Antik Yunan toplumunda kleliin yaygnlamasna paralel olarak
almaya kar tutumun evrim geirdii gzlenir.
9
Homerosun iirlerinde ne
almaya kar bir nyarg ne de ilerin klelere ve zgr insanlara yakr
ekilde ayrl vardr. Homerosun krallar gnlerini en basit ev ileri ile
geirirler. ifti olu olan ve iirlerinde iftilere t veren Hesiodosa gre
sadece kendilerini almaya ve aln teriyle geinmeye adayanlar tanrlarn
ltfunu kazanacaklardr;
10
zanaatkrlara hnerleri ise tanra Athena tarafndan
retilmitir (Hesiodos, 1948: 4 [msra 6364], 22 [msra 430]). Solonun
kendisi tacirdi ve iirlerinde zanaatkrlar Athena ve Hephaistosun oullar

8 .. 136132 ve 104100 arasnda Sicilyada patlayan ayaklanmalarn Laurion
madenlerinde yank bulmas, ayaklanmann imkn olduunda doabildiini gsterir.
Ancak klelerin ok farkl koullarda yaamas Romada olduu gibi Yunanda da
ayaklanmalarn kitlesellemesini nlemitir. Antik dnem kle ayaklanmalarnn
yapsal bir analizi iin bkz. (Vogt, 1974e: 3992). Vogt aslnda kle
ayaklanmalarnn .. 14070 gibi ksa bir dnemde gereklemesini o dneme
zg koullara balar, yani bir btn olarak Antik dnemde klelerin ayaklanmas
genel bir eilim deildi.
9 Bu paragraf iin daha geni olarak bkz. (Schlaifer, 1936: 171176).
10 Bu tema lerin eitli yerlerinde tekrarlanr; zellikle bkz. (Hesiodos, 1948: 17
[msra 311]): almak ayp deildir asla, almamak ayptr.

26
26
olarak tarif edilirler.
11
Fakat 8. ve 7. yzyllarda baz polislerde askerlikle
uraan ynetici aristokrasiler kle ve serfleri yapmaya zorladklar ileri
deersiz grmeye balamlard. 6. ve 5. yzyllarda ynetici aristokrasilerin
olmad dier polislerde de, sadece zanaat ve ticaretle snrl olsa da, benzer bir
kk grme geliti. Bu dnemde zgr yurttalar iin askerlik nem
kazanrken, Perslere kar yrtlen savalardan elde edilen ganimet almaya
bamll azaltt, elde edilen esirler kle olarak ticaret ve zanaatlara yaygn
biimde sokuldu. Bylece sadece pratik yarar olduu dnlen zanaat ve
ticaret ileri klelere zg grlmeye baland. Bir sonraki admda da klelerin
sadece bu iler iin uygun olduu fikrine geildi. 4. yzylda Platon ve
Aristoteles klelere uygun ilerin kapsamn genileteceklerdi: Platonun
Yasalarnda ticaret ar kazanma itahn ve dolaysyla ahlakszl besledii
iin yurttalara yasaklanrken (Platon, 1998b: 161164 [918b920a]), iftlik
ileri de klelere yklenir (Platon, 1998b: 26 [806de]); Aristotelesin
Politikasnda erdemlilii zedeleyici iler olduklar iin yurttalarn zanaat
veya tccar hayat srmemeleri, erdem geliimi ve kamusal ilere zaman
ayrlabilmesi iin ifti de olmamalar gereklidir (Aristo, 1946: 173 [1328b
1329a]), iftiler tercihen kleler olmal, olmazsa serfler (perioikoi)
kullanlmaldr.
12
Klenin doa gerei klelie uygun olduu dncesi ancak
5. yzylda bedensel emein kk grlmeye ve belirli ilerin klelere zg
nitelenmeye balamasyla dodu (Schlaifer, 1936: 185) ve olgun halini 4.
yzylda Aristotelesin doal klelik teorisinde buldu.
Yunan uygarlnn ekonomik, askeri, kltrel olarak douu ve baka
halklar ile girilen temas Yunan dncesine Hellen-barbar ayrmn ve buna
itiraz soktuu gibi klelik tartmalarn da dorudan etkilemitir.
13

Homerosun iirlerinde insanlk Hellen ve barbar eklinde ayrlmaz. Yunanllar
(eitli leheleriyle Yunanca konuan topluluklar) ancak 8. yzyldan itibaren
kendilerini bir btn olarak Hellen ve dier topluluklar barbar diye
adlandrmaya baladlar. 5. yzyln balarnda Pers Savalarndaki baar ve
arkasndan Atina deniz gcnn Anadolu sahillerindeki egemenlii Hellen
birlik duygusuna bir stnlk duygusu da ekledi. Yunanllar Persler zerindeki
stnlklerini Yunan kiiliine ve Yunan kltrne balama eilimine girdiler:
Yunan polisinin zgr yurttalar karsnda hayatlar zerinde politik kontrol

11 Baka biri Athena ile marifetli Hephaistosun ilerinden/ anlar, elinin hneriyle
hayatn kazanr (Solon, 1945: 5).
12 Orijinal metinde Aristoteles serf deyimini kullanmamakta, barbar perioikoi
demektedir (Aristo, 1946: 178 [1330a], 174 [1329a]). Fakat kastettii serfliktir. Bkz.
(Brunt, 1993: 349 [dipnot 16]).
13 Bu paragraf iin daha geni olarak bkz. (Schlaifer, 1936: 165171) ve (Fisher, 2001:
8689).

27
27
ve zgrle sahip olmayan Asyallar vard. Pers krallar yksek devlet
grevlileri dahil teblarna kle diye hitap ediyordu. Persler tarafndan
kullanlan doulos kelimesinin 5. yzyldan itibaren Yunancada kle karl
olarak yaygn ve standart haline gelmesi de bu srecin rndr. Herodotosun
(.. 485415) Tarihi (.. 425), Yunanllarn ok daha byk askeri gce
sahip Persler zerindeki zaferini polis temelinde varolan politik zgrle
ballklarna ve kriz annda ortak tehdide kar birleme kapasitelerine balama
eilimindedir.
14
5. yzyln yazar bilinmeyen ama Hipokrates ile
ilikilendirilen Havalar, Sular ve lkeler stne adl tp kitabnda Asya
halklarnn Avrupallardan daha az cesur, daha az sava ve daha zayf
kiilikleri, deimeyen iklim koullarna ve krallar tarafndan despotik biimde
ynetilmelerine balanr (Cambiano, 1987: 3233; Fisher, 2001: 8789). Atina
ve Sparta arasndaki ekimelerde, nce Peloponnes Sava (.. 431404)
sonlarnda her iki tarafn Pers yardm peinde komas, sonra Korinthos
Savanda (.. 395386) yine Pers mdahalesi ile varlan Antalkidas bar
Yunan gururunu ksmen yok ettiyse de, Yunan kltrel stnlk duygusu
zellikle dil, sanat, bilim alanlarnda srd. Yunanllarn kltrel stnlk
duygusu ve barbarlarn mutlak iktidara itaate hazr olduu dncesi birlikte iki
sonuca yol at: ilki, barbarlarn doa itibaryla klelie uygun olduu ve
dolaysyla kleletirilmelerinin Yunanllar iin bir imtiyaz ve hatta bir grev
olduu; ikincisi, Yunanllarn doa tarafndan zgrlk iin yaratld. Halk
arasnda yaygn olan bu kanlar 4. yzylda ksmen Platonda ve mtekmil
haliyle Aristotelesde felsefi bir dil buldular: bir barbar ruhun ynetici
unsurundan yoksundu. Bylece doal klelik teorisi kleliin barbarlar iin
uygun olduu fikrini de kapsad. te yandan, 5. ve 4. yzyllarda sofistler ve
kynikler nclnde Hellen-barbar ayrmn sorgulayanlar da ortaya kt.

II
Homerosun tasvir ettii Antik Yunan dnyasnda klelik basit biimde
olgusal bir durum olarak kabul edilir. plak g ilikisi dnda, efendinin
klelii merulatrma gereksinimine rastlanmaz. Kle bir talihsizlik sonucu
efendinin hakimiyeti altna girmi bir insan olarak dnlr ve dolaysyla esir
dm olmak dnda klenin herhangi bir nitelii bakmndan a priori olarak
aa olduu dnlmez. Aksine en yksek erdemlere sahip olabilecei kabul

14 Bir Pers komutan iki yiit Spartalya Pers kralna teslim olmalar halinde byk
servet ve toprak kazanabileceklerini sylediinde Spartallar yle yant verirler:
klelik nedir, bunu biliyorsun, ama zgrln ne olduunu, tatl mdr, ac mdr,
hi tatmadn, bilemezsin. Eer bir gn tadarsan onu, mzrakla deil, baltayla
savunmamz tlersin bize (Herodotos, 1973: 424 [paragraf 135]).

28
28
edilir (Schlaifer, 1936: 184185). te yandan klelik genelde moral bakmdan
aa bir durum olarak tarif edilir. Odysseiada klelerin erdem (arete)
yoksunluu yine bir kle tarafndan yle dillendirilir: kul ksm byledir ite,
ne yaparsn,/ grmezler ilerini gereince, balarndan gidince efendileri./
Klelik gn kmeye grsn bir insann omuzlarna,/ engin bakl Zeus,
erdeminin yarsn alr ondan. (Homeros, 1978: 306 [blm XVII, msra 320
323]). Bu szleri syleyen efendisine sadk kle Eumaios satn alnm Yunanl
ve soylu bir kledir; Odysseus tarafndan kendisine verilmi iftlikte, sadece
domuz srlerinden deil baka drt kleden de sorumludur (Homeros, 1978:
276279 [kitap XV, 389484], 248250 [kitap XIV, msra 526, 6365]).
Eumaiosun kendisi szlerindeki iddiann aksine bir rnek oluturur. Fakat asl
nemli olan, sz ettii genel yar-erdemlilik klelie dnce kazanlm, ya da
daha dorusu kaybedilmi, bir haldir; klenin doutan getirdii bir nitelik
deildir. Homeros gibi kleliin adaletini sorgulamayan bir baka air de
zordan deil haktan yana olduunu u parlak msralar ile ifade eden
Hesiodostur: Hakka kulak ver artk, zoru unut bsbtn./ u deti koydu zira
Zeus insanlar iin;/ Balklar, karadaki hayvanlar, uan kular/ Yiyecekler
birbirini, hak yoktur aralarnda zira./ nsanlara ise hak yollad, odur nimetlerin
en by. (Hesiodos, 1948: 15 [msra 275279]). Ama Hesiodos hakk
klelere temil etmez.
G/zor doada var olan bir ilkeydi. Herhangi bir topluluk az-ok bir
yurttalk nosyonu gelitirdikten sonra (ki bunun gereklerinden biri olarak bor
klelii kaldrldktan sonra) sava yoluyla olsun korsanlk yoluyla olsun
yabanclarn kleletirilmesi doa kanununa uygundu. Efesli Herakleitosun
(.. 540480) gelitirdii zgn teoriye gre eliki varolu iin zorunluydu;
toplumsal alanda eliki sava biimini almak zorundayd ve klelik savan
evrensel sonucu olarak meruydu: Savatr her eyin babas kral/ Kimini tanr
kld kimini insan/ Kimini kle kimini zgr (Herakleitos, 2006: 32 [fragman
20]). Sava dar anlamyla alndnda kiinin dmann kleletirmesi
tamamen adildi. Zira sradan Yunan ahlakna gre kii iyilie ve ktle
aynyla yant vermeliydi. Fakat eer sava geni anlamda devletler arasndaki
normal iliki olarak tanmlanrsa, bu durumda argman sava esirlerinin
tesinde baka devletlerin tm uyruklarnn her an kleletirilmesini de
kapsayacak biimde geniletilmi olurdu. (Schlaifer, 1936: 189).
15
Bu

15 Schlaifer aslnda sradan Yunan ahlaknn hukukiletirilmi bir formlasyonundan
baka bir ey olmayan bir baka argman daha anar: adalet ve hukuku
zdeletiren bu argmana gre sava esirlerini kleletirmek yasal olduuna gre
adildi de. (Schlaifer, 1936: 189). Modern sava hukukuna aykr bu anlayta sava
sadece savaa neden olan sorunun zorla zm anlamna gelmez, canl ve cansz
mallarn tahribi ve yamas meru grlr.

29
29
gce/zora dayal doa kanununun sonuna kadar iletilmesi demekti. Ayn
ekilde, Platonun Gorgias adl eserinde Kallikles doann glnn zayfa
hkmetmesini ve ondan daha ok eye sahip olmasn hakl grdn,
savalarn da hakkn gten geldii anlamnda doa kanununun en bariz bir
rnei olduunu syler. Kalliklese gre erilie uramak kendini de
sevdiklerini de buna kar koruyamyan, yaamaktansa lmek kendisi iin daha
faydal olan bir kleye yakr. (Eflatun [Platon], 1946: 7071 [483ad]).
Sofistlerin de savunduu g/zor ilkesine gre herkes gc olduu srece kendi
isteklerini takip etme hakkna sahipti, g kendi bana ynetme hakk verirdi
(Schlaifer, 1936: 188189, 203);
16
gten yoksunluk ise klelie dmeyi
meru klard.
Aristotelesin Politikadaki szlerinden de ak olduu zere, Atinada
klelik kurumunun doal olmad, kle-zgr ayrmnn bir physis (doa)
meselesi deil, bir nomos (yasa, uyla, konvansiyon) meselesi olduu, nk
zora dayand fikrinin dolamda olduunu biliyoruz.
17
Doa/konvansiyon
ayrmn gelimesinde sofistlerin nemli rol olmaldr.
18
Ama Aristotelesin
kimleri kastettiini bilmiyoruz. Doal klelik fikrine kar ileri srlen
doa/konvansiyon ayrmnn klelik kurumunun varlna bir eletiri olduuna
ilikin de elimizde bir kant yok. Kleliin doaya aykr olduunu sylemek
klenin zgr bir insan olarak doal konumundan zor kullanlarak
uzaklatrlm olmas demekti. Dolaysyla klelik kurum olarak hakszd.
Fakat teorik olarak kleliin hakszl kabul kanlmazl kabul ile birlikte
gidebilirdi (Cambiano, 1987: 3739).

16 Schlaifer g ilkesi doktrininin en kuvvetli savunucularnn sofistler olduunu ileri
srer. Bu iddia abartl olabilir. Zira, rnein, yazarn en arpc rnek olarak and
Kallikles sofist deildi. Platonun metinlerinden Kalliklesin sofist olduunun
kamayaca ve dahas sofist olsayd Platonun sofist retiyi eletirmek iin bunu
belirtmek frsatn karmayaca yargs iin bkz. (Irwn, 1997: 574575).
17 lgili pasaj (1253b) kleliin zora dayand fikri atland iin Berkes evirisinde
eksiktir: Bazlar ise, efendinin klelere hkmetmesinin tabiata aykr olduunu,
kle ile efendi arasndaki ayrln ancak kanunlarda bulunduunu, tabiatta
bulunmadn ve bu yzden tabiata kar gelmek demek olduundan bunun
hakszlk olduunu sylyorlar (Aristo, 1944: 11). Tunay evirisi ise dorudur:
Bakalar ise, efendinin kleyi ynetmesinin doaya aykr dtn, bu ayrmn
yalnzca uylamdan ileri geldiini, nk (efendi ile kle arasnda) doadan bir
ayrlk bulunmadn ve bu ynetim trnn zora dayandn ve onun iin de
haksz bir ey olduunu sylerler (Aristoteles, 1983: 11).
18 Ancak rnein Platon ve Aristoteles doa/konvansiyon ayrmnn sofistlere zg
olduunu sylemezler ve dahas kimlerin sofist olduu da tmyle ak deildir.
Bkz. (Irwn, 1997: 573577).

30
30
Doa-konvansiyon ayrmn kullanan sofist Antiphon (.. 5. yzyl) gibi
kimileri iin ise doaya kar olma durumu zaten hakszlk olarak nitelenmez
(Cambiano, 1987: 37). Doru zerine adl eserinden bilinen bir fragmanda
doadan hepimiz her eyde ayn olarak yaratlmzdr, Hellen olsun barbar
olsun dedii iin,
19
yakn zamana dek Antiphonun doutan yksek ve aa
ayrmna, Yunan ve barbar ayrmlarnn doallna veya geerliine kar
kt ve muhtemelen Yunanl olmayanlarn kleletirilmesinin merulatrl-
masn insanln birlii adna sorgulad dnlyordu.
20
Bir kere bu pasaj
Hellen-barbar ayrm zerinedir ve klelerin barbarlara eitlenip eitlenmedii
belirli deildir (Cambiano, 1987: 31). Dahas, yaknlarda kefedilen ilave bir
fragmandan Antiphonun kendi yasalarn (nomoi) onaylayan ve
bakalarnnkini reddeden tm insanlarn birbirleri nazarnda barbar sayldklar
ama aslnda btn insanlarn temel fizyolojik doa ve ihtiyalarnda ayn
olduunu syledii anlalmtr. Bu grececi argmann dndrtt
Yunanllarn baka halklarn yasa ve alkanlklarn kk grmesinin zorunlu
biimde doru olmaddr, ki bu da muhtemelen Antiphonun herkese kendi
zorunlu ihtiyalarn takip etme hakk veren daha genel ve biraz da amoral
pozisyonunun bir parasyd. Dolaysyla, Antiphonun doutan yksek ve
aa ayrmna saldrd veya tm insanlar tarafndan paylalan fiziksel
zelliklerin varlnn bir klelik eletirisi olduunu dnmek iin sebep
yoktur (Fisher, 2001: 8990).
Yine, sofist olduu kabul edilen Gorgiasn
21
rencisi Alkidamasn
(.. 54. yzyl) Tanr herkesi hr yaratt; doa kimseyi kle yapmamtr
dedii iin klelie kar kt sanlmtr. Alkidamas bu szlerin yer ald
eseri ile .. 371de Thebainin Sparta zerindeki zaferinden sonra
Epaminondas tarafndan Mesenyada helotlarn hrriyete kavuturulmalarn
hakl kartmak istiyordu. Tartma sokratese bir yantt. sokratese gre yasa
(nomos) gznde adil bir savata fethedilen ve uzun zamandan beri elde tutulup
miras kalan ey geerli bir mlk olutururdu. Mesenyada toprak ve zerindeki
helotlar Spartallar tarafndan byle mlk edinilmiti ve helotlara eski
topraklarnn ve zgrlklerinin verilmesi kabul edilemezdi. Tartma kleliin
btn biimleri zerine deil Sparta helot sistemi zerineydi ve ayrca

19 lgili fragman iin bkz. (Kranz, 1994: 200).
20 Trkede de kabuller byledir. enele gre Antiphon insanlar arasnda eit haklar
savunuyor gibidir (enel, 1982: 167). Aaoullarna gre Antiphon Hellen-Barbar
(dolaysyla zgr-kle) ayrmn yadsyarak kozmopolitizm fikrine kaplar aar
(Aaoullar, 2004: 99).
21 Yaygn kanaat Gorgiasn sofist olduu ynnde olmakla beraber, durum yine de
belirgin deildir. Platonun Gorgias adl eseri onu ne sofist olarak tarif eder ne de
grlerini sofistlerinkiler ile ilikilendirir (Irwn, 1997: 575 ve 588 [not 22]).

31
31
Mesenyal helotlar Yunanlyd. (Cambiano, 1987: 2425). Alkidamasn bu
mesele dnda kleliin kaldrlmasn talep ettiine rastlanmamtr.
Dolaysyla Alkidamasn Spartadaki helot sistemini mahkum ediinden en
fazla Yunanllarn baka Yunanl kardelerinin kleletirilmesinden duyduu
rahatszl keskinletirdii dnlebilir (Fisher, 2001: 91).
22

Kleliin adaletini eletiren bir kant Protagorasn ve baz baka
sofistlerin derslerine devam etmi olan Euripidesin (.. 480406) tragedya-
larnda bulunur. Oyunlardaki karakterler tarafndan hem klelik eletirisi hem
de kimilerinin klelie uygun olduu trnden mdafaa edici ifadeler dile
getirildii iin Euripidesin kendisinin ne dndn sylemek zordur. Fakat
en azndan yrtlen teorik ve provokatif tartmalarn radikal sofistlerin
dncelerini ifade ettii sylenebilir. Eletirilerin iki noktada topland
grlr. lk olarak, zgr yurttalar kadar ve hatta bazen daha ok sadakat,
cesaret ve zeka gsteren klelerin varl ortaya konurken, karakterler sklkla
klelik kurumunun gayri-adil ileyerek klelii hak etmeyenleri bu alaltc
duruma soktuu sonucuna varrlar. Yazarn on adl eserinde u szler geer:
Kleleri utandracak tek ey vardr,/ Yalnzca adlar./ Bunun dnda hibir
kle/ zgrden kt deildir,/ nk doru bir ruh tar. Dolaysyla, sanki,
btn insanlarn kken itibaryla ayn grnd, rkn, doutan soylu veya
hr olmann iyi moral deerlere sahip olmay garantilemedii, kleliin bazlar
iin kaderin isabetli bir tayini iken dier bazlar iin bir adlandrmadan baka
bir ey ifade etmedii ima edilir. kinci olarak, sava ve sonrasnn sonularnn
sorguland Troyal Kadnlar, Andromakhe ve Hekabe gibi baz oyunlarnda
savata yenilgiye urayan taraftaki kadn ve ocuklarn kleletirilmesinin
adaleti ve Yunanllarn entelektel ve moral stnl varsaym sorgulanr. Bir
yandan kleletirilen kadn ve ocuklar iin znt ve sempati uyandrlrken,
te yandan da muzaffer Yunallarn gayri-adil ve duygusuz zalimlii
vurgulanarak Yunan-barbar moral ayrmnn geerliliine dair ciddi kukular
yaratlr (Fisher, 2001: 9091).
23

22 Trkede, Fndkolu Alkidamasn esaretin tamamiyle ilgasn istediini belirtir
(Fndkolu, 1945: 153). Aaoullar Alkidamas akca klelik kurumuna
saldran ve onun ortadan kalkmasn isteyen tek Sofist olarak niteler (Aaoullar,
2004: 100). enele gre ise Alkidamas efendi-kle ayrmna kar kmt.
(ENEL, 1982: 166). Grece erken bir tarihte trkede yaynlanan seminerlerinde
Berve nedenini sylemese de Alkidamasn kleliin ilgasn savunmu
olabileceini muhtemel grmemiti (Berve, 1958: 11).
23 ondan alnt iin (Sabine, 1969: 26). Trkede Euripidesin ilgili eserleri iin bkz.
(Euripides, 2002); (Euripides, 1943).

32
32
4. yzylda teorik olarak temellendirilen doal klelik dncesinin
balca eletirisi 3. yzyldan itibaren Stoa Okulu tarafndan yaplr.
24
Genel
olarak Stoa dncesine gre evren (kosmos) Tanrnn kendisiydi, doann
dzeni ilahi aklsalla (logos) sahipti, bilgelik zorunluluun bilgisine ulamak
ve yazgya rza gstermekti, insann erei ise doaya uygun yaamakt.
25

Stoallar, akldan ayn lde pay almak itibaryla insanlarn birbirlerine
eitliine ve evrensel kardeliine inanyorlard. Stoallara gre insanlar
doutan farkl deildi ama ou evre ve eitim tarafndan bozulmutu, ok
az ilerindeki potansiyeli tmyle gerekletirebilirdi. Stoallar tarafndan
insanlar arasnda yaplan bu ekilde bir aklsallk ve erdem derecelemesi
sonradan klelie dmeyi merulatrabilecek trden bir yaklamd. Klenin
doann rn olmadn sylemek kleliin doa ile uyumlu olmadn
sylemeye eit deildir. Stoallar iin her ey doaya uygundu. Dolaysyla
klelik gibi evrensel bir kurumun doaya kar olabileceini dnmeleri
zordu. Aksine, kleliin yaygnl ilahi tasarmn bir paras olarak farkl
insanlarn hayatn farkl duraklarna tayin edildiklerini dndrebilecek bir
olguydu. rnein Khrysippos (tahminen .. 281208) iin kle efendinin
mlkiyetine bylece tayin edilmi kimseydi.
26
Stoa ahlakna gre adalet salt
insan olmalar itibaryla deeri ve onuru olan klelerin hakkyd. Stoallarn hak
temelinde konumas bir yenilikti ve Khrysipposun kleyi daimi olarak
kiralanm kii olarak tarif etmesi anlamlyd. Fakat klelere nasl
davranlmas gerektiine ilikin nerileri mevcut pratiin ve Atina yasalarnn
salad korumann tesinde deildi (Brunt, 1993: 372 [dipnot 47], 383 [dipnot
68]). Stoallar kleliin adil olmadn dnseydiler bile ilgasn istemeleri
nafile olabilirdi. Fakat iyi efendilerin klelerini azat etmesini tevik
edebilirlerdi ve bunu yapmadlar. Mevcut toplumsal tabakalamay kabul ettiler

24 Okulun kurucusu Kbrsl Zenondu (.. 336264); ardndan okulun bana
Assoslu Kleanthes (tahminen .. 312233), ve daha sonra da Tarsus yaknlarnda
doan Khrysippos (tahminen .. 281208) geti. Atinadaki bu erken dnemden
sonra Stoa felsefesi giderek Romaya kayd (Seneca, Epiktetos, Marcus-Aurelius).
Tarihi be yzyl aan ve temsilcilerinin her zaman ortak fikirleri olmayan Stoa
dncesi hakknda burada sylenecekler isim belirtilmedii srece geneldir.
25 Trkede Stoa dncesi iin Antik Yunandan birincil kaynak saylabilecek bir eser
olarak bkz. (Diogenes Laertios, 2003: 302381 [kitap VII]); ada eserler arasnda
genel olarak Stoa felsefesi iin bkz. (Brun, 1997) ve zellikle Stoa ahlak iin bkz.
(Akarsu, 1982: 5776).
26 Stoa dncesinde ilahi dzen ile klelik arasndaki iliki iin bkz. (Brunt, 1993:
381382).

33
33
(Brunt, 1993: 383384).
27
Eletiri yerine bir nceki yzylda zgrl veya
klelii dsal deil isel bir durum olarak tanmlayan Kynik miras
devraldlar.
28
Hukuki zgrlk ve gerek klelik ayrmna bavuran stoallara
gre insanlar arasnda soylu-soysuz, zgr-kle, Hellen-barbar, zengin-yoksul
farklar nemli deildi. nemli olan i zgrlkt. Bir kle aslnda zgr, bir
kral da aslnda kle olabilirdi.

III
Doal klelik teorisinin ilk nermeleri Platon (.. 427347) tarafndan
gelitirilir ve Aristoteles tarafndan olgun haline ulatrlr. Platonun
eserlerinde klelik zerine dorudan bir tartma bulunmaz. Ancak eitli
deinilerinden logos/doxa ayrmna ve ynetme kapasitesine dayanarak bir
klelik nosyonu kurulabilir.
Platonun ideal devlet tasarmnda kiilerin toplumsal hiyerarideki
konumlar devleti ve/veya kendilerini ynetme doal/doutan kapasiteleri ile
belirlenir. Bu kapasite kuvvetle kaltsal olma temayl gsterse de ara sra
sapmalar olur ve Platon aa ve yukar toplumsal hareketlilii savunur.
Koruyucular snfn oluturan iki kesimden yneticiler sadece kendilerini deil
devleti ynetmesini de bilirler, askerler ise en azndan kendilerini ynetme
kapasitesine sahiptirler. alanlar snf (iftiler, zanaatkrlar, iiler) ise
davranlarnda ruhlarndaki hayvan tabiatna yenik derler, kendilerini dahi
ynetemezler (Platon, 2006: 137142 [412c415c]).
29
Platonda ynetme
kapasitesi zihinsel etkinliin dzeyine ve niteliine baldr. Akl ve zeka
(logos) ile bilinebilen kavramlar (nesnelerin idealar) ile duyumlarla edinilen

27 Seneca klelerin arkadal zerine srar etti, onlar efendinin arkada
kleleriydiler. Kendisi kle olan Epiktetos (.S. 55135) bile klenin deerini evcil
hayvann stne ama zgr yurttan da altna yerletirdi. Ayn yerde.
28 Kynik okulun kurucusu Antisthenes (tahminen .. 444368), en nl temsilcisi ise
takipisi Sinoplu Diogenes (.. 404323)di. Kyniklere gre ister duyusal ister
tinsel olsun, tm hazlar ktdr, hazlar tutku olursa insan isteklerinin klesi olur,
erdem bilgelikte, yani gereksinme duymamadadr. Dolaysyla yaln bir yaam
srmeli, soyluluu, zenginlii, n kmsemelidir (Akarsu, 1982: 4144).
Diogenes ne klesi katnda ne de korsanlar tarafndan yakalanp kle olarak
satldnda aldr etmemiti. Kaak klesini aramasn salk verenlere Manes,
Diogenes olmadan yaayabiliyor da, Diogenes, Manes olmadan yaayamyorsa, bu
ok gln demiti. Satlrken becerilerini soran rtkana insanlar ynetirim
demi ve kendini satn alacak kiiyi gsterip beni ona sat, o adamn bir efendiye
gereksinimi var demiti (Diogenes Laertios, 2003: 275 [kitap VI, paragraf 55], 282
[kitap VI, paragraf 74]).
29 Ayrca bkz. (Schlafer, 1936: 190).

34
34
kanaatler (doxa) birbirinden farkldr. lki ispatlara baldr, ikinci buna gerek
duymaz. lki inandrma ile sarslmaz, ikinci sendeler. Btn insanlarn kanaatte
paylar vardr, ama kavram tanrlar ve pek az kiiye nasip olur (Platon, 1943: 59
[51de]). Devleti ynetmeye sadece rasyonel aklama gcne (logos) sahip
olanlar uygundur, logos sahibi olmayan okluun bir ksm (askerler) ynetime
yardmc olurlar ve geri kalanlar (alanlar) ynetilirler.
30
Devlet sanatn bilen
logos sahipleri (filozoflar ve tamamen aydnlanm aristokratlar) tm nfus
iinde ok kk bir aznlk olutururlar (Platon, 1944: 76 [292e]).
Platon klelii bir muhakeme yetersizlii durumu olarak dnr.
rnein, bir sanat (veya bilim) olarak tp hastann tabiatn inceler, yapt her
eyi niin yaptn bilir, nedenleri gsterir (Eflatun, 1946: 102 [501a]). zgr
bir hekim hastay ve yaknlarn dinleyerek hastaln kkenini ve tabiatn
sorgular, hastaya durumuna ilikin rasyonel bir aklama (logos) vererek onu
ikna etmeye ynelirken, kle hekim ne hastay dinler ne aklama yapar,
deneyimlerine (doxa) dayanarak talimatlar verir (Platon, 1998a: 123 [720cd]).
Farknda olup da akl yrterek kantlayamamak hali kleye yakacak bir
durumdur (Platon, 1998b: 221 [966b]). Dolaysyla Platon iin kle hakikate
deil ancak kanaatlere sahip olabildii iin ynlendirilmeye ak biri olarak
belirir. Fakat logos yoksunluu ve daha zel olarak da kendini ynetme
kapasitesi yetersizlii zgr yurttalarn okluu (alanlar snf) iin de
geerlidir. Platonun zgn terminolojisi bu farkszln bir gstergesidir.
Platon terimleri eitli kullanmlarnda okluun tmn bir dzeyde kle
(douloi) olarak grr ve yneticiler karsnda klelik (douleia) ilikisi iinde
dnr. Aslnda kle ve klelik szcklerinin kullanmndaki kast her trl
idareyi tek ve ayn ilke ile aklamak ve merulatrmak istemesidir; baka
deyile teoriktir, pratik deil. (Vlastos, 1941: 292293).
31
Yoksa eitli
yerlerdeki deyilerinden kleler ile zgr okluk arasndaki ayrm korumak ve
hatta geniletmek istedii aktr. Fakat, sonu olarak, Platon insanlar arasnda
doal ayrmlar yapsa da, klelii doal temelde tanmlasa da, gerek
kleleri alan zgr yurttalardan ayracak doal bir fark sylememi olur.
32

Dolaysyla klelii doal temelde merulatracak yeterli bir teori kurmaz.
(Anlaml bir ayrm bulamaz ve/veya buna ihtiya duymaz).

30 rnein bkz. (Platon, 1998b: 223224 [968a]).
31 Platon rnein ii ve zanaatkrlarn filozoflarn klesi olmas gerektiini sylerken
(Platon, 2006: 331 [590 cd]) ne onlar klelerin dzeyine indirmeyi ne de klelerin
statsn zgr emekilerinkine ykseltmeyi amalar.
32 Platonun fiili kleyi alan zgr okluktan ayrmamakla aslnda yeterli bir klelik
teorisi kurmad hususu genelde atlanr. rnein bkz. (Schlaifer, 1936) ve (Vlastos,
1941).

35
35
nerdii yasalarda ve tlerinde gzlenebilecei gibi, Platon efendi ile
kle arasndaki ayrm ok daha geni bir erevede korumak ve hatta Atinada
geerli olan ayrm daha da geniletmek kaygs gder. rnein zgr-kle
ayrmnn hane iinde soy dzeyinde bozulmamasn ister. Bunun iin, zgr
bir yurttan klesinin baka zgr yurttalarla ilikisinden doacak ocuun
efendiye ait olmasn, erkek veya kadn zgr yurtta ile klesi arasndaki
ilikiden doan ocuun kle anne veya kle babas ile lkeden karlmasn
nerir (Platon, 1998b: 177178 [930de]). Yani ncelikle mlkiyet hakkn
korumak ister, ikinci olarak kiinin kendi klesinden ocuk sahibi olmasn
istemez, nihayet doacak ocuun biri zgr biri kle bir anne-baba tarafndan
ayn evde (veya lkede) bytlmesini engellemek ister. Yine rnein klelere
asgari bir zeka ve moral kapasite ve dolaysyla korunmas gereken bir miktar
onur atfeder ama aradaki stat farkn artracak ceza yasalar nerir. Yasalarda
Atinal karakteri, bir yandan erdemli davran bakmndan efendinin
kardelerini ve oullarn geride brakan ve efendilerini ve ailelerini kurtaran
kimi klelerin varlndan sz edildiini hatrlatr, bir yandan da tam tersini:
kle ruhunda salkl hibir ey olmad, akl olann bu tr insanlara hibir
zaman gvenmemesi gerektii de sylenir, deil mi? Ozanlarmzn en bilgesi,
Zeustan sz ederken yle demi: Klelik gn yakalad m insanlar/ engin
bakl Zeus, akln yarsn alr onlardan. Atinal karakteri yle devam eder:
Herkes kendi dncesine gre bu tutumlardan birini seer; kimi kle soyuna
hi gvenmeyip hayvanmlar gibi onlara sopa ve kamyla girierek ruhlarn
kez deil, pek ok kez kle klyor, kimi de bunun tam tersini yapyor.
Platon orta bir yol nerir. Kleleri gereince yetitirmelidir, yalnz onlara
iyilik olsun diye deil, daha ok kendi karmz iin. Bu insanlarn
yetitirilmesi yle olur: klelere kar iddet kullanmamak, hatta olanaklysa,
onlara eitlerimizden daha az hakszlk yapmak. ...Kukusuz kleleri hakknca
cezalandrmak gerekir ve zgr kiilere yapld gibi onlar uyarlarla
martmamal; kleye yneltilen her sz bir buyruk olmal, ne erkek ne de kadn
klelerle hibir zaman hibir ekilde akalamamal... (Platon, 1998a: 187188
[776777]).
33
Platon ayn sutan tr klelere zgr yurttalardan daha ar

33 Platon tarafndan Homerosun klelie dnce insann erdeminin yarsnn kaybo-
lacana ilikin pasajnda neden deiiklik yapt ve deimi haline kar kendi
tutumu ak deildir. Fishere gre yaplan deiiklikler kleliin daha dmanca
biimde sunulmasn salamtr. Erdem (arete) yerine akl (nous) geirildiinde,
vurgu klelerin azalm doru eylem kapasitesinden snrl zeka ve anlaylarna
kayar. (Fisher, 1997: 58). Fakat byle bile olsa, pasaja gre bu durum doutan,
yani kleliin nedeni deil klelik durumunun bir sonucudur. te yandan Platon
klelii ve her trl ynetme ilikisini zihinsel kapasiteye balad iin deiiklik
teorisiyle tutarldr.

36
36
cezalar ngrr; zira stlerine ve dolaysyla statlerine de kar geliyorlardr
(Fisher, 1997: 57). Hatta Atinada klelere teoride verilen hukuki korumay
Platon vermez. Snma hakkndan sz etmez. Aalamaya (hybris) kar
olmakla beraber, bu konuda genel bir yasa nermez. Bir klenin kendisini
aalayan efendisine veya zgr bir yurttaa kzgnlkla veya kendini savunma
amacyla karlk vermesinin cezai indirim sebebi olarak grlmesini kabul
etmez.
34
Klenin korunmasn hukuka deil, eitim sayesinde yurttalarda
oluacak adalet duygusuna ve kendini kontrole brakr (Fisher, 1997: 60).
Platonun tasarlad devlette kleler byk arlkla Yunanl
olmayanlardan oluacakt. ok ileri gitmediyse de, en azndan baz barbar
halklar doadan zihinsel olarak aa grd. Zamann etnik nyarglarn
paylaan Platon Yunanllarn en balca nitelii olarak bilgi sevgisini grrken,
Traklar, skitler ve dier kuzeyli halklar takn ve hrn ruh haliyle,
Fenikelileri ve Msrllar para hrs ile tarif eder (Platon, 2006: 168169 [435d
436a]). Yine Pers halknn krallar tarafndan (siyaseten) kleletirilerek hem
birlik duygusunun hem de dnme, konuma, gr alveriinin ortadan
kaldrldn vurgular.
35
Platon aralarnda bir uyum ve birlik arzulad Yunan
devletlerinin birbirleri ile savamaktansa barbarlara kar savamalarn, sadece
onlar yaradltan dman olarak grmelerini, sadece onlarla savalarda esirleri
kle edinmelerini istiyordu (Platon, 2006: 212216 [469b471b]). Yabanc
halklara kar kanaat ve nyarglarnda bunun etkisi olmu olmaldr (Fisher,
2001: 93). Buna karn Devlet Adamnda bilgisizlik ve alaklk amurunda
yan gelip yatan Yunanllarn da klelik boyunduruu altna alnmas mnasip
bir ceza olarak grlr (Platon, 1944: 111 [309a]).

IV
Aristotelesin (.. 384322) doal klelik teorisi Antik Yunanda
klelii rasyonel biimde savunmaya ynelik en kapsaml ve en ciddi
giriimdir. Aristotelesin klelik teorisinin elikiler ile dolu olduu
sylenegelmitir. Bunda klelie dair fikirlerinin de yer ald siyaset teorisi
zerine eseri Politikann olduka sistemsiz ve kark olmasnn pay da
olmaldr.
36

34 Bkz. (Platon, 1998b: 99, 101, 113, 117 [868, 869, 879, 882]).
35 lgili pasajlarda Perslerin doutan kle ruhlu olduklar deil, bu hale getirildikleri
vurgulanr. Bkz. (Platon, 1998a: 90, 95, 97 [694ab, 697c, 697e]).
36 Politikann en iyimser tahminle ok acele yazld dnlebilir. Ama eseri, en
azndan elimize ulat haliyle Aristotelesin yazdna dair bir kant da yoktur.
rnein eser rencileri tarafndan Aristotelesin derslerinden edindikleri notlarn


37
37
Aristoteles de, Platon gibi, hiyerarik bir toplum modeli tasarlar. deal
olarak bir asker-ynetici yurttalar snf, erdemi zedeleyici iler yaptklar iin
siyasal haklara sahip olmayacak ifti, zanaatkr, tacir ve iilerden oluan bir
reticiler snf ve nihayet bir kle snf dnr; ayrca varlklnn malna gz
dikebilecek yoksul ounluun devlete dmanlk besleyip tehlikeli hale
gelmemeleri iin siyasal haklara sahip olduu, yasama ve yarg ilerine snrl
katlmlarna izin verildii bir kurulabilir en iyi devlet nerir. Bu aristokrasi ve
demokrasi deil, politeiadr.
37
Aristoteles reticiler snfn yaptklar iin
niteliinden tr aslnda yurttala yaktrmaz. Nitekim eski zamanlarda
baz kavimler arasnda zanaatkrlar kle ve yabanc saylrlard, hatt bu
yzden bugn bile ou bu durumdadr. Muhakkak olan udur ki en iyi
hkmet ekli bunlar vatanda olarak kabul etmiyecektir. nk zanaatkr
ve ii hayat yayan bir kimsenin faziletli olmasna imkn yoktur (Aristo,
1944: 116117 [1278a]). Bu bakmdan, vatandalarn arasra kendi kendileri
iin yapmalar mstesna bu gibi aa zanaatlar renmemeleri lazmdr.
Eer bunlar daimi olarak yaparlarsa o zaman efendi ile kle arasnda fark
kalmaz. (Aristo, 1944: 113114 [1277b]). zgr yurtta ile kle arasndaki
fark korumak isteyen Aristoteles bu ilerin ya kiilerin klelerince ya da kamu
hizmetindeki zanaatkr ve iilerle yaplmasn nerir (Aristo, 1944: 116
[1278a]).
38

Aristotelesin toplum tasarmndaki hiyerarinin ilkesi akldr. nsan
hayvandan ayrt eden akldr ve insanlarn toplumsal hiyerarideki yerlerini akl
dzey/biimleri ve buna tekabl eden erdem biimleri belirler. Bunlar
Aristoteles iin, Platon iin de olduu gibi, byk lde doal niteliklerdir.
Aristotelese gre doduklar andan itibaren baz kimseler tbi olmak iin,
baz kimseler ise hkmetmek iin yaratlmlardr. Dolaysyla klelik tabiata
aykr deildir, tabiat icab kle olmas gereken insanlar vardr (Aristo, 1944: 13
[1254a]). Akl ve erdem kriterlerine gre kimilerini toplumsal hiyerarinin
aasnda tasarlamak makul grlebilse de, Aristotelesin bu en aa konumu
klelik stats olarak tasarlamas akl nicel deil ancak nitel snflandrmas ile
mmkn olabilirdi. Nitekim hkmedenle tbi olan arasndaki fark derece fark
deil, bir keyfiyet farkdr der (Aristo, 1944: 37 [1259b]). Aristoteles klelerin
akl ve erdemden pay almadn dnmez. Kleler de insan olduundan,
onlarn da akl olduundan faziletleri olmadn sylemek Aristotelese gre

bir derlemesi olabilir. Yahut eserin dzeni yzyllar boyunca kartrlm da
olabilir. Her halkarda Aristoteles gibi bilgiyi sistemletiren biri olarak ne sahip
birinin grnte bu derece sistematik olmayan bir eserin son halinden sorumlu
olduunu dnmek olanakl grnmez (Mcclelland, 1996: 5455).
37 Bkz. (Aristo, 1944 [kitap III]).
38 Kr. (Aristoteles, 1983: 77).

38
38
bsbtn samadr (Aristo, 1944: 36 [1259b]). Bununla beraber klenin
muhakeme kudreti hi yoktur (Aristo, 1944: 38 [1260a]), doal kle ancak
kavray olabilecek kadar dnebilen fakat tam manasiyle akldan mahrum
olan bir kimsedir (Aristo, 1944: 15 [1254b]). Dolaysyla kle ancak
vazifesinin icabettirdii ekilde ve miktarda (Aristo, 1944: 38 [1260a]), yani
ancak korkaklk ve itidalsizlikle vazifesini yapmasna engel olmayacak kadar
faziletlidir (Aristo, 1944: 39 [1260a]). Kle muhakeme kudretinden yoksun
olduuna gre ancak bu yetiye sahip olanlar tarafndan idare edilmelidir.
Aristotelese gre hkmedende ahlak fazileti tam olarak bulunmas gerektir,
nk onun vazifesi mkemmel bir ustann, yani akln iidir (Aristo, 1944: 38
[1260a]). Ama tam erdemin nadiren bulunduunu syler;
39
ounluk gerek
iyinin zevk, onur ve servette olduunu dnr (Aristotle, 1998: 5 [1095a]).
Zanaatkrlar da ok defa yanl hareket yznden ilerinde muvaffakiyetsizlik
gsterirler ve hatta zanaatkrln aa nevinin hususi bir klelii vardr.
Yine de zanaatkr ile kle arasnda byk bir fark olduunda srar eder
(Aristo, 1944: 39 [1260ab]).
40
Aristoteles de, Platon gibi, sradan yurttan
muhakeme kudretine ve yksek erdemine inanmaz. Ama bu aslnda tam erdeme
sahip olmayan yurtta ounluunun (gndeliki, zanaatkr, tccar vs.)
efendilie layk olmad anlamna gelir. Fakat Aristoteles bu gerekle
yzlemez (Brunt, 1993: 375376). Toplumun ok byk ounluu klelerden
oluamayacana gre, Aristotelesin tutumu pragmatik olmaldr. Fakat bu
durum, eer klenin muhakeme kudretinden yoksun olduu varsaym kabul
edilseydi, teorisini geersiz klmaz, sadece tadilat gerektirirdi.
Aristoteles canl varlklarda iki eit hkmedii, hem mutlak hem artl
hkmedii tehis eder: Zek insiyaklara, devlet adamnn vatandalarna veya
kraln tebaalarna hkmedii gibi hkmederken ruh bedene, efendinin klesine
hkmettii gibi hkmeder (Aristo, 1944: 14 [1254b]). Anlald zere kraln
tebaasna hkmedii artl, efendinin klesine hkmedii ise mutlaktr. Akl-
duygu (zeka-insiyak) modeline dayal artl hkmedite (ruhun akl yannn
duygu yanna hkmedii) iliki kralca veya babaca bir hkmeditir,
hkmedilenin iyilii iindir. Ruh-beden modeline dayal mutlak hkmedite
iliki despotiktir: hkmeden kendi karlar iin hkmeder, doal efendi ile
doal klenin menfaatleri gerekte bir olmakla beraber efendinin idaresi
hereyden nce efendinin menfaati bakmndan ve ancak ikinci derecede klelik
menfaati bakmndandr (Aristo, 1944: 119120 [1278b]; Aristotle, 1998: 210

39 Tam erdem ancak nadiren rastlanan gerek dostluklarda bulunur. (Aristotle, 1998:
197 [1156b]).
40 Aristoteles zanaatkr ile kle arasndaki farkta srar eder, ama bunun sebeplerini
deil sonularn syler: Kle efendisinin hayatna itirak eder. Zanaatkrn efendi
ile mnasebeti o kadar yakn deildir. Ayn yerde.

39
39
[1160b]).
41
Aristoteles efendi-kle ilikisini ruh-beden modeline gre
tanmlamasna ramen, aslnda akl-duygu modelini de kullanr. Bir yandan
klenin layk olduu ilikiye model olarak beden ile ruh ve olaslkla ehil
hayvan ile insan arasndaki ilikiyi alr, kleyi sk sk ehil hayvanlar ile
karlatrr ve onu insandan ok hayvana benzetir: ruh ile beden, insanla
hayvan arasndaki fark gibi insan nevinin fertleri arasnda da dierlerinden
aa olanlar vardr. Bunlar ancak ve ancak vcut kuvvetile alabilen
kimselerdir. Gerekten klelerle ehli hayvanlar aa yukar ayn ie yararlar;
her ikisi de vcutlarnn kuvvetiyle, yaamamz iin zaruri olan ihtiyalarmzn
giderilmesine yararlar (Aristo, 1944: 15 [1254b]). Efendi-kle ilikisi akl ile
nceden grebilen bir kimse ile vcudu ile alan bir kimse arasndaki
ilikidir (Aristo, 1944: 45 [1252a]). Dier yandan, sadece insiyaklarna bal
hayvandan farkl olarak, kleyi kavray olabilecek kadar dnebilen bir
kimse olarak tarif eder (Aristo, 1944: 15 [1254b]). Baka deyile kle akla
sahip olmayabilir ama onu kavrayabilir, efendinin aklc tembihlerini
anlayabilir ve onlara uymaya karar verebilir. Aristoteles bu yzden klelerin
de ihtiyacn vurgular: kleye yalnz emretmeyi ve kleyi yalnz
kullanmay istiyenler yanlyor, nk klelerin ocuklardan ok daha fazla yol
gsterilmeye ihtiyac vardr (Aristo, 1944: 3940 [1260b]).
Aristotelesin iki ayr model kullanmas sknt yaratmakla beraber acaba
teorisinde tutarszla yol aar m? Aristotelesin klelie layk kimsenin
muhakeme kudretinden yoksun olduu varsaym altnda, efendinin aklndan
mahrum iken klenin fiilen ehil hayvandan farkl olmad kabul edilebilir.
Fakat efendinin hkm altna girdiinde kledeki akl kavrama potansiyeli
gerekleir ve artk ehil hayvana benzemez. Baka deyile, ruh-beden modeli
klelie layk kimse klelik ncesinde kendi bana iken geerli olsa bile
klelik ilikisi altna girdiinde geerli olmaktan kar ve zaten Aristoteles de
akl-duygu modeline geer. Fakat ruh-beden modelindeki despotik biimden
akl-duygu modelindeki babaca biime gemez.
42
Yine de bu tutarszlk
anlamna gelmez. Ruh-beden analojisi her analoji kadar kusurludur. Aristoteles

41 Berkesin konu ile ilgili evirisi hataldr (Aristo, 1944: 35 [1259b]), bu ksm iin
bkz Tunay evirisi (Aristoteles, 1983: 26).
42 Fortenbaugh akl-duygu modeli iinde almann Aristotelesin teorisine tutarllk
kazandrdn gstermeye alr ve Smith de bunda ok eitli avantajlar grr.
Bununla beraber Smith Aristotelesin her iki modeli de kullandn ve ama bunlar
tutarl olarak bir araya getiremediini dnr. Smithe gre Aristotelesin ruh-
beden modelinden akl-duygu modeline geii kabul edilebilirse de, Aristoteles
efendi-kle ilikisini despotik olarak tanmlamakla elikiye der nk akl-duygu
modelinde kle ehil hayvandan ve salt bir bedenden daha fazla bir ey olduundan
ilikinin despotik olmamas gerekir. Bkz. (Smith, 1983: 109122).

40
40
bu analoji ile ilikinin efendinin karn ne alan muhtevasna iaret eder,
dolaysyla biimi despotik olacaktr. Aristoteles zgr bir yurttan zihinsel
kapasitesi ve bir ocuun potansiyel zihinsel kapasitesi ile bir klenin zihinsel
kapasitesini eitlemez. Yetikin yurtta ve ocuk babaca bir ynetim ilikisi
iinde toplumsal konumuna raz olabilir. Kle olamaz. Klenin kavrama
kapasitesi vardr, ama muhakeme kudretinden yoksundur da. Sorulsayd,
Aristoteles pekla klenin klelik ilikisinin doal ve kendi menfaatine de
uygun olduunu idrak edecek kadar akla sahip olmadn syleyebilirdi.
Dolaysyla insan klelie rza gstermek yerine sadece katland iin despotik
idare zorunludur.
43
Aristoteles hizmetlerinin karlnda klelere azatlk
vaadinde bulunulmasn nerir (Aristo, 1946: 178 [1330a]).
44
Yine
vasiyetnamesinde klelerinden birinin hemen ve drdnn kznn evliliinde
azat edilmesini, dier tm klelerinin ise yalar geldiinde, hak ettikleri
taktirde azat edilmelerini ister (Diogenes Laertios, 2003: 214 [kitap V,
paragraf 1415]). Kimileri azatln Aristotelesin doal klelik teorisini
sakatladn dnr.
45
Aristotelesin argman iinde doal kleler kendi
karlar gz nne alndnda azat edilmemelidirler, fakat eer bu gerein
bilincinde deillerse ve dl olarak azatl arzuluyorlarsa, o taktirde arzularn

43
Klenin klelii kabul etmeyeceinin bir kabul Platon tarafndan verilir: uras
ak ki, insan huysuz bir yaratktr; aslnda kle ile zgr kii ve efendi arasnda bir
ayrm yapmak gerektiine gre, insan bu zorunlu ayrma hibir zaman raz olmad
ve olamayaca iin, kle zorlu bir maldr (Platon, 1998a: 187188 [777bc]).
Smith Aristotelesin neden baz insanlarn despotik bir ynetim altnda ac ekmeye
layk olduklarn aklamadn syler (Smith, 1983: 122). Aristotelesin mant
iinde klelerin snrl zihinsel kapasiteleri yznden klelii kabullenmeyecekleri
sylenebilir.
44
Maalesef bunun neden faydal olacan anlatacan syler ama anlatmaz.
45
Brunta gre, Aristoteles azatlk vaadinden kle ve serflerin toplu halde tarmda
alt ve dolaysyla ayaklanma olaslklarnn bulunduu bir balamda sz eder:
Aristoteles azatlk vaadini tam da ayaklanmaya kar bir are olarak dnm
olabilir. te yandan Brunt direniin dnlemeyecei hane klelii sz konusu
olduunda Aristotelesin azatlk vaadi nerisini elikili bulur; Aristoteles
vasiyetinde ya teorisine aykr davranmtr ya da eitim ile klelerin kendilerini
idare edebilecek noktaya geldiklerini dnmektedir ki bu da zaten sadece doal
efendi-kle ayrmn bulanklatrr (Brunt, 1993: 372373). Fisher de azatlk
tevikinin doal klelik teorisi asndan eliki olduunu (hatta teorinin en ak
elikisi) syler. Eer kle klelikten faydalanyorsa azat brakma onu bu
faydalardan mahrum brakaca iin adil deildir. Yok eer zgr olma potansiyeli
vard ise o taktirde de bandan beri kle olarak deil de terbiye isteyen bir ocuk
gibi davranlmas gerekirdi (Fisher, 2001: 97).

41
41
karlamak efendinin karna olur.
46
Aristotelesin mant iinde tam da
klelerin bu gerein bilincinde olmamalar doal kle olduklarn gsterir ve
doal klelik teorisine gre azatlk vaadi aslnda sadece efendinin karna
deil, verilmeseydi maneviyat bozulacak ve belki isyan edecek olan doal
klelerin de karna gelir. Azatlk vaadi zihinsel kapasitesinin snrll
yznden klelie katlansn diye bir tevik olarak verilir.
47

Aristotelesin teorisinin isel tutarll uygulanmasndaki problemleri
zmeye yetmez. Doa insan ve hayvan, yetikin ve ocuk arasnda akl
bakmndan kesin ayrm yapmtr, ama tabiata hr ve tabiata kle arasnda
ayrm o kadar kesin grnmez. Baz kleler ruha hr kiiler gibi olabilirler
(Aristo, 1944: 16 [1254b]), kle veya hr durumda bulunan baz kimseler
gerekte tabiattan kle veya hr deillerdir (Aristo, 1944: 18 [1255b]). Bu
sebeple, klelii reddedenlerin bir bakmdan hakl olduklarn teslim eder,
zaten kle ve klelik kelimelerinin de iki ayr anlamda kullanldn belirtir: bir
tabiattan kle olanlar, bir de kanunen sonradan kle haline gelenler (Aristo,
1944: 16 [1254b1255a]). Kleliin konvansiyonel deil doal olduunu
ileri srerken Aristotelesin karlat ve kabul ettii balca problem klelerin
sklkla savalardan elde ediliidir ki bu sklkla zihinsel kapasite bakmndan
yanl insanlarn kleletirilmesine neden olur. Savata zaferin kazananlarn
stnln gsterdii varsaylsa bile, ki Aristotelesin bundan kukusu vard,
kleletirilen sava esirlerinin bir ou aka doal klelie layk aa
insanlar olmayacaktr. Harpten meydana gelen klelii kanun merulatrsayd,
o zaman en yksek kimselerin tesadfle kendileri veya babalar esir dm
veya satlm olmakla kle olmalar gerekecekti (Aristo, 1944: 17 [1255a]).
48

Aristoteles maddi kudrete stn olann kazand bir savatan doan klelii
kabul etmez; ama erdem bakmndan stn olan taraf iin bunu meru grr
(Aristo, 1944: 1617 [1255a]). Sava klelii tabiattan stn olann hakk, aa
olann laykdr. Harp sanat tabiat tarafndan boyun emesi mukadder olduu

46 Aristotelesi tutarszlktan kurtaracak bu ip ucunu Brunt verir, ama nemini
kltecek biimde parantez iinde (Brunt, 1993: 373).
47 Smith Antik Yunanda azatln, Romadan farkl olarak, zgr bir yurttan
korumas ve temsili altndaki bir stat olmas dolaysyla zgrlkten farkllna
dikkat eker ve bu statnn hla klede zgr yurttataki muhakeme kudretinden
yoksunluk anlamna gelebileceine iaret eder (Smith, 1983: 115 [dipnot 22]). Oysa,
kleyi snrl bir zihinsel kapasite ile tanmlayan doal klelik teorisi kleyi
zgrle layk grmez, tevik olsun diye azatlk vaat eder.
48 Savata esir denlerin durumunu kanunun merulatrdn iddia edenleri elikili
bulurken Aristoteles ya harbin sebebi meru deilse diye sorar. Kastettii klelie
layk bir toplumun efendilie layk bir topluma sava amasdr; yoksa iki eit
toplum arasndaki meru olmayan sava deil.

42
42
halde boyun emiyen insanlara kar yapmaya mecbur olduumuz bir nevi
tabii elde edi sanatdr (Aristo, 1944: 23 [1256b]). Ama sava kle edilmeye
mstahak olmyan insanlar kle haline sokmak amac ile retmemeli; ancak
klelie mstahak olanlarn efendisi olmaa almaldr (Aristo, 1946: 192
[1333b1334a]).
Klelie layk olduklarndan meru bir sava ile kleletirilecek olanlar
kimlerdir? Aristoteles kleliin Yunanl olmayanlar iin uygun olduunda
Platon ve 4. yzyl Yunan dncesi ile ayn konumdadr. Aristotelesin etnik
yarglarna gre Yunanl olmayan Avrupallar ve souk yerlerde yaayanlar
cesur olurlar ama zeka ve marifetlilik bakmndan geridirler, dolaysyla zgr
ama politik organizasyona sahip olmadan yaarlar; Asyallar ise zeka ve marifet
hnerlerine sahiptir ama cesaretleri kttr, onun iin daima hkm altndadrlar,
kledirler (Aristo, 1946: 168 [1327b]). Tm barbarlar Yunanllara kyasla daha
kle ruhludur ve barbarlar arasnda da Asyallar Avrupallardan daha kle
ruhludur nk despotik ynetimi kabullenirler (Aristo, 1944: 147 [1285a]).
Aristotelesin Asyallarn klelie en layk oluunu zihinsel kapasitede deil
cesarette kusura balamas klelii zihinsel kapasitede eksiklik olarak
tanmlamas ile ak bir eliki oluturuyor gibi grnr.
49
Aristotelesin etnik
yarglar temelsizdir ve onun apnda birinde grldnde bu ancak
barbarlarn kleletirilmesini merulatrmaya ynelik ideolojik bir aba
anlamna gelir.
50
Dahas Aristoteles Yunanl kabileler arasnda bazlarnn
yalnz zeki ve bazlarnn yalnz cesur olduunu ve bazlarnn her iki vasfa
sahip olduunu syler (Aristo, 1946: 168169 [1327b]). Ama sadece tek vasfa
sahip olanlarn klelie layk olduklar pasajda belirtilmez, ki bu da ideolojik
davrandnn bir gstergesidir.
Aristotelesin doal klelik teorisi gerekte iki varsayma dayanr:
kimileri kendilerini idare edemeyecek ve dolaysyla klelii hak edecek kadar
muhakeme kudretinden yoksundur ve barbarlar doal olarak klelie layktr.
kisi de temelsizdir.

49 Fisher bunun ak bir eliki olduundan emindir (Fisher, 2001: 96). Schlaifer
burada bir eliki olmadn bir dil sorunu olduunu dnr. Kleyi ayrt eden
muhakeme kudreti yokluudur ki muhakeme kudreti Asyallarn sahip olduu
zeka ve marifetten hem farkl hem de stndr (Schlaifer, 1936: 193). Smith ise
Schlaifern problemden kanmak iin yapt gibi Asyallara sadece teknik zeka
atfnn Aristotelesin ilgili pasajlarndan kamayacan dnr (Smith, 1983:
111).
50 Brunta gre Aristotelesin kiisel ilikilerden tand eitimli Yunanllarn barbar
kkenli klelere stnl iki tr insan arasnda radikal ayrm yapan teorisine
itirazlar grmesini muhtemelen engellemiti (Brunt, 1993: 380381). Oysa
Aristoteles apnda birinin kiisel gzlemlerine yenileceini dnmek zordur.

43
43
V
Yunanllar (sonradan Romallar da) eski gzel gnlerde insanlarn kleler
olmakszn mutlu bir hayat srdkleri inancna sahiplerdi. Yunanistann kimi
krsal yerlerinde hasat sonrasnn bo zamannda kle ve efendilerin birlikte
katlarak eski eitlii yeniden yarattklar festivaller vard. Homerosun
lyadasnda veya Hesiodosun ler ve Gnlerinde olsun, .. 5. yzyl
sonlarnda halk elendirmek iin icra edilen masals komedilerde olsun, eski
Altn a tasvirlerinde deimeyen bir zellik doann mucizevi cmertlii ve
kendi kendine ileyen mucizevi aralar sayesinde insan emeine gerek
olmamasyd (Vogt, 1974c: 2729).
51
Bu topyalara devrimci bir karakter
atfetmek olanakszdr, zira gemi ve gelecek somut tarih iine deil mitsel bir
gemie yerletirilmitir (Cambiano, 1987: 2526).
52
Ayn ekilde .. 4.
yzyl tarih eserlerinde de kleliin yokluu tarih d zamanlara yerletirilmi
grnr (Cambiano, 1987: 26). Fakat daha da nemlisi, masals komedilerde
kleliin olmad topik tasvirler olsa bile tarif edilen bolluk toplumu olduu
iin ok anlaml deildi, zira klelere zaten gerek yoktu. Bu bakmdan politik
komedi yazar Aristophanes (.. ?445380) bu tarz topyalarla alay eder
grnr. Yokluklar dnyasnda klelik zorunludur. Kadnlar Meclisinde anlan
komnist toplumda sadece kiminin az kiminin ok kle sahibi olmasna son
verilecektir. Varlkta, herkesin zengin olduu yerde hi kimse kendini insanlar
kle pazarnda satmak zere karmann tad tehlikelere atmak
istemeyecektir (Vogt, 1974c: 3031). Sadece .. 3. yzylda Iambulus
tarafndan tarif edilen Hint Okyanusunda hayali bir adada yaayan toplulukta
kleliin dlanmas farkl bir rnek oluturur. Burada tm yurttalarn

51 Homeros kendi kendine hareket eden tekerleklere sahip ayakl sehpalardan sz
eder: Hephaistosu krkleri arasnda alr buldu,/ kan ter iinde gidip geliyordu
o yana bu yana,/ ayak yapyordu tam yirmi tane./dayayacakt onlar saraynn dik
duvarna,/ her ayan altna altn tekerlekler koymutu,/ kendi kendilerine
girsinler diye tanrlarn toplantsna,/ sonra yine gerisin geri eve dnsnler diye,/
grlmeye deer eylerdi bunlar. Baka bir yerde de kadn-hizmetkrlara benzeyen
altndan yaplm varlklar anlr: efendilerine yardm ediyordu altndan iki uak/
bunlar benziyordu canl kzlara./ Akl vardr onlarn iinde,/ sesleri vardr onlarn,
gleri,/ lmsz tanrlar vermitir onlara i grme gc. (Homeros, 1975: 452
[msra 372378] ve 454 [msra 417420]). Hesiodos ise yle yazar. Onlarnd,
meyva veriyordu bereketli toprak/ Kendi kendine, eitli ve bol; seve seve,/
Bakyorlard rahata ilerine her trl bolluk iinde;/ oktu koyunlar, bahtl tanrlar
seviyorlard onlar. (Hesiodos, 1948: 7 [msra 117120]).
52 Vogt ise iyimser bir tonla masals komedilerde tarif edilen cennetin sadece en uzak
bir gemi iin deil, mutlu bir gelecek iin de kurgulandn dnr (Vogt,
1974c: 29).

44
44
mtevazi bir hayatn gerei ileri eit biimde blmesinden tr klelie yer
yoktu (Vogt, 1974c: 3637). Iambulusun topyasn farkl klan tasvir edilenin
bir bolluk toplumu olmamasna ramen kleliin dlanm olmasdr, ama bu
da mtevazi bir hayat pahasna olacakt.
Tm bu topik tasvirler bize topik olmayan gerek bir toplumda
Aristoteles apnda bir dnrn temelsiz varsaymlara raz olarak klelii
niin savunduunu gsterir: Her alet Hephaistos sephalar gibi kendine ait ii
kendiliinden yapabilseydi, bir el tarafndan idare edilmeden mekik
dokuyabilseydi, mzrap kendiliinden harpa dokunabilseydi ne ustalarn iiye
ne de efendilerin kleye ihtiyac olurdu (Aristo, 1944: 12 [1253b]).
Aristotelese gre kle temel toplumsal birim olan ailenin asli bir esi, kurucu
bir unsurudur. Tam bir aile klelerle hr kiilerden mrekkeptir (Aristo,
1944: 10 [1253ab]).
53
Ailenin mlke ihtiyac vardr, mlk ise birok aletlerden
oluur. Aletler eit eittir; bazlar canl, bazlar canszdr. Kle de btn
dier aletler gibi bir alettir. Aile yapsnda kle canl bir mlktr. Alet
denildii zaman umumiyetle kastedilen istihsl aletleridir. Mesela mekik,
rnein bir elbise veya yataktan farkl olarak, retimden baka bir ie yaramaz.
Mlk ise kendi bana yararldr, eyleme yarar, efendinin hayatna hizmet
eder.
54
Buradan Aristotelesin klenin nasl kullanlmas gerektiine dair
kanaatini reniriz. Bir mekik kr amacyla gece gndz kullanlabilir, ama bir
ey retmeyen elbise veya yatak ancak gnn bir ksmnda kullanlabilir.
Dolaysyla efendinin yapmas gereken klenin emeini son haddine kadar
istismar etmek deildir (McClelland, 1996: 61).
55
Aristotelesin ideal
yurttann esas ura ekonomik deildir, bir sermayedar gibi zihnini
yatrmlarn geniletecek ilere yormaz, mtevazi bir mlk ve geim aralar
ona yeter.
56
deal bir devlette yurttalarn erdemli bir hayat srdrebilmeleri
iin ticaret, zanaat ve hatta iftilik gibi zorunlu ama aalk ve zaman tketen
ileri yapmamalar gerekir. Ama yurttalarn mutlaka iyi bir durumu
garantileyecek mlke ihtiyac vardr. Bu mlkte almak suretiyle yurttalara
erdemli bir hayat srmek iin gerekli bo zaman salayacak olanlar klelerdi.
(Aristo, 1946: 173174 [1328b1329a]). Aristotelesin ideal yurtta siyaset ve

53 Ailenin en kk paralar ise efendi ile kle, koca ile kar, baba ile ocuklardr.
Ayn yerde [1253b].
54 Bu ksm biraz kark olduundan iki eviriden de takip etmekte yarar var: (Aristo,
1944: 1112 [1253b1254a]); (Aristoteles, 1983: 12).
55 Aristotelesin ayrmn kimi yorumcular efendinin mmkn en yksek karl
bekledii acmasz smrye dayal yatrm amal klelik karsnda klenin hane
yesi sayld daha lml ev kleliinin bir savunusu olarak deerlendirirler. Ayn
yerde.
56 Bkz. (Aristo, 1944: 2429 [1256b1257b]).

45
45
felsefe ile ilgilenen bir yurttatr; ve ancak kleler sayesinde yurttalar
kendilerini felsefe veya siyasete verebilirlerdi (Aristo, 1944: 20 [1255b]).

VI
Antik Yunan dncesinde klelere iyi davranlmas nerisi/savunusu
sklkla karmza kar. Bunlarn bir ksm adalet temelliydi. Kimileri bunu
kurum olarak klelii merulatrmann yegane lt olarak kullandlar.
Aristotelesin Politikasndan rendiimize gre kimileri g/zor ile adaleti
birbirinden ayrabilmek iin adaleti iyilik ilemek olarak tanmlyorlard
(Aristo, 1944: 17 [1255a]). Bunlara gre kleliin kkeni (klelie dlen
koullar, taraflarn karakteri) kurumu ne merulatrr ne de mahkum ederdi;
bunu belirleyecek olan hkmediin karakteriydi. Dzgn ve adil bir hkmedi
klenin gnln (eunoia) kazanandr. Erdem ve iyiliin (arete) varln
kantlayan ve dolaysyla klelii gerekten merulatran budur (Schlaifer,
1936: 204, 187). Platon, genel ve greli olarak efendi ile kle arasndaki stat
farkn korumak iin sert tedbirlerden yana olmakla beraber, klelere kar
hakszlk yaplmamasn tler. Bu yalnz onlara iyilik olsun diye deil,
daha ok efendilerin karna olduu iindir. nk yalancktan deil,
yaradltan adalete saygl olan ve adaletsizlii gerekten nefretle karlayan
kii, kolayca hakszlk yapabilecei insanlar arasnda belli olur; klelere kar
tutumunda ve davrannda dinsizlikten ve adaletsizlikten uzak duran, erdem
tohumlar ekmede son derece yetkin olacaktr (Platon, 1998a: 188 [777d
778a]).
57
Aeschines ve Demosthenes gibi .. 4. yzyl Atina hatipleri de
kleleri aalamaya kar yasann anlamn ok benzer bir erevede
yorumladlar ve savundular. Aeschinese gre kanun koyucunun kaygs kleler
deildi, zgr yurttalar birbirlerine kar aalamadan uzak durmaya
altrmakt, zira bir bakasn aalayan kimse demokratik yurttala uygun
bir kii deildi. Demosthenese gre de kanun kimin kurban olduu ile deil
edimin doas ile ilgiliydi. Alm ve slah olmaz aalayclar sradan, yoksul
yurttalarn da haklarna saldrabilirlerdi (Fisher, 1997: 7172).
Kimi savunularda siyasal kayglar n plandayd. Pseudo-Ksenophon
Atinallarn Devleti (yaklak .. 424) adl eserinde Atinada klelerin greli
refahndan sz eder ve kleleri zgr de brakarak ok zengin olmak
mmkndr der. Klelerin refah iinde yaadklar yerde korkuya yer yoktur.
Oysa Lakedemionda kleler endie yaratmaktadrlar. te bu yzden biz de

57 Bu pasajda erdem tohumlarnn nereye ekilmesinin gerektii tam ak deildir.
Kleye mi, efendiye mi, yoksa topluma m? Belki de tam ak olmamas birden
kastedildiindendir. Zira sonu da gerekten byle olur.

46
46
zgr insanlarla kleler arasnda eitlie dayal bir dzen oluturmu
bulunuyoruz (Lengelle, 1993: 6667). Demosthenes ise kleleri aalamaya
kar yasay savunurken Atinallarn bu yasasnn Yunanistanda ne kadar uygar
(hemeroi) ve insancl (philanthropoi) kimselerin de bulunduunu gsterdiini,
ki bunun yalnz tm Yunanllar zerinde deil barbarlar zerinde de etkisi
olduunu vurgular. Yani yasa Atinann Yunan ve barbar halklar zerindeki
emperyal egemenliine hizmet ediyordu (Fisher, 1997: 7273).
nc bir neri-savunu tarz ise kle ynetiminin iktisadi verimlilii ile
ilgilidir. Ksenophon (.. 426355) bir iftliin nasl verimli ekilde
iletileceini tartt Oiokonomikos adl eserinde altrlan kleleri
dllendirmenin avantajlarn vurgular. Her eyden nce, klelere birer vahi
hayvan gibi davranlmas ve bylece onlara boyun edirilebilecei fikrine
kar kar: Gerekte, onlara istedikleri kadar yiyecek salayarak da baarl
olabilirsiniz. te yandan, yaratllar gerei hrn olanlar ise srtlarn
svazlayarak kazanmak mmkndr (Malay, 1990: 291292). Ksenophon
karakterleri bakmndan kleler arasnda ayrm yapar: sradan kleler maddi
teviklerle itaatkr klnabilir, srad zellikleri sebebiyle idari iler iin
eitilmek zere seilenler ise vg ve onurlandrmaya yant verirler (Fisher,
1997: 5657). Aristotelesin rencilerinden birine ve belki de kendinden sonra
Akademiann bana gelen Theophrastosa ait olan Oikonomika adl eserde
insani yaklam ile verimlilik yaklam bir arada savunulur: ki tr kle
vardr: ynetici ve ii. Eitimin gen insanlara kiilik kazandrdn
bildiimizden, eer klelere yneticilik gibi zgr insanlara zg grevler
vermek niyetinde isek, nce onlar eitmemiz gerekir. ...zgr insanlarn
grd ilerle grevlendirilen klelere insanca davranmak, iilere ise daha
ok yiyecek vermek gerekir. ...Her klenin net bir gelecek (telos) umudu
olmaldr. Onlara dl olarak, zaman ak seik belirtilmi bir zgrlk vaat
etmek hem insancl, hem de krl bir yoldur (Malay, 1990: 292293).

ANTK YUNAN KLELN YARGILAMAK
I
Felsefenin bu kadar gelitii, toplumu aklc ilkelerle dzenlemekte bu
kadar iddial, bilgelii ile bu kadar vnen bir toplumun dnrleri klelie
nasl raz olmutur? Kleliin ilgasn istemeyileri o gnk tarihsel-toplumsal
artlarda ve zgllkleri iinde meru muydu? Antik Yunan klelii zerine
yaplan modern deerlendirmeler bize empati kurmamz salayacak yaklam
ve argmanlar sunar.
Antik Yunan hukukunda kle alnr satlr bir meta olarak bir mlktr.
Baz sosyolog ve tarihiler klenin ayn zamanda bir insan olduu ve/veya

47
47
efendinin klesi zerindeki haklarnn yasalar tarafndan sklkla snrlandrl-
dndan hareketle bunu reddetmilerdir. Oysa klenin insan olmas mlk
olduu gereini deitirmez, sadece zel bir mlk, Aristotelesin deyiiyle
canl bir mlk olduunu gsterir. Finley klenin bir mlk olduunu etkili
ekilde savunur. Efendinin kle zerindeki haklar klenin ocuklarna da
uzanmaktadr (bir hayvan zerinde olduu gibi). Kle azat edilse bile bu
durumdan ancak yeni doacak ocuklar yararlanabilir, eski ocuklar efendinin
mlkdr. Aile efendi tarafndan paralanabilir (hayvan mlkte olduu gibi).
Kle sahibinin kle mlk zerindeki tm haklarn kullanmay tek tarafl bir
davrantr, balayc deildir, daima vazgeilebilirdir. Bahedilen herhangi bir
imtiyaz, bir iyilik geri alnabilir. Bir efendi klesine verdii szden tr
mahkemeye verilemez, hatta azatlk dahi sklkla olduu gibi pek ok biimde
snrlandrlabilir. Verilen tevikler, rnein azatlk vaadi, daima beklenen
belirli davran biimleri karlndadr. Tevikler geri alnmamsa, bu kural
olarak anlamalara uymamann klelerden elde edilecek fayday azaltacak
olmas yzndendir (Finley, 1980: 7476). Bununla beraber Finley, temel
kayglarndan biri olarak kleyi serften ve zgr iiden ayrmak iin, klelik
durumunu klenin sadece emei veya emek gc zerindeki deil kiilii
zerindeki kontroln de tamamen kaybetmesi olarak tanmlar (Finley, 1980:
74). Finleyin kaygs yerinde olmakla birlikte, aslnda klenin kaybettii ey
total deildir. stelik sadece efendi tarafndan bahedilmi imtiyazlar deil
yasalar tarafndan verilmi haklar da sz konusudur. Geri yasal haklar polis
tarafndan tek tarafl olarak verilmiti ve geri alnabilirdi, tpk devlet tarafndan
tek tarafl olarak tannan hayvan haklar gibi. Ama yine de varlklar nemlidir
ve klenin kiilii zerindeki tm haklarn mesela onurunu tmyle
kaybetmediini gsterir.
58
Kleler zerindeki haklarn snrlanmasna gelince,
bu da mlk olma durumu ile elimez. Finleyin hatrlatt zere, insanlk
tarihi boyunca mlkiyet haklar aslnda hemen hemen hibir zaman snrsz
olmamtr. Mlkiyet tarihsel bir kategoridir (Finley, 1980: 73).
Klelere akl sahibi varlklar olarak insanlara zg belirli haklarn
tannm olmas kle kavramnn yanl biimde reddedilmesine neden
olabilmitir. rnein Zimmerne gre eer bir klenin mlk sahibi olmasna ve
akit yapmasna izin veriliyorsa artk o bir kle deildir, bir insan haline
gelmitir. Bundan kan sonu Antik Yunan toplumunun bir kle toplumu
olmaddr. Westermann teorideki kleliin, yani hukuki ahsiyetten ve
mlkten tamamen yoksunluk durumunun, tarih boyunca pratikte nadiren

58 Fisher hem klelerin bir tr zgrle sahip olduklarn syleyen literatrde bir
geerlik bulur hem de Pattersonda bulunan kle zerindeki total hakimiyet
fikrine katlr (Fisher, 2001: 3, 6).

48
48
mevcut olduunu belirterek buna kar kar. Ancak mahkumlarn
hapsediliinde insanlar tamamen haklarndan mahrum edilebilir ve dolaysyla
tamamen kleletirilebilirler. nsan tam bir kle tbiyetine zorlamann
olanakszl tam da klelik kurumunun doasna ikin temel bir elikiyi
gsterir (Westermann, 1943: 2). Westermann Antik Yunan toplumunun kle
toplumu olduundan kuku duymaz. Bununla beraber Antik Yunanda
kleliin, baka hibir esaret sisteminde grlmeyen gevekliinden hareketle,
zglln vurgular. Her eyden nce manfaktr alannda alan klelerin
ayr yaamas, yani efendisinden farkl bir yerde ikmet etmesi ve efendisine
yapt iten bir pay demesi, ayrca klelerin zgr yurttalar tutuklama
yetkisi ile donanm silahl kolluk gc olarak istihdam edilmeleri ve eranoi
denen hayr klplerinin bir trnn klelere zgrlklerini satn almak iin bor
para vermeleri Antik Yunan kle toplumunun zgllkleridir. Westermana
gre Yunanllar iin kleliin anlam bir dizi haklardan yoksunluk durumuydu.
Azat edilmenin anlamnda grld zere, bu haklar kendi kendinin efendisi
olmak, bir bakas tarafndan mlk olarak ele geirilemez olmak, eylem
zgrlne sahip olmak, hareket zgrlne sahip olmakt. Kolluk gc
olmak ve ayr yaamak uygulamalarnda ve azatlk formlasyonunda grld
zere, klelik zgrlkten keskin bir izgiyle ayrlmamt. Yunanl kafasna
gre zgrlk blnmez bir btnlk deildi. Dolaysyla azat edilmi biri
tmyle zgr olmayabilir ve bir kle de zgrln baz ksmlarna sahip
olabilirdi. Bunlara ek olarak, klelerin zgr yurttalara kyasla baz avantajlar
da vard. Kle zgr yurttalarn askeri ykmllklerden ve zgr yurttalarn
zamann alan pek ok kamusal grevden muaft (Westermann, 1943: 315).
Westermann bu ksmi zgrlk ve avantajlardan artc bir sonu kartr:
talyada latifundia sisteminde grlen kle ayaklanmalarna karn, Antik
Yunanda kle ayaklanmalarnn yokluunun sebebi byk lde bu
zgrlkler ve avantajlardr. Bor para bularak zgrln kolayca satn alma
olana varken kle neden ayaklansn? ikayet yokluu Westermanna gre
rzann gstergesiydi (Westermann, 1943: 1516). Halbuki Antik Yunanda
kle ayaklanmalarnn yokluunu klelerin rahatlndan ok latifundia
sistemindeki gibi bir arada almamaktan kaynaklanan rgtlenme imkn
glne balamak daha dorudur.
Benzer bir ekilde Vogt da Atinallarn klelere davran biiminin
olduka lml olduunu inkar edilemez bir gerek ve dolaysyla klenin
hayatnn katlanlabilir olmu olduunu muhtemel grr (Vogt, 1974b: 45).
Vogt efendi-kle ilikisinde insanilik arar ve bunu en azndan klelerde bulur.
Vogtun dedii gibi antikitede yaygn kanaat klelerin yalanc, gvenilmez,
vefasz ve daima kamaya meyilli olduklaryd. Oysa ona gre bu genel kuraln
istisnalar olmak zorundayd, zira aksi halde toplum varln srdremezdi.
Efendilerinin iyi niyet ve alkalarna alkanlk ve adanmlk ile karlk

49
49
veren, kiinin mlkn kolaylkla emanet edebilecei, bakm ve eitim iin
kendilerine teslim edilmi bebek ve ocuklara derinden bal kleler vard. Bir
klenin bu tr sadakat, vefa gibi duygularnn saikleri cezalandrlmaktan
korkma veya azatlk midi olarak belirse bile, hla nezih ve namuslu bir
hizmetkr karsnda olduumuz intiba ile kalrz. Bu tr duygu ve tutumlar,
Vogt iin, klelerin kendilerinin zgr insanlara ait moral dnyaya girmeye
muktedir olduklarn gsterir (Vogt, 1974d: 129131). Vogt bakc ve eitici
(ve Romada hekim) olarak klelerin efendileri ile kurmu olduklar ilikilerde
onlar nasl gzettiklerini ve bu ilikilerin gayr-iradi biimde nasl yaknlk,
gven ve dostluk dourduunu anlatr. Ezilenlerin kleliin stne ykseldii
yerlerdir bu alanlar. Kleler kendileri iin belirlenen bu grevlerden istifade
ederek efendileri ile yakn ilikiler kurmular ve dolaysyla en hayati anlarda
snf engellerini amlardr. Derin ve yok edilemez insani hislerden kirlenmi
bir sistemin kendi kendini temizlemesinin bir biimi bylece domutur.
Vogta gre bu, klenin dman grld bir toplumsal yapnn zayfln
gsteriyor ve insann insan iin kutsal olduu ebedi hakikatini hatrlatyordu.
(Vogt, 1974a: 103121). Antik Yunan dnrlerinde zor rastlanan bu insanlk
betimlemesi eer bir gzelleme deilse, kleliin stne kma, snf engellerini
amak terimleri ile konuulduunda en azndan anlamszdr. Zira her eye
ramen efendinin zulm, klenin hnc srer gider. nsani duygular toplumun
yeleri iin gereklidir, ama kleler toplum yesi olmaktan dlanmlard ve
kle kalmalar tam da yabanclar olarak dlanmalarna balyd. Efendi ve kle
arasndaki bu snr delecek trden insani duygu ve ilikiler, genel olarak,
ilikinin doas gerei ne efendi tarafndan arzulanr ne kle tarafndan
beslenebilirdi. nsann kendi iradesi dnda zorla drld bir durumda hla
moral bir varlk olarak kalabildiinden yani isel bir otorite ile moral eyleme
ynelebildiinden sz edilecekse bile bunu en fazla klelik gereinden kap
kurtulmay ve kendini insan olarak hissetmeyi salayacak bir arzu olarak
dnebiliriz. Vogtun yapt gibi, klenin namusundan sz etmenin ve bunu
yceltmenin meru bir anlam olamaz.
Finleyin nl deyii ile zgrlk ve kleliin el ele ilerlemesi Antik
Yunan tarihinin bir vehesidir. nceki uygarlklarda bireysel zgrlk yoktu
ama klelik de nemli bir role sahip deildi. zgrlk gibi klelik de bir Yunan
kefiydi. Hatta Antik Yunanda en ileri ve bireysel zgrln en yksek
dzeye ulat polisler helot sistem gibi melez biimler yerine tanr mlk
kleliinin en fazla gelitii polislerdi. Fakat Finley kurduu paralellikle
olgusal bir durumu tespit etmek ister, yoksa Yunan uygarlnn demokrasi ve
zgrlkler gibi ynlerinin klelik kurumunun varlna bal olduu gibi bir
sonu karmaz. e yarar soruyu klelik kurumunun neye yol at deil, nasl
iledii olarak ortaya koyar (Finley, 1959: 160164). Oysa bu aslnda kurumu
anlamamz gletirir. zgrlk ve klelik arasndaki ilikinin ve ikisini

50
50
birden ilerleten artlarn ne olduunu aklamak gerekir. Osborne Atinada
kleliin aristokratik nyarglardan kaynakland, aslnda ekonomik olarak
irrasyonel olduu ve sadece zenginlerin karna iledii ve Atinallarn
demokratik prensiplerine de aykr olduu ynndeki iddialara kar kleliin
tam tersine o gnn artlarnda ekonomik olarak rasyonel olduunu ve o gnk
artlarda demokratik prensipler ile elimediini, tam da belli bir aznlk iin
demokrasinin klelik zerinde durabileceini savunur. Ayrca Osbornea gre
sadece klelerin varl yurttalar arasnda eitlik varsaymnn srmesini
salayabilirdi. Kleler olmasayd baz yurttalar dierlerinin hesabna almak
zorunda kalabileceklerdi ve bakalar iin almak zorunda olanlar kukusuz
eit yurttalar saylamazlard (Osborne, 1997: 2743). Bu noktada antikitedeki
moral kaygnn kle emeine dair deil, sadece klelere kt davranlmasna
dair, insan davranndaki arlklarn toplum iin zararl etkilerine dair olduu
vurgulanmaldr. Westermann 18. ve 19. yzyllarda klelik kurumuna kar
gelien moral tiksintinin Antik Yunanda ortaya kmam olmasn kleliin
iki farkl yerde iki farkl biiminin olmasna ve Antik Yunandaki biiminin
gevekliine balar (Westermann, 1943: 16). Oysa bu tiksintinin yokluunu
antik dnem artlarnda kle emeinin verimliliine ve dolaysyla gerekliliine
balamak gerekir. 18 ve 19. yzyllardaki tiksinti tam da artk kle emeinin
verimsizliine ve kapitalist alma ahlak zerindeki olumsuz etkisine
dayandrlyordu. rnein Benjamin Frankline gre kleler onlar kullanan
aileleri bozmaktayd, beyaz ocuklar bylece emek harcamaktan tiksinmeyi
renmekte ve hayatn ok alarak kazanacak kimseler olarak
yetiememekteydiler. Ayn ikayet Tocquevillein Amerika seyahati notlarnda
da vard. Finleyin vurgulad gibi, byle bir eletiri ancak ok alarak
hayatn kazanmann erdem olduu kapitalist bir toplumda mmkn olabilirdi.
Antikitede, tersine, gerekten zgr bir insann ideali tam da almamakt
(Finley, 1980: 100).
yleyse Antik Yunan tarihsel-toplumsal artlarnda klelik kanlmaz
ve Antik Yunan uygarlnn temel bir kurumu olarak insanln ilerlemesi
yolunda denmesi gereken bir bedel miydi? Vogta gre, her kim klasik
Yunan dier uygarlklarla karlatrr ve Hristiyanlk ve Aydnlanma
tarafndan biimlendirilen uygarlna ramen Bat Avrupada kleliin ilgasna
gidiin ne kadar zor gerekletiini dnrse, Yunan yaklamn takdir
edecektir. Yine bugnn sanayilemi lkelerinde her retken kiinin bir
makineyi, yani iki- dzine grnmez teknolojik kleyi ynettii gerei
dikkatten karlmamaldr. Yunan kleliini hem bakalarnn pahasna da
olsa kiinin tam ve aktif bir hayata sahip olmasn talep eden yaamsal dirilik ve
hem de iktidara kaba gcn amasz boalm olarak deil fakat dzen getirecek
rasyonel bir enstrman olarak bakan dnme biimi sebebiyle takdir
edebiliriz. Klelik hem bu temel yaama arzusu hem de tinsel dncelere

51
51
adanmann varolabilmesi iin elzemdi. Hellenizme zg bu gler polisin
mucizevi yaratln ve uygarln topran yoksulluundan, iklimin
merhametsizliinden ve dman bir dnyann kartlndan skp almakta
baarl oldu. Klelik ve ona elik eden insanlk kayb bu baar iin yaplmak
zorunda olan fedakrln bir parasyd (Vogt, 1974b: 25). Westermanna
gre ise Antik Yunandaki yksek kltr seviyesine klelik kurumunun zgl
biiminden tr ulalmt. Bu kltrn k zgr-ve-kle emek
sisteminin yerini topraa ve loncaya zorla balanm, hareket zgrl
olmayan emek sisteminin almasna denk dmt (Westermann, 1943: 16). Bu
yarglar bizi uygarln ve ilerlemenin anlam zerinde dnmeye sevk eder.
Bir uygarl yaratlm maddi-manevi eserler ile mi deerlendireceiz, yoksa
refahn yaygnl ile mi? Yunan eseri bykt ama nfusun drtte birinin
neredeyse hayvan gibi yaamas pahasna. Yine, ne kadar lml olursa olsun
klelik kurumundan Ortaa serflik ve lonca zanaatkrl kurumlarna gei
tarihsel olarak bir ilerlemeydi. ok snrl hareket zgrlnn ve toplumsal
akkanln kaybolmasna karn serflik ve lonca sistemleri ile alan geni
ynlara sosyo-ekonomik gvenlik gelmiti. Ortaa uygarl barbar
topluluklar iine ekmek ve dorudan retici olarak kleyi serf ile deitirmek
suretiyle refah nicel ve nitel olarak ok daha geni bir lee yaym ve
sonraki modern kapitalist uygarln koullarn yaratmtr.

II (Sonu Yerine)
Antik Yunan uygarln idealize etmenin gerei olmad aktr. Antik
Yunan ekonomik refah ve siyasal demokrasisi nemli lde klelerin srtnda
duruyordu. Antik Yunan dncesini idealize etmenin de gerei yoktur. Antik
Yunan dncesi bilgelii yceltmise de klelii bunun koulu grm,
klelerin dahi bilge olabileceini kabule meylettiinde de klelii dsal bir
durum olarak problemli grmemitir. zel de olsa kle bir mlk olarak, isel
ve/veya dsal bakmdan yar-insan yar-hayvan bir varlk olarak kategorize
edilmitir. O gnk artlar iinde baka trls de zordu. Ama dnrler
sklkla mevcut koullarn tesine gidebilen bir tahayyl gc ile karmza
kar. Platon bilgelerin ynetecei bir devlet tahayyl etmekle kalmam,
koruyucular snfnn duygu ve ama birliini salamak iin aralarnda ortak bir
cinsel hayat ve ocuklarn ortak sahiplenilmesini nerecek kadar ileri gitmiti.
Zenon zel mlkiyetin ve kadn-erkek eitsizliinin olmad bir toplum
tasarlamt. Klelie gelince mevcut gerekliin tesine geecek tahayyl
gcnn kalmad grlr.
Fakat Antik Yunan yarglamak sorunu tm insanlk tarihini yarglamak
sorunundan ayr dnlemez. Antikiteden 19. yzyla klelik evrensel bir
kurum olarak varln srdrmtr. Hristiyanlk ve slam gibi byk ahlaki

52
52
dinler klelere iyi davranlmasndan te kurumun ilgasn savunmamlardr.
Kleliin tesini dleyecek bir tahayyl gc dahi antikiteden sonraki
tasarmlarda ve topyalarda hemen hi yoktur. Kleliin ilgasna dair modern
talepler ise klelerin insan olarak haklarndan ziyade ekonomik kayglarla
temellendirilmitir.
59
Aslnda modern insan haklar nosyonu da, metafizik
olarak temellendirilse bile, ekonomik rasyonalitenin bir rn ve trevidir.
Teebbs gcnden beklenen yararn gerei olarak insanlarn eitlii, zgrl
ve nihayet potansiyellerini gerekletirecek sosyal frsatlara sahip olma
zorunluluu kabul edilmitir. Yine de, bugn de ekonomik refah retenlerin
ondan hak ettikleri pay almadklar, zgr iinin modern kleden baka bir
ey olmad ileri srlebilir; evrensel yurttalk nosyonuna dayanan modern
demokrasilerin ise iyerinde demokrasi dahil yurttalarn gerek katlmn
salamad anlamnda mutlak demokrasi olmad kesindir. nsanlk tarihi yle
gsteriyor ki, hayvanlar arasndaki plak g ilikisinden insanlar arasndaki
her bireyi moral bir varlk olarak alan gerekten zgr ve gerekten eit
ilikilerin kuruluuna gei, ksaca hayvanlktan insanla gei, ekonomik
artlar tarafndan koullanyor. Bilgelii deil ortak akl egemen klacak bu
gei ne yazk ki bizi hayvan doamza mahkum klan yokluklarn sona
ermesine bal grnyor.

Kaynaka
AAOULLARI, Mehmet Ali (2004), Kent Devletinden mparatorlua (Ankara: mge Kitabevi, 4.
Bask).
AKARSU, Bedia (1982), Ahlak retileri (stanbul: Remzi Kitabevi, 3. Basm).
ARSTO (1944), Politika (stanbul: Maarif Vekaleti) (ev.: Niyazi Berkes, Cilt 1).
ARSTO (1946), Politika (stanbul: MEB) (ev.: Niyazi Berkes, Cilt 2).
ARSTOTELES (1983), Politika (stanbul: Remzi Kitabevi, 2. Basm ) (ev.: Mete Tunay).
ARISTOTLE (1998), The Nicomachean Ethics (Oxford ve New York: Oxford University Press)
(ngilizceye ev.: David Ross).
BERVE, Helmut (1958), Greklerde Klelik Messesesi, Eskia Tarihine Dair Alt Konferans
(stanbul: Yenilik Basmevi) (ev.: Afif Erzen).
BRUN, Jean (1997), Stoa Felsefesi (stanbul: letiim) (ev.: Medar Atc).
BRUNT, P. A. (1993), Aristotle and Slavery, Studies in Greek History and Thought (Oxford:
Oxford University Press): 343382.
CAMBIANO, Giuseppe (1987), Aristotle and the Anonymous Opponents of Slavery, FNLEY, M.I.
(ed.), Classical Slavery (London: Cass): 2241.
DAVIS, David Brion (1970), The Problem of Slavery in Western Culture (New York: Cornell
University Press).

59 Antikiteden 18. yzyla Bat dncesinde klelik hakknda kapsaml bir alma
iin bkz. (Davis, 1970).

53
53
DOGENES LAERTOS (2003), nl Filozoflarn Yaamlar ve retileri (stanbul: Yap Kredi
Yaynlar) (ev.: Candan entuna).
EURPDES (1943), Hekabe (Ankara: Maarif Vekillii) (ev.: Hamdi Varolu).
EURPDES (2002), Troyal Kadnlar (stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar) (ev.: Sema Sandalc).
FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri (1945), Ahlak Tarihi: Birinci Cilt, lka, Birinci Kitap, Sokrat
(stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar).
FINLEY, M. I. (1980), Ancient Slavery & Modern Ideology (New York: The Viking Press).
FINLEY, M. I. (1959), Was Greek Civilization Based on Slave Labour?,Historia, 8: 145164.
FISHER, Nick (1997), Hybris, Status and Slavery, POWELL, Anton (ed.), The Greek World
(London ve New York: Routledge): 4484.
FISHER, N. R. E. (2001), Slavery in Classical Greece (London: Bristol Classical Press, 2. Bask).
HERAKLETOS (2006), Krk Talar (stanbul: Bordo Siyah) (ev.: Alova).
HERODOTOS (1973), Herodot Tarihi (stanbul: Remzi Kitabevi) (ev.: Mntekim kmen).
HESODOS (1948), ler (stanbul: MEB) (ev.: Suat Yakup Baydur).
HOMEROS (1975), lyada (stanbul: Sander Yaynlar, 3. Bask) (ev.: Azra Erhat / A. Kadir).
HOMEROS (1978), Odysseia (stanbul: Sander Yaynlar, 2. Bask) (ev.: Azra Erhat / A. Kadir).
IRWIN, T. H. (1997), Platos Objections to the Sophists, POWELL, Anton (ed.), The Greek World
(London ve New York: Routledge): 568590.
JONES, A. H. M. (1956), Slavery in the Ancient World, The Economic History Review, 9: 185
199.
KRANZ, Walther (1994), Antik Felsefe: Metinler ve Aklamalar (stanbul: Sosyal Yaynlar, 2.
Basm) (ev.: Suat Y. Baydur).
LENGELLE, Maurice (1993), Klelik (stanbul: letiim Yaynlar) (ev.: Emine Su).
MALAY, Hasan (1990), alar Boyu Klelik (Ankara: Gndoan Yaynlar).
MCCLELLAND, J. S. (1996), A History of Western Political Thought (London: Routledge).
OSBORNE, Robin (1997), The Economics and Politics of Slavery at Athens, POWELL, Anton (ed.),
The Greek World (London ve New York: Routledge): 2743.
PLATON (2006), Devlet (stanbul: Bankas Yaynlar, 10. Bask) (ev.: Sabahattin Eybolu / M.
Ali Cimcoz).
PLATON (1944), Devlet Adam (stanbul: Maarif Vekaleti) (ev.: Behice Boran / Mehmet Karasan).
EFLATUN [Platon] (1946), Gorgias (Ankara: MEB) (ev.: Reyan Erben).
PLATON (1943), Timaios (stanbul: Maarif Vekaleti) (ev.: Erol Gney; Lutfi Ay).
PLATON (1998a), Yasalar (stanbul: Kabalc Yaynevi, 2. Basm) (ev.: Candan entuna / Saffet
Babr, Cilt 1).
PLATON (1998b), Yasalar (stanbul: Kabalc Yaynevi, 2. Basm) (ev.: Candan entuna / Saffet
Babr, Cilt 2).
SABINE, George (1969), Siyasal Dnceler Tarihi 1 (Ankara: Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar)
(ev.: Harun Rzatepe).
SCHLAIFER, Robert (1936), Greek Theories of Slavery from Homer to Aristotle, Harvard Studies
in Classical Philology, 47: 165204.
SMITH, Nicholas D. (1983), Aristotles Theory of Natural Slavery, Phoenix, 37: 109122.
SOLON (1945), iirler (stanbul: MEB) (ev.: Suat Yakub Baydur).
ENEL, Aleddin (1982), Siyasal Dnceler Tarihi (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yaynlar).
VLASTOS, Gregory (1941), Slavery in Platos Republic, The Philosophical Review, 50: 289304.

54
54
VOGT, Joseph (1974a), Human Relationships in Ancient Slavery, (1958), Ancient Slavery and
the Ideal of Man (Oxford: Basil Blackwell): 103121.
VOGT, Joseph (1974b), Slavery and the Ideal of Man in Classical Greece, (1953), Ancient
Slavery and the Ideal of Man (Oxford: Basil Blackwell): 125.
VOGT, Joseph (1974c), Slavery in Greek Utopias, (1971), Ancient Slavery and the Ideal of Man
(Oxford: Basil Blackwell): 2638.
VOGT, Joseph (1974d), The Faithful Slave, (1966), Ancient Slavery and the Ideal of Man
(Oxford: Basil Blackwell): 129145.
VOGT, Joseph (1974e), The Structure of Ancient Slave Wars (1957), Ancient Slavery and the
Ideal of Man (Oxford: Basil Blackwell): 3992.
WESTERMANN, W. L. (1943), Slavery and the Elements of Freedom in Ancient Greece,
Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America (January):
116.

Anti̇k Yunan Düşüncesi̇nde Köleli̇k - Yrd. Doç. Dr. Güven Bakırezer

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anti̇k Yunan Düşüncesi̇nde Köleli̇k - Yrd. Doç. Dr. Güven Bakırezer

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANTK YUNAN DNCESNDE KLELK

Yrd. Do. Dr. Gven Bakrezer

You might also like