Edukata 99

Edukata Islame
Revist shkencore, kulturore islame tremujore

Viti XLII nr. 99 / 2012
Edukata Islame
Viti XLII nr. 99 - 2012
Botues:
Kryesia e Bashksis Islame e Kosovs
Prishtin, rr. Vellusha nr. 84
Tel & fax: 038 / 224-024
e-mail: edukataislame@hotmail.com
Kryeredaktor:
Mr. Qemajl Morina
qemajlmorina@hotmail.com
Redaksia:
Akad. Pajazit Nushi, Dr. Fejaz Dranolli, Dr. Ejup Sahiti,
Nexhat Ibrahimi, Hajrullah Hoxha dhe Dr. Xhabir Hamiti.
Sekretar i redaksis:
Hajrullah Hoxha
Lektor:
Bislim Berisha
Korrektor:
Skender Rashiti
Realizimi: Shtpia Botuese
Redaktor teknik &
Operator kompjuterik:
Nuhi Simnica
Tirazhi: 600
E Ed du uk ka at ta a I Is sl la am me e
Viti XLI nr. 99 / 2012
Prishtin
2012
E ED DI IT TO OR RI IA AL LI I
Qemajl Morina
MEHMET AKIF ERSOJI - POETI I DY POPUJVE
N Bursa t Turqis, m 27 dhjetor 2011 u mbajt sesioni shkencor
me temn: Mehmet Akif Ersoji nga kndvshtrimi ballkanik, me ra-
stin e 75 vjetorit t vdekjes s poetit t madh turk me origjin shqipta-
re. Sesioni shkencor ishte organizuar nga Revista pr Studime
Ballkanike n bashkpunim me Universitetin Uludag dhe komunn
Osmangazi t Burss.
Revista pr studime ballkanike
Revista pr Studime Ballkanike botohet nga studentt shqiptar q
studiojn n Universitetin Uludag t Burss, n t ciln trajtohen tema
q kan t bjn me kulturn e popujve t Ballkanit gjat periudhs
osmane si dhe at t m vonshme. Deri m tani kishin nxjerr disa nu-
mra. N universitetin e Burss studiojn mbi dyzet student shqiptar.
Shumica prej tyre n studime pasdiplomike. N tezat e tyre t magji-
straturs dhe doktorantures shtjellojn tema nga realiteti ballkanik q
ka t bj me kulturn dhe civilizimin osman.
EDUKATA ISLAME 99 6
Revista Studime Ballkanike
1
sht revist akademike, e cila ka fi-
lluar t botohet n prill 2010 nga studentt q vijojn studimet pasdi-
plomike (master dhe doktorantur) n Turqi. Revista botohet dy her
n vit, n gjuhn turke dhe sipas punimeve deri 30% n gjuhn angle-
ze. E veanta e ksaj reviste qndron n at se sht e vetmja revist
akademike me prbrje t arbitrve (vlersuesve) q merren direkt me
studime ballkanike n Turqi dhe momentalisht ka mbi 60 vlersues
(arbitr) akademik brenda dhe jasht Turqis. N kt revist prve
punimeve t studiuesve t rinj nga Ballkani ka punime edhe t studiu-
esve tjer q merren me studime ballkanike. Andaj, revista sht e
hapur pr t gjith ata q kan shpirt studiues n shtjet ballkanike.
Ndr qllimet kryesore t ksaj reviste sht angazhimi dhe stimu-
limi sa m i madh i studiuesve t rinj pr studimin, analizn dhe zgji-
dhjen e shum shtjeve dhe problemeve aktuale ballkanike, duke u
prpjekur pr t siguruar nj t ardhme m t mir, n harmoni dhe
toleranc t ndrsjell n mes popujve q jetojn n Ballkan.
Po ashtu synohet t jepet kontribut sa m i madh n fushn e studi-
meve ballkanike, si brenda ashtu edhe jasht Turqis, duke bashkpu-
nuar me institucione t niveleve t ndryshme shkencore dhe kulturore;
duke organizuar aktivitete t ndryshme shkencore dhe akademike si
konferenca, panele, sesione, simpoziume dhe kongrese. N kt m-
nyr revista pretendon t jet nj baz e fort referente pr shtjet
ballkanike.
Qllim dhe prpjekje tjetr e revists sht q t bhet ur lidhse
e elits intelektuale dhe akademike n Turqi dhe asaj ballkanase.
Po ashtu n kuadr t Revists Studime Ballkanike kan filluar
prkthimet e disa titujve t rndsishm nga gjuha turke n gjuhn
shqipe, boshnjake dhe maqedonase. Si shtes e numrit t dyt t revi-
sts sht botuar indeksi i punimeve t masterit dhe doktorantures n
lidhje me Ballkanin t punuara n Turqi.
1
T dhnat pr Revistn i ka drguar ndihms redaktori, Sead Paarizi,i cili sht n fazn e prgati-
tjes s tems s doktoraturs.
EDITORIALI 7
N kuadr t aktiviteteve pr nj koh t shkurtr nga themelimi i
saj, revista krahas botimeve t punimeve t ndryshme shkencore, m
dat 18 maj 2011 ka organizuar nj panel me tem Perceptimi i Os-
manlinjve n Ballkan sot, ku jan paraqitur me kumtesat e tyre stu-
dentt ballkanas q vazhdojn studimet pasdiplomike n Bursa.
Po ashtu m 27.12.2011, me rastin e prvjetorit t 75 t vdekjes s
poetit Islam, Mehmet Akif Ersojit, Revista Studime Ballkanike n ba-
shkpunim me Fakultetin Teologjik t Universitetit Uluda n Bursa
ka organizuar nj panel shkencor me temn: Mehmet Akif Ersoj nga
kndvshtrimi ballkanasve i kryesuar nga Prof. Dr. Mefail Hzl, ku
jan paraqitur me kumtesat e tyre studiuesit nga vende t ndryshme t
Ballkanit si:
1. Sabri Alagz (Bullgari): Mehmet Akif Ersoj dhe Luftrat Ballkani-
ke.
2. Qemajl Morina (Kosov): Poeti i Islamit n faqet e revists Arr-
rrisale t Kajros.
3. Muhamet Arui (Turqi): Mehmet Akif Ersoj element bashkimi i
kulturave ballkanike dhe asaj turke.
4. Sulejman Baki (Maqedoni): Mehmet Akif Ersoj n poezit e poetit
shkupjan Fetah Efendiut.
Me rastin e dy vjetorit t daljes s revists, me dat 2 Prill 2012,
n ambientet e Fakultetit Teologjik n Bursa do t organizohet nj se-
minar me tem: Selaniku si Vilajet Osman n periudhn e Tanzima-
tit
Kurse me rastin e 100 vjetorit t trheqjes s Osmanlinjve nga Ba-
llkani, n dhjetor 2012, n bashkpunim me Fakultetin Teologjik,
Revista do t organizoj nj simpozium ndrkombtar me tem Ba-
llkani n Shekullin XX-t, ku pritet t marrin pjes nj numr i ko-
nsiderueshm i studiuesve t ndryshm nga Turqia, Ballkani dhe
Evropa.
EDUKATA ISLAME 99 8
Bursa qendr e shqiptarve n Turqi
sht me rndsi t potencohet se Bursa sht ndr qytetet ku je-
ton nj numr shum i madh i shqiptarve qysh nga kohrat m t her-
shme t marrdhnieve osmano-shqiptare. Pr kt nuk sht pr t
habitur kur sot n postet kye t komuns gjejm shqiptar, si ishte
rasti me Nexhmedin Shenoxhak, i cili ishte sekretar i prgjithshm i
Komuns kryesore t Burss. Familja e t cilit ishte shprngulur n
Turqi n vitin 1958 nga fshati Hodonovc, komuna e Kamenics.
Sipas t dhnave shum t sakta thuhet se numri i qytetarve t
Burss me orgjin shqiptare mund t jet m shum se njqind mij.
Ajo q vlen t theksohet me kt rast sht se pas demokratizimit t
Turqis, pas ardhjes n pushtet t partis Drejtsi dhe Zhvillim t Re-
xhep Tajib Erdoganit, shqiptart dhe popujt tjer t vendosur n Tu-
rqi, n periudha t ndryshme kohore, jan t lir t shprehin identitetin
e tyre kombtar dhe gjuhsor. Aq m tepr kjo iniciativ po gjen pr-
krahje nga qeveria dhe institucionet e Turqis, pr t ndrtuar ura ba-
shkpunimi n mes popujve, t cilt me shekuj kishin jetuar nn
ombrelln e Perandoris Osmane.
Kjo iniciativ po manifestohet edhe nprmes figurave, t cilt la-
n gjurm t pashlyeshme n kujtesn e popujve t ndryshm, si
ishte shembulli poetit Mehmet Akif Ersojit, me rastin e 75 vjetorit t
vdekjes s tij.
Jeta dhe veprimtaria e Mehmet Akif Ersojit (1873-1936)
Lindi n Stamboll m 20 dhjetor 1873, n lagjen Fatih. sht djali
i myderriz Mehmet Tahir Efendiut, myderriz i njohur n Medresen e
njohur Fatih t Stambollit. I lindur m 1826 n katundin Sushic, n
rrethin e Pejs, ndrsa ndrroi jet n Stamboll m vitin 1888.
Mehmet Akif Ersoji, n kujtimet e tij, pr myderriz Tahir Efndiun,
pra, pr babain e tij, ndr t tjera, shkruan: Ai qe edhe babai, edhe
hoxha (msues) im. ka di, kam msuar prej tij...
EDITORIALI 9
Rrugn e t atit e ndoqi dhe i biri, Mehmet Akifi. Nga shnimet e
studiuesit turk, Ertugrull Dyzdag pr jetn dhe veprn e Mehmet Aki-
fit, shihet talenti i tij i rrall i nxnies s diturive q n mosh t re,
sidomos n prvetsimin e gjuhve dhe dshira pr t lexuar e shkruar
poezi. Ai prve gjuhs turke zotronte shklqyeshm arabishten, e
cila ishte gjuh e Kuranit dhe persishten, gjuha e letrsis osmane.
M von n Paris, prvetsoi edhe frngjishten e gjermanishten. The-
ksojm se Mehmet Akifi zotronte bukur edhe shqipen. Zotrimi i
ktyre gjuhve i mundsoi Mehmet Akifit t lexonte vepra burimore
nga ato gjuh dhe s kndejmi t njihej n kulturat e atyre popujve
nga burime t dors s par, sidomos me veprat poetike t klasikve
persian, arab, turq etj.
Msimet fillestar i kreu n shkolln Emir Buhari, vazhdoi Ipti-
daijen, Ruzhdijen e Idadijen. N vitin 1893 diplomoi n Fakulte-
tin e Veterinaris, ku ishte shpallur studenti m i mir.
Krahas msimeve, studimeve, Mehmet Akifi n Medresen Tab-
hane t Stambollit msonte gjuhn arabe dhe prgatitej pr Hafiz. N
vitin 1894,meq e msoi prmendsh Kuranin e shenjt, e mori titu-
llin: Hafiz i Kuranit, pran dijetarit, Hafiz Isa Efendiut.
N vitin 1894 nis punn si inspektor i veterinaris, ku iu dha rasti
me shtit, me vizitua shum qytete t ndryshme t shtetit, si Rumeli,
Anadoll e deri n Arabi.
N vitin 1918 u emrua kryesekretar i Kshillit t Lart Islam (Da-
rul Hikmetl Islamijet).
N qershor t vitit 1920 u zgjodh deputet i Burdurit dhe u pranua
nga Kuvendi (Mexhlisi).
M 1921 teksti i tij, Marshi i pavarsis, u zgjodh pr himnin ko-
mbtar t Turqis n nj konkurrenc prej m shum se 700 konku-
rruesve.
N shtator t vitit 1922, Mehmet Akifi u zgjodh antar i Akademi-
s s Studimeve Islame t Turqis.
Prej vitit 1925 deri m 1936, Mehmet Akifi ka jetuar e punuar n
Universitetin e Kajros si profesor i letrsis turke.
EDUKATA ISLAME 99 10
Ditn e diel,n mbrmje, n ora 19.45 m 27 dhjetor 1936 ndrroi
jet n Stamboll n moshn 63 vjeare. Ditn e hn m 28 dhjetor
1936, pas namazit t dreks, n xhamin Pajazit u fal namazi i xhe-
nazes, n pranin e mijra admiruesve, kryesisht student universitar,
t cilt, n shenj nderimi e bartn n duart e tyre deri n Varrezat e
Dshmorve n Edirne kapi.
Populli nuk e ka harruar kt figur t ndritur dhe me ndikim t hi-
storis m t re t Turqis. Shum salla, sheshe, lagje, rrug e shkolla
bartin emrin e tij, duke e br kshtu t pavdekshm.
Mehmet Akifi n Kajro
T rralla jan ato figura, t cilat grshetojn marrdhniet tradicio-
nalisht t mira, n mes popullit shqiptar dhe atij turk, si e bri kt
poeti yn i madh Mehmet Akif Ersoj. Ai u mishrua me Kosovn, ve-
ndlindjen e babait t vet, t cils ia kushtoi njrn prej poezive t tija
m t mira, Un jam shqiptar
2
(Ben Arnavudum), ku thot:
Kudo q gjendem m parafytyrohet si fantazma
Nj fush e prgjakur.
A je ti e vrtet apo parafytyrim?
E shkreta Kosov?
Pr t vazhduar:
Dgjojeni kt prej meje, q vrtet, jam shqiptar
Gj tjetr smund t them Ja, atdheu im sht rrnuar.
2
Safahat, fq.206, marr nga artikulli: Me sy kah vendlindja, i autorit Hajrullah Halit
Aktur, (Rilindja), 28 korrik 1979, fq. 20, Prishtin.
Shih poashtu:
- Dr. Skendr Rizaj, Shqiptari Akif Mehmeti poeti m i madh i letrsis turke,
(Fjala), Prishtin, 1 tetor 1984, fq.10.
- Dr. Skender Rizaj, Shqiptari Akif Mehmeti poeti m i madh i letrsis turke,
(Bujku), Prishtin, 17 dhjetor 1994, fq.11.
- Shyqri Nimani, Poeti i madh Akif Mehmet Pejani, "Ekskluzive" (revist mujore pr
aktualitet,kultur, shkenc, sport, Prishtin, nr. 25, maj 2002, fq.93-96.
EDITORIALI 11
Poashtu, ai u mishrua me Turqin, atdheun e tij, pr t ciln
shkroi tekstin e himnit kombtar q mban titullin: Marshi pavarsi-
s (Istiklal Marsh)
3
.
Nuk shuhet flamuri i kuq q valvitet n kto troje,
Pa u shuar oxhaku i fundit q tymon mbi vendin tim;
Ai sht ylli i kombit tim, do t ndrioj,
Ai sht i imi, ai sht vetm i kombit tim!
Prej ksaj shohim, se sa ishte i lidhur ngusht Mehmet Akifi me
fatin e Kosovs, por edhe me fatin e t gjitha trojeve shqiptare. Kshtu
m 21 shkurt t vitit 1922, ai shkruan:
Ngrehu baba, ngrehu nga varri !
Dhe shih se pr qefin e tri vetave kokkrisur,
Si vritet nj popull tre milionash!
Eja shpejt, sepse t gjallt nuk po vijn
T shptojn atdheun ton
Shqipria po digjet flak..
Baba! Nna jote m e dashur, q sht atdheu yt,
Vendlindja jote po flijohet
Pr ambiciet e tre vetave koktrash!
Tok e lvruar nga gjyshrit tan
Dhe arat e mbjella po i merr lumi
Sa keq, q tashm po ngulitet n tok kryqi i t huajit
Dhe t vallzoj n t kmba e sqaut (ushtarit serb)
Oh! Kudo m del prpara Kosova!
4
Ashtu si prmendet n biografin e tij, Mehmet Akif Ersoj, pje-
sn e fundit t jets s tij e kaloi n Egjipt. Pr her t par shkoi n
muajin tetor 1923, bashk me princin Abbas Halim Pashn, nga dina-
stia shqiptare dhe si i ftuar i tij. Aty kaloi dy dimrat e viteve 1923 dhe
1924, pastaj bashk, me Pashan, u kthyen n Stamboll n pranvern
e viteve 1924 dhe 1925. Pas vajtjes s fundit m 1925, nuk u kthye
gjer m 1936.
3
Mehmet Akif Ersoj, Flett (Safahat), Logos A, Shkup, 2006, fq. 568.
4
Nexhip Alpan, marr nga "Drita Islame" (organ i Komunitetit Mysliman t Shqipris),
Tiran, nr. 1 (84) 1996.
Gjat qndrimit t tij n Kajro, banoi dy vjet n nj vil t vogl t
caktuar pr t q ndodhej prball sarajit t Abbas Halim Pashs n
kasaban e Hilvanit, jasht Kajros, kurse pasi e pati sjell familjen,
pati marr me qira nj shtpi t vogl n nj skaj t Hilvanit.
5
Pas ardhjes s dyt n Kajro, Mehmet Akifi, me propozimin e ko-
legut dhe mikut t tij, Dr. Abdul Vehab Azzam, u inkuadrua n Uni-
versitetin e Kajros, n Fakultetin Filologjik, profesor i gjuhs dhe
letrsis turke
6
. Kt profesion ai e kreu deri n vitin 1936, do t thot
pr m shum se dhjet vjet me radh. Kjo shihet edhe nga t dhnat e
profesorve, t cilat gjenden n Arkivin e Fakultetit t Filologjis,
pran Universitetit t Kajros.
7
Po ashtu kjo shihet edhe nga poezit e
tij t botuara n prmbledhjen e tij "Safahat", duke filluar me poezin
"Me Faronin sy m sy", e cila mban datn e 23 dhjetorit 1923 e deri
n vitin 1926, prve dats, autori shnon edhe vendin Hilvan, lagje e
Kajros ku banonte Mehmet Akifi.
8
Vendosja e Mehmet Akifit n Kajro, n at koh si duket ishte nj
zgjidhje kompromisi, n rrethanat e krijuara n Turqi, si shkak i nj
seri reformash q ishin ndrmarr n at koh nga pushteti i ri. Me-
hmet Akifi, si nj mendimtar i kalibrit t lart islam nuk mund t paj-
tohej me nj veprimtari t till. Andaj, largimi i tij n Egjipt, ku kishte
prkrahjen morale dhe materiale t dinastis shqiptare, prkrahjen e
parazerv t kolonis shqiptare, por edhe t inteligjencs egjiptiane, t
cilt e monin lart veprimtarin e tij letrare, mu pr kt edhe e anga-
zhuan n Universitetin e Kajros. N t njjtn koh, Kajroja ishte nj
qendr e madhe dhe me rndsi e mendimit islam. Me nj fjal, Meh-
met Akifi n nj mnyr apo tjetr kishte zgjedhur nj lloj azili politik
n at koh. Kurse n Kajro kishte gjetur nj ambient t prshtatshm
pr vazhdimin e krijimtaris s tij letrare.
5
Mehmet Akif Ersoj, Flett (Safahat), Logos - A , Shkup, 2006, fq.58.
6
187 1 1937 181
7
Kto t dhna i kam vrtetuar gjat nj hulumtimi q kam br n Arkivin e Fakultetit t
Filologjis n vitin 1978, kur isha n studime pas diplomike (1976-1979).
8
Safahat, shih: prej faqe 517 584, botimi shqip i Logos-A, Shkup 2006.
EDITORIALI 13
Mehmet Akifin, n at koh e mbante shpresa se Turqia, e cila
ishte i vetmi shtet islam i pavarur dhe kishte mbetur i lir, do t prpi-
qej pas ksaj, pr t'i zgjuar kombet tjer mysliman t robruar.
Mirpo, fakti q shteti i porsaformuar, duke u kthyer krejtsisht nga
Evropa, e kishte braktisur botn islame, nuk ishte dika q mund t
pranonte Mehmet Akifi. Prandaj, duke e braktisur vatanin pr besni-
krin ndaj t cilit kishte brtitur me z t lart te Marshi i Pavarsis,
ishte trhequr n pasivitet.
9
Poeti i Islamit
10
n faqet e revists "Err-rrisale" t Kajros
Prezenca e tij n metropolin e Egjiptit, n veanti angazhimi i tij
profesor i gjuhs dhe letrsis turke n Universitetin e Kajros, kishin
ndikuar q krijimtaria e tij letrare t jet m shum prezent n shty-
pin egjiptian t kohs. Kshtu shohim q nga vendosja e tij n Kajro
botimin e pjesve t zgjedhura t poezive t tij n shtypin e Kajros.
Pjesa m e madhe e tyre n revistn "Err-rrisale
11
" (Misioni). Botohet
edhe pjesa e par e veprs s tij Safahat n vitin 1353 h apo 1933,
nj kopje t s cils ia kishte dhurua n shenj kujtimi Hasan ef. Nahit
nga Gjakova, i cili n at koh gjendej n studime n Universitetin e
El-az-harit n Kajro, q tregon pr lidhjet e vazhdueshme q mbante
Mehmet Akifi me shqiptart.
Me kt rast vlen t theksohet se nn rubrikn e rregullt, t ciln e
mbante Dr. Abdul Vehab Azzam, hasim shum poezi t prkthyera n
shum numra t revists "Err-rrisale". Prej tyre po prmendim: "Fye-
lltari qorr"
12
. Prkthimit i paraprin nj hyrje nga Dr.Abdul Vehab Az-
zam. Pastaj, vijojn poezit "Sejfi Baba"
13
, "Artisti"
14
etj.
9
Safahat (Flett), Logos - A, Shkup, 2006, fq.59.
10
Autori thot se kshtu quhej n Turqi Mehmet Akifi.
11
Revist javore prestigjioze pr letrsi dhe kultur ku u botuan shumica e poezive t
Mehmet Akifit, u botua n Kajro pr afr 20 vjet me radh. Kryeredaktor i saj ishte
shkrimtari i njohur egjiptian Ahmed Hasen Ez-zajat (1885-1968).
12
Err-rrisale, Kajro, nr.9, 16 maj 1933, fq.29.
13
Ibid, nr. 12, 1 korrik 1933, fq.27.
14
Ibid. nr. 18, 1 tetor 1933, fq.30-32.
Por, ajo q zgjon krshrin e lexuesit, jan disa shkrime q u bo-
tuan me rastin e vdekjes s poetit, t cilat kan t bjn me jetn dhe
veprimtarin e tij. Autor i ktyre shkrimeve sht kolegu dhe miku i
tij i ngusht, gjat qndrimit t Mehmet Akifit n Kajro, Dr. Abdul
Vehab Azzam. Andaj, n faqet n vijim do t'i bjm nj vshtrim t
shkurtr t disa artikujve, q jan botuar n revistn Err-rrisale, t
cilt jan t lidhur ngusht me jetn, veprimtarin, por edhe botn e
brendshme t poetit, n dekadn e fundit t jets s tij n Kajro.
Mehmet Akifi poet i Islamit
Nn kt titull, Dr. Abdul Vehab Azzam nis shkrimin e tij, pr t
vazhduar pes vazhdime pr Mehmet Akifin.
15
"Kisha lexuar emrin e Mehmet Akifit n mesin e shkrimtarve m
t njohur bashkkohor t letrsis turke, por kisha pasur rastin t nji-
hem me nj pjes shum t vogl t veprimtaris s tij poetike. Kur
para shtat vjetve, kisha shkuar n Stamboll, Mehmet Akifi ishte
vendosur n Egjipt. Ky rast m mundsoi t njihem pr s afrmi me
biografin dhe veprimtarin e tij, gj q u b m i dashur tek un.
Posa u ktheva n Egjipt shkova ta vizitoj. Ishte fat i mir q ai ishte
vendosur pran meje n Hilvan, mysafir i princit Abas Halim Pashs.
Shkova n shtpin e tij, trokita n der dhe ja para meje del nj
njeri q kishte kaluar t gjashtdhjetat, me nj trup t drejt, ku duke-
shin shenjat e modestis dhe t pjekuris. M dshiroi mirseardhje.
Hyra brenda u ula. Biseduam pr nj koh, duke hapur me kt nj
faz t re t miqsis n mes nesh.
Miku im ishte i marrueshm, fjalpak, mendonte gjat, heshtte
shum, anonte n izolim, i ikte tubimeve t mdha. Kjo m kishte b-
r q gjithher ta gjej n shtpi dhe t bisedoj gjat me t."
"Vizitat tona ishin t shpeshta. M vizitonte apo e vizitoja. Bise-
donim gjat pr t kaluarn dhe t tashmen. Biseda kalonte n tema t
ndryshme, si letrsi, histori dhe gjendjen aktuale t myslimanve. Kur
i plqente biseda krkonte nga bashkbiseduesi t vazhdoj, kurse ai
15
Err-rrisale nr.187, 1 shkurt 1337, fq.181.
EDITORIALI 15
dgjonte me vmendje. Kurse nse n mexhlis merrte pjes edhe di-
kush tjetr, ai heshtte nga modestia dhe marrja . Kur krkoja prej tij
q ai ta merrte fjaln, lvizte kokn duke refuzuar t bj nj gj t ti-
ll. Nse prgjigjej kt e bnte shum shkurt pastaj i kthehej hesh-
tjes. Kur prfundonte mexhlisi, ai m shprehte mua prshtypjet e tij, i
pajtuar apo jo, i knaqur apo i nervozuar."
N vazhdimin e dyt
16
ai boton nj shkrim q dhndri i tij, Omer
Rida kishte botuar n shtypin turk n muajt e fundit, pas keqsimit t
gjendjes s tij shndetsore.
N vazhdimin e tret
17
autori shkruan nj artikull t gjat ku pr-
fshin shkrimet e t gjitha gazetave t Turqis q kishin shkruar me ra-
stin e vdekjes s Mehmet Akifit, duke e prfshir edhe nj biografi t
tij. Ai fillon shkrimin me kto fjal: Vdiq poeti i madh n ora tet pa
nj erek t mbrmjes s dits s enjte t 29 dhjetorit, duke i ln po-
pullit turk vepra t pavdekshme si Mbrojtja e ana kalas dhe Hi-
mnin e pavarsis.
Mehmet Akifi kishte nj respekt t madh ndaj shum poetve, prej
arabve: ibnu al-Farid, prej turqve Fudulin, prej persianve Sadiun,
kurse prej francezve La Martinin.
N vazhdimin e katrt
18
. Dr. Abdul Vehab Azzam, i bn nj ana-
liz t veant poezis s Mehmet Akifit, n mnyr t posame ve-
prs s tij m t njohur Safahat, duke filluar prej numrit t par t
saj deri ke i shtati.
N vazhdimin e pest
19
, autori i bn nj vshtrim nj lloj poezie
tjetr t Mehmet Akifit, t ciln ai e quan poezi shoqrore, q ishte
prezente n veprimtarin letrare t poetit tan t njohur.
Besoj se kjo kumtes modeste lidhur me poezin e Mehmet Akif
Ersojit n revistn Err-rrisale t Kajros, me rastin e 75 vjetorit t
vdekjes s poetit do t ndrioj sa do pak dekadn e fundit t jets s
tij q kaloi n kryeqendrn e Egjiptit n Kajro..
16
Err-rrisale, nr.188, 8 shkurt 1937, fq.226.
17
Err-rrisale, nr.189, 15 shkurt 1937, fq.267.
18
Err-rrisale, nr.194, 22 mars 1937, fq.469.
19
Err-rrisale, nr.220, 10 maj 1937, fq.782.
N ann tjetr tregon se prve prkatsis s tij shqiptare dhe
turke, ai i prkiste universit t gjer islam, i cili e prshkoi tr vepri-
mtarin e tij letrare dhe meritoi epitetin, poet i Islamit, si e quajti
revista e mirnjohur e Kajros Err-rrisale.
Ajo q vlen t theksohet me kt rast dhe q na jep shpres sht
se idet dhe vizioni i Mehmet Akif Ersojit, pr nj jet t dinjitetshme
t myslimanve po realizohet n praktik n shum vende t bots
islame.
Faksimil nga revista Err-Rrisale e Kajros (shkurt, 1937)
EDITORIALI 17
Qemajl Morina
MEHMET AKIF ERSOY THE POET
OF TWO NATIONS
(Summary)
On December 27, 2011, a scientific session on Mehmet Akif Ersoy was
held in Bursa Turkey on the 75th anniversary of the death of the great Turkish
poet of Albanian origin. The session was organized by the Journal of Balkan
Studies in cooperation with the Uludag University and the Osmangazi
municipality in Bursa.

-
( )
75
27 2011
" ."

.
S ST TU UD DI IM ME E
Nexhat Ibrahimi
PEJGAMBERT E DALLUAR
( - Ulul-azm)
Drgimi i pejgamberve (resul apo nebij) sht urtsi dhe m-
shir e jo pamundshmri as anakronizm, pr shkak t pamjaftuesh-
mris s njeriut
1
q ti perceptoj dhe prvetsoj t gjitha gjrat q i
sheh apo jo, q jan shpirtrore apo materiale, t ksaj apo asaj bote.
N besimin islam t gjith pejgambert n parim jan t barabart.
T till duhet ti besojm pa prjashtim. Por, sikur q n botn njer-
zore disa njerz kan nivele shoqrore dhe shpirtrore m t larta,
ashtu edhe n botn pejgamberike disa prej tyre kan nivele m t la-
rta se disa t tjer. Kurani lidhur me kt thot:

Ata t drguar ne i kemi dalluar disa nga t tjert. Medisa prej tyreka
folur Allahu e disa i ka ngritur pr disa shkall. (El-Bekare: 253).
1
Imam Nuruddin Es-Sabuni, Akaidi maturidij, Prishtin, 2011, fq. 91 e tutje.

Ne kemi drguar pejgamber para teje, pr disa prej tyre t kemi
njoftuar me rrfimet e tyre, e pr disa sish nuk t kemi njoftuar, e as-
nj pejgamberi nuk i takoi t sjell ndonj argument, vetm se me ur-
dhrin e Allahut.... (Gafir / Mumin, 78).
N mesin e pejgamberve me nivel t dalluar, t vendosmris s
lart, sipas numrit m t madh t dijetarve mysliman ( /
ulul-azmi) bjn pjes: Ademi, Nuhiu, Musai, Ibrahimi, Isai dhe Mu-
hammedi a.s.
2
Kta jan ata q e kan zbatuar detyrn pr ta komunikuar te nje-
rzit fen me vendosmri t lart, pa shfaqur shenja trheqjeje para
sfidave dhe problemeve, para prgjegjsive t marra prsipr. Kurani
prmend se sabri (durimi) dhe takvallku (devotshmria) jan veorit
thelbsore t azmit (vendosmris).
Kurani e prshkruan kt shtje n ajetin vijues:

.
"Ne nga pejgambert kemi marr zotimin. Edhe prej teje, edhe prej
Nuhiut, Ibrahimit, Musait dhe prej Isait, t birit t Merjemes, kemi
marr prej tyre zotim t fort. (El-Ahzab: 7).

Ti kesh durim si kan duruar pejgambert m t vendosur .... (El-
Ahkaf: 35).
3
2
Disa historian t historis s pejgamberve Ademin a.s. nuk e radhisin n mesin e pej-
gamberve ulul-azm. Megjithkt fakt, mendojm, krahas edhe shum autoriteteve
shkencore, se do t ishte e drejt t theksohet edhe Ademi a.s. Arsyet e prfshirjes s tij
n mesin e ulul-azmit jan t shumta dhe racionale.
3
Gjersisht: Bekir Topaloglu - Yusuf Shevki Ilyas elebi, Bazat e besimit islam, Pri-
shtin, 2002, fq. 123-161.
STUDIME 21
1) Ademi a.s.
Kurani flet pr Ademin a.s. n disa sure dhe at si pr qenie nje-
rzore. Sipas t dhnave kuranore, Ademi sht njeriu i par dhe i
drguari i par i Zotit. Emri i tij jep dy kuptime kryesore:
1. Adem, do t thot qenia e krijuar nga dheu, sepse edhe siprfa-
qja e dheut quhet edim.
2. Adem, do t thot qenie e krijuar nga hii, asgjja, me vullnetin
e Krijuesit:
.
Kur ai dshiron ndonj send, urdhri i Tij sht vetm t thot:
Bhu! Dhe ai bhet. (Ja Sin, 82).
Nj pjes e madhe e ajeteve kuranore flasin pr t, por rrfimi
kryesor sht zhvilluar ndrmjet Krijuesit, melekve dhe Iblisit. Ky
shqyrtim sht simbolik, por mjaft ilustrues pr t vrtetat besimore
paraekzistenciale dhe pr psikologjin dhe fatin e gjinis njerzore:

.
.
.

.
.
.

.
.
.
.
Kur Zoti yt u tha engjjve: Un do t caktoj prfaqsuesin n to-
k - Ata than: A do t jet prfaqsuesi yt ai q n t do t bj
rregullime e do t derdh gjak? Na t madhrojm e t lavdrojm
dhe t ngrem ashtu si t takon Ty. Ai tha: Un di at q ju nuk
dini. Allahu ia msoi Ademit t gjith emrat e pastaj ata ua paraqiti
engjjve dhe u tha: Nse e keni thn t vrtetn, mi tregoni emrat
e ktyre sendeve. Qofsh i lavdruar! - than ata - ne dim vetm
at q na ke msuar Ti. Ti je mendjempreht dhe i gjithdijshm. O
Adem, tha Ai, tregoju emrat e tyre! Kur ai u tregoi emrat e tyre,
Allahu tha: A nuk ju kam thn se vetm Un i di fshehtsit e
qiellit e t Toks dhe vetm Un e di at q tregoni haptazi dhe at q
e fshihni. Kur u tham engjjve: Pruluni para Ademit - ata u
pruln, por Iblisi nuk deshi, ai e rriti mendjen dhe u b i paf. Ne
tham O Adem, t jetosh ti dhe gruaja jote n xhenet dhe t hani n
t sa t doni dhe kur t doni, por mos iu afroni ktij lisi sepse i bni
keq vetvetes. Shejtani pr shkak t ktij lisi i shtyri t gabojn e ti
nxjerr nga vendi ku ishin. Zbritni - u tham Ne - do t jeni armik i
njri-tjetrit e n Tok do t qndroni dhe do t jetoni deri n afatin e
caktuar. Ademi dgjoi disa fjal (Urdhra) e i zbatoi nga Zoti i vet.
Ai ia pranoi pendimin dhe i fali gabimin. Ai shum i pranon pendi-
met. Ai sht i mshirshm. Ne u kemi thn: Zbritni t gjith prej
(xhenetit) tij. J uve me t vrtet do tju vij nj dirigjues prej meje
dhe ata q i prmbahen dirigjimit Tim nuk do t ken frik dhe nuk
do t hidhrohen. Ata q nuk do t besojn dhe i mohojn argumen-
tet tona do t jen banor t zjarrit, a n t do t mbesin gjithmon.
(El-Bekare, 30-39).
Ademi a.s. sht pejgamber ky, i vendosur (ulul-azm) pr shkak
t disa pikave kryesore:
STUDIME 23
1. Allahu xh.sh. e ka krijuar Ademin me dorn e Tij, pa model para-
rends dhe pa nevoj pr t;
2. Allahu xh.sh. te Ademi e frymzoi shpirtin e tij (ruhi), duke e da-
lluar nga krijesat tjera;
3. Melekt u urdhruan ti bjn sexhde njeriut, jo pr adhurim, por
pr falnderim ndaj Krijuesit dhe;
4. Allahu i madhrishm ia msoi njeriut t gjitha emrtimet e gjse-
ndeve, pr dallim prej engjjve, t cilt kan dije t kufizuar.
Nga tr e theksuara mund t kuptohet:
- Zoti e krijoi njeriun me synim dhe cak t qart dhe nuk sht qenie
rastsie;
- Njeriu sht prfaqsues, zvends i Zotit n Tok; posedon aftsin
e msimit dhe meditimit.
- Njeriu sht qenie e respektuar, n shkall m t lart se engjjt para
syve t Krijuesit;
- Njeriu ka aftsi t mendoj, ti dalloj fenomenet apo shfaqjet dhe
gjerat rreth vetes;
- Ademi a.s. menjher pas krijimit ka jetuar n xhenet, n gjendjen e
mosfriks, mosprovokimit dhe vshtirsive t shumta;
- Ademi sht qenie e veant, por q n provokimin e shejtanit pr
nj ast rrshqiti dhe iu afrua pems s ndaluar, duke shfaqur n
kt mnyr instinktet anomale n qenien e tij;
- Pema e ndaluar dhe shijimi i saj paraqet kufirin apo ligjet e Zotit, t
cilat do t latohen n natyrn njerzore dhe simbolizon tendencn
pr jetn n kt bot, q karakterizohet me dshirn pr prjetsi
dhe pushtet sikurse edhe instinktin seksual, q do t rezultoj me
dramn q e njohim si bota jon;
- Femra sht e llojit t mashkullit, respektivisht e nj substance
( ) dhe nuk sht qenie m e dobt se mashkulli.
Edhe ajo sht joshur nga pema e ndaluar e xhenetit, edhe ajo
sht penduar dhe s bashku me Ademin jan dbuar nga xheneti;
femra sht e barabart me mashkullin n do gj: edhe n detyri-
me edhe n prgjegjsi.
- Pendimi (tevbeja) sht institucion q garanton kthimin njerzor
n xhenet dhe e kundrta, mospendimi (pasimi i shejtanit) rezulton me
vendosjen e njeriut n zjarr.
4
2) Nuhiu a.s. dhe mrekullia e tij
Sipas disa burimeve, ndrmjet Ademit a.s. dhe Nuhiut a.s. kan
kaluar dhjet breza. N kt etap kohore jetgjatsia e gjinis njer-
zore ka qen shum m e gjat krahasuar me kohn ton. Kurani njo-
fton pr jetgjatsin e tyre, kurse pr Nuhiun a.s. thot se ka ftuar n
besimin n Zotin Nj dhe t Vetm:

Ne e kemi drguar Nuhiun te populli i tij e ai qndroi n mesin e
tyre nj mij pa pesdhjet vjet (El-Ankebut, 14), q do t thot se ai
ka jetuar 950 vjet.
Nuhiu a.s. sht pejgamberi i dyt (krahas Ademit a.s.) q pranoi
mesazh hyjnor n Tok, por pejgamberi i par q iu drejtua njerzis
me nj platform t qart monoteizmi dhe q u prball n mnyr k-
mbngulse me idhujtarin (shirkun), amoralin dhe dhunn e vrazhd:

.
. .
.
Na me t vrtet, ua kemi drguar Nuhiun popullit t tij, i cili u tha:
O populli im! Adhurojeni Allahun, ju nuk keni zot tjetr prve Tij!
Un friksohem pr ju nga dnimi n Ditn e madhe! Paria e
popullit t tij than: Na me t vrtet, t shohim ty n humbje t ma-
dhe. Ai tha: O populli im! Un nuk jam n kurrfar humbje, por
4
Dzemaludin Latic, Islam i svjetske religije, I, Sarajevo, 2000, fq. 36-38. Ahmed Beh-
xhet, T Drguarit e Allahut, Prishtin, 2009/ 1430 h., fq. 57 e tutje.
STUDIME 25
jam pejgamber nga ana e Zotit t gjithsis; ju sjell urdhrat e Zotit
tim dhe ju dshiroj do t mir, un di nga Allahu at q nuk e dini
ju. (El-Araf, 59-61).
Mendohet se dhjet brezat e par kan pasuar udhzimet e Ademit
a.s., por pastaj ka pasuar neglizhenca, harresa dhe zbehja e besimit
dhe shtrembrimi nga rruga e vrtet. Ibn Abbasi kshtu e komenton
ajetin mbi idhujtarin e popullit t Nuhiut a.s.: Assesi mos i braktisni
zotat tuaj! Assesi mos e braktisni Veddan, as Suvan, as Jegusin, as
Jeukin dhe as Nesran!
5
Nuhiu a.s., i njohur si robi i cili gjithnj ka falnderuar Allahun,
i ftonte popullin e tij t besojn n Zotin, i cili krijon dhe i cili nuk ka
rival, q pos Tij t mos adhurojn zot tjetr.
Mirpo, ftesa e Nuhiut a.s. nuk dha rezultate. Vetm nj numr i
vogl i pasardhsve t tij iu prgjigj thirrjes pejgamberike. Kt e tho-
t Kurani:
.
... E pak ka pasur t atill, q kan besuar me t. (Hud, 40).
Natyra e popullit t devijuar kishte arritur shkall t lart t degje-
nerimit. Ata prbuznin fen, pejgamberin Nuhi dhe do udhzim e
msim fetar.
Kjo gjendje e pashpres dhe e rnd psikike dhe fizike e Nuhiut
a.s. prball idhujtarve dhe idhujtaris e detyroi Nuhiun a.s. ti drej-
tohet Allahut xh.sh. pr ndihm. Ndihma nga Allahu ishte si vijon.
Allahu xh.sh. e msoi Nuhiun a.s. t ndrtoj nj anije n nj ambient
t that, ku nuk kishte uj (deti, liqen apo lum t madh) dhe e urdhroi
q brenda saj t fus nga nj ift prej t gjitha gjallesave. Brenda saj
urdhroi t futen edhe besimtart. Pas hyrjes n anije, do t pasoj nj
5
Ibn Abbas, Tefsir, pjesa 6, Sarajevo, 2007/1428 h., fq. 225.
Veddai, Suvai, Jegusi, Jeuki dhe Nesrai jan njerz t mir t popullit t Nuhiut a.s. Pas
vdekjes s tyre, me nxitjen e shejtanit t mallkuar, pasardhsit e tyre ndrtuan idhuj n
vendin ku ata patn jetuar dhe i quajtn me emrat e tyre. Pas nj kohe, pasi u harrua dija
pr ta, kta idhuj filluan t adhurohen. N kt mnyr filloi adhurimi si dukuri e prgji-
thshme. Pr idhujtarin e Hixhazit shih: Muhammed Rewwas Qalahxhi, Licnost Boz-
ijeg Poslanika, Sarajevo-Zenica , 1437 h./2006, fq. 13 e tutje.
vrshim i papar deri ather. Kt t vrtet hyjnore kundrshtart e
refuzuan dhe Nuhiut a.s. nuk i mbeti tjetr pos t krkoj fillimin e
zbatimit t krcnimit hyjnor.
Ja si e prshkruan Kurani ngjarjen e Nuhiut a.s.:

.

. .

.
. .

.
.
.
.
.
.

.
.
.
STUDIME 27

.

.
.

.
.
.
Ai (Nuhiu) tha: O populli im, mendoni ju, nse un i prmbahem
dokumentit t qart t Zotit tim, madje Ai m ka dhn nga Vetja m-
shir e ju jeni t verbr pr t, a mund tjua imponojm juve at,
kur ju nuk e dshironi? O populli im! Un pr kt nuk krkoj nga
ju kurrfar pasurie. Mua m shprblen vetm Perndia. E, un nuk
mund ti dboj ata q besojn. Ata do t takohen me Zotin e tyre.
Mirpo, un shoh se ju, me t vrtet, jeni popull q nuk di. O popu-
lli im kush do t m mbroj mua nga Perndia, nse un ata (besimta-
rt) i dboj? A nuk doni t kshilloheni? Un juve nuk dua tju
them: Un kam thesarin e Perndis, as q di t padukshmet, as q
do t them se un jam engjll, as q do tu them atyre, t cilt, syt
tuaj i poshtrojn: se Perndia nuk do tu jap kurrfar t mire. Pe-
rndia di m mir se ka n shpirtrat e tyre. (Sikur un t veproja
ashtu), ather do t isha, me t vrtet, njri nga zullumqart. Ata
than: O Nuhi, ti bre polemik me ne, dhe madje u zgjerove n po-
lemikn ton. Sillna ti at premtim (dnim), nse thua t vrtetn!
Tha (Nuhiu): Vetm Perndia do tua sjell at, nse dshiron, e ju
Atij nuk mund ti ikni. Kshilla ime, nuk do tju bj dobi, edhe sikur
t doja tju kshilloj nse Perndia do tju shkatrroj. Ai sht
Zoti juaj dhe ju tek Ai do t ktheheni. Ose ata thon: Ai (Muham-
medi) e ka trilluar (Kuranin). Thuaj: E nse un e kam trilluar,
mkati im bie mbi mua, e un jam larg nga mkatet q bni ju. Dhe
Nuhiut i qe shpallur: Nga populli yt askush nuk do t besoj, pr-
pos atyre q kan pranuar fen, andaj mos u pikllo pr at q puno-
jn ata, dhe ndrto anijen nn mbikqyrje dhe udhzimin Ton, dhe
mos mu drejto m pr ata q jan zullumqar! Ata me siguri do t
fundosen. Dhe ndrtonte anijen. Dhe sa her q kalonin pran tij
paria e popullit t tij, e prqeshnin at. (Nuhi) tha: Nse ju talleni
me ne, edhe na do t tallemi me ju, ashtu si talleni ju, dhe s shpejti,
me siguri, do t dini, k do ta gjej dnimi poshtrues dhe n k do t
bie dnimi i prhershm. Dhe, kur arriti urdhri Yn, e uji nga sip-
rfaqja e toks nisi t gufoj. Ne tham: Ngarko n anije nga do lloj
gjallese nga nj pal (nj mashkull e nj femr) dhe familjen tnde,
prve atyre q ka qen fjala (e dnimit) pr ta, - dhe besimtart! E
pak ka pasur t atill, q kan besuar me t. (Nuhiu) tha: Hipni n
t! Me emrin e Perndis ajo lundron dhe ndalet! Me t vrtet, Zoti
im sht fals dhe mshirues. Dhe, ajo lundronte me ta npr valt e
mdha e t larta sa malet, ndrsa Nuhiu thrriste birin e vet, i cili
ishte trhequr (anash): O biri im, hip me ne e mos u bn me mohu-
esit! (I biri) tha: Un do t strehohem n bjeshkn, e cila do t m
ruaj nga uji, (e Nuhiu) tha: Sot askush nuk do t kursehet nga
dnimi i Perndis, prve at q e mshiron Ai! E, nj val n mes
tyre i ndau dhe ai (i biri) - u fundos. Dhe sht thn: O Tok, g-
lltit ujin tnd, dhe ti o qiell, ndaloje (shiun)! Dhe uji u trhoq e u
plotsua urdhri (i Perndis), e anija u ndal n malin Xhudij, dhe
sht thn: Le t jet larg populli zullumqar! E Nuhiu iu lut
Zotit t tij dhe tha: O Zoti im, me t vrtet, biri im sht nga fami-
lja ime dhe premtimi Yt, sht i vrtet, e Ti je gjykatsi m i drejt!
(Perndia) tha: O Nuhi, ai nuk sht nga familja jote, ai ka br
pun t keqe (q nuk ka ardhur me ty). Mos m pyet pr at q nuk e
di ti. Un t kshilloj q t mos bhesh nga ata q nuk din. (Nuhiu)
tha: O Zoti im, un mbshtetem te Ti (pr tu ruajtur) nga pyetjet q
nuk i di, e nse Ti nuk m fal dhe nuk m mshiron, do t jem nga
t humburit. sht thn: O Nuhi - zbrit me prshndetjen Ton
STUDIME 29
dhe dhuntit Tona pr ty dhe pasardhsit e atyre q gjenden me ty.
E, disa popujve, Na do tu japim knaqsi (n kt bot), e q pastaj,
do ti godit nga Ne dnimi i dhembshm! (Hud, 28-48).

.
Por, ata, e quajtn gnjeshtar, kurse Ne e shptuam at dhe t gji-
th ata q ishin n anije me t. Dhe i bm ata zvends (t atyre q u
zhdukn) kurse, i fundosm ata q prgnjeshtruan dokumentet To-
na. Shikoje se si ishte prfundimi i atyre q ishin paralajmruar.
(Junus, 73).
Prkundr thirrjes kmbngulse t Nuhiut a.s. thirrjes s tij iu
prgjigj vetm nj numr i vogl njerzish. Kjo ishte e mjaftueshme
q t filloj vrshimi dhe t gjith jobesimtart u prmbytn. Shptuan
vetm besimtart dhe gjallesat n anijen q e ndrtoi pejgamberi Nu-
hiu a.s. Kurani e rrfen kt ngjarje n mnyr mbreslnse dhe
optimiste. Mbetn gjall besimtart. Ndr ta edhe tre djemt e Nuhiut
a.s., Semi, Hami dhe Jafeti, nga t cilt tr gjinia njerzore mban pre-
jardhjen.
6
Kta jan t part q hodhn gurthemelin e nj shoqrie t re feta-
re nga e para me prirje t qart drejt fes s vrtet. Pr shkak t sh-
rbimeve dhe kontributit t tij t vlefshm pr fen islame, ai sht
graduar nga All-llahu ndr pejgambert e dalluar, si nj falnderim q
do t mbeten gjall pr aq koh sa njerzimi t ekzistoj.
7
3) Ibrahimi a.s. dhe mrekullia e tij
6
Dzemaludin Latic, Islam, po aty, fq. 39-40. Ahmed Behxhet, po aty, fq. 78 e tutje.
7
ULUL'AZM ANBIYA' (ARCH-PROPHETS) AND ALL OTHER PROPHETS, sipas:
http://www.ghadeer.org/english/shia/islam_teach/09.htm.
Nga Nuhiu a.s. deri te Ibrahimi a.s. kishte kaluar nj koh e gjat.
Edhe pse shum pejgamber t Zotit, si Hudi, Salihu dhe t tjer, ftu-
an drejt s vrtets dhe drejtsis, politeizmi dhe idhujtaria lulzuan
nga dita n dit dhe m n fund mosbesimi u b tradit universale.
Nga urtia dhe mshira e Tij e pafundme, Allahu e zgjodhi Ibrahimin
pr pejgamber, i cili do t ftonte n braktisjen e s keqes dhe pranimin
e s mirs.
Sipas burimeve biblike Ibrahimi ishte i biri i Tarehut, i biri i Na-
horit. Madje, gjenealogjia e Ibrahimit shkon deri te Semi, i biri i Nu-
hiut. U lind n Babil (Babiloni), m tokn e kaldejve, t cilt
adhuronin shtat yje. Ibn Kethiri thot se n at koh, derisa edhe
banort e Haranit (qyteti ku u shprngul familja e Ibrahimit N. I.)
adhuronin yjet dhe idhujt, t gjith njerzit n Tok qen jobesimtar
pos Ibrahimi, gruaja e tij dhe kushriri Luti. Ibrahimi ishte ai, npr-
mjet t cilit Allahu xh. sh. i mnjanoi ato t kqija dhe e hoqi at ma-
shtrim.
8
Kurani njofton se Allahu e ka prgatitur Ibrahimin qysh n vegj-
li pr nj mision t madh. E pajisi me mendjemprehtsi dhe maturi t
pashoq. Kjo bri q ai t mos bjer n grackat e kohs s tij dhe t
besoj idhujt e popullit t tij.

.

.
Dhe(kujtoje) Ibrahimin kur i pati thn popullit t vet: Adhuroje-
ni Allahun dhe druajuni Atij. Kjo sht m s miri pr ju, nse e dini.
Ju, pos Allahut, me t vrtet, po adhuroni idhuj dhe po shpifni g-
njeshtra. Me t vrtet, ata q po i adhuroni ju pos Allahut, nuk kan
pushtet tju furnizojn juve, andaj, tek Allahu krkoni furnizimin
8
Hafiz Ibn Kethir, Kazivanja o vjerovjesnicima, Zenica, 1420-1999, fq. 147 e tutje.
STUDIME 31
dhe adhurojeni At dhe falnderohuni Atij. Tek Ai do t ktheheni.
(El-Ankebut, 16-17).
Prej astit t konfrontimit me idhujtart Ibrahimi ishte monoteist i
pakompromis. Ai prkundr torturave, prndjekjeve dhe ofendimeve
t pafund nga ana e politeistve zgjodhi ann e dashuris me Allahun.
Ai sikur e dinte se Allahu do ta mbroj nga dhuna e llahtarshme e ba-
shkkombasve t vet. Edhe pse kundrshtart e vendosn n turrn e
drunjve pr ta djegur, zjarri nuk e dogji, sepse Allahu i tha zjarrit
.
O zjarr, bhu i ftoht dhe shptim pr I brahimin! (El-Enbija, 69).
Mospajtimi i Ibrahimit a.s. me gjendjen besimore t popullit t tij
babilonas e solli at n konflikt t hapur me t gjith, madje edhe me
baban-xhaxhan e tij. Prkundr paaftsis s tyre pr ta dnuar at
dhe mposhtjes s tyre nga ai (muxhizet e Allahut), kundrshtart nuk
u pajtuan ta ln t qet, por e dbuan nga vendlindja. Pr kt arsye,
ai mori rrugn duke krkuar vend, ku ai dhe populli q e ndiqte do t
mund ta adhuroj Allahun pa pengesa. N shtegtim e sipr Ibrahimi
a.s. u vendos n luginn e Meks. Pr shkak t prkushtimit ndaj Kri-
juesit dhe kmbnguljes drejt s vrtets, Allahu e quajti Ibrahimin
mik t Tij (Halilull-Llah). Pr m tepr, Allahu i porositi:

.
Dhe, Ne ia kemi dhuruar I shakun dhe J akubin dhe pasardhsve t
tij u kemi dhn pejgamberin dhe Librin, e i kemi dhn atij shpr-
blimin n kt bot. Me t vrtet, ai edhe n jetn tjetr do t jet
prej njerzve t mir. (El-Ankebut, 27).
S kndejmi, Ibrahimi a.s. u quajt baba i pejgamberve, sepse t
gjith pejgambert tjer kan prejardhje nga pasardhsit e tij, Ismaili
dhe Ishaku.
. .
. . .
. . .
. . .
. . .
. .
. .
.
.
. .
. .
Dhe, me t vrtet, nga ithtart e tij sht edhe Ibrahimi, kur Zotit
t vet i erdhi me zemr t pastr, kur babait t vet dhe popullit t vet i
tha: ka adhuroni ju? Vall, a dshironi hyjni t rrejshme n vend
t Allahut? E ka mendoni ju pr Zotin e gjithsis? Pastaj u hodhi
nj shikim yjeve, dhe tha: Un jam i smur. Dhe, ata u larguan
prej tij, duke e ln pas. Pastaj, ai u prvodh te hyjnit e tyre dhe u
tha: A nuk po hani? keni, prse nuk flisni? J u afrua tyre tinzi-
sht, duke i goditur me dor t djatht. Dhe ata (njerzit) nxituan kah
ai. I brahimi tha: Vall, a i adhuroni ju ato q i keni gdhendur (pu-
tat)? E, Perndia u ka krijuar juve, dhe ato q i bni ju. (Jobesim-
tart) than: Prgatitni pr te nj godin(vatr) dhe hidheni at n
zjarr! Dhe ata dshiruan ti bjn dinakri, por Ne i bm ata m t
poshtruarit. (Ibrahimi) tha: Un po shkoj te Zoti im. Ai do t m
udhzoj. O Zoti im, dhuroma nj fmij t mir (e t ndershm)!
Dhe Ne e sihariquam at me nj un t urt. Dhe kur fmija u rrit aq
sa ti ndihmoj n pun, I brahimi i tha: O djali im, kam par
ndrr se duhet t t pres, ka mendon ti? O baba, - tha: vepro
STUDIME 33
ashtu si je urdhruar; njmend do t bindesh, - nse do Perndia, se
un jam i durueshm. Pasi e pranuan q t dy urdhrin, e rrzoi
(djalin) n krah, Ne e thirrm: O I brahim, ti madje e realizove
ndrrn. E, Ne, me t vrtet, kshtu i shprblejm bamirsit, kjo, me
t vrtet ka qen nj sprov e qart! (Es-Saffat: 83-106).
Nj shtje e re n temn Ibrahimi a.s. sht ndrtimi i Qabes dhe
vendi ku do t ndrtohej. Aty erdhi Ibrahimi a.s. me Haxheren dhe t
birin Ismailin.

.
.
(Kujtoje, o Muhammed!) kur Na i patm prgatitur Ibrahimit vendin
e faltores (duke i thn): Mos m prshkruaj Mua shok asgj, dhe
pastroje Shtpin Time pr ata q e vizitojn, q rrin aty dhe q bj-
n namaz, dhe ftoi njerzit n haxhillk, do t vijn ata ty n kmb
dhe (duke shaluar) n fardo deve; duke ardhur prej t gjitha viseve
t largta. (El-Haxhxh, 26-27).
Sipas tradits islame, Qabeja gjendet n mesin e rruzullit toksor.
Ajo sht e vendosur nn Qaben qiellore, e ashtuquajtur Bejtul-
Mamur.
Allahu xh.sh. e prmbushi duan e Ibrahimit a.s., duke e br t
birin e tij, Ismailin gjithashtu pejgamber t Zotit, nga gjinia e t cilit
ka prejardhjen edhe vet Muhammedi a.s.. Gjat jets s ktij t fund-
it, Qabeja srish sht pastruar nga idhujt, dhe ka vazhduar t vizi-
tohet nga haxhinjt pr do vit. Me ndrtimin e Qabes lidhet edhe
burimi i ujit t Zem-Zemit, n luginn e that t Meks.
Po ashtu, nga i biri i Ibrahimit a.s., Ishaku rrjedhin shum pejga-
mber t ardhur te hebraikt: Jakubi, Jusufi, Sulejmani, Musai dhe
Isai a.s.
9
9
Dzemaludin Latic, Islam, po aty, fq. 41-43. Ahmed Behxhet, po aty, fq. 119. Krhs.:
4) Musai a.s. dhe mrekullia e tij
Musai a.s. i prkiste popullit izraelit. U lind n Egjipt, n kohn e
sundimit t faraonit, njrit nga kundrshtart m rigoroz t fes s vr-
tet. Pr shkak t jets tejet dinamike, Musai a.s. trajtohet intensivisht
n Kuran, si pr jetn para shpalljes s Tevratit, ashtu edhe pr pjesn
pas shpalljes dhe bn pjes n mesin e pejgamberve t vendosur.
Allahu xh. sh. n Kuran na ofron t dhna autentike rreth Musait
dhe faraonit:
.

.

.
Ne dot tregojm ty disa lajme mbi Musain dhe Faraonin, ashtu si
ka qen me t vrtet, dhe kt - pr ata q besojn. Me t vrtet,
Faraoni sht madhshtuar n Tok dhe banort e tij i ka n grupi-
me (shtresa shoqrore); disa prej tyre i ka shtypur ua mbyste fmi-
jt meshkuj, e femrat e tyre ua linte n jet. Ai, me t vrtet, ka qen
ngatrrestar. Ne kemi dashur tu bjm mirsi atyre q kan qen t
shtypur n Tok, e ti bjm udhheqs ata dhe ti bjm trashgim-
tar (t pushtetit t Faraonit). Dhe tua mundsojm atyre vendosjen
n Tok dhe tua tregojm Faraonit, Hamanit dhe ushtris s tyre
mu at prej s cils friksoheshin ata. (El-Kasas, 3-6).
Populli i shtypur ishte ai i Musait a.s., Benu Israilt, i cili mban
prejardhjen nga Ishaku, i biri i Ibrahimit a.s. N kujtesn izraelite ru-
hej tradita se nj djalosh nga ky popull do ta rrnoj faraonin. Prandaj,
ky faraon pati urdhruar vrasjen e fmijve meshkuj izraelit. Ky
djalosh ishte Musai, i cili me urtsin e Allahut, do t rritet n pallatin
STUDIME 35
e faraonit. Me rritjen e tij, Allahu e gradoi me shpallje n luginn e
bekuar Tuva, ku pranoi nnt shenja t qarta:

.
Na i kemi dhn Musait nnt shenja t qarta; dhe pyeti bijt e
I zraelit, kur u erdhi t parve t tyre dhe kur Faraoni i tha atij: O
Musa, un t konsideroj ty pr t magjepsur (El-Isra`, 101).
Por, shenjat (ajetet) nuk duhet ngatrruar me shpalljen q Allahu
ia drgoi Musait a.s., sepse shenjat jan muxhize, vepra mrekulluese,
t mbinatyrshme:
.
. .
.
. .
E kur arriti ai te zjarri, u thirr: O Musa, Un, me t vrtet, jam
Zoti yt! Andaj, zbathi kpuct tuaja, se ti, me t vrtet, gjendesh n
luginn e shenjt - t Tuvas. Dhe, Un ty t kam zgjedhur; andaj
dgjo ti at q t shpallet (ty)! Me t vrtet, Un jamPerndia; ska
zot tjetr prve meje; andaj, vetm Mua adhurom dhe kryej nama-
zin, pr t m kujtuar Mua! asti i gjykimit do t arrij me siguri -
at e kam fsheh (nga dokush) kur secili do t shprblehet pr at
(prpjekje) q ka br. Le t mos shmang ty nga ai (ast), ai q nuk
beson n t (Kijametin) dhe q jepet pas epsheve t tij, e t humba-
ssh. (Ta Ha, 11-16).
M pastaj, pasi Allahu i dha shpallje Musait a.s., e urdhroi ti pa-
raqitet faraonit q ai ta pranoj fen e vrtet:
.
Kur Perndia i thrriti Musait: Shko te populli zullumqar. (Esh-
Shuara, 10).
.
. .
shkoni q t dy me argumentet Tona. Me t vrtet, Ne jemi me
ju dhe dgjojm. Shkoni te Faraoni dhe i thoni: Ne jemi pejgambe-
rt e Zotit t botve, lejoni bijt e I sraelit q t vijn me ne! (Esh-
Shuara, 15-17).
Musai a.s. dhe populli i tij luftuan me Faraonin n koh t gjat
me luft argumentesh e nervash, t maltretuar e friksuar, t krcnuar
e dhunuar, q m n fund t fitojn kundrejt tyre. Allahu e ndshkoi
popullin tiran me uri, munges prodhimesh bujqsore, vrshime e
shqetsime t tjera, q n fund t prmbyten n ujin e detit:

. .
.
Ne i bartm izraelitt prtej detit, e ata i ndoqi Faraoni dhe ushtria
e tij nga e keqja dhe armiqsia. E kur e arriti at (Faraonin) prmby-
tja (n det), tha: Besoj se ska zot tjetr prve Atij q i besojn t
bijt e Izraelit dhe un jam mysliman. A, tani (po beson) e m par
ishe rebel dhe ishe prej ngatrrestarve?! Sot do t shptojm ty
trupin tnd, q t bhesh vrejtje pr ata q vijn pas teje. Por, me t
vrtet, shumica e njerzve jan t pakujdesshm ndaj argumenteve
Tona. (Junus, 90-92).
Me nj fjal, Musai a.s. u prball me Faraonin, njeriun mbase m
t fort t bots s athershme. Ai e ngadhnjeu faraonin dhe magjis-
tart e tij. Nga inati por edhe nga natyra e tij gjakpirse, ai e ndoqi pr
vrasje Musain a.s. dhe pasuesit e tij. Mirpo, Allahu xh.sh. i dha Mu-
sait a.s. mrekullin, nprmjet s cils u hap deti pr t kaluar populli
STUDIME 37
i Musait a.s. por jo edhe faraoni me ushtrin e vet. Faraoni dhe ushtria
e tij u prmbytn n ujrat e Detit t Kuq, dhe edhe njher u send-
rtua premtimi i Allahut se Fjala e Tij do t triumfoj gjithmon.
N fund mund t prmbledhim: Musai a.s. n malin Sinaj bisedoi
me Zotin dhe e pranoi shpalljen e Tevratit. Musai a.s. u prball me fa-
raonin, armikun e tij dhe t fes s tij, n mnyr dinjitoze, por t pre-
r dhe kmbngulse. Musai a.s. e liroi popullin e tij nga robria dhe
shfrytzimi shekullor faraonik. Kurani i jep Musait a.s. vend me r-
ndsi t jashtzakonshme. Kto dhe provat tjera jan arsyet q Musai
a.s. hyri n grupin e pejgamberve t quajtur ulul-azm, pejgamber t
vendosur, pejgamber ky, n misionin hyjnor t quajtur pejgamberi -
nubuvet.
10
5) Isai a.s. dhe mrekullia e tij
Asnj personalitet historik nuk sht kontestuar sikurse Isai a.s.
dhe nna e tij Merjemja. Nj pjes e madhe e bots, e sidomos t kri-
shtert dhe myslimant atyre u kushtojn vmendje t posame, da-
shuri dhe respekt t jashtzakonshm, edhe pse pikpamjet e tyre jan
t ndryshme madje edhe kundrthnse.
Merjemja dhe Isai a.s. jan shenja t botve para s gjithash pr
shkak t lindjes s tij t jashtzakonshme. N kohn e lindjes s tij po-
pulli izraelit dhe ata prreth nuk besonin si duhet. Qen preokupuar
me botn materiale n mas t madhe. Pak njerz besonin n Zotin
dhe Botn Tjetr. Pr tua trhequr vrejtjen banorve t vendit Zoti
ua drgoi shenjat e Tij: Merjemen e ndershme dhe fmijn e saj, t
lindur pa burr, me ndrhyrjen e Fjals s Zotit, nga e cila Merjemja
mbeti shtatzn. Ky fmij menjher pas lindjes, n djep, do tu fla-
s njerzve:
10
Krhs.: http://www.ghadeer.org/english/shia/islam_teach/09.htm.

. .

.
.
.

. .
(Kujtoje) kur engjjt i than (Merjemes): O Merjeme! Perndia t
ka zgjedhur ty, t ka pastruar ty, dhe t ka privilegjuar ty mbi t gji-
tha femrat e bots. O Merjeme! Bindju Zotit tnd! Bni sexhde dhe
prulu bashk me ata q prulen! Kto jan lajme t panjohura(se-
krete). Na po ti shpallim ty(o Muhammed). Ti nuk ishe i pranishm
kur ata hodhn short, se kush nga ata do t marr Merjemen n
mbrojtje. Dhe ti nuk ishe i pranishm kur ata grindeshin. (Kujtoje)
at koh kur engjjt i than: O Merjeme! Perndia t sihariqon ty
me nj djal: emrin do ta ket Mesih - Isa i biri i Merjemes, do t
bhet i famshm n kt bot dhe n tjetrn dhe do t jet njri nga t
afrmit e Perndis. Dhe do t bisedoj (Isai) me njerzit edhe duke
qen i vogl n djep edhe duke qen si njeri i rritur, dhe do t jet
nga m t mirt. Merjemja tha: Zoti im! Qysh do t kem un fmij,
kur nuk m ka prekur asnj mashkull? - Ja kshtu - tha: Perndia
krijon t doj Ai. Kur vendos dika, Ai vetm thot pr t: Bhu! -
dhe ajo bhet. (Ali Imran, 42-47).
Isai a.s. kishte nj ngjashmri me Ademin a.s. sepse q t dyt nuk
kishin baba t zakonshm. Por, Isai a.s. kishte edhe disa aftsi t tjera
q e dallonin at ndr pejgambert tjer. Me vullnetin dhe fuqin e
Allahut xh.sh. Isai a.s. i ringjallte t vdekurit, i shronte t verbrit t
lindur t till, i shronte smundjet e lkurs, e zbriti nga qielli sofrn
STUDIME 39
prplot ushqim, e mrekulli t tjera, por mrekullia e tij m e madhe
ishte ngritja e tij n qiell kur ushtria romake prpiqej ta vriste. Tra-
dhtia e Juds nuk pati sukses, sepse e psoi vet.
.

. .
.
Edhe pr shkak t mohimit t tyre edhe pr shkak t fjals s tyre-
akuzave t mdha kundr Merjemes. Dhe pr fjalt e tyre: Na kemi
mbytur Mesihun - Isain t birin e Merjemes, Pejgamberin e Perndi-
s. Por, ata as nuk kanmbytur as nuk e kan var, por iu ka pr-
ngjar atyre (nj person). Ata q bn polemik pr shtjen e tij, ata
me siguri gjenden n dyshim pr t, (Isain). Ata nuk kan ditur kurr-
gj pr t, por vetm u jan mbshtetur supozimeve. Ata, n t vrte-
t, nuk e kan mbytur, por, Perndia e ka ngritur pran Vetes (n nj
vend q nuk e arrijn njerzit). Se Perndia, sht i Plotfuqishm dhe
i Gjithdijshm. T gjith ithtart e Librit, para se t vdesin, - do ti
besojn Isait (q sht Profet, e jo zot); e, n Ditn e Kijametit, ai
(Isai), do t jet dshmitar kundr tyre. (En-Nisa, 156-159).
Pr dallim prej Bibls, Kurani i kundrvihet divinizimit t Isait
a.s. dhe Kurani e quan qllimisht I biri i Merjemes ( )
dhe rigorozisht refuzon iden krishtere t trinitetit.

. .
Rasti i Isait te Perndia, n t vrtet, sht si rasti i Ademit, q e
krijoi prej balts e pastaj tha: Bhu! - dhe ai u b. E vrteta sht
nga Zoti yt, andaj, mos u bn nga ata q dyshojn! (Ali Imran, 59-
60).
Prve tjerash, Isai a.s. pranoi shpalljen e quajtur Inxhili (Lajmi i
gzueshm), n Kuran i quajtur udhzim dhe drit. N kt shpallje
ai tregoi respekt pr Tevratin, por edhe paralajmroi pejgamberin e
Muhammedit a.s.:

.
E kur I sai, i biri i Merjems, ka thn: O bijt e I sraelit, un u jam
pejgamber i Allahut te ju, pr tju vrtetuar Tevratin e shpallur para
meje dhe pr tju sjell lajmin e gzueshm pr pejgamberin, emrin e
t cilit sht Ahmed, q do t vij pas meje; dhe kur ai u solli atyre
argumente t qarta, ata than: Kjo sht magji e qart! (Es-Saff,
6).
Pr vdekjen e Isait a.s. kemi polemika t shumta si ndrmjet jude-
o-kristianve ashtu edhe ndrmjet myslimanve dhe kristianve. Tra-
dita myslimane bazohet n Kuran dhe Hadith dhe dallon nga t tjerat.
Tradita myslimane pohon se Isai a.s. u ngrit nga ana e Allahut, pastaj
do t kthehet n Tok para astit t Fundit.
11
6) Muhammedi a.s. dhe mrekullit e tij
T gjith t drguarit e mhershm t Zotit (nebij dhe resul), pra
edhe pejgambert e dalluar, kan pasur fushveprimtari t kufizuar si
n hapsir ashtu edhe n koh. Allahu xh. sh. ata i ka drguar pr nj
apo m shum fise, pr nj apo m shum popuj, pr nj koh t ca-
ktuar. Porosit e tyre, qofshin flett (suhufet), qofshin librat (kitabet),
me kalimin e kohs filluan t neglizhohen dhe harrohen dhe si rezultat
e ksaj t shtrembrohen. Kjo gjendje e zbehjes apo e mohimit t
shpalljes hyjnore imponoi intervenimin e kohpaskoshm t Krijuesit
me pejgamber t rinj dhe disa her edhe me shpallje t reja. Asnj
11
Krhs.: http://www.ghadeer.org/english/shia/islam_teach/09.htm.
STUDIME 41
flet apo libr hyjnor i mhershm nuk ka arritur deri te ne n formn
e tyre origjinale. Disa jan humbur trsisht e disa pjesrisht, si e ke-
mi gjendjen me Tevratin, Zeburin dhe Inxhilin.
do pejgamber i ri e ka konfirmuar pejgamberin e mhershm, e
ka plotsuar apo e riprtritur Sheriatin. Marr n trsi, ata paraqis-
nin nj familje, si e konfirmon kt edhe Kurani fisnik:
.
Allahu e zgjodhi Ademin, Nuhiun dhe familjen e I brahimit dhe fa-
miljen e Imranit n mesin e popujve. (Ali Imran, 33).
Muhammedi a.s. sht pasardhs i pejgamberit Ismail, t birit t
Ibrahimit a.s. Muhammedi a.s. sht mshir pr tr njerzin dhe
bott, vul e t gjith pejgamberve, i dashur i Allahut:

Thuaj: O njerz, un jam Pejgamber i Allahut pr t gjith ju....
(El-Araf, 158).
Misioni i tij pejgamberik sht kozmopolit duke prcjell mesa-
zhin edhe t shpalljeve t mhershme, si pr shembull: t Tevratit, Ze-
burit dhe Inxhilit ashtu edhe suhufeve t Ibrahimit dhe Musait a.s.:

Na ty(o Muhammed!) ta kemi drguar Librin (Kuranin), me t vr-
tet, vrtetues t librit q e kan prpara dhe dshmues i tij... (El-
Maideh, 48).
. .
Kjo, me t vrtet, ka qen shnuar n flett e mhershme, flett e
I brahimit dhe Musait. (El-Ala, 18-19).
.
sht vrejtje pr njerz! (El-Mudeththir, 36).
..
... Sot ua prsosa juve fen tuaj dhe ua plotsova dhuntin Time
ndaj jush. Jam i knaqur q feja islame t jet f e juaja.... (El-Ma-
ideh, 3).
Nj vler karakteristike q duhet theksuar pr Muhamedin a.s. ku-
ndrejt pejgamberve t tjer sht se fjalt dhe veprat e tij jan quajtur
sunnet, jan shnuar me saktsi dhe jan ruajtur, kurse mirsjellja e tij
dhe zbatimi i mesazhit hyjnor paraqesin shembullin m t prkryer.
Politeistt e Meks q n hapat e par t shpalljes iu kundrvun
Muhammedit a.s. Arroganca e tyre shtrihej n t gjitha fushat e jets.
Prve dhuns fizike, ata Muhammedit i bnin edhe dhun psikike,
me provokime t shumta dhe me krkesa dhe pyetje tejet absurde.
12
Me nj rast, nj nat t kthjellt, kur Hna ishte e plot, politeistt me-
kas krkuan nga Muhammedi a.s. q nse pretendon se sht i drguar
nga Zoti, ta ndaj Hnn n dysh. Muhammedi a.s. i shtrnguar nga
kjo krkes e kundrshtarve, iu drejtua Krijuesit dhe bri me gisht n
drejtim t hns. Pas ksaj, Hna u nda n dy pjes. Prkundr krke-
ss s tyre dhe prgjigjes s Pejgamberit a.s.ndaj krkess s tyre, ata
srish nuk besuan.
Allahu fuqiplot thot:
. .
.
asti afrohet e hna po coptohet! E ata, kur shohin mrekulli, i
kthejn shpinn dhe thon: Nj magji n vazhdimsi! Dhe prg-
njeshtrojn e pasojn dshirat e tyre, por do send sht e caktuar.
(El-Kamer, 1-3).
Prkundr faktit se Kurani nuk sht libr biografish, as enciklo-
pedi historike apo doracak udhzimesh pr probleme t ndryshme
shoqrore, megjithat tri shtje nga jeta e Muhammedit a.s. jan qe-
ndrore dhe meritojn t shtrohen si tema kye, sepse i kan dhn
kthes zhvillimit dhe ecurive shoqrore e fetare n bot. Ato jan:
12
Nexhat Ibrahimi, Bazat e besimit islam (n pritje t botimit n: Logos-A, Shkup).
STUDIME 43
1. Israja dhe Miraxhi (Udhtimi natn n Jerusalem dhe ngjitja n
qiell): Udhtimi natn i Muhammedit a.s. nga Mekja n Mesxhi-
dul-Aksa n Jerusalem dhe brja imam e tij n namaz t gjith pej-
gamberve paraqet lidhjen simbolike t Islamit me t gjith ata
dhe distancimi i tij nga t gjitha shtresimet historike si pasoj e
devijimeve njerzore. Ngjitja (hipja) misterioze por madhshtore e
Muhammedit a.s. n sferat qiellore dhe biseda e tij me pejgambe-
rt m t dalluar, pastaj shikimi i xhenetit dhe xhehenemit, paraqet
ndr t tjera kthimin e njeriut nga vendi nga jan dbuar Ademi
dhe Havaja.
2. Hixhreti (Shprngulja e Muhammedit a.s. prej Meks n Medin):
Kjo dat q ndodhi n vitin 622 e. r. ka rndsi kolosale sepse m
von u mor si fillim i kalendarit mysliman dhe ndikoi n ndryshi-
min e rrjedhave historike n botn e athershme e m von. Po
ashtu, kjo ngjarje solli plotsisht pasqyr t re t msimit islam.
Kto ndryshime n Medin konsistojn para s gjithash n formi-
min e institucioneve islame mbi parimet islame dhe mbi t gjitha
n formimin e shtetit islam, kurse nga ktu filloi shtrirja e Islamit
si lvizje botrore dhe mision kozmik. Hixhreti myslimant i futi
n histori duke e ndryshuar botn drejt parimeve t pandryshu-
eshme, t cilat para njerzis i vendosi Allahu.
3. Beteja e Bedrit: Kjo betej q ndodhi n vitin 624 e. r. (viti II h.)
nuk sht m e madhja pr nga forca e armve dhe lufttarve por
pr nga pasojat q rrodhn n fushn politike, ekonomike, kultu-
rore etj. Pr her t par u vendosn rregulla t lufts dhe paqes, u
ndalua masakrimi i lufttarit t vrar, prmimi i robit t lufts,
kurse robria arrihej me arsimimin e myslimanve. Islami me Mu-
hammedin a.s. dhe Kuranin, i dha bots alternativ t arsyeshme:
n vend t shpats dhe skllavris ofroi kulturn dhe qytetrimin
e fjals, pends dhe shkrimit, kulturn dhe qytetrimin e liris s
mirfillt njerzore.
13
13
Dzemaludin Llatiq, Islam, po aty, fq. 52-53. Ahmed Behxhet, po aty, fq. 551 e tutje.
Nuk duhet shprfillur as shtjen se mrekullit e Muhammedit a.s.
kan qen t karakterit t prkohshm (el-hissijjeh) dhe t tilla kemi
disa dhe t karakterit t prhershm (el-aklijjeh), dhe i till sht Ku-
rani, i cili ka vlefshmri deri n Ditn e Fundit:

.
.
Dhe nse dyshoni n at ka i kemi shpallur robit ton, bjeni ju
nj kaptin t ngjashme si ai (Kurani), madje thirrni edhe dshmi-
tart tuaj, prve Allahut, nse flisni t vrtetn! Po nse nuk e bni,
dhe nuk mund ta bni, ather ruajuni zjarrit t prgatitur pr mos-
besimtart, lnd djegse e t cilit jan njerzit dhe gurt. (El-Beka-
re, 23-24).
14
Prmbyllje
Edhe pse t gjith t drguarit prbjn nj familje, disa prej tyre
dallojn nga disa t tjer. Kta pejgamber t zgjedhur nga numri i t-
rsishm i t drguarve jan quajtur ulu'l-azm, respektivisht pejga-
mber t dalluar, pejgamber t vendosur. Disa nga karakteristikat
kryesore t tyre jan:
- Mbajn prejardhje nga familje t shquara;
- Zotrojn Ligj hyjnor (flet apo libr);
- Posedojn vullnet t fort dhe jan kmbnguls n zbatimin e mi-
sionit t tyre;
- Jan t dalluar nga Allahu n disa aspekte, q m leht ta prmbu-
shin misionin e tyre
15
etj.
14
Vehbi S. Gavoi, Degt e imanit, po aty, fq. 25-30.
15
Salih Karacabey, Ulu'l-Azm Prophets and Their Common Characteristics, sipas:
http://www.lastprophet.info/ulul-azm-prophets-and-their-common-characteristics
STUDIME 45
__________________
Literatura:
1. Ahmed Behxhet, T Drguarit e Allahut, Prishtin, 2009/ 1430 h.
2. Bekir Topaloglu - Yusuf Shevki - Ilyas elebi, Bazat e besimit islam,
Prishtin, 2002.
3. Hafiz Ibn Kethir, Kazivanja o vjerovjesnicima, Zenica, 1420-1999.
4. Ibn Abbas, Tefsir, pjesa 6, Sarajevo, 2007/1428 h.
5. Imam Nuruddin Es-Sabuni, Akaidi maturidij, Prishtin, 2011.
6. Muhammed Rewwas Qalahxhi, Licnost Bozijeg Poslanika, Saraje-
vo-Zenica, 1437 h./2006.
7. Naim Trnava, Akaidi 3, Prishtin, 1999.
8. Nexhat Ibrahimi, Bazat e besimit islam, (pritet t botohet n Logos-
A, Shkup, dorshkrim).
9. Salih Karacabey, Ulu'l-Azm Prophets and Their Common Characte-
ristics, n: http://www.lastprophet.info/ulul-azm-prophets-and-their-
common-characteristics.
10. Dzemaludin Latic, Islam i svjetske religije, I, Sarajevo, 2000.
11. Ulul'azm anbiya` (Arch-Prophets) and all other prophets, n:
12. Vehbi S. Gavoi, Degt e imanit, Prishtin, 2005.
Nexhat Ibrahimi
Most distinguished prophets ( - Ulul-azm)
(Summary)
The sending of prophets (be they rasul or nabi) is an act of compassion and
mercy due to the inability of humans to comprehend all that they see, be it
spiritual or material (from this world or the other).
In Islam all the prophets are equal in principle. They should be revered as
such without exception. Yet, as in the human world, where certain people have
higher social and spiritual status, there are also prophets who have a higher
standing than others. With regard to this, the holy Quran says:
Those messengers - some of them We caused to exceed others. Among them
were those to whom Allah spoke, and He raised some of them in degree (Al-
Baqarah: 253).

STUDIME 47
()
) (
( )

.

253 :
"
"
P P R RV VJ JE ET TO OR RE E
Me rastin e 900-vjetorit t vdekjes s:
EBU HAMID MUHAMMED IBN MUHAMMED
EL-GAZALIU (1058-1111)
Kt vit shnohet 900-vjetori i vdekjes s Ebu Hamid Muham-
med ibn Muhammed el-Gazali (1058-1111). Ska dyshim se Gazali
sht njri ndr figurat m t ndritura t mendimtarve mysliman.
Ky ishte nj teolog islam (mutekelim), jurist (fekih), filozof, kozmo-
log, psikolog dhe mistik (sufi)
1
islam dhe mbetet njri nga dijetart
m t njohur n historin e mendimit sunit islam. Konsiderohet si nj
pionier i metodave t dyshimit (skepticizmit)
2
. N njrn nga veprat e
tij kryesore, ai ndryshoi kursin e fillit t filozofis islame, q ishte e
ndikuar nga filozofia antike greke, duke e drejtuar n nj filozofi isla-
me, n nj metafizik islame, t bazuar mbi shkak-efekt, q ishte ve-
ndosur nga Perndia me ndrmjetsimin e engjjve. Prve puns s
tij t suksesshme pr t ndryshuar kahen e filozofis islame t hersh-
me nga Neoplatonizmi
3
pra q ishte zhvilluar mbi bazn e filozofis
helene, ai gjithashtu i solli Islamit Suni t kohs s tij, nj marrdh-
1
The influence of Islamic Thought on Maimonides, Stanford Encyclopedia of Phyloso-
phy, june 30 2005.
2
Ghazali, The Columbia Encyclopedia,six edition 2006.
3
Neoplatonism (po ashtu thirret edhe Neo-Platonism) (n termin modern njihet per shko-
lle e mendimit fetar t filozofis mistike q u formua n shekullin e 3 p.e. bazuar n
msimet e Platonit dhe nxnsve t tij.., shiko edhe Fjalori i Terminologjis Fetare,
Akademik Dr. Ekrem Murtezai, f.356.
nie t afrt me Sufizmin. Duke zhvilluar nj ndjenj t vlersimit reci-
prok dhe duke hudhur praktikat e mparshme.
4
Kshtu kontribuoi
ndjeshm n zhvillimin e nj pikpamje sistematike t Sufizmit, inte-
grimin dhe pranimin e tij n Islamin e zakonshm. Ai mundi ti pr-
puth, ti ofroj dhe ti rregulloj, gj q deri n at koh kishte nj
antagonizm t theksuar mes tyre. Kt e arriti me kulturn e tij, me
zemrn e pastr, me shpirt t qruar dhe me pozit t ndritur n baz
t besimit t tij t fort. Ai kishte shprehje t mpreht, njohuri t gjer
dhe t gjithanshme. Sistemi i tij ishte i shklqyer, faktet dhe provat e
tij t shndosha e bn ta kaprcej mendimin e tij t kohs. Po ashtu,
Gazaliu gjithashtu luajti nj rol shum t madh n konfirmimin e inte-
grimit t tarikatit me sheriatin, (edhe pse El-Gazali nuk ka ndjekur
ndonj tarikat t veant e as nuk ka ln mbrapa ndonj tarikat sufist
q t pasohet nga nxnsit apo simpatizantt e tij.
5
A i ka kombinuar
konceptet e Sufizmit shum mir me ligjet e Sheriatit. Ishte gjithashtu i
pari q provoi pr t paraqitur nj prshkrim formal t sufizmit n ve-
prat e tij. N veprimtarin e tij gjithashtu ka prforcuar statusin e Su-
nizmit kundr shkollave tjera Batinite (Ismailite), q ishin shfaqur
npr krahina t ndryshme t Persis dhe gjat kohs s Gazalit ishin
prforcuar dukshm. Gazali rreptsisht refuzoi ideologjin e tyre dhe
shkroi disa libra n prgenjshtrimin e Batinijve.
6
Pendat m t shquara gjat shekujve u morn me t. Sipas "veb fa-
qes" s tij "Gazali.org.", theksohet se pr t u shkruan mbi 37 monog-
rafi, u mbajtn mbi 84 disertacione shkencore, 18 tema magjistrature,
e sa e sa hyrje, parathnie librash, studime e vlersime, t shkruara n
gjuht me t rndsishme botrore. Edhe kt vit u organizuan shum
simpoziume dhe konferenca shkencore npr rrethet e qarqeve kultu-
rore e shkencore anemban bots. N Amerik, do t veojm konfe-
rencat shkencore n Universitetin e Ohajos (10-12, 2011) nntor dhe
4
Prof. Tahir Kukaj (Fikret El-Kerame inde Ibni Tejmije. Tem magjistrature n Universi-
tetin e Az-herit.
5
Tahir Kukaj: Fikre el Kerame, po aty.
6
Batinijt apo Ismailit nj nga sektet radikale shiite.
PRVJETORE 51
Universitetin e Jelles prej (9-10, 2011) dhjetor. Kjo dshmon aktuali-
tetin e tij shkencor dhe pas nnt shekujve.
Vite m par edhe dy studiues (klerik) shqiptar ktu (SHBA),
kan shkruar pr t: Imam Vehbi Ismaili ka br parathnien e botimit
t par t librit t tij n gjuhn shqipe "Ballsami i liris", botuar n
Rom, m 1959, dhe Baba Rexhepi n "Bektashizma dhe Misticizma
Islame", botuar n Nju-Jork, m 1970.
Ky dijetar i madh vjen nga Tus-i i Krahines s Horosanit n verili-
ndje t Persis, prej nga doln edhe shum dijetar t tjer q lan
emr n histori si: Ebu Jezid Bestamiu, Hysejn Mensur Hallaxhi, Abu
Said abi el-Hajr, Nizam el-Mulk, Firdevsi dhe Omer Hajjami, duke
qndruar edhe vet n majn e piramids intelektuale.
Pati fatin q t ndjek msimet te msuesit m t mir t kohs.
Msuesit e tij t njohurive fetare ishin (n drejtsi -fikh, teologji-ke-
lam, dhe besim -akaid): Ahmed Ibn Muhamed el-Rdhakni n Tus,
Ebu Nasr el-Isma'ili n Xherxhan, dhe el-Imam el Haremejn Ebu-el
Ma'ali-Xhuvejni n Nishapur.
Ibn Asakir gjithashtu prmend se el-Gazali mori msime pr ha-
dithin e Sahih-el-Buhari nga Ebu Muhamed ibn Sahl al Ahmad-Hafsi.
Pati edhe t tjer shejh, q jan profesort t nderuar po ashtu n ha-
dith si: ibn Ali ibn Nasr 'Ahmed el-Hakimi al-Tusi,' Abd Allah ibn
Muhamed ibn Ahmed el- Havari, Muhammed ibn Jahja ibn Muha-
med el-Suja `i al-Zavzani, hadithit Ebu el Master -Ibn Umeri Fityan
'Ebi el-Hasan el-el Ru'asi-Dahistani, dhe Nasr Ibn Ibrahim el-Makdisi.
Midis prijsve t tij n tasavuf kan qen el-Fadl ibn Muhammed ibn
'Ali el-Farmadi al-Tusi (njri nga studentt e Ebu el-Kasim el Qu-
shajri) dhe Jusuf el-Sexhaxh.
7
7
Sh.G.F.Haddad n (veb: Living Islam, islamic tradicional-imam Al Ghazali).
Jet e shkurtr, me vepra t mdha
Gazaliu u lind n qytetin Tusi
8
, n afrsi t qytetit t sotm Mesh'-
hed, n verilindje t Persis, katr shekuj e gjysm pas Hixhretit dhe
tre vjet pas prqendrimit t Selxhukve n Bagdad, pra m 1058. Emri
i tij ishte Muhamed bin Muhamed, dhe kishte ofiin Ebu Hamid.
Rrjedh nga nj familje e ndershme. Si pohon Taxhud-din es- Subki,
babai i tij "ishte dervish i devotshm q jetonte vetm me at q e fi-
tonte me duart e tij". I ati i tij isht i varfr n pikpamje materiale,
por shum i pasur n shprit. Jetesn e fitonte duke br plhur, disa
studjues mendojn se nga ky zanat e mori edhe mbiemrin El Gazali
(plhurbrs).
9
Plhurn e mndafsht, ai e tregtonte n nj dyqan n
Tus. Historia flet shum pak mbi jetn e prindrve t Gazaliut, nuk na
tregon gjra t shumta mbi t, vetm na informon se babai i ka vdekur
shum i ri, dhe se kishte nj dashuri e respekt t veant pr dijetart
dhe nuk ngurronte kurr tu shrbente pr t fituar simpatin dhe beki-
met e tyre. E kishte br zakon, i ati i Gazaliut-sa her q dgjonte nj
predikues (vaiz) t mir t'i lutej Zotit duke thn: O Zot, m dhuro
nj djal q t bhet predikues i mir dhe dijetar i njohur.
10
Si duket, Ebu Hamidi e trashgoi kt dashuri pr dituri nga i ati,
me ndryshim se pati mundsi t pajisej vet me t, gj kjo q i mungoi
t atit. Gazaliut i vidiq i ati duke qen akoma fmij, bashk me t
vllan e tij Ahmedin
11
, dhe i la nn kujdesin e nj Sufiu t varfr, q
ishte mik i ngusht i veti, t cilit i dha nj pasuri t vogl duke i thn:
"Dshira ime m e madhe ka qen q t msoj, por un nuk e pata k-
t fat, e dua prej teje q ta plotsosh kt dshir n fmijt e mi". K-
shtu shnojn gati t gjith kronikant e biografis s Gazaliut, bazuar
8
Qytet n krahinen e Horosanit ne Iran. Dikur quhej edhe Taberan. M 649 (27 H) My-
slimant e patn liruar m 649 (27H) Mongolt e rrnuan trsisht kt qytet me 1389
(792 H) .N grmadhat e tij esht ngritur qyteti i i ri i sotm Mesh'hed
9
Ka edhe mendime t kunderta rreth ktij mbiemri,shih: V.Montogomeri Vatt "The Gha-
zali The muslim Intellectual "ABC internatiomal group 2002,f.181
10
Imam vehbi Ismaili Ballsami i liris.
11
po aty.
PRVJETORE 53
n autobiografin e tij
12
. Kjo na dshmon se familja e tij ka pasur li-
dhje me rrethet intelektuale t kohs. Dshira, porosia dhe brenga e
babait, q dy djemt e tij t arsimohen n nivelet m t larta, pasqy-
rojn nivelin intelektual familjar, q natyrisht ndikoi n formimin e tij
t mvonshm.
Sufiu, t cilit ia la amanet dy fmijt e tij, e mbajti premtimin dhe
e plotsoi kt dshir t mikut t vet, duke u kujdesur pr rritjen e
Gazaliut me t vllan si n pikpamje kulturore ashtu dhe morale,
por nuk shkoi shum dhe pasuria e vogl q u kishte ln i ati u mba-
rua dhe nuk ishte n gjendje q t'i ushqente, prandaj nj dit u tha:
"Dijeni o djemt e mi, q pasuria juaj q kishit u mbarua, un jam nj
fukara e nuk kam pasuri q t'ju ushqej, prandaj duhet t shkoni n nj
shkoll", gj q ata e dgjuan. Kshtu filloi rruga shkollore e Gazaliut.
Nuk ka shnime pr edukimin e tij t hershm. Por, mosha e rregullt
pr fillimin e shkolllimit ka qen mosha njmbdhjetveare, dhe ai
11 vjet i kishte m 1069.
Ky q n fmijri tregoi nj zell t madh pr msim dhe durim t
pashoq pr t studiuar. Njohurit e para i mori n qytetin e lindjes nga
fusha e drejtsis (fikhut) dhe teologjis (kelamit). Msuesi i par n
vendlindjen e tij ishte dijetari i njohur Ahmed Bin Muhamed er-Redh-
kani. Por, duke qen se dshironte t pajisej me m tepr dituri, e nuk
kishte mundsi m shum n at qytet, vajti n Xhrxhan dhe u b
student i nj dijetari tjetr t mirnjohur, Ebi Naser Ismaili.
Synimi dhe qllimi i msimeve t tij n at koh, ashtu si ka po-
huar edhe vet, ishte i lidhur me shtjen ekzistenciale dhe pr fam
dhe jo pr Allah. Ai do t shkruaj n "Shptimtari nga Humbja":
I shqyrtova motivet e mia dhe arrita deri te prfundimi, se puna
ime nuk ishte e nxitur nga nj dshir e iltr vetm pr t knaqur
Zotin, por n vend t saj, isha i motivuar nga dshira, pr t pasur nj
pozit t lart dhe fam publike. E kuptova me plot bindje
http://www.balkanamerican.org/ se qndroja buz nj bregu me rr t
12
Gazali "El Munkidhu min e d-dalal" (Shptimtari nga humbja), Vatt. e quan autobio-
grafi shpirtrore.
thrmuar, buz nj rreziku t pashmangshm t zjarrit t ferrit, n qo-
ft se nuk do t ndryshoja mnyrn e jetess sime".
13
Ky rrfim i sinqert i Gazaliut, flet vet pr pastrtin dhe karakte-
rin e tij.
N Xhrxhan mbante shnim gjithka dgjonte nga msuesi i vet,
por si duket mjaftoi me kaq, pa prfituar intelektualisht nga ka shkru-
ante dhe dgjonte, pa u kujdesuar t kuptonte dhe t bluante lndn q
kishte marr n shnim. Kt gj na e tregon vet Gazaliu, n librin e
cituar me kto fjal:
14
"Kusart na pren udhn dhe m morn gjith 'kisha me vete dhe
ikn. Un i ndoqa dhe arrita t parin e tyre, i cili m tha: "Kthehu, o i
mjer, n dash t shptosh lkurn!" Un i thash: "T lutem, pr hir
t'Atij q t ka n dor jetn, t ma kthesh antn e vogl, n t ciln
kam gjra q nuk t hyjn ty n pun!".
M tha: "ka ke n t? Iu prgjigja: "Kam n t disa defter n t
cilt kam mbajtuar shnime, emigrova pr t'i dgjuar dhe shkruar, me
ta msoj shkencat e ndryshme". U shkreh s qeshuri me t madhe kry-
ehajduti dhe m tha: "Si paske msuar shkencat q prmbajn? Si du-
ket kur ne ta morm antn ti u mende nga dituria dhe mbete pa
msim!". Mandej urdhroi njrin prej shokve t tij dhe ma dorzoi
antn. Kjo ngjarje la nj prshtypje t thell n shpirtin tim dhe i tha-
sh vetes: "Kt ma drgoi Zoti pr t mudhzuar!" dhe kur arrita n
Tus iu vura me shpirt studimeve pr tre vjet rresht gjersa arrita t'i m-
soj dhe t'i prtyp mir t gjitha shnimet e mia dhe arrita n'at shkall
q po t m vidheshin deftert nuk zhvishesha nga dituria".
15
Pas ktij rasti ai do t pohoj se nuk shkrova asgj tjetr sa u pr-
ket msimeve fetare, para se ti msoja prmendsh dymbdhjet mij
faqe t dijetarve m t mdhenj t Islamit. Dshironte t arrij gjer te
rrnjet e problemeve. Prandaj, ai kishte zotruar pik pr pik, e ki-
13
Po aty.
14
Gadi t gjith biograft e Gazaliut e shfrytzojn kt autobiografi.Un do ta jap sipas
shqiprimit (versionit) t Imam Vehbiut.
15
Imam Vehbi Ismaili "Ballsami i lumturis".
PRVJETORE 55
shte prpunuar kt msim brenda n vetvete.
16
Gazaliu inspirohet nga
ky ballafaqim me hajdutt dhe thot n biografin e tij:
N zemrn time e kuptova se thnia e hajdutit pati nj qllim.
Vendosa se ai ishte i drguar nga Zoti t m msojPas ballafaqimit
me bandn e hajdutve vendosa q ti bj roje vetes time dhe njohuri-
s sime nga takimet e mundshme t llojit t till n t ardhmen. I ka-
lova tre vjet duke i msuar prmendsh t gjitha shnimet q i kisha
akumuluar prderisa vazhdoja me studimet e mia nn kshillat e t
zgjuarit dhe t muarit, Imam Haramejn el Xhuvejni.
17
Pas msimeve t tij n Xhrxhan, u kthye n vendlindje n Tus, ku
qndroi 3 vjet. N vitin 1077-(470 H) kur i kishte njzet vjet shkoi n
Nishapur, q ishte nj qendr kulturore Islame, u regjistrua n kole-
gjin (Medresen ) Nizamijeh. Aty u mahnit nga fama e teologve t
shquar, si Ebu-el-Meali Zijaauddin el-Xhuvejn
18
, i njohur si Imam He-
remejn "imami i dy vendeve t shenjta" (Meka dhe Medina). Al-Xhu-
vejni ishte i biri i profesorit ose ligjruesit t shquar n Nishapur, por
Xhuvejni arriti t bhet m i shklqyer dhe e tejkaloi baban e tij. Pa-
rimisht, Gazaliu ishte nj teolog dhe u regjistrua (u prcaktua ) t stu-
dioj n teologji -ilmul kelam, ndoshta m e vshtira n shkencat
Islamike.
Programi msimor n "Nizamije" n at koh prfshinte teologji-
n, drejtsin, filozofin, logjikn, dialektikn, shkencat natyrore, su-
fizmin etj. Imam Haremejni ishte i njohur pr tolerancn q u bnte
studentve t tij, ata ishin t lir n mendimet e tyre, t guximshm
pr t diskutuar shtje t ndryshme. Kjo e ngazlleu edhe studentin e
ri.
Historiant pohojn se fakulteti i par Nizamije duket t kishte
qen i themeluar n Nishapur para 960, dhe nga kjo kishin rrjedhur
edhe shum t tjera gjat shekullit. Kjo form e themelimit t fakulte-
teve u inkurajua me vrull nga Nizam-al-Mulk, veziri i madh Selxhuk
16
Nga biografia e tij "el Munkidhu mined-dalal....(Shptimtari nga Humbja).
17
Po aty.
18
Xhuvejni autoritet fetar kulturor i kohs.
(n fuqi nga 1063 deri 1092). Ka shnime se ai ishte i pari q dha
"scholarship" - "bursa" pr studentt, mirpo n botn islame ndihma
pr nxns sht shum e hershme. Por, sht e sigurt se ai themeloi
m s paku nnt fakultete n kuadr t Nizamije-s, t prhapura
nga Mosul deri n Herat, dhe ato ishin t financuara pa kursyerje. Ni-
shapuri gzonte dhe jetonte nj rehati nn Selxhuket, q zgjati afro 40
vjet, kurse Bagdadi ishte i mbrthyer n trazira. Si rrjedhoj ishte br
e vshtir puna akademike. Ndoshta, kjo situat kishte ndikuar q ni-
veli i ngritjes akademike n rajonin e Nishapurit, t ishte n mesin e
m t lartve n botn Islame.
Al-Gazali mbeti n Nishapur deri n vdekjen e al-Xhuvejni-t, n
gusht t 1085. Ky ishte i pajisur me nj kujtes t jashtzakonshme,
zgjuarsi t rrall, durim t pashoq pr t hetuar dhe studiuar, kshtu
q nuk shkoi shum dhe u shqua si studenti m i zoti i ktij profesori
t famshm, nn kujdesin e t cilit studioi prej viti 1078 e deri me
vdekjen e msuesit tij m 1085. N vitet e fundit e ndihmonte at n
msime (u b asistent i tij). Prandaj, na rezulton se Gazaliu kishte nj
shkollim aq t mir sa q dokush mund ta kishte lakmi n botn Isla-
me. Gjat ksaj kohe fama e Gazaliut kishte marr dhen.
Por m 1085, Imam Haremeni vdes. T gjith pritnin se Gazaliu
do ta zevndsoj msuesin e tij t dashur e t muar, por befas ai e
lshon Nishapurin dhe shkon n Bagdad. Ather i kishte vetm 28
vjet, ishte plot ambicie, plot energji dhe kishte nj autoritet t lart si
dijetar Islam. N nj debat shkencor n t cilin Gazaliu, si zakonisht
tregoi urtsi dhe dominoi kuvendin, ishte i pranishm edhe veziri Sel-
xhuk Shah Maliku. (Ky sundoi n periudhn 1072-1092/ 465-85 H.)
Veziri pasi e kishte dgjuar nj debat t tij me student t tjer, ishte i
mahnitur me paraqitjen e diskutimin e tij dhe i mbetn n zemr fjalt
e Gazaliut. Veziri ishte i mirnjohur pr dashurin q kishte pr ditu-
rin dhe respektin q kishte pr dijetart, ndaj pa u vonuar, e thirri Ga-
zaliun n Bagdad, Gazaliu shkruan:
Isha ftuar t prezentohem para vezirit Nizam Al mulk, q ishte
ministri kryesor i Selxhukut Sultan Malik Shah. Atje iu bashkangjita
teologve dhe ekspertve t tij legal.
PRVJETORE 57
Veziri i kishte br nj pritje vrtet madhshtore.
Abu Hamid Muhamed, student i ri, mir se erdhe. Kam dgjuar
shum pr rrugn tnde t drejtsis, dituris dhe filozofis, dhe nuk e
besoja plotsisht derisa e pash me syt e mi, ku dgjova debatin q
solle argumente t bindshme, ku m binde dhe mua. Abu Hamid Mu-
hamed, e adhuroi mnyrn se si jeni mendjehapur, aftsin tnde n
fjalime, dhe arsyet e bindshme q ju sillni. Kam deshir q dituria juaj
t bhet pjes e nj audience m t gjer. Kam menduar pr kt
pun, dhe sot jam i bindur q t emroj udhheqs t Fakultetit t Te-
ologjis (ilmul kelamit) Nizamije n Bagdad. Q tiu msosh stude-
ntve dhe atyre q jan t etur pr dituri.
19
Kshtu, ai n vitin 1091 e zgjodhi pr t dhn msime n kolegjin
Nizamije
20
t Bagdadit, q ishte njra ndr qendrat m t njohura
kulturore t asaj kohe. Detyr kjo q lakmohej nga secili dijetar i fa-
mshm i kohs, por u jepej vetm atyre q ishin shum t shquar n
fushn kulturore. Teologjia (Ilmul Kelami) e asaj gjenerate kishte shu-
m kundrthnie, por Gazaliu ishte i veant. Trhiqte me qindra nx-
ns nga vende t ndryshme q grumbulloheshin n turma t mdha
pr t dgjuar msimet e tij. Ky prmbushi shum mir misionin me
t cilin u ngarkua, studentt derdheshin si ujt n klasat e tij n degt
e ndryshme t kulturs s njohur ather, sa q arriti t kishte rreth tij
m tepr se 300 student. Shum prej dijetarve trokitnin portn e tij
pr t diskutuar probleme t ndryshme shkencore dhe pr t marr
mendimet e tij.
Si profesor i akademis u popullarizua shum dhe arriti nj fam
t mdhe. Mori edhe titullin e nderit "Huxhetul Islam" Garantues, Vr-
tetues i Islamit dhe tituj t tjer. Mendimet e tij respektoheshin jo ve-
tm nga fetart por edhe nga politika, masa e gjer dhe intelektualt.
Kur e arriti nivelin m t lart shkencor t nj intelektuali, t nj
dijetari dhe mori mirnjohje nga dijetar e sundues, pati simpatin dhe
besueshmrin e shkenctarve t metropoles s athershme si ishte
19
Teksti sht marrur nga filmi i prkthyer nga forumi shqiptar (vebsiti).
20
Nizamije ishte themeluar ne Bagdad 1065-67/ hixhrije 458-60.
Bagdadi,
21
pikrisht n kt koh ai vendos t trhiqet n nj vetmi t
plot dhe ta lr Bagdadin.
Gjat ksaj kohe, si profesor n kt kolegj, kur fama e tij dita-di-
ts shtohej, Gazali gradualisht filloi t bhej skeptik, dhe pas katr
vjetve arriti kulmin e dyshimit, jo vetm n teologji por dhe n do
deg tjetr t kulturs dhe t filozofis.
N kt koh ndodhi edhe nj ngjarje tragjike. N nj atentat ia
vrasin prkrahsin e Gazalit, vezirin Nizam Al Mulk dhe nuk ishte e
qart se kush qndronte prapa vrasjes (supozohej n batinij), El-Gaza-
li mund t ket qen i ndikuar nga kjo ndodhi q t filloj dhe ta rivle-
rsoj mnyrn e jetess q po bnte n Bagdad. "Jo n at se far
besoja, por n mnyrn se si po jetoja jetn time. Nj jet q isha i rre-
thuar nga do an me nj bot materiale. Pavarsisht suksesit, pasu-
ris dhe statusit q kisha arritur, dyshimet mu kthyen".
Lidhur me ndrrimin e pozicionit t Gazaliut, kronikt po ashtu e
shnojn edhe kt rast: Nj dit prderisa El-Gazali ishte duke dhn
msime, vllai i tij Ahmedi, hyn n klas, ku ia ndrpret msimin du-
ke i thn: Ti ua zgjate dorn atyre kur ata nuk kishin vullnet t
ecnin prpara, por vet ke mbetur mbrapa, prderisa ata kan prpa-
ruar. Ti ke marr rolin e nj keshilldhnsi, por ti nuk pranon kshi-
lla. Ti flet, por nuk dgjon. O gur q mprehe, edhe sa koh do t
mprehsh hekurin, por nuk do e l veten t mprehesh"
Por, kronikt e tij pohojn se Gazali nuk filloi duke e detyruar vet-
veten n kt ecje drejt dyshimit. Dyshimi i vinte vetvetiu n mendjen
e tij. Ather ai filloi t vr n pikpyetje pseudo-sigurin. Ai e ku-
ptoi se duhet ta zhbj vetveten se i duhet ta riformoj vetveten, t ka-
loj prmes nj transformimi shpirtror, ta ndryshoj jetn e tij dhe
mnyren e t menduarit. Ai dshiroi t sakrifikoj t gjitha pr hir t
bindjes, vrtetimit apo siguris. Gazaliu kishte aftsi dhe vullnet t sa-
krifikoj n mnyr q t arrij t marr diturin. Njeriu i rndomt
nuk e arrin kt. Njeriu arrin njohurit e larta (mearifetin) vetm n
qoft se e hap zemrn te Zoti, q do t thot ti vdessh vetes apo
21
Salih Collakoviq, "Ebu Hamid El Gazali Ihja Ulumid-din" Libri I, Sarajev 2005 f.21.
PRVJETORE 59
egos, ti vdessh bots prreth teje. Dhe ajo ishte q arriti ta bj Ga-
zaliu. Merifeti sht njohja s afrmi mir e Zotit t Madh, i cili pr-
fshin do gj n esencn e Tij. Pra, merifeti sht njohja mir e Zotit
t Madh dhe cilsive t Tij.
22
Nj luft zhvillohej midis zemrs dhe koks sime, dhe eventuali-
sht u smura fizikisht. Ishte nj koh shum e vshtir hutimi. Smu-
ndja m zgjati afro 2 muaj, gjat s cils koh u bra praktikisht nj
fols skeptik, edhe pse jo n principe apo n shprehjen e jashtme. ...
Por, n fund Zoti m shroi. E gjeta veten t rikthyer n shndet dhe
balanc, kshtu q mu b e mundur t pranoj t vrtetn e nevojshme
t intelektit. Fitova besimin n karakterin e siguris dhe besimit t in-
telektit. Ky shrim nuk erdhi pas nj demonstrimi sistematik apo t
ndonj argumenti, por nga nj Drit q Zoti i madhrishm e hodhi
mbi gjoksin tim. Kjo Drit sht elsi i njohuris m t madhe.
23
Trheqja nga bota materiale - rruga drejt vetmis
Ai erdhi te prfundimi se e gjith kjo njohuri intelektuale, sht n
fakt vetm nj kamuflim, nj mask e injorancs, sepse ai mendoi se
gjja m injorante e sendit dhe m kryesore sht vetvetja. Ai me t
vrtet e gjen veten n at shkall t krizs, ku e kupton se ai sht
mortal, se ai do t vdes, dhe shtronte pyetjen: a jam prgatitur pr k-
t udhtim?. Dhe kjo sht e vetmja kriz reale sipas tij, q ka ndonj
kuptim pr do njeri. Prandaj, ai u ndesh prball nj krize t vrtet
ekzistenciale t gjendjes s njeriut, q sht mortaliteti.
Pr gjasht muaj me radh vazhdimisht hidhesha midis dshirave
t bots dhe lngimit tim pr jetn e prhershme. M n fund kjo -
shtje nuk varej m nga un por u b nj detyrim. Zoti ma bri gjuhn
time t thahet, kshtu q nuk isha n gjendje t ligjroja. do dit mu-
ndohesha me gjith fuqin time q ti kenaq nxnsit e mi duke u dh-
22
"Baba Rexhepi Misticima dhe Bektashizma Islame" f.58.
23
Shptimtari nga humbja.
n ligjrata, por gjuha ime nuk mund t nxirrte asnj fjal, dhe as q
mund t arrija asgj!.
Ai ra n n kriz mentale, n nj kriz intelektuale, dhe graduali-
sht u shndrrua n nj kriz psikologjike, q filloi t ndikoj n ngr-
nien e ushqimit, n apetitin pr gjum dhe ra n nj smundje t
rnd.
E kuptova me plot bindje se qndroja buz nj bregu me rr t
thermuar, buz nj rreziku t pashmangshm t zjarrit t ferrit, n qo-
ft se nuk do t ndryshoja mnyrn e jetess sime. E dija se rruga e
Sufinjeve prmbledh besimin intelektual dhe veprimet n praktik.
Kto veprime marrin formn e pastrimit total t pengesave n shpirt,
pr ti zhveshur karakteristikat themelore dhe veset e pamoralshme.
N mnyr q zemra t arrij lirin nga do gj q nuk sht Zot.
Besimi intelektual ishte i leht, por u b e qart n mua se ka e
dallon Sufizmin n veanti nuk mund t kuptohet vetm duke e studi-
uar, por vetm me nj prjetim t drejtprdrejt, me ekstaz dhe me
nj transformim moral. Sufinjt nuk ishin njerz t fjalve por t pr-
jetimit. Nuk m kishte mbetur m shpres nga nj plag e ardhshme
po t mos mund t arrija t jetoj nj jet me vetdije-Zoti, dhe t trhi-
qem nga dshirat e pafryta. Arrita t bj at q mjekt e mi nuk mund
t bnin, arrita ta shroj veten time, dhe ky shrim ishte absolut. Ua
shprndava varfnjakve pasurin q kisha, duke mbajtur pr vete ve-
tm aq sa t m mjaftoj pr udhtimin q do t merrja dhe pr t
mbshtetur familjen q do ta l mbrapa, pasi q nuk prisja t kthehem
m n Bagdad.
Ai la mbrapa t gjitha, kushtet e mira dhe suksesin q kishte arri-
tur, la mbrapa t qenit afr me halifin n kryeqytetin e Islamit, la
mbrapa famn q kishte arritur, i la t gjitha, n mnyr q t zbuloj
t vrtetn, n mnyr q t bhet real me vetveten dhe t kuptoj
natyrn e realitetit hyjnor. Kur njeriu fillon nj udhtim t brendshm
n drejtim t shpirtit, sht mir q njkohsisht njeriu t filloj nj
udhtim t jashtm n bot. Kur njeriu udhton me vetdije, ai arrin te
realizmi, sepse shtpia e njeriut nuk gjendet n ndonj rrug t vea-
nt, por sht n Zotin. Prandaj, nj udhtim i jashtm konsiderohet
PRVJETORE 61
nj mbshtetje shum e mir e udhtimit t brendshm, dhe kt d-
shironte ta bnte Gazaliu.
Nuk i bhej m t jepte msime, dhe pa pritur, n vitin 1095 la
detyrn e profesorit, la qetsin q gzonte nga ofiqi i tij, u nda nga
familja dhe shkoi duke u endur qytet m qytet pr t gjetur prehjen
shpirtrore dhe qetsin mendore, duke e kaluar kohn n lutje dhe
meditacion. Biograft e tij kan shnuar disa teza interesante pr
shkaqet q e shtyn Gazin t trhiqet n botn e meditimit. Disa me-
ndojn se Gazaliu u largua nga Bagdadi nga frika e hakmarrjes s Ba-
tinijve. E theksuam edhe m lart se antart e ktij sekti kishin br
atentat n Nizam el Mulk, e nj muaj m von edhe n shah Melikun.
N shnjester t tyre ishin edhe shum intelektual dhe personalitete
n Bagdad. Pikrisht n kt koh, halifi i athershm abasit, Ahmed
b.el-Muktedi Billah, i njohur si "el Mustez-har"
24
kishte krkuar q t
bj nj kritik ndaj msimeve t Batinijve, q ishin sforcuar shum.
Kt ide Gazali e kishte pranuar dhe i publikoi n vepren tij "el Mu-
stez-har". Kjo ishte kritika m e rrept q i kishte br ndokush deri
n at koh.
Disa t tjer mendojn se kishte nj mosmarrveshje mes Gazaliut
dhe halifit Musteh-zar, ndaj vendosi q t trhiqet nga Bagdadi. T
tjert mendojn se fama dhe popullariteti i tij i madh kishin krijuar nj
urrejtje dhe nj neveri ndaj tij, dhe ai mendoi se nuk sht m i pr-
shtatshm pr at rreth.
25
Sido q t jet, Gazaliu kishte dashuri pr je-
tn shpirtrore, dhe ai do t plqente t ekspozoj veten n kt rrafsh,
n t njjtn mnyr si kishte vepruar n rrafshin filozofik, duke
studiuar me prirje akademike, por ai kuptoi se Sufizmi ishte dika tje-
tr ishte ekzistencial, dhe se ai nuk mund t arrij nj kuptim t plot
t tij pa e vetpraktikuar at, si nj mnyr jetese. Kshtu ai ndrmori
24
El Mustez-har Billah, ishte i 28 halif nga dinastia Abasite.
25
Salih Collakoviq, parathnie n prkthimin e Ihjauulumidin n boshnjakisht, Sarajev
2005, libri par, f.21.
nj vendim t guximshm, braktisi profesionin e tij prej akademiku
dhe u fut n sufizm.
26
Ai u trhoq nga bota fare dhe i vetmuar merrej me lutjet e Zotit.
Dhe duke mos menduar ti rezistonte ksaj dashurie, vendosi dhe iu
shtrua jets shpirtrore. Shkoi n Jerusalem, Aleksandri, Damask dhe
kreu detyrn e haxhillkut n Mekke, sikundr vizitoi dhe Medinn.
Publikisht lajmrova q kisha vendosur t shkoj haxhillk n Meke.
Por, privatisht u prgatita t udhtoj pr n Siri. Mora kto masa para-
prake nga frika q halifi dhe kolegt e mi do t kundrshtonin vendi-
min tim.
El Gazali i kalon dhjet vjett m t mira t jets s tij n kt
udhtim. Nuk dim saktsisht se cilat kan qen aktivitetet e tij. Ai me
siguri bri haxhillkun n Mek nj vit mbas largimit nga Bagdadi,
por kaloi koh edhe n Jerusalem. Dihet gjithashtu se ai kaloi shum
koh i trhequr n nj knd n xhamin e madhe Emevite n Damask.
Ky vend sht i njohur dhe vizitohet edhe n kohn e tanishme. Me
siguri se ai i prcolli gjurmt e Sufinjeve t Islamit, q thjesht ishin t
vendosur ti ndrpresin prkohesisht lidhjet e tyre me botn dhe dshi-
ronin ta gjejn Zotin n natyr duke udhtuar npr shkrettir, pyje
dhe rajone malore, duke besuar n Zot pr ti mbajtur ata, dhe pander-
prer duke u munduar pr t mbajtur n mendje dhe medituar n bu-
kurin e krijesave t Zotit, dhe duke u prpjekur pr t kujtuar Zotin
prmes recitimeve t Kuranit, prmes lutjeve, prmes agjrimit t
shumt, prmes takimit me njerz t mrekullueshm, njerzve t urt,
t menqur dhe t shenjt q shpesh jetonin prkohsisht n shkrettir
dhe pranonin nxns.
Ia kushtova vetes sime tr kohn pr ta pastruar shpirtin, pr ta
prmirsuar karakterin, pr ta lar zemrn n prkujtime konstante t
Zotit. E vura n praktik far kisha msuar nga studimi i misticizmit
nga leximi i librave.
26
Vat Montgomery Vatt (Universiteti i Edinburgut): Al-Ghazali The Muslim Intellectual,
publikuar m 2002 nga ABC Intenational Groupf.176.
PRVJETORE 63
Gazaliu iu prvesh sufizmit jo vetm duke e njohur si rrug, e cila
t shpjer dhe t ofron te Zoti, me ann e mnyrave t njohura t saj,
por i dhuroi fryms mistike gjith jetn e tij dhe e prqafoi si duhet.
"Qndrova n Damask pr dy vjet, duke br asgj prve kultivi-
mit t t panjohurs n vetmi. Trhiqesha n xhamin Emevite, hipja
lart n minare t xhamis duke kaluar tr ditn i mbyllur q t jem n
vetmi.
Njra prej gjrave m me rndesi sa i prket udhtimit n misti-
cizm apo nj prjetimi direkt t realitetit, sht se pr Imam El-Ga-
zaliun ky prjetim ishte nj shkenc. Sepse n rrnjt e shkencs sht
aftsia pr t duplikuar eksperimentin. N qoft se eksperimenti mund
t duplikohet apo vrtetohet, ather si rrjedhoj kemi rezultate shke-
ncore. Ai dshiroi q t vrtetoj, se a jan t vrteta kto prjetime q
mistikt i kan deklaruar, ti ken prjetuar. Njri mund t thot se
Gazali ishte nj shkenctar eksperimentues dhe i dha detyr vetes, se
n qoft se marr kt rrug a mund t duplikoj at q mistikt kishin
pretenduar, dhe me sakrifica t mdha ia arriti ktij qllimi. Pra, me
nj prjetim personal u bind n vrtetsin e ksaj shtjeje.
Gjat ksaj kohe t vetmis mu shfaqn gjra t panumrta dhe
t pafundme. Vetm kaq do t them n menyr q t tjert t ndihmo-
hen. E kuptova n mnyr t sigurt se mbi t gjith jan Sufinjt q
mbajn rrugn e Zotit. Jeta e tyre sht jeta m e mir, metodat e tyre
jan metodat m t shndosha, karakteri i tyre sht karakteri m i pa-
str. Ne fakt nse njeriu do ti bashkonte aftsit e intelektualve,
zgjuarsin e t zgjuarve dhe gjith diturin e studentve dhe nga ky
bashkim t mundohen t gjith s bashku pr t gjetur dhe ndryshuar
vetm nj gj n sjelljen dhe etikn e sufinjeve dhe ta zvendsojn
at gj me nj gj m t mir, asnj mnyr apo rrug pr t br nj
gj t till nuk do t mund t gjendej. Sepse t gjitha veprimet e tyre
t jashtme dhe t brendshme i kan msuar nga drita e qoshit t ngro-
ht t Profetsis. Dhe prtej drits s Profetsis nuk ka asnj drit
n tok prej nga dituria mund t arrihet.
N praktik Dhikri (Prmendja) apo prkujtimi i Allahut sht i
domosdoshm, por mistikt mendojn se gjat ktij prkujtimi, Zoti
n mnyr misterioze bhet prezent n emrin e tij, dhe me kujtimin
konstant, jan n gjendje t afrohen afr hyjnores. Kjo sht edhe al-
kimia (lumturia) q Gazali krkonte n mnyr q ta pastronte zemrn
dhe t transformonte vetveten. Kshtu ai prvetsoi Sufizmin, me an
t t cilit gjeti qetsin shpirtrore q krkonte dhe prehjen mendore.
Duke folur mbi zhdukjen e dyshimit n kt periudh t jets s tij,
Gazaliu n biografin e tij "Shptimtari nga Humbja", mbasi flet mbi
periudhat e ndryshme q kaloi gjat jets s tij t dyshimit, tregon se
shptimi nga errsira e dyshimit dhe dalja n drit e besimit nuk i
erdhn nga provat dhe argumentat "...por nga Drita q Zoti shkaktoi
t deprtonte n zemrn time, Drit q shklqen hyrjen n t gjitha
diturit. T mendojm se sigurimi vjen vetm duke u bazuar n
argumente formale sht t kufizojm mshirn e pafund t Zotit."
Nj luft zhvillohej midis zemrs dhe koks sime dhe eventuali-
sht u smura fizikisht. Ishte nj koh shum e vshtir hutimi. Smu-
ndja m zgjati afro 2 muaj, gjat se cils koh u bra praktikisht nj
fols skeptik, edhe pse jo n principe apo n shprehjen e jashtme.
Por, n fund Zoti m shroi. E gjeta veten t rikthyer n shndet dhe
balanc, kshtu q mu b e mundur t pranoj t vrtetn e nevojshme
t intelektit. Fitova besimin n karakterin e siguris dhe besimit t
intelektit. Ky shrim nuk erdhi pas nj demonstrimi sistematik apo t
ndonj argumenti, por nga nj Drit q Zoti i madhrishm e hodhi
mbi gjoksin tim. Kjo Drit sht elsi i njohuris m t madhe.
27
Gazali duke i referuar hadithit t Profetit a.s. flet pr nj natyr t
pastr duke prdorur fjaln fitra (natyrshmri) q nnkupton fitre-
tul islam. Fitra do t thot natyra njerzore, q sht origjinaliteti rr-
njesor apo fillimi i natyrs s njeriut. Njeriu ashtu si ishte krijuar n
fillim nga Zoti. Dhe n qoft se pyet nga ka prbhet ky origjinalitet,
njeriu mund t thot se Dashuria e Zotit, Adhurimi i Zotit, njeriu sht
krijuar pr Zotin. Pr nj adhurim m t lart ose nga nj shkall m e
lart e adhurimit t Zotit. Ndaj, njeriu si qenie njerzore n radh t
27
T gjitha citatet e Gazaliut jan nga "Path to sufism his deliverance from error", Boti-
mi i tret Fons vitae, Louisville, Kentucky 2006.
PRVJETORE 65
par, do t thot ta njoh Zotin, kjo nnkupton intelektin q Zoti i ka
dhuruar njeriut n mnyr q ai ta njoh At. Kjo njohuri natyrisht
sht identifikimi i t Njohurit dhe njohsit. Njeriu mund t thot
kshtu: Njeriu sht br pr kt bashkim. Pr kt arsye them se
nga natyra njeriu sht adhurues, ashtu si u krijua nga Zoti. Por, sipas
Gazaliut njerzit nuk jan n nj shkall aftsie pr ti nxn njohu-
rit. Disa jan t fort e disa jo! Prandaj, ai q nuk ka aftsi duhet t
mjaftohet vetm me Kuranin dhe me fjalt e urdhrat e Profetit dhe t
mos shkojn m tutje dhe t merren me filozofi. Sepse t krkoj e t
gjej thelbin e parimeve fetare nj njeri i thjesht, sht sikur t hyj
n det dhe t mos dij t notoj.
28
Gazaliu ishte njri nga t part q identifikoi dhe ndau n pes
motive shqisat e jashtme. (dgjimi, shikimi, nuhatja, shijimi dhe pre-
kja).
"Iu rreka me plot seriozitet vzhgimit t dhuntive ndijore dhe t
domosdoshmrive t arsyes, pr t par se a ekziston mundsia q
edhe vet un t dyshoj n to. Nj analiz e gjat e dyshimit m shpuri
deri aty q m nuk mund t besoja n besnikrin e dhuntive ndijore.
Dyshimi n to m kaploi dhe sikur thoshte: "Prej nga ky besim n
dhuntit ndijore? Shqisa m e fuqishme sht shqisa e t pamurit dhe
kur t drejtohet kah hija, ajo sheh se hija qndron n nj vend dhe nuk
lviz, andaj nxjerr prfundim se aty nuk ka lvizje. Pastaj, me an t
eksperiencs dhe soditjes, nj or m von, kupton se hija lviz, por
ajo nuk lviz prnjhersh dhe aty pr aty, por suksesivisht dhe pak
nga pak, kshtu q kurr nuk sht n gjendje t palvizshme. Ajo shi-
kon yllin n qiell dhe e sheh se ai sht i vogl, jo m i madh se mo-
neta, ndrsa argumentet gjeometrike flasin se ai sht m i madh se
Toka. "N kt rast dhe n raste t ngjashme t perceptimeve shqiso-
re, shqisa si gjykatse sjell gjykimin e vet, mirpo arsyeja e rrzon at
dhe tregon sheshit pavrtetsin e gjykimit shqisor, i cili assesi nuk
mund t mbrohet. Thash:
28
Shih Bektashizma dhe misticizma islame f.58.
"U shkatrrua besimi im edhe n dhuntit ndijore. Ndoshta sht e
mundur t'u besohet dhuntive t arsyes, t cilat jan parim i par...
"Por, shqisat prgjigjen: "Prse je i sigurt se besimi yt n dhuntit
e arsyes nuk sht i njjt sikurse ai n dhuntit ndijore; sepse neve na
pate besuar, por erdhi gjykatsi (arsyeja) dhe na prgnjeshtroi. Po t
mos ishte gjykatsi (arsyeja) ti edhe m do t na konsideroje si t vr-
teta. E, ndoshta mbrapa gjykatsit-arsye ekziston ndonj gjykats
tjetr i cili, po t paraqitej do t tregonte sheshit mosvrtetsin e gjy-
kimit t arsyes, si u paraqit gjykatsi-arsyeja e tregoi sheshit mosvr-
tetsin e gjykimit t shqisave. Fakti se nj vrojtje e till nuk sht
duke u paraqitur, nuk do t thot se ajo sht e pamundur..."
"Kjo nuk ndodhi pr shkak t parashtrimit t argumentit apo dis-
kutimit t arsyeshm, por duke i falnderuar drits, t ciln Zoti i La-
rtmadhrishm e futi n shpirtin tim. Kjo drit sht els i shum
konceptimeve. Ai i cili konsideron se zbulimi prehet n argumentet e
shkruara, ai e kufizon mshirn e pakufishme t Zotit t Lartmadh-
rishm".
Veprimtaria e tij
Mbasi doli Gazaliu nga errsira e dyshimit n dritn e besimit me
ndrmjetsin e eksperiencs sufiste, u muar edhe disa vite me msim
n qytete t ndryshme dhe filloi t hedh n letr eksperiencn e tij,
duke shkruajtur libra t ndryshme, prve atyre q kishte shkruar pr-
para n teologji, moral dhe jurisprudenc.
Enciklopedia britanike shnon q Gazaliu ka shkruar 69 vepra n
subjekte t ndryshme.Gati t gjith biograft theksojn se numri i tyre
sillet aty kah 70. Vet Gazali n njrn nga letrat e tij q ia kishte dr-
guar Sulltanit Sanjar el Melik Shah, n vitet e fundit t jets s tij, ki-
shte prmendur numrin e veprave t tij "m shum se 70", Megjithat,
n literatur prmendet se ekzistojn m shum se 400 libra q sot i
atribuohen atij.
PRVJETORE 67
Kshtu q kur bhet fjal pr numrin e sakt t veprave t Gazali-
ut, kritikt, historiant dhe biograft nuk mund t pajtohen n nj nu-
mr t vetm t tyre.
Ka dy arsye pr ket. Humbja e disa veprave t moshs s rinis
s tij, posarisht gjat shkollimit n "NizamIje" n Nishapur, ku filli-
misht ishte nxns e pastaj edhe asistent i alimit t njohur Xhuvejnit.
Kjo do t ishte edhe fillimi i interesimeve filozofike t tij.
Perudha e dyt sht jeta e tij n Bagdad dhe puna n "Nizamije".
Nuk dihet se sa vepra ka shkruar n at periudh. Por, kuptohet logji-
kisht se ka shkruar vepra q trajtonin probleme filozofike, pastaj ve-
prat kritike n t cilat Gazaliu gjykonte idet q ishin n kundrshtim
me Kuranin dhe hadithin. N kt koh u shkruan veprat "Mekasidul
el-felsefe", "Tehafetul el-felsefe", "Fedaiu el-Batanije, "Fedailu el-
mustaz-hirije "etj.
Periudha e tret q sht m interesantja dhe m e plleshmja pr
veprimtarin e tij sht koha e vetmis-izolimit, pra trheqja nga jeta
publike, e cila zgjati afro 15 vjet. Pikrisht n at koh u shkruan "El
munkidhu min ed-dalali (Shptimtari nga humbja) dhe vepra tjetr m
voluminoze e tij "Ihja -u ulumiddin".
Sado q cilsimi i veprave t tij sht nj hap i vshtir, studiues
t ndryshm perndimor si Villiam Montgomeri Vatt (Punimet atri-
buohet Al-Ghazali), Maurice Bouyges (Essai de Chronologie des oeu-
vres d'El-Gazali) Michael E.Marmura dhe t tjert prgatitur nj list
t veprave t tij s bashku me komentet e tyre n do libr.
Por, ne do t sjellim mendimin e profesorit egjiptas Abdurrahman
el Bedevi, q u mor ekskluzivisht me kt shtje. Ai n veprn e tij
"Muellefatu el Gazali" (Veprat e Gazalit) ka prgatitur nj list t
plot t veprave t Gazaliut, duke shnuar me numrin rendor dhe duke
prmendur titujt e tyre dhe duke ndar saktsin e tyre q numrojn
gjithsej 457 tituj:
1-72: vepra e shkruar definitivisht nga Gazaliu;
73-95: veprat e atribuimit t dyshimt;
96-127: vepra, t cilat nuk jan ato t Gazaliut me siguri m t ma-
dhe;
128-224: a jan emrat e kapitujt ose seksionet e librave t Gazaliut
q mendohet se jan librat e tij;
225-273: libra t shkruara nga autor t tjera lidhur me veprat e Ga-
zaliut;
274-389: librat e dijetarve t tjer t panjohur-shkrimtarve lidhur
me jetn e Gazaliut dhe personalitetet;
389-457: Emri i dorshkrime t veprave t Gazaliut n bibliotekat e
ndryshme t bots.
M posht sht nj list e shkurtr e veprave t tij kryesore:
Teologji
el-Munqidh min-dalal (shptimtar nga gabimi)
Huxhat el-Haq (Dshmi e s Vrtets)
al-fil Iqtisad-i `tiqad
el-maqsad-asna fi sharah Esma el-Husna Allahu
Javahir el-Kur'an duraruha
Al Fayasl-tafriqa bayn el-a-l-Islam zandaqa
Mishkat al-Anar
Tafsir al-Jakut el-ta'il
Sirr al-`Alamin
el-Rislah-Qudsiyyah
Sufizm
Mizan al-'amal
Al Ihya 'ulum-din, "puna m e rndsishme Gazaliut
Al Bidayat-hidayah
Kimiya-sadat
Nasihat el-muluk
el-Munqidh min-dalal
Minhaj al-'Abidin
PRVJETORE 69
Filozofi
Falasifa Maqasid al
Al Tahafut-Falasifa
Al Miyar fi el-Ilm-fan Mantiq
Al Mihak-Nazar fi el-mantiq
el-Qistas-mustaqim
Jurisprudenc
Fetv el-Gazali
El-asit fi el-mathab
Kitab al tahzib-Isul
el-Mustasfa fi 'ilm-isul
Asas el-Qiyas
Tituj t veprave n persisht
Kmyy Sadat
Nashatul Mulk
Zd-e kherat
Pand-Emri
Faza'ilul al-anam min rasa'ili el hujjat-Islami
Shum prej veprave t tij jan prkthyer n anglisht, gjermanisht,
frngjisht, italisht, prve prkthimeve t bra n gjuht e popujve
mysliman. N gjuhn angleze, ka koh q kan deprtuar veprat e tij
m kryesore, pavarsisht mundit dhe vshtirsive n prkthim, si
thot Michael E. Marmuara "teksti (Gjuha) i Gazaliut nganjher pa-
raqet vshtirsi pr prkthyesin, jo pse autori i tij sht shkrimtar i
keq, porse autori sht shkrimtar i mir, sht nj mjeshtr i vrtet i
shkrimit arab. Stili i tij, gjithsesi sht shum i veant dhe me plot
idioma; ajo mban n vete nuanca q vshtir mund t prkthehen. Si i
till, vshtirsit n t cilat ndeshemi nuk jan pasoj e paqartsis
autoriale, sepse n pgjithsi, Gazaliu shquhet pr prezantimin e argu-
menteve komplekse dhe delikate.
29
Libri m i madh dhe i famshm i librave t Gazaliut sht: "IHJA-
UL ULUMUDDIN". Dy pjest e para t ktij libri flasin mbi formn e
jashtme t ibadeteve (lutjeve) dhe dy pjest e fundit shkruhen mbi na-
tyrn e brendshme t fes. Secila nga kto katr pjes prmban nga
dhjet libra. Stili sht madhshtor, gjuha sht e leht dhe mund t
kuptohet prej kujdo. Ky libr sht me t vrtet kryevepr, sidomos
n pikpamje t karakterit njerzor dhe t etiks.
30
Pr kt libr orientalistt evropjan kan treguar nj kujdes t
madh dhe sht prkthyer n shum gjuh moderne. Pozita q gzon
Gazaliu me kt vepr n mesin e myslimanve, mund t krahasohet
me pozitn q gzon mes bashkfetarve t tij Kristian Thomas a Ke-
mpis (1380-1471), i cili qe nj mistik i famshm i krishter, i cili be-
sohet t ket arritur nj prparim t lart shpirtror. Kempis u b i
famshm me librin "Imitimi i Krishtit". Natyra e lnds s ktij libri i
afrohet natyrs s lnds s "IHJA-S", natyrisht me ndryshim q "Imi-
timi" sht shkruar pr t'iu prshtatur msimeve dhe pikpamjes s
krishter.
31
Pr librin "Prtritja e shkencave fetare disa nga dijetart mysli-
man kan thn: "Po t zhduken t gjitha librat e shkruara mbi fen
Islame, do t'ishte nj humbje e vogl, me kondit q libra e Gazaliut
"Prtritja e shkencave fetare" t ruhej".
Dy vepra t tjera q jan me fam n botn oksidentale dhe q
shkaktuan nj rrebesh kundrshtimesh ndr filozoft jan: "Mekasidul
Felasifeh" (Qllimet e Filozofve) dhe "Tehafutul Felasifeh" (Gabi-
met e Filozofve). N librin e par Gazaliu prmbledh idet e ndrysh-
me filozofike n logjik, metafizik dhe degt e tjera q njiheshin deri
29
Michel E. Marmura: Parathnie e Librit t Gazalit "The Incohere of the Philozofers"
Utah 2000. f.27.
30
Ky libr sht i prkthyer edhe n gjuhn angleze, n at boshnjake etj. Ndrsa n gju-
hn shqipe vetm libri i par, ndrsa tjerat jan n procesin e botimit t cilat i ka pr-
kthyer Dr Ali Iljazi (nga boshnakishtja).
31
V. Ismaili vepra e cituar, f.11.
PRVJETORE 71
ather. Ky libr qe prkthyer latinisht prej Dominicus Gandissalvus
dhe qe botuar n Venedik, m 1506. I dyti prmban nj kritik t rre-
pt ndaj sistemeve filozofike t ndryshme, t shpjeguara n librin e
par.
32
Gazaliu vet thot se librin e par e shkroi me qllim q t'u para-
qiste lexuesve materialin t cilin do ta kritikonte me librin e dyt t
vetin.
Q nga koha kur filozofia greke u prkthye n gjuhn arabe dhe
pati efekt n mendimin Islam, ishte objekt i diskutimeve mes dijetar-
ve mysliman. Shum mendimtar Islam e kritikuan filozofin greke
se kishte efekt negativ n t menduarit Islam, pr at, se i jepte rnd-
si shum t madhe logjiks dhe e injoronte rndsin e Shpalljes Hyj-
nore. Mirpo, kritikat e dijetarve ndaj filozofis nuk arritn efektin e
dshiruar ndaj filozofis. Kjo ishte pr arsye se kritikat e tyre nuk
ishin shum t argumentuara. Ndrkaq, kritikat e Gazaliut ndaj filozo-
fve ishin aq t forta, sa q zgjuan nj interesim t jashtzakonshem
n mes t dijetarve. Si t tilla ato mbeten aktuale deri m sot.
Fuqia e kritiks s Gazaliut ishte se ai nuk i prdori t njjtat argu-
mente pr ta sulmuar filozofin duke u bazuar vetm n Tekst (Nass)
por argumentimi i tij ishte i bazuar n logjik. Montgomeri Vatt, duke
e analizuar veprn e Gazaliut al-Munkidhu Minel-Dalal, thekson se
Gazaliu ishte nj njohs shum i mir i filozofis, dhe si e till kritika
e Gazaliut ishte e bazuar n filozofi.
Gazaliu nuk ishte kundr filozofis, por ishte kundr nj mendimi
t bazuar plotsisht n logjik dhe injorim t trsishm t Shpalljes.
Logjika e pavarur ka mundsi t gaboj, dhe si e tille ajo krijon me-
ndime plotsisht t kundrta me njra-tjetrn, sepse nuk ka mendim t
njjt mes filozofve t cilt e prdorin t njjtn metod t argume-
ntimit. Gazaliu ishte kundr nj arrogance t bazuar plotsisht n me-
toda t cilat nuk jan t bazuara n argumente t qndrueshme sepse
argumentet logjike n vete jan t ndryshueshme dhe nuk jan t njj-
ta pr t gjith ata q bazohen n to.
32
Po aty.
T tjert pr Gazaliun
Gazaliu, si do reformator tjetr, pati shok q pranuan idet e tij,
dhe pati njerz q e kundrshtuan. Edhe ndr evropiant nuk i pati t
rrall admiruesit e tij: nj prej atyre qe filozofi francez Ernest Renan,
q e monte s teprmi si dhe dijetart: Cassanova, Carra de Voux,
T.J. Boer dhe Dr. Zvimer etj. Enciklopedija Islame e shkruar nga jo-
mysliman, q u botua n Leyden, Holand m 1927, n volumin e
dyt, duke folur mbi t thot: ...(Gazaliu) sht mendimtari m ori-
gjinal q ka prodhuar Islamizmi dhe teologu m i madh".
Renan, i cili e monte shum Gazaliun e quan at "mendje m ori-
gjinale n mesin e filozofve arab"
33
. Pavarsisht nga kjo, fama e tij
si nj filozof sht ln n hije n mas t madhe nga Avicena, Ibni
Sina, q ishin paraardhsit e tij dhe nga Ibni Rushdi Averroes, q ishte
pasues dhe kundrshtar i tij. sht edhe nj fakt i rndsishm, the-
kson Renan, se Encyclopaedia Britannica i kushton pes shtylla pr
t tjert dhe vetm nj shtyll e gjysm pr Gazaliun. Por, te enciklo-
pedit tjera nuk sht kshtu".
Prof. Macdonald n librin e tij
34
shkruan: "S bashku me kohn
erdhi njeriu, ky ishte El Gazaliu, m i madhi dhe sigurisht figura m
simpatike n historin islame, i vetmi msonjs i kohrave t vona q
vihet nga myslimant n nj radh me katr Imamt e mdhenj" dhe
m tutje thot: "N Islamizm nuk ka ardhur njri pas tij q t zer
vendin e tij dhe as q sht kuptuar plotsisht prej myslimanve. N
ringjalljen Islame q po ngjet tani, do t vij koha e tij, dhe nj jet e
re do t vij pr t, nga ristudimet e veprave t tij".
Shejh Jusuf el-Karadavi mendon se, sikurse Abd ibn 'Umer-'Aziz
dhe el-Shafi'u q ishin t veant pr kohn e tyre prkatse, ashtu
33
Renan: Averroes et Averroisme. Notwithstanding this, his fame as a philosopher has
been greatly overshadowed by Avicenna, his predecessor, and Averroes, his successor
and opponent. Renan: Averroes et Averroisme. (cituar sipas Claud Field ne The Alche-
mi of happiness 2009.
34
Devellopment of the muslim teollogy, f.215.
PRVJETORE 73
edhe el-Ghazali sht konsideruar n mnyr unanime "Riprtrits" i
shekullit t pest islam.
Ibn el-Subki shkruan: "Ai erdhi n nj koh kur njerzit ishin n
nj dshprim dhe kishin nevoj t prgjigjen kundr filozofve ashtu
sikurse nata e errt q ka nevoj pr dritn e hns dhe yjeve".
Reformatori modern Islam, profesori i math, i ndjeri Mustafa Ma-
ragiu, rektori i Universitetit Al Azharit t Kajros s Egjyptit, ka shkru-
ar:
"Po t prmenden Ibn Sina dhe Farabiu, menjher na shkon me-
ndja te dy filozof t mdhenj; po t kujtohet emri i Ibni Arebiut, do
t mendojm pr burrin sufi, mendimet e t cilit kan rndsi e pesh
t madhe n misticizmin Islam; po t prmenden emrat e Buhariut dhe
Muslimit, menjher do t mendojm pr dy tradisionalist m t m-
dhenj Islam, q shnuan me sinqeritet fjalt dhe veprat e Profetit
Islam, duke ruajtur nj thesar t vlefshm; por, po t kujtohet emri
Gazali ktu kemi shum aspekte nuk na shkon mendja n nj burr, por
n shum burra dhe secili me vler dhe rndsi t madhe n lmin e
vet. Na kujtohet Gazaliu kanunist, Gazaliu jurist i lir, Gazaliu theo-
log, prijs i Ehli Synetit (Orthodoksis Islame), mbrojts i ideve t ty-
re; Gazaliu sociolog i specializuar n gjendjet e njerzimit, fshehtsit
e ndrgjegjes dhe sekretet e shpirtit; Gazaliu filozof q luftoi filozofi-
n; Gazaliu edukator; Gazaliu sufi ose, po t duash, kur kujtohet Ga-
zaliu t shkon mendja te burri q ishte enciklopedia e diturive t
shekullit t tij".
35
Ndikimi i Gazaliut n mendimin filozofik
Gazaliu kishte nj ndikim t rndsishm n t dy kampet e filozo-
fve mysliman dhe filozofve t krishter mesjetar. Do t theksojm
ktu se veprat e Gazaliut ishin prkthyer n latinisht. Hebrenjt q nga
ato vite kishin ardhur n kontakt me idet filozofike t Gazaliut, dhe
kishin pranuar kritikn q u bnte filozofve. Orientalisti spanjol Mi-
35
Cituar sipas Imam Vehbi Ismailit n parathnie te Ballsami i Lumturis, f.14.
guel Asim Palacios
36
, n mnyr t veant u mor me ndikimin e me-
ndimeve t Gazaliut n Perndim. Ky mendon se ndikimi i Gazalit
nuk sht vtm me veprn e tij "Tehafut", versioni i s cils u pr-
kthye n shekullin e 12, por edhe nga veprat tjera. Policios mendon se
ndikimi i Gazalit kishte filluar me Rajmond Martinin dominikan nga
Spanja, q kishte shfrytzuar veprat e tij.
37
Po ashtu edhe Margaret
Smith shkruan n librin e saj
38
Nuk ka dyshim se veprat e Al-Gazali
do t jen n mesin e par pr t trhequr vmendjen e ktyre dijeta-
rve evropian". Pastaj ajo thekson, "m i madh i ktyre shkrimtarve
t krishter q u ndikua nga Al-Gazali ishte Shn Thoma Aquini
(1225-1274), i cili bri nj studim t dijetarv arab dhe pranoi ko-
ntributin e tyre. Ai ka studiuar n Universitetin e Napolit, ku ndikimi i
letrsis dhe kulturs arabe dominonte n at koh".
Gazaliu pati ndikim te Paskali
39
(filozof dhe fizicient francez), te
Dekarti
40
, me t cilin fillon filozofia moderne n Evrop. Dekarti nuk
e z askund n goj kt ndikim, por ka disa t dhna q " sugjerojn
q Dekarti, n mas t madhe ka qen nn ndikimin e shkrimeve t
Gazaliut. Historiant shohin shum ngjashmri mes autobiografis s
Gazaliut dhe asaj t Dekartit: "Discours de la methode". shte i njo-
hur "Dyshimi" i Dekartit n filozofi "Cogito, ergo, sum" - (mendoj,
dyshoj jam). Edhe filozofi holandez me prejardhje jevreje Spinoza
ishte ndikuar nga El Farabiu, dhe Gazaliu me t cilin e kishte lexuar
nga Majmonidi-s
41
. Natyrisht se edhe Imanuel Kanti
42
dhe Laibnici
43
kishin ardhur n kontakt me prkthimet e veprave t Gazaliut, ku nga
36
Asim Palacios 1871-1944.Orientalist spanjoll, sht i njohur pr studimet q ka br li-
dhur m ndikimin reciprok t kulturs islame dhe krishtere.
37
Shih m gjersisht Salih Collakoviq vepra e cituar f.58,59,60.
38
Al-Gazali: Mystic (Londr 1944): F 220.
39
Paskal 1623-1662 filozof dhe fizicient francez. Shih Nakamura artikulli i prmendur.
40
Dekarti 1597-1650, filozof francez.
41
Majmonid, filozof jevrej, nxns i ibni Rushdit (Averosit).
42
Imanul Kanti; filozof gjerman, ka lindur n Kningsberg t Prusis Lindore, (1724-
1804).
43
Lajbnici filozof gjerman 1646-1716.
PRVJETORE 75
trajtimi i problemeve t ndryshme filozofike rezulton se kan ngja-
shmri.
Gazaliu u kritikua edhe nga dijetar mysliman
Kojiro Nakamura
44
mendon se mendimi filozofik n botn sunite
pas Gazaliut kishte psuar rnie. Kt rnie e kishte prshpejtuar kriti-
ka q i kishte br Gazaliu filozofis. Gati nj shekull m von Ibni
Rushdi (Averosi) bri prpjekje pr ti rezistuar ksaj rnie, thot ai.
Ky i bri kritikn m t rrept veprs s Gazaliut, duke provuar t'i re-
zistoj ksaj rnie. Kundrshtoi opinionin e Gazaliut mbi filozofin
dhe librin e tij "Tehafut el felasefe" (Gabimi i filozofve) duke e
shkruar librin e vet "Gabimi i gabimit t filozofve", dhe hodhi posht
idet e Gazaliut mbi filozoft. Filozofia, m von, mendon Nakamura,
gradualisht u prfshi nga Sufizmi dhe u zhvillua n formn e filozofi-
s mistike, sidomos n botn shiite. N tr kt roli i Gazaliut ishte i
rndsishm.
Ka edhe dijetar tjer q e kundrshtuan. Ne do t veojm Ibn
Tejmije
45
, i cili duke kundrshtuar idet e Gazaliut, ai thot:
"Nse theksojm se dikush ka transmetuar pikpamjet e selefve
(brezit t par pas vdekjes s profetit), dhe transmetimi i tyre sht la-
rg nga pikpamja e sakt e selefve t vrtet, apo kan pak njohuri
pr pikpamjen e tyre, ata jan Abu el Me'aali, Ebu Hamid el-Gazali
dhe Ibn al- Hatib dhe t ngjashm. Kta nuk kan njohuri t mjaftue-
shme t hadithit (tradits) pr t'u kualifikuar dijetar t rndomt t
hadithit (tradits), e lre m si dijetar t shquar n at fush. Sepse
asnj nga kta njerz nuk kishin ndonj njohuri t el-Buhari dhe Mu-
slim (Dy koleksionart m t mdhenj t haditheve) dhe t haditheve
t tyre, pavarsisht nga ajo q ata dgjuan. Niveli i tyre sht i ngja-
44
Kojiro Nakamura: sht profesor i studimeve islame n Universitetin Obirin dhe Profe-
sor Emeritus n Universitetin e Tokio-s dhe kryesues i Departamentitt e Studimeve
Islame n Universitetin e Tokio-s.
45
Ibni Tejmije teolog dhe jurist islam q i prket shkolls juridike islame-hanbelite
(1263-1328).
shm me gjendjen e myslimanve t zakonshm, t cilt nuk mund t
dallojn, n mes t nj hadithi i cili konsiderohet si sahih (i vrtet)
dhe mutavatir sipas dijetarve t hadithit, dhe nj hadith i cili sht i
fabrikuar dhe i rrem. Librat e tyre dshmojn se, ato prmbajn gjra
t uditshme, dhe shumica e ktyre dijetarve t 'ilm el-kelam (shke-
nca e kelamit apo apologjetika) dhe Sufive jan larguar nga rruga e
Selefit
46
, kte e pranojn, ose n kohn e vdekjes ose t para vdekjes.
Ka shum raste t tilla. Ky Hamid Ebu el-Gazali, pavarsisht shklqi-
mit t tij, prkushtimin e tij ndaj Allahut, njohurit e tij t Kelamit
(apologjetiks) dhe t filozofis, asketizmit dhe praktikat e tij shpirt-
rore sikundr edhe Sufizmi i tij, prfundoi n nj gjendje konfuzioni
dhe prfundoi n rrugn e atyre q pretendojn pr t gjetur gjra me
an t ndrrave dhe t metodave shpirtrore.
47
U kthye n vendlindje pr t ndrruar jet
Gazaliu m 1095, kthehet n Tus. M 1096 i ishte br ftes pr t
ligjruar prsri n Nizamije n Nishapur, ai kishte filluar por nuk e
kishte mbajtur gjat. Mendohej se do t hiqte dore nga asketizmi dhe
do ti kthehet jets arsimore, por ai u kthye prsri n vendlindje. I
trhequr, aty formoi nj medrese dhe ligjronte teologji dhe tesavuf.
Kshtu kaloi vitet e fundit t jets me lutje e shkrime dhe msime. Ai
ndrroi jet ditn e hn, m 19 dhjetor 1111.
Ibn El Xhevzi n veprn e tij "Eth-thabat indel memat" thot se
vllai i tij, Ahmedi, duke folur mbi vdekjen e Ebu Hamidit, thot:
"T hnn mbrma, n kohn e sabahut, vllai im mori abdes dhe
u fal. Pastaj tha: "M sill qefinin!", t cilin e mori dhe e puthi, dhe
ngriti syt e tij lart duke thn: "Un dgjoj dhe i bindem urdhrit, t
46
N historin islame sht e njohur se themeluesi i Vehabizmit ishte i lidhur me dijetart
hanbelit nga Damasku dhe se ka prdorur punimet e tyre, vean ato t Ibn Tejmijes dhe
t nxnsit t tij Ibn Kajjim el-Xhevziut. Shih Nerkez Smailagi: leksikon Islama, Sara-
jev, 1990, f.260-261.
47
Ibni Tejmije "Mexhmuua al fetva" part 4 p 71.
PRVJETORE 77
shkoj te Zoti." U shtri n shtrat dhe para lindjes s diellit, ia dorzoi
shpirtin Krijuesit t tij, vajti e takoi Perndin e Lart".
Kshtu vdiq Gazaliu n paqe, mbasi u prpoq t gjej paqen dhe e
gjeti n lutje dhe dashuri. Lutej vetm Nj Zoti dhe dashuria pr T
dhe pr tr njerzimin pa dallim feje e race. Kshtu Gazaliu mbeti
njri ndr figurat m fisnike q ia ka dhn bota islame vargut t
gjenive t vrtet t mbar njerzimit.
AL-GAZALI
MUNGESA E KOHERENCS S FILOZOFVE
DISKUTIMI I SHTATMBDHJET MBI
SHKAKSIN DHE MREKULLIT
(1) Sipas mendimit ton, lidhja midis asaj q zakonisht mendohet t
jet shkaku dhe asaj q zakonisht mendohet t jet pasoja, nuk
sht e domosdoshme. Kur kemi t bjm me kto dy gjra, ku
"ajo" nuk sht "kjo" e "kjo" nuk sht "ajo" dhe ku pohimi i nj-
rs nuk sjell pohimin e tjetrs dhe as mohimi i njrs nuk on n
mohimin e tjetrs, nuk sht e domosdoshme q njra t ekzistoj
n mnyr q t ekzistoj edhe tjetra dhe as nuk sht e domosdo-
shme q njra t mos ekzistoj me kusht q t mos ekzistoj as
tjetra-si prshembull, shuarja e etjes dhe pirja e ujit, ngopja dhe t
ngrnt, djegia dhe kontakti me zjarrin, drita dhe dalja e diellit,
vdekja dhe prerja e koks, shrimi dhe pirja e ilaeve, pastrimi i
zorrve dhe prdorimi i nj pastruesi, e kshtu me radh, pr t
prfshir t gjitha dukurit midis gjrave t lidhura n mjeksi, as-
tronomi, art dhe zejtari. Lidhja midis tyre sht rezultat i dekrete-
ve t mparshme t Zotit, i cili i krijon ato ift, e jo ngaq ajo
sht n vete e domosdoshme, e paaft t shkputet. Pra, sht
brenda fuqive hyjnore t krijojn ngopjen pa ngrn, t krijojn
vdekjen pa prerjen e koks, t shkaktojn vazhdimin e jets pas
prerjes s koks e kshtu me radh, duke prfshir ktu t gjitha
gjrat e lidhura. Filozoft e kan mohuar kt mundsi, duke pre-
tenduar se kjo gj sht e pamundshme.
(2) Pr shqyrtimin e ktyre rasteve, t cilat jan t panumrta, do t
duhej koh e gjat. Ather, le t marrim nj shembull praktik, pi-
krisht djegien e pambukut kur bie n kontakt me zjarrin. Ne pra-
PRVJETORE 79
nojm mundsin e ndodhjes s ktij kontakti pa djegien e pa-
mbukut, por n t njjtn koh ne pranojm edhe mundsin e
shndrrimit t pambukut n hi pa rn n kontakt me zjarrin. Mi-
rpo, filozoft i mohojn kto mundsi.
(3) Diskutimi i ksaj shtjeje prfshin tre qndrime.
(4) Qendrimi i par sht kur kundrshtari pretendon q shkaktari i
djegies sht vetm zjarri, duke e cilsuar at si veprues nga na-
tyra e jo nga vullneti, pra i paaft t veproj n kundrshtim me
natyrn e tij pasi t bjer n kontakt me nj objekt t djegshm.
Kjo sht nj nga gjrat q ne mohojm. Prkundrazi, ne themi:
(5) Ai q shkakton djegien, duke br q pambuku t nxihet, pjest e
tij t ndahen dhe t shndrrohen n shkrumb apo n hi, sht Zoti,
me apo pa ndrmjetsin e engjjve t Tij. Pr sa i prket zjarrit, ai
sht i pajet dhe si rrjedhim i mungon aftsia e veprimit. Ather,
cilat jan provat se zjarri sht shkaku? Filozoft nuk kan asnj
prov, e vetmja gj sht se ata vn re veprimin e djegies n mo-
mentin e kontaktit me zjarrin. Mirpo, vrejtja tregon vetm pro-
cesin e djegies n momentin e kontaktit me zjarrin, por nuk tregon
se procesi i djegies shkaktohet nga vet zjarri dhe se nuk ka asnj
shkak tjetr. Nga ana tjetr, ne nuk kemi asnj mosmarrveshje
me filozoft lidhur me faktin se pajisja e sperms s kafshve me
shpirt dhe me aftsit e kuptimit e t motivimit nuk shkaktohet
nga karakteristikat e kufizuara n nxehtsi, ftohtsi, lagshti dhe
thatsi; se babai nuk e krijon t birin duke lshuar spermn n mi-
tr; se ai nuk prodhon jetn, t part, dgjimin dhe aftsit e tjera
t t birit. Dihet se ekzistenca e tyre fillon me vendosjen e sperms
n mitr, por askush nuk thot se veprimi i vendosjes s sperms
sjell ekzistencn e tyre. Prkundrazi, ato ekzistojn si pasoj e vu-
llnetit t t Parit (Zotit), drejtprdrejt ose me ndrmjetsin e
engjjve t ngarkuar me aspektet kohore. Filozoft q besojn n
ekzistencn e Krijuesit, e mbshtesin kt gj n mnyr prfundi-
mtare dhe n kt pik, ne pajtohemi plotsisht me ta.
(6) N kt mnyr sht br e qart se ekzistenca e nj gjje me
dika tjetr nuk vrteton se e para ekziston pr shkak t s dyts
ose anasjelltas. N fakt, ne do ta provojm kt me an t nj she-
mbulli. Nse nj person, i verbr q n lindje, me nj perde n sy,
i cili nuk ka dgjuar kurr pr ndryshimin mes nats dhe dits, t'i
nnshtrohet nj operacioni pr t hequr perden nga syt, ather t'i
hap syt gjat dits dhe t shoh ngjyra t ndryshme, ai do t me-
ndonte se vepruesi q shkakton regjistrimin e formave t ngjyrave
n syt e tij sht aftsia e t parit. Si rrjedhim, prsa koh q t
part e tij t mbetet i shndosh, t'i mbaj syt hapur, perdja e sy-
ve t jet e hequr dhe gjrat para tij t jen me ngjyra, do t ishte e
domosdoshme q ai t shihte, pra do t ishte e pakuptueshme q ai
t mos shihte. Mirpo, pasi t perndoj dielli dhe atmosfern ta
prfshij errsira, ather ai do t mendonte se drita e diellit sht
shkaku i regjistrimit t ngjyrave e formave n trurin e tij.
(7) Kur do ta pranoj kundrshtari yn mundsin q mes parimeve t
ekzistencs ka arsye e shkaqe nga t cilat rrjedhin kto zhvillime
t vrejtura kur mes tyre ndodhin kontakte, duke pranuar q kto
parime jan t prhershme, se ato nuk zhduken kurr; se ato nuk
jan trupa n lvizje q perndojn; se sikur ato t mos ishin t
prhershme apo t perndonin, ne do ta shihnim veimin midis
ndodhjeve kohore dhe do ta kuptonim se pas atyre q vrejm
sht nj shkak. Ky prfundim sht i pashmangshm n prputhje
me arsyetimin q mbshtetet n parimin e vet filozofve.
(8) Kjo sht pikrisht arsyeja q edhe kundrshtart m t rrept mes
filozofve kan pranuar se kto aksidente dhe zhvillime q vre-
hen kur ndodh nj kontakt mes trupave, dhe, prgjithsisht, kur
marrdhniet midis tyre ndryshojn, rrjedhin nga dhuruesi i for-
mave, i cili sht nj nga engjjt, kshtu q ata kan thn: "Regji-
strimi i forms s ngjyrave n sy vjen nga dhuruesi i formave, se
dalja e diellit, bebja e shndosh e syrit dhe trupat me ngjyra jan
vetm t "gatshme" dhe prgatitor pr pranimin e ktyre formave
nga ana e receptorit. Filozoft e kan prdorur kt argument pr
t gjitha ndodhjet kohore. Si rrjedhim, pretendimi i atyre q dekla-
rojn se sht zjarri ai q shkakton djegien, se sht buka ajo q
PRVJETORE 81
shkakton ngopjen, se sht mjeksia ajo q sjell shndetin, e k-
shtu me radh, del i gabuar.
(9) Qndrimi i dyt u prket atyre q pranojn se kto ndodhje kohore
rrjedhin nga parime t ngjarjeve kohore por q prgatitja pr pr-
ceptimin e formave vjen nprmjet shkaqeve t pranishme e t v-
rejtura dhe se kto parime jan gjithashtu t tilla q gjrat rrjedhin
prej tyre nga domosdoshmria dhe n mnyr t natyrshme, e jo si
rrjedhim i nj proces shqyrtimi t hollsishm apo nga dshira, n
t njjtn mnyr si drita q rrjedh nga dielli. Ndryshimet n pa-
soja jan rrjedhim i ndryshimeve n natyrn e vet receptorve.
Nj trup i ndritshm i reflekton rrezet e diellit duke ndriuar n
kt mnyr objekte t tjera prreth, kurse dheu pr shembull nuk
i reflekton ato; ajri nuk parandalon deprtimin e drits, kurse guri
po; disa objekte zbuten nga dielli e disa forcohen; disa zbardhen,
si ndodh me veshjen e nj puntori t punishtes ku ngjyrosen ma-
terialet, kurse disa nxihen, si ndodh me fytyrn e tij. Ata thon se
duke marr kto parasysh, parimi sht nj, por pasojat ndryshojn
pr shkak t ndryshimeve n natyrn e receptorve. Po n t njj-
tn mnyr, jan t panumrta ato q rrjedhin nga parimet e ekzi-
stencs, duke mos pasur kufizime dhe as mungesa: kshtu q
mangsit jan rrjedh vetm e receptorit. Ather, argumentojn
filozoft, pr sa koh q ne supozojm se zjarri ka aftsin q i
prket, pra at t djegies, dhe kemi dy copa t njjta pambuku q
bien n kontakt me t n t njjtn mnyr, si mund t jet e ku-
ptueshme q njra cop t digjet e tjetra jo, pasi shkakut i mungon
aftsia t zgjedh? Duke u mbshtetur n kt nocion, ata mohojn
hedhjen e Profetit Ibrahim n zjarr pa iu shkaktuar as djegia m e
vogl, sigurisht duke supozuar se zjarri i ruan cilsit e tij, dhe
pretendojn se kjo sht e mundur vetm nse zjarrit i hiqet
nxehtsia-gj q on n faktin se zjarri nuk do t ishte m zjarr-
ose nse trupi i Ibrahimit shndrrohet n gur apo n dika tjetr,
ndaj t cilit zjarri nuk do t kishte kurrfar ndikimi. Mirpo, kto
dy veprime jan t pamundshme.
(10) Prgjigjja ndaj ktij pretendimi t filozofve sht e dyfisht.
(11) S pari duhet thn: "Ne nuk pranojm se parimet nuk veprojn
sipas vullnetit dhe se Zoti nuk vepron sipas vullnetit." Ne i kemi
dhn fund argumentimit pr t hedhur posht pretendimin e filo-
zofve lidhur me kt aspekt n diskutimin rreth krijimit t bots.
Ather, nse sht provuar q Vepruesi (Zoti) e shkakton djegien
prmes vullnetit t Tij kur copa e pambukut bie n kontakt me zja-
rrin, sht gjithashtu plotsisht e arsyeshme t pranohet se sht e
mundur q Perndia t mos krijoj procesin e djegies.
(12) N lidhje me kt mund t thuhet:
(13) Kjo on n autorizimin e kundrthnieve t papranueshme. N
qoft se dikush mohon q pasojat rrjedhin n mnyr t pashma-
ngshme nga shkaqet e tyre dhe i lidh ato me vullnetin e Krijuesit
t tyre, duke theksuar se vullneti nuk ka ndonj kurs t caktuar,
por nj kurs q mund t ndryshoj, ather le t pranojm mund-
sin q para tij ndodhen bisha t egra, zjarre t furishme, male t
larta ose armiq t gatshm me armt e tyre q ta vrasin at, por n
t njjtn koh edhe mundsin q ai nuk i sheh ato pasi Zoti nuk
krijon pr t aftsin pr t'i par. Gjithashtu, nse dikush l nj li-
br n shtpi dhe ta lejojm at t pranoj si t mundshme q kur
t kthehet n shtpi t zbuloj se libri sht shndrruar n nj
skllav t ri pa mjekr-intelegjent, shum i zn duke kryer punt e
tij, ose n nj kafsh; apo nse ai l nj djal t ri n shtpi dhe ta
lejojm at t pranoj mundsin e shndrrimit t djalit n nj qen;
ose prsri nse ai l hi dhe ta lejojm at ta mendoj si t mund-
shm shndrrimin e hirit n parfum myshku si edhe t pranoj mu-
ndsin e shndrrimit t gurit n ar dhe t arit n gur. Nse pyetet
rreth secilit nga kto raste, ai duhet t thot: "Un nuk di se far
sht n shtpin time n kt moment. Un di vetm se n shtpi
kam ln nj libr q tani mund t jet shndrruar n kal, i cili e
ka ndotur tr bibliotekn dhe se kam ln n shtpi nj kavanoz
me uj q ka shum mundsi t jet shndrruar n nj dru frutor.
Meqense Zoti sht i aft t bj far t doj, ather nuk sht
e domosdoshme q kali t krijohet nga sperma dhe as pema t kri-
johet nga fara, me t vrtet nuk sht e domosdoshme q asnjra
PRVJETORE 83
prej t dyjave t krijohet nga dika lndore. Ndoshta Perndia ka
krijuar gjra q nuk kan ekzistuar m par." Me t vrtet, nse
nj person i till shikon nj njeri q se ka par kurr dhe pyetet
nse ai njeri sht krijes e lindur, le ta lejojm at t ngurroj dhe
t thot se nuk sht e pamundur q nj lloj fruti n treg t jet
shndrruar n njeri, pikrisht n kt njeri q ai po e sheh pr her
t par, pasi Zoti ka pushtet absolut mbi do gj t mundshme dhe
kjo gj sht e mundur, kshtu q njeriu duhet t ngurroj n kt
shtje. Kjo sht nj pik e hapur pr nj numr t madh ilustri-
mesh, por mendojm se mjafton me kto q u prmendn.
(14) Prgjigjja jon ndaj ksaj sht t thuhet:
(15) Nse sht pranuar q e mundshmja sht e till q pr njeriun
nuk mund t krijohet dija pr mosekzistencn e saj, ather do t
ishte e domosdoshme q kto t pamundura t vijonin. Mirpo, ne
nuk bhemi skeptik nga ilustrimet q ju keni paraqitur pr shkak
se Zoti ka krijuar pr ne dijen se Ai nuk i ka dekretuar kto mund-
si. Ne nuk kemi pretenduar se kto gjra jan t domosdoshme.
Prkundrazi, ato jan t mundshme q mund apo mund t mos
ndodhin. Por, shprehia e vijueshme e ndodhjes s tyre n mnyr
t prsritur, ngulit n mendjen ton besimin e patundur se ato do
t ndodhin n t ardhmen ashtu si kan ndodhur n t kaluarn.
(16) Me t vrtet, sht e mundur q nj nga profett t dij npr-
mjet mnyrave t prmendura nga filozoft (aftsive t dhuruara
nga Zoti), bile n shembullin ton, ai e dinte se nj person i caktu-
ar nuk do t arrij nga rrugtimi i tij "nesr", kur arritja e tij sht
e mundshme. Kjo sht tamam sikur t vrejm nj njeri t rndo-
mt, pr t cilin e dim se pa udhzime ai nuk e di t fshehtn, t
mistershmen, dhe se mendja e tij nuk kap t kuptueshmet. Prap-
seprap, askush nuk mohon se shpirti dhe intuita e ktij personi t
zakonshm mund t forcohen, prmes besimit t tij t palkund-
shm dhe veprimeve q e afrojn at me Perndin, aq sa ai t ku-
ptoj edhe ato q kuptojn profett, e gjith kjo n prputhje t
plot me ato q pranojn filizoft, megjithse ata e din se nj mu-
ndsi e till ende nuk ka ndodhur.
(17) Ather, nse Perndia ndrpret kursin e zakonshm t natyrs
duke br q mrekullia t ndodh n t njjtn koh me ndrpre-
rjen e ndodhive t zakonshme, kto bindje t fituara prmes proce-
sit intelektual se mundsi t tilla t pazakonta nuk do t ndodhin,
rrshqasin nga zemra e njeriut dhe Zoti nuk i krijon ato. Kshtu q
nuk ka asgj q mund t parandaloj nj gj t jet e mundshme,
gjithmon duke menduar se gjithshka sht brenda kapacitetit t
Perndis, por prmes dijes s Tij t mparshme Ai e dinte se nuk
do ta bnte at gj n koh t caktuara, me gjith mundsin e nj
gjje t till, dhe se Ai krijon pr n dijen q Ai nuk do ta krijoj
n at koh. Si rrjedhim, n t gjitha kto thnie e argumente t
filozofve, nuk ka gj tjetr ve thjesht denegrim.
(18) Qndrimi i dyt, me t cilin vjen lirimi nga kto denigrime,
sht q ne t pranojm se zjarri sht i krijuar n mnyr t atill
q, n qoft se dy copa t njjta pambuku bien n kontakt me t,
do t digjeshin t dyja, duke mos br dallime midis tyre nse ato
jan t njjta n t gjitha aspektet. Mirpo, megjithat, ne pranoj-
m mundsin q nj profet t hidhet n zjarr dhe t mos psoj
djegie, sigurisht pa ndryshuar cilsin e zjarrit dhe as at t trupt t
profetit. N kt rast zjarrit do ti jepej nga Zoti ose engjjt nj
cilsi, e cila do t'i kufizonte nxehtsin e zjarrit brenda tij, pra n
mnyr q ai t mos e prcjell at, duke ruajtur n t njjtn koh
formn dhe natyrn e vrtet t zjarrit. Ose prndryshe trupit t
profetit do t'i jepej nj cilsi, e cila nuk do ta ndryshonte at nga
nj trup prej mishi e gjaku, por do t'i jepte aftsin t prballoj
ndikimin e zjarrit. Kemi par q nj person, i cili e mbulon veten
me talk dhe hyn n nj furr prvluese, nuk pson asgj. Nj per-
son q nuk e ka dshmuar nj gj t till, do ta mohoj at. Pra,
mohimi i kundrshtarit se fuqia hyjnore prfshin aftsin pr ti
dhn zjarrit apo trupit njerzor cilsin e caktuar q do t para-
ndalonte djegien, sht si mohimi i atij q nuk ka par kurr talkun
dhe ndikimin e tij. Mes objekteve q prfshihen n fuqin e Zotit
jan gjra t uditshme e t pabesueshme q ne nuk i kemi par.
PRVJETORE 85
Ather, pse t mohojm mundsin e gjendjes apo ndodhjes s
tyre dhe ti gjykojm ato si t pamundshme?
(19) T mundshme n kt mnyr jan edhe ngjallja e t vdekurit dhe
shndrrimi i shkopit n gjarpr, pra materia mund t shndrrohet
n do gj. Kshtu q toka dhe t gjitha elementet e tjera shndrro-
hen n bim, t cilat pasi hahen nga kafsht shndrrohen n gjak
dhe vet gjaku n sperm. Mandej, sperma lshohet n mitr dhe
n faza evoluohet si nj kafsh. Zakonisht, periudha e ktij procesi
sht e gjat. Ather, pse kundshtari e gjykon si t pamundshme
se sht brenda fuqive t Perndis ta plotsoj kt cikl t ma-
teries brenda nj kohe m t shkurtr sesa sht e ditur? Dhe, nse
sht e mundur q ky proces t plotsohet brenda nj kohe m t
shkurtr, nuk ka kurrfar kufizimesh q ky cikl t jet edhe m i
prshpejtuar. Kshtu q kto fuqi do t prshpejtoheshin edhe m
shum n veprimet e tyre dhe n kt mnyr do t arrihej ajo q
njihet si mrekulli pr profetin.
(20) Nse shtrohet pyetja: "A vjen kjo gj nga shpirti i profetit apo
nga ndonj burim tjetr me sugjerimin e profetit?" ne themi:
(21) "Duke pasur n mendje ato q keni pranuar prsa i prket mund-
sis s rnies s shiut, shprthimit t stuhive apo ndodhjes s tr-
meteve nga fuqia e shpirtit t profetit, a ndodhin kto zhvillime
sipas vullnetit t profetit apo t nj burimi tjetr? Pohimi i jon n
prgjigjen q i kemi dhn pyetjes tuaj sht i njjt me pohimin
tuaj n prgjigjen q i keni dhn pyetjes ton. Mirpo, sht m e
prshtatshme si pr ne ashtu edhe pr ju q ta lidhim kt me
Zotin, drejtprdrejt apo me ndrmjetsin e engjjve. Mirpo,
koha e meritueshme pr paraqitjen e saj (mrekullis) sht kur v-
mendja e profetit sht krejtsisht e prqendruar n t dhe rendi i
mirsis varet posarisht nga paraqitja e saj, kshtu q rendi i
ligjit t shpallur t vazhdoj t mbetet n fuqi. E gjith kjo i jep
eprsi ekzistencs s mrekullis, duke qen n vetvete e mundsh-
me dhe burimi q e dhuron at, mirdashs e bujar. Por, Ai (Zoti)
e dhuron mrekullin vetm kur nevoja pr ekzistencn e saj merr
eprsi dhe rendi i mirsis gjithashtu i varur prej saj. Dhe rendi i
mirsis bhet i varur n mnyr t posame nga mrekullia vetm
n qoft se profetit i nevojitet t vrtetoj se sht i drguari i
Perndis, me qllim q t prhap mirsin.
(22) E gjith kjo sht n prputhje me kahen e atyre q ata thon dhe
nj pasoj e domosdoshme pr ta pr sa koh q ata shtrojn pr
diskutim doktrinn e tyre, at t pajisjes speciale t profetit me nj
karakteristik krejtsisht t kundrt nga ato q njerzit i shikojn
si t zakonta. N t njjtn koh, duhet pasur parasysh se numri i
mundshm i ktyre cilsive speciale profetike nuk mund t kapet
nga mendja e njeriut. Ather, prse duhet, me t gjitha kto, q
njeriu t mos besoj n ato, ndodhja e t cilave sht vrtetuar nga
raporte t panumrta, si dhe n ato q jan urdhruar nga ligji fe-
tar?
(23) Prgjithsisht, pasi vetm sperma mund t zhvillohet n form
kafshrore, fuqit kafshrore q i jepen asaj nga engjjt, t cilt,
sipas filozofve, jan burimet e qenies, gj q do t thot se nga
sperma e njeriut mund t krijohet vetm njeriu dhe nga sperma e
kalit vetm kali, pasi, po t marrim rastin e dyt, realizimi i tij nga
kali sht eprsi m e domosdoshme pr shkak t prshtatjes shu-
m m t madhe t forms s kalit sesa formave t tjera. N kt
mnyr, evoluimi pranon vetm formn q ka eprsi. Pr kt ar-
sye, gruri nuk ka mugulluar kurr nga elbi dhe as sythat e molls
nuk kan shprthyer kurr nga farat e dardhs.
(24) Pr m tepr, ne kemi par lloje kafshsh q prodhohen n mny-
r t natyrshme nga dheu e nuk riprodhohen kurr, si pr shembull
krimbi, dhe t tjera si jan miu, gjarpri dhe akrepi t cilt prodho-
hen spontanisht dhe reprodhohen. Natyra e tyre pr t marr forma
ndryshon pr arsye t panjohura nga ne, duke qen jasht aftsive
njerzore pr ti ditur ato, pasi, sipas filozofve, format nuk rrje-
dhin nga engjjt rastsisht apo kur tu teket. Prkundrazi, secili re-
ceptor merr vetm formn q sht caktuar t marr sipas natyrs
q ka. Natyrat e receptorve ndryshojn dhe burimet e tyre, sipas
filozofve, jan pozicioni i yjeve dhe marrdhniet e ndryshue-
shme t trupave qiellor n lvizjet e tyre.
PRVJETORE 87
(25) Nga kjo sht br e qart se parimet e natyrave prfshijn gjra
t uditshme dhe t mrekullueshme, aq shum sa q me ndihmn e
dijes s tyre rreth cilsive speciale t substancave minerale dhe di-
turis rreth yjeve, mjeshtrit e artit t magjive kan arritur t fitojn
aftsin pr t bashkrenduar fuqit qiellore dhe cilsit speciale
t mineraleve. Ata kan marr forma t caktuara cilsish toksore
dhe kan caktuar pr to horoskop t posam, duke sjell gjra t
uditshme n kt bot. Kshtu q ata kan arritur nganjher t
dbojn gjarprin dhe akrepin nga nj qytez, imkn nga nj qyte-
z tjetr e kshtu me radh, dy shembuj nga rastet e njohura n ar-
tin e magjis. Ather, nse burimet e natyrave t receptorve jan
t panumrta, thellsia e natyrs s tyre e pa kapshme nga mendja
e njeriut, pra e pamundur q ne ti gjykojm ato saktsisht, si mu-
nd ta dim ne se sht e pamundur q t ndodh nj ndyshim i ca-
ktuar n natyrn e disa trupave, duke lejuar shndrrimin e tyre
gjat procesit t evoluimit n kohn m t shkurtr n mnyr q
ato t bhen t gatshme t marrin nj form pr t ciln nuk kan
qen kurr t prgatitura t marrin dhe se kjo nuk duhet shikuar si
mrekulli? Mohimi i ksaj sht rrjedhim i mungess s kapacitetit
ton pr t kuptuar, i mungess s familjaritetit ton me qeniet e
lartsuara dhe i padijes son pr sekretet e Zotit, qoft lavdruar,
n krijim dhe natyr. Kushdo q studion mrekullit e shkencs n
mnyr induktive, n asnj mnyr nuk do ta ndjente veten larg
fuqive t Perndis pr sa u prket atyre q jan thn rreth mre-
kullive t profetve.
(26) Mund t thuhet:
(27) Ne mund tju ndihmojm ju duke mbrojtur qendrimin se do gj
e mundur sht brenda fuqive t Zotit, ndrsa ju mund t na ndi-
hmoni ne duke ngulur kmb se do gj e pamundshme sht ja-
sht fuqive hyjnore. Ka gjra, pamundsia e t cilave sht e ditur
si ka gjra mundsia e t cilave dihet, por ka edhe gjra pr t
cilat mendja jon mbetet e pavendosur, duke mos qen n gjendje
ti gjykoj ato si t pamundshme apo t mundshme. Ather, sipas
mendimit tuaj, cili sht prkufizimi i pamundsis? Nse shtja
thjeshtsohet deri te kombinimi i mohimit dhe i pohimit pr nj
gj t caktuar, ather mund t thoni: "N rastin e dy gjrave, ku
kjo nuk sht ajo dhe ajo nuk sht kjo, ekzistenca e njrs
nuk sht e domosdoshme pr ekzistencn e tjetrs," dhe thuaj se
Zoti mund t krijoj vullnetin pa dijenin e objektit pr t cilin
sht krijuar vullneti dhe mund t krijoj dijeni pa nevojn e jets;
Perndia mund t lviz dorn e nj njeriu t vdekur, ta bj at t
qendroj ndenjur dhe me dorn e tij t shkruaj libra t tra, t
angazhohet n zejtari, ndrkoh q i vdekuri qndron me syt ha-
pur duke vshtruar drejt prpara, por pa par gj, pa jet dhe pa
pasur kurrfar kontrolli mbi ato q po ndodhin. T gjitha kto ve-
prime t urdhruara jan krijuar nga Zoti, s bashku me lvizjen e
dors s njeriut t vdekur, e cila bhet me drejtimin e Perndis.
Duke lejuar mundsin e ksaj, aty prfundon dallimi midis lvi-
zjes s vullnetshme dhe dridhjes. Ky veprim i planifikuar mir nuk
vrteton as dijenin dhe as fuqin e vepruesit. Ather, Zoti duhet
t jet n gjendje t ndryshoj lloje t panumrta. Kshtu q Ai do
t ndryshonte substancn n aksident, dijenin n fuqi, t zit n
bardhsi, tingullin n kundrmim, taman ashtu si ka qen n gje-
ndje t ndryshoj t pashpirtin n t gjall dhe gurin n flori, dhe
si pasoja t domosdoshme do t vijonin pamundsi t panumrta.
(28) Na iu prgjigjemi:
(29) E pamundshmja nuk sht brenda fuqis s realizimit. E pamund-
shmja prbhet nga pohimi i nj gjje i bashklidhur me mohimin
e saj, duke pohuar m t posamen dhe mohon m t prgjithsh-
men, ose duke pohuar dy gjra dhe n t njjtn koh duke mo-
huar njrn prej tyre. Ajo q zvoglohet n kt pik, nuk sht e
pamundshme dhe far nuk sht e pamundur sht brenda fuqive
hyjnore.
(30) Pr sa i prket kombinimit t t zezs dhe bardhsis, kjo sht
dika e pamundur, pasi duke pohuar formn e t zezs n receptor,
ne kuptojm (a) mohimin e paraqitjes s bardhsis dhe (b) pohi-
min e ekzistimit t s zezs. Pasi mohimi i bardhsis t bhet i
PRVJETORE 89
qart nga pohimi i t zezs, pohimi i bardhsis, s bashku me
mohimin e saj, bhet e pamundur.
(31) sht gjithashtu e pamundur pr nj parson t jet n dy vende n
t njjtn koh, pasi na e kuptojm se duke qen n shtpi, pr
shembull, ai nuk sht n nj vend tjetr. Pra, sht e pamundur t
supozohet se ai sht n nj vend tjetr si edhe n shtpi, gj q
shpreh mohimin se ai ndodhet diku tjetr e jo n shtpi.
(32) Me vullnet ne kuptojm, n t njjtn mnyr, krkimin e dikaje
q dihet nga krkuesi. Por, n qoft se supozohet q krkimi bhet
pa dijeni, ather aty nuk ka vullnet. Kjo sjell mohimin e asaj q
ne kemi kuptuar (me vullnet).
(33) Pr m tepr, sht e pamundur t krijohet dijeni n materie t
pajet. sht e ditur q me lnd t pajet na kuptojm at q nuk
kupton. Nse aftsia e t kuptuarit krijohet n t, ather prkufi-
zimi i saj si e pajet n mnyrn si e kemi kuptuar ne bhet i pa-
mundur. Dhe n qoft se ajo nuk kupton, ather t quhet dijeni
ajo q sht krijuar kur receptori i saj nuk kupton asgj, sht gji-
thashtu e pamundur. Kjo sht ather mnyra n t ciln kjo gj
sht e pamundur.
(34) Prsa i prket shndrrimit t llojeve, disa teolog dialektik isla-
mik kan thn se kjo sht brenda kapacitetit t Perndis pr
tu realizuar. Mirpo, ne themi:
(35) Shndrrimi i nj dikaje n dika tjetr sht i pakuptueshm. Pr
shembull, nse t zit ndryshohet n nj en gatimi, a vazhdon e
zeza t ekzistoj apo jo? Nse nuk ekziston m, e zeza nuk sht
shndrruar n dika tjetr, por ajo pushon s ekzistuari dhe dika
tjetr vjen n ekzistenc. Nse e zeza vazhdon t ekzistoj se ba-
shku me enn e gatimit, ather t zit nuk ka ndryshuar, por
dika tjetr sht shtuar. N ann tjetr, nse e zeza mbetet aty
ndrkoh q ena e gatimit nuk ekziston, ather e zeza nuk ka
ndrydhuar, por mbetet ashtu si ka qen. Po ashtu, kur themi se
gjaku sht shndrruar n sperm, me kt kuptohet se lnda ka
kaluar nga nj form n tjetrn. Kjo tregon faktin se nj form
sht zhdukur dhe nj tatr ka zn vendin e saj, pra nj lnd
ekzistuese mbi t ciln dy format kalojn njra pas tjetrs. Dhe kur
themi se me an t ngrohjes uji shndrrohet n avull, ne theksojm
se lnda e prgatitur t marr formn e ujit e ka marr at form
dhe tani ka marr nj form tjetr. Kshtu q materia sht e pr-
bashkt, vetm cilsia ndryshon. E njjta gj sht e vlefshme
edhe kur themi se shkopi sht shndrruar n gjarpr dhe dheu n
kafsh.
(36) Aksidenti dhe substanca nuk kan lnd t prbashkt, ashtu si
nuk kan as e zeza dhe ena e gatimit. Lnd t prbashkt nuk ka-
n as llojet e tjera. Ather, duke u mbshtetur n kt pikpamje
del q shndrrimi i llojeve t ndryshme n njra-tjetrn sht i pa-
mundur.
(37) Lidhur me shembullin, ku Zoti lviz dorn e nj njeriu t vdekur,
duke e ngritur at n formn e nj njeriu t gjall, i cili qndron
ndenjur dhe shkruan n mnyr t till q nga lvizja e dors s tij,
del shkrimi i urdhruar, kjo n vetvete nuk sht e pamundur pr
sa koh q ne e lm realizimin e ngjarjeve kohore n vullnetin e
nj qenieje q ka kapacitetin t bj far t dshiroj. Kjo sht
shprnjohur vetm pr shkak se vazhdimisht ka ndodhur e kund-
rta. Thnia e juaj, lidhur me kt, se veprimi i planifikuar mir nuk
tregon ekzistencn e dijenis s vepruesit, nuk sht e vrtet, pasi
tani vepruesi sht Zoti, i cili ka dijeni t plot rreth asaj q po
ndodh.
(38) Pr sa i prket pohimit tuaj se nuk ka dallim midis dridhjes dhe
lvizjes s vullnetshme, ne themi:
(39) Na e kuptojm kt dallim n veten ton. Na kemi ndijuar n ve-
ten ton nj dallim t domosdoshm midis dy gjendjeve dhe pr t
theksuar kt dallim kemi prdorur termin fuqi. Kshtu q ne di-
m se ato q ndodhin n dy alternativat e mundshme jan dy gjra,
njra ndodh n njrn gjendje, kursa tjetra n nj gjendje tjetr,
pra sjellja n ekzistenc e nj lvizjeje me fuqi mbi t, domethn
t kontrolluara, n njrn gjendje, dhe sjellja e lvizjes n ekziste-
nc pa fuqi n gjendjen tjetr. Mirpo, nse ne vrejm nj person
tjetr dhe shohim shum lvizje t komanduara, ne mendojm me-
PRVJETORE 91
njher se ato lvizje jan brenda fuqis s tij. Kto jan aftsi
njohse t krijuara nga Perndia sipas kursit t natyrshm t ngja-
rjeve, prmes t cilave ne jemi t vetdijshm pr ekzistencn e dy
alternativave t mundshme, por prmes t cilave pamundsia e al-
ternatives tjetr nuk tregohet, si sht thn m par.
Elez Osmani
Nju-Jork, nntor 2011
Vrejtje:
Teksti sht i prkthyer n gjuhn shqipe nga Xhevdet Hoxha ish-
gazetar i Zrit t Ameriks, nga libri: "Incoherence of philosophers" i
prkthyer n gjuhn angleze nga gjuha arabe prej Michael E.Marmu-
ra. Ky botim mban paralel edhe tekstin arab. Botuar m 2000 Bir-
gham Young Press. Utah
__________________
Literatura:
Ebu Hamid El Gazali, nga veprat e tij:
Iha uluimid-din (Kompleti ) Sarajev 2005.
Path to sufizsm - his delivirance from error Al munqidh min e ddal-
lal, Louisville 2006, KY USA.
The incoherence of the philozophers Brighaam Young University,
Utah 2000 USA.
The ninety - nine beautiful Names of God, 2011 Cambridge United
Kingdom.
On Knowing Your self and God, 2002 Chicago.
The alchemy of happines2009 WLC Books.
Nga Riperteritja e Dituris Fetare - Ballsami i Lumturis Rom 1959
(Imam Vehbi Ismaili: Ebu Hamid El Gazali).
Shptimi nga Lajthitja (El Munqidhu-min eddal-lal) Mitrovice 1996.
Baba Rexhepi Misticizma Islame dhe Bektashizma. Nju-Jork 1970.
Ekrem Murtezai, Fjalor i terminologjis fetare, Prishtin 2007.
Macdonald, D.B. Development of the Muslim Teology, jurisprude-
nce and constitutional theory, New York 1993.
http.Gazali.org./ web. Living Islam.
Marmura, M.E. (1995) Ghazalian Causes and Intermediaries, Jour-
nal of the American Oriental Society 115: 89-100. (Admitting the
great influence of philosophy on al-Ghazali, the author tries to de-
monstrate al-Ghazalis commitment to Sufism).
Nakamura Kojiro (1985) An Approach to Ghazalis Conversion,
Orient 21: 46-59.
Nerkez Smailagiq, Leksikon Islama, Sarajev 1990.
Ormsby, E. L. (1984) Theodicy in Islamic Thought: The Dispute over
al-Ghazalis Best of All Possible Worlds, Princeton, NJ: Princeton
University Press. (A study of the controversies over al-Ghazalis
optimistic remarks in his later works).
Tahir Kukaj: Punim magjistrature "Fikret el kerame inde ibni Tejmi-
je, Kajro 1997.
Shehadi, F (1964) Ghazali's Unique Unknoable God: A Philosophi-
cal Critical Analysis of Some of the Problems Raised by Ghazali's
View of God as Utterly Unique and Unknowable, Leiden: Brill. (A
careful philosophical analysis of al-Ghazalis religious thought).
Sherif, M. (1975) Ghazali's Theory of Virtue, Albany, NY: State
University of New York Press. (A careful analysis of al-Ghazalis
ethical theory in his Mizan and the philosophical influence on it).
Smith, M. (1944) Al-Ghazali the Mystic, London: Luzac. (A little da-
ted, but still a useful comprehensive study of al-Ghazali as a mystic
and his influence in both the Islamic and Christian worlds.)
The Columbia Encyclopedia, (Ghazali)six edition 2006.
watt, Montgomer y w. (2002) The Muslim Intellectual: A Study of al-
Ghazali, Edinburgh: Edinburgh University Press. (An analysis of al-
Ghazalis life and thought in the historical and social context from
the viewpoint of sociology of knowledge.)
PRVJETORE 93
Elez Osmani
ON THE 900
th
ANNIVERSARY
OF THE DEATH OF AL-GHAZALI (1058-1111)
(Summary)
This year marks the 900
th
anniversary of the death of Al-Ghazali (1058-
1111). Al-Ghazali was an Islamic theologian, jurist, philosopher, cosmologist,
psychologist and Sufi mystic of Persian origin, and remains one of the most
celebrated scholars in the history of Sunni Islamic thought. He is considered a
pioneer of methodic doubt and scepticism, and in one of his major works, The
Incoherence of the Philosophers, he changed the course of early Islamic
philosophy, shifting it away from an Islamic metaphysics towards an Islamic
philosophy based on cause-and-effect that was determined by God or
intermediate angels.

900 :
) 1058 - 1111 (
( )
900
1058 - 1111 .

.

.
F FI IL LO OZ ZO OF FI I
M.M.Sharif
FILOZOFIA
*
Filozofia dhe religjioni
- sipas Ibni Ruzhdit -
Pajtimi mes filozofis dhe religjionit, me t drejt sht konside-
ruar si vija m e rndsishme e filozofis islame. Zgjidhja e Ibni Ru-
shdit t ktij problemi me t vrtet ka qen gjeniale. Si filozof, e ka
ndjer obligim t vetin pr t mbrojtur filozoft nga sulmet e rrepta t
fakihve dhe teologve, sidomos pas kritiks t Gazaliut n veprn e
tij: "Inkoherenca e filozofve". Studimi i Ibni Ruzhdit: "Fasl-al-Mekal
fima bain al-sharia val-hikmah min al-ittisal" sht mbrojtje e filozofi-
s, e cila pr aq sa duhet sht n harmoni me religjionin. Sot dysho-
het pr kt shtje se a do t duhej marr me kaq interesim, mirpo
n shekullin e gjasht (dymbdhjet t e.r.) me t vrtet ka qen vi-
tale. Filozoft kan qen t akuzuar pr shkak t herezis (kufrit) ose
pafesis. N realitet el-Gazaliu i ka akuzuar filozoft si joreligjioz n
"Tehafut" t tij. Po t ishte kjo akuz e tij e vrtet, filozoft, sipas li-
gjit islam do t dnoheshin me vdekje, nse nuk heqnin dor nga fi-
lozofimi ose publikisht t deklarojn se nuk besojn n doktrinn e
*
Ky punim shte marr nga vep: Klasicna Kultura Islama e prgatitur dhe botuar nga Nerkez
Smajlagiq, n vitin 1973 Zagreb.
tyre filozofike. Prandaj, ka qen e domosdoshme q filozoft ta mbro-
jn vetveten dhe mendimin e tyre.
Ibni Rushdi studimin e tij e fillon me pyetjen: Filozofia a sht e
lejuar apo e ndaluar, e porositur apo e urdhruar me Sheriat (ligj is-
lam). Prgjigjja e tij n vet fillim sht se filozofia nga religjioni
sht urdhruar ose s paku sht porositur- (religjioni n kt konte-
kst sht prdorur posarisht si sinonim i sheriatit Islam). Sepse fun-
ksioni i filozofis nuk sht asgj m tepr sesa spekulimi mbi krijesat
dhe vshtrimi i tyre sa q ato ojn deri te njohja e Krijuesit. Kurani i
udhzon njerzit n nj mnyr t till t vshtrimit racional. (itibar)
n shum ajete t ngjashme me kt "Vshtroni, o ju q shihni" al-iti-
bar sht term kuranor, i cili nnkupton di m tepr se spekulimi i
pastr ose t menduarit e shikuarit (nazar). Duke prkthyer kt vsh-
trim kuranor n termat e logjiks, nuk sht asgj tjeter pos pranimit
t panjohurs nga e njohura, nprmes inferences. Ky tip i rezonimit
quhet reduksion, forma m e mir e t cils sht argumentimi (bu-
rhan). Meq Zoti e nxit njeriun pr ta njohur prmes argumenteve,
njeriu duhet gjithsesi t msoj se si do ti ndaj deduksionet demo-
nstrative nga ato dialektike, retorike dhe sofistike. Argumentimi sht
instrument me ndihmn e t cilit njeriu mund t arrij njohurin n
Zotin. Metoda e meditimit logjik sht ajo q shpie deri te vrtetsia.
Rezulton se Kurani e inkurajon njeriun pr ta studiuar filozofin, pasi
q ai duhet t manipuloj me universin dhe ti vshtroj krijesat e
ndryshme. Tani kemi kaluar nga plani legal i Fikhut n planin filozo-
fik, prkundr dallimit t tij. Qllimi i religjionit sht prkufizuar me
prkufizime filozofike dhe prbhet nga ajo q t nxirret teoria e vr-
tet dhe praktika e vrtet (al-ilm al-hakk val-amal-al-hakk). Kjo ne
na prkujton definicionin e filozofis, t cilin e ka dhn El-Kin-di
dhe ithtart e tij dhe i cili ka mbetur aktual gjat tr filozofis Islame.
Dituri e vrtet sht dituria ndaj Zotit, ndaj t gjitha qenieve tjera si
t tilla dhe ndaj fatit dhe fatkeqsis n t ardhmen. Dy mnyra jan
pr t ardhur deri t njohuria: t kuptuarit dhe miratimi. Miratimi ose
sht demonstrativ, dialektik ose retorik. T gjitha kto tri lloje t mi-
ratimit jan prdorur n Kuran. Njerzit ndahen n tri klasa: n
FILOZOFI 97
filozof, teolog dhe njerzit e thjesht (al-xhumhur). Filozoft jan
njerz t demonstrimit.
Teologt - Esharitt, doktrina e t cilve n kohn e Ibni Rushdit
ka qen e pranuar zyrtarisht- jan me grad m ult, ngase ata fillojn
nga meditimi dialektik, e jo nga e vrteta shkencore. Masa jan njerz
t retoriks t cilt kuptojn vetm prmes shembujve dhe mendimit
poetik. Deri m tani religjioni sht i pajtueshm me filozofin. Ve-
primi dhe qllimi i filozofis jan t njjta sikur te religjioni. Do t
themi di pr pajtueshmrin e metodave dhe pr objektin e tyre. Nse
ndodh q tradicionalja (al-mankul) sht n kundrshtim me raciona-
ln (al-makul) duhet interpretuar n at mnyr sikur t ishte n har-
moni me racionalen. Interpretimi alegorik (tawil) bazohet n faktin se
ka disa ajete kuranore t cilat kan nj kuptim t dukshm (dhahir)
dhe nj t brendshm (batin). Dijetart e hershm mysliman duke u
prballur me ajete t tilla, i jan shmangur interpretimit t tyre, ngase i
jan friksuar se do ti sjellin deri te ngatrrimi i trurit t njerzve t
thjesht. Esharitt disa ajete i kan interpretuar sikur at t Uljes n
fron (al-istiva), ndrsa Hambelitt besonin n kuptimin e tij t du-
kshm (jashtm). Qndrimi i Ibni Rushdit, si filozof ndryshon nga ai i
myslimanve t hershm, i Esharitve dhe Hambelitve.Tevvilin mu-
nd ta prdorin vetm filozoft q jan njerz t demonstrimit. Madje
edhe ather, ai tevvil duhet t mbahet anash si dituri ezoterike, larg
nga prpjekjet q tiu shpallet masave.
Ibni Rushd kthehet n planin e Fikhut dhe e krahason metodn lo-
gjike t filozofis me at tradicionalen t Fikhut, e cila e quajtur sipas
parimeve t Fikhut varet nga katr burime: Kurani, Tradita (sunneh)
Ixhma-u (pajtueshmria) dhe Kijasi (analogjia legale). Pam se Kur-
ani duhet t interpretohet n mnyr racionale. Ixhma, vjen nga pajtu-
eshmria unanime e mendimit t t gjith dijetarve t kualifikuar t
kohs s caktuar. Megjithat, nuk ka pasur pajtueshmri n fardo
kohe qoft lidhur me shtjet doktrinare, thjesht pr shkak se ka disa
dijetar q besonin, si sht prmendur n Kuran, se jan disa gjra
t cilat duhet t mbulohen (fshehen). Vetm ata t cilt kan temel t
mir n dituri (errasihune fil-ilmi) kan t drejt ti din. Ndrkaq, pa-
si q nuk ka pasur pajtueshmri n shtjet doktrinare, el-Gazali nuk
ka pasur t drejt ti sulmoj filozoft si joreligjioz n baz t Ixh-
mas. Sipas mendimit t el-Gazalis, ata kan merituar akuzn pr
herezi (tekfir), pr arsye t tri gjrave: msimit t tyre q i prket pr-
hershmris s bots, mohimit t tyre t dituris hyjnore pr gjra t
veanta dhe mohimit t ringjalljes fizike.
Religjioni, sipas Ibni Rushdit, bazohet n tri parime n t cilat du-
het t besoj secili mysliman nga tri klast e prmendura. Dhe ato ja-
n; ekzistimi i Zotit, profecia dhe ringjallja. Kto tri parime prbjn
shtjen e religjionit. Pasi profecia varet nga shpallja, filozofia q-
ndron e ndar nga religjioni nse nuk tregohet se mendja dhe shpallja
jan n plqim njra me tjetrn. Ky problem sht prpunuar detajisht
n librat tjer t tij. Ndrkaq, ai q e hedh cilindo nga parimet e pr-
mendura konsiderohet joreligjioz (kafir-heretike). Ai mund t besoj
n at q dshiron prmes fardo mnyre qoft demonstrative, diale-
ktike ose retorike.
Filozoft nuk do t guxonin tua shpallin interpretimet e veta ezo-
terike masave, ngase ajo mund ti shpjer deri te herezia. Teologt t
cilt e kan br kt kan qen prgjegjs pr prejardhjen e sekteve
t ndryshme islame, t cilat njra- tjetrn e kan akuzuar pr herezi.
Tekefundit filozofia sht motr binjake e fes, ato jan dy mikesha t
cilat nga vet natyra e tyre duhen mes vete.
Rruga deri te Zoti
Pas konstatimit se religjioni ka kuptime t jashtme dhe t brend-
shme simbolike pr njerzit e thjesht dhe t fshehta pr njerzit e dij-
shm, Ibni Rushd n librin e tij Al-kashf an menahixh al-adil-la
angazhohet pr ta gjetur rrugn deri te Zoti, do t thot metodat t ci-
lat jan dhn n Kuran pr tu arritur besimi n ekzistimin e Zotit
dhe n dijen pr cilsit e Tij sipas kuptimit t jashtm ngase rruga q
shpie n besim t ekzistimit t Krijuesit sht njohuri e par, t ciln
mund ta pranojn t gjith njerzit e logjikshm.
FILOZOFI 99
Meqense ky libr sht shkruar n form teologjike, Ibni Rushd
fillon ti analizoj metodat e sekteve t ndryshme islame, t cilat i kla-
sifikon n pes lloje kryesore: Esh-aritt, Mutezilitt, Batinitt, Ha-
shavitt dhe Sufitt.
Ka qen e natyrshme q pr bashkohsit e tij Esh-aritt ai rezervoi
pjesn m t madhe t analizs, por sht pak e uditshme se m vo-
n askund nuk i prmend Batinitt t prmendur n klasifikim, Mute-
zilitt i prmend shum shkurt bashk me Esh-aritt, por jo n veanti
npr shkrimet e tyre origjinale, t cilat si thot m von nuk kishin
ardhur n Magrib (prendim).
Hashavitt mendojn se rruga deri te Zoti sht dgjimi prmes
transmetimit gojor (verbal) (es-sema) e jo prmes logjiks. Ata ko-
nsiderojn se besimi n Zotin sht i arritshm prmes profetve, ku-
rse logjika me t nuk ka asgj. Mirpo, kjo sht n kundrshtim me
at q e prmend Libri i Shenjt, i cili krkon q njerzit prgjith-
sisht t besojn prmes argumenteve racionale.
Esh-aritt mendojn se rruga deri te Zoti sht nprmes logjiks,
mirpo metoda e tyre sht e ndryshme nga mnyra religjioze, n t
ciln Kurani insiston pr ta pasuar njerzit. Ata paraqesin premisa t
caktuara dialektike nga t cilat fillojn si p.sh. bota sht kohore, tru-
pat prbhen nga atomet, e atomet krijohen, agensi i bots nuk sht
kalimtar as i prhershm. Pikpamjet e tyre, megjithat, jan larg pr
ti kuptuar njerzit e thjesht, e prve ksaj ato jan jo konsistente
dhe jo bindse. Rruga e dyt e Esh-aritve sht ajo e Ebu- al- Meali-
s. Bazohet n dy premise: bota sht e mundshme (xhaiz) dhe ajo q
sht e mundshme sht temporale. Mirpo, kjo mnyr e nderpret ur-
tsin e krijimit t krijesave. N nj form edhe mnyra e Ibn Sinas
sht e ngjashme me at t Ebu-l-Mealis, vetm se ai e zvendson
fjaln e mundshme me - ekziston.
Sufitt pasojn mnyrn mistike. Ata thon se dituria pr Zotin
sht hedhur n shpirt prej s larti, pasi q t jemi liruar nga dshirat
tona t ksaj bote. Mirpo, kjo mnyr nuk sht e pranueshme pr
mbar njerzimin e prve ksaj e ndrpret spekulimin (meditimin) n
t cilin njerzit jan udhzuar gjat tr Kuranit.
Si sht ather rruga e vrtet deri te Zoti, e cila i prgjigjet mba-
r njerzimit? Dy rrug jan prmendur n Kuran , Ibn Rushdi i quan
argumenti i providencs dhe argumenti i krijimit. E para sht teolo-
gjike, e dyta sht kosmologjike dhe t dyja fillojn nga njeriu dhe
krijesat tjera e jo nga universi si trsi. Argumenti i fatit varet nga dy
parime; i pari sht se t gjitha krijesat jan t prshtatura per ekziste-
ncn e njeriut kurse, i dyti sht se ajo prshtatshmri, domosdoshm
sht kushtzuar me agnes, ashtu pr t vepruar me an t vullnetit,
duke qen se ajo prshtatshmri nuk mund t arrihet rastsisht. T gji-
tha krijesat jan krijuar pr ti shrbyer njeriut: yjet ndriojn natn
pr ti treguar atij rrugn, organet e tij trupore jan prshtatur pr jetn
dhe ekzistencn e tij. E gjith teoria e vlers mund t nxirret nga kjo
pikpamje.
Argumenti i quajtur krijimi i vshtron shtazt, bimt dhe qiejt.
Gjithashtu bazohet n dy parime; se t gjitha qeniet jan t krijuara
dhe se t gjitha t krijuarave u duhet Krijuesi. Shembujt e dhn kan
t bjn me qeniet e gjalla. Kur e shohim se trupi q sht i privuar
nga jeta, e fiton jetn, e dim se ekziston krijuesi i jets, ai sht
Zoti. Qiejve gjithashtu u porositet q t lvizin dhe t ken kujdes pr
botn toksore.
Zoti thot n librin e shenjt (Kuran) Me t vrtet ata t cilt
ju i thrrisni (luteni), pos Zotit kurrsesi nuk e kan krijuar as nj miz
edhe sikur t ishin bashkuar pr t. Ai q dshiron t njoh Zotin
duhet ditur esencn dhe prdorimin (shfrytzimin) e gjrave pr t
arritur njohuri mbi krijimin e vrtet. Kto dy mnyra jan t prba-
shkta si pr elitn e dijetarve ashtu pr masn. Dallimi mbi diturin
e tyre qndron n shkallt e detajeve. Njerzit e thjesht mjaftojn me
njohurin shqisore, e cila sht hapi i par n drejtim t shkencs.
Elita sht e bindur vetm me demonstrimet.
Kuptimi i Njeshmris hyjnore sht shprehur me parimin Kura-
nor: Nuk ka Zot prve Tij. Mohimi i hyjnive tjera konsiderohet ku-
ptim shtes i afirmimit t Njshmris s Zotit. ka do t ndodhte
sikur t kishte m tepr se nj Zot? Bota do ti nnshtrohej prishjes
FILOZOFI 101
(shkatrrimit): Nj Zot do t ishte m i madh se tjert, ndrsa zotat
tjer do t gjenin mjete pr ta rrzuar at prej pushtetit.
Zoti sht kualifikuar me shtat veti kryesore: me dituri, jet (i
gjall) fuqi, vullnet, dgjim, shikim dhe me t folur. Kto kualifikime
njerzore jan marr n prsosjen e tyre absolute. Tri pozicione mund
t merren prball raportit ndrmjet qenies hyjnore dhe krijesave t
Tij. Ky sht qndrimi i Mutizelitve. E dyta pr t vrtetuar n gje-
ndje t prsosmris s plot. E treta duhet t merret me mend si
transcendente dhe mbi diturin e njeriut. Ato jan n sfern e t pai-
magjinueshmes. N realitet Kurani i vrteton vetit, megjithat thot:
Asgj nuk i prngjan Atij, q do t thot se Ai sht i paimagjinu-
eshm (q nuk merrt me mend). Njerzit e thjesht mund t besojn
sipas kuptimit t jashtm t tekstit q Ai sheh, dgjon, flet etj. Njerzit
e demostrimit nuk do t duhet t prhapin interpretimet e veta para
masave. Msimet e mutizilitve dhe Esh-aritve jan t parregullt. Ibn
Ruzhdi i kritikon vendimet e tyre n librin e tij Al-Menahixh dhe
gjersisht n Tehafut. Ai konsideron se n rastin e vetive, pa vrteti-
min e tyre ose mohimin, njeriu duhet t pasoj kuptimin e natyrshm
t tyre t prmendur n Kuran. Pr sa i takon interpretimit filozofik,
ai duhet t mbetet ezoterik.
Veprimet e Zotit jan redaktuar n pes kryesore; krijimi, drgimi
i profetve, paracaktimi, drejtsia dhe ringjallja. Ato prmbajn rapo-
rtet ndermjet Zotit, bots dhe njeriut. Krijimi sht vepr e Zotit. Ai
ka krijuar botn me vullnetin e drejt e jo rastsisht. Bota sht ve-
ndosur mir dhe n gjendje m t prkryer t drejtsis, q argume-
nton ekzistimin e Krijuesit t Urt. Shkaktueshmria sht e caktuar.
T gjitha argumentet e Rushdit varen pr besim, por asgj nuk ndodh
pa shkak dhe ekziston nj seri shkaqesh, t cilat rrjedhin nga shkaku i
par. Ai thot: Ai q n gjrat artistike mohon ose nuk mund ta ku-
ptoj pasojn e shkaktuar t shkakut nuk do t ket njohuri pr artin
ose artistin, ngjashm sht me at i cili mohon ekzistimin e varsis
s pasojave n kt bot, nga shkaqet, ai do t mohoj edhe Krijuesin
e Urt.
Argumenti pr drgimin e profetve bazohet n dy shembuj t
prmendur n Kuran. I pari sht q njerzit e tipit t till jan ata q
i hartojn ligjet nprmes shpalljes s Zotit e jo prmes msimeve nje-
rzore. Puna e profetve sht q ti hartojn ligjet, t cilat nse njeriu
i pason do ti sjellin atij lumturi t vazhdueshme. Parimi i dyt sht
q ai i cili sht kualifikuar pr ta nxjerr at akt t Ligjdhnsit t
jet profet. Pikrisht si sht puna e mjekut pr t shruar trupin dhe
ai q kryen shrimin duhet t jet mjek, puna e profetit sht t hartoj
ligjet, kurse ai q gjindet pr ti br ato duhet t jet profet. Teologt
supozojn se besimi yn n t vrtetn e profetve qndron n besi-
min e veprimeve t tyre t uditshme, t cilat jan t mbinatyrshme.
Mirpo, Kurani refuzon pasimin e rrugs s till, e cila ka qen e
prbashkt pr religjionet e mparshme. Kur arabt i than Muhame-
dit a.s. se nuk do t besojm ty nse nuk e bn q t buroj nga toka e
that prroi (burimi i ujit) ai u sht prgjigjur prmes shpalljes hyj-
nore: Un jam vetm qenie njerzore - profet. Mrekullia e vetme
islame sht libri i tij i shenjt, Kurani, i cili prmban ligjet pr mir-
qenien e njeriut. Pra, nuk ka asgj t mbinatyrshme duke pasur para-
sysh se do gj vazhdon n prputhje me ligjet natyrore, t cilat
rregullohen nga lidhshmria e afrt e shkaqeve dhe pasojave.
Predestinimi (paracaktimi) sht problem tepr i rnd pr t cilin
supozimet e mendimtarve mysliman sillen nga fatalizmi absolut
deri te vullneti i lir absolut. Fatalizmi e eliminon lirin e njeriut e me
t edhe prgjegjsin e tij. Mutezilitt shkojn n favor t vullnetit t
lir, i cili sht themel i prgjegjsis s njeriut pr veprimet e mira
dhe t keqija t tij. Nse pranohet ky botkuptim, ather Zoti nuk ka
asgj me veprimtarin e njeriut, pasi q njeriu (n kt rast) sht kri-
jues i veprave t tij personale. Ndrkaq, nga kjo pason se do t ket
edhe krijues tjer prve Krijuesit. Esh-aritt i prmbahen pozicionit
t mesm, duke thn se njeriu sht i paraprcaktuar (predestinuar)
megjithat, ai merr fuqi pr t vepruar. Kjo sht doktrina e tyre e njo-
hur e marrjes-fitimit (al-kesb). Mirpo, ky solucion sipas mendimit t
Ibn Ruzhdit, sht vet kundrkushtzues. Doktrina e tyre shpie deri
te fatalizmi. Njeriu nuk sht i predisponuar as pr fatalizm as pr
FILOZOFI 103
vullnet t lir. Ai sht i determinuar. Determinimi sht produkt i
veprimit n prputhje me shkaqet e tij personale. Shkaqet jan ose t
jashtme ose t brendshme. Veprimet tona jan t zbatueshme edhe
prmes vullnetit ton dhe prmes kompatibilitetit t ngjarjeve t ja-
shtme. Vullneti njerzor sht i caktuar me inkurajimet e jashtme t
cilat jan t nnshtruara drejtsis s skajshme dhe rregullit harmonik
n prputhje me vullnetin universal t Zotit. Veprimet tona jo vetm
q jan prcaktuar me shkaqet nga jasht por n raport me shkaqet ato
jan brenda vet nesh. Konfirmimi korrekt i shkaqeve t jashtme dhe
t brendshme sht ajo q e quajm paracaktim. Dituria hyjnore mbi
ato shkaqe dhe rezultatet e tyre sht arsyetim i ekzistimit t tyre.
Zoti sht i drejt dhe asnjher nuk i bn padrejtsi njeriut, si
sht thn n Kuran. Natyra e njeriut nuk sht absolutisht e mir,
edhe pse e mira sht dominuese. Shumica e njerzimit jan t mir.
Zoti e ka krijuar t mirn esenc, ndrsa t keqen - rastsisht pr t
mirn. E mira dhe e keqja jan te ngjashme me zjarrin, i cili prdoret
shum pr gjrat e dobishme, megjithat, n disa raste mund t jet i
dmshm. Kjo teori e Rushdit i jep mbshtetje optimizmit, i cili mbi-
zotron n bot.
T gjitha religjionet pajtohen pr shtjen e ringjalljes. Dallojn
vetm n at se a sht ajo shpirtrisht apo fizikisht. Ringjallja shpi-
rtrore sht ekzistimi i shpirtit, pas ndarjes s tij nga trupi. Besimi n
ringjalljen fizike sht m i prshtatshm pr masat q nuk mund t
arrijn t kuptuarit e pavdekshmris spirituale t shpirtit.
Rruga deri te shkenca
Shkenca, religjioni dhe filozofia prbjn tri fusha t ndryshme.
Njeriu nga nevoja sht detyruar t gjej mnyrn me t ciln do ti
harmonizonte kto aspekte t ndryshme t kulturs, q koekzistojn
n shoqri n t cilat jeton, n t kundrtn personaliteti i tij do t
shkatrrohet. Shkenca sht e domosdoshme, pr mirqenien e njerz-
ve, t cilt jetojn n shoqri t civilizuar. Ekzistenca e tyre materiale
varet dhe sht n lidhje reciproke me shkalln e njohurive shkencore.
Religjioni sht edhe m i rndsishm n shoqrin njerzore. Si
bn t ditur Bergsoni: Kemi gjetur n t kaluarn dhe mund t gjejm
edhe sot, shoqri njerzore pa shkenc, pa arkitektur dhe pa filozofi.
Mirpo, kurr nuk ka ekzistuar shoqri pa religjion. Filozofia sht
gjurmim i s vrtets.
sht thn drejt se njeriu sht qenie metafizike. Madhshtia e fi-
lozofve t njohur: Platonit, Aristotelit, Ibn Sinait, Ibn Ruzhdit, Kantit
etj qndron n vendosjen e secils prej ktyre disiplinave n vendin
ekzakt dhe n sfern e shkencs e t aksionit. Filozoft e par i dhan
shkencs kuptimin e saj obligativ dhe nuk e zvogluan punn e religji-
onit. El-Kindi, El-Farabi dhe Ibn-Sina, t gjith kan qen shkenctar
dhe filozof. Krahas ksaj t gjith kan qen mysliman t sinqert
edhe pse religjionin e kan komentuar n dritn e njohurive t tyre
shkencore dhe filozofike.
El-Gazali ka qen i paknaqur me msimet e ktyre filozofve. Ai
i ka sulmuar n librin e tij Inkoherenca e filozofve, dhe i ka akuzu-
ar pr kufr-herezi n njzet pika. Elokuenca, (oratoria), njohuria e tij
e thell e mjeshtris s kontraversionit dhe argumentacionit si dhe
arsimimi i gjer n do dituri, i solln atij popullaritet t gjer, kshtu
q sht konsideruar autoritet eminent sa i prket islamit ( Huxh-
Xhatul- Islam)
Ibni Rushdi u sht prgjigjur pik pr pik akuzave t tij. Debati
ndrmjet ktyre dy personaliteteve t mdha me t vrtet sht nj
shqyrtim interesant, i cili paraqet konflikt t vrtet n shoqrin my-
slimane, konflikt ndrmjet religjionit n nj an dhe shkencs dhe
filozofis n ann tjetr. Ibni Rushdi me aftsit e tij t filozofit q sy-
non t vrtetn, i integroi kto tri lmi t ndryshme. Me interpretimin
racional t Kuranit ka krijuar harmonin e religjionit dhe t filozofi-
s. Zbuloi rrugn e vrtet deri te religjioni, si sht br e ditur n
Kuran. Pastaj niset t trasoj rrugn e shkencs.
N mbrojtjen e tij entuziaste t religjionit El-Gazali pa qllim,
shkencs ia mbylli dyert. Rruga mistike e sufizmit, t ciln ai e prca-
ktoi nuk mund t lidhet me metodat racionale t shkencs. Myslima-
nt, fatkeqsisht e pasuan El-Gazalin, Autoritetin Islam dhe pak nga
FILOZOFI 105
pak e lan pos dore studimin e shkencs. Civilizimi madhshtor per-
sonal i tyre filloi t zbehet. Nga ana tjetr, Ibni Rushd e mbrojti shke-
ncn dhe Evropa mesjetare, e pasoi rrugn t ciln ai e trasoi. Ajo ka
qen ideja e vrtet e averoizmit latin, e cila i solli deri te ngritja e
shkencave evropiane. Shkenca sht trsia e dituris s sistematizuar
dhe formalizuar, e bazuar n vshtrimin dhe klasifikimin e fakteve.
Megjithat, rruga deri te shkenca sht m themelore sesa e vrteta
shkencore e arritur me t, ngase me metodn mund t vijm deri te t
vrtetat shkencore dhe gjithnj m tepr t prparojm n studimin
ton.
Dy Tehafut, El-Gazali dhe Ibn Rushdit shfaqin ide t cilat kan
qen n skenn e civilizimit islam gjat shekujve gjasht e shtat H./
njmbdhjet e dymbdhjet e.r..
Disa nga kto ide edhe pse sot konsiderohen se kan vetm vler
historike, kan qen me rndsi t madhe n at koh. Dimensioni me
t cilin sht shqyrtuar problemi i prhershmris dhe vendi i saj pri-
mar n krye t njzet diskutimeve orienton n rndsin, t ciln ia ka
dhn asaj El-Gazali.
Ibn Rushdi konsideron se tri shtje kryesore jan pr shkak t ci-
lave el-Gazali i ka akuzuar filozoft se jan joreligjioz: prhershm-
ria e bots, mohimi i dijs s Zotit mbi partikularitetin dhe ringjallja.
Sipas mendimit ton, problemi i cili sht ende gjithnj i rndsis vi-
tale sht problemi i shkaktueshmris.
Mendimi shkencor mund t jet i vrtetuar n baz t parimit t
kauzalitetit.
Derisa Hume kritikoi shkaktueshmrin (kauzalitetin). Kanti do t
mundohet pr t gjetur truall racional, ku do t mund t qndronte ka-
uzaliteti. Kanti konsideron se shkenca (dituria) sht e siguruar apriori
prmes forms transcendentale t intelektit t pastr. Induksioni i Stu-
art Mills paraqet kazualitet universal. Russeli thot: Qoft nga para-
gjykimi i pastr ose nga ndikimi i tradits apo nga nj shkak tjetr, m
leht sht t besohet se ekziston ligji i natyrs, sipas t cilit, gjith-
mon i ndjekin shkaqet pasojat e tyre sesa q ato ndodhin zakonisht.
Vetm shkenca bashkkohore e ka zvendsuar koncepcionin e shka-
kut me ligjet e kauzalitetit me linjat kauzale, me statistikat etj.
Ibn Rushdi ia caktoi vetes pr detyr ta ruaj shkencn dhe t tre-
goj rrugn deri te t vrtetat shkencore, pasiq el-Gazali kishte mi-
nuar raportin e domosdoshm ndrmjet shkakut dhe pasojave. uadri
shkruan se shkenca ka humbur do arsye t ekzistencs. Jeta mtutje
nuk ka pasur baz mendimi shkencor sht dashur t hulumtohet
dhe t shptohet.
El-Gazali e fillon dialogun pr shkencat natyrore duke numruar
shkenca t ndryshme pr t theksuar se Ligji i shenjt nuk krkon
nga individi q ti kundrvihet dhe ta refuzoj. N numrimin e vet
prmend edhe dituri t tilla si sht mjeshtria e magjis, al-kimia, as-
trologjia etj. Ibn Rushdi i hedh posht pseudoshkencat e tilla. Mjesht-
ria talismanit (simboleve t magjis) sht e kot. A ekziston al-kimia
sht shum e dyshimt. Astrologjia nuk u prket fenomeneve fizike.
Qllimi i vrtet pr shkak t cilit el-Gazali ka mohuar lidhjen e
domosdoshme t shkakut sht ai q me mohim varet mundsia e vr-
tetimit t ekzistimit t mrekullive, t cilat e ndrpresin rrjedhn e za-
konshme t natyrs, si sht shndrrimi i shkopit n gjarpr. Sipas
Ibn Rushdit, filozoft nuk guxojn ti komentojn ose hulumtojn
(muxhizet) mrekullit: Ai q n to dyshon, meriton dnimin. Mir-
po, mrekullia islame nuk qndron n mrekulli t tilla, si sht shnd-
rrimi i shkopit n gjarpr por qndron n Kuran, ekzistenca e t cilit
nuk sht ndrprerja e rrjedhjes s natyrs t pranuar me tradit por
natyra e tij e mrekullueshme sht vrtetuar me an t perceptimit dhe
vshtrimit t secilit njeri Ndrkaq, kjo mrekulli sht larg m shu-
m se t gjitha mrekullit tjera. N realitet Ibn Rushd e prsrit ktu
at q e ka paraqitur m par n dy librat e tij, n Fasl dhe Keshf.
Teologt e rinj mysliman Muhamed Abduhu, Aliu etj, e kan pranuar
mendimin e Rushdit, i cili sot sht i prhapur n t gjitha shoqrit
myslimane. Kthimi te Ibni Rushdi sht nj ndr sprovat e Renesea-
ncs s re n Lindje. Muhamed Abduhu thot: Esht e pamundshme
q populli islam t mohoj, n mes shkakut dhe pasojs lidhjen q
ekziston n kt bot.
FILOZOFI 107
Nga kjo hyrje do t kalojm n at kryesorn. El-Gazali para-
shtron gjrat kshtu: Sipas neve, lidhja mes asaj q thjesht konside-
rohet si shkak dhe asaj q konsiderohet si pasoj, nuk sht lidhje e
domosdoshme, secila prej atyre dy gjrave e ka individualitetin e vet
dhe nuk sht ajo tjetra Knaqsia me etjen nuk e prfshin t pi-
murit, as t djegurit se prfshin kontaktin me zjarrin ngase lidhja
mes ktyre gjrave bazohet n fuqin primare t Zotit pr t krijuar
vargun e pandrprer, megjithat, jo pse kjo lidhje sht e domosdo-
shme nga vetvetiu . Ibni Rushdi e fillon prgjegjen e tij me logjik t
shndosh, e cila sipas mendimit t tij, sht baza e vrtetsis. Mo-
himi i ekzistimit t shkaqeve eficijente q duken n gjrat shqisore
sht sofizm. Kurse ai q i mohon ata ose e mohon me gjuh t tij at
q sht natyrshm n logjikn e tij ose sht i magjepsur me dyshi-
min sofistik
Megjithat, filozofia nuk mund t bazohet n logjikn e shndo-
sh. Empirizmi sht i dobishm pr qllime praktike e jo pr shke-
ncat ekzakte. T dyt, empirizmi praktik i bazuar n logjikn e
shndosh dhe njohuria shkencore besojn n kauzalitet, prve se i
pari sht m pak i sigurt, kurse i fundit m tepr n mnyr precize.
T jesh i dijshm do t thot t mund t parashikosh se ka do t ndo-
dh n t ardhmen, ather kur shkaku sht i dhn. Besimi n shke-
nc dhe forcn e saj rezulton nga mundsit tona pr t parapar n
baz t domosdoshmris. Shkenca moderne ende vazhdimisht beson
n kauzalitet, mirpo jo n formn e vjetr t raportit shkaku-pasoja
por n linjat dhe strukturat e kauzalitetit. Kjo jep t konkludohet se
besimi n kauzalitet sht shtje e bindjes, e cila rrjedh nga bindja e
gjallesave n shpres.
Ibn Ruzhdi ka pasur bindje n natyr dhe ka konsideruar se n bo-
t t gjitha ndodhin n prputhje me rregullin e prsosur, i cili mund
t kuptohet n termat e shkaqeve dhe pasojave. Kjo neve na v para
fotografis s bots fizike t till si e ka menduar Ibni Rushdi dhe n
mnyr q mund t jet e njohur shkenctarisht. Bota sht vazhdu-
eshmri e gjrave dhe personave t cilt jan n marrdhnie recipro-
ke prmes kauzalitetit t domosdoshm.
Dy parime jan parashtruar edhe pse nuk jan shprehur; njra
sht vazhdimsia e gjrave, dhe tjera sht ligji i kauzalitetit.
Kto dy parime jan rezultat i hipotezs metafizike, prejardhja e s
cils sht n aristotelizm prkatsisht n iden mbi substancn dhe
iden mbi katr shkaqet. El-Gazali mohon kto dy parime. Sa i prket
vazhdimsis s gjrave ai e prsrit kundrargumentin e disa filozo-
fve n mnyr komike duke thn: Nse njeriu q ka harruar librin
n shtpi t tij kur sht kthyer e ka gjetur t shndrruar n djal t ri
guri i shndrruar n ari, e ari n guri dhe sikur dikush ta pyet pr
cilndo nga kto tri gjra, ai do t ishte prgjigjur: Nuk e di se ka
gjendet n shtpin time n kt moment. El-Gazali e pranon provo-
kimin duke deklaruar: Ska kontest n shprehjen se pr Zotin gjith-
ka sht e mundshme. Nj shembull i ksaj mundshmrie sht
mrekullia e Ibrahimit a.s. kur ka qen i hedhur n zjarr, e q nuk sht
djegur. Zjarri me vullnetin e Zotit e ka humbur kualitetin e tij t djegi-
es. Zjarri prej vetvetiut nuk sht efficient, shkaku i vrtet sht Zoti,
i cili prmes vullnetit t Tij dhe fuqis ua jep gjrave kualitetet e tyre.
Nuk ka arsye pse ather ato t mos jen t kundrta nga ato q jan.
Pr tu prballur me kt pohim, Ibni Rushdi problemin e vshtron
nga aspekti filozofik, t cilin tashm e kemi theksuar. Vazhdimsia e
nj gjje na lejon t vijm deri tek esenca e prkufizimit t tij dhe ti
japim atij emr ngase sht e qart nga vetvetiu se gjrat kan esenc
dhe atribute t cilat ia caktojn funksionet speciale secils gj vetmas
dhe prmes s cilve prcaktohet definicioni dhe emrtimi. Sikurse
nj send t mos kishte pasur natyr specifike nuk do t kishte emr
ose definicion t veant dhe se t gjitha gjrat do t ishin nj.
Sa i takon parimit t dyt, i cili ka t bj me kauzalitetin t gji-
tha gjrat kan katr shkaqe: agensin, formn, materien dhe qllimin.
Mendja e njeriut i percepton gjrat dhe i kupton shkaqet e tyre. Nd-
rsa intelegjenca nuk sht asgj tjetr prve se perceptim i gjrave
me shkaqet e tyre dhe me kt shquhet nga t gjitha aftsit tjera t t
kuptuarit, ai q i mohon shkaqet, e mohon intelektin. Logjika e pr-
fshin njohurin e ekzistimit t shkaqeve dhe pasojave, kurse njohuria
mbi pasojat mund t jet e plot vetm prmes njohuris s shkaqeve
FILOZOFI 109
t tyre. Mohimi i shkaqeve prfshin mohimin e njohuris. Nse raporti
shkak-pasoj quhet shprehi, ather shprehia sht term i paqart. A
mendohet: 1. me shprehin e agenss, 2.shprehin e gjrave ekzistue-
se, 3. shprehin ton pr t br shprehi rreth gjrave t tilla? Ibni
Rushd i refuzon dy kuptimet e para dhe e pranon t fundit, e cila sht
n harmoni me konceptualizmin e tij. Pr shkak se sht e pamundsh-
me q Zoti t ket shprehi. N realitet shprehia e gjrave ekzistuese
sht natyra e tyre, ngase shprehia mund t jetoj vetm n t stimu-
luarn.
N fund t fundit rruga drejt shkencs fillon me besim, i cili sht
themel i s vrtets, skeptikt dhe agnostikt nuk kan vend n shke-
nc. Intelekti i armatosur me kt bindje n ekzistimin e bots si t
till, zbulon shkaqet e gjrave. Njohuria shkencore sht njohuri e
gjrave bashk me shkaqet e tyre, t cilat i prodhojn.
Prktheu nga boshnjakishtja:
Hajrullah Hoxha
M.M.Sharif
PHILOSOPHY
Philosophy and religion
- according to Ibn Rushd -
(Summary)
The reconciliation between philosophy and religion has been considered
rightly as the main objective of Islamic philosophy. Ibn Rushds solution to this
problem was truly brilliant. As a philosopher, he felt compelled to defend other
philosophers from the attacks of intellectuals and theologians especially follo-
wing Ghazalis criticism in his work: "The incoherence of the philosophers". Ibn
Rushds study: Fasl-al-Maqal ekal fima bain al-sharia val-hikmah min al-
ittisal" is a defence of philosophy. Nowadays, there are reservations alleging that
the issue should not be given much importance. Yet, in the 6
th
century, it was
truly vital.
FILOZOFI 111
..

( )

"
.
( )
.
J JU UR RI IS SP PR RU UD DE EN NC C I IS SL LA AM ME E
Ejup Haziri
PARIMET E LEGJISLACIONIT ISLAM- (2)
Parimi i shtat: Vllazria
Legjislacioni islam i ka kushtuar kujdes t posam vllazris pr
shkak se ajo prfaqson shoqrin, kurse Islami n t gjitha aspektet
mbron at nga t kqijat dhe dukurit negative. Ligjvnsi ka pote-
ncuar:
...s _,> < !-,.> . `: .-. < >,l. :| ,..
,.s l! _,, >,l ,.`>,.! ..,-., !.>| ,.. _ls !: :`> _.
!.l .1.! !.. ,l. _,,`, < >l ...,, _>l-l ..: _
Dhe kapuni q t gjith ju pr litarin (fen dhe Kuranin) e
Allahut, e mos u prani! Prkujtojeni nimetin e Allahut ndaj
jush, kur ju (para se ta pranonit fen islame) ishit t armiqsuar, e
Ai i bashkoi zemrat tuaja dhe ashtu me dhuntin e Tij aguat t je-
ni vllezr. Madje ishit n buz t gremins s xhehennemit, e Ai
ju shptoi prej tij. Po kshtu Allahu ua sqaron juve argumentet e
veta q ju ta gjeni t vrtetn e lumtur.
1
Ajeti i msiprm bn fjal pr dy fiset e njohura arabe, Evs dhe
Hazrexh, t cilat kishin shkaktuar luftra dhe beteja t shumta mes ve-
te gjat kohs s injorancs. Kto dy fise kishin krijuar nj urrejtje t
madhe ndaj njra-tjetrs, urrejtje q rezultonte n luft t pashmang-
shme. Betejat e tyre jan t njohura pr vite t tra, saq historiant
kan konstatuar se po t mos vinte islami, kto dy fise nuk do t ekzi-
stonin m, do t shuheshin nga luftrat e prgjakshme q nuk kishin t
ndalura. Por, erdhi islami dhe kta armiq t dikurshm i bri vllezr
mes vete, ndihmues ndaj njri-tjetrit. I Madhrishmi pr ta kishte
shpallur:
l _,, ,l l 1. !. _ _ !-,.- !. l _,, `,l
_.l < l '., ..| ,s ',>> __
Dhe Ai sht q bashkoi zemrat e tyre. Edhe sikur ta shpenzoshe
gjith at q sht n tok, nuk do t mund ti bashkoje zemrat e
tyre, por Allahu bri bashkimin e tyre, pse Ai sht i gjithfuqi-
shm, i urt.
2
Ishin buz gremins s zjarrit pr shkak t mohimit t tyre, mirpo
Allahu i shptoi ata nga ajo gjendje kur ata i udhzoi n Islam.
3
Shembullin m sublim t vllazris e kemi nga jeta e t Drguarit
t Allahut, kur u dbua nga Mekka, e n Medine formuloi t mirnjo-
hurn Kartn e Medins, sipas s cils u b vllazrimi mes t imi-
gruarve nga Meka q nuk kishin asgj me vete dhe vendsve nga
Medina. Ishte vllazrim mes tyre mbi parimet e ndershmris dhe
drejtsis q bota deri ather nuk e kishte prjetuar. Mes t t shpr-
1
Kurani, Ali Imran: 103.
2
Kurani, Enfal: 63.
3
Ibni Kethir, Ebu-l Fida Ismail, Tefsiru-l Kuranu-l Adhim, vll. I, fq. 380.
JURISPRUDENC ISLAME 115
ngulurve q skishin asgj me vete me mikpritsit q ndan pasurin
dhe gjith at q posedonin karshi vllezrve t tyre imigrant.
4
Akti i vllazrimit sht akti i menuris dhe i vigjilencs s t
Drguarit t Allahut, dhe ishte nj zgjidhje e mrekullueshme pr pro-
blemet e shumta q ishte prballur ajo shoqri.
5
N koleksionin e Buhariut lidhur me kt vllazrim, citohet nj
ngjarje e mrekullueshme mes Abdurrahmanit dhe Sad ibn Rebias,
gjegjsisht dy personave (njri nga Meka e tjetri nga Medina) q i ka
vllazruar i Drguari i Allahut. Sadi i ka thn Abdurrahmanit:
Un jam m i pasuri mes ensarve (medinasve). Pasurin time e ndaj
n dy pjes. Kam dy gra, shikoje cila t plqen m shum e un do t
ndahem prej saj...
6
Lidhur me kt vllazrim, historiani i njohur Thomas W. Arnold,
thot: Konstituimi i rendit t ri shoqror n form t vllazris isla-
me nga vet fillimi e ka lkundur fuqin e lidhjes s unitetit t gjakut,
i cili sipas mbikqyrjes s vjetr fisnore ka qen themel i llojit t vet
social. Kthimi i nj personi dhe hyrja e tij n rendin e ri shoqror ka
pasur kuptim t rrnimit t njrit prej principeve kryesore t jets ara-
be.
7
Vllazria fetare q ushqehet nga besimi nuk e dobson vllazri-
n e prgjithshme, prkundrazi, e prforcon at; krijon grupim vital
njerzish q besojn dhe e aplikojn at vllazri, thrrasin n t dhe e
mbrojn. Pra, mund t konkludojm se nuk ekzsiton kurrfar antago-
nizmi mes vllazris s prgjithshme njerzore dhe asaj fetare, t ci-
ln e hasim n fjalt hyjnore
8
:
4
N lidhje me kt vllazrim, Muhamed Gazali thot: Vllazrimi i ktill ka qen i
kapluar me ndihmesn reciproke, me ndjenja bamirsie dhe dashamirsie, dhe kjo ka
marr pjes n ndrtimin e nj shoqrie t re e cila do t ket shembuj t lavdishm.
Gazali, Muhamed, Fikhus-Sireh, boton: Dar el-Kitab el-Arebij, bot.II-t, Kairo-Egjipt,
1375h/1995, fq. 140-141.
5
Haziri, Ejup, Traktatet n t drejtn Islame, fq. 85.
6
Shih pr me tepr: Sahihul Buhari, kaptina mbi vllazrimin e ensarve dhe muhaxhi-
rve: vol.I, fq. 555.
7
Arnold, W. Thomas. Historia e Prhapjes s Islamit, Prishtin 2004, fq. 49.
8
Kardavi, Jusuf, Veorit e prgjithshme t islamit, fq. 101.
!..| `...l :>| ...
Ska dyshim se besimtart jan vllezr...
9
dhe n ato t t dr-
guarit t Zotit ku thuhet: Myslimani sht vlla i myslimanit, nuk i
bn padrejtsi e as q e tradhton at...
10
Islami kt vllazri sublime e ka vn n praktik, mbi t ka ngri-
tur shoqri t shklqyer t grshetuar me ngjyrime hyjnore dhe njer-
zore, moto e s cils jan fjalt: Nuk ka besuar askush prej jush
prderisa nuk ia dshiron vllait t vet at q ia dshiron vetvetes!
11
Kjo vllazri ka qen shembull dhe model i pakrahasueshm, nga-
se n gjirin e saj ka pasur sllavin e dikurshm, t ziun nga Abisinia,
Bilalin; Selmanin nga Persia, Suhejbin nga romakt etj., ku ka shuar
mosmarrveshjet dhe grindjet racore, gjenetike, sociale dhe autoritati-
ve.
12
Parimi i tet: Mshira
Nj prej parimeve t legjislacionit islam sht edhe mshira, si ve-
ori e Ligjvnsit q shquhet pr mshirn e Tij t pakontestueshme
pr robrit e Tij n kt jet dhe n jetn e prtejme:
... < .', :!,-l!, __
...Allahu sht shum i mshirshm pr robt e vet.
13
Mshira e
Ligjvnsit ka prfshir do gj:
9
Kurani, Huxhurat: 10.
10
Buhariu n Sahihun e tij, nr. 2262, 6437; Muslimi n Sahihun e tij, nr. 4650. Hadithi
sht autentik.
11
Buhariu n Sahihun e tij, nr. 12; Muslimi n Sahihun e tij, nr. 64; Tirmidhiu n Sune-
nin e tij, nr. 2439 dhe thot se hadithi sht autentik.
12
Gjithashtu kjo vllazri ka ekzsituar n shkall t altruizmit, mirsis dhe synimit pr
tiu br mir tjerve, e kt e argumenton m s miri shembulli i oferts s Sad ibn
Rebias karshi Abdurrahman ibn Avfit. Me fjal tjera kjo vllazri ka pastruar shpirtrat
dhe zemrat e tyre nga do gj negative.
13
Kurani, Bekare: 207.
... _..> -. _ ,`_: ... __
...mshira Ime ka prfshir secilin send...
14
Ai sht m i mshir-
shm se do gj tjetr. E prve ksaj, cilsia e mshirs sht edhe si
veori e porositur pr njerzimin, q ta praktikojn at n jetn e ksaj
bote, n mnyr q n t prtejmen t jen t mshiruar.
Ligjvnsi drgoi t Drguarin e Tij si nj njeri t mshirshm e t
ndijshm:
.1l ,l> .. _. .. ,s ,ls !. `..s _,> ,l.
_,...l!, .', ',> __
Juve ju erdhi i drguar nga lloji juaj, atij i vjen rnd pr vuaj-
tjet tuaja, sepse sht lakmues i rrugs s drejt pr ju, sht i ndi-
jshm dhe i mshirshmpr besimtart.
15
Ai ishte mshir pr
mbar njerzimin:
!. ...l. | .- _,.l.-ll _
E Ne t drguam ty (Muhammed) vetm si mshir pr t gjitha
krijesat.
16
Pr ta fituar mshirn hyjnore, duhet t jemi t mshirshm me
krijesn njerzore, e jo t jemi t ashpr, t egr dhe t pamshirshm,
ndaj i Drguari i Allahut thoshte: Mshiruesit i mshiron Mshiruesi
(Allahu). Mshirojeni at q sht n tok q t ju mshiroj Ai q
sht n qiell...
17
Ndrsa n nj rast tjetr ai thoshte: Ai q nuk i
mshiron njerzit, at nuk e mshiron Zoti.
Por prve ksaj, legjislacioni islam ka parapar dhe caktuar q
mshira t ekzistoj pr do qenie t gjall, jo vetm pr natyrn nje-
rzore, por ajo duhet t ekzistoj edhe pr at shtazore. N kt ko-
14
Kurani, Araf: 156.
15
Kurani, Tevbe: 128.
16
Kurani, Enbija: 107.
17
Tirmidhiu n Sunenin e tij, nr.1847. Sipas Albanit hadithi sht autentik. Albani, Sahih
ve Daif Sunenu-t Tirmidhi, nr. 1924.
ntekst i Drguari i Allahut ka thn: Nj grua sht dnuar pr shkak
t nj maceje, e cila e lidhi at derisa ngordhi, sht hyr n Xhehen-
nem (pr shkak t asaj), as nuk e ushqeu at dhe as nuk e la t haj
nga insektet e toks.
18
Shikojeni dhe analizojeni mir kt thnie profetike dhe meditoni
rreth saj, ku nj grua do t hyj n zjarr pr shkak se nuk kishte m-
shir ndaj nj mace, t ciln jo q nuk e ushqeu por edhe e pengoi t
ushqehet nga insektet e mundshme t toks. Me fjal tjera ishte zhve-
shur nga parimi i mshirs, ndaj dnimi pr t do t jet i dhembshm.
Lidhur me kt i Drguari i Allahut thoshte: Mshira nuk braktiset
vetm se nga arroganti (i keqi).
19
Pra, vetm ai q nuk posedon mshir vepron t liga e marrzi, pr
faktin se sht zhveshur nga cilsit e mirsis, mirpo i tilli do t py-
etet n Ditn e Llogaris pr keqprdorimin e mshirs. I Drguari i
Allahut ka thn: Kush mbyt nj shpend kot (pa nevoj), n Ditn e
Gjykimit do ta ngrej zrin (shpendi) dhe do t thot: O Zot, filani
m ka mbytur mua kot, e nuk m ka mbytur pr ndonj dobi.
20
Pra kto jan skicat q ka legjislacioni islam konsiderat t madhe
pr to, duke e br parimin e mshirs si parim fondamental q ngri-
het ky legjislacion, q rrezet e mshirs i merr drejtprdrejt nga
mshira hyjnore e pakufishme e Krijuesit dhe urdhron haptazi q m-
shira t jet e realizuar n kt jet ndaj t gjithve, pa prjashtime.
Parimi i nnt: Bashkpunimi i ndrsjell
Legjislacioni islam sht ngritur edhe mbi bazn e bashkpunimit
t ndrsjell, duke porositur njerzimin q t jen n bashkpunim
ndaj njri-tjetrit e jo t jen t ndar e t prar, ngase prarja krijon
urrejtje, urrejtja krijon luft, e lufta mbytje. E pr kt ka sjell nj
shembull t veant pr dy fiset e hasmruara mes vete pr koh t
18
Transmeton Buhariu n Sahihun e tij, nr. i hadithit 2236, Muslimi n Sahihun e tij, nr. i
hadithit 2619, Ibni Maxheh, nr. i hadithit 4256, dhe Daremiu 2814.
19
Tirmidhiu n Sunenin e tij, nr. 1846; Ebu Davudi n Sunenin e tij, nr. 4291.
20
Ibni Hibbani n Sahihun e tij, nr. 5993; Taberaniu n Muxhemu-l Kebir, nr. 7095.
gjat, saq nga nj gj e vogl krijuan luftra e beteja t gjata q pr-
lyen edhe historin njerzore, ndaj i porositi q t jen t bashkuar
dhe pas bashkpunimit ua rikujtoi se ato dy fise ishin buz gremins
s shkatrrimit t tyre, por Allahu i bashkoi dhe ata m von patn nj
bashkpunim t uditshm, pra urrejtja e dikurshme u kthye n da-
shuri t vrtet. Pr kt Allahu tha:
...s _,> < !-,.> . `: .-. < >,l. :| ,..
,.s l! _,, >,l ,.`>,.! ..,-., !.>| ,.. _ls !: :`> _.
!.l .1.! !.. ,l. _,,`, < >l ...,, _>l-l ..: _
Dhe kapuni q t gjith ju pr litarin (fen dhe Kuranin) e
Allahut, e mos u prani! Prkujtojeni nimetin e Allahut ndaj
jush, kur ju (para se ta pranonit fen islame) ishit t armiqsuar, e
Ai i bashkoi zemrat tuaja dhe ashtu me dhuntin e Tij aguat t
jeni vllezr. Madje ishit buz gremins s xhehennemit, e Ai ju
shptoi prej tij. Po kshtu Allahu ua sqaron juve argumentet e
veta q ju ta gjeni t vrtetn e lumtur.
21
Ky legjislacion ka urdhruar q kooperimi dhe bashkpunimi t
jet pr t mirn dhe pr t mbarn e jo pr mkate apo armiqsi,
ndrkaq lidhur me kt Ligjvnsi ka potencuar:
... .!-. _ls l _1`.l .!-. _ls . .`-l ... _
...Ndihmohuni mes vete me t mira dhe n t mbara, e mosni n
mkate e armiqsi...
22
Legjislacioni islam rregullon bashkpunimin e ndrsjell mes indi-
vidve, sistematizon dhe rregullon raportet e antarve t familjes n
mnyr reciproke, sjell bashkpunim mes fiseve t popullit dhe ndr-
mjet gjykatsit dhe t gjykuarit.
23
21
22
Kurani, Maide: 2.
23
Sabik, Sejjid, Hasaisu-sh Sheriatu-l Islamijetu ve Mumejjizatuha, fq. 21.
N bashkpunim arrihet knaqsia e individit e ngritja e shoqris
dhe arrihet shkalla e lart e jets. N kt bashkpunim t ndrsjell
hyn fjala e mirkuptimit dhe ndalimi nga e keqja. Pr kt ka urdh-
ruar qmoti Krijuesi duke thn:
_>.l >.. . `s., _|| ,>' ``.!, .`-.!, ., _s >..l
,.l` `> _>l.l _
Nga ju le t jet grup q thrret n at q sht e dobishme, ur-
dhron pr pun t mbara dhe ndalon nga e keqja. T tillt jan
ata t shptuarit.
24
Kshtu grupi i krijuar q porosit Allahu n ajetin e msiprm sht
pr qllim q t jet ai pr pun t dobishme dhe t mira, e kurdo q
shohin vepra t liga e t pahijshme tua trheqin vrejtjen kryersve t
tyre. Nse fajtort nuk prmirsohen ather ndaj tyre do t merren
masa ndshkuese, kjo bhet pr t ruajtur rendin dhe sigurin shoq-
rore.
Bashkpunimi mes individve dhe shoqrive sht i domosdo-
shm, pothuajse n t gjitha sferat shoqrore, ku individi duhet t jet
prkrah individit e shoqria prkrah shoqris, n pun t mira e t
mbara, n udhzim, proklamim t drejtsis dhe vrtetsis s saj, e
nse nj individ sht shkels i parimeve t mirsis, ather edhe t
tjert do t preken me virusin e tij, e kjo padyshim do t ishte nj ka-
nosje edhe pr shoqrin. N kt kontekst i Drguari i Allahut ka
thn: Besimtari pr besimtarin sht sikurse ndrtesa q njra an
plotson ann tjetr
25
.
26
Ndaj, pr t qen individ e shoqri e shndosh nevojitet nj ba-
shkpunim i ndrsjell n t gjitha shtjet, n t kundrtn aty ku
mungon bashkpunimi i sinqert suksesi sht i limituar dhe i stagnu-
ar.
24
25
Sikurse tjegullat q jan t ngjitura njra pran tjetrs dhe secila lidhet me tjetrn.
26
Buhariu n Sahihun e tij, nr. 459, 2266, 5567; Muslimi n Sahihun e tij, nr. 4684; Tir-
midhiu n Sunenin e tij, nr. 1851.
PES QLLIMET PARIMORE
T LEGJISLACIONIT ISLAM
Legjislacioni islam prej qllimeve t tij primare ka ruajtjen dhe
kujdesin ndaj pes gjrave t domosdoshme, e q jan: Ruajta e fes,
individit, mendjes, pasardhsve dhe pasuris.
Kto jan pes parimet dhe qllimet thelbsore q ka konsiderat
t madhe legjislacioni islam, q konsiderohen interesa individuale dhe
interesa shoqrore t prgjithshme pa t cilat nuk mund t ngrihet nj
popull, ngase jan shtyllat e nj kombi.
27
Madje jeta e njeriut varet nga
kto pes qllime kryesore, e nse prishen ato apo disa prej tyre, do t
prishet edhe sistemi i jets, do t prhapen skandalet, krimet, do t
prhapet frika, shqetsimi dhe prishja e rendit, ndaj t gjitha legjislaci-
onet erdhn pr tu kujdesur dhe ruajtur kto qllime, ngase me to q-
ndron edhe sistemi botror, e lloji njerzor nuk mund t jet i drejt
dhe i sigurt gjersa t mos jen kto qllime, kujdesi ndaj tyre nnku-
pton jet t drejt, shoqri t organizuar dhe popull t mir.
28
Ruajtja e fes: ka pr qllim ruajtjen nga t kqijat, rrshqitjet
morale, shkarjet, veprat irrituese, kujdes dhe ruajtja nga epshi, e gjra-
ve tjera q kan pr qllim orientimin e besimtarit n rrug t devi-
juar, ndaj kshillat fetare shrbejn pr rimkmbjen e njeriut dhe
largimin nga t kqijat.
Ruajtja e fes nnkupton prfaqsimin e besimit t pastr e t sh-
ndosh, besim q sht i pranuar, si dhe distancimin dhe largimin nga
idiolatria, besimi n politeizm e idhuj, si dhe distancimin nga hum-
bjet e ndryshme dhe mashtrimet. Pr kt arsye Ligjvnsi i ka kujtuar
njeriut q t prqendrohet sinqerisht n fen e Tij t drejt e t pastr,
Ai tha:
27
28
Sudejs, Abdurrahman, Durus Lishejh Abdurrahman Sudejs, ligjrat.
`! ,> _.l !,.> ,L < _.l L _!.l !,l. _,.,. _l>l
< .l: _.] `,1l _>.l . _!.l .l-, _
Prqndro vetveten tnde sinqerisht n fen, i larguar prej do t
kote, (e ajo f), feja e Allahut n t ciln i krijoi njerzit, ska
ndryshim (mos ndryshoni) t asaj natyrshmrie t krijuar nga
Allahu, ajo sht feja e drejt por shumica e njerzve nuk e di-
n.
29
Kjo sht e vetmja fe q Ligjvnsi porosit n t:
| .:..> `>.. . :.> !. , 1.! __
Kjo feja juaj sht e vetmja f e Un jamZoti juaj, ruajuni dni-
mit Tim.
30
Dhe njherit kjo sht e vetmja fe e pranuar tek Allahu:
| _.] ..s < `.l`. ... _
Feja e pranueshme tek Allahu sht I slami...
31
Ligjvnsi pasi ka
sqaruar pr fen e Tij reale e t pranuar, ka potencuar se kush zmbra-
pset nga kjo fe e pranuar, e vdes si pabesimtar, atij do ti zhduken ve-
prat e veta n t dy botrat. Ai do ta prjetoj dnimin e tmerrshm t
bots s prtejme, ku do t qndroj prjetsisht n zjarr:
... _. :.., >.. _s ..,: ., > "l ,.l`! L,> `l..s
_ !,..l :> ,.l` .>. !.l > !, _..> __
...E kush zmbrapset prej jush nga feja e tij dhe vdes si pabesimtar,
ata i kan zhdukur veprat e veta n kt jet dhe n jetn tjetr. T tillt
jan banor t zjarrit dhe n t do t qndrojn prjetshm.
32
Madje,
ai q zmbrapset nga kjo fe duke pretenduar se feja tjetr sht m e
mir dhe m realiste, gabon rnd dhe prjeton nj dshprim t thell
29
Kurani, Rum: 30.
30
Kurani, Muminun: 52.
31
32
n botn tjetr, ku atje do ta kuptoj gabimin m t madh n jetn e
tij:
_. _.,, ,s .l`. !.,: _l _,1`, .. > _ :> _. _,..>l __
E kush krkon fe tjetr prve fes islame, atij kurrsesi nuk do
ti pranohet dhe ai n botn tjetr sht nga tdshpruarit.
33
Ruajtjen dhe kujdesin ndaj fes Ligjvnsi e ka renditur njrin nga
prioritetet kryesore, madje ka krkuar edhe prhapjen e fes pasi q
ajo t jet ngulitur thell n shpirtrat dhe zemrat tona, si dhe t dista-
ncohemi njher e prgjithmon nga risit, mitet dhe besimet e kota
dhe epshet q na sprovojn n rrugn e mirsis.
I Drguari i Allahut ka hartuar skicn se si t ruhet feja, e kjo b-
het ather kur pasohen dy aktet kryesore t saj, ai thoshte: Un u
kam ln juve (n mesin tuaj) dy gjra q nuk do t humbni pr asnj
ast gjersa mbshtetni n to: Librin e Allahut dhe synetin (traditn
profetike) e t Drguarit t Tij.
34
Ndaj, kurdo q kto dy akte pasohen e ndiqen, robi asnjher sdo
t jet i humbur, por do t jet i udhzuar dhe n rrug t drejt, e nse
eventualisht robi braktis njren apo t dy kto akte, ather shmangia
e tij nga feja sht e sigurt.
Ruajtja e individit: ka pr qllim ruajtjen e jets s tij, n mnyr
q do t drejt t tij q i takon, ta fitoj. Sikurse q ka pr qllim
mbrojtjen e tij nga do akt i ashpr e agresiv. Legjislacioni islam
mbron individin dhe do gj q e cenon at e konsideron mkat, n
kt kontekst e ka ndaluar sulmin ndaj tij, pa t drejt, madje e ka ko-
nsideruar si njrin ndr mkatet m t mdha, duke e krahasuar me
politeizmin:
33
34
Maliku n Muvetta, nr. 1395.
_ l!-. `_. !. > , ,l. : ., !:,: _.]l!,
!...>| l.1. ..l _. _.l.| _`>. `. >!`,|
,1. _>l !. L !.. !. _L, l.1. _.l _.l >
< | _>l!, _>l: >.. ., _>l-l l1-. _
Thuaj: Ejani tju lexoj at q me t vrtet ju ndaloi Zoti juaj: t
mos i shoqroni Atij asnj send, t silleni mir me prindrit, t mos i
mbytni fmijt tuaj pr shkak t varfris, sepse Ne u ushqejm juve
dhe ata, t mos u afroheni mkateve t hapta apo t fshehta, mos e
mbytni njeriun sepse mbytjen e tij e ndaloi Allahu, prpos kur sht me
vend. Kto jan porosit e Tij, kshtu q t mendoni thell.
35
Madje
pr ata q mbysin individ apo grupe, Ligjvnsi ka prcaktuar dnim
e ndshkim t ashpr, t shoqruar me krcnime t mdha:
_. _.1, !..`. ..-.. .:> `.> ..> !, .s < ,ls ..-l
.s .l !,.s !.,Ls __
Kush e mbyt nj besimtar me qllim, dnimi i tij sht xhehen-
nemi, n t cilin do t jet prgjithmon. Allahu sht i hidhruar ndaj
tij, e ka mallkuar dhe i ka prgatitur dnim t madh.
36
Ndrsa i Dr-
guari i Allahut kishte thn: Largohuni nga shtat gjra shkatrru-
ese. E prmendi prej tyre mbytjen e njeriut q e ka ndaluar Allahu,
prpos me t drejt.
37
Madje Ligjvnsi prve ndalimit t mbytjes s
individit pa t drejt, mbytjen e nj individi t vetm e ka konsideruar
si mbytje t mbar njerzimit, Ai ka thn:
35
Kurani, Enam: 151.
36
Kurani, Nisa: 93.
37
M gjersisht shih hadithin komplet: Buhariu n Sahihun e tij, nr. 2560, 6351; Muslimi
n Sahihun e tij, nr. 129; Ebu Davudi n Sunenin e tij, nr. 2490.
... _. _. !.. ,-, _. :!. _ _ !..! _. _!.l !-,.>
_. !>!,> !,.! !,> _!.l !-,.> ... __
...kush mbyt nj njeri (pa t drejt), pa mbytur ai ndonj tjetr
dhe pa br ai ndonj shkatrrim n tok, ather (krimi i tij)
sht si ti kishte mbytur gjith njerzit.
38
E pr parandalimin e ksaj dukurie, i Madhrishmi ka prcaktuar
edhe dispozita t qarta e t prera, ku sipas tyre ai q mbyt dik pa t
drejt, meriton t mbytet:
!!., _.] `.., . `>,l. `_!.1l _ _l.1l >' >'!, .,-l
.,-l!, _.. _..!, .. . __
O ju q besuat, u sht br obligim gjurmimi pr dnim pr mby-
tje: i liri pr t lirin, robi pr robin, femra pr femrn...
39
Nse vrassi
do t lihej i lir, ather kjo do t ndikonte q ai t kryej edhe vepra
tjera t ngjashme, pa u dnuar, ndaj sht prcaktuar dispozita ndaj tij
pr t siguruar rend e qetsi, pr mbrojtjen e shoqris, pr parandali-
min e krimit t till dhe pr t penguar prhapjen e skandaleve t tilla.
Por prve ksaj, ekziston edhe dispozita e faljes nga ana e familjes s
t vrarit:
... _. _.`s .`] _. ,> ",`_: _!,.! .`-.l!, ',: ,l| _..>|, ,l:
,> _. >, .> _. _..s .-, ,l: .` ,.s ',l __
...Kurse atij q i falet dika nga vllai i vet, ather ajo le t pr-
cillet (e atij q fal) kuptueshm dhe shpagimi (nga dorasi) atij le
ti bhet me t mir. Kjo sht nj lehtsim dhe mshir prej Zotit
38
Kurani, Maide: 32.
39
tuaj. E kush tejkalon pas ktij (pajtimi), ai ka nj dnim t hi-
dhur.
40
Kto dispozita jan shpallur dhe prcaktuar q kolektivi dhe indi-
vidt t jen t sigurt, ndaj ajeti i radhs na tregon kt me nj stil t
qart q prek mendjet tona:
>l _ _!.1l :,> _|`!., .,l l-l 1`.. __
O ju t zott e mendjes, kjo mas e dnimit sht jet pr ju, ashtu
q t ruheni (nga mbytja e njri-tjetrit).
41
Ktu kuptohet urtsia e ksaj
mase t dnimit, e q sht ruajtja dhe kujdesja ndaj jets s njeriut,
ngase kurdo q vrassi e di se nse mbyt dik krkohet edhe mbytja e
tij, ather ai do t jet i kujdesshm dhe do t friksohet t bj nj
akt t till, e kjo sht mbrojtje e jets s tij dhe e jets s atij q
dshiron mbytjen e tij, si dhe sht mbrojtje e njerzve n prgjithsi.
Kur jemi te mbytja duhet theksuar se legjislacioni islam e ka nda-
luar vetvrasjen dhe ka prcaktuar ndshkim t ashpr kundr atyre q
kryejn nj akt t till. I Drguari i Allahut ka thn: Kush mbyt ve-
ten me (mjet) hekur, hekuri do t jet n dorn e tij q do t drejtohet
n barkun e tij n zjarr t xhehenemit, aty do t jet prgjithmon, e
kush pi helm dhe mbyt veten ai do t (pi helm dhe) prplitet n zjarr
t xhehenemit prgjithmon e prjetsisht, e kush hedhet nga nj ko-
dr dhe mbyt veten, ai do t hedhet nga zjarri i xhehenemit, prgjith-
mon e prjetsisht do t jet n t.
42
Ruajtja e mendjes: ka pr qllim ruajtjen dhe distancimin e me-
ndjes nga do gj q ndikon negativisht tek ajo, si pijet alkoolike apo
drogat.
43
Ligjvnsi ka sjell Ligjin pr ruajtjen e mendjes, ngase mendja
sht ajo e cila dallon t mirn nga e keqja, e pr kt arsye Ligjvn-
si ka pasur pr qllim q ajo t mbetet e pastr, e dlir dhe t mos
40
41
42
Muslimi n Sahihun e tij, nr. 158; Tirmidhiu n Sunenin e tij, nr. 1967.
43
njolloset me asgj t keqe e t lig. Pr kt arsye ka ndaluar edhe t
kqijat q prekin thell kthjelltsin e mendjes. Ka ndaluar gjitha pijet
dehse dhe alkoolike, ka ndaluar drogn dhe ka ndaluar gjrat q ndi-
kojn negativisht n mendje. Ligjvnsi ka thn:
!!., _.] `.., !..| `.>' .,.l ,!.. `.l _> _. _.s
_.L,:l :,..>! >l-l >l. _
O ju q besuat, ska dyshim se vera, bixhozi, idhujt dhe hedhja e
shigjets (pr fall) jan vepra t ndyra nga shejtani. Pra, largohu-
ni prej tyre q t jeni t shptuar.
44
M pastaj Ligjvnsi ka cekur urtsin e ndaless s till, ku thot:
!..| .,`, _.L,:l _`, `>., :.-l ,!.-,l _ ,>' ..l
.., _s : < _s :l.l _ ,.. ... _
Shejtani nuk dshiron tjetr, prve se nprmjet vers dhe
bixhozit t hedh armiqsi mes jush, tju pengoj nga t prme-
ndurit Zotin dhe tju largoj nga namazi. Pra, a po i jepni fund
(alkoolit e bixhozit)?
45
Prve ksaj, i Drguari i Allahut thoshte se alkooli sht nna e
t kqijave
46
, pr faktin se alkooli sht prmbledhsi i gjitha t k-
qijave, e i dehuri gjat procesit t dehjes mund t bj gjithka duke
mos e kuptuar se far ka br, ndaj qndrimi i islamit ndaj alkoolit
sht mjaft i rrept dhe shum i arsyeshm.
Legjislacioni islam ka pr qllim q mendja t mbetet n formn
q sht krijuar, e pastr nga do njoll, ndaj i pengon dhe lufton t
gjitha dukurit e shmtuara q e cenojn rnd at, e ather kur ajo
humbet njeriun e quan t mendur, por n nj rast tjetr kur njeriu e
humb vetdijen dhe humb kontrollin, gjegjsisht humb mendjen, e
44
Kurani, Maide: 90.
45
Kurani, Maide: 91.
46
Darekutniu n Sunenin e tij, nr. 4669, 4672; Taberaniu n Muxhemu-l Kebir, nr. 1543.
quan shtaz, e q sht njeriu i dehur kur humb kontrollin dhe vetdi-
jen, saq nuk di se far vepron. Madje e v n nj situat edhe m t
keqe sesa shtaza, e pr kt Ligjvnsi thot:
... > ',l _1, !, > _`,s .,`, !, > :,
`-,`. !, ,.l` .-.l _, > _. ,.l` `> _l.-l __
...Ata kan zemra q me to nuk kuptojn, ata kan sy q me ta
nuk shohin dhe ata kan vesh q me ta nuk dgjojn. Ata jan si
kafsht, bile edhe m t humbur, t tillt jan ata t marrt.
47
Mendja sht ajo q njeriun e shtyn n pun t mira dhe t mbara,
ndaj i thuhet njeriut q mendon mir dhe vepron mir i menur. Ma-
dje n librin e Allahut shpeshher e gjejm fjaln o t zott e mendj-
es, ata q kan mend e t ngjashme:
.. ..l. ,,l| .,`. ``,.,l ...,, ..,l l` .,l __
(Ky sht) Libr i begatshm, Ne ta shpallm ty kt, q ti stu-
diojn argumentet e tij dhe q t marrin msim prej tij ata q kan
mend.
48
Po ashtu thot:
.1l _l _ .. :s _|` .,l ...
N tregimet e tyre (t drguarve dhe t Jusufit me vllezr) pati
msime e prvoj pr t zott e mendjes...
49
Gjithashtu thuhet:
_| _ _l> ,...l _ .l.> _,l !.l ., _|` .,l _
N krijimin e qiejve e t toks, n ndryshimin e nats dhe t di-
ts, ka argumente t qarta pr ata q kan arsye dhe intelekt.
50
47
Kurani, Araf: 179.
48
Kurani, Sad: 29.
49
Kurani, Jusuf: 111.
50
Legjislacioni islam e konsideron humbjen e mendjes si humbje t
jets s atij individi, ngase ekzistenca e jets sht e ndrlidhur ngusht
me ekzistencn e mendjes dhe ruajtjen e saj, kurdo q njeriut i humb
mendja, ai konsiderohet i vdekur, edhe pse ende frymon.
Mendja sht veori dalluese dhe nj prej mjeteve t njohjes, ku-
ptimit, meditimit...etj., ndaj kjo mendje sht ajo q e njeh Krijuesin,
njeh t mirn dhe e pason, ashtu si e njeh t keqen dhe ruhet e dista-
ncohet nga ajo. Kshtu legjislacioni islam i ka dhn rndsi t posa-
me mendjes, duke e br at rrug t veant pr njohjen e gjrave
n gjithsi.
E sikur t mos ishte mendja, do t pushonin edhe t gjitha obligi-
met e krkuara pr njeriun.
Ruajtja e pasardhsve: ka pr qllim formimin e nj gjenerate
duke e ruajtur nga denigrimi, veprat shmtuese dhe gjrat negative,
me fjal tjera ruajtja e nderit, trupit, mendjes, fes dhe moralit.
51
Kjo
arrihet ather kur martesa e ifteve sht n baza t shndosha dhe
brenda parimeve t etiks martesore. N kt mnyr pritet t jet nj
shoqri e ardhshme e ndrtuar n kritere t drejta e t qarta. Me ligj-
simin e martess, ka ndaluar shthurjet morale dhe degradimin e sho-
qris nga ana etike-morale. Ligjvnsi ka thn:
... _> _!,l >l .. _!,l _l ... _.:l! _>:., -., !. .
< >l ... __
...ato jan prehje pr ju dhe ju jeni prehje pr ato... bashkohuni
me to dhe krkoni at q ua ka caktuar Allahu...
52
Ligjvnsi e bri
legjitime martesn pr t mbrojtur moralin njerzor, ngase po t mos
ishte ajo legjitime do t kanosej nderi, morali dhe etika njerzore.
Shembull konkret kemi abuzimet npr kisha t ndryshme t shum
shteteve, ku abuzimet e ndryshme skan t ndalura. Skandalet e tilla
51
52
kan krijuar situata delikate, e kjo padyshim q vjen pr shkak se ma-
rtesa ende nuk sht legalizuar, ndaj n mnyr t fsheht praktikohet
abuzimi dhe prostitucioni. Pyesim se far gjenerate mund t rrjedh
prej tyre? Sigurisht gjenerat e shthurur, e degraduar, pa vlera morale
dhe e zhytur n vese dhe rrug t kqija.
Duke pasur parasysh gjith kto, islami thrret n martes pr pa-
randalimin e efekteve negative, e nga martesa e mir rrjedh fmija i
mir q sht fryt i nj martese t begatshme. Shatibiu kishte plotsi-
sht t drejt kur tha se martesa si qllim primar dhe parsor e ka ku-
ltivimin e nj gjenerate,
53
ndrsa Ibni Kajimi pr martesn thoshte se
ajo sht br legjitime pr tre arsye, e si arsye t par prmendte
kt: Ruajtja e gjenerats dhe kultivimi i llojit njerzor...
54
Kshtu nga begatia e martess ruhet lloji njerzor, e braktisja e saj
sjell ndrprerjen e llojit njerzor. Por, edhe nse braktiset martesa, ep-
shi nuk mund t ndalet, ndaj ai do t prdoret n mnyr t jashtligj-
shme, ku si pasoj ndikon n braktisjen e foshnjave, mosdija se kush
sht prind i foshnjs, dhe smundje epidemike t shumta q kan ka-
pluar njerzimin n t gjitha ant. Ndaj, martesa sht preventiva m e
mir pr parandalimin e epshit n vende t gabuara. Prve ksaj, ma-
rtesa sjell edhe qetsi shpirtrore, prehje, krijon dashuri dhe sjell m-
shir t ndrsjell, e pr kt Ligjvnsi ka thn:
_. ...,, _l> _>l _. >.. l> `.>`..l !,l| _-> .,
::. .> | _ ,l: ., ,1l `>., _
Dhe nga faktet (e madhris s) e Tij sht q pr t mirn tuaj,
Ai krijoi nga vet lloji juaj paln (grat), ashtu q t gjeni prehje tek
ato dhe n mes jush krijoi dashuri dhe mshir. N kt ka argu-
mente pr njerzit q mendojn.
55
T jetuarit vetm, pa martes,
sht gj e bezdisshme dhe e papranuar, por n rast t till ather kjo
53
Shatibi, El-Muvafekat, vll. II, fq. 396.
54
Xhevziu, Ibni Kajjim, Zadu-l Mead, vll. IV, fq. 249.
55
Kurani, Rum: 21.
do t krijonte efekte negative t dmshme pr individin dhe shoqrin,
ndaj islami q n start ka qen kundr saj dhe ka obliguar martesn.
Familja sht nevoj njerzore pr ruajtjen dhe kujdesin e fmij-
ve, ruajtjen e tyre nga rrshqitjet e ndryshme dhe kujdesin maksimal
pr edukimin e tyre n baza t shndosha.
Pr t pasur nj gjenerat t mir duhet q prindrit t kujdesen
maksimalisht dhe n mnyr t vazhdueshme pr ta, e t mos i anash-
kalojn ata pr asnj ast, ngase po qe se fmijt anashkalohen dhe
braktisen, ather ata do t devijojn. Ibni Omeri thoshte: Edukoje
fmijn tnd se ti do t pyetsh si e ke edukuar dhe si e ke msuar
at.
56
Ruajtja e pasuris: ka pr qllim fitimin e pasuris sipas rrugve
t lejuara dhe vendosja e saj n duar t sigurta dhe pengimi i krcni-
mit ndaj saj.
57
Kshtu legjislacioni islam ka br legjitime rrugt e fi-
timit t pasuris s lejuar dhe na ndaluar rrugt e fitimit t pasuris n
mnyr t pandershme e t padrejt, ndaj ka br legjitim shitblerjen
dhe ka ndaluar kamatn:
... _> < _,,l > ,l ... ___
...Allahu e ka lejuar shitblerjen, por e ka ndaluar kamatn...
58
Me fjal tjera ndalon pasurin e paligjshme si kamatn q e cekm,
uzurpimin, vjedhjen, mashtrimin, korrupsionin, ndaj ka prcaktuar
edhe mas ndshkuese pr vjedhsin duke i prer dorn atij pr shkak
t ruajtjes s pasuris s njerzve. Ligjvnsi ka shpallur:
_!.l !.l `-L! !.,., `,> !., !,. .>. _. < <
,s ',>> __
56
Shih m tepr librin: Tuhfetu-l Mevdud Biahkami-l Mevlud, fq. 255.
57
58
Vjedhsit dhe vjedhses prejuani duart, si shpagim i veprs q
bn, (kjo mas sht) dnim nga Allahu. Allahu sht i fuqishm,
ligjdhns i urt.
59
Vjedhja nuk sht gj tjetr vese dhunim dhe keqtrajtim i pasu-
ris, e cila sht ndr gjrat m t shtrenjta pr njeriun. Ndshkimi pr
prerjen e dors s vjedhsit
60
sht detyruar me qllim parandalimin e
njerzve t tjer nga kryerja e nj veprimi t till. N kt mnyr,
do individ i shoqris do t ishte m i sigurt pr pasurin e tij, e cila,
si e tham, sht ndr gjrat m t dashura dhe m t muara pr nje-
riun.
61
Prerja e dors nuk sht krim, por sht ndshkim dhe gjob pr
veprn e tij t kryer q prish rendin dhe qetsin publike, ngase ajo
vepr sht abuzim n pasurit e t tjerve dhe veprim q cenon rnd
qetsin shoqrore.
Kshtu legjislacioni islam ka pr qllim ruajtjen e pasuris s nje-
rzve, n mnyr q ajo t mos keqprdoret dhe t mos vidhet, e kur
dnon vjedhsin apo fajtorin, duhet shikuar kolektivin dhe shoqrin
ngase ajo po mbrohet nga fajtori apo vjedhsi, pra kjo rezulton n rri-
tjen e qetsis dhe siguris publike, sikurse q rezulton n mbrojtjen e
prons s individve nga dhunimi dhe abuzimi.
Legjislacioni islam e respekton tejmase pasurin e individit, ngase
ajo sht baza e jets dhe njerzit kan t drejt t ken pronsi, e n
kt kontekst islami ka respekt t veant pr pronn e secilit individ
dhe mbron me do kusht cenimin e saj nga njerz t paprgjegjshm,
duke ndrpritur gjitha rrugt q shpien n vjedhje dhe marrje t pasu-
ris pa t drejt.
Nga ana tjetr, legjislacioni islam ka prcaktuar t gjitha rrugt q
fitohet pasuria n mnyr t ndaluar, t paprgjegjshme dhe n mn-
59
Kurani, Maide: 38.
60
Sejjid Sabiku thot: Dora vjedhse konsiderohet nj organ i smur n trupin e njeriut.
Ky organ duhet t pritet, n mnyr q pjesa tjetr e trupit t mbetet e shndosh. Pra,
duhet sakrifikuar nj pjes pr t shptuar trupin n trsi. Sabik, Sejid, Fikhus-Suneh-
Legjislacioni i Tradits s Profetit a.s., vll.II, fq. 563.
61
Sabik, Sejid, Fikhus-Suneh-Legjislacioni i Tradits s Profetit a.s., vll.II, fq. 432.
yr abuzive, duke ndaluar rrugt e pandershme q shpien n fitim t
pasuris, pa mund. Kshtu pr ilustrim ka ndaluar shitblerjen e gjra-
ve inekzistente,
62
t pazotruara, gjrat e ndaluara,
63
sikurse q ka nda-
luar mashtrimin nga ana e tregtarve q ua bjn konsumatorve.
64
Po
ashtu ka ndaluar lojrat e fatit, bixhozin dhe t ngjashme me t, ngase
jan mnyra t paligjshme t pasuris, sikurse q ka ndaluar kamatn.
Me fjal tjera, legjislacioni islam ka pasur konsideratn m t lart
pr mbrojtjen dhe fitimin e pasuris s njeriut, duke ia treguar gjitha
rrugt e lejuara q shpien tek ajo, si dhe duke ia tregua rrugt e pali-
gjshme q t mos trokas n to.
62
Si shitja e gjrave q nuk ekzistojn, si shitja e pjells s lops, apo shitja e viit t lo-
pes q ende ska lindur, apo shitja e frutave q nuk ekzistojn. Profeti thoshte: Mos ble-
ni peshkun nuj, ngaseshtmashtrim. Ahmedi n Musnedin e tij, nr. i hadithit 3494.
63
Si shitja e alkoolit, mishit t derrit, ngordhsirs, e t ngjashme.
64
Si n rastet kur tregtart u dalin njerzve jasht tregut pr tia marr gjrat m lir, apo
ia marrin mallin e ia shesin m shtrenjt, ose lnia e kafshve pa mjel pr disa dit pr
ti hutuar blersit.
Ejup Haziri
PRINCIPLES OF ISLAMIC LEGISLATION - (2)
Seventh principle: brotherhood
(Summary)
Islamic legislation has paid special attention to the concept of brotherhood.
And hold firmly to the rope of Allah (religion and the Quran) all together
and do not become divided. And remember the favor of Allah upon you - when
you (before you accepted Islam) were enemies and He brought your hearts
together and you became, by His favor, brothers. And you were on the edge of a
pit of the Fire, and He saved you from it. Thus does Allah make clear to you His
verses that you may be guided all together and do not become divided. And
remember the favor of Allah upon you - when you were enemies and He brought
your hearts together and you became, by His favor, brothers. And you were on
the edge of a pit of the Fire, and He saved you from it. Thus does Allah make
clear to you His verses that you may be guided.

) 2 (
( )
:
:
"

"
J JU UR RI IS SP PR RU UD DE EN NC C I IS SL LA AM ME E
Dr. Munir Xhumua
*
DISPOZITAT E SHERIATIT...
MES STABILITETIT DHE FLEKSIBILITETIT
Ekuilibri (baraspesha) mes shtjeve konstante (ose postulateve)
dhe atyre t ndryshueshme n dispozita paraqet njrn prej veorive
m t rndsishme t fes Islame, gj e cila e ka br at t aft pr
udhheqjen e njerzimit shekuj me radh dhe e cila e sugjeron at q
t rikthehet prsri si udhheqse e saj.
I. RRETH KONCEPTIT: DISPOZITAT E SHERIATIT
ISLAM NDAHEN N DY PJES:
Pjesa e par: Dispozita fikse (konstante): rreth ktyre dispozitave
nuk mund t bhet ndonj hulumtim, ato nuk pranojn reform apo
zhvillim. Ato jan dispozita t cilat kan ardhur prmes teksteve t
prera-definitive (n transmetim dhe domethnie), ose prmes nj ana-
logjie reale gjat tre shekujve t par t art. Dispozitat e tilla nuk
ndryshohen me kalimin e kohs apo ndryshimin e vendit. Argument
pr kt stabilitet nga Kurani sht ajeti, ku thot Allahu xh.sh.:
Fjalt e Zotit tnd jan plot t vrteta (ka lajmrojn) dhe plot t
*
Profesor n Universitetin Ummul-Kura n Mekke.
drejta (ka gjykojn). S'ka kush q t ndryshoj fjalt (vendimet) e
Tij. Ai sht q dgjon e di. Kaptina, el-Enam:115., ndrsa argume-
nti nga thniet e t Drguarit t Allahut xh.sh. sht hadithi, t cilin e
transmeton Ebu Derdaja r.a. i cili thot se Pejgamberi a.s ka thn:
At far Zoti e ka lejuar n librin e Tij ajo sht e lejuar (hallall),
ndrsa at far e ka ndaluar Ajo sht e ndaluar (haram), ndrsa pr
ato shtje q nuk ka folur fare ajo sht nj lehtsim, andaj pranoje-
ni prej Zotit kt lehtsim sepse Zoti nuk harron, m pas e lexoi kt
ajet: Zoti yt nuk sht q harron.
1
Kaptina, Merjem: 64.
Kto lloje dispozitash n legjislacionin Islam quhen: dispozita ko-
nstante.
Pjesa e dyt: dispozita t cilat jan subjekt i interpretimit, opinio-
nit dhe shqyrtimit, ato prfshijn dy an.
E para: ngjarjet e reja pr t cilat nuk ka tekst, interpretimi i tyre
prmes analogjis, el-mesleha el-murseles, (Interesit t prgjithshm e
t padefinuar sheriatikisht) istihsanit (Rezonimit t bazuar n prefere-
nc juridike) apo ndonj burimi tjetr sht i lejuar pr t nxjerr nj
dispozit t prshtatshme, me kusht q kjo dispozit t nxirret nga nje-
rzit t cilt jan kompetent.
E dyta: t ashtuquajturat dispozitat supozuese-spekulative (el-ah-
kam edh-dhannijje) pr nga transmetimi ose domethnia. Kto dispo-
zita pranojn interpretimet njerzore dhe t tillat quhen me emrin:
dispozita t ndryshueshme, apo shtje-dispozita, t cilat jan subjekt
i reformave dhe zhvillimit.
Jurisprudenca-fikhu sht prodhim njerzor!
Mund t themi se pandryshueshmria dhe ndryshueshmria jan
prshkrim i dispozitave e jo i teksteve, si mund t themi gjithashtu se
lloji i par i dispozitave prbjn sheriatin, dhe n t njjtn koh llo-
jin e dyt mund ta quajm jurisprudenc-fikh. Andaj, sheriati sht
prodhim i pastr hyjnor pa ndrhyrje t njeriut n te, ndrsa jurispru-
1
Transmeton Imam el-Hakimi dhe ibn Maxhe, ndrsa hadithologu Nasrudin Albani thot
se sht hadith autentik.
denca-fikhu sht prodhim njerzor, ku prmes saj juristt orvaten
pr t arritur deri te dispozitat e Krijuesit. Ajo thjesht sht nj orva-
tje, e cila prmban n vete edhe suksesin edhe dshtimin, sepse asnjri
nuk sht i mbrojtur nga gabimet pas pejgamberve t Zotit.
II. BAZAT MBI T CILAT MBSHTETET
IDEJA E STABILITETIT
(PANDRYSHUESHMRIS S DISPOZITAVE):
1. Burimi hyjnor: shoqria nuk sht autore apo themeluese e
programit hyjnor, n mnyr q ai program tu nnshtrohet apo tu
prshtatet rrethanave t saj, por ky program buron nga Krijuesi fu-
qiplot, dhe detyra e njeriut sht q ta pranoj at dhe ti prgjigjet
atij, Dhe nuk sht pr besimtarin dhe besimtaren-kur Perndia
dhe Pejgamberi i Tij e caktojn nj gj-ata t bjn zgjedhje n at
gj. Kaptina, el-Ahzab:36.
2. Stabiliteti i natyrshmris: prderisa kjo natyrshmri sht
feja e All-llahut n t ciln i krijoi njerzit dhe e cila n thelbin e
saj nuk ndryshon nga nj periudh n periudhn tjetr apo nga nj
popull n popullin tjetr, dhe sa do q t evoluojn detajet dhe shtjet
dytsore, kjo prapseprap nuk tejkalon shtjen e t qenit nj llojlloj-
shmri pr t hapur rrugn drejt pes shtjeve-parimeve mbi t cilat
Krijuesi e ka mbshtetur sigurin e gjendjes s njeriut n kt bot
dhe lumturin e tij n botn tjetr, ato jan: mbrojtja e fes, jets, me-
ndjes, gjinis dhe pasuris.
Stabiliteti i Islamit sht i lidhur me stabilitetin e gjuhs
3. Stabiliteti i gjuhs: stabiliteti i Islamit n themelet-bazat e tij t
prgjithshme sht i lidhur me stabilitetin e gjuhs, n mnyr q t
jet e mundur vendosja e koncepteve dhe kuptimeve bazike, pa shka-
ktuar boshllk mes prdorurit gjuhsor baz dhe forms e dometh-
nies s tij, sepse dispozita mbshtetet mbi nj koncept real, prandaj
domethnia e Namazit (es-salah) n aspektin terminologjik-sheriatik
nuk mund t ndryshoj, gjithashtu as domethnia e Zeqatit, Haxhit
dhe Agjrimit, sepse kto adhurime kan nj koncept stabil, i cili nuk
ndryshon me ndryshimin e kohs.
III. ARSYET JUSTIFIKUESE T EKZISTIMIT
T FLEKSIBILITETIT DHE ZHVILLIMIT
N LEGJISLACIONIN ISLAM
1. Zhvillimi i jets dhe prtritja e saj: njeriu sht n nj gje-
ndje t vazhdueshme krkimi pr sekretet e jets dhe pr t fshehurn,
e cila i ekspozohet atij her pas here. Krijuesi fuqiplot ka thn: E
juve ju sht dhn fort pak dije Kaptina, el-Isra:85, andaj njeriu
nuk duhet t vetknaqet me at q di dhe t jet i bindur se karshi
dijes s tij ekziston nj dije tjetr dhe ai duhet ta krkoj gjithher at
dhe thuaj: Zoti im, m shto dituri. Kaptina, TaHa: 114. Kurani
famlart n shum tekste ka cekur fazat e jets dhe fshehtsit e uni-
versit: Ne do tu bjm atyre t mundshme q t shohin argumentet
Tona n horizonte dhe n veten e tyre deri q tu bhet e qart se ai
(Kurani) sht i vrtet. Kaptina, Fussilet:53. Gjithashtu n Kuran
ka aludim, pr shembull, edhe pr zhvillimin dhe avancimin e mjeteve
t transportit: Edhe kuajt (i krijoi), edhe mushkat edhe gomart, pr
tju hipur atyre dhe si stoli, e Ai krijon (pr hipje) ka ju (tash) nuk
dini. Kaptina, en-Nahel: 8.
2. Universaliteti i fes Islame: Feja islame ka ardhur pr t gjith
njerzit dhe popujt, andaj duhet q patjetr t jet e aft pr zgjidhjen
e t gjitha nevojave prcjellse t ktyre popujve, n prputhje me ci-
vilizimet, t cilat jetojn nn hijen e saj, n realizimin e interesave t
ligjshme q evoluojn dhe prtriten n do koh dhe vend, n theme-
limin e legjislacioneve t prshtatshme dhe t duhura pr do shoqri
duke u mbshtetur n njohurit e ekspertve t lmive prkatse.
IV. SFERAT-FUSHAT E DISPOZITAVE KONSTANTE
N LEGJISLACIONIN ISLAM:
1. Bazat, shtyllat, parimet-konceptet themelore,
ligjet konstante dhe teorit themelore
- Bazat (el-Usulu) prfshijn shtjet e besimit (el-akaid), si p.sh.
gjasht shtyllat e besimit, faktin se besimi (akidja) e vrtet me t gji-
tha shtyllat e saj jan kusht pr vlefshmrin dhe pranimin e veprave,
faktin se fe e vetme e pranuar te Zoti sht feja Islame, faktin se lidhja
e pranuar pr bashkimin e njerzve sht bindja (akidja) e jo toka,
ngjyra apo gjuha, kto jan disa baza konstante, t cilat nuk ndryshoj-
n me kalimin e kohs prve q forcohen dhe bhen m t qndru-
eshme.
- Shtyllat dhe parimet-konceptet themelore: pr kt si shembull
mund t prmendim parimin e drejtsis, ajo sht nj baz konstante,
e cila i rregullon marrdhniet n shtpi, n shtet dhe n gjykat. Gji-
thashtu parimi i konsultimit, t cilin Zoti e ka prmendur si nj atribut
konstant pr besimtart n baz t t cilit duhet t veprojn vazhdimi-
sht, pastaj parimi i barazis n t drejta dhe detyrime para ligjit dhe
zbatimit t dispozitave, etj.
- Ligjet konstante hyjnore: si shembull mund t prmendim: ko-
nfliktin mes t vrtets dhe s kots, si thot Allahu xh.sh. n Kuran:
Dhe sikur Allahu t mos i mbronte njerzit me disa prej disa t tje-
rve, do t shkatrrohej toka. Kaptina, el-Bekare:251. ky sht nj
ligj konstant, i cili nuk ndryshon. N do koh gjejm prkrahs t s
vrtets dhe prkrahs t s kots dhe konflikti mes tyre sht i va-
zhdueshm, mirpo e vrteta, me ndihmn e Zoti, shfaqet dhe triu-
mfon ndrsa e kota humb.
- Teorit themelore: si shembull mund t prmendim sistemin fa-
miljar, i cili mbshtetet mbi parimin e martess ligjore e jo mbi tradh-
tin bashkshortore (kurvrin), at se prgjegjsia n shtpi bie mbi
bashkshortin, mirkuptimi dhe mirsjellja mes bashkshortve, ligj-
shmria e shkurorzimit..etj.
Ndrsa n sistemin ekonomik gjejm kto shtje konstante: nda-
limi i kamats, ndalimi i fitimit t papastr, obligueshmria e zeqatit.
etj.
Gjithashtu n sistemin penal ekzistojn disa shtje t pandryshu-
eshme, si p.sh: mbytja e vrassit me qllim, prerja e dors s hajdutit.
Pejgamberi a.s. e kishte refuzuar ndrmjetsimin n ndshkime dhe
kishte thn: Sikur Fatimja e bija e Muhamedit t vidhte do tia pre-
ja dorn e saj.
2. shtjet e adhurimit (ibadetet) dhe vlerat morale -
stabilitet n adhurime dhe moral
- Adhurimet n fen Islame nuk ndryshojn n formn e tyre, si
sht forma e sexhdes, forma e rukus, agjrimi dhe koha e tij, mny-
ra e veshjes s ihramit dhe brjes s tavafit, sasia e dhnies s zeqa-
tit..etj.
- Morali themelor i shoqris si sht: ndershmria, besnikria,
dlirsia, turpi, dhnia e prparsis, gjithashtu edhe rregullat e mir-
sjelljes si jan dhnia e selamit (prshndetja) respektimi i t moshu-
arit etj. T gjitha jan virtyte, pa t cilat asnj shoqri e ndershme nuk
mund t krenohet.
Me kt q u tha deri m tani bhet e qart se stabiliteti i jep nje-
rzimit bilancin e drejt dhe t qndrueshm, tek i cili rikthehet njeriu
sa her ti shfaqet atij ndonj mendim, ide apo perceptim, dhe qnd-
ron vazhdimisht n nj rreth t sigurt, i cili e mbron at nga humbja
dhe devijimi. Ky bilanc i shoqris Islame jan parimet konstante n
baz t t cilave gjykojn shoqria dhe udhheqsit n mnyr t ba-
rabart, pr t shptuar nga mjerimi n t cilin kan rn shoqrit, t
cilat kan startuar nga aspekti i besimeve dhe perceptimeve themelore
pr gjithsin dhe jetn, duke ndryshuar perceptimet dhe referimet e
tyre ashtu si i ndryshojn rrobat e tyre varsisht shtpive t mods,
aq sa parimet n mendjet e tyre jan shndrruar n prapambeturi! Si-
pas supozimit t tyre! Kjo ishte nj nga argumentet e Allahut. At
q e udhzon Allahu, ai vrtet sht udhzuar, e at q e humb, ti
nuk do t gjesh pr t ndihms q do ta udhzonte. Kaptina, el-
Kehf:17.
V. Sferat-fushat e fleksibilitetit
dhe zhvillimit n legjislacionin Islam
Realisht ana fleksibile e legjislacionit Islam e ka br at n gjend-
je q t prshtatet, t ballafaqohet me zhvillimin dhe t prputhet me
do rrethan t re, sa q nuk ndodh dika e re prve se do t gjesh q
legjislacioni Islam ka nj rregull pr at, ose prmes ndonj teksti t
prer ose prmes hulumtimit (ixhtihadit). N kt mnyr ai nuk e
ngushton hapsirn pr risit t cilat ndodhin dhe pr nevojat e njer-
zve dhe interesat e tyre.
Harmonizimi (prshtatja) mes kontradiktave
Gjithashtu pranimi i ides s zhvillimit dhe fleksibilitetit nga ana e
sistemit Islam dhe bashkimi mes tij dhe mes shtjeve konstante ka
uar deri te njohja apo pranimi i kontradiktave shoqrore, t cilat ekzi-
stojn n jet, dhe ti llogaris ato (si negative dhe pozitive) mjete-
instrumente t bashkpunimit dhe integrimit e jo t konfliktit dhe luf-
trave duke besuar se e vrteta sht e ndar n dy pjes dhe ato dy
pjes mund t integrohen me bashkimin e tyre: individi dhe shoqria,
materia dhe shpirti, mendja dhe zemra. Legjislacioni Islam e sheh t
domosdoshme ekzistimin e ktyre kundrthnieve, t cilat cilsohen si
kontradikta dhe mes t cilave bn nj harmonizim-prshtatje.
Ndrsa sa i prket pikpamjes-opinionit perndimor, ai para rene-
sancs besonte n stabilitetin n t cilin ftonte Aristoteli. M pastaj ata
morn teorin e Darvinit, e cila flet pr evoluimin biologjik, si pikni-
sje pr ndryshimin shoqror n t cilin ftoi Herbert Spencer dhe
shkolla e tij. M pastaj filozofia perndimore bri nj zhvendosje-tra-
nsferim t rrezikshm ather kur Hegeli e shfaqi teorin e tij mbi
ndryshimin absolut karshi ides s kontradikts dhe konfliktit, dhe kjo
sht filozofia materialiste, e cila sht br fe e qytetrimit perndi-
mor n kohn e tanishme.
Ndrsa sa u prket shtjeve t ndryshueshme n legjislacionin
Islam, arena e tyre sht si m posht:
- shtjet dytsore dhe degt t cilat bazohen mbi argumente
supozuese (delil dhannijj). Si sht rasti me dallimin n sasin-num-
rin e ushqimit me gji t cilat e bjn martesn t ndaluar. Disa kan
thn se mjafton vetm nj gjidhnie, ndrsa disa t tjer kan thn
se duhet t jen pes gjidhnie. Gjithashtu dallimi mes dijetarve rreth
shkurorzimit me tri shprehje n nj vend se a llogaritet nj shkuro-
rzim apo tre shkurorzime? Mund t ndodh q pr shtje t tilla i
njjti jurist t ndryshoj mendimin pr shkak t ndryshimit t kohs
dhe vendit, duke u bazuar n parimin i cili thot: Nuk mohohet ndry-
shimi i dispozitave me ndryshimin e kohs.
- Metodat dhe mjetet: p.sh. ideja e rikuperimit t toks mund t
realizohet me mjete t shumta e t ndryshme, dhe kto mjete me kali-
min e kohs zhvillohen dhe evoluohen, ndrsa n ditt e sotme prdo-
ren edhe satelitt pr t zbuluar se ku mund t gjenden thesaret n
tok apo n det, etj. Gjithashtu pr t arritur njeriu deri te nj shpr-
blim ka rrug dhe mjete t ndryshme, prej tyre: vizita e t smurit, le-
htsimi i vshtirsive, krkimi i dituris, etj. Gjithashtu realizimi i
parimit t konsultimit nuk sht i kufizuar vetm me nj form, nuk
sht e ndaluar q t prdoret ndonj metod m e avancuar me kusht
q t ndodh konsultimi.
Me kt feja Islame ka vrtetuar se nuk sht vetm fe e prshta-
tshme pr do koh dhe vend, por ajo njkohsisht sht edhe refor-
matore e do kohe dhe vendi, sepse ajo buron nga Krijuesi: A nuk e
di Ai q ka krijuar, kur dihet se Ai deprton n thellsi t sekreteve, i
njeh hollsit. Kaptina, el-Mulk: 14.
Prktheu dhe prshtati n gjuhn shqipe:
Vedat Shabani
Burimi: http://www.hadielislam.com/arabic/index.php?pg=articles/article&id=35683
Dr. Munir Xhumua
The provisions of the Sharia...
between stability and flexibility
(Summary)
The equilibriumbetween basic principles (or postulates) and other principles
represents one of the most important features of Islam, which has enabled it to
lead mankind for centuries.
.

( )
) (

.
A AK KA AI ID D
Dr. Mustafa Ceriq
INFLUENCA E MATURIDIUT
Nse madhshtia e nj teologu do t matej nga sasia e shnimeve
biografike dhe historike rreth tij lidhur me jetn dhe arritjet e tij inte-
lektuale, emri i El-Maturidiut nuk do t zinte ndonj vend t lart n
listn e teologve t mdhenj mysliman. Por, nse kjo madhshti do
t matej me origjinalitetin e ideve dhe metods teologjike t tij, El-
Maturidiu paraqet njrin prej kandidatve m serioz pr vendin e par
n at list.
El-Maturidiu nuk e fitoi namin e tij n mesin e teologve ortodo-
ks, as prmes fams s msuesve t tij, as prmes prpjekjes s nx-
nsve t tij. Por, ai fitoi namin pr shkak t arritjeve t tij intelektuale
dhe origjinalitetit t tij teologjik. Pr sa i prket teologjis islame, as-
njri prej msuesve, pr t cilt kemi folur n kapitullin e par, nuk
mund t krahasohet me msuesin e El-Eshariut, El-Xhubbaiun, ose
me msuesin e El-Gazaliut, El-Xhuvejniun, pr sa i prket aktivitetit
teologjik dhe popullaritetit n mesin e mutekelimunve.
Sa u prket nxnsve t drejtprdrejt t El-Maturidiut, katr prej
tyre jan m t spikatur, kurse ata jan: Ebu El-Kasim Is'hak El-Same-
rkandi, i njohur si El-Hakim Es-Samerkandi (vd. 340/951), Ali El-Ru-
stughaniu (vd. 350/961), Abd El-Kerim b. Musa El-Bezdeviu (vd.
390/1001), dhe Ebu El-Lejth El-Buhariu (data vdekjes e panjohur).
Vetm dy prej tyre kan shkruar libra.
El-Hakim Es-Samerkandi shkroi:
a) Akidet El-Imam;
b) Sherh El-Fikh El-Ekber;
c) Es-Sawad El-A'dham, dhe
d) Risalah fi bejan enne el-iman xhuz min islam. Kurse,
Ali el-Rustughfaniu shkroi:
a) Kitab El-Irshad el-muhtedi;
b) Kitab El-Zewaid we l-fewaid fi enwa' el-ulum;
c) Kitab El-Khilaf;
d) El-Esileh we el-exhwibeh
Prpos veprat Es-Sawad El-A'dham, dhe Risalah fi bejan enne el-
iman xhuz min islam t El-Hakim Es-Samerkandit dhe veprs El-Es-
ileh we el-exhwibeh t El-Rustaghfaniut, asnjra prej ktyre veprave
nuk sht ruajtur. Q t dyja, edhe El-Sewad El-Adham edhe Risalah
fi bejan enne el-iman xhuz min islam jan botuar
1
, ndrsa El-Asileh
wel-exhwibeh gjendet vetm si dorshkrim
2
. Vepra El-Sewad sht
vepra m e vjetr teologjike n prputhje me shkolln maturidite. N
t El-Hakim Es-Samerkandi ka zhvilluar 62 pohime besimore, mos-
zbatimi i t cilave do t thot se njeriu nuk i prket shumics s mysli-
manve (Es-Sewad el-adham), nj ide t ciln ai e bazoi n nj
hadith.
3
Edhe pse Es-Sewad el-adham nga El-Hakim Es-Samerkandi
mund t ket kontribuuar n prhapjen e pikave kryesore t doktrins
s El-Maturidiut, un nuk mendoj q ajo prfaqson nj vlersim t
mirfillt t ideve thelbsore teologjike t El-Maturidiut. Un nuk me-
ndoj q El-Maturidiu do t kishe qen shum i knaqur me iden e 62
pohime besimore, pr shkak se, me gjas, mund t ket m shum se
aq, dhe pr shkak t orientimit t tij q t merret me shtjet teologji-
1
Shih, GAS, fq. 606.
2
Sipas GAS (versioni arabisht), [fq. 382] nj dorshkrim i ksaj vepre gjendet tek Murad
Mula 1829 (154a-176b, kopjuar n shekullin e dhjet t hixhretit).
3
Cf. Rotter, Islam XVIII, 41.
AKAID 149
ke n mnyr edukative, e jo n mnyr indoktrinuese, si ishte, qarta-
zi, qllimi i El-Hakim Es-Samerkandit.
Por, nj vlersim m serioz i mendimit teologjik t El-Maturidiut
filloi m tepr se nj shekull m von nga Fahr el-Islam Ali El-Bez-
deviu (vd. 482/1089)
4
dhe u vazhdua nga nj numr i madh i mje-
shtrve t maturidizmit.
Kta n vijim jan emrat dhe veprat e interpretuesve dhe promo-
vuesve t shkolls teologjike t El-Maturidiut:
1. Sadr El-Islam Ebu El-Jusr Muhammed El-Bezdeviu (vd.
493/1099)
5
- Usul ad-Din
2. Ebu El-Muin Mejmun b. Muhammed El-Mekhuli En-Nesefiu (d.
508/1114)
6
- Tebsirat el-edil-leh
- Temhid li kawaid et-tewhid
- Bahr el-kelam
3. Nexhm Ed-Din Umer En-Nesefi Mufti Eth-Thekalejn (vd.
537/1145)
7
- El-Akideh en-Nesefijjeh (thuhet q ai shkroi rreth 100 libra)
4. Alauddin Ebu Bekr Muhammed Es-Samerkandi (vd. 540/1145)
8
- Tuhfat el-fukaha
- Sherh Tewilat ehl es-sunnah
5. Nur Ed-Din Ahmed Es-Sabuni (vd. 580 / 1185)
9
- El-Hidajeh
- El-Bidajeh fi usul ed-din
- Kitab el-umdeh
6. Hafiz Ed-Din Ebu El-Berekat Abdullah En-Nesefiu (vd.
710/1310)
10
4
Ali el-Bezdeviu shkroi veprn Usul el-Bezdevi, cf. Fawaid, fq. 124.
5
Cf. Fawaid, fq. 188.
6
Ibid., fq. 116-117.
7
Ibid., fq. 149-250.
8
Ibid., fq. 157.
9
Ibid., fq. 42; Murteda, II, fq. 3.
10
Fawaid, 102.
- El-Umdeh
- El-Itimad (Sherh El-Umdeh)
7. Ubejdullah Sadr Esh-Sheriah El-Mahbubi (vd. 747/1348)
11
- Tadil El-Ulum
- Kitab Et-Tewhid
8. Ala Ed-din Abdulaziz El-Bukhariu (730/1329)
12
- Keshf el-esrar
9. Ali El-Sejjid Eshl-Sherif El-Xhurxhani (vd. 816 / 1413)
13
- Et-Tarifat
- El-Mewakif
10. Kemal Ed-Din Muhammed ibn El-Humameh (vd. 861/1455)
14
- El-Musajereh fi el-kawaid el-munxhijeh fi el-ahireh
11. Ahmed b. Sulejman Er-Rumi Shams ed-din Kemal Pasha
(940/1533)
15
- Texhrid et-texhrid
- Tehafut el-felasifeh li Hawaxh Zadeh
12. Ali b. Sulltan Muhammed El-Mekki Mulla Ali El-Karij (vd.
1014/1605)
16
- Sherh ala El-Fikh El-Ekber
13. Kemal ed-din Ahmed El-Bejadiu (vd. 1083/1672)
- Isharat el-meram min ibarat el-imam
14. Hasan Kafia Prushak Bosnewiu (vd. 1025/1616)
- Rewdat el-xhennet fi el-itikadat
Padyshim, secili prej ktyre dijetarve t shquar hanefit ka ko-
ntribuuar shum sipas mnyrs s tij n prhapjen, t kuptuarit dhe
zgjerimin e pikpamjeve teologjike t El-Maturidiut. Por, me sa du-
ket, El-Akideh En-Nesefijeh e Nexhmudin En-Nesefiut i parapriu
11
Ibid., fq. 109-110.
12
Shih, Alael-Din Abdulaziz, Keshf el-Esrar an Usul Fahr el-Islam el-Bezdevi, (Dar
el-Kitab el-Arabi, Bejrut, 1934/1974).
13
Ibid., fq. 165.
14
Ibid., fq. 180.
15
Ibid., fq. 21.
16
Cf. El-Talikat el-Sunnijeh ala el-Fewaid el-Behijjeh, fq. 8.
AKAID 151
ktij aktiviteti. Edhe pse jo qartazi e ndrlidhur me El-Maturidiun,
edhe metodologjia edhe prmbajtja e veprs s tij padyshim l gjurm
n ndikimin e tij. Kjo vepr ishte prmbledhse, elokuente dhe sinteti-
ke. El-Akideh jo vetm q u b libr msimor pr maturiditt, por
po ashtu trhoqi shum dijetar esharit, shembulli m i mir i t cil-
s sht eshariu Et-Taftazaniu, i cili shkroi nj komentim t gjat mbi
t. Vepra tjetr pas ksaj pr nga rndsia, pr elaborimin e doktrins
s El-Maturidiut, sht Tebsiret el-edil-leh nga Ebu Muin En-Ne-
sefiu (sht e botuar). Prandaj, prmes veprave t ktyre dy nesefitve
dhe t tjerve prej dijetarve t siprprmendur hanefit, doktrina e
sunnizmit u furnizua me elementin vital t maturidizmit, procedura
dhe struktura e t cilit do t kishte qen trsisht ndryshe pa t.
a) Maturidizmi
sht fakt i njohur n mesin e studentve t Islamit, q shkenca e
fikhut reprezenton modelin m t hershm pr veprimtarin kulturore
islame n prgjithsi. Duke u prpjekur pr krijimin e nj komuniteti
mysliman t bazuar n ligjin e etiks dhe moralitetit islam, dijetart e
hershm e pan fushn e jurisprudencs t jet aspekti m i rndsi-
shm i ksaj shoqrie etike myslimane t presupozuar. Meq kryesisht
praktik n qllimin e tij, studimi i hershm i fikhut, n prmbajtjen e
tij po ashtu prfshinte aspektet e nevojshme teorike t teologjis isla-
me. Shkurtimisht, shkenca e hershme e fikhut prmbante t gjitha per-
spektivat e jets fetare teorike dhe praktike t myslimanve.
T ballafaquar me probleme t ndryshme q jeta i paraqitte dhe
me mundsi t ndryshme teorike dhe praktike pr zgjidhjen e atyre
problemeve, juristt e hershm msuan t tolerojn pikpamjet kund-
rshtare dhe kshtu t jen sinkretik n qasjet e tyre lidhur me shtjet
e ndryshme fetare. Prandaj, prania e katr shkollave ligjore, s bashku
me dy t tjera m pak t rndsishme, d.m.th. ajo shiite dhe dhahirite,
nuk ishte asnjher vrtet problem pr ortodoksizmin islam. Prcakti-
mi pr malikizmin, hanefizmin, shafiizmin ose hanbelizmin, dhe n
shkall m t ult pr shiizmin dhe dhahirizmin, ishte, dhe ende ko-
nsiderohet, i natyrshm n mesin e myslimanve ortodoks. N fakt,
sa u prket shtjeve t fikhut, zyrtarisht nuk ka mysliman heretik.
Mirpo, ky nuk ishte rasti me teologjin islame. Duke nisur qysh me
herezin e Abdullah b. Saba'as, pastaj me at t Mu'bed El-Xhuheniut
(vd. 80 h.), Gheilan El-Dimeshkiut (125 h.), Xhehm b. Safwanit (vd.
128 h.) dhe t tjerve, teologjia islame ka qen gjithmon me qndri-
me kontraverse, akuzime dhe kundrakuzime. Por, me gjas, ndodhia
m e theksuar q i ndihmoi kto pikpamje t papajtueshme teologjike
t zhvillohen, ishte prvetsimi i teologjis racionaliste t mutezilve
nga El-Memuni n fillim t shekullit t dyt t Islamit, dhe, si pasoj
tentimi i tij pr t imponuar me forc doktrinn mutezilite mbi my-
slimant prmes fuqis s shtetit.
Si sht e ditur, kjo teologji e imponuar nga shteti nuk mbijetoi
gjat. Sidoqoft, u zvendsua me nj teologji po aq jotolerante t tra-
dicionalistve. Prandaj, n kontekstin e ktyre fakteve t historis isla-
me dhe pr shkak t nevojs pr nj qasje t balancuar teologjike,
studiuesit serioz mysliman duhet t ndrmerrnin krijimin e nj per-
spektive sintetike t teologjis sunnite. El-Maturidiu n lindjen e lar-
gt, El-Eshariu n mes, dhe Et-Tahaviu n perndimin e largt t
perandoris myslimane n shekullin e nnt-dhjet, ishin t besue-
shm dhe t prshtatshm pr kt detyr. Qysh prej emergjencs s
ktyre tre teologve t mdhenj sunnit besohet vendosmrisht q
mendimi teologjik islam sht ruajtur prej polit t djatht t tradicio-
nalistve dhe prej polit t majt t racionalistve. Por, prbrenda
shembullit t fikhut, myslimant ortodoks e kishin t mundur, brenda
kornizs s puns s ktyre tre dijetarve, t prvetsojn pikpamje
specifike t njrit prej ktyre teologve ose prej tjetrit e madje edhe t'i
integrojn pikpamjet e t gjith atyre n pikpamjet e tyre t veanta
teologjike. Prandaj, teologjia islame m n fund u lirua nga barra e
herezis dhe, ashtu si jurisprudenca islame, u furnizua plotsisht me
ajr ashtu q t mund t merrte frym lirshm n zonn e vet t ku-
fizuar. Observimi i Ejub Aliut, q pr dallim nga esharitt pas El-
Eshariut, maturiditt nuk shtuan asgj substanciale n mendimin
AKAID 153
teologjik t El-Maturidiut, sht korrekt. Pr t mbshtetur kt, ai
dha tre shpjegime:
1.) Maturiditt ishin m shum t preokupuar me shtjet e fikhut sesa
ato t kelamit dhe nuk ishin mir t strvitur n kelam q t shto-
jn dika t re n t.
2.) Burimi i mendimit teologjik hanefito-maturidit ishte br nga Ebu
Hanife dhe pastaj u prkrye nga El-Maturidiu, n t ciln pak mu-
nd t shtohet, ndrsa n fakt El-Eshariu vetm nisi bazat e teolo-
gjis s tij q duhej prfunduar nga pasardhsit e tij, dhe;
3.) Kundrshtimi ndaj esharizmit edhe nga mutezilt edhe nga han-
belitt krkonte krkime t mtutjeshme m t thella nga esharitt
pr qllim t mbrojtjes s esharizmit.
17
T gjitha kto shpjegime
mund t merren parasysh. Mirpo, un mendoj q arsyeja m e v-
rtet pse esharizmi i esharitve sht ndryshe dhe m i avancuar
sesa mendimet e vet (Ebu Hasan) El-Eshariut, ndrsa maturidi-
zmi i maturiditve sht identik me at t El-Maturidiut, qndron
n faktin q qndrimet teologjike t El-Eshariut pr se nuk kan
sistem metodologjik t prcaktuar, ndrsa ato t El-Maturidiut pr-
fundimisht e posedojn, si kemi par n lndn e studimit ton.
Me fjal t tjera, El-Eshariu ishte m shum indoktrinues teolo-
gjik sesa edukues teologjik, ose, ai ishte m i interesuar tu tregoj
njerzve ka t besojn sesa si t besojn. Nga ana tjetr, El-Ma-
turidiu e zhvilloi nj sistem t arsyetimit teologjik q i dha pasues-
ve t tij direktiv prmes s cils ata gjithmon mund t krkojn
pr mundsi t reja doktrinore dhe prap t mos dalin nga shtegu i
veorive kryesore t doktrins s tij.
Pikrisht pr shkak t ktij fakti ne e shohim shkakun pr zhvilli-
min e maturidizmit prbrenda kornizave t mendimit teologjik sunnit.
Dhe, un guxoj t them, po t mos kishte qen pr shkak t rivalitetit
mes shafiitve dhe hanefitve, si dy shkollat m tradicionalo-raciona-
le, dhe po t mos kishte qen pr faktin q El-Maturidiu jetoi larg prej
qendrs s perandoris islame, maturidizmi do t kishte mbizotruar
17
Cf, Ali, fq. 387-390.
n mesin e shumics s teologve mysliman. N fakt, nj shqyrtim i
thell n teologjin e Eshariut dhe t Maturidiut, dhe nj krahasim se-
rioz i tyre me mendimet teologjike edhe t esharitve e edhe t ma-
turiditve t mvonshm do t tregoj se sa e afrt, pothuajse identike,
sht metoda teologjike e El-Maturidiut, me metodn e t gjith atyre
teologve, dhe n ann tjetr, sa e mangt sht metoda e El-Eshari-
ut. Prandaj, nse jemi duke krkuar nj teolog, i cili dha drejtimin m
t mir pr metodologji n teologjin islame, si ajo e Esh-Shafiut n
jurisprudencn islame, El-Maturidiu padyshim sht kandidati m i
prshtatshm pr kt nderim.
Nse dshirojm t prmbledhim ndikimin e mendimit teologjik t
El-Maturidiut pr teologjin ortodokse islame, ne me vendosmri do
t thoshim q vjen prej teoris s tij t njohjes, aftsis s tij pr ta si-
ntetizuar traditn dhe arsyen dhe prej besnikris s tij t thell ndaj
dogmave qendrore islame.
b) Nj perspektiv moderne teologjike
sht e mahnitshme sa produktiv kan qen dijetart mysliman
t shekullit t dyt, tret, katrt dhe pest t Islamit, n t gjitha fushat
e aktivitetit intelektual, dhe sht edhe m e uditshme si myslimant
e kohve moderne kan humbur kontaktin me kt trashgimi t pasur
intelektuale, q sht pashembullt sipas t gjitha standardeve n histo-
ri. Kjo sht n veanti e vrtet pr teologjin islame. Jo vetm q
pak mysliman kan mundsi t'i ofrojn arens botrore t mendimit
ide t reja teologjike, por po ashtu vetm pak veta jan me t vrtet
t mishruar me madhshtin e s kaluars s tyre. Sigurisht, disa my-
sliman e lavdrojn kt trashgimi historike t Islamit dit e nat,
por pak prfitojn nga prvoja e madhe e paraardhsve t tyre. Ata
ndonjher shkojn aq shum n t kaluarn, saq humbin gjurmt e
kthimit n t tashmen dhe t planifikimit pr t ardhmen. Ata duhet t
msojn prej trashgimis s kaluar n vend q t lavdrojn at ver-
brisht dhe pakuptim. Ata duhet t jetojn, mendojn dhe punojn si
kan br paraardhsit e tyre n kohn e tyre. Edhe pse m shum se
AKAID 155
nj mijvjear larg prej kohs son, qasja teologjike e El-Maturidiut
mund t aplikohet pr problemet tona dhe zgjidhjet e tij mund t na
japin nj kuptim t vrtet t sintetizimit t tradits me arsyen. Pr m
tepr, mnyra e tij natyrale, pa paragjykime dhe e sinqert e t mendu-
arit sht shembull pr tu ndjekur i nj dijetari mysliman t ndershm
dhe serioz. Sensi i tij pr analiz dhe syri kritik prej dijetari, mund t
trheq madje edhe dijetart m serioz t kohve tona. El-Maturidiu
nuk shkruan pr t knaqur apo konvertuar, as pr t impresionuar apo
trhequr aty pr aty lexuesin e tij, por n fakt ai shkruan sepse Zoti i
dha atij mendjen pr t menduar dhe pr arsye sepse ka shum gjra
n kt bot mbi t cilat duhet reflektuar.
Prandaj, nuk sht i habitshm fakti q mendimi teologjik i njrit
prej mendimtarve m t mdhenj mysliman, Muhamed Abduhu,
mund t identifikohet lehtsisht me at t El-Maturidiut. Prandaj, El-
Maturidiu, e jo El-Eshariu, duhet t jet modeli pr nj perspektiv
serioze moderne ortodokse teologjike. Pr shkak se mendimi teologjik
i El-Maturidiut nuk sht kontravers, as politik dhe sht m natyral
dhe edukativ sesa ai i El-Eshariut.
18
Prktheu:
Fatih Ibrahimi
18
Prkthimi i kapitullit IV t doktoraturs s Dr. Mustafa Ceriq, Roots of Synthetic Theo-
logy in Islam, ISTAC, Kuala Lumpur, 1995, fq. 227-235.
Dr. Mustafa Ceriq
THE INFLUENCE OF AL-MATURIDI
(Summary)
If the greatness of a certain theologian were to be measured by the number
of writings on his life and his intellectual achievements, the name of Al-Maturidi
would not be high in the list of Muslim theologians. But, if it were to be
measured by the originality of ones ideas and theological methods, Al-Maturidi
would represent one of the most serious candidates for the first position in that
list.
.

( )

.
.
K KU UM MT TE ES S
Dr. sc. Nehat Krasniqi
REFLEKSE T TRADITS KULTURORE
T VENDLINDJES N PERSONALITETIN
E HASAN EFENDI NAHIT
Hasan efendi Nahi lindi n Gjakov m 12 mars t vitit 1905.
Rrjedh nga nj familje me tradit arsimore edukative, fetare dhe ko-
mbtare, si nga vija gjenealogjike e t et, po ashtu edhe nga vija
gjenealogjike e s ms. I ati i tij ishte myderriz Islam efendiu (1865-
1929)
1
. Gjyshi i Hasan efendiut ishte haxhi Jahja i biri i mulla Osma-
nit i biri i mulla Ibrahimit i biri i haxhi Hasanit
2
. Gjyshi i Hasan Efe-
ndiut, nga e ma Bajram Jusuf Doli (1833-1917) gjithashtu i prket
lagjes s intelektualve. Ai ka merita t jashtzakonshme pr ruajtjen
1
Sipas t dhnave me shkrim t Hasan Islam Nahit, t dats 1.03.1986, t cilat bashk me
librin me titull Multekal-ebhur ia dhuroi Biblioteks Kombtare dhe Universitare t
Kosovs. Kto t dhna, pr shkak t rndsis q kan pr jetshkrimin e t atit t Ha-
san Efendiut, Islam Efendiun, po ia bashngjesim ktij punimi si faksimil. (Shih faksi-
milin nr. 3).
2
Kto t dhna gjenealogjike pr paraardhsit e Hasan Efendiut i kemi gjetur t shkruara
nga i ati Islam Nurudin, n vitin 1326 H./ 1908 n nj mexhmua n dorshkrim t vaku-
fuar n Bibliotekn e Medreses s Madhe t Gjakovs nga bibliofili dhe vakifi i pashoq
i dorshkrimeve, haxhi Hasan Xhiha.
e shkrimeve shqipe me alfabet arab n Kosov. Ishte msimdhns,
librlidhs (muxhelit) dhe kopjues i palodhshm dorshkrimesh
3
.
Pas mbarimit t msimeve fillestare, Hasan efendiu i vijoi studimet
n Medresen e Madhe n Gjakov, ku mori ixhazet (diplom) nga i ati,
njhersh profesori i tij, Islam efendiu, m 20 shtator t vitit 1928
4
.
Pas diplomimit, dy vjet punoi asistent n Medresen e Madhe t
Gjakovs dhe nga shtatori i vitit 1930 vazhdoi studimet n Universite-
tin Ezher n Kajro, ku ndoqi ligjratat nga dijetar t shquar, prej t
cilve Hasan efendiu ka veuar Shejh Muhamed Nexhb El-Mut, au-
tor i shum veprave dhe Shejh Jusuf ed-Dexhevi, filozof i shquar is-
lam
5
.
Faksimile t Ixhazetnames s Islam ef. Nahit
3
Nehat Krasniqi, Vasijetnameja e Mulla Dervish Pejs, N: Studime Orientale, 2, Pri-
shtin 2002, f. 15, shnimi 9.
4
Shih faksimilin e ixhazetnames s Hasan efendiut, bashkangjitur ktij punimi.
5
Ixhazetnameja e Raif Fehmi i biri Mustafa Fejzullah Prizrenit, lshuar nga Hasan efendi
Nahi, myderriz n Medresen Mehmet Pasha n Prizren, (pa vit lshimi).
KUMTES 159
Pas diplomimit n Ezher, n vitin 1934 Hasan efendiu u kthye n
vendlindje dhe prej vitit 1935 e deri kur u pensionua n vitin 1978,
punoi n nj varg punsh dhe detyrash, si predikues fetar n teren
(sejjar viz), myderriz n medresen e Ferizajt, myderriz n medrese-
n Mehmet Pasha n Prizren. Nga viti 1943 Kshilli i Nalt i Sheriatit,
me seli n Tiran, e emroi Hasan efendiun Kryemyfti t Zons s
Prizrenit dhe drejtor t Medreses Mehmet Pasha, ku punoi deri n
mbylljen e saj nga organet e pushtetit jugosllav n vitin 1948. Dhjet
vjet punoi imam dhe predikues n Gjakov, pastaj nga viti 1958 deri
n vitin 1978 punoi profesor n Medresen Alaudin n Prishtin.
Pas pensionimit prktheu nga arabishtja n shqip Kuranin e madhri-
shm dhe e botoi n Prishtin n vitin 1988. Vdiq n Prishtin, m
5.02.1991.
Personaliteti i Hasan efendi Nahit, gjithsesi sht produkt i ndi-
kimeve t drejtprdrejta e t trthorta t tradits kulturore t vendli-
ndjes. Prandaj, njohja e ksaj tradite ka rndsi parsore pr ta njohur
dhe pr ta kuptuar m mir profilin e personalitetit t Hasan efendiut
dhe karakterin e tij.
Gjakova gjat shekujve 18, 19 e deri n dhjetvjetshin e par t
shekullit 20, ka qen prfaqsuesja m tipike e nj qendre kulturore,
n t ciln tradita fetare dhe tradita kombtare shqiptare jan zhvilluar
t pleksura aq harmonishm n mes veti n t gjitha format e vetdijes
shoqrore, q vetvetishm e bjn kt qytet nj qendr veanrisht t
rndsishme t trashgimis kulturore shqiptare. M shum se pr nj
tradit kulturore t konsoliduar n Gjakov gjat periudhs s prkufi-
zuar m lart, ka mjaft elemente q na japin dor t flasim pr prani-
n e nj qarku kulturor specifik t cilin do ta quanim Qarku Kulturor
i Gjakovs. Kt qark kulturor e karakterizon vetdija e lart pr tri-
nomin arsim- fe - atdhe.
Faksimilet e Ixhazetnames s Hasan ef. Nahit
Pr zhvillimin e ktij qarku kulturor, Gjakova n radh t par i
detyrohet familjes fisnike Kurtpasha apo Kryeziu, si u mbiemrua
m von. Oxhaku i Kryezinjve nga fundi i shek. XVII dhe sidomos n
fillim t shek. XVIII, kur ky oxhak sikundr edhe tre oxhaqet tjera t
Kosovs s sotme, oxhaku i Mahmut-begollve t Pejs, oxhaku i
Rrollave t Prizrenit dhe oxhaku i Gjinollve t Prishtins e Gjilanit,
fitoi t drejtn e trashgimit familjar t posteve, ofiqeve dhe gradave
t larta, gj q iu mundsoi atyre nj fuqizim ekonomik dhe politik t
papar deri ather n Kosov. Kjo i mundsoi familjes fisnike Kurt-
pasha (kryeziu) q t ndaj nj pjes t konsiderueshme t pasuris
dhe ta shpenzoj pr qllime bmirsie (hajrate) n fushn e super-
strukturs arsimore edukative dhe fetare, n Gjakov dhe m gjer.
Nj ndr investimet m t rndsishme, mbase edhe m i rndsi-
shmi, q bri kjo familje fisnike n Gjakov, sht ndrtimi dhe
vakfimi i Medreses s Madhe, e njohur n burimet osmane si Me-
KUMTES 161
drese-i atk dhe si Medrese-i atk Murad paa. Kjo medrese, sipas
t dhnave t pakontestueshme q kemi n dispozicion, sht ndrtuar
nga dera fisnike e Kurtpashve - Kryezive t Gjakovs n vitin 1707
6
.
Kt institucion t lart arsimor e ndrtoi dhe e vakfoi Murad Begu
(pastaj Pasha) i biri i Adem Pash Gjakovs. Murad begu, ksaj me-
dreseje i bashkngjiti edhe objekte tjera prcjellse, prfshir ktu
edhe vakfe ekonomike fitimprurse, nga t cilat paguheshin msim-
dhnsit dhe personeli n prgjithsi, si dhe mirmbaheshin objektet
fetare dhe edukative arsimore, prfshir edhe medresen. Vakifi gjith-
ashtu u kujdes q t siguronte libra pr bibliotekn e medreses s tij,
duke bler dhe duke kopjuar edhe vet tekste t nevojshme, disa nga t
cilat jan ruajtur edhe sot. Nga nj shnim i Murad begut n veprn n
dorshkrim, El-Hidje f sherhil-Bidaje kuptojm se ai kt e kish-
te bler nga nj prizrenas i quajtur Jusuf efendi, n vitin 1708
7
. Murad
begu bashk me shok t tjer, n vitin 1710 ka kopjuar nj dor-
shkrim q ruhet n bibliotekn e Gazi Husrev Beut n Sarajev (Nr.
700). Kopjimin e ktij dorshkrimi e ka br nga kopja personale e
Ali Efendi Pers, kadi dhe myderriz n Gjakov. Nj dorshkrim tje-
tr q kemi n dor, t cilin e ka shkruar myderrizi Jahja efendiu i biri
i Jusuf efendi Gjakovs n vitin 1828 n Medresen e Madhe, konfir-
mon se kjo medrese, njihej me emrin e ndrtuesit t saj, si Medre-
seja e vjetr e Murad Pashs (Medrese-i atk Murad Paa).
Medreseja e Madhe e Gjakovs shquhej pr nga niveli i lart inte-
lektual i myderrizve t saj, q nga t part Ali efendiu dhe Yvejs
Efendiu e kndej. N kt medrese kan dhn msim edhe kta dije-
tar e myderriz gjakovar: Jahja efendiu i biri i Jusuf efendiut, Ismail
Efendiu e biri i Uvejs efendiut, Hasan efendi Shllaku i biri i Mehmed
6
Autor q jan marr m par me historikun e ksaj medreseje, kan dhn vite tjera t
ngritjes s saj, Madida Beirbegovi, Prosvjetni objekti islamske arhitekture, n:
Starine Kosova, VI-VII, Prishtina, 1972-1973, f. 90, ka dhn vitin 1794. Vitin e ngri-
tjes s ksaj medreseje e kemi gjetur n Divanin e Sylejman Axhiz Babs, n kopjen q
ruhet n Teqen e Sheh Banit, nj fotokopje t s cils e kam n dor.
7
Dorshkrimi, sht vepr e Burhanuddin Ali b. Ebu-Bekr el-Margjinani el-Hanefi (vd.
593 H./1196). Ky dorshkrim, bashk me tr bibliotekn e Hasan efendiut, i sht dhu-
ruar Biblioteks Kombtare dhe Universitare t Kosovs nga pasardhsit e Hasan
efendiut, pas vdekjes dhe sipas premtimit t tij. sht koleksionuar n Sektorin e Dor-
shkrimeve t BKUK-s me nr. t signaturs D.A. 186.
efendiut (vd.1911)
8
, Iljaz efendiu i biri i Muhamedit i biri i Ismail efe-
ndiut (vd. 1920), Seid efendiu, Islam efendiu i biri Jahja Mulla Osma-
nit (vd. 1929), Hasan efendi Nahi (12.03.1905-5.02.1991) dhe
myderrizi i fundit i saj, nga viti 1930 deri n vitin 1948 kur edhe u
mbyll, ka qen Fahri efendi Iljazi (1903-1985).
N fillim t shek. XIX, rreth vitit 1807, d.m.th. rreth njqind vjet
pas Medreses s Madhe, u hap Medreseja e Vogl e Gjakovs, e njo-
hur n burime t shkruara osmane si Medrese-i xhedd (Medreseja e
Re). Myderrizi i par i ksaj medreseje, ka qen Tahir efendi Boshnja-
ku - Gjakova (lindi rreth vitit 1770, vdiq rreth vitit 1850). Ai ka qen
shkrimtar, poet, myderriz dhe njri nga intelektualt ton m t anga-
zhuar me shkrime dhe veprimtari pedagogjike, n gjysmn e par t
shek. XIX
9
. Myderriz tjer t ksaj medreseje kan qen: Ali efendi
Mici, Haxhi Ali - Myrteza Luzha, Haxhi Emin efendi Hoxha, Fetah
efendi Buza, Haxhi Jusuf efendi arkaxhiu, Bajram Jusuf Doli, Hafiz
Ibrahim Pallaska, Jahja efendi Bakalli etj.
Mbshtetur n plan-programet msimore t ktyre medreseve, si
dhe n nivelin mjaft t lart profesional dhe intelektual t profeso-
rve (myderrizve) q jepnin msim n to, gj q pasqyrohet n veprat
e tyre t mbetura n dorshkrime, mund t konkludojm se kto me-
drese kan krijuar nj shtres intelektuale fetare e akademike t admi-
rueshme. N kto medrese jan kopjuar, komentuar e krijuar vepra t
shumta, fushash dhe disiplinash t ndryshme fetare, shkencore, e le-
trare, prfshir edhe letrsin shqipe alhamiado.
Edhe pse tekstet msimore dhe literatura profesionale n medreses
e Gjakovs, sikurse edhe n mbar Perandorin osmane ishin n arabi-
shte, osmanishte dhe persishte, shpjegimi i msimeve n kto medrese
bhej n gjuhn shqipe. Lidhur me kt, ish student t medreseve t
Gjakovs, duke br krahasim midis medreses e famshme Mehmet Pa-
sha n Prizren dhe Medreses s Madhe n Gjakov, kan deklaruar se
Po nuk dite turqisht n medresen e Prizrenit, nuk ke mundur t
8
Abdullah Belegu, Trihul-Vukt (Kronik n dorshkrim),fl.65B.
9
M gjersisht shih punimin tim: Tahir efendi Boshnjaku Gjakova, N: Edukata
Islame, nr.88, Prishtin: 2009, f.31-58.
KUMTES 163
kuptosh msimet, anasjelltas, pr Medresen e Madhe n Gjakov: po
nuk dite shqip nuk ke mund t kuptosh msimet n te
10
.
Futja e gjuhs shqipe n medreset e Gjakovs, qoft prmes let-
rsis shqipe alhamiado dhe qoft prmes shpjegimit t msimeve n
kt gjuh, i ka dhn kulturs shqiptare dimensione t kulturs shko-
llore. Kjo ka prodhuar efekte shum pozitive n zhvillimin kulturor t
masave popullore shqiptare, jo vetm n Gjakov dhe rrethin, por
edhe m gjer.
Faksimili i dshmis s Hasan ef. Nahit pr dhurimin e veprs
"Multeka el-Ebhur" Biblioteks Kombtare dhe Universitare t Prishtins
N kto medrese kan vijuar msimet edhe student nga viset ja-
sht Kazas s Gjakovs, prfshir edhe viset e Sanxhakut. N San-
xhak, madje mbretronte bindja se pa e msuar kndimin e Kuranit
n Gjakov, nuk mund t bheshe imam. Njri nga studentt sanxha-
10
Pleurat Krasniqi, Aspekte kulturo-historike t Gjakovs dhe ixhazetlinjt 1870-
1940, Gjakov, 2002, f. 22.
kas q u diplomua n Medresen e Madhe n Gjakov ishte Ibrahim
efendi Paarizi (1852-1922) i lidur n fshatin Bil, i njohur tash me
emrin Bio, i cili gjendet n mes t Akovs (Bjello Polje) dhe Berans
(Ivangrad) n ann e djatht t lumit Lim. Ibrahim efendiu ka shkruar
vepra poetike n gjuhn boshnjake dhe n gjuhn shqipe. Si ka
shkruar pr te Alija Bejtiq, Gjakova ka pasur shum rndsi pr
arsimimin e tij, sepse n medresen e ktij vendi, prve tjerash, ka
zotruar turqishten dhe shqipen me shkrim dhe konvezacion. Ibra-
him efendi Paarizi n Gjakov msoi nga Seid efendi Gjakova dhe
nga Ismail efendiu, t cilt edhe i lavdron me nj kaside t shkruar n
vitin 1904, ku ka prdor pseudonimin poetik Ashki
11
.
Myderrizt e medreseve t Gjakovs kan marr pjes dhe kan
luajtur rol konstruktiv n t gjitha lvizjet politike shqiptare. Veprim-
tart m t dalluar politik nga radht e myderrizve t Gjakovs, jan
Hasan Hysni efendi Shllaku i biri i Muhamed efendiut, myderriz kry-
esor n Medresen e Madhe dhe veprimtar politik shqiptar me ndikim,
pjesmarrs aktiv n Lidhjen Shqiptare t Prizrenit (1878-1881)
12
dhe
n Lidhjen Shqiptare t Pejs Besa Bes (1899)
13
, Ali efendi Mici,
myderriz n Medresen e Vogl dhe pjesmarrs n Lidhjen Shqiptare
t Prizrenit
14
, Ismail efendi Yvejsi, muderriz n Medresen e Madhe
dhe veprimtar i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit
15
, e t tjer. sht doku-
mentuar qart roli i myderrizve gjakovar n Lidhjen Shqiptare t
Prizrenit, n Lidhjen Shqiptare t Pejs Besa Bes, si dhe n t gji-
tha ngjarjet me rndsi kombtare gjat kryengritjeve t mdha n Ko-
sov, para shpalljes s Pavarsis s Shqipris. Aktivitetin e tyre
politik, shum dijetar e myderriz gjakovar e paguan me internime
n Anadolli, nga Porta e Lart. Nj dshmi pr kt na sjell gazeta
11
Alija Bejti, Kasida Ibrahima Bioaka Spomenik aljamiado literature sandakih
Muslimana, N: Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, Knjiga IV, Sarajevo, 1976, f. 163.
12
Masar Rizvanolli, Dega e Lidhjes Shqiptare n Gjakov, N: Konferenca Shkencore
e 100-Vjetorit t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit, I, Prishtin, 1981, f.218.
13
Ismet Drmaku, Kuvendi i Lidhjes Shqiptare t Pejs Besa Bes (Dokumente),
Prishtin, 1997, f. 90.
14
Iljaz Rexha, Lidhje e Prizrenit n Dokumente Osmane (1878-1881), Prishtin, 1978,
f. 139.
15
Po aty, f.73; Masar Rizvanolli, Dega e Lidhjes... Pun. cit. f.218.
KUMTES 165
Drita q botohej n Sofje nn drejtimin e Shahin Kolonjs. N nr.70
t vitit 1905 kjo gazet shkruante: Majshim shum uzdaj nto por
tash e morm vesh fort mir qi Baba Dovleti po dashka me na gzue
tue na dergue kah nji kah nji syrgyn nAnadoll si myderrizat e Gja-
koves e t Pejs, e t tjer t Prizrenit! e kishtu e ksi sojt do me na
gzu neve dhelpna plak Baba Dovleti.
Dijetart dhe myderrizt e shquar t Gjakovs, kan ln emr t
mir pr vete dhe pr vendlindjen e tyre. Disa prej tyre madje arritn
majat m t larta t fams edhe n kryeqendrn e Perandoris Osma-
ne. Ideologu i shquar i Rilindjes Kombtare Shqiptare, Sami Frashri,
n fjalorin e tij enciklopedik Kamus al-Alam, n sythin Jakova
(Gjakova) ndr t tjera shkruan: ehir ehlsi her vakt mehr le -
m yetiir ve mderrisleri zararsz olduu gibi, ikmali tahsl in De-
rsedette gelenleri de oktur. Nga banort e ktij qyteti gjithmon
kan dal dijetar t shquar dhe, ashtu si iu prshtatet myderrizve,
ka shum nga ata q vijn edhe n Stamboll pr t plotsuar shko-
llimin
16
. Ndrsa, po n kt vepr, n sythin Arnavutllar (Shqipta-
rt), Samiu duke vn n dukje zgjuarsin dhe etjen e madhe t
shqiptarit pr dituri, gjat historis s tyre, para dhe n kohn e Pera-
ndoris Osmane, veon Ali efendi Gjakovn dhe Hoxha Tahsinin, si
dy nga dijetart shqiptar m t mdhenj t kohs s tij, q kishin arri-
tur shkalln m t lart t dituris
17
.
Hasan e fendi Nahi ka qen nj pasardhs i denj Qarkut Kultu-
ror t Gjakovs. Trinomin arsim-fe-atdhe e ka pasur lajtmotiv dhe
orientim jetsor. Jeta e tij, preokupimet, angazhimet dhe vepra e tij, e
karakterizojn Hasan efendiun si pasardhs t fundit t ktij qarku
kulturor. Nj dshmi e veant pr kt karakterizim sht biblioteka
e Hasan efendiut. Kjo bibliotek numron 852 njsi bibliografike, prej
t cilave 782 jan libra t rrall dhe revista dhe 70 dorshkrime n ka-
tr gjuh, n arabishte, osmanishte, persishte dhe n shqipe me alfabet
arab. Biblioteka si trsi dhe n veanti koleksioni i dorshkrimeve,
paraqesin nj thesar jashtzakonisht t muar t trashgimis kulturo-
16
Sh. Sami Frasheri, Kams al-alam, VI, Istanbul, 1889, f. 4786-4787.
17
Sh. Sami Frasheri, Kams al-alam, I, Istanbul, 1889, f. 147.
re shqiptare dhe m gjer. Kjo bibliotek, sipas dshirs s Hasan efe-
ndiut, t shprehur edhe publikisht n Medresen Alaudin n vitin
1987 me rastin e Takimit t Gjenerats s par t medresantve, i
sht dhuruar Biblioteks Kombtare dhe Universitare t Kosovs,
duke u br kshtu nj referenc e rndsishme pr krkimin shke-
ncor. Merita pr kt iu takon edhe familjarve dhe pasardhsve t
Hasan efendiut q quan n vend dshirn e tij.
Nj element tjetr q hedh drit n personalitetin e Hasan efendiut,
n vazhdn e punve t tij atdhetare, sht edhe angazhimi i tij n
detyrn e Kryemyftiut t Zons s Prizrenit, i emruar nga Kshilli i
Nalt i Sheriatit, me seli n Tiran, n vitin 1943. Nga ky angazhim
sht ruajtur nj fetva e Hasan efendiut n gjuhn shqipe, e cila para-
qet nj dshmi me interes jo vetm pr Hasan efendiun si nismtar i
administrats shqipe n Kosov n fushn e fetvas, po edhe m gjer
pr kt administrat. Duke qen nj fetva me interes, po e botojm n
form faksimili.
Faksimile e nj fetvaje t dhn nga Hasan ef. Nahi si kryemyfti i Prizrenit
(autograf)
KUMTES 167
REFLECTIONS OF THE CULTURAL TRADITION
OF HASAN EFENDI NAHIS BIRTHPLACE
ON HIS PERSONALITY
(Summary)
Hasan effendi Nahi was born in Gjakova, on March 12, 1905. He was born
in a family of rich educational, religious and national tradition. His father was
muderiz Islam efendi (1865-1929). Hasans grandfather was hajji Jahja, the son
of mullah Osman, the son of mullah Ibrahim, the son of hajji Hasan. His
maternal grandfather was Bajram Jusuf Doli (1833-1917). He too was a
distinguished intellectual. Hasan effendi Nahi has merits for the preservation of
Albanian texts, written in Arabic letters. He was a teacher, a bookbinder
(mujelit) and an industrious copy maker of manuscripts.
.

( )
12 1905
.
) 1865 - 1929 (
.
) 1833 - 1917 (

.
K KU UM MT TE ES S
Qemajl Morina
KONTRIBUTI I MULLA
SADRI EF. PRESTRESHIT N EDUKIMIN
E BREZAVE T RI
(17 tetor 1917 - 16 janar 2002)
Prpjekjet e Bashksis Islame pr ta ndriuar t kaluarn e figu-
rave m t njohura fetare dhe kombtare, t cilt lan gjurm t pa-
shlyeshme n historin ton jan nj obligim i yni q ua kemi borxh
brezave t mparshm. Pr arsye se sikur mos t ishin prpjekjet e
tyre titanike pr ta ruajtur identitetin ton fetar dhe kombtar, vetm
Allahu i madhrishm do ta dinte se cili do t ishte fati i yn sot?!
N kt aspekt, pa dyshim se rol t veant luajtn xhamit, mej-
tepet dhe medreset si vatra t arsimit fetar islam. Po n t njjtn ko-
h nuk duhet harruar edhe kontributin e madh q dhan ulemat tan
gjat historis ton prej disa shekujsh.
N kt drejtim vlen t prmendim edhe gjeneratn e ulemave, t
cilt vepruan n periudhn e pas Lufts s Dyt Botrore, e cila konsi-
derohet prej periudhave m t vshtira t historis son fetare dhe ko-
mbtare.
Pa mdysheje se prej ktyre figurave, sht imami dhe myderrizi
yn i respektuar, Mulla Sadri ef. Prestreshi, i cili jetoi dhe veproi n
periudhn e ndryshimeve t mdha q u bn n trojet shqiptare, n
gjysmn dyt t shekullit njzet.
Prgatitja shkollore
Mulla Sadri Prestreshi u lind m 17 tetor 1917, n katundin Maz-
git, n rrethin e Prishtins. Msimet fillestare i kreu n Obiliq.
Si shum bashkkohanik t tij t asaj kohe, m 1930 u regjistrua
n Medresen Pirinaz t Prishtins, ku msoi te myderrizt e njohur,
Mulla Hamdi ef. Grina dhe Mulla Ahmed ef. Mardoi.
Pas prfundimit t Medreses, n vitin 1944, caktohet imam n
xhamin e fshatit Dobraj e Madhe n rrethin e Lypjanit, kurse m
von shrbeu edhe si msues po n t njjtin fshat.
Antarsimi n NDSH
N fillim t vitit 1946, kur forcat partizane-etnike sapo e kishin
konsoliduar pushtetin, ndr koh q ndaj popullit shqiptar silleshin me
egrsi, Mulla Sadriu u inkuadrua n organizatn ilegale NDSH, (Ko-
miteti Nacional Demokratik Shqiptar) q prpiqej pr lirimin e Ko-
sovs e bashkimin me Shqipri.
Pasi u zbulua nga oficert e OZN-s jugosllave, m 15 prill t vitit
1947, Gjyqi Ushtarak i Divizionit t Prishtins, pas hetimeve, maltre-
timeve, e dnoi hoxhn, Mulla Sadriun, me katr vjet burgim.
Burgun e filloi n Prishtin, pr ta vazhduar n Mitrovic, Nish
dhe e prfundoi n Pozharevac.
Pasi lirohet nga burgu u ballafaqua me peripeci t shumta sa i pr-
ket punsimit, qoft si hoxh apo msues.
KUMTES 171
Rikthimi n gjirin e Bashksis Islame
Pas nj pritjeje t gjat, edhe pse Kosova kishte nevoj pr shr-
bimet e tij, ai emrohet msues n Shkolln Fillore t Obiliqit, pr tu
transferuar pastaj n fshatin Korrotic, t Drenics.
Pas shum peripecish e transferimeve prej fshati n fshat, n vitin
1962, Mulla Sadri ef. Prestreshi, emrohet imam, dhe hatib n Xhami-
n e Madhe, apo e njohur si Xhamia e sulltan Fatihut n Prishtin.
Rikthimi i tij n gjirin e Bashksis Islame kishte qen dshir e
tij e kahmotshme, na pat than hoxha yn i nderuar, Mulla Sadri ef.
Prestreshi, kur ne ishim nxns t tij n Medresen Alauddin e n
veanti caktimi i tij imam dhe hatib n xhamin kryesore t kryeqe-
ndrs s Kosovs.
Kontributin m t madh, pr Islamin, Mulla Sadri ef. Prestreshi e
dha gjat puns s tij si imam qoft npr fshatra apo m von n Pri-
shtin. Kontaktet me njerz, ligjrimet, manifestimet e ndryshme, si
ishte mevludi, qelimeja, synetija, kurorzimi, organizimi i t pameve,
ishin raste ku hoxhallart ishin n kontakt me shtresa t ndryshme t
shoqris. Andaj, kt e shfrytzuan ulemaja e asaj kohe, kt e shfry-
tzoi edhe Mulla Sadri ef. Prestreshi, pr tua msuar besimtarve pa-
rimet kryesore t fes Islame.
Kshtu, fillimi i puns s Mulla Sadriut n xhamin e Madhe t
Prishtins u konsiderua nj fitore e madhe pr Bashksin Islame dhe
pr myslimant. Sepse ai me pamjen, sjelljet, dhe oratorin e tij, bri
nj kthes t madhe. Ai shum shpejt prfitoi zemrat e besimtarve, jo
vetm t kryeqendrs, por edhe t qyteteve tjera t Kosovs. Pr kt,
besimtar nga vende t ndryshme ia msynin Xhamis s Madhe pr
t dgjuar kshillat q ai jepte, ditve t xhuma, n fillim t viteve t
gjashtdhjeta t shekullit njzet.
Edhe pse, sipas kushtetuts s athershme t Federats jugosllave,
liria e fes ishte e grarantuar me ligj, por regjimi komunist me t gji-
tha mjetet prpiqej ta pengonte fardo aktiviteti fetar. Pr kt, orga-
net e pushtetit t asaj kohe, me nj vendim t veant e largojn, si t
paprshtatshm, nga Xhamia e Madhe e kryeqytetit.
N vitin 1966, mbahet Plenumi i gjasht i Komitetit t Partis Ko-
muniste t Jugosllavis, n Brione, ku Aleksander Rankoviqi shkar-
kohet nga t gjitha postet partiake dhe shtetrore q mbante n at
koh. Kjo bri q n nj far mnyre t rehabilitohen edhe shum t
ish-burgosur politik shqiptar.
Kshtu n fund t viteve t gjashtdhjeta, t shekullit njzet, Mu-
lla Sadri ef. Prestreshi kalon pr t punuar si myderriz n Medresen
Alauddin t Prishtins, ku shrbeu deri sa doli n pension, n vitin
1983. Puna e tij me nxns ishte nj dshir e tij e kah motshme si dhe
nj satisfaksion pr kontributin e tij q ai kishte dhn pr Islamin dhe
pr myslimant pr dekada t tra. Ai ishte i vetdijshm se n Me-
dresen Alauddin t Prishtins msonin nxns nga t gjitha trojet
shqiptare t ish-Federats Jugosllave, andaj plasimi i ideve fetare dhe
kombtare tek ata t rinj do t thoshte afirmimi i ides s bashkimit t
trojeve shqiptare, ide pr t ciln ai kishte kaluar katr vite n kaza-
matet e ish-Jugosllavis.
Andaj, deshi fati t jemi prej gjeneratave t para q t jemi nxns
t myderrizit tan t nderuar, nga i cili msuam lndn e Ahlakut
(Moralit) dhe Fikhut. Mirpo, prej tij msuam edhe shum virtyte tje-
ra t larta, t cilat na shrbyen n jetn ton t prditshme. Prvoja e
tij si msues e kishte br q ai t jet nj pedagog i mir q deprton
thell n botn e brendshme t nxnsit. Ai pr ne ishte myderriz, ho-
xh, arsimtar dhe nj idealist, q n zemrat tona kaliti atdhedashurin
si nj virtyt t veant.
Andaj edhe pse nga kjo periudh kohore kan kaluar mbi katr
dekada, kujtimet pr myderrizin ton t nderuar ende jan t freskta.
Kt m s miri edhe nj her ma vrtetuan shum koleg t gjenera-
ts sime t cilt kur ishin informuar se do t organizohej sesioni shke-
ncor pr Jetn dhe veprn e Mulla Sadri ef. Prestreshit, me t cilt
kishte vite q nuk isha n kontakt m pyetn pr mundsin e pjes-
marrjes. Po prmendi vetm emrat tre prej tyre: Muxhteba Shehu nga
KUMTES 173
Struga, Irfan Abazi nga Ohri dhe Hasan Gjokaj nga Dinosha e Podgo-
rics.
Pas pensionimit ai ishte angazhuar n leximin e literaturs s ndu-
arnduarshme islame. Kishte nj bibliotek t pasur. N t kishte edhe
dorshkrime t rralla. Thoshte se pas vdekjes do tia dhuronte Bashk-
sis Islame. Mirpo, me djegien e shtpis u dogj edhe biblioteka e
myderrizit tan t respektuar.
Zoti i madhrishm, myderrizit tan t nderuar i dha jet t gjat.
N moshn 82 vjeare ai prjetoi dbimin nga shtpia e tij si dhe ishte
dshmitar i djegies s saj nga forcat pushtuese serbe n mars t vitit
1999.
Pas ksaj tragjedie, ai jetoi i lumtur, sepse u realizua ndrra e tij e
kahershme e dbimit t t gjitha formave t okupimit serb t Kosovs.
Mulla Sadri Prestreshi ndrroi jet, m 16 Janar 2002, n moshn
85 vjeare. Si ishte madhshtor n jet, ashtu ishte edhe n vdekje.
N Xhamin e Madhe t Prishtins, ku kishte shrbye, si imam
dhe hatib ishin tubua me qindra qytetar n faljen e namazit t xhena-
zes, nn udhheqjen e Myftiut t Kosovs, dr.Rexhep Boja
N katundin Mazgit t Kastriotit, ku lindi me 17 tetor 1917, Mulla
Sadri ef. Prestreshi u varros me nderime, me 16 janar 2002.
Pr kontributin e tij t palodhshm, q ai dha n lartsimin e fjals
s Allahut t madhrishm, lusim t Gjithfuqishmin ta shprblej me
xhenetin Firdefs.!!!
Amin!!!
Qemajl Morina
THE CONTRIBUTION OF MULLA
SADRI EF. PRESTRESHI IN THE EDUCATION
OF YOUNGER GENERATIONS
(October 17, 1917 January 16, 2002)
(Summary)
The efforts of the Islamic Community to shed light on the past of
distinguished religious and national personalities, who left their traces on our
past, is an obligation of ours - something we owe to the previous generations. If
it were not for their gigantic efforts to preserve our religious and national
identity, only Allah the magnificent knows what our fate would be nowadays.
There is no doubt that mosques, maktabs and madrassas as centers of
Islamic religious education played a special role in this direction. Furthermore,
we should not forget the great contribution of our ulama during our history.
KUMTES 175

) 17 1917 16 2002 (
( )

.
!

.
T TR RA AS SH H G GI IM MI I I IS SL LA AM ME E
Ahmed Ebu Zejd
BIBLIOTEKA E KAJREVANIT -
THESAR I KULTURS DHE CIVILIZIMIT ISLAM
Depoja e librave dhe e dorshkrimeve e Kajrevanit, n qytetin
e Fesit n Marok, paraqet thesar t njohurive dhe t civilizimit
shum t pasur. Konsiderohet njra prej bibliotekave publike
m t rndsishme n nivel t bots arabe dhe asaj islame. Ajo
prmban nj thesar t muar t dorshkrimeve dhe librave t
rrall. N t njjtn koh, ajo paraqet nj burim t kndshm
pr studiues dhe hulumtues si dhe adres t rrall t shkencs
pr hulumtuesit arab dhe t huaj, t cilt ia msyjn atij tem-
pulli t dijs pr t thithur nga nektari i saj... N brendin e
saj gjenden 21.000 libra, 6.000 dorshkrime dhe 500 shkrime
t gdhendura n gur.
Ajo sht nj depo e llojit t rrall q n vete ngrthen t gjitha
llojet e shkencave dhe arteve. Aty gjejm, mushafa, libra t tefsirit, t
fikhut, hadithit, usulit, t historis, t biografive, t udhprshkrimeve,
t letrsis, t gjuhsis, t tesavufit, t filozofis, t mjeksis, t as-
tronomis, t matematiks, si dhe t shum arteve tjera, datat e shkri-
mit t tyre u takojn periudhave t ndryshme kohore.
Konsiderohet prej depove m t vjetra n botn arabe. Aty gjejm
dorshkrime q jan t shkruara n shekullin e tet t ers s re. Pr-
mban dorshkrime t rralla (autografe), disa prej tyre jan t shkruara
nga vet autort e tyre. Prej tyre veprat e ibnu Haldunit, ibnu Tufejlit,
ibnu Rushdit si dhe vepra t ndryshme nga disa mbretr t Magrebit
arab.
Gustav Lubon, n librin tij t njohur Civilizimi i arabve thot:
Qyteti Fesit i bnte konkurrenc Bagdadit n shekullin e dhjet. N
at koh aty jetonin gjysm milioni banor, kishte 800 xhami dhe de-
po prplot me dorshkrime greke dhe latine. Sipas disa bashkkoha-
nikve t historianit Delfan, thuhet se depoja e Fesit prmbante m
shum se 30.000 vllime.
Biblioteka sot prmban 21 mij libra, disa nga ato jan libra t ri-
nj, t cilt kan t bjn me kohn e zbulimit t shtypshkronjs, 6 mij
dorshkrime t prmbledhura afrsisht n 2043 grupe, 600 periodik,
500 shkrime t gdhendura n gur, vjetrsia e t cilve shkon deri n
nj mij vjet.
Themelimi dhe historia
Kjo bibliotek e vjetr, e cila sht ndrtuar n gjysmn e sheku-
llin t tet t hixhretit, i prket Xhamis s Kajrevanit t qytetit Fes.
Depoja sht themeluar n fillim si nj bibliotek e vogl n xhami,
pr t ndihmuar n misionin e msimdhnies, pastaj u kthye n kupol
t Sadijinve dhe iu hap nj der jasht xhamis, me qllim t zgjeri-
mit t njohurive pr do fe.
Themeluesi i saj sht sulltani i Marokut Ebu Anan El Merijni, i
cili bri hapjen zyrtare t saj n vitin 750h/1349. Ai hartoi rregulloren
e veant pr lexim, shfrytzim, prshkrimin e librave si dhe shtoi fo-
ndin me libra t rrall dhe libra me vler nga t gjitha fushat e shke-
ncave dhe arteve.
Sadijinet, gjat shekullit t gjashtmbdhjet pas ers s re, shtuan
fondin me libra t rinj, duke i sjell nga depoja El-Merinije nga i njjti
qytet. Po ashtu ata e pasuruan me dorshkrime dhe dokumente t rra-
lla, gj q fondi i saj tejkaloi 32.000 vllime n vitin 1613.
TRASHGIMI ISLAME 179
Ndrtesa e depos
Depoja e Kajrevanit gjendet prball sheshit Saffarin n qytetin
e vjetr t Fesit. Ndrtesa e saj n shikim t par duket e ngusht, nga
paraqitja e saj e jashtme duket e vjetr, por brendia e saj sht shum
e zgjatur dhe me anekse t gjera.
Interesim pr t, kan tregua edhe sulltant e Marokut. Kshtu, n
vitin 1940, mbreti i ndjer Muhamedi i pest, zyrtarisht i dha atributin
e nj institucioni shtetror q t jet i hapur ndaj studiuesve dhe hulu-
mtuesve t t gjitha feve dhe kulturave, pasi q rrezatimi i njohurive
t saj pr gjasht shekuj kishte qen i dedikuar vetm pr studiuesit
mysliman.
Vendim i rindrtimit t saj edhi me urdhrim mbretror n vitin
2004, dhe vendosjen e saj n vendin ku ndodhet sot pasi ka qen e rre-
thuar nga Xhamia e Kajrevanit. Vendimi i bartjes s saj jasht xhami-
s u bri t mundur besimtarve t feve tjera ta frekuentojn at, pasi
kan qen t ndaluar t shkojn aty, kur ajo ishte pjes e xhamis, dhe
kur dyert e saj ishin t hapura brenda xhamis. Dera e saj kryesore
ishte e hapur n sheshin e Saffarineve, q ishte e ngjitur me portat
kryesore pr t hyr n qytetin e vjetr.
Kupola e biblioteks sht zbukuruar me zbukurime plasteri dhe
me drunj t gdhendur sipas modelit t artit autokton. Kjo tregon pr
ndikimin e arkitekturs s Magrebit, me krijimtarin e arkitekturs s
prkryer t Andaluzis, e cila kishte lulzuar n shtpit, dhe xhamit
e Magrebit t Largt duke treguar pr at pjes t historis s ndri-
tshme.
Biblioteka prmban hapsira magjepse t zbukuruara me zbukuri-
me islamike e mozaike q i jep vendit nj vler t lart t trashgimi-
s.
Roli i saj n shkenc dhe kultur
Kjo bibliotek e rrall, me sistemin e saj t prkryer me nj fond
shkencor, i cili prmban nj mori t veprave dhe t dorshkrimeve t
dijetarve t mdhenj t Magrebit Islamik si: Ibnu Tufeji, ibnu Rush-
di, t cilt u bn t njohur me veprat e tyre madhshtore n kohen e
art t Jakub El-Mensurit.
Ashtu si kan luajtur rolin e tyre t njohur n aspektet e shkencs
dhe njohjes, ato lehtsuan vshtirsit me t cilat prballeshin hulu-
mtuesit dhe studiuesit. Fondi i biblioteks sht pasuruar nga dhuratat
e zyrtarve, mbretrve dhe dijetarve, t cilt dhuruan libra t veanta,
t shtrenjta nga aspekte t ndryshme t dijes.
N Xhamin e Kajrevanit, sht studiuar, pran fikhut dhe tefsirit,
matematika, mjeksia, astronomia. Aty jan sjell apo jan prshkruar
t gjitha veprat q kishin t bnin me kto shkenca, gj q shtoi fondin
e dorshkrimeve n Magreb, si n aspektin e kualitetit po ashtu edhe
n aspektin e kuantitetit. Kjo i kishte stimuluar dijetart, njerzit e pa-
sur dhe mbretrit t hulumtojn pr dorshkrime dhe ti blejn ato sa-
do i lart t jet mimi i tyre.
sht e sigurt, se Universiteti i Kajrevanit nuk do t mbante ritmin
shkencor t lloj-llojshm dhe nuk do ta realizonte nivelin e duhur
shkencor, t cilin e ka njohur gjat shekujve, vese me mbshtetjen
themelore n depon e shkencs t pasur me libra dhe dorshkrime.
Mbretrit e Marokut dhe princat jan prkujdesur pr furnizimin e
depos s Kajrevanit me dorshkrimet m t muara dhe jan prkuj-
desur n veanti pr ti ruajtur ato. Po ashtu kan br prshkrimin e
tyre me qllim q tua dhuronin vllezrve t tyre mbretr dhe sundu-
esve t vendeve n Lindje t atdheut arab.
Kjo bibliotek ishte shum e pasur me libra. Ajo prmbante 33 de-
g t bibliotekave, q ishin prplot me libra t muara, ku referohe-
shin msuesit dhe nxnsit pr studime dhe hulumtime.
Ajo sot sht e hapur n hapsirn e saj botrore, duke marr pjes
aktive me ekspozita dhe takime t trashgimis dhe t kulturs ndr-
kombtare, me qllim t shkmbimit t prvojave dhe prfitim nga
prvojat botrore n kt fush.
Katalogu i dorshkrimeve
N qoft se shikojm katalogun e dorshkrimeve do t vrejm me
gjith prpjekjet e mdha q bn marokent e vjetr lidhur me kata-
logizimin e dorshkrimeve, megjithat ato mbesin lista dhe indekse q
nuk i nnshtrohen kurrfar sistemimi apo radhitje. Mirpo, katalogizi-
mi i vrtet filloi me nismn e sistemimit t depos n shoqrin ma-
rokene n shekullin e tanishm. Andaj, katalogu i par i ktij lloji
sht katalogu i hartuar nga orientalisti francez Alfred Ektef Bel pr
nj grup t librave t depos s Kajrevanit, pr t cilin bn fjal Eze-
rkili, i cili thot: Orientalisti Alfred Bel, i cili ka qndruar nj koh
n Afrikn Veriore dhe ishte drejtor i shkolls Tilmsan kishte hartuar
nj katalog n gjuhn arabe dhe at franceze pr bibliotekn e Xha-
mis s Kajrevanit n qytetin Fes.
Dorshkrime t rralla
Nse i hedhim nj vshtrim prmbajtjes s dorshkrimeve n depo
do t shohim se ato prfshijn t gjitha shkencat dhe artet. Kurse sa i
prket materies se ku jan shkruar ato, nj numr jan shkruar n l-
kur kaprolli, ndrkoh q nj numr i ktyre dorshkrimeve ishte me
vler t lart shkencore dhe artistike.
Pr sa i prket kohs s prshkrimit t tyre shohim se disa prej tyre
shkojn n shekullin e tret t hixhretit, disa prej tyre jan shkruar me
shkrimin e autorve (autografe). Shumica e ktyre dorshkrimeve po-
sedojn dokumente vakfnore n depo. Dokumentet e vakufimit (tes-
tamentit), japin t kuptojm se vakiflnsit u takonin shtresave t gjera
t shoqris. Kemi vakufime nga mbretrit Merijin, Sadijine dhe Ale-
vijin. Kemi vakufime nga princat, princeshat si dhe tjera prej udh-
heqsve dhe dijetarve, disa prej ktyre dorshkrimeve, autor t tyre
jan personalisht mbretrit e Marokut dhe sulltant, si n koht m t
vjetra, po ashtu edhe n ato m t reja.
N depo gjenden dorshkrime q jan vakufuar nga vet autort,
prej tyre, po prmendim Historin e ibni Haldunit, ku nj pjes e
dokumentit t vakufimit mban nnshkrimin e autorit Abdurrahman
bin Haldun.
Kto Vakufname, t cilat bartin dorshkrimet e depos, vrtetojn
prhapjen e vetdijesimit t madh te marokent pr rndsin e vaku-
fimit kulturor, duke mos konsideruar t mjaftueshm vakufimin fetar.
Kjo tregon, po ashtu pr dshirn e tyre n stimulimin e prhapjes s
leximit, kujdesin pr masivizimin e kulturs, zgjerimin e rrethit t saj,
n konkurrencn e tyre ata dshirojn t jen n shrbim t dijetarve
dhe studentve. Dshira e tyre pr posedimin e librave me vler, pr-
shkrimi i dorshkrimeve t muara dhe vendosja e tyre npr depo pr
dobi t prgjithshme, si dhe mbshtetja e botimit t librave dhe pro-
pagandimi i tij.
Dorshkrimet m t vjetra
Vlera e dorshkrimeve n depo qndron n at se dorshkrimi m
i vjetr n t sht i shekullit t dyt t hixhretit. Ai sht dorshkrimi
i Es-sijeg (Formulat) i Ebu Is-hak ibnu Ibrahim el-Kazari (186h),
transmetuar prej Muhamed ibnu Vedah el-Kurtubi, redaktuar prej Dr.
Faruk Hamade. Rndsia e ktij dorshkrimi t rrall qndron n at
se sht i shkruar n lkur kaprolli q prbhet prej 365 letrave, sht
prodhuar n Marok, konsiderohet prej vlerave m t mueshme q po-
sedon biblioteka.
Prej dorshkrimeve t rralla dhe m t mueshme q gjenden n
depo jan:
1. Nj pjes e vjetr e Kuranit e shkruar n lkur me shkrim kufi.
2. Rezyme e Ebi Musab Ez-zehri i shkruar n nj letr t vjetr n
Kordov n Andaluzi, n vitin 359 h, n kohn e Halifit emevit
El-Hakem El-Mustensir, q shoqrohet me shum komente.
3. El-bejan vet-Tahsil nga Ibni Rushdi i shkruar n lkur, me
shkrim t imt e t bukur. Ai sht vllim autentik gjigant q pr-
shkojn nj numr zbukurimesh artistike. Flet pr kundrshtimet
n lmin e fikhut, q ishin aktuale n mesin e dijetarve arab n
shekullin e shtat t hixhretit.
4. Mehadhi El-Muvetta, sht nga prmbledhja El Mehdi ibnu Tu-
merit dhe sipas transmetimit t tij. Kopja e tij sht shum e bukur
sa i prket forms dhe lidhjes.
5. Nj pjes nga Inxhili n gjuhen arabe i shkruar n lkur me
shkrim t vjetr andaluzian.
6. Poem mjeksis nga ibnu Tufejli (i vdekur n vitin 581 h.). sht
nj dorshkrim i vjetr, i cili flet pr mjeksin n form t ma-
tematiks dhe sht kopja e vetme q gjendet n bot nga ky libr.
7. Pjes nga Muvatta i Malikut, (vdiq m 179 h), jan shkruar pr
depon e Ali bin Jusuf bin Tashefin El Murabiti n lkuren e ka-
prollit.
8. Libri Biografia (Sire) ibnu Is-hak, (vdiq n vitin 151 h), sht
shkruar n vitin 207 h dhe ai sht libri m i vjetr q gjendet n
depo.
9. Mus-hafi i madh t cilin e ka ln vakuf n depo, Sulltan Ahmed
El-Mensur Edh-Dhehebi n vitin 1011, me rastin e inaugurimit t
saj.
10. Libri El-Iber (Msimet) nga ibni Halduni (vdiq m 808 h), t
cilin shkroi n emr t sulltan Ibn Faris El Merini dhe ia dhuroi
depos s Kajrevanit n muajin safer t vitit 799 h.
Depoja posedon nj grup t botimeve t vjetra dhe t rralla, t cilat
pr shkak t vjetrsis jan konsideruar si dorshkrime, disa prej tyre
jan botuar n Evrop, e disa t tjera jan botuar n Lindje. Nj grup
prej tyre t gdhendura n gur q i prkasin Fesit, u botuan n Fes,
duke u klasifikuar si libra t rrall.
Depoja prmban nj numr t revistave dhe periodikve, nga Li-
ndja dhe nga Perndimi. Numri i t cilave arrin mbi 600 periodik t
ndryshm sa i prket trajtimit t temave, interesimit dhe vendeve ku
jan botuar. Ato kan vlera t ndryshme sa i prket aspektit shkencor.
Neglizhenc dhe prapambeturi
Por, n nj koh t vonshme gjendja e depos u prkeqsua duk-
shm, derisa kishte arritur n nj situat t dhimbshme pr shkak t
lnies pasdore dhe neglizhencs. Kohve t fundit ishte vrejtur nj
deformim n veanti i ndrtess s saj, ku kishte filluar lagshtia t
deprtonte n fondin e dorshkrimeve. Librat ishin gjuajtur njra mbi
tjetrn pa ndonj sistemim t duhur. Ato rrezikoheshin t prisheshin
nga lagshtia dhe insektet e ndryshme. Pr shkak se nuk gjendej ka-
talogu i duhur, ato rrezikoheshin t humbeshin.
Disa dorshkrime q gjendeshin n depo rrezikoheshin t humbe-
shin apo t vidheshin, veanrisht ato t kohs s okupimit francez t
Marokut. Si rezultat i ksaj u zhdukn dorshkrime t rralla, nga ana e
disa personaliteteve q kan pasur poste t larta n shtet n kohn e
okupimit.
Mirmbajtja e librave dhe dorshkrimeve
Por, pa humbur koh, Ministria e Kulturs s Marokut e rregulloi
kt shtje dhe mori pr sipr restaurimin, mirmbajtjen dhe shrim-
in e dorshkrimeve n depo, ku filloi pastrimi, fotografimi dhe vend-
osja e tyre n kuti, ku nuk mund t deprtonte lagshtia, duke zbatuar
vendimet mbretrore.
Biblioteka sot sht e pajisur me mjetet e teknologjis m bashk-
kohore pr ruajtjen e atyre dorshkrimeve t muara nga lagshtia,
zjarret, dhe vjedhja duke u mbshtetur n standarde t niveleve ndr-
kombtare.
Sa i prket mirmbajtjes s biblioteks dhe fondit t saj shkencor
t muar. Biblioteka posedon laboratoriumin m bashkkohor pr re-
staurim n nivel arab dhe ajo tash prcjell zhvillimin e t arriturave
botrore n kt fush pr prkujdesje ndaj thesareve t saj t mue-
shm.
Pr prkujdesjen e dorshkrimeve t muara ekspertt jan mb-
shtetur n metodn e konservimit t tyre n mikrofilm, gj q lehtson
punn e hulumtuesve dhe ruajtjen e ktyre gjrave t mueshme nga
dmtimi dhe humbja. Leximi i dorshkrimeve bhet nga mikrofilmi, i
cili sht nj kuti q lexon nprmjet nj aparati q i prngjan kompj-
uterit dhe quhet Lexuesi. N depo gjenden prafrsisht 768 mikro-
filma dhe 6 pajisje pr lexim.
Salla e dorshkrimeve posedon pajisje elektronike bashkkohore,
pr ta kondicionuar salln sipas natyrs s kohs. Aty ka rezerva t
tjera q t mos ndikojn rrezet e diellit. Prve ksaj, do dorshkrim
sht i vendosur n kopertina t veanta, ku nuk mund t deprtojn
insektet e as t ndikojn moti i paprshtatshm.
Restaurimi nuk prfshiu vetm dorshkrimet, por ai prfshiu edhe
ndrtesn e depos. Kshtu pra iu kthye konsiderata ksaj ndrtese me
pamje t arkitekturs arabo-islame.
Prktheu nga arabishtja:
Desara Vathaj
Marr nga revista:
Al-Hajj ve Al-Umra, Al-aded 65, 5 maj 2010
Ahmed Ebu Zejd
THE KAIROUAN LIBRARY -
A TREASURE TROVE OF ISLAMIC CULTURE
AND CIVILIZATION
(Summary)
The collection of books and manuscripts of the Kairouan library in the city
of Fes in Morocco represents a treasure trove of knowledge and civilization. It is
considered as one of the most important public libraries in the Arab and Islamic
world. It has in its possession a treasure trove of valuable manuscripts and rare
books. At the very same time, it represents a valuable source of information for
scholars and researchers (be they Arabs or others), who come to this temple of
knowledge to suck on its nectar.... The library has 21.000 books, 6.000
manuscripts and 500 writings carved in stone.

-
( )

.

. 21000 6000 500
.
H HI IS ST TO OR RI I E E A AR RS SI IM MI IM MI IT T
Liridon Kadriu
ABETARJA E FIRENCS, E VITIT 1942,
ME ELEMENTE ISLAME
Nj abetare e rrall, e gjetur nga nj studiuese e shquar shqiptare,
e quajtur Lumnije itaku, m zgjoi krshri t madhe, sepse ishte
Abetarja e par n gjuhn shqipe, q ka vlera t shumta e n mesin e
ktyre vlerave ka edhe disa elemente islame. sht Abetarja e par, e
botuar n kolor. Fillova ta lexoj dalngadal dhe vrejta se n t ki-
shte shum gjra interesante q ia vlen tia bjm t ditur publikut
shqiptar. sht shum e vrtet se abetarja e shkruar n kohn e fashi-
zmit italian, ka edhe elemente ku lavdohet Italia e Dues, por nj ka-
rakteristik tjetr q e bn t dallueshme nga abetaret tjera sht se n
t gjenden edhe tregime pr figura t caktuara t kombit ton, si
sht Ismail Qemajli dhe vllezrit Frashri, ndrkaq lartsohet da-
shuria ndaj atdhet.
Dy faqe t plota iu kushtohen vllezrve Frashri. N faqen 54
shkruhet:
Naim Frashri kishte katr vllazn. Nga katr vllazn po pr-
mendim Abdylin dhe Samiun. Naimi ka punue shum pr Shqipni. Ai
ka shkrue edhe shum libra t bukura. Edhe Abdyli e Samiu kan pu-
nue pr lirin e Shqipnis. Ata q punojn pr Shqipni jan shqiptar
t mir.
Si duket nga teksti i shkruar m lart, Abetarja sht shkruar n di-
alektin geg, i cili ishte prezent n at koh n Shqipri. N kt faqe
gjendet edhe tregimi Atdheu, ku ngrihet lart dashuria ndaj atdheut. N
faqen e par shkruan: Abetare gegnishte dhe n ballin ka nj up
dhe nj un duke luajtur me flutura. N faqen e par sht fotografia e
Gjergj Kastriotit- Sknderbeut, n faqen e tret lart shkruan: BOTIM I
MINISTRIS SARSIMIT dhe posht krejt: SHTPIA BOTUESE
MARZOCCO=FIRENZE 15 shtatuer 1942-XX.
N faqet n vijim gjenden prononcimet e puntorve shkencor t
Institutit Albanologjik t Prishtins, dr.Mehmet Halimit dhe dr.Shkel-
zen Ras, ku ndr t tjera shkruajn: Ndonse abetarja, botim i
Ministris s Arsimit e botuar n Firenc m 1942, ka t meta nga as-
pekti i metodiks dhe shembuj t frymzuar nga periudha fashiste,
abetarja n fjal ka nj rndsi t veant, sepse sht ndr abetaret e
para t botuara n gjuhn shqipe, e shkruar n dialektin e gegrishtes
letrare, por ka edhe shembuj poezish n dialektin e toskrishtes, m
pas dr. Daut Bislimi tregon historin interesante se si erdhi kjo abetare
n vendin ton n Kosov, i cili ndr t tjera shkruan: Kjo Abetare
bri rrug t gjat e t mundimshme. Erdhi n Kosov dhe u shprnda
kur n do an ndihej fryma e Lufts s Dyt Botrore. Vendosmris
s popullit pr t qndruar me arm i erdhi n ndihm edhe dituria
Ajo padyshim arriti t ndez zjarrin e shqiptarizms.
Mr. Enver Rexha, sekretar shkencor n Institutin Arkeologjik t
Kosovs shkruan: "Abetaren q e keni n dor sht nj monument hi-
storik, meq shquhet ndr t parat e ktij lloji ndr ne. Kam nderin t
propozoj q kjo t ruhet si vler e veant jo vetm n biblioteka t
do librofili shqiptar, por edhe n do familje, meq ajo ishte dhe
sht pjes e tradits s familjeve tona, prfundon mr. Enver Rexha.
E fascinuar pas librave t vjetra, znj.Lumnije itaku-Orana, e cila
i ka t gjitha meritat q sot kjo abetare u botua, sepse sht znj.Orana
ajo e cila e gjeti t grisur kt abetare, por me punn e saj t palodhur
e mori dhe e tuboi dhe ja ku e kemi sot n dor t plot ashtu si ishte
HISTORI E ARSIMIMIT 189
n vitin 1942, ndr t tjera znj. Orana shkruan: Ekzemplari i ksaj
abetarje, krahas gzimit q m solli edhe brengosje po ashtu t mdha,
sepse q nga kopertina e deri n faqet e fundit ishte tejet e dmtuar
., por me prpjekje arrita ta kompletoj. U shfaq nj dshir e zjarrt
q kjo t ribotohet edhe n kohn ton. Ribotimi i saj shpresoj se do t
na ngjall sadopak edhe ndonj element t kujtess son nacionale.
Znj.Orana prfundon se kjo abetare frymon shqipen e pastr dhe se u
gjend n bankat e shkollarve tan, pikrisht n kohn kur ata kishin
nevoj pr t.
Esht interesante se si fillon renditja e shkronjave n kt abetare.
N vazhdim po paraqesim renditjen e shkornjave si vijon:
Renditja alfabetike;
Shkronja i
Shkronja u
Shkronja n
Shkronja m
Shkronja e,
Shkronja v
Shkronja r,rr
Shkronja o
Shkronja a
Shkronja t
Shkronja d
Shkronja l
Shkronja ll
Shkronja b
Shkronja h
Shkronja j
Shkronja s
Shkronja c
Shkronja
Shkronja p
Shkronja q
Shkronja g
Shkronja y
Shkronja f
Shkronja k
Shkronja gj
Shkronja z
Shkronja sh
Shkronja zh
Shkronja nj
Shkronja x
Shkronja th
Shkronja dh
Shkronja xh
GJITHSEJ: (36).
Si e shohim nga renditja alfabetike alfabeti nuk sht i renditur
sipas shkronjave n gjuhn shqipe: a,b,c,,d,dh, e..etj, por me nj
renditje tjetr, e cila ndoshta pr ndonj arsye metodike q t msohet
m leht alfabeti n mnyr zik-zake apo ndoshta edhe pr ndonj
arsye tjetr q ne nuk e dim. sht interesante q shkronja r dhe
rr jan t shkruara n nj faqe t vetme dhe e njjta gj sht edhe
me shkronjat e dhe .
Nj gj interesante q na bie n sy n kt abetare sht elementi
islam q sht i dukshm n disa faqe t ksaj abetareje. N faqen 44
duket qartazi elementi islam, ku te shkronja xh kemi kt formulim:
xh,a, xhamia, hoxha, xhepi. Xh- nj xhep, nj xhybe, nj xhama-
dan, ruej se e then xhamin! hoxha falet n xhami. sa xhami ka qyteti
yn?
N fotografi sht nj xhami e bukur q ta ilustroj m mir msi-
min e shkronjs xh te nxnsit. Fjala xhami, hoxh, sepse shkronjn e
parafundit e ka me xh t fort, pastaj fjala xhybe q sht veshje e ho-
xhs, pastaj fjalia Hoxha falet n xhami dhe pyetja sa xhamia ka qy-
teti yn? jan dshmi e qart pr prkatsin e elementit islam n kt
Abetare. Do ishte shum e udhs q edhe n abetaren moderne te
shkronja xh t gjendej kjo foto dhe nxnsit t msonin pr shtpin,
ku adhurohet Zoti, pasi q shumica e nxnsve te ne jan t besimit
islam. Pr tua br m t qart lexuesit po sjellim t skenuar kt fa-
qe.
Elementi islam sht paraqitur edhe n shum faqe t tjera t ksaj
abetareje, ku nna shqiptare sht paraqitur gjithnj e veshur me ko-
stum kombtar shqiptar, kostum i cili sht ekuivalent me veshjen
islame. Nna shqiptare askund nuk paraqitet me ndonj veshje tjetr
prvese me veshje normale si i ka hije nj femre t ndershme. Kjo
paraqitje gjendet n shum raste si duke e ushqyer fmijn e vet, duke
punuar, duke e shtitur fmijn si dhe duke e vn n gjum fmijn.
M posht po sjellim disa fotografi q gjenden n kt abetare q le-
xuesi ta kuptoj m mir kt q e shtjelluam m lart.
Nj element tjetr islam, si sht besimi dhe frik-respekti ndaj
Zotit, paraqitet edhe n kt abetare, ku synohet q fmijve qysh n
vegjli tiu mbillet n zemra besimi n Zot, si paraqitet te shkronja z
n faqen 47, ku n mnyr decidive shkruhet:
z, Z, Zoti, m posht vazhdon Zogu i ri. Zogu i vogl kishte ran
prej erdhes.Zen-e zen-e! i tha Zeka, s motrs. Zek mos i ban gj
t keqe Zogut t vogl, se edhe at e ka fal Zoti, si t gjith kafsht
tjera, u-prgjigj e motra.
N kt tregim t shkurtr demostrohet shum mir besimi te Zoti
dhe dhembshuria ndaj atyre q kan shpirt.
Kjo abetare sht ribotuar n gjuhen shqipe, n vitin 2003.
Liridon Kadriu
THE FLORENCE PRIMER OF 1942
THE ISLAMIC ELEMENTS IN IT
(Summary)
This rare book, which was found by Lumnije itaku, a distinguished
Albanian scholar, caught my attention as it was the first primer in the Albanian
language, and as such had many qualities including certain Islamic elements. It
is the first primer printed in color. While going through it, I noticed that there
were many interesting things in it which were worth being made public. It is true
that the primer, which was printed during the fascist reign in Italy, also has
elements praising Duces Italy. Yet, what makes it different from other primers
is the fact that it contains stories on distinguished personalities (from our
national history) as are Ismail Qemajli and the Frashri brothers. Furthermore, it
glorifies love towards the motherland.

1942
( )

.

.

.
A AK KT TU UA AL LI IT TE ET TE E
Mr. Rexhep Suma
DIALOGU KULTUROR,
FETAR DHE KOMUNIKIMI MEDIAL
Marrdhniet e ndrsjella mes medieve t kulturs, fes dhe sho-
qris n prgjithsi, nuk kan qen asnjher aq t perceptueshme sa
u bn pas shfaqjes s televizionit dhe sidomos pas rnies s sistemit
sovjetik. Asnjher ndikimet e ndrsjella mes medieve (t reja e t
vjetra) dhe natyrs s lidhjeve shoqrore, mnyrs sipas s cils sho-
qria prcakton vetveten si njsi organike(Germenninschaft ose Cor-
porate), ose si Societas (Gesellschaft ose Patnership) nuk kishin qen
kaq t qarta. Kjo kundrvnie, sipas Michel Terestchenko-s (Philoso-
phie Politique,1994) reflekton t njjtn marrdhnie q ekziston mes
vizionit t qytetit antik ose harmonis s bukur greke sipas Hegelit
dhe vizionit individualist t shoqrive moderne. Mediet qoft ato ele-
ktronike apo t shtypit n shoqrin demokratike luajn rolin m kru-
cial t informimit t drejt dhe t sakt t shoqris. S paku kshtu
duhet t ishte roli dhe rndsia e ekzistimit t medieve si form e pu-
shtetit t katrt, krahas atij legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Pas do
politike redaktuese gazetareske dhe informative, qndrojn qarqe, kla-
ne, oligarki t fuqishme q kan ndikim t jashtzakonshm n saji-
min dhe komunikimin e nj informacioni pr publikun e gjer t nj
vendi apo edhe m gjer.
Prmbajtja e kulturs s nj populli nuk mund t kuptohet jasht
fes ose feve q ai beson, jasht ndikimeve t tyre n mnyrn e t
menduarit, t veshjes dhe t sjelljes. Nj nga sociologt m t shquar
n fushn e sociologjis s fes, E. Durkheim ka shkruar: Feja nuk
sht vetm nj sistem praktikash; sht edhe nj sistem idesh, synimi
i t cilit sht t shpreh botn. Lidhur mbi impaktin e fes n jetn
ton t prditshme qartsohet edhe nga nj studim interesant q sht
zhvilluar n Shqipri, ku shpjegohet se 34.53% e nxnsve (t dyja
besimeve-mysliman dhe krishter) frekuentojn rregullisht instituci-
onet fetare, kurse 40.04% e tyre frekuentojn vetm n dit festash fe-
tare, ndrkaq 16.12% e tyre rrall, kurse vetm 9.31% asnjher nuk
vizitojn objektet dhe institucionet fetare (xhamit apo kishat).
1
Njri nga sociologt m t shquar n shkencat e komunikimit,
MacLuhan, ka shkruar se nprmjet rrjetit t dendur t medieve, vea-
nrisht t televizionit, bota e sotme sht zvogluar mjaft. Informaci-
oni qarkullon shpejt si figur, si z dhe si shkronj n t katr ant e
bots dhe pr nj koh shum t shkurtr. Gati t gjith njerzit kan
t njjtin informacion, t njjtat stereotipa mediatike, pr t mos thn
t njjta reagime ndaj jets.
Varshmria e njeriut modern nga mjetet e komunikimit masiv n
shoqrit demokratike, po edhe n t tjerat sht rritur deri n prmasa
kritike. Shpeshher njeriu nuk sht i aft t mendoj dhe t veproj
pa sugjerimin e mas-medies: ekzistimi i tij varet nga ato urdhresa
elementare, kshtu q futja e fardo dykuptimsie t vetdijshme, e
fardo sugjerimi pr anulimin e vendimit pr nj koh t pacaktuar t
introspektimit dhe analizs, do t kishte pasoja katastrofike. Pr t
qen m e plot fotografia e mjerimit t njeriut modern, fotografia q
sugjerojn potencialet apokaliptike t mas-medieve, ksaj q u the-
1
Artan Fuga, Zyhdi Dervishi, Ndrmjet fshatit dhe qytetrimit global, f. 202 Dudaj,
Tiran, 2010
AKTUALITETE 197
ksua i duhet shtuar edhe fakti se mas- mediet kushtzojn jo vetm
strukturn e tij psikike, por edhe sjelljen e tij fizike.
2
N fillim t vitit 2000, nj dhjetvjear pas rnies s Murit t
Berlinit dhe shprbrjes s Bashkimit Sovjetik, dukej se globalizimi i
ekonomis dhe revolucionit numerik po pruronin nj er t re. Shu-
mfishimi i kmbimeve ndrkombtare ishte tregues i kalimit nga nj
ekonomi shumkombshe n nj ekonomi botrore apo globale.
Nn ndikimin e konvergjencs s rrjeteve, mediet e kan shoqruar
kt globalizim, fillimisht duke marr pjes vet n t, pastaj duke
prshpejtuar rrjedhn, sidomos nprmjet flukseve t informacionit
dhe flukseve financiare.
N prill t vitit 2000, shprthen fluska financiare rreth vlerave t
internetit, duke trhequr me vete n rnien e tyre pjesn m t madhe
t vlerave TMT (Teknologji-Media-Telekomunikacione); premtimet
nuk ishin mbajtur dhe filizat e rinj po zbulonin ligjet e zakonshme t
ekonomis s tregut dhe t konkurrencs. Pse paralajmrimi i prillit t
2000 nuk prodhoi efektin e nj njoftimi? Sepse globalizimi i njko-
hshm i tregjeve dhe medieve para 11 shtatorit t 2001, nuk kishte
vn ende sado pak n dyshim kto figura t t ardhmes nn kujdesin
e t cilave kishte lindur shekulli XXI, disa vite m prpara se n kale-
ndar: shoqria e informacionit, ekonomia e re dhe fundi i historis.
Iluzionet e humbura dhe ndrrat e thyera t shekullit paraprirs
arrijn ende t fshehin q revolucioni numerik, sipas shum shenjave,
ssht vese n belbzimet e tij t para. T lindur me internetin,
Google, Yahoo dhe e-Bay u nnshtrohen ligjeve t hekurta t ekono-
mis s tregut. Betejat pr prmbajtjet dhe pr standardet, m t ash-
pra se kurr, u hapin rrugn produkteve apo shrbimeve t reja,
ndrkoh q e drejta pr konkurrenc rrekt t afirmohet n shkall
rajonale dhe botrore. E shqyer ndrmjet ndarjeve t veta dhe ndrrs
s saj pr unitet, bota m e padeshifrueshme se kurr, pre e diktatura-
ve dhe terrorizmit, nuk pret m nga teknika apo ekonomia, por vetm
2
Dr. Ismail Bardhi, Karikatura e Karikaturs, Dituria Islame, f.13, viti 20 nr 188, mars
2006, Prishtin
nga urtsia e politikanve, q kta t pajtojn krkesat e kulturave t
veanta, rajonale, etnike apo fetare, me ato t universalizmit t t dre-
jtave t shenjta dhe t patjetrsueshme t qenies njerzore.
3
Deri m sot n historin e njerzimit jan themeluar me dhjetra
qytetrime dhe kultura t mdha, t cilat n themelin e tyre kishin te-
kstet e shenjta sikurse jan: Vedat, Upanishadt, Bibla dhe Kur'ani.
Marr n prgjithsi ato ishin qytetrime edukatore t njeriut q i m-
suan njeriut prgjegjsin apo thn ndryshe, disa qytetrime i krijoi
njeriu i mendjes s prgjegjshme. N ato qytetrime kishte kode t
prgjegjsis s shumanshme, t prkthyera n gjuhn e thjesht,
mund t shprehen me nj formul thelbsore: njeriu sht prgjegjs
para Zotit, para natyrs, para njerzimit, para vetvetes...Papjekuria
fetare, si thoshte Kant-i (1724-1805) sht jo vetm m e dmshmja,
por edhe m e pandershmja nga t gjitha. T dmshm dhe t pande-
rshm jan edhe ata q din pak pr fe e pak pr shkenc e grinden.
Millikan-i (1868-1953), fitues i mimit Nobel pr fizik, pr kt,
thoshte: Kur t grinden njerzit q din pak pr fen dhe ata q din
pak pr shkencn, ndokush mund t mendoj se aty ka vend mosma-
rrveshja ndrmjet fes dhe shkencs, ndrsa aty kan vend, n t
vrtet, dy lloj injorancash
As shkenca s'mund t strehohet te religjioni,
as qytetrimi t kthehet te familja klasike
Brenda qytetrimit, pa dal nga ai, nuk shihen kurrfar forcash q
do t'u kundrvihen t gjitha ktyre dukurive. Pr m tepr, n shkalln
e vlerave q qytetrimi njeh, nuk gjendet asnj argument pr t'u the-
ksuar kundr t kqijave q i shkaktoi shkenca e paprgjegjshme dhe
t tjerat nga kriza e moralit, sikurse jan, vrshimi i shundit, pornogra-
fis, alkoolit, etj. Kjo sht po ajo ndjenj e pafuqis dhe rezignimit
q ndihet n qndrimin e kriminologve amerikan para ardhjes s
batics s kriminalitetit. N t vrtet, kjo sht pafuqia e shkencs
3
Mediat & shoqrit, Francis Balle, prkthim grup autorsh f. 441 bot 15 botimet papy-
rus, Tiran, 2011.
AKTUALITETE 199
kundr ligsive, t cilat prve dimensionit shoqror kan edhe at
moral.
Mohimi i qytetrimit s'sht i mundshm nga vet ai, por nga ja-
sht, pra nga kultura. Edukata religjioze - etike dhe familja paraqesin
sheshazi shtegdalje. Mirpo, as shkenca s'mund t strehohet te religji-
oni, as qytetrimi t kthehet te familja klasike. Nga aspekti i qytetri-
mit, rrethi sht mbyllur. (A. Izetbegovi).
Koncepti perndimor pr prerje t thukt mes t shenjts dhe she-
kullares sht nj rezultat i nj procesi t gjat historik, sht produkt
i pushtetit dhe kundrtive lidhur me ngjashmrin e autoritetit. Luft-
rat e reformacionit jan pasqyruar si n besnikrin proto-nacionale,
ashtu edhe n qllimet fetare (Riis, 1998b). Ne sduhet ta zhvlersoj-
m edhe ndikimin e fuqis s t panadershme dhe mbizotrimin n
krijimin e ktyre kufijve. Zhvillimi i hershm modern i kulturave ko-
mbtare evropiane ka qen i lidhur fort me identitetet fetare t njer-
zve. Kt lidhje mund ta ilustrojm me ndthurjen e identitetit luterian
me at suedez, t identitetit katolik me at irlandez, t identitetit angli-
kan me at anglez. Ndonse n dekadat e fundit shtetet kombtare e
patn eliminuar prcaktimin e shtetit ose t kishs baz, supozime
t shumta t mishruara thell n fet kombtare kan mbetur n kua-
dr t ligjit, t politiks publike (si jan t ardhurat vjetore prej taksa-
ve), n mbarshtrimet institucionale (si ato n shkolla) si dhe n t
kuptuarit e natyrs s autoritetit shekullar
4
Mediet e hapura dhe t pavarura kan rndsi t veant n do
shoqri demokratike. Rndsia e informatave dhe qasshmris s tyre
pr audiencn e gjer sht parakusht jetsor pr t drejtat e liris s
shprehjes dhe pjesmarrjes politike.
5
Respektimi i t drejts fetare
sht e garantuar me ligj. Nse jeni pjestar i nj komuniteti n Ko-
sov, ju keni t drejta kushtetuese pr ta shprehur, mbajtur dhe zhvi-
4
Meredith B. McGuire, Religion: The Social Context (Religjioni: konteksti shoqror),
prktheu nga anglishtja dr. Ali Pajaziti f. 476 Logos-A. 2007, Shkup.
5
www..ecmikosovo.org
lluar m tej kulturn dhe traditat tuaja. Ju gjithashtu keni t drejt t
administroni zhvillimet tuaja kulturore
6
.
Noam Chomsky, vazhdimisht v n dukje nj prfundim t thje-
sht: Nuk ka nevoj pr asnj zbulim komploti pr t analizuar devi-
jimet e medies n vendet perndimore. Nj grusht njerzish dhe
korporatash q sot kan n pronsi shumicn e organeve t medies, i
fituan firmat e tyre duke mbshtetur hapur elitat politike n vendet ku
veprojn mediet e tyre. Vite m par, kur Chomsky-n e pyetn se si e
kontrollonin elitat e korporatave medien, ai u prgjigj: Kjo sht nj-
soj si t pyessh se si elitat e korporatave kontrollojn General Moto-
rs. Ata nuk kan nevoj ta kontrollojn at. Ajo sht pron e tyre.
7
Studimet analitike kulturore prkitazi me rolin medieve tashm
sht br paradigm dominante n hulumtimet e komunikimit. Hulu-
mtimet kulturore shkencore v n spikam njohjen e rndsis e
ashtuquajturs "krkime administrative" q zakonisht prdoren pr t
ditur shkalln dhe efektin e programeve, por pajtohen q efektet kua-
ntitative e hulumtimeve vrtet nuk ofron prgjigje mbi pyetjen qen-
sore pr mediet fetare. Studimet kulturore koncentrohen mbi at se
individ n grup prdorin medien pr t ndrtuar botkuptime fetare
n jetn e tyre dhe s dyti sa kto botkuptime fetare ndrlidhen me
shum aspekte t ndryshme jetsore.
Deri n vitet e 70-ta i gjith koncepti fetar i programeve dhe shkri-
meve ndrlidhej me efektin e audiencs q kishte si rezultat apo im-
presionizmin se ka ndonj mund t bj pr ceremonin e s diels
dhe q t angazhohej q sa m shum t konvertoj njerz. Por, gradu-
alisht studimet u largoheshin efekteve t ktyre pyetjeve duke u ori-
entuar kah ajo se sa sht e gatshme audienca t krijoj opinion nga
mediet etj.
Nga ana tjetr, antagonizmi karshi islamit gjithmon ka qen i
ngulitur n Evrop, q nga koha e kryqzatave. Por, kjo ishte n kufij
t largt nga distanca gjeografike. Por, bazuar n realitetin e sotm,
6
Kushtetuta, Neni 59.1; Ligji pr Komunitetet, Neni 5.1.http://www.ecmikosovo.org/
7
Pronsia e Mediea dhe ndikimi i saj n pluralizmin dhe pavarsin e medias, prkthim,
edicion elektronik Botues: Instituti Shqipar i Medias, f.1, 2004.
AKTUALITETE 201
kur kemi nj numr t madh emigrantsh si dhe shum evropian por
edhe amerikan q po e prqafojn islamin, pr fat t keq ka edhe asi
zrash q kjo shoqri t ndjek rrugn e konfrontimit me myslimant.
Pr fat t keq, mediet n Perndim n kt drejtim kan luajtur nj
rol shum destruktiv n afrimin e feve dhe besimeve pr t jetuar n
paqe dhe harmoni fetare, bile kan kontribuar n mbjelljen e armiqsi-
ve duke paraqitur stereotipe pr myslimant, se ata jan fundamentali-
st dhe terrorist. Psh., pas 26 janarit 1995 kur ndodhi shprthimi n
Qendrn Tregtare Botrore, mediet n mnyr gjenerale portretizuan
myslimant amerikan si shkak i katastrofs. Pra, ishte nj gabim qo-
ft me dije apo pa t dhe mediet morn rolin e gjykatsit duke i faj-
suar dhe i shpallur fajtor t gjith myslimant amerikan.
Ka shum pikpamje t prbashkta q obligojn t gjitha religjio-
net, q ndonse me botkuptime t ndryshme, t gjenden n t njjtn
detyr sepse ato lidhen nga premisa t ngjashme morale dhe horizonte
t ngjashme shpirtrore.
8
Si do q t jet n raportet e medieve hasim
shpeshher fjaln fundamentalist. N sinonim t fjals ekstremist dhe
kjo sht gabim i pafalshm q bhet nga mediet pasi q n realitet is-
lami e ka ndaluar ekstremizmin rreptsisht. Pejgamberi a.s. ka thn,
Ata persona q kalojn n ekstremitet (n praktikimin e fes) ata jan
t mallkuar (nga Zoti). Prej besimit q mbjell Islami te myslimant
sht edhe fakti se krahas Muhamedit a.s. ata i besojn t gjith t d-
rguarit pa kurrfar dallimi dhe filluar q nga Ademi, Nuhu, Ibrahimi
Musa dhe Isa, por n Kuran m shum prmendet Isa sesa Muhamedi
a.s. Dhe ky fakt heshtet nga mediet t cilat jan t thirrura q t preza-
ntojn dhe t publikojn t vrtetat mbi kto argumente e t mos t fo-
kusohen vetm n propagandn e zez kundr nj feje e n kt rast
Islamit. Pra, nuk ka aspak ndrlidhje me portretizimin e islamit si fe
dhe si realitet, kundr asaj q prezantohet n medie, dhe paraqitjet e
tilla n opinion vetm sa e forcojn mitin dhe t pavrtetat q po shpi-
fen pr kt fe. Ndrkaq, plasimi i informacioneve t tilla vetm sa
nxit dhe rrit vllimin e urrejtjes mes feve dhe popujve t ndryshm.
8
www.horizonti.com
Ruajtja e identiteteve
"Dialogu ndrkulturor, vetm kontribuon drejt mirkuptimit t fa-
ktit se pavarsisht veantive tona, ndajm vlera pozitive dhe ballafa-
qohemi me sfida t ngjashme. Para fundit t dekads s KB-s pr
dialog midis civilizimeve, dhe Dekads pr kulturn e paqes, n kush-
te kur procesi i globalizmit gjithsesi se na bashkon, me rndsi esenci-
ale sht q t mos lejojm q religjioni dhe kultura t shndrrohen n
forca q ojn drejt konflikteve dhe ndarjeve."Prej atje del edhe fuqia
e madhe e liderve t bashksive fetare dhe t tjera q pozitivisht t
ndikojn pr mirkuptim dhe bashkjetes t ndrsjell, si dhe t ko-
ntribuojn n edukimin e t rinjve n kt drejtim, posarisht n ra-
jonet multikulturore dhe multikonfesionale, si sht rajoni i Evrops
Juglindore", thot drejtoresha prgjithshme e UNESKO-s, Irina Boko-
va
9
.
Meq burimet ekonomike, teknologjike dhe financiare nuk jan t
shprndara n mnyr t barabart rreth bots, disa grupe etnike, ku-
lturore dhe kombtare prballen, me m shum vshtirsi n ruajtjen e
identiteteve dhe traditave t tyre. Pr rrjedhoj, pr t kuptuar proble-
met rreth imperializmit kulturor, sht e rndsishme t analizojm
ndikimin e kulturs popullore amerikane. Nuk ka mnyra t lehta pr
t marr ndikimin e kulturs popullore, por duhet t jemi t ndjeshm
ndaj ndikimeve t saj n komunikimin ndrkulturor.
Shum grupe kulturore prreth bots shqetsohen rreth ndikimit t
imperializmit kulturor. Qeveria e Kebekut, pr shembull, sht e shqe-
tsuar pr efektet e medieve n gjuhn angleze mbi gjuhn dhe kultu-
rn franko-kanadeze. Francezt kan shprehur gjithashtu shqetsim
rreth dominimit t kulturs popullore t SHBA-s dhe ndikimit t saj
n shoqrin franceze. Imazhet e prodhuara nga industrit e kulturs
si jan filmi dhe televizioni, na mundsojn udhtimin n shum
vende t bots. Kultura popullore gjithashtu na ndihmon t msojm
rreth grupeve t tjera kulturore. Ne priremi t mbshtetemi m fuqimi-
9
www.yllpress.com, 7 Maj. 2010.
AKTUALITETE 203
sht n imazhet e medies t grupeve kulturore pr t cilat kemi pak apo
pothuajse aspak prvoj personale, por n kt rast steretipizimi mund
t prbj nj problem. Nj pjes e madhe kulturs popullore prodho-
het n SHBA dhe qarkullon n t gjith globin. Mungesa e ekuilibrit
t shkmbimit midis kulturs popullore amerikane dhe teksteve t tje-
ra t kulturs popullore, ka ngritur shqetsime rreth imperializmit kul-
turor.
10
Identiteti yn kombtar ndikon me siguri mbi natyrn se si ne e
shohim botn dhe komunikojm me njerz t kombsive tjera. Ashtu
sikurse njri prej studenteve tan nnvizoi: Sa m shum zgjeroj ho-
rizontin kulturor, aq m i mrekullueshm jam nga mnyra se si e shi-
koj jetn, si rezultat i t qenit amerikan. Ka kaq shum gjra q ne i
marrim t mirqena, si mnyra e vetme pr t br dika apo pr t
menduar, ashtu si i gjith ajo q ka t bj me individualizmin dhe
sjelljet, vlerat e lidhura me t. Ka kaq tipa njerzish dhe personalite-
tesh q nuk i kisha imagjinuar kurr m par.
11
Duhet theksuar se neve na nevojitet edhe vetm nj hap i vogl n
drejtim t mirkuptimit t trsishm, se jetesa n bot me shum
kultura dhe religjione t ndryshme vetm mund t na i forcoj raportet
tona n shumllojllojshmri t besimeve, ideve dhe mendimeve, por
normalisht duke respektuar gjithsecili kulturn, besimin e vet.
Dhun sht do imazh q e lndon rnd spektatorin
dhe q e shkput at prkohsisht nga realiteti
Duke analizuar rrethanat e frymzimit t fes islame n trojet
shqiptare, nuk iu sht dhn vendi i merituar n hapsirat mediale t
t gjitha zhanreve, por ktu duhet t kihet nj gj e qart se kjo nuk ka
kaluar n shenj harrese, por ka qen nj model laik (kundr islam) q
sht praktikuar vetm pr fen islame, e cila ka nj shtrirje vertikale
dhe horizontale shum t gjer n trojet tona etnike. Disa medie deri
10
Judith N. Martin, Thomas K. Nakayama Hyrje n komunikim ndlkulturor, prkthyer
nga Elena Bozheku f.229- 231, UET Press, 2010, Tiran.
11
Judith N. Martin, Thomas K. Nakayama, Ibid. f.124.
m tash islamin e kan trajtuar si fe t nj kulture e civilizimi t pra-
pambetur, si t huaj pr shqiptart, si fe t dhuns dhe fanatizmit, q
pengon modernizimin e jets, lirin e t menduarit dhe t t shprehu-
rit; fe afriko-aziatike e madje disa e kan quajtur fe t Lindjes.
Kryeministri maqedon Nikolla Gruevski, n hapjen e Konferencs
s dyt botrore pr dialog ndrfetar dhe ndrcivilizues, me moton
Religjioni dhe kultura - lidhja e pashkputshme mes popujve, q u
mbajt n Ohr, pos tjerash tha: Personaliteti sht i shenjt. Ai sht
qenie shpirtrore q sht krijuar n mnyr t barabart, kur prqe-
ndrohemi tek tjetri dhe i duam t afrmit si vetveten, mund t jetojm
n paqe, mirkuptim dhe toleranc njri me tjetrin. Edhe krahas dalli-
meve n religjionet dhe civilizimet tona, kur koncentrohemi drejt
nevojave t justifikueshme t fqinjve tan, kur i duam sa e duam vet-
veten dhe kur e duam Zotin ton, mund t msojm t jetojm s ba-
shku,
12
M 3 dhjetor 1977 gazeta britanike The Independent e ka botuar
nj shkrim t Robert Fiskut, q ka t bj me mnyrn e trajtimit t
shtjeve t myslimanve n mediet perndimore, ku sqaron se Per-
ndimi vazhdimisht dhe me qllim e ofendon fen islame me t gjitha
mnyrat, me an t shtypit dhe t mjeteve tjera. N kt shkrim, ai i
prmend dy shembuj pr kt, njri prej t cilve sht i njohur dhe
aktual: pas eksplodimit t soliterit tregtar internacional n Nju-Jork,
revista Time faqen e par e fillon me kt titull: Terrorizmi isla-
mik! E nga ana tjetr, vazhdon Fisku, kur serbt ushtruan lloj-lloj
gjenocidi e krimi mbi myslimant e Bosnjs e Hercegovins, ajo n
mediet franceze paraqitej si konflikt nacional e jo fetar. Dhe, asnjhe-
r nuk ka ndodhur t konsiderohen krimet serbe si terror i krishter
evropian.
Prkundrazi, ai konflikt sht paraqitur n shumicn e medieve
perndimore si konflikt pr sundim t toks apo pr shkak t kufijve
gjeografik.
12
www.shqipmedia.com/2010/05
AKTUALITETE 205
Nganjher mediet shndrrohen edhe n mjet dhune. Publikimi i
12 karikaturave t Profetit Muhamed a.s., nga e prditshmja daneze
Jyllands Posten m 30 shtator t vitit 2005, ka nxitur dhe ka pro-
vokuar miliona opinione t bots islame dhe m gjer. Mbase vet q-
llimi i gazets ka qen rritja e tirazhit t lexueshmris q t thith sa
m shum reklama dhe publicitet. Se amullia e bots lindore mysli-
mane ka marr edhe trajta t tragjedi-komedis si te tregtari i flamujve
i Koliqit, dshmon edhe lajmi se n Egjipt sht rritur shitja e flamuj-
ve danez, t cilt myslimant i blejn pr ti djegur. Nj dalldi pr tu
vajtuar.
13
Ndrkaq, a e dini se kujt i drejtohet Ernesto Sabato?! Gjith atyre
q jan pr nj bot t lir, ku t gjith duhet patjetr t ndrtojn nj
strategji t re me Islamin, dhe kjo strategji nuk do t jet nj strategji
lufte mes dy qytetrimeve e kulturave, por nj strategji bashkpunimi,
mirkuptimi dhe pranimi, duke integruar qytetrimet, kulturat dhe ci-
vilizimet mes feve. Ernesto Sabato i referohet n nj vend Helder Li-
nit: ...... Qeverit kan harruar n mbar botn se qllimi i tyre sht
t promovojn t mirn e prbashkt. Solidariteti luan, kshtu, nj rol
vendimtar n kt bot pa krye, prjashtuese t llojeve t ndrysh-
me...........Miliona qenie mbijetojn heroikisht n mjerim. Ata jan
martirt...........N kt varfrim ekzistencial dhe metafizik, t gjith
jan viktim t nj qielli dhe t nj atie..........Banalitetet, ku kalben
ndjenjat m fisnike, e degjenerojn njeriun n nj karikatur patetike
q nuk e gjen m veten n t qenit njeri......Mjer njeriu q mbshtetet
vetm tek arsyeja-shptojm hera-hers e mbi t gjitha fal grave, jo
thjesht sepse dhurojn jetn, por jan ato q mbrojn kt specie eni-
gmatike........
Por, edhe kultura edhe media nga nj aspekt tjetr vetes ia kan
vn obligim duke u shndrruar n nj fush profitabile t lart. Bazu-
ar n nj studim t botuar n janar 2009 nga Sindikata e Regjive Inte-
rnet (SRI), reklamapaguesit n Franc investuan gati 2 milion euro
n VEb n vitin 2008. Ky vlersim i realizuar nga shoqria Cap Ge-
13
Zekirija Ibrahimi Karikaturimi i Liris, Gazeta Besa, f. 15. nr 19 viti i 2, shkurt 2006.
mini Consulting me krkesn e SRI, mban parasysh lidhjet e spo-
nsorizuara (t paprfshira n studimin e tregut publicitar t botuar nga
IREP), t cilat n vitin 2008 prfaqsojn segmentin kryesor t tregut
t reklams n linj ose 800 milion euro. Pjesa kryesore e ksaj dhu-
rate kapet nga Google q n t kundrt, nuk jep statistika. Kshtu,
sipas ktij vlersimi, t ardhurat e Internetit prfaqsojn 59% t t
ardhurave publicitare t televizionit dhe rreth 6% t shpenzimeve to-
tale t reklamapaguesve. Investimet publicitare n Internet do t binin
me 14% n vitin 2009, sipas SRI-s.
14
Shpeshher mediet jo vetm q nuk luajn rolin e ndrafrimit ku-
lturor por ata shfaqin imazhe t dhunshme apo pron mesazhe t cilat
lndojn ndjenjat e fetarve e sidomos fes islame q mediet e etike-
tojn me lloj-lloj etiketimi. Dhuna nuk matet, ajo sht cilsore. Dhu-
na sht relative, ajo varet nga secili njeri, nga kuptimi q ai i jep, nga
kuptimi q mund t ket sipas tij, por edhe nga shoqria nga e cila ajo
sht e pandashme, e cila e konsideron si nj gj t keqe q mund t
kaprcehet me an t drejtsis dhe duke shkuar drejt qytetrimit,
ose si nj t keqe t domosdoshme pr lindjen embinjeriut ose pr
nj t plotlumturi. Sipas Serge Tisseron, psikiatr dhe psikanalist,
mund t konsiderohet si i dhunshm do imazh q e lndon rnd
spektatorin dhe q e shkput at prkohsisht nga realiteti. Aq m
shum q sot imazhet jan akoma edhe m t rrezikshme, meq ato
synojn dshirat tona sepse prdorin dhe abuzojn me fuqin e tyre
t joshjes. Por, duhet t kujtojm se shtja e dhuns lidhet me sh-
tjen e moralit me gjra t ndaluara e gjrat e detyruara dhe se vetm
msimi i normave na mundson t bjm dallimin midis asaj q psika-
nalisti Daniel Sobony e quan dhuna e jets, q ka t bj me t taku-
arin e t tjerve dhe dhuns s vdekjes, synimi i vetm i t cilit
sht ti bj keq t tjerve pa arsye si dhe duke u mburrur.
15
Gjithnj
e m tepr ndreligjiziteti dhe konfliktet ndrkulturore nga do n bot
kan br q gjithsesi t promovohet inter-religjioziteti dhe dialogu
14
Mediat & shoqrit. Ibid f.553.
15
Ibid. 735.
AKTUALITETE 207
ndrkulturor. Shkaqet apo arsyet e ktyre konflikteve mund t jen di-
sa sosh. Bota ishe e ndar n dy pole, jugor dhe verior, ku poli verior
kishte shnuar nj zhvillim t hovshm ekonomik sesa poli jugor, i
cili i goditur me ngecje, analfabetizm dhe varfri.
N epoka t shkuara, shkruan Robert Eco, do komunikim i drej-
tohej nj marrsi t prcaktuar mir, kodet interpretuese t t cilit
prkonin me ato t drguesit. do keqkuptim karakterizohej si deko-
difikim rravgues, q rrall prjashtonte rregullat kulturore t pranu-
ara nga t gjith. Ndrsa n shoqrin e masave, ku publiku sht me
prkufizim i vagullt dhe i diferencuar, dekodifikimi rravgues bhet
norm. Lind, kshtu, nevoja e nj studimi semiologjik, q t kontro-
lloj flukset e komunikimit dhe q t pajiset me mjetet e nevojshme t
analizs, pr t kuptuar procedurat e dekodifikimit rravgues (dhe, po
t doni, edhe pr t shmangur shfaqjen e saj n t ardhmen). Kjo para-
kupton, duke e krahasuar me do hetim sociologjik apo vlersim es-
tetik, analizn e strukturave komunikuese q TV-ja v n jet, pra t
kodeve paraprake t drguesit, t forms q ka marr mesazhi dhe
kodeve t prdorura nga marrsi.
16
Ndrreligjioziteti dhe dialogu ndrkulturor
shtja e dialogut mbetet e vetmja rrug q t arrihet dhe mb-
shtetet mirkuptimi mes grupeve konfliktuoze. Dialogu mund t zhvi-
llohet midis tre lloj grupeve. E para grupet politike; 2) grupet fetare
dhe 3) mbshtetsit e grupeve politike dhe fetare. Sigurisht q gjitha-
shtu ka edhe dallime mes nivelit t dialogut dhe procesit gjithprfshi-
rs q dialogu i involvon t gjitha kt nivel. Ai mund t vendoset n
nivelin e liderve politik apo fetar, apo n nivelin e intelektualve
nga grupe t ndryshme, por edhe t mass. Natyra e dialogut ndryshon
varsisht prej niveleve, si psh., n nivelin intelektual krkon dhe sht
m analizues, m detajues pr ngjarjet dhe kuptimin e natyrs s for-
16
Gianfranco Marrone, Corpi sociali (Trupat shoqror proceset komunikuese dhe semi-
otika e tekstit), prkthyer nga Dhurata Shehiri dhe Persida Asllani, shtypur Guttenberg,
f.74, Tiran, 2008.
cs q sht involvuar n mbshtetjen e konfliktit. N kt nivel t di-
alogimit gjithashtu duhet q t bhet strategjia e promovimit t ndr-
religjiozitetit dhe harmonis ndrkulturore. Kurse n nivelin politik
dialogu mund t bhet me ata politikan q besojn n politikat seku-
lare dhe q refuzojn do ideologji, politik t fes apo konfrontimit
kulturor. N rrafshin politik dialogu mund t trajtoj strategjin e sje-
lljes s aleancave sekulare pr t izoluar forcat shoqrore dhe funda-
mentale. Ndrkaq n rrafshin fetar, dialogu duhet t trajtoj fen dhe
aspektet teologjike. Po ashtu edhe feja duhet t kuptohet n nivele t
ndryshme, n at t ritualeve, besimit, institucioneve dhe vlerave.
Edhe pse ritualet, besimet dhe institucionet ndryshojn nga feja n fe,
vlerat jan t detyruar t jen plotsuese, p.sh., feja islame ve tjerash
karakterizohet pr drejtsi dhe barazi mes njerzve. Ritualet, besimet
dhe institucionet jan unike n do fe dhe kjo shpeshher on n keq-
kuptim. do tradit fetare thekson rndsin e ritualeve t caktuara
dhe besimi mbetet qendra n traditn e fes dhe krahas ksaj tregon
edhe superioritetin e ritualeve dhe besimit n prgjithsi. P.sh., feja is-
lame rreptsisht e ndalon faljen dhe qndrimin para idhujve pr iradet.
Po ashtu Islami v n fokus besimin n nj Zot dhe largon do lloj
rivaliteti n adhurim prve Tij. N hinduizm shtja sht m ndry-
she pasiq ata besojn dhe lejojn pruljen dhe luten para idhujve. K-
to koncepte e bindje fetare n disa vende si sht India, kan uar n
konflikte t dhunshme dhe t prgjakshme. Si do q t jet nga ana
tjetr, kjo dhun nuk sht mbshtetur apo nxitur nga lidert fetar, t
kundrtn e liderve politik, t cilt shqetsohen seriozisht nga ritu-
alet dhe besimet. Kjo assesi nuk do t thot se lidert fetar nuk ndry-
shojn. Kto ndryshime pr nj dialog t duhur, duhet t kuptohen dhe
vlersohen, e jo t luftohen. Shum nga sufistt e bhakti shenjtort e
bjn pikrisht kt. Ata jo vetm q u prpoqn pr t br vlersi-
min e ktyre ndryshimeve konceptuale por u prpoqn pr ti pajtuar
ato.
AKTUALITETE 209
Institucionet fetare kan br sigurisht shum deklarata mbi t
drejtat e njeriut dhe drejtsin shoqrore.
17
Asgar Ali Engineer n shkrimin e tij On religious and intercul-
turaleal dialogue, veon disa rregulla q mendon se jan nj ndih-
mes e madhe n rezultatin e nj dialogu. Rregullat vijuese q do t
ishin nj ndihm e madhe pr t ndihmuar dialogun ndrfetar jan:
1.) Palt q prfshihen n dialog duhet t jen t brumosur fort n
traditn e tyre dhe duhet t ken besim dhe bindje t brendshme.
Kjo sht bindja e vrtet dhe sht nj themel i fort pr dialog.
2.) N dialog assesi t mos t zhvillohen polemika, ngase stili polemi-
zues sht antitez e dialogut, ngase polemika shtyn dialogun n
kahe t gabuar dhe moskuptimin e palve.
3.) Dialogu nuk duhet t zhvillohet vetm pr t kuptuar tjetrin, por
edhe duhet t respektoj integritetin e tij. do dialog q nuk pr-
mban respekt pr integritetin dhe bindjet e tjetrit sht i prir t
dshtoj.
4.) Ideja e dialogut duhet t jet n funksion t shpjegimit t pikpa-
mjeve e jo t shndrrohet n nj pikpamje, sepse pr ndryshe nj
prpjekje e vogl tjetr do t dmtonte dhe shembte frymn e dia-
logut, dhe kjo po ashtu do t onte n paknaqsi mes palve
dialoguese.
5.) Palt n dialog po ashtu duhet t ken parasysh diversitetin si nj
baz qensore t jets. Pa diversitet jeta kalon n monotoni dhe do
ta humbte bukurin e saj. Nga ana tjetr, edhe Kurani jo vetm q
e njeh diversitetin por edhe e legjitimon at. Kjo sht dshira e
Allahut xh.sh, q te njerzit t ket diversitet. Ne edhe ty (Muha-
med) ta zbritm librin (Kuranin) e vrtet q sht vrtetues i li-
brave t mparshm dhe garantues i tyre. Gjyko, pra, mes tyre me
at q Allahu e zbriti, e mos plqe epshet e tyre e t largohesh nga
e vrteta q t erdhi. Pr secilin prej jush, Ne caktuam ligj e pro-
gram (t posam n shtje t veprimit). Sikur t donte Allahu,
17
Azzam Temimi/Xhon L. Esposito, Islam and secularism in the Middle East (Islami dhe
shekullarizmi n Lindjen e Mesme), prktheu nga anglishtja Bujar Hoxha f. 110, Logos
A, 2010, Shkup
do tju bnte nj popull (n fe e sheriat), por deshi tju sprovoj n
at q iu dha juve, andaj ju (besimtar) prpiquni pr pun t mira.
Kthimi i t gjith juve sht tek Allahu, e ai do tju njoftoj me at
q kundrshtoheshi. (El Maide, 48). Po ashtu thot Secili (popull)
ka nj an, t cils ai i kthehet, ju shpejtoni kah punt e mbara, ku-
do q t jeni Allahu ka pr tju tubuar t gjithve, Allahu ka fuqi
pr do send. (El Bekare, 148). Mungesa e diversitetit dhe zbati-
mit t nj sistemi ideologjik n fund t fundit mund t shpjer dre-
jt fashizmit dhe autoritarizmit.
6.) Nj gj duhet kuptuar mir, dallimin mes dialogut dhe monologut
pr t pasur nj dialog efektiv. Sepse dshira pr t dominuar dial-
ogun shpie n monolog. Secila pal n dialog duhet t ket hapsi-
r t barabart pr t prezantuar pikpamjet e veta. Dialogu mund
t marr kuptimin e sakt vetm ather kur bhet n frymn e
vrtet demokratike duke respektuar, njohur t drejtat e t gjith
pjesmarrsve n dialog.
7.) N fund, duhet t kuptojm se realizimi i nj dialogu efektiv sht
i mundur jo vetm ather arrijm t dgjojm kndvshtrimin e
tjetrit, por t kuptohet dhe vlersohet sakt n kontekstin e dhn.
Nse kto rregulla gjejn zbatueshmri n terren n dialogun
ndrfetar dhe ndrkulturor, ather rezultati do t jet mjaft inkuraju-
es. Asnj vend sot nuk mund t mburret me krenarin e t qenit rigo-
roz njbesimor apo njkulturor. Zhvillimi i hovshm ekonomik dhe
komunikimi i shpejt ka krijuar diversitet te grupe t ndryshme fetare
e kulturore kudo n bot q t ken qndrime t prafrta ose t njjt
n mendime. Disa grupe do t jen mazhoranc n numr, kurse t
tjert minoritet. Apo mund t ndodh edhe e kundrta q disa minori-
tete mund t bashkohen e t prbjn shumicn si mund t ndodh n
Kanada n nj t ardhme t afrt. Mozaiku i modeleve t shoqris
mund t mbaj bukurin e saj vetm n harmoni. Plasja e nj konflikti
AKTUALITETE 211
mund t oj n zbehje t ktij mozaiku pr shkak t rritjes s pak-
naqsis dhe tendosjes s marrdhnieve ndretnike.
18
Bota myslimane mund t krijoj nj gjallri t re qytetrimore, n-
se elitat intelektuale, ekonomike dhe politike mund t riformulojn
qndrueshmrin e pasuris historike t civilizimit islam pr realizi-
min e nj aktivizimi efikas n arenn sociale, ekonomike dhe politik.
Rendi i dits i ri politik i bots myslimane si nj kundrprgjigje Re-
ndit t Ri Botror hipokrit, duhet t mbshtetet nga produktiviteti inte-
lektual, efikasiteti ekonomik dhe dinamizmi social. Nj gjallri e till
qytetrimore jo vetm q do t siguroj nj zgjidhje pr botn mysli-
mane, por ajo do t siguroj nj alternativ pr t gjith njerzimin.
19
Pr fund, dialogu konsiston n ngritjen e bashkjetess dhe har-
monis e tolerancs mes kulturave e feve t ndryshme. Bashkrisht
mund ta prballojn do problem, do sfid e fardo rrafshi qoft.
Ky sht dialogu real i jets, dialog q paraqet jetn t prbashkt, ku
mjetet e komunikimit masiv do t fokusoheshin n respektim dhe
mbjelljen e dashuris, respektin dhe avancimin e s drejts qytetare
pr njerzit e nj vendi.
Konkluzione
1. Feja, kultura dhe mediet t mos shndrrohen n forca q ojn drejt
konflikteve dhe ndarjeve.
2. Dialogu ndrkulturor, vetm kontribuon drejt mirkuptimit t faktit
se pavarsisht veantive tona, ndajm vlera pozitive dhe ballafa-
qohemi me sfida t ngjashme"
3. Mediet forcojn ndikimin e religjionit dhe kulturs q t ken nj
lidhje t pashkputshme mes popujve.
4. Luajtja e nj roli tepr aktiv dhe efektiv q t mos lejohet ndarja e
bots mes Perndimit dhe t tjert, ashtu si ka br Samuel Hu-
18
Asgar Ali Engineer, http://andromeda.rutgers.edu
19
Ahmet Davutoglu, Transformimi qytetrimor dhe bota muslimane, f. 232 Logos-A,
2005 Shkup.
ntigtoni n librin e tij The Clash of Civilzations (Prplasja e
qytetrimeve).
5. Mediet mund t ndikojn n prmirsimin e jets s njerzve dhe
n vendosjen e paqes dhe siguris. Ata mund t ngren lart mora-
lin dhe spiritualitetin n mesin e njerzve dhe t'i knaqin njerzit.
AKTUALITETE 213
Mr. Rexhep Suma
CULTURAL AND RELIGIOUS DIALOGUE
AND MEDIA COMMUNICATION
(Summary)
The relationship between cultural and religious media and the society in
general has never before been as perceptible as has become since the appearance
of television and in particular since the fall of the Soviet system. Never before
has the influence between the media (old and new) and the nature of social
relationships, the way in which the society determines itself as an organic unit
(Germenninschaft or Corporate), or as Societas (Gesellschaft or Patnership),
been as clear as it is now. The latter, according to Michel Terestchenko (Philoso-
phie Politique, 1994), reflects the same relationship that exists between the
vision of an ancient city or the Greek beautiful harmony according to Hegel
and the individualist vision of modern societies.

( )

.
) (

(Germenninschaft or Corporate) .
(Philosophie Politique,1994)

V V S SH HT TR RI IM M
Ramadan Shkodra
POZITA KUSHTETUESE E KOSOVS
N FEDERATN JUGOSLLAVE
GJAT VITEVE 1946-1974
(vshtrim historik)
Hyrje
Pas Lufts s Dyt Botrore, rrjedha objektive e ngjarjeve q on-
te drejt zgjidhjes s drejt t shtjes s Kosovs, u ndrpre. Popullsia
shqiptare e Kosovs u prball me presionet, me mashtrimet dhe me
dhunn e udhheqsve komunist jugosllav, sidomos t atyre serb.
Deklaratat e tyre premtuese pr vetvendosjen e popullit shqiptar pas
lufts u harruan. Derisa brigadat partizane shqiptaro-kosovare mar-
shonin drejt veriut dhe luftonin prkrah popujve jugosllav pr liri-
min e plot t Jugosllavis, mbi popullsin shqiptare n Jugosllavi u
ushtrua nj shtypje e egr kombtare, pati arrestime, terror e perseku-
time t shqiptarve, u ndalua prdorimi i flamurit kombtar, npunsit
shqiptar u pushuan nga puna dhe u zvendsuan me ata serb. Kufo-
mat e shqiptarve t torturuar i gjeje kudo npr rrugt e qyteteve dhe
fshatrave t Kosovs. U mobilizuan me forc n ushtrin jugosllave
djem shqiptar, t cilt derisa arrinin n destinacion, ecnin n kolon
pr katr, t armatosur dhe ruheshin anash nga rojat serbe e malaze-
ze, sikur t ishin t burgosur. Gjat rrugs u pushkatuan mijra shqi-
ptar, q prpiqeshin t arratiseshin pr t'u shptuar provokimeve e
mundimeve nga serbt. Vetm n Tivar brenda nj nate dhe nj dite u
masakruan afro 1600 shqiptar t mobilizuar. Kto veprime ngjalln
reagimin e natyrshm t popullsis shqiptare pr t'u vetmbrojtur. Q
t'u shptonin ndjekjeve e persekutimeve, shum fshatar braktisn
fshatrat e tyre dhe doln n male. Nga malet ata filluan t sulmonin
repartet e ushtris jugosllave t vendosura n qytete. Shprthyen re-
volta masive n Ferizaj (fillim i dhjetorit 1944), n Gjilan (dhjetor
1944), n Drenic (dhjetor 1944, janar, shkurt 1945), n Mitrovic (ja-
nar 1945). Numri i t revoltuarve arriti n rreth 30.000 veta.
Pas shtypjes s revoltave masive popullore, qndresa kundr
pushtetit jugosllav vazhdoi n rrug ilegale. U krijuan disa organi-
zata t fshehta. M t rndsishmet ishin: Organizata Nacional-De-
mokratike Shqiptare (ONDSH) dhe Besa Kombtare.
ONDSH ishte nj organizat politike q u angazhua pr evide-
ncimin e shqiptarve t zhdukur, pr lirimin e Kosovs dhe t
viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi dhe bashkimin e tyre me
Shqiprin.
Goditjet q u ndrmorn mbi popullsin shqiptare menjher pas
lufts e gjat Administrats Ushtarake ishin n prputhje me elabo-
ratin e Vasa ubriLloviqit "Problemi i pakicave n Jugosllavin e re",
drguar qeveris s re jugosllave ende pa mbaruar lufta, m 3 nntor
t vitit 1944.
Kshtu shqiptart n Jugosllavi, jo vetm mbetn n statusin e pa-
ralufts, t shkputur nga shteti am, por as nuk u bashkuan n nj
njsi t vetme federative. Ata u coptuan administrativisht, midis tri
republikave jugosllave, Serbis, Maqedonis dhe Malit t Zi. Qllimi i
ksaj ndarjeje, ishte integrimi dhe shkombtarizimi i shqiptarve.
VSHTRIM 217
I. Statusi kushtetues-juridik i Kosovs (1945-1948)
Pas shtypjes s revoltave masive popullore, me masa t dhunshme,
Serbia m 18 shkurt t vitit 1945, n nj mbledhje t udhheqjes m t
lart t Komitetit Qendror t PKJ n Beograd, nn diktatin e prfaq-
suesve serb mbi ata malazez e maqedonas, u vendos q Kosova t'i
bashkngjitej Serbis. Pr t'i dhn ngjyrime juridike, madje dhe pari-
more ktij vendimi t marr nga lart, pas dy muajsh, m 7-9 prill t
vitit 1945, u organizua Mbledhja e Jashtzakonshme e Kshillit Anti-
fashist Nacionallirimtar t Serbis dhe m 8-10 korrik 1945, n Pri-
zren, u mblodh nj i ashtuquajtur Kuvend i Kshillit Popullor t
Kosovs dhe i Rrafshit t Dukagjinit, i cili n historiografi njihet si
Kuvendi i Prizrenit
1
.
N t dy kto forume u bn prpjekje q aneksimi i Kosovs Se-
rbis t paraqitej si shprehje e vullnetit t vet popullit t Kosovs. N
mbledhjen e jashtzakonshme t Kuvendit t Serbis (7-9 prill 1945)
u gjet nj pjesmarrs malazez nga Kosova, pr t shprehur "dshirn
e KAN t Kosovs, q edhe popujt e Kosovs ti aneksoheshin Se-
rbis federale motr". Megjithse ky pjesmarrs vuri n dukje n fu-
nd t fjalimit t tij se "ne nuk e kemi marr akoma kt vendim n
Kuvendin ton, pr shkak se n Kosov ekziston pushteti ushtarak",
Kuvendi i Serbis e konvertoi dshirn n vendim dhe e pranoi
aneksimin e Kosovs Serbis.
Pas tre muajsh, m 8-10 korrik 1945, n Kuvendin e mbledhur
n Prizren, ku nga 137 pjesmarrs vetm 32 ishin shqiptar, t cilt
survejoheshin nga njerz t armatosur t UDB-s, u miratua me duar-
trokitje, pa votime e nnshkrime, nj rezolut e ardhur e gatshme nga
Beogradi. N Rezolut shprehej dshira e popullit t Kosovs pr t'iu
bashkngjitur Serbis federale si pjes prbrse e saj. Prfundimisht,
m 3 shtator 1945, ligji i Kryesis s Kuvendit Popullor t Serbis
"Mbi caktimin dhe ndrtimin e Rajonit Autonom t Kosov-Metohi-
1
Historia e popullit shqiptar - IV, Tiran 2008, fq. 341.
s" sanksiononte juridikisht Kosovn si njsi autonome. Ky sanksio-
nim prsritej edhe n Kushtetutn Jugosllave t janarit 1946
2
.
"Kuvendi" i Prizrenit u mbajt dy dit pas heqjes s Administrats
Ushtarake. Njerzit, t tmerruar pas 5 muajsh masakre e dhune shtet-
rore t Administrats Ushtarake, nuk guxonin t thoshin hapur at q
mendonin pr t ardhmen e tyre politike. N "Kuvendin" e Prizrenit,
as nuk u krijuan kushtet dhe as nuk u realizua e drejta e vetvendosjes
nga shqiptart.
Kosova rajon autonom n Kushtetutn jugosllave
t vitit 1946
Kushtetuta e Republiks Federative Popullore t Jugosllavis e
janarit 1946 prcaktonte trsin e federats me t gjitha subjektet
prbrse, duke prmendur krahas Republiks s Serbis, t Maqedo-
nis, t Bosnj e Hercegovins, t Kroacis, t Sllovenis e t Malit t
Zi, Krahins Autonome t Vojvodins edhe Rajonin Autonom t Ko-
sov-Metohis. Por, n t njjtn koh, Rajoni Autonom i Kosov-
Metohis, s bashku me Krahinn Autonome t Vojvodins, prfshi-
hej edhe n kuadr t Republiks Popullore t Serbis
3
.
Kushtetuta e RFP t Jugosllavis e vitit 1946 sanksiononte lidhjen
dhe varsin e dyfisht t Rajonit Autonom t Kosov-Metohis si
nga Federata Jugosllave, ashtu edhe nga Republika e Serbis. Ajo ga-
rantonte ekzistencn e RAKM dhe prcaktonte parimet themelore t
organizimit e t funksionimit autonom t tij. Si i till, RAKM, pavar-
sisht se ndodhej n prbrje t RP t Serbis, s pari, ishte kategori
kushtetuese e RFP t Jugosllavis.
Sipas Kushtetuts s RFP t Jugosllavis t vitit 1946, organi m i
lart pushtetit popullor n RAKM ishte Kshilli Popullor i RAKM, t
cilin e zgjidhnin qytetart, jo n mnyr t drejtprdrejt, me mandat
trevjear. Organi ekzekutiv politik dhe i administrats ishte Kshilli
Ekzekutiv i RAKM, qeveria, t cilin e zgjidhte kshilli popullor krahi-
2
Po aty.
3
Kosova n vshtrim enciklopedik, Tiran 1999, fq. 120.
VSHTRIM 219
nor. Pr punn e tij, Kshilli Ekzekutiv i RAKM prgjigje para K-
shillit Popullor t RAKM.
Kushtetuta e RFP t Jugosllavis e vitit 1946 nuk i njihte RAKM
autonomin financiare dhe gjyqsore. Gjykata popullore e RAKM, si
gjykat e shkalls s dyt, e formuar m 10 korrik t vitit 1945, ishte
suprimuar n dhjetor t po atij viti. RAKM prfaqsohej drejtprdrejt
n Kshillin e Kombeve t Kuvendit Popullor t RFP t Jugosllavis,
nprmjet delegacionit t vet, t prbr prej 15 deputetsh. N t gji-
tha forumet tjera politike-shoqrore dhe organet administrative-ekze-
kutive t federats, prfaqsuesit e RAKM mungonin, RAKM nuk
mund t nxirrte ligjet e veta, por vetm vendime
4
.
II.
Statusi kushtetues-juridik i Kosovs (1953-1963)
Pas shpalljes s Rezoluts s Informbyros, m 28 qershor 1948,
n Jugosllavi u krijua nj situat e ndrlikuar. Qeveria jugosllave do
qndrim miratues ndaj Rezoluts s Byros Informative e konsidero-
nte si "vepr penale t tradhtis ndaj shtetit dhe popullit".
N janar t vitit 1953, Kuvendi Popullor i RFP t Jugosllavis mi-
ratoi "Ligjin Kushtetues mbi bazat e rendit shoqror e politik n RFP
t Jugosllavis dhe t organeve federative t pushtetit', me t cilin
ndryshoheshin nj varg nenesh t Kushtetuts federative t vitit 1946
5
.
Ligji Kushtetues i RFP t Jugosllavis i vitit 1953 sanksiononte
procesin e decentralizimit q kishte filluar n RFP t Jugosllavis dhe
n baz t t cilit nj pjes t t drejtave t federats kalonin n re-
publikat e federale, duke zgjeruar kompetencat e tyre. Konkretisht pr
RAKM, lidhjet e tij me Federatn Jugosllave u dobsuan, ndrsa
kontrolli i RP t Serbis mbi t u rrit.
U likuidua Dhoma e Kshillit t Kombeve, si dhom e pavarur n
Kuvendit Popullor t RFPJ dhe ia bashkngjiti at Kshillit Federativ
t Kuvendit Popullor t RFPJ. Ndrkoh u krijua si dhom e re e
4
M. Verli, Shqipria dhe Kosova, historia e nj aspirate, vllim II, Tiran 2007, fq. 304.
5
Dr. Hysni Bytyqi, Kosova dhe shqiptart, Prishtin, 2006, fq.68.
veant Kshilli i Prodhuesve, q s bashku me Kshillin Federativ,
prbnin Kuvendin Popullor t RFPJ
6
.
Ligji Kushtetues i Republiks Popullore t Serbis, i miratuar m
17 janar t vitit 1953, ruante akoma raportet hierarkike t nnshtrimit
t organit prfaqsues ekzekutiv t RAKM jo vetm ndaj organeve
prfaqsuese, edhe ndaj atyre ekzekutive republikane.
Kushtetuta e Republiks Socialiste Federative t Jugosllavis e
vitit 1963, e forcoi m tej tendencn e shndrrimit t RAKM n subje-
kt ekskluziv t Republiks s Serbis.
Kushtetuta e Republiks Socialiste t Serbis, e vitit 1963, dsh-
monte m hapur pr minimizimin e pozits autonome t Kosovs.
Qysh n fillim vm re se ajo nuk e prmendte Krahinn si pjes t
veant administrative politike t Serbis, por n nj radh me 17
distriktet e tjera administrative t RSS.
III.
Amendamentet kushtetuese e viteve 1971-1972,
baz e ndryshimit t statutit juridik t Kosovs
N korrik t vitit 1966 n Brione u mbajt Mbledhja e IV e KQ t
LKJ, q njihet me emrin Plenumi i Brioneve, i cili shnoi nj etap t
re n zhvillimin e Jugosllavis. N kt Plenum u mnjanua rryma
unitariste e ultrashoviniste e udhhequr nga serbt, ku triumfoi rryma
m demokratike n krye me Titon e prkrahsit e tij. Vendimet e Ple-
numit t Brioneve patn nj rndsi t veant edhe pr Kosovn dhe
viset tjera shqiptare jo vetm sepse u zvogluan n nj far mase dhu-
na dhe terrori mbi shqiptart, por edhe pr arsye se pr her t par do
tu kushtohej kujdes m i madh Kosovs e shqiptarve dhe zgjidhjes
s problemeve t tyre t shumta.
Pr her t par shqiptart mund t organizonin jetn e tyre, t
paktn n nj pjes t rndsishme t viseve t tyre etnike, q tani
drejtoheshin nga nj qendr politike, administrative, nga Prishtina.
6
Po aty.
VSHTRIM 221
M 1976 u formuan komisionet pr ndryshimin e plotsimin e
akteve m t larta politike-juridike n Federat, n republika dhe n
krahina autonome
7
.
Diskutimet kushtetuese q u organizuan kudo n Kosov, i udh-
hiqte nj Komision i Posam n krye t t cilit ishte Fadil Hoxha,
kryetar i Kuvendit t Kosovs. N shum tubime t aktivve politike
si n Gjakov, n Prishtin, n Gjilan, n Pej, n Mitrovic etj....u
krkua q me Kushtetutn dhe ligjet e RSFJ kombsia shqiptare t
emrtohej kombi shqiptar, t lejohej prdorimi i flamurit kombtar
shqiptar dhe Kosova t shpallej Republik. N kt mnyr krkohej
q popullit shqiptar ti njihej e drejta e vetvendosjes.
Prve diskutimeve kushtetuese, manifestimet me rastin e 500-
vjetorit t Sknderbeut, lvizjet studentore n Evrop (1968), etj... qe-
n faktor shtyts n luftn pr lirim e bashkim kombtar. Pozita e re
q fitoi Kosova n sistemin federativ kushtetues t Jugosllavis, e n
t njjtn koh dhe n at t RS t Serbis, me amendamentet kushte-
tuese t viteve 1967-1969, ngjalli paknaqsi te forcat hegjemoniste
serbe. Hapat konkret q u morn pr m shum barazi kulturore,
ekonomike e politike t shqiptarve me popujt tjer n Kosov e n
Jugosllavi, i shihnin si padrejtsi ndaj popullit serbo-malazez, si q-
ndrime q respektonin vetm interesat e popullit shqiptar.
Ndrkoh, duke u shprehur kundr t drejts s ligjshme t popu-
llsis shqiptare pr t qen t barabart n Federatn jugosllave, kto
forca manifestuan hapur ambiciet e tyre nacionaliste ekstremiste, ku
doln me teza t vjetra si: Pozita kushtetuese e KSA t Kosovs
sht shtje e RS t Serbis dhe se sovraniteti dhe shtetsia e krahi-
ns pasqyrohet dhe realizohet nprmjet sovranitetit dhe shtetsis s
republiks, u shprehn hapur n forumet e larta politike t Serbis, si
n Kryesin e LS t Serbis (1971) etj.
8
Tezat e lartprmendura dshmuan se udhheqsit serb, megjith-
se kishin miratuar vendosjen e marrdhnieve t reja n federat nuk
7
Po aty, fq. 92.
8
Ana Lalaj, Kosova rruga e gjat drejt vetvendosjes, Tiran .2000, f. 205.
niseshin nga t njjtat parime kur shtrohej shtja e ndryshimit t sta-
tusit politik kushtetues t Kosovs. Kundr ktyre deklaratave e qnd-
rimeve t tyre u shprehn me guxim forcat prparimtare t krahins.
9
Ky konfrontim forcash vazhdoi edhe m i tensionuar gjat diskuti-
mit t amendamenteve t reja t Kushtetuts federative, t Kushtetuts
republikane dhe t Ligjit Kushtetues t KSA t Kosovs, i cili do t
rishikohej srish. Pati n kto momente funksionar politik kosovar
q e kuptuan rndsin e astit historik, perspektivn e procesit t
decentralizimit t Federats jugosllave, dhe krkesn mbarpopullore
n Kosov, n forumet e ndryshme krkuan thellimin e mtejshm t
ndryshimeve kushtetuese.
10
Jo, pak intelektual shqiptar, me argumente hodhn drit mbi
faktort q uan n lindjen e Kosovs, si njsi e veant territoriale
politike, duke veuar, s pari faktorin kombtar. Ata theksonin dhe
dshmonin se shqiptart e Kosovs n t gjitha dokumentet e partis
dhe t pushtetit gjat LAN quheshin komb ose popull e jo kombsi.
Me argumente historike shkencore u kundrshtuan dhe pikpamjet
antishqiptare t shfaqura n simpoziumin e Novi Sadit nga dr. Rado-
mir Luki dhe dr. Jovan Gjorgjevi, t cilt mohonin qenien e Koso-
vs si element kushtetues i Federats jugosllave.
11
Me t drejt, prej politikanve kosovar, konstatohej se pas ndrri-
meve kushtetuese t vitit 1968-69, nevoja pr pozit m t avancuar t
krahinave ishte br domosdoshmri t zhvillimit historik dhe se, n
kt kuadr prvoja po diktonte nevojn pr nj rol t ri e vendimtar
t KSA t Kosovs n RSF t Jugosllavis. Gjat diskutimit t ame-
ndamenteve t fundit t Kushtetuts s RSFJ, nga Kosova pati mjaft
krkesa q t prcaktohej qart funksioni legjislativ i krahinave auto-
nome. Pr kt qllim prfaqsuesit nga Kosova si: E. Stavileci, S.
Kurteshi, H. Hoxha, n publikimet e tyre shtronin nevojn pr autori-
zime m t gjra, t drejta burimore pr mbrojtjen popullore, t siguri-
9
Po aty.
10
Syrja Pupovci, Nuk sht shkenc ajo q predikon pabarazi, Prparimi , Prishtin. 10
prill 1971, fq. 205.
11
Po aty, fq. 207.
VSHTRIM 223
mit shtetror, t planifikimit shoqror, t politiks s jashtme, duke u
formuluar juridikisht t drejtat, kompetencat dhe funksionet e federa-
ts ashtu edhe ato t republikave e t krahinave.
12
N fushn e planifikimit shoqror, t mbrojtjes popullore e t si-
gurimit t shtetit, Krahins Socialiste Autonome t Kosovs edhe m
par, me amendamentet kushtetuese t vitit 1968-69, i njiheshin disa
t drejta burimore. Por, fakti q RS Serbis e kishte unifikuar pjesn
drrmuese t ktyre t drejtave, kishte sjell pr rrjedhoj pasivitetin e
minimizimin e rolit t krahinave n fushat e lartprmendura.
13
Edhe n fushn e politiks s jashtme, KSA e Kosovs nuk kishte
t drejta burimore. Andaj, prfaqsuesit kosovar theksonin se Koso-
va si bashksi kufitare ishte posarisht e interesuar t ushtronte fun-
ksione kontrolluese n qarkullimin e njerzve dhe t gjrave tjera t
rndsishme t shtetit. Gjithashtu n krkesat e kosovarve dhe n
diskutimet publike, krkohej q n fushat e arsimit, t mbrojtjes sh-
ndetsore dhe asaj sociale, t kulturs dhe t shkencs, t kalonte krej-
tsisht n organet e Kosovs.
14
Nisur nga fakti se parimi i barazis s kombeve dhe kombsive,
respektivisht i republikave dhe i krahinave, u ngrit n nivel kushtetues
federativ, kosovart shtronin nevojn e pasqyrimit konsekuent e t
plot t ktij parimi si n amendamentet e reja t Kushtetuts s RS t
Serbis, ashtu edhe n ligjin kushtetues i KSA t Kosovs i vitit 1969,
q ende nuk e shprehte n mnyr adekuate pozitn e re kushtetuese t
krahins dhe autonomitetin e saj.
N amendamentet e reja t vitit 1971-1972, marrdhniet krahin-
federat rregulloheshin drejtprdrejt me kushtetutn federative jugo-
sllave. Por, duke qen se KSA e Kosovs ishte edhe n kuadr t RS
t Serbis, kjo u shfrytzua nga politikant e juristt serb pr t
ruajtur sa qe e mundur pushtetin e Serbis n Kosov.
15
12
E. Stavileci, Autonomia dhe federalizmi.Prparimi, Prishtin 1971, nr. 1, f. 1.
13
H. Hoxha, Barazia e pakicave kombtare, Prishtin. 1984. f. 132.
14
Po aty, f. 2.
15
K. Salihu, - Lindja, zhvillimi, pozita dha aspekte e autonomitetit t Krahins Socialiste
Autonome t Kosovs n Jugosllavin Socialiste. Prishtin, 1984. fq. 176.
Por kishte edhe marrdhnie t tjera unike, q rregulloheshin jo si
m sipr, por me nj kategori tjetr ligjesh republikane, sipas t cila-
ve, krahinat nuk kishin gjithnj t drejt t nxirrnin ligjet e veta. N
kt mnyr Republiks s Serbis edhe me amendamentet e reja i ga-
rantohej pushtet jo i vogl n legjislacionin krahinor. Krahins i je-
peshin t drejta me vllim m t kufizuar se republiks. N shtjet e
saj , pr gjrat unike krahina duhej t autorizohej nga republika.
16
Ndryshimet n Ligjin kushtetues t KSA t Kosovs, Kuvendi
Krahinor i miratoi n shkurt 1972. Me amendamentet e reja KSA e
Kosovs siguronte t drejta burimore pr organizimin e vet, pr prca-
ktimin e politiks ekonomike, tatimore dhe t sistemit t financimit.
Amendamentet e reja federative, duke ngritur n nivel kushtetues
parimin e barazis s kombeve dhe kombsive, e lidhur me kt, pari-
min e pavarsis s republikave dhe t krahinave, bn q edhe KSA
e Kosovs t merrte prgjegjsi pr zhvillimin e vet ekonomik, shoq-
ror e politik, si dhe pr funksione t tjera n federat. Megjithse
amendamentet linin n kompetencat e federats, mbrojtjen e vendit,
sigurimin shtetror, marrdhniet me botn e jashtme, si dhe kujdesin
pr zhvillimin e viseve jo mjaft t zhvilluara. Krahina e Kosovs ashtu
si edhe republikat ishte bashkpjesmarrse edhe n kto fusha, n sa-
je t t drejtave q ia garantonte Kushtetuta e RSFJ.
17
Gjithashtu institucioni i marrveshjes q me amendamentet e reja
u ngrit n nivel kushtetues federativ, e solli n nj pozit dhe rol t ri
KSA t Kosovs, si element kushtetues i Federats jugosllave. Institu-
cioni i marrveshjes propozonte q krahinat bashk me republikat t
vendosnin pr punt e federats mbi parimin e ujdis (konsensusit)
d.m.th. q nj organ federativ n t cilin merrnin pjes prfaqsues t
republikave dhe krahinave, mund t miratonte nj vendim vetm kur
pr t jepnin plqimin t gjith antart e tij.
18
Kushtetuta e re jugosllave e vitit 1974 q funksionoi deri n shthu-
rjen prfundimtare t Jugosllavis, u siguronte Krahins Autonome t
16
Po aty.
17
Noel Malcolm,- Kosova nj histori e shkurtr, Prishtin. 1998, fq 341.
18
A. Lalaj, - Kosova vep e perm., f.239.
VSHTRIM 225
Kosovs dhe asaj t Vojvodins, nj status t barabart, n shum rra-
fshe me ato t gjasht republikave. Ato tani kishin prfaqsuesin e ty-
re t drejtprdrejt n forumet kryesore t Federats jugosllave.... N
kt kushtetut ishin prfshir edhe ndryshimet e rndsishme q ta-
shm ishin br pjes e amendamenteve t miratuara, m 1971: kto u
kishin dhn krahinave autonome status t barabart me republikat n
shum forma t marrjes s vendimeve pr shtje t ndryshme shtet-
rore.
19
Amendamenti XXXVI prcaktonte se Presidenca e Jugosllavis
ishte nj trup kolektiv me dy prfaqsues, nga do republik dhe me
nga nj prfaqsues, nga do krahin autonome. Kushtetuta e vitit
1974 siguronte edhe nj t drejt tjetr t rndsishme, sipas s cils,
krahinat autonome mund t nxirrnin kushtetutat e tyre.
N kt mnyr KSA e Kosovs, n baz t institucionit t marr-
veshjes, gzonte t drejtn pr t deklaruar qndrimin e vet dhe pr t
dhn plqimin n t gjitha vendimet q miraton federata. Vota e
krahinave, n baz t parimit t paritetit, ishte e barabart me at t
republikave. Edhe n kuadrin e politiks s jashtme t RSFJ dhe ma-
rrveshjes ndrkombtare t nnshkruar n nivel federate. KSA e Ko-
sovs kishte t drejt t nxirrte ligje t reja ose ti ndryshonte ato
ekzistueset, si dhe t bashkpunonte drejtprdrejt me institucione t
ndryshme t shteteve nnshkruese t marrveshjes dhe me organizatat
ndrkombtare.
20
Si shihet amendamentet e vitit 1971, n pikpamje juridike ku-
shtetuese, i siguronin KSA t Kosovs disa elemente shtetsie t li-
dhura ngusht me to edhe qenien si element kushtetues i Federats
jugosllave. Por, duke qen se statusi i elementit kushtetues t federa-
ts ishte kompleks, krkonte veprimtari intensive praktike t instituci-
oneve krahinore brenda hapsirave t sanksionuara nga legjislacioni i
kohs, mund t themi se amendamentet e vititt 1971 krijonin vetm
mundsi juridike pr realizimin e tij. Por, mundsit nuk jan e njjta
19
Po aty. Fq. 240.
20
Blerim Reka, - Rrnimi i autonomis s Kosovs, Prishtin. 1992.
gj me realitetin. Shkalla e pjesmarrjes s KSA t Kosovs n prca-
ktimin dhe zbatimin e politiks s federats, njsoj si republikat tjera
si dhe prgjegjsia q ajo do t kishte pr kt veprimtari, do t duhej
t kishte nj guxim m t madh t politiks kosovare dhe t nj kuadri
m t shkatht t Kosovs pr tu br rezistenc m t fuqishme pre-
sioneve dhe propagands q vinte nga forcat nacionaliste dhe hegje-
moniste t Serbis.
21
Pse ather nuk u ndrmor edhe hapi i fundit pr shndrrimin e
krahinave autonome n republika si krahinat tjera? Pr kt ekzistojn
shum prgjigje, por m e rndsishmja sht se stafi politik i Koso-
vs, as ather por as sot nuk arrijti, e nuk sht duke mundur t rea-
lizoj qllimin shekullor t shqiptarve.
IV.
Kushtetuta e Kosovs e vitit 1974
Vitet 50-t dhe 60-t, nga kndvshtrimi i shqiptarve, jan pika
m e ult e tr sundimit t periudhs t Titos dhe e nj pabarazie t
madhe etnike, e cila nuk u prmirsua, kur dihet se serbt dhe malaze-
zt t cilt nuk e prbnin as 17% t popullats s Kosovs, n saje t
regjistrimit t vitit 1953, e prbnin 70% t administrats dhe posteve
udhheqse.
22
Ktyre problemeve ekonomike dhe shoqrore, do shtuar edhe sta-
tusin autonom t Kosovs, i cili ra n pikn absolute m t ult n
nivel t tij, n saje t Kushtetuts s re t Jugosllavis, t vitit 1963.
Megjithse kjo kushtetut i solli Kosovs titullin e Krahins autono-
me, e cila prcaktonte se republikat kishin t drejt t formonin kra-
hinat e tyre autonome n saje t iniciativs s tyre, kurse Krahina
Autonome e Kosovs dhe ajo e Vojvodins ishin themeluar me ve-
ndim t Kuvendit t Serbis. Pr t parn her, statusi kushtetues i
21
Ukshin Hoti, -Filozofia e shtjes shqiptare. Tiran, 1995.
22
Noel Malcolm, Kosova nj histori e shkurtr, Prishtin. 1998, fq. 336.
VSHTRIM 227
Kosovs, kishte humbur trsisht ingjerencat e nivelit federativ dhe
ishte vn vetm n kuadrin e funksionit t Republiks s Srbis.
23
Me amendamentet kushtetuese t vitit 1967-1972 u b nj reform
e rndsishme n marrdhniet e federats me republikat e krahinat, u
b ndarja e funksioneve shtetrore midis qendrs federative dhe njsi-
ve q e prbnin. U rrit funksioni i republikave dhe i krahinave qoft
si subjekte t federalizmit jugosllav, ashtu edhe si bashksi t veanta
me funksione politike shoqrore.
24
Mirpo, amendamentet e miratuara solln ndryshime vetm n di-
sa fusha t sistemit kushtetues. Andaj, vnia n jet e ktyre amenda-
menteve qysh n fillim hasi n vshtrsi q smund t kaprceheshin
pa nj prpunim t mtejshm, m t plot e m preciz t disa shtje-
ve themelore, si n sistemin politik n trsi
25
Pr t harmonizuar n
nivel federate zgjedhjet kushtetuese t republikave dhe krahinave t
veanta, u krijua Komisioni Koordinues federativ.
Me plqimin e kuvendeve t republikave dhe t krahinave pr
zgjidhjet baz, Komisioni Koordinues dhe komisioni ekzistues pr -
shtje kushtetuese, s bashku, n prill t vitit 1973, arritn t hartojn
Projektin e Kushtetuts s re t RSFJ, i cili n korrik u dha pr dis-
kutim publik, edhe Projektkushtetutat republikane dhe krahinore.
26
N debatin publik q u zhvillua n mjedise t gjera, ku morn pje-
s t gjitha strukturat e gjra shoqrore, kudo pati interesim t madh,
si njoftonin mjetet e informimit n at koh. Edhe n Kosov debati
kushtetues u vlersua nga kosovart si veprimtari me shum prgje-
gjsi.
Pas debatit publik q zgjati m shum se gjysm viti, Kuvendi
federativ miratoi m 21 shkurt 1974, kushtetutn e re t RSFJ. Disa
dit m von secili kuvend republike dhe krahine autonome miratoi
kushtetutn e vet. Kushtetuta e RS t Serbis u miratua m 25 shkurt,
23
Po aty, fq. 337.
24
Esat Stavileci, Autonomia dhe federalizmi, Prparimi, Prishtin 1971, nr. 1, f. 71.
25
Ana Lalaj, Kosova rruga e gjat drejt vetvendosjes, Tiran. 2000, fq. 223.
26
Po aty.
kurse Kushtetuta e KSA t Kosovs, m 28 shkurt t vitit 1974. Kjo
ishte kushtetuta e par e KSA t Kosovs.
Kushtetuta e RSFJ e vitit 1974, nuk kishte kapitull t veant pr
krahinat autonome, por ato e gjenin veten n mjaft prej neneve t saj,
duke filluar madje q nga parimet themelore mbi t cilat ishte ndr-
tuar gjith sistemi ekonomik, politik e shoqror i federats. Kushtetuta
Federative e prcaktonte KSA t Kosovs si pjesmarrse t drejtpr-
drejt n kushtetutn e federats.
27
N kushtetutn e RSFJ t vitit 1974, pjesmarrja sipas institucionit
t paritetit t republikave dhe krahinave n organet federative dhe ve-
ndimmarrjet prmes institucionit t marrveshjes, sanksionohej si n
pjesn parimore ashtu edhe n pjesn normative t saj. N nene t ve-
anta jepej mnyra konkrete e pjesmarrjes dhe e procedurs s vend-
osjes s republikave dhe krahinave autonome n organet e ndryshme
t federats. Por, n dallim nga parimet themelore, n kto nene shihet
se pjesmarrja e republikave dhe e krahinave nuk sht plotsisht e
barabart. Ky diferencim fillonte qysh n organin m t lart t pu-
shtetit dhe t vetqeverisjes shtetrore, n Kuvendin e RSFJ.
28
Gjendja e shqiptarve n Kosov u prmirsua dukshm nga vitet
e 70, e sidomos me nxjerrjen e Kushtetuts s Kosovs, s paku n -
shtjet e teoris kushtetuese. Kushtetuta e re jugosllave e vitit 1974, q
mbet n fuqi deri n shthurjen prfundimtare t Jugosllavis, i siguro-
nte Krahins Autonome t Kosovs nj status t barabart, n shum
rrafshe me ato t republikave.
N veprimtarin legjislative t KSA t Kosovs, duhet t kemi pa-
rasysh q krahas shtjeve q krahina i rregullonte me ligjet e veta
dhe n mnyr t pavarur, e kishte edhe shtje t tjera pr t cilat
shprehej me ligje federative. Sipas Kushtetuts s RSF t Jugosllavi-
s, ligjet federative konsideroheshin shprehje e interesave t prbash-
27
K. Salihu, Amandamentet kushtetuese vazhdim i politiks s barazis s kombeve dhe
kombsive ,Prparimi, Prishtin1971, nr. 4, fq. 279.
28
Po aty, fq. 226.
VSHTRIM 229
kta t kombeve dhe t kombsive, e si t tilla ato kishin fushveprim
si n republikat e federale, ashtu edhe n krahinat autonome.
29
Por, n disa fusha q Kushtetuta federative i kishte caktuar me
interes t prbashkt, krahina kishte gjithashtu t drejt t nxirrte no-
rmat e veta juridike. Fjala ishte pr disa shtje e marrdhnie q kra-
hina me ligjet e dispozitat e veta i rregullonte hollsisht deri ather
kur pr to ende nuk ishin miratuar e nuk vepronin ligjet federative.
30
Megjithat, veprimtaria legjislative e krahins pas shpalljes s ku-
shtetuts, pavarsisht se pati rritje n krahasim me t kaluarn, ishte
nn parashikimet dhe nevojat reale.
KSA e Kosovs karakterizohej nga lidhje e dyfisht hierarkie. Ajo
ishte n t njjtn koh element kushtetues i Federats jugosllave dhe
njsi autonome n kuadr t RS t Serbis.
Kushtetuta e RS t Serbis, n nenin 299, prcaktonte marrdhni-
et q rregulloheshin njsoj pr republikn dhe krahinat dhe pr t cilat
krahinat nuk mund t nxirrnin dispozitat e veta. Ndrsa neni 300 pr-
caktonte shtjet q rregulloheshin me ligjin republikan n mnyr
unike pr tr territorin e Serbis e t krahinave autonome, por ku kra-
hinat kishin t drejt t nxirrnin ligjet e veta, pr ato shtje q nuk
ishin rregulluar me ligjin republikan. N kt kontekst, jo vetm pr
nga vllimi, por edhe nga terminologjia e paprcaktuar, n Kushtetu-
tn e RS t Serbis kishte mjaft hapsir n paraqitjen e funksioneve
unike. T gjitha kto krijonin pasiguri e kontradikta n marrdhniet
midis republiks e krahinave, pasi linin vend pr mdyshje, duke ha-
pur diskutime t panevojshme e duke gjetur zgjidhje t ndryshme va-
rsisht nga raporti i forcave republikane e krahinore n momentin e
vendosjes.
31
sht e vrtet e m se e qart se RS e Serbis, n emr unitetit,
me an t ligjeve unike punonte pr t ruajtur forcn e saj dhe pushte-
tin dominues centralist mbi Kosovn, duke zgjedhur kuadr e njerz
29
Po aty, fq.230.
30
Po aty.
31
K. Salihu, Lindja... Vep e prm., f. 95-99.
me t cilt m leht mund t punonte e realizonte qllimet e saj shte-
trore.
Me Kushtetutn e RS t Serbis ekzistonte edhe nj nen tjetr, ai
301, sipas t cilit, me ligjin republikan n baz t marrveshjes, mund
t rregulloheshin n mnyr unike pr territorin e republiks edhe ato
shtje, t cilat republika e krahinat i rregullonin pavarsisht nga nj-
ra-tjetra, secila n territorin e vet. Sipas ktij neni t Serbis, respekto-
hej vullneti i secilit subjekt, si pr nxjerrjen e ligjit unik, ashtu edhe
pr tu trhequr e pr t rregulluar kto marrdhnie me ligjin e vet.
Ligjin unik e nxirrte Kuvendi RS t Serbis, pasi t kishte marr pl-
qimin prej kuvendeve t krahinave
32
.
Pr t pasur nj prfytyrim m real pr shkalln e autonomis q
kishte arritur KSA e Kosovs me aktet kushtetuese t vitit 1974, sht
e nevojshme q ti kuptojm edhe n funksionet tjera t saj, si n at
ekzekutiv, financiar, gjyqsor, arsimor, e kulturor.
Pr zgjidhjen e konflikteve, q mund t lindnin midis ligjeve repu-
blikane e dispozitave juridike t kuvendeve krahinore gjat zbatimit t
ligjeve unike, vepronte nj Kshill i Posam pran Gjykats s Lart
t Serbis.
N baz t autorizimeve q rridhnin nga ligji republikan pr mbro-
jtjen e prgjithshme popullore, KSA e Kosovs me kushtetutn e vet
ka caktuar organet si dhe detyrat e t drejtat e tyre n fushn e mbroj-
tjes popullore ( Kryesin e krahins, Kshillin Ekzekutiv t Kuvendit,
Kshillin e Mbrojtjes Popullore, Shtabin Kryesor pr Mbrojtjen Popu-
llore e civile, dhe Sekretariatin krahinor t Mbrojtjes Popullore).
33
Duke qen se n sistemin politik jugosllav gjykatat ishin organizu-
ar mbi parimet unike, ishte krkes kushtetuese q ligjet republikane e
krahinore t harmonizoheshin dhe t mos bien ndesh me kushtetutn
jugosllave, por t harmonizohen dhe t koordinohen n baz t siste-
mit t shumics.
32
Kushtetuta e Krahins Socialiste Autonome t Kosovs..., .kap.III.
33
Po aty.
VSHTRIM 231
Gjithsesi, kushtetuta e re e Kosovs, si nj proces pozitiv i pas vi-
tit 1966, ka n prmbajtje prpjekjet e prbashkta t gjitha kombeve
dhe kombsive t krahins, pr t zhvilluar m tej statusin politik
shoqror e ekonomik t saj.
Pr t pasur kushtetutn e tyre, kosovarve iu sht dashur t
zhvillonin nj luft t ashpr me forcat nacionaliste e konservatore n
Kosov, n serbi e n Jugosllavi. N kt kushtetut, gjithmon bre-
nda sistemit ekzistues hibrid t vetadministrimit, ishte shtuar mvets-
ia, por edhe prgjegjsia e krahins pr zhvillimin e vet t prbashkt.
Pozita e re kushtetuese e KSA t Kosovs e vitit 1974, ishte nj se-
gment i prvijimeve prparimtare t kohs. Pr kt qllim vet pozita
kushtetuese e Kosovs dshmon procesin demokratik q ndodhte n
Kosov, e n gjith Jugosllavin. Megjithat, duhet thn se problemi
i Kosovs nuk ishte vetm kushtetues, po edhe shum m shum sesa
kushtetues. Me veprimet e vet prfaqsuesve t pushtetit n krahina,
mund t plotsoheshin shum boshllqe midis parimeve t shpallura
dhe praktikave t prditshme.
Pavarsisht nga arritjet pozitive pr autonomin e Kosovs, q ba-
rtte sistemi kushtetues i vitit 1974, ai kishte edhe kufizimet e veta. Pa-
rimi kushtetues i barazis kombtare q sanksiononte Kushtetuta e
RSF t Jugosllavis pr statusin politik t popullit shqiptar, respektivi-
sht t KSA t Kosovs, nuk ishte konsekuent. Kjo shihej n gjith
prmbajtjen e Kushtetuts, po edhe me rastin e ngjarjeve t pas vitit
1981, deri n mbarim t lufts s fundit.
Prmasat e statusit t KSA t Kosovs nuk ishin konsekuente. Pr-
masat e statusit t KSA t Kosovs, si element kushtetues i Federats
jugosllave ishin t pamjaftueshme pr ta zgjidhur drejt e prfundimi-
sht problemin kosovar. Pavarsisht se pozita e KSA t Kosovs n
sistemin federativ ishte prcaktuese pr statusin e saj, n raportin e
marrdhnieve Kosov-Serbi, legjislacioni serb, me ligjet e veta uni-
ke, e reduktonte dhe e rregullonte mjaft shum veprimtarin e pava-
rur t krahins.
Me zhvillimin e nj klase t re t shqiptarve t shkolluar e t edu-
kuar-njmend, nj klas q ishte tepr e madhe pr numrin e vendeve
ekzistuese pr nj personel t ktill n sistemin ekonomik ende tepr
t pazhvilluar t Kosovs- pabarazia etnike n disa fusha t jets pu-
blike, u korrigjua pjesrisht, ku u dasht t kalonte ca koh pr zhvi-
llimin e ktij procesi deri me amendamentet e vitit 1971.
34
Prfundim
N qoft se viti 1963 ishte pika m e ult e interesave kombtare
shqiptare n Kosovn titiste, ather viti 1974, ishte kulmi i interesave
kombtare shqiptare, s paku n shtjen e teoris s t drejtave t nj
populli. Kushtetuta e re jugosllave e vitit 1974 - q do t mbetej n
fuqi deri n shthurjen prfundimtare t Jugosllavis - u siguronte Kra-
hins Autonome t Kosovs dhe asaj t Vojvodins nj status t bara-
bart, n shum rrafshe me ato t republikave, ku ato tashti kishin
prfaqsuesin e tyre t drejtprdrejt n forumet kryesore t Federats
jugosllave.
35
N kt kushtetut ishin prfshir edhe ndryshimet e rndsishme
q ishin br n baz t seris s amendamenteve t miratuara, m
1971: kto u kishin dhn krahinave autonome status t barabart me
republikat n shum forma t marrjes t vendimeve pr shtje ekono-
mike, madje edhe marrjes s vendimeve n disa fusha t politiks s
jashtme. Amendamenti XXXVI prcaktonte se Presidenca e Jugoslla-
vis ishte nj trup kolektiv me dy prfaqsues, nga do republik dhe
me nga nj prfaqsues, nga do krahin autonome
36
.
Megjithse Kushtetuta e vitit 1974, vazhdonte t deklaronte se
Kosova dhe Vojvodina ishin pjes t Serbis, n saje t shumics s
kritereve t Ligjit kushtetues, ato ishin n t njjtn koh, po t njjta
dhe me t drejta t plota t forumeve federale.
37
Pavarsisht nga arri-
tjet pozitive pr autonomin e Kosovs, q bartte sistemi i amendame-
nteve kushtetuese, ai kishte edhe kufizimet e veta. Prmasat e statusit
34
Noel Malcolm, Kosova nj histori e shkurtr, Prishtin 1998, fq. 340.
35
Kushtetuta e Krahins Socialiste e Kosovs ..., vep. e prm, Neni 3.
36
Po aty.
37
Po aty.
VSHTRIM 233
t KSA t Kosovs, si element kushtetues i Federats jugosllave, ishin
t pamjaftueshme pr ta zgjidhur drejt e prfundimisht problemin ko-
sovar
38
.
Edhe pse n sistemin kushtetues t vitit 1974, statusi i popullsis
shqiptare diferencohej nga ai i pakicave t tjera kombtare, duke u
konsideruar kombsi e madhe dhe duke krijuar formn e vet t organi-
zimit politik, shoqror t Krahins Socialiste Autonome, ajo nuk e
zgjidhi problemin kombtar t popullsis shqiptare n Kosov.
Kosova, prsri nuk kishte status q e meritonin shqiptart n Ju-
gosllavi. Pavarsisht tendencave pr t barazuar n fusha t ndryshme
funksionet e krahinave autonome me republikn, pavarsisht t gjitha
pengesave q paraqiteshin, Kushtetuta e RSF t Jugosllavis e vitit
1974, i krijonte KSA t Kosovs hapsira t reja pr nj evoluim t
mtejshm t statutit t saj. Historia e pranon nj realitet t till evo-
lucionesh q shkojn drejt tendencave pr krkesa, aspirata dhe pr-
pjekje t popullit t atij vendi pr tu barazuar me popujt shtetformues
t nj vendi.
Pas vdekjes s Titos dhe ngjarjeve t vitit 1981, statusi shoqror-
politik e juridik i shqiptarve dhe i vet Krahins Autonome t Koso-
vs erdhi duke u minimizuar. Ky fenomen u forcua dhe u shpejtua pas
ardhjes s Millosheviqit si president i Serbis, m 1985, i cili u mb-
shtet n forcat m konservatore e nacionaliste serbe. I inkurajuar nga
heshtja e faktorit ndrkombtar dhe i republikave tjera jugosllave ndaj
problemit t Kosovs, si dhe pr t forcuar pushtetin serb n Jugoslla-
vi, filloi t luaj me kartn nacionaliste q sht e njohur si teori e
luftrave gjat tr historis, pr t sensibilizuar opinionin serb pr
pozitn e disfavorshme kushtetuese, territoriale, ekonomike e shoq-
rore t Republiks s Serbis n Federatn jugosllave.
38
Ana Lalaj, vep e cit, fq.243.
_______________________
Literatura:
- HISTORIA E POPULLIT SHQIPTAR IV (Shqiptart gjat Lufts s Dyt
Botrore dhe pas saj 1939-1990, Redaktor shkencor, prof. Dr. Xhelal
Gjeovi, Toena, Tiran 2008.
- LALAJ, Ana, KOSOVA RRUGA E GJAT DREJT VETVENDOSJES,
Tiran 2000.
- MALCOLM, Noel, KOSOVA NJ HISTORI E SHKURTR, Prishtin 1998.
- SALIHU, Kurtesh, LINDJA, ZHVILLIMI, POZITA DHE ASPEKTET E
AUTONIMITETIT T KRAHINS SOCIALISTE AUTONOME T
KOSOVS N JUGOSLLAVIN SOCIALISTE, Prishtin, 1984.
- HOTI, Ukshin, FILOZOFIA E SHTJES SHQIPTARE, Tiran 1995.
- HOXHA, Haradin, BARAZIA E PAKICAVE KOMBTARE, Prishtin 1984.
- PUPOVCI, Syrja, NUK SHT SHKENC AJO Q PREDIKON PABA-
RAZI, Prishtin. 10. Prill. 1971.
- KUSHTETUTA E KSA E KOSOVS E VITIT 1974, Prishtin 1974.
- KOSOVA N VSHTRIM ENCIKLOPEDIK, Toena , Tiran 1999.
- VERLI, Marenglen, SHQIPRIA DHE KOSOVA, HISTORIA E NJ ASPI-
RATE, vllimi II, Botinpex, Tiran 2007.
- BYTYI, Hysni, KOSOVA DHE SHQIPTART, POZITA KUSHTETUESE-
JURIDIKE E SHQIPTARVE N ISH JUGOSLLAVI, Prishtin 2006.
- SALIHU, Kurtesh, AMENDAMENTET KUSHTETUESE VAZHDIM I
POLITIKS S BARAZIS S KOMBEVE DHE KOMBSIVE,
Prparimi, Prishtin 1971, nr. 4, fq. 279.
VSHTRIM 235
Ramadan Shkodra
THE CONSTITUTIONAL POSITION OF KOSOVA
IN THE YUGOSLAV FEDERATION BETWEEN
1946-1974 HISTORICAL OVERVIEW
(Summary)
Introduction
After WWII, the objective course of events which led towards the just
solution of the Kosova issue was interrupted. The Albanian population of
Kosova was subjected to oppression and violence from the communist
leadership of Yugoslavia, in particular by Serbs. The promise that the people of
Kosova would be guaranteed the right to self-determination was not kept. While
the partisan brigades (from Kosova and Albania) marched towards the north
fighting alongside the other peoples of Yugoslavia for the liberation of
Yugoslavia, the Albanian population in Yugoslavia was subjected to brutal
national oppression, thousands were arrested, terrorized and persecuted, the use
of the national flag was banned, Albanians were dismissed from work and
replaced by Serbs. Corpses littered the streets of towns and villages throughout
Kosova.

1946 - 1974
( )
( )

.

.

.

.
H HI IS ST TO OR RI IO OG GR RA AF FI I
Zachary Karabell
EVROPA DHE PERANDORIA OSMANE
Kur prfundimi erdhi m n fund, ishte katastrof. Ajo ishte gji-
thashtu e pakuptimt. Pas m shum se nj mij vjet, qyteti i Kosta-
ndinopojs, vatra e perandoris m t madhe q bota e krishter ka
njohur, u pushtua nga nj ushtri myslimane. Por, derisa Sulltani Me-
hmedi II, q m pas u b i njohur si Pushtuesi, marshoi n Kishn e
Aja Sofis, n qendr t Kostandinopojs, Bizanti q ather pushoi
s ekzistuari si perandori, prve si emr.
Mehmedi erdhi n pushtet i ngarkuar me kompleksin real Oedipal.
Babai i tij, Murati, kishte zgjeruar n mnyr t konsiderueshme kufi-
jt e sundimit otoman, dhe kur Murati vdiq m 1451, Mehmeti e pasoi
at - pr her t dyt. Pas fitoreve kundr hungarezve dhe serbve,
Murati abdikoi m 1444, pr tu kthyer vetm nga gjykata kur Me-
hmeti adoleshent, kokfort dhe prbuzs i kshilltarve t babait t
tij, u dshmua i paaft pr t qeverisur me efikasitet dhe jo i gatshm
t punoj me vezirin e caktuar nga Murati, pr ta udhhequr princin e
ri. Megjithse nuk ka dokumente pr at q kishte ndjer Mehmeti kur
u emrua dhe pastaj befas u largua nga babai i tij autoritar, sht v-
shtir t besohet se e mori kt me lehtsi. N portrete, nga fytyra e tij
e definuar nga hunda e gjat dhe e mpreht dhe mjekra klasike e nj
princi otoman, sht e vshtir t dallohet karakteri i tij. Por, sjellja e
tij e mvonshme sugjeron se ai kurr nuk ia fali apo harroi at q
babai i tij kishte br q Kostandinopoja pagoi mim t lart dhe fatal.
Babai i tij kishte fituar gati do konfrontim me gati do kundr-
shtar, me t cilin otomant ishin prballur, por nj mim e shmangu
at. Kostandinopoja ishte marr saktsisht njher, m 1204, por jo
nga myslimant. Venedikasit kishin arritur at q asnj fuqi tjetr nuk
e kishte br - as sllavt, as hunt, as vala e par e ushtrive arabe q
ishin shfaqur n shekujt VII dhe VIII, dhe as turqit selxhuk n she-
kullin e njmbdhjet. Pr pesdhjet vjet pas plakitjes brutale t Ko-
standinopojs m 1204, latint sunduan qytetin perandorak, dhe
perandori bizantin qndroi n mrgim. N mes t shekullit t XIII, u
kthye familja perandorake, por jotriumfuese. Pr dyqind vjett e ardh-
shme, Bizanti ishte m shum emr dhe legjend sesa fuqi reale e aft
t prcaktoj se ka t zhvillohej n lindje t Mesdheut apo n Ba-
llkan. Duke kontrolluar vetm disa mijra milje katror tok, sundi-
mtart modern t perandoris dikur t fuqishme shikonin t paaft
otomant q po i mbyllnin n qytetin e tyre.
Megjithse Bizanti ishte tkurrur dhe perandoria e saj ishte kthyer
n nj njeri me mantel, i cili mezi arrinte t mblidhte pes mij njerz
pr t mbrojtur qytetin, ai mbeti simbol i fort si relikti i fundit e Ro-
ms. Vetm pr kt arsye, ishte cak meritor pr ambiciet e Mehmedit
t ri. Madje me nj grusht mbrojtsish, muret e qytetit dhe vendosja e
tij strategjike midis ujrave t Cepit t Art dhe Bosforit paraqisnin
nj sfid t vshtir pr do kundrshtar q dshironte ta pushtonte
at. Teknologjia e rrethimit nuk kishte avancuar mjaft pr t ar
mbrojtjen. Nga majat matan skajit t ujrave, disa mbrojts mund t
shkatrronin anijet q tentonin t ankoronin. Disa nga paraardhsit e
Mehmetit ishin prpjekur ta merrnin qytetin dhe kishin dshtuar, ma-
dje numerikisht m t shumt. Kostandinopoja ishte e dobt, por
akoma mund t mbronte veten.
Mehmedi ishte i vrullshm, arrogant dhe vlonte nga fyerja, por
madje edhe n moshn 21-vjeare, e dinte m s miri pr t sulmuar
qytetin t paprgatitur. Ai prgatiti nj ushtri t madhe, krijoi flotn
HISTORIOGRAFI 239
dhe autorizoi ndrtimin e nj artilerie vigane para se t niste sulmin
kundr Kostandinopojs n pranvern e vitit 1453.
Bizantint bn m t mirn q mundn. Disa anije e mercenar
gjenuez dhe venedikas erdhn ti ndihmojn, derisa shumica e Evro-
ps refuzoi krkesn e perandorit t Kostandinopojs pr ndihm. Di-
sa t krishter perndimor sugjerojn se nse perandori do t ishte i
gatshm ti prkulej paps, do t merrte ndihm m aktive, por ky nuk
ishte mimi q ishte i gatshm t paguante. Derisa Kisha Romake ki-
shte shpallur veten si autoriteti doktrinar suprem n Perndim, Kisha
Ortodokse Lindore kurr nuk e kishte pranuar q papa ishte dika m
shum sesa peshkopi i Roms, i denj pr respekt, por jo prkulje.
Duke pasur zgjedhjen midis kapitullimit ndaj paps dhe dorzimit t
otomanve, Kostandinopoja preferoi t pafet. M mir turbani i my-
slimanit midis Kostandinopojs, thoshte shprehja, sesa shamia e
koks s latinit. Perandori Konstantin ishte ln me dredhin e tij,
njohurin e brendshme t mureve q ishin ndrtuar nga perandori
Teodosius, nj mij vjet m par. Dhe kto nuk mjaftonin.
Megjithse Konstantini ndante emrin e themeluesit t qytetit, ai
nuk ndante fatin e njjt. Gjeneralt otoman bn at q ishte konsi-
deruar e pamundshme dhe an portn e hekurt q mbronte Cepin e
Art nga anijet armike. Mehmeti kishte numrat n ann e tij, dhe
shfrytzoi dendsin e mbrojtjes dhe dobsit n fortifikime. Dhjetra
mijra ushtar t tij u futn n qytet dhe e pushtuan at. Konstantini
hoqi simbolet e tij perandorake, u prfshi n sulmin e furishm dhe
vdiq. Ai deklaroi se nuk do t kujtohet si perandori, i cili shptoi qy-
tetin m t madh n bot n momentet m t nevojshme t tij.
Liria e religjionit dhe Pushtuesi
Ushtria otomane hyri n qytet, m 29 maj 1453. Pasi bizantint
kishin refuzuar t dorzoheshin, Mehmedi i kishte lejuar trupat e tij t
grabisnin dhe t plakitnin; ata do t rebeloheshin po t mos e kishin
br kt. Por, qyteti tashm ishte shprazur dhe t gjith, prve disa
kishave e pallateve, ishin braktisur. Disa kronika t mvonshme per-
ndimore prshkruajn plakitjen tmerruese, por ka pak evidenca pr
kt. Pavarsisht sesa shkretues psikologjikisht, dmi fizik ishte relati-
visht i but, ndaj pasuris dhe njerzve.
Mehmeti u drejtua pr Aja Sofia. Pr nj milenium, kisha kishte
qndruar si monument i perandoris, qendrs s Krishterimit Lindor.
N fund t majit 1453, nj gjuh e huaj u dgjua nn kubet e saj, dhe
pushtuesit zvendsuan ritet e vjetra me t tyre. Kisha jehoi me zrin
e shehadetit dhe thirrjen myslimane pr namaz. Pas ksaj, Aja Sofia
do t bhej xhami, me emrat e katr kalifve t par q rrethonin ku-
ben e saj kryesore. Kur Mehmeti hyri i pari, ashtu si thot legjenda,
nj ushtar po prpiqej t nxirrte me forc pllakat n dysheme. Sulltani
e goditi me cep t shpats, dhe i tha: Pr ju thesari dhe t burgosurit
mjaftojn. Ndrtesat e qytetit m takojn mua.
Sulltani shum shpejt ndaloi plakitjen. Qyteti do t bhej kryeqy-
tet i perandoris s tij, dhe ai nuk dshironte ta ngarkonte me rinovi-
me t panevojshme. Vendi n formn e tanishme ishte pr t ardhur
keq dhe kishte nevoj pr meremetime. N muajt e ardhshm, otoma-
nt i dhan form qytetit, n aspektin material dhe kulturor. Disa fis-
nik bizantin kishin ikur; t tjert ishin zn robr; disa ishin liruar
me shprbles, t tjert ishin ekzekutuar. Por, Mehmeti nuk mund tia
lejonte vetes q i gjith qyteti t boshatisej nga banort e tij grek. Pr
t ruajtur funksionimin e tij, ai siguroi popullsin se t drejtat e tyre
do t respektoheshin. Ai, madje u prpoq t joshte ata q ishin larguar
pr tu kthyer dhe u ofroi pagimin e dmshprblimeve nse pasuria e
tyre ishte dmtuar apo shkatrruar.
Si nj nxitje shtes, Mehmeti premtoi se nuk do t ndrhynte n
religjion. Perandori bizantin ishte n krye t Kishs ortodokse, dhe me
shkuarjen e tij, patriku ishte zvendsimi logjik. Por, n kohn e rni-
es s qytetit, patriku n pushtet ishte jasht vendit, dhe n vend t tij,
Mehmeti iu drejtua Gennadiusit - nj nga murgjit m t respektuar n
qytet, i cili ishte i njohur si shum i pavarur dhe njsoj i egr me ku-
ndrshtarin e tij n Rom - dhe shpalli se ai do t ishte lideri i kishs.
M von sht thn se Mehmeti urdhroi zyrtart e tij t krkojn
n Kostandinopoj pr dik q sht i denj pr emrim. Sipas fjalve
HISTORIOGRAFI 241
t nj kronisti bashkkohor grek, Gennadiusi ishte njeri shum i
zgjuar dhe i shquar... Kur sulltani e pa at, dhe pr pak koh u dsh-
mua urtsia, maturia dhe ndershmria e tij, dhe gjithashtu fuqia e tij si
orator e karakteri i tij religjioz, ai u impresionua shum dhe fitoi shu-
m respekt e nder tek ai, dhe i dha t drejtn q t vij tek ai n do
koh, dhe e nderoi me liri e bised. N janar 1454, sulltani caktoi pa-
trikun e ri dhe i dha autoritet mbi shtjet e prditshme t popullsis
s krishter, jo m pak sesa gzonte m par nn sundimin e pera-
ndorve bizantin.
Shkalla e pushtetit t patrikut ishte shkruar n nj kart t hartuar
nga veziri i sulltanit. Gennadiusi ishte m shum se udhheqs shpir-
tror i grekve ortodoks, t cilt kishin rn nn sundimin otoman.
Ai ishte n shum mnyra mbreti i tyre, me pushtetin pr t taksuar e
gjykuar dhe autoritetin pr t caktuar prfaqsuesit lokal kudo n
perandori. Ngjashm si perandori bizantin, ai kishte m shum ndikim
sesa krert e kishave t tjera t krishtera n Lindje. Derisa n fund i
prgjigjej sulltanit dhe shtetit otoman, n shtjet q radhiteshin q
nga lindja e martesa e deri te vdekja, duke prfshir pronat, taksat dhe
tregtin ndrkomunale, ai kishte liri t gjer veprimi. Otomant su-
ndonin, por Mehmeti II nuk kishte interes n menaxhimin n detaje t
jetve t nnshtetasve t krishter. Kjo do t kishte krkuar m shu-
m burokraci dhe m shum prpjekje. M mir t gjente nj partner
dhe tia delegonte punn e ndyr t administrats tek ai.
1
Nuk dukej e qart pr asknd n at koh q Mehmedi, njhersh
mund t ishte aq i pamshirshm me fisnikt dhe klasn sunduese dhe
aq i mshirshm ndaj pjess m t madhe t njerzve dhe liderve t
tyre fetar. Por, kjo sht n kundrshtim me nocionin modern se nuk
ka ndarje midis fes dhe shtetit n Islam. Mungesa e ndarjes thuhet t
jet n kontrast me murin q ndan pushtetin sekular dhe religjioz n
Perndim. Deri tani, t paktn deri n shekullin e XI, kto mure nuk
1
Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (New
York: Morrow, 1977).
ekzistojn n botn perndimore, dhe e gjith struktura nuk ka qen
kurr koherente kur sht zbatuar pr botn myslimane.
Pr shembull, Perandoria Bizantine, t ciln e shkatrruan otoma-
nt, kurr nuk ka ndar sferat pr religjion dhe politik. Perandori
ishte njhersh kreu i shtetit dhe kreu i kishs - dhe kjo formul sht
kopjuar edhe n pjes t tjera t bots s krishter, duke prfshir
Reformimin e Anglis, ku mbreti krkoi bindjen e kryepeshkopit t
Canterburyt. Gjat gjith historis bizantine, perandori impononte do-
ktrinn, udhhiqte fushatat ushtarake dhe ftonte gjykatsit t ndsh-
konin ata q nuk pajtoheshin me ortodoksin perandorake. Si e kemi
par, refuzimi i t krishterve kopt t Egjiptit pr tiu prkulur autori-
tetit t perandorit dhe patrikut n Kostandinopoj n shekujt VI dhe
VII, ishte nj nga arsyet pr lehtsimin e pushtimit arab t Egjiptit,
shpejt pas vdekjes s Muhamedit a.s..
Prkundrazi, derisa ka pasur raste kur sundimtart mysliman ten-
tuan t diktonin doktrinn, kto ishin prjashtim dhe jo rregull. N nj
kuptim, sulltani otoman kishte pushtet t pakufizuar mbi nnshtetasit
e tij. Ai kishte pushtet mbi jetn dhe vdekjen. Por, me fjal t tjera, ai
ishte po aq i detyruar, dhe n teori ashtu si nnshtetasit, ndaj ligjit fe-
tar, si do mysliman tjetr. Sikur sundimtart e mhershm, ai u nn-
shtrohej dijetarve dhe gjykatsve, t cilt prbnin uleman. Madje,
edhe kur sulltani otoman shtoi titullin e kalifit n shekujt e mvon-
shm, ai nuk ushtronte autoritet total doktrinar. Vrtet, ai mund t nxi-
rrte vet ligje nse ishin apo jo n pajtim me ligjin fetar (sharia). Por,
ai kishte nevoj, dhe kultivoi, mbshtetjen e ulemas. I vetmi kuptim
n t cilin mund t thuhet se nuk ka ndarje midis fes dhe shtetit n
Islam, sht se nuk ka fe. Prjashtimi i mundshm sht Irani. Pas
shekullit t XVI, mullaht shiit t Iranit gradualisht u bashkuan n
nj institucion q n hierarkin dhe koherencn e tij i ngjan Kishs
Katolike, por pa mundsin pr t detyruar besimtart e devijuar. Po-
thuajse kudo tjetr, Islami nuk ka asnj trup qendror e qeveris fetar.
Gjat gjith historis s shoqrive myslimane, nga shfaqja e instituci-
onit klerikal n Bagdad gjat kalifatit abasid prgjat evolucionit t
HISTORIOGRAFI 243
Sufizmit dhe formave t tjera t devocionit individual, sferat politika
dhe doktrinare jan dalluar dhe jan qeverisur nga njerz t ndryshm.
Ndarja de fakto ndihmon shpjegimin se pse Mehmeti ishte aq indi-
ferent ndaj religjionit t nnshtetasve t vet. Si shumica e sundimtar-
ve perandorak, otomant bnin dallim midis shtetit dhe njerzve. As
Mehmeti e as ndonj nga otomant nuk tregoi interes n konvertimin
e popullsis s krishter greke t Kostandinopojs. Prkundrazi, oto-
mant siguruan nxitje pr t inkurajuar grekt t punojn me regjimin
e ri pr rigjallrimin e qytetit dhe pr tia kthyer madhshtin. Pr pje-
sn e tyre, t krishtert e Kostandinopojs, t drejtat e tyre fetare t
paprekura, dukej se kishin pranuar sundimtart e rinj. Arkitektt e kri-
shter grek hartuan planet pr t forcuar dhe rindrtuar muret dhe fo-
rtifikimet e shkatrruara q n fund dshtuan t mbronin qytetin. Ata
dizajnuan xhami dhe ndihmuan Mehmetin t transformoj Aja Sofin
n shtpi myslimane t adhurimit. Ata gjithashtu ndrtuan nj treg t
gjer t ri t mbuluar, i cili do t bhej Bazaari i Madh i famshm i
Stambollit, dhe drejtuan shum prej stendave e dyqaneve t tij.
Po t kishte ndaluar Mehmeti me pushtimin e Kostandinopojs, ai
do t kishte marr nofkn Pushtuesi. Por, ai ishte akoma i ri dhe
ambiciet e tij nuk ishin ngopur. Ai mposhti kundrshtart e vjetr t
babait t tij n Hungari dhe Serbi, dhe ngurtsoi kontrollin otoman
mbi pjesn m t madhe t Ballkanit dhe bregdetin jugor t Detit t
Zi. Prgjithsisht, qytetet dorzoheshin, hapnin portat e tyre pr sullta-
nin, n vend q t provonin vdekjen dhe shkatrrimin. Otomant nde-
ruan flamurin e armpushimit. Kur premtuan t mbronin t drejtat e
popullsis lokale, e bnin.
Sigurisht, disa dekada pas udhheqjes s ushtrive t tij, Mehmeti u
lodh dhe u smur. Ai nuk u plak me hirsi dhe arritjet e tij nuk e b-
n t gzuar. Ai piu shum dhe u b gjithnj e m dyshues pr ata q
ishin rreth tij. Duke i br nj psikanaliz t padrejt nga nj distanc
disa shekullore, mund t thuhet se ai bri gjithka q mundi pr t lar-
guar memorien e babait t tij, dhe dshtoi. Po t kishte konsultuar nj
udhheqs sufist, mund t kishte msuar se mund t shkonte n fund
t bots, t fitonte do betej, dhe t bhej i pasur prtej imagjinats,
por derisa ia dorzoi shpirtin e tij Zotit, mbeti i shqetsuar dhe i pasu-
ksesshm. Dhe i till ishte, derisa vdiq m 1481, i shndosh, i rrethu-
ar nga mjek ifut dhe persian t paaft pr ta shruar, n moshn
49-vjeare.
Megjithse evropiant ishin friksuar nga humbja e qytetit pr t
cilin kishin br aq pak pr ta ndihmuar dhe aq shum pr ta minuar,
fardo afiniteti q ndjenin ishte nj iluzion. N t vrtet, t krishte-
rt e Evrops Perndimore ishin m t huaj dhe m armiqsor nga Bi-
zanti Ortodoks sesa otomant. Otomant dhe bizantint kishin luftuar
pr mbi njqind vjet, dhe ata gjithashtu kishin jetuar krah pr krah, de-
risa secili kujdesej pr armiqt e tjer. Babai i Mehmetit ishte martuar
me nj princesh bizantino-serbe, q nuk ishte hera e par e as e fund-
it q nj otoman mysliman marton nj t krishtere pr arsye t shtetit.
T dy perandorit ishin lidhur jo vetm me lidhje martesore, por edhe
me ato financiare. Pr shum vite, para Mehmetit, sulltani otoman i
paguante nj tarif vjetore perandorit bizantin, pasi q otomant prefe-
ronin nj Bizant joefektiv sesa nj fuqi rivale n Kostandinopoj q
kontrollonte udhkryqet vitale. M von, n shekullin e XIX, fuqit
evropiane do t bnin t njjta kalkulime rreth otomanve, ndrkaq
perandoria do t mbijetonte jo pr shkak se ishte e fuqishme, por pr
shkak se ishte e dobt.
Lidhjet e Perandoris Osmane me Evropn
Perandoria Otomane zgjati gati pesqind vjet, m shum sesa nj
grusht i dinastive q ka njohur bota. Bizanti dhe Roma para saj, secila
kan mbijetuar m shum se nj mij vjet, por vetm otomant mund
t pohojn se e njjta familje ka sunduar njri pas tjetrit q nga fillimi
e deri n fund. Megjithse mund t ket pasur disa shkrime t favorsh-
me t trungut familjar, ka pasur nj zinxhir t vazhdueshm q shtrih-
ej nga Osmani n shekullin e XIV, e deri te sulltani i fundit, Mehmeti
VI, n dekadn e par t shekullit njzet. Pr krahasim, dinastit evro-
piane rrall kan zgjatur m shum se disa qindra vite dhe zakonisht
kan sunduar nj zon jo m t madhe se nj provinc otomane. N
HISTORIOGRAFI 245
pjesn m t madhe t pes shekujve, megjithat, Perandoria Otomane
ka rrethuar gjith Mesdheun lindor. Q nga fillimi i shekullit t XVI e
deri n fillim t shekullit XX, ajo ka sunduar gjithashtu Afrikn Veri-
ore dhe Egjiptin; Kaukazin midis Detit t Zi dhe atij Kaspik; Ga-
dishullin e Krimes dhe rajonet rrethuese; gjith Lindjen e Mesme nga
Izraeli i sotshm e deri te kufijt e Iranit; dhe Ballkanin, duke pr-
fshir Greqin, Serbin, Kroacin, Bullgarin, Rumanin dhe pjes t
Hungaris s sotme.
N memorien kolektive t Perndimit, shfaqen gjat. M shum
sesa vala e par e pushtimeve arabe, m shum se myslimant e Spa-
njs apo Salahudini e ushtrit e tij, Otomant jan thurur n vetdijen
e Evrops moderne. N kohn kur monarkit e centralizuara t Per-
ndimit dhe Evrops Qendrore po shfaqeshin, ata u prballn me nj
kundrshtar, madhsia, organizimi, pasuria dhe fuqia e t cilit rrgjo-
nte do gj q mund t grumbullohej. Sunduesit e Spanjs, Francs,
Anglis, tokave gjermane, dhe Perandoris s Shenjt Romake mund
t ken menduar veten si titan, por kundr otomanve, ata mezi vle-
rsoheshin si pigme. Duke vepruar n marrveshje, flotat e italianve,
kalorsit e Spanjs e Francs, dhe kmbsort e Hungaris, Polonis,
Austris dhe Prusis arritn t menaxhojn humbjen totale, por deri n
shekullin e XVIII, hija e asaj q e quajtn turqit e pabes mbuloi
madje kthjelltsin e ditve t tyre.
Gradualisht, otomant humbn avantazhin e tyre konkurrues dhe
n fund t shekullit t XVIII, monarkt e Evrops dhe Rusis ndry-
shuan rrjedhn. Edhe ather, perandoria u tkurr, por nuk u shkat-
rrua. Ndryshe nga shum rajone t tjera t globit, pjesa qendrore e
Perandoris Otomane kurr nuk u pushtua apo u sundua nga evropia-
nt. Perandoria u tkurr, por tokat qendrore t Turqis dhe pjes t
mdha t Lindjes s Mesme, duke prfshir Irakun dhe Arabin, mbe-
tn nn sundimin otoman deri n fund t Lufts s Par Botrore.
T afrt n gjendje, otomant dhe evropiant ishin ndar nga nj
humner e gjer kulturore. Religjioni, megjithat, ishte ndoshta linja
m pak e rndsishme ndarse. Otomant ishin udhhequr nga nj fa-
milje turke, origjina e s cils, si kan theksuar shum studiues, ishte
e mbshtjell me paqartsi. Shum pak dihet pr Osmanin, themelue-
sin e dinastis, ashtu si dihet pak pr Romulin e Remin, t part miti-
k t Roms. Pothuajse nuk ka asnj t dhn t shkruar pr otomant
pr shekullin e par t ekzistencs s tyre dhe kundrshtart e tyre t
par - serbt, hungarezt, bizantint, dhe emirt turq n Anadoll, e as
nuk ka shum t dhna t lna pr humbjet q kan psuar nga otoma-
nt.
Gjat kohs, Evropa u b familjare me shtetin Otoman, por deri n
shekullin e XIX, punt e saj t brendshme mbetn t errta. Sulltani
dhe haremi i tij u bn legjendar, por disa perndimor kuptuan sesi
qeverisnin, luftonin apo jetonin otomant. Ambasadort e huaj n Sta-
mboll shkruan kronika pr kryeqytetin perandorak, por ata kishin ko-
ntakte t kufizuara me elitn dhe iu ishin treguar vetm ato aspekte t
jets n pallat q ishin t lejuar ti shihnin. Deri n shekullin e XIX,
kur otomant ishin t detyruar t hapnin m shum shoqrin e tyre
pr shqyrtimin e huaj, u hoq maska, dhe ather, vetm pjesrisht.
Nj rezultat i injorancs ishte imagjinata. N kronika imagjinare,
shpesh banale, perndimort sjellin imazhin e sulltanit t shrbyer n
harem nga femra t gatshme t ruajtura nga eunukt nga Afrika nn-
Sahariane dhe t mbrojtur nga ushtria e skllevrve t marr si robr
derisa ishin t rinj dhe t trajnuar pr jetn e ashpr si lufttar, t cilt
jan t gatshm t vdesin posa urdhron sulltani t marrin frym. N
dhomn e tij t fronit, t rrethuar nga vezir q komplotojn fushatn
e ardhshme kundr Perndimit, sulltani Otoman rri ulur, i mbyllur n
mister. Si monarkt lindor q i ka rivalizuar, ai rrall lejonte vizitort
tia ngulnin syt, q vetm rriste atmosfern e misterit. Perndimort
mbushnin boshllqet n diturin e tyre me frik dhe duke transformu-
ar sulltanin n nj lufttar t shenjt, i vendosur t asgjsoj fuqin e
krishter pr t prmbushur at q kishte nisur Muhamedi a.s. dhe pr
t marr hakun e vots myslimane pr humbjen e Spanjs.
Kjo przierje e gjysm t vrtetave dhe legjendave ushqeu shqet-
simin perndimor. I friksuar, ngurrues dhe admirues kundr dshirs,
sulltani sundoi nj perandori t frikshme n kufijt e Evrops. Megji-
thse turqit ishin vetm nj nga grupet e ndryshme n perandori, fjala
HISTORIOGRAFI 247
turk u b prfaqsim pr t gjitha gjrat otomane, dhe jo pozitive.
Pr anglezt, sikur pr shumicn e evropianve, turk do t thoshte
barbarizm dhe egrsi.
2
N munges t dshmis pr t kundrtn, karikatura ishte marr
si fakt. Madje edhe pasi q Perandoria Otomane u tregua shtet si t
tjert, me fuqit e saj dhe m shum se pjesa e saj e dobsis, imazhi
kurr nuk u zbeh. N fakt, ai vazhdoi n gjith perandorin. Memoria
e lufttarve turq q luftonin n emrin e Zotit mysliman kundr ush-
trive t Krishterimit mbijetoi rnien e otomanve dhe u ngulit n ku-
lturn perndimore. Kur Turqia aplikoi pr antarsim n Unionin
Evropian n fillim t shekullit XXI, zrat francez, gjerman dhe ho-
landez murmuritn jorehatin q Turqia ishte shum e huaj, shum
ndryshe, dhe ndoshta shum myslimane. Megjithse kto shqetsime
ishin aluzione q kishin luftuar otomant pr shekuj dhe n fund ki-
shin fituar, Evropa nuk duhej t lejonte turqit t gzojn frytet e ksaj
fitore t arritur me vshtirsi.
Reputacioni i otomanve ka vuajtur gjithashtu edhe nga lvizjet
nacionaliste q prfshin Ballkanin dhe Lindjen e Afrt n shekujt XIX
dhe XX. S pari, grekt n vitet 1820 dhe pastaj hungarezt, serbt,
bullgart, rumunt, dhe n fund, arabt e Lindjes s Afrt definuan ve-
ten si kombe q ishin pushtuar, brutalizuar, dhe heshtur nga autokratt
otoman. Pr grekt dhe njerzit tjer t Ballkanit, pati nj element
shtes religjioz: myslimant otoman pohuan se kishin shtypur t kri-
shtert. Madje edhe arabt, t cilt morn virusin infektues t nacio-
nalizmit para Lufts s Par Botrore, distancuan veten nga otomant,
megjithse fortesa e tyre kryesore e grindjes ishte m shum etnike
sesa religjioze.
Ktu si kudo tjetr, konflikti kishte marr vmendjen m t ma-
dhe, dhe n Perndim nuanca religjioze ishte theksuar. Pa dyshim,
sundimtart e hershm otoman e konsideronin veten lufttar mysli-
man. Ata e quajtn veten gazi, q n arabisht do t thot sulmues t
2
Roger Crowley, 1453: The Holy War for Constantinople and the Clash of Islam and the
West (New York: Hyperion, 2005), p. 243
shenjt, me qllim q t lidhin veten me shokt e Muhamedit a.s. dhe
dinastit arabe q kishin sunduar pas vdekjes s tij. N lidhjet e tyre
me Perndimin e krishter, otomant nuk ishin asgj tjetr prve pa-
qsor. Posa kishin mposhtur Bizantin e krishter dhe kishin marr ko-
ntrollin e Ballkanit, ata u drejtuan n fortesn e fundit t kryqtarve
frank n ishujt Rodos, Kret dhe Malt, dhe n qytetet prgjat Da-
nubit, duke prfshir Budan, Pestn, dhe mbi t gjitha, Vjenn.
Por, ajo q zakonisht nuk sht vn re dhe sht harruar sht se
titulli gazi ishte vetm nj nga linja e gjat e titujve, t cilt prfshinin
jo vetm Sundimtari i Dy Tokave, por gjithashtu Sundimtari i Dy De-
teve; Sulltani i arabve, persve dhe romakve; Shprndarsi i Kuro-
rave t Sundimtarve t Toks; Sovrani i Detit t Bardh, Detit t Zi,
Rumelis, Anadollit; Zoti i Rumit dhe Karamas, i Dulkadirit dhe Dija-
rbakrit, Azerbejxhanit, Siris, Alepit, Egjiptit, Jerusalemit t Shenjt,
Meks s Nderuar dhe Medins s Shenjt, Xhids, Jemenit, dhe shu-
m tokave t tjera; dhe Vettima e Lufts, dhe Pushtuesi i Bots. Oto-
mant ishin krenar pr fitoret e tyre, krenar pr modelin e tyre si
trashgimtar jo vetm t kalifve t par, por edhe t Cezarit e Rom-
s dhe monarkve persian t antikitetit, krenar q sundonin Evropn
dhe Azin, Jerusalemin dhe qytetet e shenjta t Arabis, dhe krenar
q monarkt e Evrops i friksoheshin dhe i ofendonin. Fakti se oto-
mant ishin gjithashtu mysliman, t cilt kishin korr fitore q riva-
lizoheshin vetm nga ato t kalifve t shekullit VII dhe VIII, ishte
vetm nj nder, por jo i vetmi.
Ajo q sht harruar gjithashtu sht se pr pjesn m t madhe t
atyre pesqind vjetve, otomant ishin indiferent ndaj religjionit t
nnshtetasve t vet. Perandoria, sundohej nga nj numr i vogl i gu-
vernatorve dhe gjykatsve dhe nj ushtri e frikshme n kazerma n
kryeqytetet e do province kryesore. Prve pr sulltanin dhe familjen
e tij, antarsimi n klasn sunduese nuk ishte i bazuar n rac apo
religjion. Ai ishte i bazuar n sistemin e skllavrimit t organizuar t
djemve t rinj. T marr nga fshatrat e tyre, ata u drguan n shkollat
n Stamboll dhe n kryeqytetin perandorak n Adrianopoj, dhe u tra-
jnuan si ushtar apo si burokrat. Ushtart ishin t njohur si jenier
HISTORIOGRAFI 249
dhe shum prej tyre nisn jetn si fshatar t krishter, t cilt u ko-
nvertuan pastaj n Islam. Islami i tyre, megjithat, nuk ishte ortodoks,
por i mbuluar me misticizmin e rendit sufist, t njohur si Bektashi, q
kishte ruajtur shum rite t krishtera.
do vit, korpuset jeniere shprndaheshin n fshatrat e Ballkanit
dhe Kaukazit dhe mblidhnin nj kuot t fmijve. Disa aspekte t
sundimit otoman kishin gjeneruar shum debat dhe dshir t keqe.
N shekullin e XIX, praktika kishte prfunduar n mas t madhe, por
memoria mjaftonte pr t ngritur popujt e Ballkanit kundr sundimta-
rve t tyre. Jeniert ishin robr n kuptimin q t drejtat dhe pasuria
e tyre, prona dhe statusi ishin n tek t sulltanit. Por, n shum aspe-
kte t tjera, ata ishin elit e privilegjuar. Ndryshe nga afrikant e rob-
ruar n Amerik, jeniert ishin klasa sunduese e nj perandorie dhe
gzonin prfitimet shoqruese. Megjithse gjeneratat e mvonshme t
perndimorve dnuan hapur rekrutimin e detyruar, mundsia pr t
pasur djem q do t ngrihen n poste t larta t perandoris nuk shihej
si padrejtsi e rnd nga shum familje. Prve ksaj, n shekujt XV,
XVI dhe XVII, asnj fshatar - qoft i krishter apo mysliman - nuk ki-
shte pritje t demokracis s Jeffersonit. Klasa sunduese otomane
ishte e ashpr dhe josentimentale, por ajo dallonte nga sundimtart e
Evrops vetm n efikasitet. Kur mbretrit e Francs apo Spanjs ki-
shin nevoj pr mbledhjen e nj ushtrie, trupat e tyre gjithashtu hynin
n fshatra dhe dhunshm rekrutonin t rinjt e pranueshm duke mos
krkuar lejen. Rekrutimi i korpuseve t jenierve n Ballkan dhe
Greqi, ishte n at kuptim, jo i ndryshm.
3
Derisa klasa sunduese otomane ishte myslimane, perandoria nuk
ishte, dhe Islami nuk vepronte si zam pr mbajtjen s bashku t pje-
sve t ndryshme t shtetit. Shumica e popullsis s tokave evropiane
q kontrollohej nga otomant ishte e krishter dhe mbeti e till deri n
fund. Madje edhe n rajonet si Egjipti dhe Iraku, ku myslimant ishin
shumic, Islami sunit i klass sunduese otomane ishte dika e ndrysh-
3
Kinross, The Otoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (New York:
Morrow, 1977).
me nga Islami i shum arabve. N prgjithsi, derisa sulltani e
shpallte veten kalif dhe mbrojts t qyteteve t shenjta t Meks dhe
Medins, dukej se ai nuk kujdesej asnj grim pr religjionin e nn-
shtetasve t tij. Nuk pati prpjekje pr konvertimin e t krishterve
dhe ifutve, e as otomant nuk u prpoqn t impononin nj version
t ligjit mysliman. T qenit mysliman nuk kishte asnj garanci pr tra-
jtim m t mir nga guvernatort lokal, dhe t qenit i krishter apo
ifut nuk ishte domosdoshmrisht barr q duhej t kaprcehej.
Derisa otomant luftuan kundr shteteve t krishtera t Evrops,
ata luftuan kundr shahve shiit t Iranit, po me t njjtin intensitet.
N asnj rast propagandimi i Islamit nuk ishte motiv kryesor. Otoma-
nt ishin dinasti e vendosur n zgjerimin dhe prjetsimin e sundimit
t tyre. Sa u prket romakve, mongolve, hanve dhe perandorive t
tjera, pushteti ishte primar, dhe gjithka tjetr ishte sekondare. Religji-
oni ishte mbi t gjitha nj instrument kontrolli. Nse manteli i reli-
gjionit mund t prdorej pr t justifikuar zgjerimin, ather edhe m
mir. Nse toleranca fetare ndihmonte qetsimin e nnshtetasve dhe
ruajtjen e stabiliteti, ather le t jet.
ifutt nn sundimin Otoman
Formula otomane q theksonte bindjen ndaj sulltanit dhe indifere-
ncn ndaj religjionit t nnshtetasve ishte zhvilluar para rnies s
Kostandinopojs, por ajo u b vitale pr suksesin e perandoris vetm
m pas. Duke ln anash religjionin e nnshtetasve, sulltani ishte n
gjendje ti prdorte ata pr rritjen e fuqis s shtetit. Pr shembull, n
prpjekjen e tij pr t rikthyer lavdin e Kostandinopojs, Mehmeti
urdhroi mijra njerz n gjith perandorin t zhvendoseshin. Disa
prej tyre ishin turq dhe mysliman, por shum t tjer nuk ishin. Orto-
dokst grek nga qytetet e Anadollit, me shkathtsit e nevojshme u
urdhruan t lvizin, dhe megjithse iu ishte dhn ndihma dhe iu
ishin garantuar t ardhura dhe pun, atyre nuk iu ishte dhn zgjidhja.
Natyrisht, as ushtart e ushtrive t sulltanit. Dhe as mijra ifut,
shum prej t cilve jetonin n Ballkan. Aftsia e tyre pr t vepruar si
HISTORIOGRAFI 251
ndrmjets midis Mesdheut lindor mysliman dhe Perndimit t krish-
ter do t thoshte ata mund, dhe m von e bn, t luanin rolin krye-
sor n suksesin tregtar dhe ekonomik t shtetit otoman.
Nn bizantint, ifutt ishin toleruar, por rrall ishin pranuar. N
Kostandinopojn e krishter, komuniteti i pasur ifut kryente t njjtin
funksion si ndrmjets ekonomik q kishin kryer n qytete t tjera t
shumta n Mesdhe. Ata prfaqsoheshin n pallatin perandorak nga
udhheqsi i rabinve, i cili ishte lider dhe avokat. N sistemin biza-
ntin, autoriteti i tij ishte i kufizuar. Nn otomant, megjithat, ifutt
fituan m shum autonomi dhe gjat kohs u bn mbshtets aktiv
t sundimit t sulltanit. Pas pushtimit, Mehmeti lejoi kryerabinin, i cili
u kishte shrbyer bizantinve t mbante pozitn e tij. Ky rabin nuk
ishte, si kishin sugjeruar disa, kreu i t gjith ifutve n Perandorin
Otomane, megjithse pozita e udhheqsit t rabinve do t bhej tra-
dit ifute. Fillimisht, ai ishte prgjegjs vetm pr komunitetin ifut
t Kostandinopojs, i cili ishte mjaft i vogl m 1453, por q do t
rritej shpejt n mijra pr shkak t politikave t risistemimit t Meh-
metit.
I prballur me kryeqytetin pak t populluar dhe numrin e pamja-
ftueshm t njerzve t aft pr kryerjen e detyrave t komplikuara,
Mehmeti urdhroi mijra ifut t vinin n Kostandinopoj. Ata ishin
zgjedhur jo pr shkak t besimit t tyre, por pr shkak se ishin grup i
bashkuar q posedonte shkathtsit pr t cilat shteti otoman kishte
shum nevoj. Zhvendosja e detyruar e ifutve nga pjes t ndrysh-
me t Ballkanit dhe Anadollit mund t mos ishte i knaqshm pr ata
q lvizn nga shtpit e tyre, dhe pr kt ka pasur debate t nxehta
midis studiuesve rreth karakterizimit t dekreteve t Mehmetit. Disa
kan krahasuar largimet me masakr dhe persekutime t fundit t she-
kullit t XX. T tjert, duke prfshir poetin ifut t shekullit pes-
mbdhjet Elijah Capsali, kishin pak t thon pr zhvendosjen dhe i
shihnin otomant si nj prmirsim i rndsishm mbi regjimet pe-
rndimore t krishtera n Evrop dhe sundimtart e krishter lindor
t Bizantit. Capsali, n fakt, e mori rnien e Kostandinopojs si nd-
shkim hyjnor kundr atyre q kishin abuzuar ifutt dhe si shenj e
favorit t Zotit pr ata q treguan toleranc.
Shkurtimisht, nuk pati asgj rreth politikave t Mehmetit q dis-
kriminuan ifutt si ifut, apo kundr do kategorie t krishter si t
krishter n vetvete. Burokracia otomane i trajtoi t gjith nnshtetasit
si instrumente t shtetit dhe shrbtor t sulltanit, duke i prdorur dhe
duke i rregulluar ashtu si i prshtatej. N kt kuptim, t gjith qyte-
tart e perandoris u diskriminuan nga sulltani dhe elita sunduese, dhe
kishin disa t drejta t ndara nga ajo q sulltani kishte lejuar. N asnj
pjes t bots n shekullin e XV, situata nuk ishte n mnyr dramati-
ke e ndryshme. Derisa ifutt, t cilt u detyruan t zhvendosen n
kryeqytetin e ri mund t ken vuajtur, vetm disa nga prizmi shum i
veant bashkkohor mund t thuhet se ata kishin vuajtur pr shkak t
religjionit t tyre.
Dhe n fund t shekullit t XV, ifutt e Kostandinopojs lulzu-
an, dhe komunitetet ifute n pjest e tjera t perandoris jetonin jet
t sigurta dhe t begata. Skepticizmi dhe frika gjat viteve t para t
sundimit t Mehmetit i kishin hapur rrugn pranimit dhe pastaj entu-
ziazmit t plot. Derisa ifutt dhe t krishtert duhej t paguanin nj
taks pr kok, kto ishin kompensuar nga prfitimet tatimore q ki-
shin marr pr krijimin e bizneseve s pari n Stamboll dhe pastaj n
qytetet tjera kryesore. ifutt dominonin format primitive t bankave
q ekzistonin, si dhe tregtin me xhevahir, perla dhe satin. Komuniteti
ifut i Egjiptit mbeti i paprekur, dhe kur Egjipti m n fund u pushtua
nga otomant n fillim t shekullit t XVI, ata patn prfitime ekono-
mike. Dhe nj komunitet i huaj i ifutve gjeti shtpin n perandori
dhe u pranua ngrohtsisht, q sht shum n kundrshtim me at q
kishin ln prapa.
M 1492, pas rnies s mbretris myslimane t Granads, monar-
kt triumfues t Spanjs prmbushn ambicien e vjetr t Kishs Ka-
tolike spanjolle dhe urdhruan dbimin e ifutve. Me pak koh pr
tu prgatitur dhe n rrezik pr jett e tyre, mijra persona paketuan
at q mundn dhe u larguan nga vendi. Qytetet e Evrops Perndi-
more i shmangn, ndrkaq Afrika Veriore ishte e ndar n principata
HISTORIOGRAFI 253
t vogla me vitalitet t vogl ekonomik. Por, otomant shpalln se i-
futt e dbuar t Spanjs ishin t mirpritur dhe do t merrnin ndihm
e mbshtetje, duke prfshir transportimin nga Spanja n qendr t
perandoris n ann tjetr t Mesdheut. ifutt u lejuan t vendosen
n Stamboll, por sulltani deklaroi se do t ishte veanrisht i knaqur,
nse ata vendosen n nj nga qytetet m t vjetra n Ballkan, Selanik,
i njohur gjithashtu si Salonica.
Jo t gjith i mbijetuan udhtimit. Nj kronist i heshtur bashkko-
hor thot: Nj pjes e spanjollve t dbuar shkuan jasht Turqis.
Disa prej tyre u hodhn n det dhe u mbytn, por ata q arritn atje
mbreti turk i priti me mirsi, pasi ata ishin mjeshtr. Kta ifut t
shprngulur ndan vullnetshm urtsin dhe diturin me sundimtart e
tyre t rinj, duke prfshir njohurit rreth arteve t lufts. Inxhiniert
dhe mjeshtrit ifut ndihmuan otomant q t avancojn prodhimin e
artileris dhe mjetet e komplikuara t rrethimit, t cilat sulltani i pr-
dori mir kundr evropianve n shekujt XVI dhe XVII. T larguarit e
Spanjs u bn kshtu nj aset i otomanve.
4
Disa nga t dbuarit u vendosn n Stamboll, por pjesa m e ma-
dhe e tyre u vendosn n Selanik. N mes t shekullit t XVI, qyteti
kishte nj popullat t konsiderueshme ifute dhe ishte br nj me-
tropol q mund t qndronte krenar afr Stambollit. ifutt e Selani-
kut ishin vetqeveriss, i prgjigjeshin guvernatorit otoman dhe n
fund sulltanit, por jo kryerabinit n Stamboll. Kjo filloi t ndryshoj
n shekujt e mvonshm, pasi q sulltani u dha m shum autoritet li-
derve fetar n kryeqytetin perandorak, q do t thoshte rritje t ko-
mpetencave jo vetm pr kryerabinin, por edhe pr patrikt t kishave
greke dhe armene. Fillimisht, megjithat, ifutt e Spanjs, t cilt u
vendosn n Selanik, konkurronin jo me ifutt e Stambollit, por me
popullsin e vjetr t ifutve grek, t cilt kishin jetuar n qytet pr
nj mij e pesqind vjet dhe kishin strehuar Shn Palin n udhtimet e
tij n botn Romake pr t prhapur Ungjillin. Kto rivalitete u zbe-
hn, megjithse kurr plotsisht, dhe pas do shekulli q kalonte, ifu-
4
Braude and Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire, p. 117.
tt e Selanikut u bn m t pasur, m t fuqishm dhe m t
rndsishm pr jetn tregtare t perandoris.
Historia e famshme e ifutve t Perandoris Otomane ndryshon
shum nga trajtimi i vllezrve t tyre n Evropn e krishter deri n
mes t shekullit t XVIII dhe natyrisht gjat Holokaustit t shekullit
XX. Mbretrit e Evrops kujdeseshin shum pr religjionin e nn-
shtetasve t tyre dhe bn luftra shkatrruese pr t detyruar besimin
dhe shtypur herezin. Otomant ishin t pamshirshm si pushtues,
por posa arrinin fitoren ushtarake, ata preferonin sistem administrativ
t but dhe t qet.
Kjo toleranc mund t shpjegoj se pse disa t krishter dhe ifut
u konvertuan n Islam gjat shekujve otoman, veanrisht krahasuar
me normat e mhershme t konvertimit n Andaluzi apo n Lindjen e
Afrt, Egjipt dhe Persi pas ardhjes s Islamit n shekullin e shtat.
Prezenca e shteteve t krishtera me rritje t fuqis n Evrops, t cilat
prfaqsonin mundsin, megjithat ndryshe, t nj rendi dhe regjimi
tjetr mund t ket dekurajuar gjithashtu t krishtert nga konvertimi.
Faktort tjer, megjithat, neglizhenca dashamirse e shtetit otoman i
lejoi ifutt, grekt ortodoks, arment, katolikt, koptt, dhe t tjert
t jetojn n paqe e siguri dhe t praktikojn besimet e tyre t pashqe-
tsuar. Ka shum arsye se pse otomant ishin aq t suksesshm dhe aq
elastik, por m e rndsishmja ishte se ata i dhan njerzve mjaft
autonomi pr ti mbajtur t knaqur, besnik dhe jo t interesuar n
ndryshim.
Sulejmani dhe kulmi i perandoris
Shum prej banorve t sotm t Ballkanit do t hedhin posht ka-
rakterizimin e Perandoris Otomane si tolerante dhe relativisht dasha-
mirse. Bullgart, serbt dhe grekt nuk ndjen kurrfar dashurie pr
otomant apo pr turqit, dhe ata e kujtojn perandorin pr brutalitetin
dhe trajtimin e keq ndaj tyre. shtja ktu nuk sht nse otomant
ishin mizor; sikur shumica e fuqive perandorake, ata mund t ishin.
Nuk sht nse guvernatort individual shfrytzuan pushtetin e tyre
HISTORIOGRAFI 255
pr t vjedhur, prdhunuar, dhe prndryshe abuzonin nnshtetasit e
tyre. N trajtimin e tyre t fshatarve t Ballkanit, megjithat, otoma-
nt nuk ishin as m pak e as m shum mizor sesa sunduesit feudal
n Evrop, q ishin ndaj argatve t tyre. Disa guvernator otoman
ishin tiran, t tjert nuk ishin, dhe ata q ishin t prir pr t trhequr
vmendjen. Ka shum kronika t shkruara nga njerzit q i sunduan
otomant q prshkruajn zotrinjt e tyre n mnyr shum t ash-
pr. Disa nga kta theksoj religjionin si linj ndarse, por kjo nuk do
t thot se ishte ashtu. Linja ndarse pr otomant ishte pushteti, kush
e kishte dhe kush nuk e kishte.
Otomant bn at q ishte e prshtatshme. N kushtet e sotme,
ata ishin realist, jo idealist. Sulltant q nga Mehmeti mund t ken
prshkruar veten si lufttar t shenjt kur niseshin kundr armiqve,
por kur kishte t bnte me qeverisje, ata ishin n thelb pragmatik.
Formula e pashqiptuar ishte e bukur dhe elegante: perandoria sundo-
hej nga nj sulltan me pothuajse pushtet t pakufizuar, q i jepte
prgjegjsi vetm Zotit dhe n teori ulemas, t cilt gati gjithmon
miratonin at q dshironte t bnte. Kjo prfshinte martesn me t
krishtera, punsimin e ifutve, dhe lidhjen e aleancave me shtetet ka-
tolike - asnjra prej t cilave nuk ishte n mosprputhje me Islamin
ortodoks si kuptohej ather.
Burokracia otomane, si pasoj, nuk diskrimonte n baza t religji-
onit apo racs. Nga korpuset e jenierve, shrbimi civil e deri te eu-
nukt e pallatit, qeveria drejtohej nga nj koleksion laraman i racave.
Derisa t qenit jenier nuk detyronte konvertimin, shpesh pati m
shum form sesa substanc t Islamit te kmbsoria, t cilt luftonin
n betejat e sulltanit me shum aftsi.
Tartart, serbt, grekt, arabt, berbert, koptt, arment, ifutt,
sunitt, shiitt, druzt, nubiant, sllavt, bullgart, hungarezt, gjeor-
gjiant dhe natyrisht turqit kombinoheshin pr t formuar nj bashkim
t mendur gjuhs, traditash dhe ritesh. Gjykata otomane n Stamboll
dhe administrator t ndryshm provincial u shrbyen gjithashtu ve-
nedikasve, gjenovezve, fiorentinasve dhe romakve, si dhe tregtarve
dhe prkthyesve nga Franca, Austria, Spanja dhe Anglia. Derisa klasa
sunduese adoptoi nocionin e turqizmit n fundit t shekullit t nn-
tmbdhjet nuk pati asgj veanrisht turke rreth shtetit otoman.
Gjithashtu, sulltani e shikonte martesn prmes lenteve t politiks
m shum sesa t racs, religjionit apo dashuris. Bashkshortet dhe
grat pa kurora t haremit vinin nga nj varg i gjer i grupeve etnike
dhe feve t shumta. Qllimi ishte lidhja e grupeve t ndryshme t pe-
randoris me sulltanin, dhe q ai vshtir t flinte vetm me myslima-
ne apo vetm me turke. Kjo, si pasoj, do t thoshte se shumica e
sulltanve - si dhe fmijt e unioneve t tilla - ishin me etni t przier.
Perandoria nuk kishte vetm administrat multikulturore; ajo kishte
sulltan multikulturor.
Realiteti i vet haremit sht n kundrshtim me mitin. Misteret jo-
shse t haremit u bn nj obsesion i perndimorve, t cilt fantazo-
nin rreth netve epshore, grave t vullnetshme, mndafshit t shumt,
shum jastkve dhe eunukve t zinj me vath ari dhe rrip t shpa-
tave. Kjo ndodhi, ndoshta, pasi grat perndimore q hyn n harem
raportuan m von, por kishte m pak seks dhe m shum pirje aji.
Derisa nj qllim i haremit mund t ket qen knaqja e dshirave t
sulltanit, qllimi primar ishte sigurimi se ishte t paktn nj trash-
gimtar mashkull dhe grumbulli i nnave t mundshme reflektonte
diversitetin e perandoris. Kjo ishte, n kt kuptim, nj version i de-
mokracis seksuale, t shkarkuar nga shqetsimet e racs, klass apo
religjionit.
Gatishmria pr t injoruar religjionin, pr tu fokusuar n politi-
kn praktike t definuar nga sundimi i sulltanit m t madh t pera-
ndoris - Sulejmanit. Megjithse ai ishte i njohur si Madhshtori n
Perndim, nofka e tij primare n botn otomane ishte e ndryshme dhe
e dukshme. Pr nnshtetasit e tij, ai ishte Ligjvnsi. Gjat sundimit
t tij q zgjati mbi dyzet vjet, perandoria arriti kulmin. Pushtimet e tij
solln otomant n portat e Vjens n Perndim dhe thell n Persi n
lindje. E gjith Afrika Veriore hyri n kontrollin e tij formal, dhe pri-
ncipata e fundit kryqtare, pron e Hospitalerve n ishullin Rodos, e
cila i kishte rezistuar t gjith sfiduesve pr mbi 200 vjet, u dorzua
pas nj beteje t gjat dhe t guximshme m 1526.
HISTORIOGRAFI 257
Por, derisa Sulejmani udhhoqi ushtrit e tij drejt fitores n pe-
riferi, brthama e perandoris ishte paqsore, e begat dhe stabile. Pas
disa shekujsh luft, otomant arritn t konsolidonin sundimin e tyre.
Dyzet e gjasht vjett e Sulejmanit n pushtet ishin dramatike, por m
pak pr shkak t presionit t jashtm sesa znkave familjare q u kthy-
en n vdekjeprurse, ashtu si ndodhn rndom midis princrve oto-
man. N shumicn e aspekteve t tjera, ajo ishte nj koh e qet dhe
stabile. Sulejmani formalizoi dhe kodifikoi praktikat administrative q
i kishte trashguar nga babai dhe gjyshi i tij, dhe pr gati treqind vjet
pas ksaj, ligjet e tij qeverisn shtetin. Gjat sundimit t tij, t ardhu-
rat rridhnin n arkat n Stamboll; jeniert rekrutonin versionin e tyre
t m t mirve dhe m t zgjuarve; guvernatort provincial ishin d-
rguar nga kryeqyteti pr t sunduar rehatshm n emr t sulltanit;
dhe vetm shaht Safavid t Iranit n lindje dhe Habsburgt e Austris
n perndim ndaluan otomant nga zgjerimi i shtrirjes s tyre nga
Kina e deri te Kanali Anglez.
do maj sht gjithashtu fillim i rnies. Ushtrit e Sulejmanit
arritn fitore t tilla kaq t shpejta kundr hungarezve m 1529 sa q
ishin n gjendje papritmas t avanconin deri n Danub n Vjen. Ush-
tria nuk ishte prgatitur pr rrethim t gjat t qytetit dhe nuk ishte e
pajisur pr dimr. Pas bllokimit disa javsh, Sulejmani, i rehatuar n
nj tend m luksoze se shum pallate t Evrops, vendosi se ishte m
e urt pr tu trhequr sesa shtyrja e jenierve n nj fushat dimro-
re. Marshi drejt Vjens kishte qen aq i leht sa q ai kishte imagjinu-
ar rikthimin pranvern e ardhshme. N vend t ksaj, kjo ishte nj
mundsi e humbur, dhe forcat otomane nuk do t krcnonin m seri-
ozisht qytetin deri n vitin 1683, kur ato dshtuan srish.
Gjat ktyre viteve, diplomatt dhe tregtart evropian patn m
shum kontakte me otomant. Sulejmani ishte figur e madhrishme e
enigmatike, por ai pranoi audiencat, ndrkaq nj numr diplomatsh
shkruan prshtypjet e tyre. Shumica e asaj q than prforcojn ndje-
njn se otomant, me Sulejmanin n krye, ishin plotsisht t huaj dhe
n mnyr brutale efektiv.
Diplomacia e rregullt dhe bashkveprimi i rastit nisi t largoj
mistikn. M 1520, nj i drguar venedikas prshkroi Sulejmanin e ri
si t gjat e t holl, me fytyr t dobt e t madhe. Sulltani dukej
miqsor dhe me humor t mir. Thashethemet thoshin se ai... plqente
leximin, ishte i ditur dhe tregonte gjykim t mir.
5
Ai kishte t njj-
tn hund si shqiponj sikur strgjyshi i tij Mehmeti, dhe nj fytyr
m t ngusht t zbukuruar nga mjekra e rrall otomane e favorizuar
nga familja e tij. Kjo pamje nuk ndryshoi gjat dekadave, megjithse
u b m i zbeht dhe m i verdh me kalimin e viteve. Afr fundit t
jets s tij, sulltani pranoi nj emisar mendjeholl t quajtur Ghiselin
de Busbecq, derisa ishte i ulur n nj divan t ult, jo m shum se
nj pllmb mbi tok dhe i zgjatur me shum mbulesa e jastk t
qndisur me nj pun elegante... Shprehja e tij... ishte asgj tjetr pr-
ve buzqeshjes dhe kishte rreptsi, e cila ndonse e mrzitshme ishte
plot madhshti. Duke lnguar nga gangrena, me vshtirsi mblidhej
dhe i zbeht pr vdekje, Sulejmani vuante nga kombinimi i fuqishm
dhe i dhimbshm i dinjitetit dhe tragjedis.
Ai kishte do arsye pr t qen i piklluar. Pavarsisht fitoreve t
tij, jeta e tij personale ishte e paqndrueshme. Ai kishte thyer rregullin
themelor t klass sunduese otomane dhe ishte martuar me nj nga
skllavet e haremit. Sulltant nuk duhej t dashuronin nnat e fmijve
t tyre, por Sulejmani e bri kt. Ajo, si pasoj, prdori pozicionin e
saj pr t prkrahur djemt e saj dhe ktheu burrin e saj kundr fmij-
ve t grave t tjera. Rezultati ishte vdekje kudo prreth. Sulejmani ur-
dhroi ekzekutimin e dy djemve t tij, dhe jeta e nj tjetri prfundoi n
rrethana t diskutueshme. Kur vdiq gruaja e tij, dy djemt e tij t
mbetur u kthyen kundr njri-tjetrit, dhe kundr tij. Ai ekzekutoi edhe
nj tjetr, s bashku me disa nipr, duke ln vetm Selimin, i cili do
ta pasonte at.
Kto drama jan regjistruar sipas rregullit nga t drguarit evro-
pian n qytet. Ngjashm si perandort romak q kishin kombinuar
aftsin e holl pr t sunduar botn e njohur me dramat e errta dhe
5
Alan Fisher, The Life and Family of Suleyman I.
HISTORIOGRAFI 259
t shtrembruara familjare, Sulejmani dhe trashgimtart e tij patn
jet t udhhequra nga pasioni, intriga, seksi dhe vrasja. Derisa disa
nga kto histori ushqyen imagjinatn evropiane rreth turqve epshara-
k, ajo q na intereson m shum ne sht se religjioni kurr nuk hyri
n ekuacion.
Do t thot: Sulejmani autorizoi ndrtimin e nj xhamie t madhe
n Stamboll, Sulejmanije. Ajo ishte monumenti m i rndsishm my-
sliman n at koh, por mbi gjysma e puntorve dhe mjeshtrve q e
ndrtuan at ishin t krishter. Ve ksaj, sulltani mund t ket besuar
veten t jet shrbtor i devotshm i Zotit, por ashtu si ishte e vrtet
pr klerin n Rom n at koh, nj devocion i till nuk parandalonte
mkatin. Papt Medici dhe Borgia autorizuan vepra arti, patn dash-
nore, dhe u prpoqn t sigurojn mirqenien e shum fmijve t tyre
t paligjshm. Sulltant otoman u solln n mnyr shum t ngjash-
me.
Mungesa e Islamit t ashpr e doktrinar ishte n kontrast t zymt
me rolin e religjionit n Perndim. Sa m shum q i afroheshin oto-
mant Evrops, ata i ofronin shembullin t krishterve perndimor,
t cilt kishin rn n periudhn e gjat t jotolerancs. T lodhur me
korrupsionin e Kishs Katolike, murgu gjerman Martin Luter nisi nj
zinxhir ngjarjesh q shkaktuan Reformimin dhe luftrat disa dekad-
she n Evrop. Luteri e shihte Perandorin Otomane nn Sulejmanin
si nj shembull t tolerancs fetare. Megjithse ai dnonte otomant si
shrbtor t djallit, pr Luterin kjo ishte nj kritik e but krahasu-
ar me at q tha pr Papn dhe ifutt. Luteri shpresonte se nj kish e
reformuar dhe e pastr nj dit mund t rivalizonte modelin otoman.
Disa dekada m von, filozofi francez Jean Bodin, ndonse i bind-
ur n besimin e tij katolik shkroi favorshm pr otomant, Perandori
i madh i turqve me devocionin m t madh se do princ tjetr n bot,
ka nderuar dhe ka vzhguar religjionin, t marr nga strgjyshrit e tij
dhe edhe pse e urren, nuk i duken t habitshme religjionet e t tjerve;
por prkundrazi lejon do njeri t jetoj sipas ndrgjegjes s tij dhe
lejon katr religjione t ndryshme: at t ifutve, t krishterve, t
grekve dhe t muhamedanve. Duke jetuar n luftrat e religjionit
q kishin ndar Evropn n prgjithsi dhe Francn n veanti, Bodin
kishte dshmuar kostot e jotolerancs. Protestantt dhe katolikt e
shikonin njri-tjetrin me prbuzje, sharje dhe i premtonin ndshkim n
kt jet dhe dnim n tjetrn. Perandoria Otomane prfaqsonte nj
alternativ q Bodinit nuk mund ti ndihmonte, por ta admironte.
Islami i otomanve nuk krijoi penges n lidhjen e aleancave me
shtetet e krishtera, dhe Sulejmani u prfshi n politikn e Evrops, jo
vetm si kundrshtar, por edhe si partner strategjik. Evropa ishte vij-
zuar me ndarje, veanrisht midis protestantve dhe katolikve dhe
midis dy familjeve mbretrore, habsburgve dhe valoisve, armiqsia
e t cilve ishte e hidhur dhe e thell. Habsburgt sundonin Spanjn,
dhe nn Charlesin V ata qeverisn edhe tokat qendrore evropiane t
Perandoris s Shenjt Romake. Valoist kontrollonin Francn dhe
paraqitnin sfid pr hegjemonin Habsburge. Nn Francisin I, armiq-
sia midis dy familjeve u b personale. Dy monarkit zhvilluan urrej-
tjen e qndrueshme pr njra-tjetrn, e cila ishte e bazuar m pak n
eksperiencn direkte sesa n synimet e dinastis. Por, kjo nuk e bri
urrejtjen m pak t fort, dhe ajo e shtyri Francisin I t gjykoj armi-
qt e Habsburgve, pavarsisht se kush ishin apo cilin Zot e adhuro-
nin.
Habsburgt kishin m shum territor dhe m shum pasuri (vea-
nrisht duke ditur ardhjen e argjendit nga tokat e reja t Ameriks Ju-
gore), por ata gjithashtu konfrontonin m shum armiq. Jo vetm
Charles V ballafaqoi Francisin, por ai gjithashtu duhej t luftonte me
princrit gjerman protestant, borgjezt rebel holandez, Anglin
gjithnj e m t paparashikueshme, dhe natyrisht, Perandorin Otoma-
ne t paduruar dhe ekspansioniste e udhhequr nga sulltani, i cili tr-
hoqi burime si dukej t pashterueshme pr t pajisur ushtrin e tij.
Duke pushtuar hungarezt, Sulejmani doli ball pr ball me habsbu-
rgt. Duke shikuar nga Parisi, Francisi vendosi n fillim t viteve
1520 q armiku i armikut t tij ishte mik, dhe i ofroi aleanc Sulej-
manit, i cili duke njohur avantazhin strategjik, u pajtua.
Pr pjesn e mbetur t jets s Sulejmanit, francezt dhe otomant
punuan s bashku pr t poshtruar Habsburgt. Aleanca ishte vazh-
HISTORIOGRAFI 261
dimisht ngacmuese pr Charlesin V dhe trashgimtart e tij, por ata
kurr nuk u dorzuan, pjesrisht pr shkak t lidershipit t aft dhe
pjesrisht pr shkak se Evropa Qendrore kurr nuk ishte objektiv pri-
mar pr Sulejmanin. Persia paraqitte krcnim m t drejtprdrejt pr
otomant, ashtu si sulmuesit venedikas q pengonin tregtin n Mes-
dhe. Por, ashtu si ka shkruar nj historian, aleanca franceze ishte
themeli i diplomacis evropiane t otomanve. Sulejmani e dinte se
partneriteti i tij me Francn i mbante habsburgt n defensiv, dhe kjo
i jepte mundsi t ndiqte ambicie t tjera. Ai gjithashtu minoi fuqin e
habsburgve duke przier kazanin brenda Perandoris s Shenjt Ro-
make. Ai kontaktoi princrit protestant dhe u ofroi mbrojtjen e tij,
duke pohuar se protestantt, pasi ishin ngritur kundr idhujtaris s
Kishs Katolike, ishin n rrugn e tyre ngjashm me myslimant e
par, t cilt kishin refuzuar idhujtarin e mekasve.
6
Kto pjes nga jeta e Sulejmanit, mezi i bjn drejtsi sundimit t
tij mbi dyzetvjear, por ato zbulojn se shteti otoman ishte jo m shu-
m, dhe as m pak, i definuar nga besimi ashtu si habsburgt ishin t
definuar nga Krishterimi apo romakt nga fardo kulti pagan q ishte
i prhapur. Islami ishte pjes e besimit qeveriss, por ai ndante hap-
sirn me imperativt e rendit ruajts, propagands s dinastis dhe
gars pr pozit n shtjet e jashtme. Sulltant nganjher prdornin
Islamin si nxitje dhe justifikim pr luft, por i afroheshin trashgimis
s Muhamedit dhe kulturs luftuese pr pushtimeve t para arabe
vetm kur iu prshtatej atyre. Kur dshironin t bnin gjra q mund
t shiheshin si problematike sipas ligjit dhe jurisprudencs islame, ata
e bnin kt pa hezitim, duke ditur se madje n ngjarje jo t ngjashme
si ato q kundrshtonte ulemaja, t tjert do t mbshtesnin gjithka
q bnte sulltani. Shum prej veprimeve t tyre do t kishin ngritur
flamuj t till, nse Islami do t kishte qen forca vitale q mbante
perandorin t bashkuar. Nuk kishte asnj mnyr pr t justifikuar
vllavrasjen dhe rebelimin duke prdorur Kuranin apo hadithin, e as
6
Halil Inalcik, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600.
haremin apo sistemin e eunukve pr t bashkrenduar me ligjin isla-
mik.
Trashgimia otomane gjithashtu na detyron t rikonsiderojm se
ka kemi pr qllim kur themi Islam. Aleancat q Sulejmani i ime-
ntoi me francezt katolik nuk e kan shtyr asknd t pyes vrtetsi-
n e tij si mysliman. Autonomia q Mehmedi ua dha ifutve, grekve
ortodoks dhe armenve nuk paraqitn sfida pr pozitn e tij si besim-
tar i devotshm. Islami, si do religjion tjetr i rndsishm, sht om-
brell q prfshin nj gam t gjer virtytesh dhe nj mori mkatesh.
Dijetart dhe gjykatsit mund t ken ruajtur t drejtn pr t kritikuar
sulltanin, por ata pothuajse kurr nuk e ushtruan at. Sundimtart u
pan si element i domosdoshm pasi frenonin kaosin q pashmang-
shmrisht do t pasonte nse shkatrrohej shteti.
Vdekja e Sulejmanit nuk i largoi menjher otomant si krcnim
pr Evropn. Nj shekull m von, m 1683, nj sulltan tjetr krc-
noi srish Vjenn, dhe njri ishte shum afr marrjes s qytetit. Por,
edhe po t kishte pasur sukses, zor se otomant do t kishin pushtuar
Evropn. Rust u bn nj armik i frikshm, ashtu si francezt dhe an-
glezt. Dhe derisa rivalt e saj u zhvilluan, brenda perandoris, shum
pak ndryshoi. Otomant po humbnin ngadal avantazhin e tyre konku-
rrues. Pas vitit 1683, Evropa nisi t zmbrapsej, dhe u vu ekuilibri. Pr
shekuj, otomant qndruan si monument t ekuilibrit. Pastaj, perando-
ria nisi t coptohej, dhe kur u shkatrrua m n fund n fillim t
shekullit njzet, marrdhniet midis myslimanve, t krishterve dhe
ifutve morn kahe pr t keq.
Pjes e shkputur nga libri Ithtart e librit:
Historia e harruar e Islamit dhe Perndimit.
Prktheu:
Fuad Morina
HISTORIOGRAFI 263
Zachary Karabell
EUROPE AND THE OTTOMAN EMPIRE
(Summary)
After more than one thousand years, the city of Constantinople, the capital
of the greatest Christian empire the world had ever seen, was conquered by a
Muslim army. The very moment sultan Mehmed II, who later became known as
the conqueror, marched in the Aya Sophia Church in the center of
Constantinople, Byzantium ceased to exist as an empire, except in name.

( )
.

. " "

.
A AR RA AB BI IS ST TI IK K
Muzafer Shkodra
ARABISTIKA N REVISTN
DITURIA ISLAME NR. 1-30/31
H Y R J E
Arabistika
1
sht disiplin shkencore, q n gamn e saj prfshin
gjuhn, traditn letrare, kulturore dhe shkencore. Me fjal t tjera ng-
rthen n vete tr at q i takon Bots Arabe dhe historis s asaj bote.
Pranimi i fes islame te shqiptart ktu e 6 shekuj m par ka ndi-
kuar q arabistika, t jet e pranishme n literaturn shqipe - pr rastin
ton n revistn Dituria Islame. Kjo sht e kuptueshme kur dihet
se Kurani Libri i shenjt i myslimanve sht i shpallur n gjuhn
arabe. Thn m thjesht, gjuha arabe si gjuh e Kuranit, ka br q
arabistika te ne t jet e pranishme, q nga mesjeta kur te ne, krahas
fes islame, deprtuan edhe shkrime t tjera nga kjo fush.
Arabistika n form t shkruar me alfabetin shqip me ortografi
latine sht e pranishme q nga koha e Rilindjes Kombtare e ktej.
Nga ajo koh kemi vepra t dijetarve t njohur islam t prkthyera
1
N kt punim kam hulumtuar revistn Dituria Islame nga nr. 1-30/31, dhe kam ma-
rr n shqyrtim temat q kan t bjn me lmin e Arabistiks.
Tema sht punuar nn kujdesin e mentorit akad. Feti Mehdiu, i cili me kshillat, vre-
jtjet dhe sugjerimet e tij bri q kjo tem t jet e ktij niveli.
n gjuhn shqipe. Kto vepra jan kryesisht me karakter fetar t pr-
gatitura pr nevojat e besimtarve mysliman.
Arabistika n Kosov z fill pas Lufts s Dyt Botrore, kur kemi
t botuara disa vepra nga letrsia arabe, si n proz ashtu edhe n po-
ezi, pastaj z fill edhe botimi i veprave t veanta nga fusha e islamo-
logjis
2
.
Revista Dituria Islame si organ i Kryesis s Bashksis Islame
t Kosovs, fillon t dal n qershor t vitit 1986. sht revist fetare,
shkencore e kulturore. N fillim ka dal n do tre muaj, ndrsa nga
viti 1990 del do muaj.
Revista Dituria Islame boton tema nga tefsiri, hadithi, akaidi, fi-
khu, historia e qytetrimi islam, por ktu kemi gjetur edhe tema nga
fusha e gjuhsis dhe letrsis arabe.
Ndrkaq objekt i punimit t diploms sime sht q t evidencoj
far sht botuar nga arabistika n revistn Dituria Islame, nr. 1-
30/31.:
Punimet e publikuara n Dituria Islame q kan t bjn me ara-
bistikn i kemi ndar n kto grupe:
- punime t autorve arab q jan prkthyer nga arabishtja;
- punime t autorve arab, q jan t prkthyera nga gjuh t tjera re-
spektivisht nga gjuha serbe (boshnjake);
- punime t autorve shqiptar, q kan t bjn me gjuhn, letrsin
dhe kulturn arabe;
- informata nga bota islame, q kan t bjn me ndonj ngjarje nga
Bota Islame.
Renditjen e kemi br sipas ABC, ndrsa n punn ton kemi pr-
dorur sistemin e bibliografis. Fillimisht kemi dhn mbiemrin, pastaj
emrin e autorit, pastaj kemi dhn titullin e tems, emrin e prkthye-
sit, numrin e revists dhe numrin e faqes. Prve ktyre t dhnave,
kemi br edhe komente t shkurtra pr temat, t cilat na jan dukur
se jan m me interes pr opinionin hulumtues.
2
M gjersisht shih: R. Shkodra & A. Pireva, Bibliografi e botimeve islame n gjuhn
shqipe n Kosov 1957-1997, Prishtin 1998.
ARABISTIK 267
Arabistika n revistn Dituria Islame nr. 1-30/31
A.: Shkaku dhe arsyeja q sht br farz namazi (Salati); Dituria
Islame nr. 6, fq. 22-23. Hutbe (predikim) kushtuar namazit, sht e
stilit dhe e autorit t njjt nga hutbeja e nr. 4.)
A.: Namazi (Salati); Dituria Islame nr. 4-5, fq. 31-32. Hutbe (predi-
kim) kushtuar namazit. Hutbes i paraprin ajeti i 238 i sures Al-
Bakara, t cilin e ka sjell edhe n origjinal, por nuk sht dhn
emri i autorit t ktij kontributi. N fund sht vetm shkronja A.
A.S.A.: 'na prkujton mevludi-si ta shnojm at?; Dituria Islame
nr. 1, fq. 13-14. Trajtes kushtuar shnimit t datlindjes s Mu-
hammedit a.s., q fillon me nj hadith t Pejgamberit a.s. ku thu-
het: N Mek e njoh gurin q m ka prshndetur..., dhe n fund
kemi vetm inicialet A.S.A., q pr lexuesin mund t jet autor i
ktij kontributi.
A.S.A.: Hyrje (ose drejt devotshmris); Dituria Islame nr. 3, fq. 13-
16. Trajtes kushtuar devotshmris, tem nga etika islame-Ahla-
ku, dhe n fund kemi vetm inicialet A.S.A., q pr lexuesin mund
t jet autor i ktij kontributi.
ABDUL-LATIF; dr. Sejjid: A ka qen, vrtet, Muhammedi a.s. ana-
lfabet; Prktheu: N. Ibrahimi; Dituria Islame nr. 27, fq. 11-14.
Shnim kushtuar dilems a ka qen Pejgamberi analfabet. Autori
trajtesn e nis me domethnien e Ummijjun q sht prkthyer
si analfabet, por autori nuk pranon kt interpretim. Duke u mb-
shtetur n ajetet Kuranore 3-5 t sures Alek: Lexo (mso) dhe
lartsoje Zotin tnd, i cili i msoi (ta prdorin) lapsin. E msoi
njeriun n at ka nuk dinte, pastaj merr shembull edhe ajetet 2-3
t sures El-Benijjeh: I drguari i Allahut, i cili lexon prej faqe-
ve t pastra, t cilat mbajn shkrime t vrtetat. Autori, duke u
mbshtetur n kto ajete dhe t tjera si dhe n hadithet e Pejga-
mberit, n shkrimin e tij, q sht nj punim polemizues me kome-
ntatort tradicional t Kuranit, ndr t tjerat thot Pejgamberi
a.s., msues i njerzis msonte se t gjith besimtart jan t
obliguar t arrijn dituri, si meshkuj ashtu edhe femra, e at mund
ta bnin vetm nprmjet pends. Autori n vazhdim flet pr r-
ndsin q i ka kushtuar Pejgamberi a.s. dituris, si dhe ngre disa
teori pr mundsin e msimit t shkrim-leximit nga pejgamberi
gjat fmijris s tij.
ABDUL-VAHID; Dr. Mustafa: Qndrimi i myslimanit ndaj Allahut
xh.sh.; Prktheu dhe prshtati: Avni Aliu; Dituria Islame, nr. 12,
fq. 23-27. Trajtes nga Apologjetika islame-Akaidi, q i kushtohet
nevojs s njeriut respektivisht myslimanit pr besimin n Allahun
xh.sh.
ABDUL-VAHID; Dr. Mustafa: Besimi n caktimin e Allahut; Pr-
ktheu dhe prshtati: Avni Aliu; Dituria Islame nr. 10-11, fq. 5-13.
Trajtes nga Apologjetika islame-Akaidi, q i kushtohet besimit,
autori trajton n mnyr analitike nj nga kushtet themelore t fes
islame caktimin e Allahut (Kada e Kader).
ASHURE; Abdul-Latif: Mjalta
3
shruese apo jo?; Nga arabishtja e
shqiproi: Ridvan Kurtishi; Dituria Islame nr. 12, fq. 30-34. Sh-
nim kushtuar vetive shruese q ka mjalti. Shnimi fillon me rolin
e njeriut q i ka dhn Krijuesi n Tok, pr t vazhduar me nj
vshtrim t shkruar q i bhet mjaltit gjat shekujve, ku vihen n
pah elementet pozitive t mjaltit n ruajtjen e vitalitetit t njeriut.
Pr kt sillen shembuj nga jeta e Pitagors, si dhe kshilla e Ibni
Sina-it.
ASHURE; Abdu l-Latif: Mjalta shruese apo jo? (2); Shqiproi:
Ridvan Kurtishi; Dituria Islame nr. 13-14, fq. 20-23. Shnim ku-
shtuar vetive shruese q ka mjalti (vazhdimi i dyt), ku n mny-
r t shkoqitur jan dhn vetit shruese t mjaltit, si: Prdorimi i
mjaltit n shrimin e plagve; Mjalti dhe smundjet e sistemit t
tretjes, shrimi i flams nga mjalti, mjalti dhe smundjet e zemrs
dhe gjakut, mjalti dhe smundjet e lukthit dhe t zorrve; ndikimi i
mjaltit te mushkrit; prdorimi i mjaltit n shrimin e sistemit
nervor; prdorimi i mjaltit n shrimin e syve; prdorimi i mjaltit
3
Sipas drejtshkrimit duhet t jet Mjalti
ARABISTIK 269
n shrimin e smundjeve t gojs dhe dhmbve, shrimi i reu-
ms; helmi i blets dhe shrimi i Aidsit.
AZIZU-S-SAMED; U.: Pozita e femrs n islam dhe n krishteri-
zm; Prktheu: Nexhat Ibrahimi; Dituria Islame nr. 24, fq. 37.
Trajtes q i kushtohet pozits s femrs n dy fet: islamit dhe
krishterimit. Trajtesa nis me pozitn e femrs n fen krishtere q
nga koha e Shn Palit, pr t vazhduar me pozitn q i ka dhn
feja islame.
BAJGORA; Sabri: Fjala e hfz. Sabri Koit n Kongresin Islamik -
Kajro; Dituria Islame nr. 26, fq. 64. Shnim pr paraqitjen e Hfz.
Sabri Koit n Konferencn e Prgjithshme Islame n Kajro.
BAJRAMI; Mustaf: Koment gjurmve t nj kongresi; Dituria Isla-
me nr. 10-11, fq. 38-39. Informat nga Kajroja.
BAJRAMI; Mustaf: Letr nga Egjipti - El-Az'hari ndr universite-
tet e para n bot; Dituria Islame nr. 3, fq. 28. Informat nga stu-
dentt shqiptar n Kajro.
BAJRAMI; Mustaf: Nga bota islame; Dituria Islame nr. 3, fq. 29.
Prmbledhje informatash nga Bota Islame.
BAJRAMI; Mustaf: U mbajt kongresi VI me radh i Da'ves islame;
Dituria Islame nr. 10-11, fq. 36-37. Informat nga Kajroja.
DIJAB; Sami: Sikur t kisha bashkjetuar me ty o pejgamber i Zotit;
Dituria Islame nr. 30-31, fq. 40. Shnim kushtuar dashuris ndaj
pejgamberit. Shnimi nis me nj falje q autori i krkon Ebul Ka-
sim (Muahmedit a.s): ...nse i tejkaloj mundsit e dshirave t
mia n datlindjen tnde!
Dr. L.M.: Kur mendja krkon t vrtetn (Prktheu: Ajni Sinani); Di-
turia Islame nr. 4-5, fq. 34. Shnim i shkurt kushtuar rndsis q
ka njeriu pr fen.
E.O.: Universiteti i Kajros; Dituria Islame nr. 19, fq. 42. Shnim ku-
shtuar Universitetit t Kajros, ky shnim sht prgatitur nga Elez
Osmani.
EBDUL-VAHID; Dr. Mustafa: Prmende shpesh Allahun dhe kr-
koi falje; Prktheu dhe prshtati: Avni Aliu; Dituria Islame nr. 15-
16, fq. 26-29. Trajtes nga Apologjetika islame-Akaidi, q i ku-
shtohet adhurimit t Allahut, dhe nevojs q ka besimtari pr
pendim.
ED-DIVANI; Dr. Mustafa: Momentet e fundit t jets s Pejgamberit
a.s; Dituria Islame nr. 30-31, fq. 40-41. Shnim nga historia isla-
me q u kushtohet momenteve t fundit t jets s Pejgamberit a.s.
BEHXHED; Ahmed: A mund t shihet All-llahu?; Prktheu: Resul
Rexhepi; Dituria Islame nr. 24, fq. 17-19. Trajtes didaktike, nis
me nj parafrazim t stilit letrar, pr t vazhduar me argumente
nga Kurani, pastaj tregime didaktike nga jeta e pejgamberve,
dhe mendime t dijetarve t shquar islam.
EL GAZALI; Ebu Hamid: Njohja e ksaj bote; E prgatiti: Nexhat
Ibrahimi; Dituria Islame nr. 13-14, fq. 10-11. Trajtes nga fusha e
Apologjetiks islame-Akaidit, q i kushtohet nevojs s njohs s
ksaj bote - dynjas, sipas parimeve islame.
EL GAZALI; Ebu Hamid: Njohja e vetvetes; Prktheu dhe prshtati:
Nexhat Ibrahimi; Dituria Islame nr. 12, fq. 27-29. Trajtes nga fu-
sha e etiks islame-Ahlakut, ku spikatn tiparet e nj besimtari t
sinqert. Shnimi nis me shkoqitjen e hadithit t Pejgamberit: Ai
q e njeh veten e njeh edhe Perndin.
EL GAZALI; Muhammed: Ejjuhel-Veled (o djalosh); Prktheu:
Miftar Ajdini; Dituria Islame nr. 1, fq. 18-20. Trajtes nga fusha e
etiks-Ahlakut, sht proz e Gazali-ut dhe ka karakter didaktik e
moralizues, ku ngjarja sht vendosur te nj djalosh i vogl.
EL GAZALI; Muhammed: Ejjuhel - Veled (2); Prktheu nga "Prepo-
rod"-i: Miftar Ajdini; Dituria Islame nr. 2, fq. 21-25. Trajtes nga
fusha e etiks-Ahlakut, sht proz e Gazali-ut ka karakter dida-
ktik e moralizues, ngjarja sht vendosur te nj djalosh i vogl.
EL KARDAVI; Jusuf: Pijet alkoolike; Prktheu e prshtati: Ebu
Muamer; Dituria Islame nr. 6, fq. 19-21. Trajtes nga lnda e Juri-
sprudencs Islame - Fikhut. sht qasje e fikhut pr ndalesn e pi-
jeve alkoolike.
EL-AMMARI; Abdulkadir Ibni Muhammed: A patn dobi myslima-
nt nga jeta profetike e Muhammedit a.s.?; Prktheu nga arabi-
shtja: Bajrush Ahmeti; Dituria Islame nr. 7, fq. 24-25. Vshtrim
ARABISTIK 271
historik q i kushtohet ndikimit t profetit Muhammed pr dije,
arsimim e prparim te myslimant. Ktu autori prmend rezultatet
e arritura nga shkenctart e njohur mysliman si Ibni Hathemi,
Ibni Nefisi, Biruni, Rraziu, Ibni Sina-i etj.
EL-AMMARI; Abdul-Kadir Ibni Muhammed: A patn dobi myslima-
nt nga jeta profetike e Muhammedit a.s.? (2); Prktheu nga ara-
bishtja Bajrush Ahmeti; Dituria Islame nr. 10-11, fq. 20-24.
Vshtrim historik, q i kushtohet ndikimit t profetit Muhammed
pr dije, arsimim e prparim te myslimant. Ktu autori ka trajtuar
ofrimin e mbrojtjen q i dhan medinasit Pejgamberit, rndsin e
hixhretit, marrdhniet e myslimanve me t tjert etj.
EL-BEHIJJ; Dr. Muhammed: Si ta shnojm ditlindjen e Pejgambe-
rit a.s.?; Prktheu nga boshnjakishta: Muhidin Ahmeti; Dituria
Islame nr. 30-31, fq. 13. Nj shnim i shkurtr se si duhet shnuar
datlindjen e Pejgamberit a.s..
EL-MEWDUDI; Ebu-l-Ala: Misioni i pejgamberis (Prktheu: N.
Ibrahimi); Dituria Islame nr. 6, fq. 12-15. Nj vshtrim i gjat ku-
shtuar misionit t pejgamberis, q sht botuar n katr vazhdi-
me. Ky vshtrim nga dijetari i njohur Mewdudi v n pah nevojn
e njerzimit pr pejgamber, ku n mnyr t shkoqitur i bazuar n
ajete e hadithe, argumenton misionin e Pejgamberit n transmeti-
min e Fjals Hyjnore te njeriu. N fillim t ktij vshtrimi autori
shkruan pr domosdoshmrin e misionit t pejgamberve.
MEWDUDI; Ebu-l-A'la: Misioni i pejgamberis (2); Prktheu: N.
Ibrahimi; Dituria Islame nr. 7, fq. 25-29. Trajtes nga Apolo-
gjetika -Akaidi.
EL-MEWDUDI; Ebu-l-A'la: Misioni i pejgamberis (3); Prktheu:
Nexhatudin Ibrahimi; Dituria Islame nr. 10-11, fq. 15-20. Trajtes
nga Apologjetika - Akaidi.
EL-MEWDUDI; Ebu-l-A'la: Misioni i pejgamberis (4); Prktheu: N.
Ibrahimi; Dituria Islame nr. 12, fq. 18-23. Trajtes nga Apologje-
tika -Akaidi.
EL-MEWDUDI; Ebu-l-Ala: Premisat themelore pr t kuptuarit e
Kur'anit; Prktheu nga s.k.: Nexhatudin Rahimi; Dituria Islame
nr. 4-5, fq. 22-23. Trajtes nga Apologjetika - Akaidi. Trajtes nga
Apologjetika - Akaidi, n kt shkrim sht jeta vepra dhe mendi-
mi i Ebu-L-Ala El-Mewdudi-s. Shnimi nis me sqarimin dhe
jepet pr lexuesit se qllimi i ksaj persiatje sht q lexuesve tu
prezantohen njohuri pr Mewdudi-un udhheqsin fetar indo-paki-
stanez dhe pa mdyshje (sic) mendimtarin m t begatshm dhe
m autoritativ islam n shekullin XX. N pes vazhdime sht bo-
tuar studimi i Mewdudi-ut q u kushtohet premisave themelore pr
t kuptuar Kuranin.
EL-MEWDUDI; Ebu-l-Ala: Premisat themelore pr t kuptuarit e
Kur'anit (2); Prktheu nga s.k.: Nexhatudin ibrahimi; Dituria Isla-
me nr. 6, fq. 16-19. Trajtes nga Apologjetika Akaidi vazhdimi i
dyt.
EL-MEWDUDI; Ebu-l-A'la: Premisat themelore pr t kuptuarit e
Kur'anit (3) (Prktheu: N. Ibrahimi); Dituria Islame nr. 7, fq. 17-
21. Trajtes nga Apologjetika Akaidi.
Kur'anit (4); Prktheu: N. Ibrahimi; Dituria Islame nr. 10-11, fq.
13-15. Trajtes nga Apologjetika Akaidi.
Kur'anit (5); Prktheu: N. Ibrahimi; Dituria Islame nr. 12, fq. 17-
18. Trajtes nga Apologjetika Akaidi.
ERR-RRUKBAN...; Abdullah El-Alij: Dmet shndetsore nga
duhani; Dituria Islame nr. 25, fq. 34-35. Trajtes nga lnda e mje-
ksis q i kushtohet dmit q shkakton duhani, ku prpos n
aspektin shkencor e mjeksor, pirja e duhanit trajtohet edhe sipas
Sheriatit islam.
ESH-SHA'RAVI; M.M: El Fetava; nga arabishtja prktheu e pr-
shtati: Resul Rexhepi; Dituria Islame nr. 3, fq. 11-12. Shnim ku
jan botuar disa prgjigje - fetva t dijetarit t njohur egjiptian
Sharavi, q jan botuar n shtypin e Egjiptit. Prgjigjet e Sharaviut
jan przgjedhur edhe me aktualitetin te ne, ktu jan botuar fetva
q ka dhn Sharaviu pr mkatet e vogla, pr pendimin, dnimin
me burgim, Ditn e Ahiretit etj.
ARABISTIK 273
ET-TAHAVI; Ebu Xha'fer: Akaidi i Tahavis; Prktheu: Ajni Sinani;
Dituria Islame nr. 4-5, fq. 19-22. Trajtes nga Apologjetika -
Akaidi. Vshtrim analitik pr akaidin e Tahavi-ut.
ET-TENUBI; Salaha Ahmed: Misioni i Muhammedit a.s. - feja e t
gjith pejgamberve; prktheu nga arabishtja: Q. Morina; Dituria
Islame nr. 30-31, fq. 15. Trajtes kushtuar misionit t Pejgamberit,
ku sht trajtuar Njsimi i shpalljes; T gjith jan mysliman;
Feja sht nj.
HAMIDULLAH; Muhammed: Prse e studiojm Muhammedin
(a.s.)?; Prktheu: Nexhat Ibrahimi; Dituria Islame nr. 1, fq. 12-13.
Shnim kushtuar shkaqeve q duhet studiuar Muhammedin a.s.,.
pr arsyet q duhet studiuar jetn e Pejgamberit, pr se autori ndr
t tjerat, thot Nuk mund t jet mysliman ai, i cili nuk e ndjek
shembullin e udhheqsit t tij. Autori n vazhdim jep 8 arsye
pr t njohur e ditur jetn e Pejgamberit.
HAMITI; Mr. Abdullah: Pasqyr e krijimtaris letrare shqipe me
alfabet arab n Kosov; Dituria Islame nr. 18, fq. 22-24. Studim
kushtuar krijimtaris letrare shqipe t krijuar nga shkrimtart shqi-
ptar me alfabet arab n Kosov. N kt studim jan prfshir
kontributet letrare t Tahir Boshnjakut nga Gjakova, Dervish
Hasanit nga Krusha e Vogl, mulla Beqirit nga Drenica, Shejh
Eminit nga Gjakova, Shejh Junuzit nga Suhadolli etj. Studimi
sht i pajisur me aparatur shkencore.
HART; M.: Muhammedi i drguari i All-llahut; Prktheu nga
arabishtja: Melaim Shehu; Dituria Islame nr. 30-31, fq. 18. Trajte-
s kushtuar misionit - pejgamberllkut t Muhammedit a.s. sipas
studiuesit amerikan M. Hart.
Intervista (me prof. Ahmed Hajdush-in), (Intervistuan: Elez Osma-
ni, Qemajl Morina); Dituria Islame nr. 17, fq. 22-23. Intervist me
prof Ahmed Hajdushin, profesor i kritiks letrare n Universitetin
Tizi-Uzul n Algjeri.
ISMAILI; imam Vehbi: Ebu Hamid el Gazali-u (1058-1111); E
prshtati pr botim: N. Ibrahimi; Dituria Islame nr. 19, fq. 16-17.
Shnim biografik kushtuar filozofit t njohur islam, Ebu Hamid
El-Gazali.
JUNUS; Muhammed: Shqyrtimi shkencor i ajeteve t Kur'anit mbi
ekzistencn; Prktheu nga arabishtja: Arif Emini; Dituria Islame
nr. 26, fq. 62. Trajtes pr t dhnat shkencore lidhur me ekziste-
ncn e qenies njerzore bazuar n ajetet Kuranore.
LAMALLARI; M. & YMERI; A., SYLA; M.: Festa e "Fitr-Bajra-
mit" n mesin e studentve shqiptar dhe boshnjak (Letr nga
Kajro); Dituria Islame nr. 25, fq. 28-29. Reportazh nga Kajro, pr
manifestimin e fests s Fitr-Bajramit, n mesin e studentve
shqiptar e boshnjak.
MAHMUD; Dr. M.: All-llahu; Prkthimin dhe shnimet: Nexhat
Ibrahimi; Dituria Islame nr. 4-5, fq. 7-10. Trajtes doktrinare nga
fusha e Apologjetiks - Akaidit.
MAHMUD; Dr. Mustafa: Islamizmi nuk njeh ndrmjetsim; Pr-
ktheu: Rexhep Luma, Dituria Islame nr. 1, fq. 9-11. Trajtes do-
ktrinare nga fusha e Apologjetiks Akaidit.
MORINA; Mr. Qemajl: Disa t dhna arkivore mbi shqiptart n
arkivin kombtar t Egjiptit n Kajro; Dituria Islame nr. 18, fq.
47. Shkrim informativ q zbardh t dhnat pr lndn arkivore, q
ka t bj me shqiptart e q ruhet n Arkivin Kombtar t Egji-
ptit.
MORINA; Mr. Qemajl: shtja shqiptare n shtypin arab (3); Ditu-
ria Islame nr. 28, fq. 43-44. Shnim kushtuar shtjes shqiptare n
shtypin arab, respektivisht Lidhjes s Prizrenit n shtypin egji-
ptian. Ktu paraqitet qndrimi i Turqis ndaj Lidhjes s Prizrenit.
ria Islame nr. 29, fq. 36-38. Shnim kushtuar shtjes shqiptare n
shtypin arab, respektivisht Lidhjes s Prizrenit n shtypin egjipti-
an. Ktu paraqitet qndrimi i Lidhjes s Prizrenit n mbrojtjen e
trojeve shqiptare n veriun e Malit t Zi.
ria Islame nr. 30-31, fq. 61-66. Shnim kushtuar shtjes shqiptare
ARABISTIK 275
n shtypin arab, respektivisht Lidhjes s Prizrenit n shtypin egji-
ptian. Ktu paraqitet mbrojtja e Hotit e Gruds nga shqiptart.
MORINA; Mr. Qemajl: shtja shqiptare n shtypin arab; Dituria
Islame nr. 27, fq. 39-42. Shnim kushtuar shtjes shqiptare n
shtypin arab, respektivisht Lidhjes s Prizrenit n shtypin egjipti-
an, ku paraqitet aktiviteti i Lidhjes s Prizrenit n gazetn El-Va-
kie etj.
MORINA; Qemajl: Nj fole e shuar e kulturs shqiptare n Egjipt;
Dituria Islame nr. 15-16, fq. 24. Shnim kushtuar teqes bektashi-
ane shqiptare n Kajro, ku vihet n pah roli i teqes n ruajtjen e
ndjenjave t kolonis shqiptare n Egjipt.
NAHI; Nexhat H. prof.: Kuvajti - vend i "arit t lngt"; Dituria Isla-
me nr. 20, fq. 36-37. Shkrim nga fusha e gjeografis, q i kushto-
het Kuvajtit.
NAHI; Nexhat H., prof.: Arabia Saudite - djepi i islamizmit; Dituria
Islame nr. 24, fq. 48-49. Shkrim nga fusha e gjeografis, q i ku-
shtohet Mbretris s Arabis Saudite, ku jepen t dhna gjeograf-
ike, historike dhe statistika pr zhvillimin e ekonomis e industris
s Arabis Saudite.
NAHI; Nexhat H., prof.: Iraku shtet arab n trollin e Mesopotamis
s lasht; Dituria Islame nr. 21, fq. 36-38. Trajtes nga gjeogra-
fia, kushtuar Irakut, shkrimi fillon me domethnien e emrit t
shtetit, pastaj n vazhdim jepen t dhna t tjera statistikore, eko-
nomike, demografike, si dhe t dhnat gjeografike pr Irakun.
NAHI; Nexhat H., prof.: Jordania - shtet i Lindjes s Afrme; Ditu-
ria Islame nr. 26, fq. 44-45. Shkrim nga fusha e gjeografis, q i
kushtohet Mbretris s Jordanis, ku jepen t dhna gjeografike,
historike dhe statistika pr zhvillimin e ekonomis e industris s
Jordanis.
NAHI; Nexhat H., prof: Siria - shtet mesdhetar n Lindjen e Afrme;
Dituria Islame nr. 28, fq. 36-38. Shkrim nga fusha e gjeografis,
q i kushtohet Siris.
NEBI; Malik Ibn: Vlera sociologjike e ides s Kur'anit; Prktheu:
I.L.; Dituria Islame nr. 3, fq. 25-26. Shnim q v n pah vlerat
dhe qasjen sociologjike t Kuranit.
OSMANI; Elez: Intervist me Tahir Kukajn; Dituria Islame nr. 22-
23, fq. 47-48. Intervist me Tahir Kukajn bashkpuntor n Radio
Kajro, n kt intervist Tahir Kukaj flet pr punn q bhet n
Radio Kajro n programin n gjuhn shqipe.
OSMANI; Elez: Lashtsia e kulturs; Dituria Islame nr. 18, fq. 35-
36. Shnim kushtuar kryeqytetit t Egjiptit Kajros, ku vend t
posam z edhe Universiteti Al-Azhar.
OSMANI; Elez: Nili - lum jete; Dituria Islame nr. 17, fq. 18-20.
Shnim kushtuar lumit Nil.
POLISI; Mehdi: Adaptimet fonetike t arabizmave n gjuhn shqipe;
Dituria Islame nr. 19, fq. 33-35. Studim nga fusha e gjuhsis, ku
autori v n pah me nj qasje serioze pr adaptimet fonetike t
arabizmave n leksikun e gjuhs shqipe. Autori ka vn n pah
huazimet e arabizmave dhe adaptimet q kan psuar n gjuhn
shqipe, studimi sht i nj rndsie t veant.
POLISI; Mr. Mehdi: Adaptimet fonteike t arabizmave n gjuhn
shqipe (2); Dituria Islame nr. 20, fq. 39-41. Studim nga fusha e
gjuhsis, ku autori v n pah me nj qasje serioze pr adaptimet
fonetike t arabizmave n leksikun e gjuhs shqipe. Autori ka v-
n n pah huazimet e arabizmave dhe adaptimet q kan psuar n
gjuhn shqipe, studimi sht i nj rndsie t veant.
POLISI; Mr. Mehdi: Adaptimet fonetike t arabizmave n gjuhn
shqipe (3); Dituria Islame nr. 21, fq. 34-35
SABUNI; Muhammed Ali: Njohuri lidhur me Kur'anin (2), Prktheu
dhe prshtati: Sh. A.; Dituria Islame nr. 2, fq. 8-11. Trajtes ku-
shtuar Kuranit, punimi sht prkthyer nga H. Sherif Ahmeti.
SABUNI; Muhammed Ali: Njohuri lidhur me Kur'anin; Prktheu
dhe prshtati: Sh. Ahmeti; Dituria Islame nr. 1, fq. 4-6. Trajtes
kushtuar Kuranit, punimi sht prkthyer nga H. Sherif Ahmeti.
SAHRIJ; Muhammed: Testamenti i dshmorit (shehidit) sahrij; E
shqiproi Sylejman erkezi; Dituria Islame nr. 18, fq. 11. Shnim
ARABISTIK 277
doktrinar q i kushtohet shehidit, ku sht vn n pah roli q ka
shehidi n fen islame.
SHARAVI; Muhammed Muteveli: Shpjegim i domethnieve t ajete-
ve t Kur'anit rreth Isait a.s.; Prktheu: Sherif Ahmeti; Dituria
Islame nr. 15-16, fq. 11-14. Trajtes nga fusha e Tefsirit, ku shpje-
gohen e komentohen ajetet pr Isain a.s..
SHEHU; Melaim: Muhammedi a.s. pr diturin; Dituria Islame nr.
2, fq. 25. Shnim q v n pah qndrimin e Muhammedit a.s. pr
diturin. N kt punim jan shkoqitur hadithe t Pejgamberit pr
diturin.
TAXHEDIN; Abdurrahman: Hixhreti; Prktheu: Q.M.; Dituria Isla-
me nr. 27, fq. 15-17. Trajtes nga historia islame q i kushtohet
ngjarjes s Hixhretit, si ngjarje me t cilin fillon njsimi i epoks
s myslimanve. Trajtesa ka karakter historik dhe fetar.
THAI; Mr. Hamdi: Gjenialiteti i dijetarit arab Ibni Haldunit (2);
Dituria Islame nr. 6, fq. 23-25. Trajtes kushtuar dijetarit t njohur
arab Ibn Haldunit e shoqruar me nj vshtrim pr diapazonin e
njohurive t tij n fushn e filozofis po edhe n fushat tjera.
THAI; Mr. Hamdi: Gjenialiteti i dijetarit arab Ibni Haldunit (3);
Dituria Islame nr. 7, fq. 21-24. Trajtes kushtuar dijetarit t njohur
arab Ibn Haldunit, shoqruar me nj vshtrim pr diapazonin e
THAI; Mr. Hamdi: Gjenialiteti i dijetarit arab Ibni Haldunit; Ditu-
ria Islame nr. 4-5, fq. 26-29. Trajtes kushtuar dijetarit t njohur
arab Ibn Haldunit, shoqruar me nj vshtrim pr diapazonin e
*** Alkooli (vjersh - prktheu: Melaim Shehu); Dituria Islame nr. 1,
fq. 30. Poezi e prkthyer q ka si tematik dmin e alkoolit.
*** Bised e huazuar (me Muhammed El-Gazalin); Prktheu nga
arabishtja: Q. Morina; Dituria Islame nr. 24, fq. 33-36. N kt bi-
sed - intervist Muhammed el-Gazali flet pr rndsin q ka feja
pr njeriun ku ai krkon kthimin n parimet e fes.
*** I'xhazi i Kur'anit me disa veanti leksikore dhe stilistikore t tij;
Dituria Islame nr. 2, fq.11-17.
*** Kush sht prof. Rexha Garodi?; Prktheu nga arabishtja: Qe-
majl Morina; Dituria Islame nr. 17, fq. 7-9. Shnim kushtuar Ga-
rodit, ku vihen n pah shkaqet q ndikuan te Garodi pr t pranuar
fen islame.
*** Llojet e t hollave - dijetari q u lind i verbr (Prktheu dhe pr-
shtati: Beqir Ismaili); Dituria Islame nr. 3, fq. 27. Tregim didaktik
*** N Kajro u mbajt Konferenca e Prgjithshme Islamike; Dituria
Islame nr. 26, fq. 63. Shnim pr mbajtjen e Konferencs s Pr-
gjithshme nga Ministria e shtjeve Fetare t Egjiptit.
*** N Tripoli u mbajt Kongresi i IV i Prgjithshm i Organizats
Islame Botrore t Daves; Dituria Islame nr. 18, fq. 45. Infor-
mat nga Tripoli, kushtuar Kongresit t Daves.
*** Si sht shnuar historia (arabe) islame sipas hixhretit; Nga gj.
arabe prshtati: Fadil Hasani; Dituria Islame nr. 27, fq. 19-20.
Trajtes nga historia kushtuar kronologjis s njsimit t kohs
sipas hixhretit.
*** Vera (alkooli) nn e t kqiave (Shqiproi: Mustaf Bajrami);
Dituria Islame nr. 10-11, fq. 27-30. Shnim kushtuar dmeve q
sjell alkooli pr njeriun.
*** (Kejt Stivens alias Jusuf Islam): si e pranova islamizmin?
(Prktheu nga arabishtja: Qemajl Morina); Dituria Islame nr. 18,
fq. 30-31. Rrfimi i Kejt Stivens pr pranimin e fes islame.
***Lajme nga Bota islame; Dituria Islame nr. 21; fq. 42. ktu jan
dhn n mnyr telegrafike lajme nga Bota Islame.
PRFUNDIM
Ngase u tha m sipr mund t prfundojm se Arabistika n revi-
stn Dituria Islame q botohet n Prishtin, z nj vend t konsi-
derueshm. Nga kjo q prezantuam, nga numri 1 deri 31, bie n sy
mungesa e autorve shqiptar q kan shkruar pr kt fush.
Por, sa u prket temave t prkthyera ato u prkasin fushave t
islamologjis, dhe m pak atyre filologjike.
ARABISTIK 279
Gjuhsia sht trajtuar disa her, ndrsa letrsia vetm nj her.
Kontribute m t shpeshta kemi n fushn e historis.
Sidoqoft, Arabistika n revistn Dituria Islame, n numrat q
jan marr n shqyrtim sht me interes t studiohet nga kndvshtri-
me t ndryshme .
SHKURTESAT
D.I. Dituria Islame
Q. M. Qemajl Morina
N. I. Nexhat Ibrahimi
Sh. A. Sherif Ahmeti
E. O. Elez Osmani
S.k. srbokroate
Q. Morina Qemajl Morina
N. Ibrahimi Nexhat Ibrahimi
Sh. Ahmet Sherif Ahmetii
__________________
Literatura:
- Revista Dituria Islame nr. 1-30/31.
- Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, Tiran 1980.
- Fjalor drejtshkrimor i gjuhs shqipe, Tiran 1975.
- MURTEZIA, Ekrem; Fjalori i feve; Prishtin 2005.
- ECO, Umberto, Si bhet nj punim diplome, botimet prpjekja, Tiran
1997.
- SHKODRA, R. & PIREVA, A., Bibliografi e botimeve islame n gju-
hn shqipe n Kosov 1957-1997, Prishtin 1998.
Muzafer Shkodra
ARABISTIK IN THE DITURIA ISLAME
MAGAZINE 1-30/31
(Summary)
Introduction
Arabistik is a scientific discipline that studies the Arab language and
civilization (literary, cultural and scientific tradition). In other words, it
incorporates in itself all that belongs to the Arab world and its history.
The acceptance of Islam by the Albanians some 6 centuries ago contributed
to the presence of Arabistik in Albanian literature. This is no surprise when we
bear in mind the fact that the Quran, the holy book of Islam, was delivered in
the Arab language. The Arab language being the language of the Quran has
contributed to the presence of Arabistik among us, since the middle ages, when
along with Islam, other writings from this field spread among us.
ARABISTIK 281

" " 1 - 30 \ 31
) (

. 6
" "
.

L LE ET T R RS SI I
Prof. dr. Adem Zejnullahu
MITIKJA DHE FETARJA
N TRI KNG POPULLORE
Ardhja e Perandoris Osmane n Ballkan, shnon nj kthes t re
n jetn, n historin dhe n artin ton poetik popullor. Me osmant
nis nj periudh e re, e cila karakterizohet pr shumka, n radh t
par pr prhapjen e Islamit n kto hapsira etnike, por edhe t
shtresimit t poezis popullore me elemente islame.
Feja islame me zhvillimin e saj, n vazhdimsi filloi t zr vend
n botn materiale e shpirtrore t shqiptarve, por ajo u reflektua gra-
dualisht edhe n fushn e krijimtaris poetike gojore. Kshtu, ritet dhe
elementet islame u bn pjes e pandar e jets dhe krijimtaris son
shpirtrore.
Me kt rast pr objekt trajtimi po marrim Mitikn dhe fetaren n
tri kng popullore, t cilat jan t vetmet t ktij lloji n poezin po-
pullore shqiptare, q karakterizohen pr disa veori, t cilat nuk i ha-
sim n strukturn e krijimeve t tjera poetike gojore. Ato n radh t
par shquhen pr lashtsin e tyre, e cila daton nga mesjeta e hershme,
para ardhjes s osmanve n Ballkan, por me deprtimin e islamit n
trojet tona, ato u veshn me nj shtresim t ri mitik t islamizuar.
N poezin popullore shqiptare kto tri kng q kndojn pr Di-
vin njihen edhe me nj emrtim tjetr si: Kng t mome t zama-
nit, q nnkupton se jan krijime shum t vjetra.
Krijimet poetike gojore: Kanga e Divit Marvon, Knga e divdu-
shmanit dhe Kanga e divit
1
, kan nj struktur t ngjashme ndrmjet
vete. Ato trajtojn motivin e njjt me pak ndryshime n aspektin e
realizimit artistik.
Si dihet nga mitologjia shqiptare Divi sht nj qenie mitologjike
shqiptare shum e hershme e pranuar nga Lindja, e cila shfaqet si pr-
bindsh me trup shum t madh e me fuqi mbinjerzore. Kt lloj qe-
nie t prmasave t mdha e hasim edhe n krijimet gojore t popujve
t ndryshm t bots, duke filluar nga tradita letrare sumero-babilona-
se, ku me Humbabn lufton Gilgameshi, pastaj te grekt e vjetr dhe
te popujt tjer.
T shumta jan krijimet gojore poetike, por edhe ato n proz: si
prrallat, legjendat, gojdhnat, t cilat flasin pr kto qenie t hersh-
me mitike, t cilat kishin prmasa t jashtzakonshme trupore gjiga-
nte, q ushtronin dhun ndaj njerzimit. Kto qenie mitike paraqiten
edhe n krijimet gojore shqiptare, ashtu sikurse edhe te popujt tjer t
Ballkanit dhe m gjer. Kshtu, Ciklopt sipas Homerit, ishin vigan
nga Sicilia, q kishin vetm nj sy n mes t ballit, vigan, farktues
ose barinj, por edhe njerzngrns. I ngjashm ishte Minotauri, pastaj
Polifemi, me t cilin u takua Odiseu. I till ishte edhe Katallani, me
nj sy n ball, q shpesh e hasim n prrallat popullore shqiptare. Po
ashtu, edhe Kuedra sipas mitologjis shqiptare, ishte nj qenie me
pamje rrqethse, si nj gjarpr i madh me 7-12 koka q nxirrte flak
nga goja. Dalja e saj shoqrohej me shtrngata t mdha. N fazn e
hershme t zhvillimit njerzor mendohej se ajo e ndalonte ujin. Ishte
edhe njerzngrnse, (sidomos vajzat e bukura), kundr s cils lufto-
jn dhe mbysin trimat, drangojt.
1
Shih: Prof. dr. Adem Zejnullahu, Kng popullore me elemente islame, botoi Dituria
Islame, Prishtin, 2011, f. 135 - 161.
LETRSI 285
Po edhe Divi Marvon, n kngt me motiv mitik t islamizuara na
paraqitet si nj qenie gjysm-kafsh me brir e gjysm-njeri, q shka-
kton tmerr duke ngrn mish njeriu. Kjo qenie, n baz t mitologjis
shqiptare, sht shum m e vjetr sesa ardhja e Islamit n trojet tona,
por q m von mori ngjyrim fetar.
Kto kng mund ti ken krijuar e islamizuar dervisht apo sheh-
lert e ndryshm, ngase ligjrimet poetike bjn fjal pr ngjarjen q
ndodhi n teqen e sheh Abdullahut apo t sheh Merdanit.
Kanga e Divit Marvon, sikurse edhe dy kngt tjera t ktij lloji n
mnyr t hollsishme pasqyrojn veprimtarin keqbrse t Div Ma-
rvonit, t divdushmanit apo t dindushmanit, t cilt donin q ta bjn
"harab dynjan, ta shkatrronin njerzimin. Divi sipas kngve, kish-
te brir t mdhenj me nj fuqi t jashtzakonshme. Ai, kinse i merrte
njerzit, sidomos vajzat e bukura, i drgonte n shpelln e vet dhe pa-
staj i hante. N vazhdim t ktyre kngve jepet informacion i mjaftu-
eshm se ky keqbrs filloi me t madhe ta shkatrroj njerzimin dhe
nj dit shkon edhe n Teqen e sheh Abdullahut, (n njrn nga kto
kng e hasim te shah Merdani, ndrsa n tjetrn te sheh Kavadaci),
ku kryente prkushtimet fetare ndaj Zotit xh.sh. dhe shokve, (tridh-
jet myridve) t tij:
"A ktu je, sheh, hasmi i jem?"
"Qetu jom, div, k kom me kon?
N teqe teme ziqr po bj;
hasmi yt kurr sjom kon".
2
Divi menjher fillon pr tia ngrr trupin, ather koka e shehut,
sipas mitologjis fluturon n Meke e n Medin pr ti njoftuar pejga-
mbert (n Kangn e Div dushmanit e hasim n Meqe e Medin te Re-
suli - mendohet te Muhammedi a.s. n.v. i A. Z.).
Atbot sipas kngve i vetmi njeri, q mund t luftonte me divin
ishte Ali Dosti
3
(n kngn e tret te Kanga e divit, e hasim me emrin
2
Vepra e cituar, f. 135.
3
Ktu subjekti epik Ali Dosti - nnkupton figurn e hazreti Alis r.a., kushririt dhe dh-
ndrit t Muhamedit a.s. Kurse, mbiemri dost-i m. (pers.), mik, jaran, sht shtojc e ra-
psodit popullor.
Hali Dosti), i cili dyzet paraardhsit e tij, me bab e nn, ia kishte
vrar dikur n Anadoll. Sipas tekstit dhe hiprtekstit t ktyre kngve
n shqyrtim, figura e Ali Dostit identifikohet me at t Alis r.a., ku-
shririt dhe dhndrit t Pejgamberit Muhamed a.s., i cili n kohn e
vet ishte shum i fuqishm dhe njri ndr lufttart m t mdhenj t
prhapjes dhe mbrojtjes s islamit n kohn e tij.
Koka e shehut i njofton pejgambert pr krimin q sht duke br
Divi Mavron, ndaj njerzimit, por n mnyr t veant ndaj tij. Kt
pamje rrqethse, vargjet e kngs popullore e paraqesin ksisoj:
"Ja vllazni - u paska thon,
na ka dal ni div Marvon,
aj harab dyjn po e bon,
mish tinsonit gjith tue ngran.
N teqe teme ni dit jam kon,
soll ziqr Zotit tuj b,
o ardh divi e m ka ngran,
e m ka lon ni gjys inson,
si po mshihni u ka thon.
4
N vazhdim t kngs, marrsi njoftohet se hazreti Aliu r.a lufton
kundr Divit Marvon, ku sipas tekstit dhe nntekstit t vargjeve, ve-
primi i tij, kap dimensione, m t gjera e m t thella sesa q duken n
shikim t par. Ai n kt kng, por edhe n t dy kngt tjera, del si
simbol i trimris dhe urtis, q lufton t keqen q i kanoset njerzi-
mit dhe fes islame. Aliu r.a. para se ta vriste divin keqbrs, sipas
parimeve t islamit, m par, duhej ta ftonte q t bie iman - besim, e
vetm nse nuk pranon, ather kishte lejen e Perndis q ta zhdukte.
Ali Dosti sipas porosis s Pejgamerit (Resulit a.s.) si prshkruh-
et n kng i hip Dyldylit (kalit me krah q njihet mir n mitologji-
n dhe n folklorin e lindjes), por nuk mund ta ngritte kokn e shehut
nga vendi, n mnyr q t udhtonin s bashku, dhe tia tregonte
shpelln e divit. Ali Dosti n ato momente fillon t hezitoj, t bezdi-
set, duke mos e kuptuar - pse nuk mund ta luaj kokn e shehut prej
4
Adem Zejnullahu, vepra e cituar, f. 136.
LETRSI 287
vendit, ndonse ishte aq i fuqishm sa mund ti nxjerrte edhe drunjt
nga toka. N ato momente dramatike, sipas mitit q paraqitet n k-
ngt n shqyrtim, nis e flet koka e sheh Abdullahut:
Hiq marak, Ali, mos u bon,
se hak sheh jam kon tamon,
dit e nat kom knue Kurn,
shum ziqr Zotit i kom b.
Dit e nat Kurn kom knue,
mu prej veni kush smunet me m lue.
5
Ali Dosti me sheh Abdullahun sipas mitologjis fluturojn npr
qiell dhe arrijn te shpella e divit, ku me an t litarit, lshohen n the-
llsi t madhe, ku gjendej divi me njerzit e rrmbyer. N vazhdim t
kngs, rapsodi popullor njofton dgjuesin se divi flinte n gjum t
thell. Ali Dosti e takon t shoqen e shehut, e cila me t par e njeh
(ngase e kishte par n ndrr) ia tregon dhomn e divit, por edhe sa
njerz kan mbetur ende t gjall:
Gjashtmij vet n ket shpell jon kon,
ve gjashtqind divi na ka lon,
nat e dit tre ja dy tuj ngron.
Edhe me ni ik qi e ka pr prom,
n dynj shoqen nuk ia kish lon;
ashtu Zoti m ska me fal,
bash si dilli po rrezon.
6
Ali Dosti ia nxjerr gjumin divit, dhe sipas porosis s Perndis e
fton t vjen n din (n besim), duke i premtuar se pr do dit do ti
ket nga tre desh t pjekur, por me kusht q t mos haj m mish nje-
riu. Kt ballafaqim t Aliut r.a. me divin, vargjet e kngs popullore
e paraqesin n kt mnyr:
- Hazreti Alia, o melun, i ka than,
hajde n'din, hajde n'iman,
ka tre desh, t'pjekun, tajn kam me t'i ba,
5
Po aty, f. 141.
6
Po aty, f. 142.
pr do haje, kem me t'i dhan;
sall, mish t'insanit, ma, mos me ngran.
7
Divi, prve q nuk pranon t vij n din - iman, por edhe i krc-
nohet Aliut r.a. duke i thn se:
Edhe ty n mujsha du me t ngron,
pra si n mujsha ty, Ali, me t ngron,
hyjzit n qiell sdue me i lon;
edhe diellin due me nxon,
du me e b harab dyjn.
8
Ather Ali Dosti thrret - ja All-llah! dhe me nj t rame t shpa-
ts e shtrin divin pr toke. Sipas t tri kngve n shqyrtim, rnia me
shpat e Aliut r.a. n kokn e divit ishte aq e fuqishme sa e ndau pr-
gjysm, por pr pak q nuk i preu t gjitha shtresat e toks. Edhe pas
ksaj goditje t fuqishme t Aliut r.a , divi ishte gjall, i cili e provo-
kon duke i thn - se kinse si ka br asgj, me qllim t caktuar, q
ta godas edhe njher, me rast nga nj div do t bheshin dy dhe
krejt botn do ta bnin "harab (shkatrronin), por n ato momente
vjen nj urdhr q prshkruhet si urdhr nga Zoti xh.sh., q t mos i
jap goditje t tjera.
Ali Dosti pasi e vret divin, sipas kngve n shqyrtim e kryen nj
detyr t shenjt, fetare e njerzore, e lut Krijuesin e tij, q ti jap fu-
qi q t gjith ata njerz t ndodhur n shpell ti qet lart n tok. Ai
bn lutje dhe lutjen e tij ia pranon Perndia:
Ather duvan Zoti kabull ia bon,
kraht e pllumave ia u paska dhon;
ton si pllumat po fluturojn,
prpjet shpells ton po shkojn,
n ket dynje dal kokan kon,
u bn inson apet qysh jon kon.
9
7
Po aty, f. 156.
8
Po aty, f. 143.
9
Po aty, f. 146.
LETRSI 289
Vargjet e fundit t kngve n shqyrtim njoftojn dgjuesin se Ali
Dosti i nxjerr t gjith njerzit nga shpella, i drgon npr shtpi t
veta, por edhe eshtrat e sheh Abdullahut i tubon n nj vend, e lut
Zotin xh.sh. q ta ringjall. Shehu me emr t Krijuesit ringjallet, b-
het srish sikur ka qen dhe shkon n teqen e vet pr ta vazhduar mi-
sionin, ndrsa hasreti Aliu kthehet n Qerbela.
N baz t tekstit, nntekstit dhe kontekstit t kngve pr t cilat
bm fjal m lart, m duket se sht me interes pr lexuesin q ta tr-
heqim nj paralele ndrmjet Divit Mavron, t ktyre krijimeve poetike
gojore dhe t Humbabs n Epin e Gilgameshit.
Divi Marvon n epikn gojore shqiptare dhe Humbaba n Epin e
Gilgameshit, vepr kjo m e vjetr letrare e shkruar dhe e zbuluar deri
m sot, mund t hetohen ngjashmri n veprimet e ktyre keqbr-
sve. T dy kto qenie mitike, si Divi, ashtu edhe Humbaba, jan t
dhunshm t prmasave t mdha, ata u shkaktojn shum t kqija
njerzimit, madje bjn mkate edhe ndaj njerzve t prkushtuar ndaj
Zotit xh. sh., si ishte sheh Abdullahu, n epikn shqiptare dhe Hyjniu
i Diellit - Shamashi n veprn e Gilgameshit. N kto krijime artistike
paraqitet lufta kundr s keqes, me nj prjashtim t vogl, Ali Dosti
lufton vetm kundr Divit Marvon, sikurse Muja pr ti nnshtruar za-
nat, ose Odiseu kundr Polifemit, ndrsa Gilgameshi lufton me sho-
kun e tij, Enkiduji kundr Humbabs:
Eja, o mik, n Cedrin hynor t shkojm,
s bashku tluftojm kundr Humbans,
t hyjnive e t njerzve armikun ta mbysim!
10
N vazhdim t tr asaj q u tha m lart, do thn se kto tri kriji-
me poetike gojore mitike t islamizuara pr divin jan t vetmet n
poezin popullore, por edhe m gjer. Elemente t ngjashme, si u tha
edhe m lart hasim edhe n veprn e "Gilgameshit, n "Iliadn e Odi-
seun e Homerit, etj., por jo me nj struktur t till.
Kto tri krijime poetike gojore n poezin popullore shqiptare
shquhen pr nga struktura dhe kompozicioni i njjt, me pak ndryshi-
10
M gjersisht, shih: Epi i Gilgameshit, Rilindja, Prishtin, 1984, f. 46.
me n sendrtimin artistik. Ato jan krijime t hershme, q m von
trsisht u islamizuan. N to kndohet veprimtaria e sheh Abdullahut,
t prkushtuarit ndaj Zotit xh.sh., por edhe e Aliut r.a., i cili n kto
krijime poetike ka rol t dyfisht. Ai, sipas ktyre kngve kryen ur-
dhrat e Perndis; lufton t keqen q i kanoset njerzimit, q identi-
fikohet me veprimtarin keqbrse t divit n nj an, por edhe n
prhapjen dhe mbrojtjen e islamit nga t pafet n ann tjetr.
N fund mund t konstatojm se n strukturn e ktyre tri kngve
popullore mitike t islamizuara grshetohen n mnyr t harmonish-
me elementet prbrse tradicionale mitike si jan: fantastikja, legje-
ndarja, prrallorja etj., me ato fetare islame si prbrs kryesor, duke
sajuar nj tip t veant kngsh, q jan krejtsisht t veanta, jo
vetm n poezin popullore shqiptare, por edhe m gjer.
LETRSI 291
THE MYTHICAL AND THE RELIGIOUS
IN THREE FOLK SONGS
(Summary)
The arrival of the Ottoman Empire in the Balkans marked a new chapter in
our lives, history and folk poetry. A new period began with the Ottomans, which
was characterized, primarily, by the spread of Islam in these territories as well as
the incorporation of Islamic elements in folk poetry.
Islam became an ever more important part in the material and spiritual
world of the Albanians and it gradually became part of the oral tradition.
Consequently, Islamic rites and elements became an inseparable part of our
spiritual tradition.

( )

,
.

. ,
.
L LE ET T R RS SI I
Mexhid Yvejsi
BABAI I POEZIS - MJESHTRI I POETVE
MUHAMMED RUDAKI (858-941)
UNESCO (Organizata e Ko-
mbeve t Bashkuara pr Edukim,
Shkenc dhe Kultur) e pati shpa-
llur vitin 2008 - Viti Ndrkombtar
i Rudakiut, n nderim e prkujtim t
poetit persian, Babait t Poezis apo
Mjeshtrit t Poetve, si sht cil-
suar, Muhammed Rudakiu, me ra-
stin e 1150-vjetorit t lindjes.
Kush sht Muhammed
Rudakiu?
Emri i tij i plot sht: Ebu
Abdullah Xhafer ibn Muhammed
Rudaki, poet persian, i cili sht ci-
lsuar si Adem ul-Shuara (Ademi i Poetve), Babai i Poezis apo
Mjeshtri i Poetve, vlersohet, pranohet si themelues i Letrsis Kla-
sike Persiane dhe si gjeni dhe prijatar i gjuhs moderne persiane.
Muhammed Rudaki
(858- 941)
Muhammed Rudaki u lind n vitin 858 n Rudak, nj qytez n
krahinn Panxhakent, n Taxhikistan.
Ringjalls i letrsis dhe lashtsis s Persis
N periudhn e dinastis Sa-
manite u shfaq Rudakiu, i cili ri-
ngjalli madhshtin e letrsis s
lashtsis perse, dhe pr kt ai u
cilsua si babai i poezis perse.
Pas tij n fund t ksaj periudhe
shfaqen Ferdusiu dhe Ensariu,
dy msues t mdhenj t poezis
perse, t cilt e ngritn akoma
m lart kt poezi.
Lindja e tij ngjarje e
shnuar n histori
Lindja e Rudakiut prkoi me
lindjen e dy figurave t mdha t
historis s shkencs si Zakaria
Razi, mjeku i famshm iranian, dhe Abu Nasr Farabi filozofi i madh i
Iranit.
Nga aspekti historik, lindja e Rudakiut prkoi me zgjerimin e
madh t territoreve islame q shtriheshin nga Xhejhuni, n veri t
Afriks dhe perndim t Evrops n Andaluzi.
Q n fmijri shkruante poezi
Muhamed Oufi sht njri nga historiant m t vjetr q ka patur
informacion mbi jetn e Rudakiut. Ai n librin e tij Lobab Al Lobab
n lidhje me Rudakiun shkruan se Rudakiu ka qen nj fmij tepr i
zgjuar dhe inteligjent, ka pasur nj memorie t fuqishme dhe n mo-
Prmendorja e poetit Rudakiu
n vendlindjen e tij, Panxhakent,
Taxhikistan
LETRSI 295
shn 8-vjeare ka qen hafiz i Kuranit. Ai q n fmijri ka shkruar
poezi.
Shkruante poezi dhe kndonte pr bukuri
Rudakiu, jo vetm q ishte hafiz i Kuranit, q n moshn tetvje-
are, jo vetm q shkruante poezi q n fmijri, por ai kndonte pr
bukuri. Kndonte pr bukuri, dinte ti prcjellte poezit, ti shndrro-
nte n kng, kngt i kndonte me melodi, me vegla muzikore q i
biente me shum mjeshtri.
Mjeshtr muzikor - n oborrin mbretror
Me kto aftsi, poetit Rudakiu, i doli zri n katr an aq sa e ftoi
edhe mbreti Al-Saman, i cili mbretronte n Horosan. Al-Saman, ishte
mbreti i tret i dinastis Samanite, me Rudakiun pran, i cili njihte
mir artin, letrsin, historin, i dukej se po e qetson, po ia zhvillon,
po ia begaton, po ia lartson mbretrin. Kshtu vazhdoi deri n vitin
941, n moshn 83-vjeare, kur ndrroi jet, kur kaloi n jetn e vr-
tet.
Frymzimi te burimi...
Poeti persian, Ebu Abdullah Xhafer ibn Muhammed Rudakiu, q
kur ishte fmij dhe deri n pleqri, kur ishte verbuar, kishte nj
burim prej t cilit ishte frymzuar. Nga ky burim, ku ishte frymzuar,
na dhuroi vargje q, edhe pse mbi 1150 vjet kan kaluar, ato vargje
ende nuk jan harruar... Lum miku im, cili sht ky burim? Ky burim
nuk shteret, sht krijuar pr pejgambert, pr kt burim poeti, Ru-
dakiu, shprehet:
"Un shfrytzoj burimin e pashtershm t pejgamberve
Si mund t gjej uj n lumin e thar grek?"
Shkrimet, prkthimet dhe vlersimet
Duke vshtruar poezit e Rudakiut, kuptohet qart shkalla e lart e
artit dhe dituris s tij. Ai kishte nj aftsi t veant n prdorimin e
fjalve perse. Nuk ekziston asnj fjalor persisht, ku t mos prmendet
emri i Rudakiut, si dshmues autentik i fjalve autoktone perse. Duke
u bazuar n poezit e Rudakiut,
kuptohet qart se ai njeh shum
mir letrsin arabe, letrsin dhe
historin e lasht t Iranit para pe-
riudhs islamike, si dhe njihte shu-
m mir fet e ndryshme....
Gjith kjo njohuri ndikoi q t
miqsohet me intelektual t m-
dhenj t kohs s tij, si Shahid Ba-
lkhi, poet dhe filozof i famshm
dhe Abul Hasan Muradi. Shahid
Balkhi, Abu Es'hak Xhuibari, Ke-
sai dhe Dakiki, ishin poet t epo-
ks s Rudakiut, i cili n disa
poezi t tij i prmend kta dijetar
t mdhenj.
Lidhur me poezit e Rudakiut, sht folur shum dhe studiuesit si
Rashid Samargandi, kan theksuar se poezit e Rudakiut numrohen
n mbi 1 milion e 300 mij vargje.
Nse dikush duhet t vendoset n kurorn e poetve
Rudakiu ndodhet mbi t gjith poett.
Numrova poezit e tij, mbi 13 qindmijshe".
(Rashidi Samargandi)
Me shfaqjen e pushtetit t dinastis Al Saman, u krijua fusha e
prshtatshme pr letrsin perse. Paraardhsit Samani, jan ndr para-
ardhsit iranian, t cilt kan br prpjekje t shumta pr t ringja-
Muhammed Rudakiu
n nj pull postale iraniane
LETRSI 297
llur dhe lulzuar poezin dhe letrsin persiane. Gjat ksaj periudhe
jan br prkthime dhe shkrime t shumta shkencore dhe fetare dhe
pr kt arsye mund t thuhet me plot kuptimin e fjals se kjo peri-
udh sht nj ndr periudhat m t rndsishme t letrsis persiane.
Nj ndr veprat e rndsishme t prkthimeve shkencore, letrare
dhe fetare t periudhs Samani sht libri Kalile dhe Damane i pr-
kthyer n persisht. Nj tjetr vepr e periudhs Samani, sht prkthi-
mi i analizs dhe historis Tabari, t cilat aktualisht jan dy libra t
shtrenjt t letrsis perse.
N periudhn Samani u shfaq Rudakiu, i cili ringjalli madhshtin
e letrsis s kaluar perse dhe pr kt ai u njoh si babai i poezis pe-
rse. Pas tij n fund t ksaj periudhe shfaqen Ferdusi dhe Ensari, dy
profesort e mdhenj t poezis perse, t cilt e ngritn akoma m lart
kt poezi. Ferdusi me krijimtarin e tij, oi n kulm dhe plotsoi pu-
nn dhe rrugn e nisur nga Rudakiu.
Ajo ka ka mbetur sot nga poezit e Rudakiut, jan vetm disa
poezi dhe tregime dhe disa copza t librave t tij kushtuar gjuhs dhe
poezis perse. Nga poezit e Rudakiut kan mbetur vetm 960 vargje.
Prpjekja e par shkencore pr mbledhjen e poezive t shprndara t
Rudakiut, u b nga Said Nafisi.
Ai i nxori poezit e Rudakiut nga librat e vjetr duke i prmble-
dhur ato dhe duke i botuar n vllimin e tret t librit " Jeta dhe poezi-
t e Rudakiut". Studiuesit jan t mendimit se poezit e Rudakiut jan
t pakrahasueshme pr nga forca e prmbajtjes, bukuris letrare dhe
grshetimit t fuqishm me natyrn. Pr kt arsye, shum nga poett
e epoks s tij dhe pas tij, u prpoqn t ndjekin stilin e Rudakiut dhe
t frymzohen nga kto poezi.
Gazeli, gjithnj ka qen nj kryevepr e poetve iranian dhe as-
njher ky vend nuk ka mbetur pa ndonj poet t madh q ka krijuar
n kt gjini poetike. Kan kaluar m shum se nj mij vjet, kurse
Rudekiu akoma llogaritet si njri ndr kolost e gazelit. Prshkrimet e
tij jan shum t bukura, ndrsa krahasimet t thjeshta dhe mahnitse.
Gazelet e Rudakiut jan t veanta, t rrjedhshme dhe tepr trheqse
pr lexuesin.
Kur shoh t vdekur, dy buz jan ngritur lart
Ky trup sht vdekur nga shpirti i dal,
Ulu ktu pran meje dhe m fol fjal t mira
M thuaj se t kam vrar dhe prap jam penduar.
N krijimtarin poetike t Rudakiut vrejm edhe elegji. Elegji
nuk ka krijuar askush tjetr prpara Rudakiut, ose s paku deri m tani
nuk sht zbuluar nj gj e ktill. Por, ato vargje q kan mbetur nga
Rudakiut, tregojn se ai ka qen mjeshtr edhe ne kt gjini poetike.
Rudakiu n nj elegji pr mikun e tij poet, Shehid Belhi, dshmon qa-
rt mjeshtrin dhe thjeshtsin e tij n elegji, dhe po ashtu n te v-
rehet nj madhshti shkencore dhe shpirtrore.
Pak m par iku karvani i Shehidit
Na mori me vete dhe na shtyri t mendojm,
Pr kta dy sy mungon nj trup
Dhe pr nga menuria, nj mij her para.
Kjo poezi, e cila sht krijuar pr tu ngushlluar nga pleqria, pas
gjith ktyre shekujve persona t shumt e kndojn n vdekjen e t
afrmve t tyre.
Rudakiu kt bot e prshkruan sikur ndrr, e ndrra sht
ndrr.
Gzohu n do ast t ksaj jete
Askush nuk qe i knaqur, s'paku t jesh ti i knaqur
Pa asnj arsye krkohet drejtsi n t
Por at drejtsi nuk e shijoi asnj mendimtar
Kjo bot e pastr sht nj ndrr
At e njeh vetm njeriu me zemr t zgjuar
E mira e saj sht n vend t keq
Gzimi i saj sht n burg
Pse lidhesh aq shum pr kt bot?
Puna e saj sht e kot...
LETRSI 299
Babai i poezis persiane, duke u mbshtetur n pavlefshmrin e
ksaj bote, njeriun e thrret q zemrn ta mbaj t gjall dhe t gzuar
dhe t shfrytzoj mirsit e ksaj bote. Kur hedhim nj vshtrim mbi
poezit e mbetura t Rudakiut, shohim se ai kto kshilla i ka zbatuar
gjat jets s tij dhe ka jetuar i lumtur dhe n gzime.
Yjet e ksaj bot vdiqn t gjith
T gjith do ta prjetojn vdekjen
Ata tani jan nn dhe
do gj q fituan n kt bot
Nuk e morn me vete,
Prve se nj qefin t bardh...
Rudakiu sht njri ndr poett q e ka lavdruar kt bot dhe ka
qen i mendimit se kjo bot sht prplot pasuri dhe kuptimplote. Ai
njeriun e mson q ta vlersoj do ast t ksaj bote dhe jetn q i ka
mbetur ta kaloj n gzime dhe mirsi. Rudakiu nuk sht poet eni-
gmatik. Pr at dhe n poezit e tij, e mira, e keqja, gzimi dhe hidh-
rimi jan prshkruar ashtu si jan n t vrtet. Ai shum her ka
theksuar se njeriu duhet t shfrytzoj t mirat e ksaj bote dhe t'u
largohet krkesave t palakmueshme.
Ai ka lavdruar zgjimin e zemrs dhe kshillimin e vazhdueshm
n kt bot dhe neve na ka udhzuar q t shfrytzojm mirsit e
Zotit dhe vazhdimisht t jemi t gzuar.
Bota gjithnj sht sikur syri, e rrumbullakt
Pra, derisa t jet e rrumbullakt ajo sillet e nuk ndalet.
Dashuria toksore dhe dashuria hyjnore
N mesin e poezive t Rudakiut vrejm dy lloje t dashuris, da-
shuria e ksaj bote apo toksore dhe dashuria hyjnore, e cila i prket
njeriut t menur dhe mistik.
Dashuria hyjnore sht burim i artit t Rudakiut dhe n t vrtet
sht po ai element q ky poet edhe pas kalimit t shum shekujve, t
jet ende i respektuar dhe i dashur n mesin e lexuesve. N t vrtet
po kjo dashuri i afrohet dashuris s poetve tjer, pra dashuris misti-
ke.
Si t flas pr takimin me mikun
Nga dheu im lulzon narcisi
Ai q mori dije pr dashurin hyjnore
U largua nga vetja dhe u zhyt n botra tjera.
Vshtrimi i Rudakiut ndaj Zotit, Krijuesit t botve sht shum i
bukur dhe i kndshm. Ai si nj poet besimtar, mysliman, n shum
vargje t tij ka folur pr besimin n Nj Zoti dhe adhurimin ndaj Tij.
Rudakiu, duke pasur parasysh mrekullit e krijimit, n krijimtarin
poetike ka sjell besimin e tij t thell ndaj sistemit t sakt t krijimit,
i cili sht njri nga veprat e Zotit t Madhrishm. Qndrimi i Ru-
dakiut ndaj bukurive natyrore dhe manifestimeve t ndryshme t tyre
sht me sy t zemrs, i sakt dhe i intelektual dhe sht br shkak i
krijimit t figurave t bukura stilistike.
Ky poet, prve te iraniant, ka pasur nj rndsi t veant edhe
n mesin e letrarve, teoricienve dhe studiuesve t ndryshm t bo-
ts. Rndsia e tij n mesin e studiuesve t huaj sht aq e madhe sa
q disa prej tyre nj pjes ose t gjith studimet e tyre ia kan kushtu-
ar Rudakiut.
Orientalistt anglez kan br hulumtime t rndsishme pr
jetn dhe veprn e Rudakiut. Iranologu i njohur anglez, Edvard Brown
n librin e tij madhshtor, shembullor, Historia e letrsis iraniane,
n hyrje t saj ka thn se gjuha e Rudakiut sht e thjesht, e mbl
dhe e rrjedhshme dhe n kt rrafsh at e ka krahasuar me Shekspirin.
Kurse, Brown n nj pjes tjetr t librit t tij, Rudakiun e quan
edhe bilbil t periudhs s Sasanidve. Ai sa her q flet pr Ruda-
kiun, at e quan edhe baba t poezis persiane.
Nj studiues tjetr i Rudekiut sht amerikani William Jackson,
autor i librit Poezia e lasht persiane. Ky studiues amerikan, Willi-
am Jackson, n librin e tij, Rudakiun dhe Dakikiun i konsideron si yje
ndriuese t poezis iraniane, ndrsa Rudekiun e cilson m lart se
Dakikiun. William Jackson n kt vepr thot se Rudakiu ka ln
LETRSI 301
mbi 1 milion e 300 000 vargje dhe shkruan se nga ai kan mbetur
edhe mbi 80 strofa dhe vargje t shprndara. Ai gjithashtu poezin e
Rudakiut e krahason me poezit e Lord Bajronit, poet i madh anglez
dhe n nj krahasim tjetr poetin iranian e konsideron m t mir se
aserin (Chaucer) poetin tjetr anglez.
Orientalistt rus gjithashtu kan br hulumtime t vlefshme pr
jetn dhe veprn e Rudakiut, si sht edhe Braginskaj...
___________________________
Burimet dhe literatura kryesore:
1. Persian Pageant: A Cultural History of Iran. Calcutta: Arya Press, 1950.
2. Rypka, Jan. History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company, 1968.
3. Aryanpur, Manoochehr. A History of Persian Literature. Tehran: K. Press,
1973.
4. Historia e Letrsis Botrore 1, Rilindja, Prishtin, 1987.
5. Browne, E.G. Literary History of Persia, 1998.
6. Antologjia e Poezis Persiane, Dalan Shaplo, Tiran, 2007.
7. Historia e Letrsis Perse, Ahmed Tamimdari. (Prktheu Abdullah Rexhepi),
Tiran, 2008.
8. Perla, Revist Shkencore - Kulturore. Nr.1-55, Tiran, 1999-2009.
9. Chopra, R.M., "Eminent Poetesses of Persian". Iran Society, Kolkata, 2010.
10. IRIB.
Mexhid Yvejsi
FATHER OF POETRY MASTER POET
MOHAMMAD ROUDAKI (858-941)
(Summary)
In 2008, UNESCO (the United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization) approved commemoration ceremonies for Mohammad Roudaki,
the father of poetry and master poet, on the 1150
th
anniversary of his birth.

- ) 858 941 (
( )
( ) 2008
-
1150 .
P PO OR RT TR RE ET TE E T T S SA AH HA AB BE EV VE E
Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha
ENES IBN MALIK EL-ENSARI
"O Zot i im jepi atij pasuri, fmij dhe bekoje at"
(Nga lutja e Pejgamberit a.s.)
Enes ibn Maliku ishte n mosh t re, kur nna e tij El-Gumejda ia
msoi dy dshmit dhe ia mbushi zemrn e tij t njom me dashurin
ndaj pejgamberit t Islamit, Muhamedit t birit t Abdullahut, paqja
dhe shptimi i Allahut qofshin mbi t
Enesi u edukua me dashurin e Pejgamberit nga lajmet e shumta q
kishte dgjuar pr t.
Kjo nuk sht pr tu habitur, ashtu si thot proverbi arab, sepse
edhe veshi dashuron nga nj her para syrit
Sa kishte dashur djaloshi t shkonte te Pejgamberi a.s. n Mek,
paqja dhe shptimi i Zotit qofshin mbi t, t shkonte n Jethrib, q ai
t knaqej me takimin me t.
* * *
Nuk kaloi koh e gjat dhe n Jethribin fatlum, u prhap lajmi se i
drguari i Allahut, paqja dhe shptimi i Zotit qofshin mbi t, i shoq-
ruar me shokun e tij Es-Siddik sht n rrug pr n Medin. Gzimi
dhe hareja prfshiu do shtpi dhe kaploi do zemr
Syt dhe zemrat e njerzve u lidhn pr at rrug t bekuar, q
bartte hapat e Pejgamberit a.s. dhe shokut t tij pr n Jethrib.
* * *
Pr do mngjes t rinjt prhapnin lajmin:
Se Muhamedi ka ardhur
Enesi nxitonte t vraponte me fmijt tjer t vegjl, por ai nuk e
gjente. Kthehej n shtpi i mrzitur e i piklluar.
* * *
Nj mngjes, u dgjuan zrat e disa burrave n Jethrib, t cilt po
bisedonin, se Muhamedi dhe shoku i tij i jan afruar Medins.
Njerzit nxituan n drejtim t rrugs s bekuar, e cila do t'ua sjell
atyre t drguarin e udhzimit dhe t mirsis.
Njerzit vraponin n grupe. Aty-ktu shiheshin grupe t fmijve,
n fytyrat e t cilve dukeshin shenjat e gzimit dhe hares, q kishin
mbushur zemrat e tyre t njoma.
N krye t ktyre fmijve ishte Enes ibn Malik El-Ensari.
* * *
Nuk shkoi shum koh, dhe u paraqit Pejgamberi, paqja dhe shp-
timi i Allahut qofshin mbi t, s bashku me shokun e tij Es-Siddik.
Ata kaluan n mes rreshtit t gjat t burrave dhe t fmijve
Ndrkoh, grat dhe vajzat e reja po qndronin n shtpit e tyre.
Ato kishin hipur n kulmet e shtpive pr ta par Pejgamberin a.s. dhe
thoshin:
Cili sht ai?! .Cili sht ai?!.
Ajo dit, ishte dit e shnuar.
Enesi vazhdoi ta prmendte at dit edhe pasi kishte mbushur m
shum se njqind vjet t jets s tij.
* * *
Pejgamberi a.s., ende pa u vendosur mir n Medin, tek ai erdhi
El-Gumejda bintu Milhan, nna e Enes ibnu Malikut. Me vete kishte
PORTRETE T SAHABEVE 305
marr fmijn e saj t vogl. Derisa ajo po qndronte para t drguari
t Allahut, ai po lvizte n mes duarve t saj me flokt e tij t gjata q
ia zinin ballin
Pasi ajo u prshndet me Pejgamberin a.s., iu drejtua me kto fjal:
O i Drguar i Allahut nuk ka mbetur burr e as grua prej ensa-
rve pa t sjell ndonj dhurat, kurse un nuk kam ka t dhuroj tje-
tr prve ktij voglushi tim
Merre dhe le t jet n shrbimin tnd
Pejgamberi a.s., u gzua pr voglushin. Filloi tia prkdhel ko-
kn me duart e tij fisnike dhe e bri pjes t familjes s tij.
* * *
Enes ibn Maliku, apo si e quanin "Unejs" n shenj prkdhelje,
ishte n moshn dhjet vjeare, ditn kur pati fatin t hyj n shrbim
t Pejgamberit a.s.
Ai vazhdoi kshtu, derisa Pejgamberi, paqja dhe shptimi i Allahut
qofshin mbi t, kaloi n jetn e amshueshme.
Periudha e shoqrimit dhe shrbimit t Pejgamberit a.s. ishte dhjet
vite t plota, gjat t cilave u udhzua me kshillimet e tij, msoi shu-
m hadithe, u njoh me lajmet, sekretet dhe cilsit e tij, rast i cili nuk
iu dha askujt prve tij.
* * *
Pejgamberi a.s. ishte sjell aq mir dhe aq njerzishm ndaj Enes
ibn Malikut, sa q sht vshtir t sillet prindi ndaj fmijs s vet
Ai shijoi butsin dhe respektin q sht vshtir t prshkruhet.
Tia lm vet Enesit, t na tregoj pr disa raste t ktyre sjelljeve
sublime t Pejgamberit a.s. ndaj shrbtorit t tij t vogl.
Enes ibn Maliku thot:
Pejgamberi, paqja dhe shptimi i Allahut qofshin mbi t, ishte prej
njerzve me moralin m t lart, zemrhapur dhe njeri i dashur
Nj dit m drgoi pr t'ia kryer nj pun. Un dola... N rrug e
sipr takova disa fmij duke luajtur n treg. Fillova t luaja me ata
dhe nuk shkova n vendin q m kishte urdhruar. Kur mbaroi loja,
vrejta nj njeri q po qndronte pas meje, m kapi pr rroba
U ktheva dhe pash se ishte vet i Drguari i Allahut. Ai duke bu-
zqeshur m pyeti:
"O Unejs a ke shkuar atje ku t kam thn?"
I habitur i thash: Po
Po shkoj tash o i Drguar i Allahut
Betohem n Allahun se i kam shrbyer dhjet vjet dhe nuk ka ndo-
dhur t m thot pr nj pun q e kam br, prse e bre ?
Apo pr nj shtje q e kam ln, prse e ke ln?!.
* * *
Pejgamberi a.s. kur e thrriste Enesin e prdorte trajtn e diminu-
tivit, n shenj dashurie dhe prkdheljeje. Nga nj her e thrriste o
"Unejs" e ndonj her tjetr: "Ja bunejje" (djaloshi im).
Vazhdimisht i fliste dhe e kshillonte, derisa ia kishte pajisur ze-
mrn dhe mendjen e tij me kshilla dhe udhzime..
Prej ktyre kshillave sa pr ilustrim po prmendim:
"O djaloshi im, nse prej mngjesit e deri n mbrmje, ke mundsi
q me zemrn tnde t mos urresh asknd, bje at..
O djaloshi im, kjo sht prej sunetit tim, ai q e ngjall sunetin tim,
ai m do mua.
Kush m do mua do t jet me mua n Xhenet
O djaloshi im, kur t hysh n familjen tnde, prshndeti ata. Kjo
sht begati pr ty dhe antart e familjes tnde".
* * *
Pas vdekjes s Pejgamberit a.s., Enes ibn Maliku jetoi mbi tet-
dhjet vjet. Gjat atyre viteve, ai i pajisi zemrat e njerzve me dituri
prej diturive t Pejgamberit a.s., si dhe pajisi mendjet e njerzve me
fikhun e Pejgamberit a.s.
Ai i ringjalli zemrat, duke prhapur n mes sahabve dhe tabiinve
udhzimet e Pejgamberit a.s., si dhe duke prhapur tek njerzit fjalt
fisnike t t Drguarit t Allahut dhe veprat e tij madhshtore.
Pr shkak t jets s tij t gjat, Enesi u b burim referimi i mysli-
manve, tek i cili ktheheshin pr do shtje apo vshtirsi.
Kshtu, kur disa njerz prars n fe, kishin filluar t flisnin pr
burimin (kroin-havdin) e Pejgamberit a.s., ditn e kiametit, e pyetn
pr kt, e ai tha:
Nuk kam menduar, se un do t jetoj, aq gjat sa t shoh shembu-
llin tuaj t mos pajtimit pr vrtetsin e burimit. Pas meje kam ln
plaka, q pas do namazi i drejtoheshin Allahut t madhrishm me
lutje q t'ua bj t mundur t pin nga burimi i Muhamedit a..s.
* * *
Enes ibn Maliku vazhdoi t jetoj me kujtimet e t drguarit t
Allahut, paqja dhe shptimi i Zotit qofshin mbi t, gjat tr jets s
tij....
Ishte shum i gzuar me ditn e takimit me t, por tejet i piklluar
me ndarjen e tij Vazhdimisht prsriste shum fjalt t tij....
Lakmonte ta pasoj n veprat dhe fjalt e tij... e donte at q ai ki-
shte dashur dhe urrente at q ai kishte urryer. Prej ditve m t dallu-
ara ai prmendte dy.
Ditn e takimit me t, pr her t par, dhe ditn e ndarjes me t,
pr her t fundit.
Kur prmendte ditn e par, gzohej dhe ndihej i lumtur. Kurse kur
kujtonte ditn e dyt, pikllohej dhe qante, dhe i bnte t qanin edhe
t tjert q ishin me t.
Shum her thoshte: Kam par pejgamberin a.s. ditn kur ka hyr
tek ne dhe ditn kur ka vdekur. Ato dy dit nuk i ngjasojn njra-tje-
trs.
Ditn kur erdhi n Medin shndriti do send...
Kurse, ditn kur ai vdiq u errsua do send.
Shikimin e mbram q ia hodha, ishte ditn e hn, kur u hoq per-
dja nga dhoma dhe e pash fytyrn e tij, sikur t ishte flet e musha-
fit... Atbot njerzit po qndronin n kmb, mbrapa Ebu Bekrit,
duke e shikuar at. T gjith ishin t shqetsuar. Ebu Bekri iu dha
shenj q t qetsoheshin dhe t ishin t durueshm.
Pas pak, Pejgamberi a.s. ndrroi jet, n prfundim t asaj dite.
Nuk kemi par pamje m t bukur sesa fytyrn e tij, paqja dhe shp-
timi i Allahut qofshin mbi t, kur e kemi mbuluar me dhe.
* * *
Pejgamberi a.s., m shum se nj her ishte lutur pr Enes ibn
Malikun...
Prej lutjeve t tij ishte:
O Zot i im, jepi atij pasuri, fmij dhe bekoje at
Allahu u madhrishm Iu prgjigj lutjes s drguarit t Tij, paqja
dhe shptimi i Zotit qofshin mbi t. Enesi ishte m i pasuri n mesin e
ensarve. Kishte m s shumti trashgimtar. Ai pati rastin t shoh m
shum se njqind djem, nipr e mbesa n fund t jets s vet.
Allahu e bekoi n jetn e tij. Ai jetoi njqind e tre vjet...
Enes ibn Maliku shpresonte shum n shefaatin e Pejgamberit a.s.,
n ditn e kiametit, andaj, shpesh her thoshte:
Un shpresoj se do ta takoj t drguarin e Allahut ditn e kiametit e
do ti them:
O i Drguari i Allahut. Ky sht shrbtori yt i vogl Unejsi.
* * *
Kur Enes ibnu Maliki u smur rnd, para se t vdiste, u tha fami-
ljes s vet:
Ma prsritni mua: La ilahe il-lall-llah, Muham-medun resulull-
llah (nuk Zot tjetr dhe se Muhamedi sht i drguar i Tij).
Kshtu vazhdoi ta shqiptoj derisa vdiq.
Kishte ln testament, q nj shkop i vogl, t cilin e kishte dhura-
t nga Pejgamberi a.s. t varrosej me t. Shkopi ishte vendosur anash
n pjesn e siprme t qefinit.
* * *
I lumi Enes ibnu Malik El-Ensariut pr t mirat q Allahu i madh-
rishm ia dhuroi.
Jetoi dhjet vite t plota nn prkujdesjen e Pejgamberit, paqja dhe
shptimi i Allahut qofshin mbi t...
Ishte i treti prej transmetuesve t hadithit. I paraprinin vetm Ebu
Hurejra dhe Abdullah ibnu Umeri...
Shprblimi i Allahut qoft mbi t dhe mbi nnn e tij El-Gumejda,
pr kontributin e tij dhn Islamit dhe myslimanve.
R RE EC CE EN NS SI IO ON N
Prof. dr. Hysen Matoshi
E VRTETA PRBALL EKLIPSIT KOMUNIST
Mr. Nuridin Ahmeti Krert fetar n Lvizjen Kombtare Shqiptare
n Vilajetin e Kosovs (1878-1912), botoi Instituti Albanologjik,
Prishtin, 2011, f. 300.
Togfjalshat e prfshir n struktu-
rn titullore t monografis Krert
fetar dhe Lvizja Kombtare Shqi-
ptare, pr nj koh t gjat, n histo-
riografin ton, jan trajtuar n raporte
antinomike, madje plotsisht prja-
shtuese. Edhe pse krert fetar kan
qen forca motorike e proceseve t
vetdijesimit kombtar shqiptar, edhe
pse si elit intelektuale kan qen n
krye t zhvillimeve e t proceseve q
shnuan kthesa n rrjedhn ton histo-
rike, roli i tyre ose sht shprfillur
pjesrisht (e n mjaft raste edhe sht
mohuar krejtsisht), ose sht inter-
pretuar n mnyr tendencioze si i
dmshm dhe prapavajts. Natyrisht
argumente t mirfillta nuk ka pasur
n asnjrin rast, ndrsa motivimi pr
paraqitjen e ktill t shtrembruar, a
krejtsisht t prmbysur, ka qen, n
rend t par, i natyrs ideologjike dhe
aty-ktu edhe i aversionit fetar q, pr
gjysm shekulli ishte model, i cili fat-
keqsisht mbizotroi n strukturn e
inteligjencies son. Ndonse ishin n
krye t ngjarjeve e t proceseve t
shnuara historike, krert fetar n hi-
storit tona kombtare, t shkruara n
frymn ateiste-komuniste dhe nn di-
rektivat e historiografis serbo-ortodo-
kse, censuroheshin rrept. Edhe sot
ndihet njfar ngurrimi pr ta thn t
vrtetn, edhe sot ajo pohohet me nj
gjysm zri dhe ende si e paplot. Gji-
thsesi studiuesi Nuridin Ahmeti sht
ndr historiant e rrall q kthen v-
mendjen te pjesa e munguar e histori-
s son. Thn figurativisht, mungesa
e secils pjes t trupit t njeriut e bn
t paplot at, ndrsa dihet mirfilli se
mungesa e koks e gjymton n mny-
r t pariparueshme. Nse ngjarjet to-
na historike tregoheshin pa figurat e
tyre kryesore, vetm pr faktin se
ishin ulema, kjo do t thot se n kto
histori flitet pr figura pa koka. K-
shtu, pr dekada me radh, dy ngjarje
t mdha n historin e shqiptarve,
sikurse ishin Lidhja e Prizrenit dhe
Shpallja e Pavarsis n Vlor, paraqi-
teshin t paplota si rezultat i mnja-
nimit t kontributit t ulemave t
shquar shqiptar. Qllimshm dmto-
hej ngjarja vetm e vetm q t mos
njihej roli i nj kategorie t caktuar
shoqrore. Komunizmi do t shkonte
edhe nj hap m tutje: do t ndrhynte
edhe n t dhnat faktike dokumenta-
re, madje edhe n fotografit autentike
nga ngjarjet, duke i ribr ato sipas
nevojave ditore. Libri i Nuridin Ah-
metit, me qasjen gjithprfshirse e pa
paragjykime, synon t ndreq kto de-
vijime, t demantoj t pavrtetat e
mashtrimet e historiografis komuni-
ste q vrtet krijuan efektin e mosa-
kceptimit t drejt t figurave dhe t
ngjarjeve historike. Natyrisht, nuk du-
het menduar se me kt pun studimo-
re iu dha prgjigje t gjitha mangsive
t historiografis son n planin e njo-
hjes s kontributit t krerve tan fe-
tar n historin kombtare shqiptare.
Prkundrazi, ky sht vetm njri ndr
hapat e par e t guximshm, por gji-
thsesi i br n drejtimin e duhur.
N nj prurim sht e udhs t
thuhen fjal edhe pr strukturn e li-
brit. Ajo prbhet nga tre kapituj, n
t cilt materia studimore shtrohet n
perceptim t drejt metodologjik e
kronologjik. Kshtu, kapitulli i par
ofron t dhna t gjithanshme pr Vi-
lajetin e Kosovs, gjat periudhs
1878-1912. Autori ka pasur kujdes q
ky kapitull t mos e marr hapsirn e
materies qendrore studimore, por gji-
thsesi e ka par t udhs q n t t
ofroj informacionin m elementar
mbi Kosovn e asokohshme, duke
prfshir t dhna pr popullsin, or-
ganet e vilajetit, rrethanat politike,
kushtet shoqrore-ekonomike dhe ar-
simimin. Natyrisht, si nj referenc
autentike, aty ka gjetur vend edhe ndi-
hmesa e Sami Frashrit, pr paraqitjen
e Vilajetit t Kosovs.
Kapitujt vijues e kan ndar materi-
en studimore n dy pjes, prkatsisht
n kapitullin ku prfshihet periudha
prej vitit 1878 deri m 1908, ndrsa
kapitulli i tret trajton periudhn e
viteve 1908-1912. Kapitulli q nis me
Lidhjen e Prizrenit, natyrshm e traj-
ton si objekt qendror studimor kt
ngjarje madhore t historis son, pr-
katsisht figurat m emblematike t
RECENSION 313
ulemave shqiptar q dhan kontribut
t mueshm pr realizimin e projektit
ton t par kombtar, por pa e ln
anash as Lidhjen Shqiptare t Pejs si
vijimsi t s pars. Megjithse numri
i ulemave dhe kontributi i tyre n Li-
dhjen e Prizrenit ishte i madh, sht
fakt i padiskutueshm se Myderriz
Ymer Prizreni sht figura qendrore e
saj, ndaj edhe z vend parsor n kt
trajtim t autorit. Megjithat, t dhna
t vyera e konstatime t qndrueshme
gjejm edhe pr Ahmet Korenicn,
Sheh Eminin, Dervish Salihun, Hasan
efendi Shllakun, Hafiz Ymer Gutn,
Sheh Salihun dhe pr parin islame t
Plavs e t Gucis.
Kapitulli i tret i ktij libri sht m
vllimori dhe me nj prfshirje edhe
m t gjer t figurave t krerve feta-
r n Lvizjen ton Kombtare. Ndo-
nse sht trajtuar nj periudh prej
vetm katr vjetsh, duhet thn se
kto ishin ndr vitet m dinamike e
m prcaktuese pr fatin e shqiptar-
ve. Kufiri nistor ka t bj me dy
ngjarje me pesh dhe orientuese pr
zhvillimet e mpastajme: Revolucio-
nin xhonturk (pritjet e shqiptarve dhe
mashtrimet q iu bn n planin e pr-
fitimit t t drejtave kombtare) dhe
Kongresin e Manastirit, si kthesn m
t rndsishme pr unifikimin e hap-
sirs kulturore e kombtare t shqi-
ptarve. Krert islam fetar nuk i
pan me indiferenc kto zhvillime,
ndaj pr kt as kryengritjet e shumta
t kohs nuk ishin jasht vmendjes
dhe kontributit t tyre, duke qen pro-
re n ball t proceseve q prfundi-
misht quan n Shpalljen e Pavarsis
s Shqipris. Autori, prvese e ka
rikthyer vmendjen e lexuesit te krert
tan fetar t asaj kohe, n mjaft raste
ka gjurmuar pr t dhna t reja doku-
mentare, por gjithsesi ndihmesn m
t madhe e ka dhn me faktin se i ka
paraqitur t sistemuar n nj trsi
unike, e cila, me t drejt, mund t qu-
het edhe nj tip leksikoni pr kt
kategori veprimtarsh fetar e komb-
tar. Natyrisht, aty lexuesi do t gjej
t dhna pr emrat si: Ymer Lutfi Pa-
qarizi, Mulla Syla i Pozhoranit, Mulla
Sinan Maxhera, Halim Ahmeti, Mulla
Idrizi, Hafz Arifi, Azem efendi Ollu-
ri, Mulla Ademi i Prapashtics, Rry-
stem efendi Shporta, Musa Shehzade,
Mulla Rasim Zapodi, Hoxh Mehme-
ti, Ibrahim Fehmiu, Abdullah Selim
Hadri dhe Sheh Mehmet Sezai. Duke
mos i par kto figura fetare e komb-
tare jasht kontekstit t prgjithshm,
autori n monografin e tij interferon
edhe tekste pr zhvillimet historike,
sikurse jan: Revolucioni xhonturk,
Kongresi Manastirit, hapja e shkolls
s par shqipe n Pozhoran t Vitis
m 1909, kryengritjet e ktyre viteve,
Kuvendi i Junikut etj.
Interes t veant n monografin
Krert fetar n Lvizjen Kombtare
Shqiptare n Vilajetin e Kosovs
(1878-1912) prbn edhe pjesa doku-
mentare e saj, ku jan dhn nj nu-
mr faksimilesh autentike, fotografish,
dshmish shkrimore, diplomash, vul-
ash q lidhen me krert e trajtuar feta-
r dhe nj tekst interesant nga revista
fetare Zani i Nalt, n t cilin ka t
dhna pr personalitete t shquara fe-
tare t Kosovs. Kuptohet ky libr
sht i pajisur me t gjitha elementet e
domosdoshme t nj studimi serioz e
t bazuar n aparaturn shkencore: ka
hyrjen orientuese dhe prfundimin si-
ntetizues, t prkthyer edhe n angli-
sht, burimet, literaturn dhe treguesin
e emrave. Se sht konsultuar nj nu-
mr i madh tekstesh dhe se sht pu-
nuar me nj prkushtim t rrall pr
njohjen e literaturs prkatse, dsh-
mon edhe fakti se autori ka prdorur
n studimin e tij plot 520 referenca.
N prgjithsi Nuridin Ahmeti ia
ka dal q t identifikoj tri nivele t
kontributit madhor t krerve tan fe-
tar t ksaj periudhe: s pari, sht
prmbushja e detyrs s tyre theme-
lore pr drejtimin e jets fetare n Vi-
lajetin e Kosovs; s dyti, pjesmarrja
aktive n krye t proceseve pr liri-
min kombtar dhe pavarsimin e
Shqipris; dhe s treti, me t drejt, e
v theksin edhe te ndihmesa e madhe
q krert fetar ia dhan prparimit
kulmor e arsimor kombtar, qoft me
kontribute shkrimore, qoft me pr-
pjekjet pr krijimin e shkolls shqipe
dhe njsimin e hapsirs son kulturo-
re n rrafshin kombtar.
N prmbyllje t ksaj qasjeje mu-
nd t thuhet se vlera e ksaj pune t
mr. Nuridin Ahmetit, pa dyshim se do
t jet edhe m e madhe nse pasohet
nga studime t tjera dhe nga nivele
edhe m t arrira shkencore. Autori,
sikundr e dim, sht vese n fillim
t puns shkencore, ndaj mangsi t
caktuara edhe mund t vrehen. Besoj
se n t ardhmen do t jet i gatshm
t nxjerr sa m shum prfundime, t
asimiloj e t prpunoj m tepr nga
dijet e pararendsve n procesin e
nxjerrjes s rezultatit vetjak. Duke i
uruar shndet dhe mbarsi n realizi-
min e projekteve vijuese, m mban
shpresa se mr. Nuridin Ahmeti do t
prmbush parametrat e kontrats me
institucionin n t cilin punon, por,
prtej ksaj, besoj se do ta prmbush,
n mnyr t plot e si synim t gjith-
monshm, kontratn me t vrtetn
shkencore.
R RE EC CE EN NS SI IO ON NE E
Akad. Dr. Feti Mehdiu
DIMENSIONI ETIK DHE SOCIAL
I KRYENGRITJES S HALIL PATRONS
*
Madhshtia e njerzve t vegjl
q nuk kan pushtet buron nga zemra
e tyre e pastr, kurse voglsia e njer-
zve t mdhenj me pushtet buron nga
mendja e tyre e turbulluar.
Kto dy figura i gjejm te Halil
Patrona dhe sulltan Ahmeti i tret.
Kt shtje e kan trajtuar studi-
ues t ndryshm dhe kontributet e tyre
i gjejm n gjuh t ndryshme, duke
filluar nga gjuha turke, gjuha gjerma-
ne, hungareze, shqipe, angleze etj.
Un do t prqendroj vmendjen tuaj
n disa burime turke dhe shqiptare, t
cilat i kam pas n dor pr kt rast.
Para se t hyjm n dimensionin
etik e social t kryengritjes s Halil
Parons po sjellim nj pasqyr t
shkurtr pr figurn e Halil Patrons
n disa burime turke:
N Kamusu-l-alam, vllimi i dyt
dhe i tret
Autori i enciklopedis, Kamusu-
l-a alam, Sami Frashri, n vitin
1889, n vllimin e dyt Halil Patro-
nn e prezanton si vijon:
sht nj shqiptar dhe epror i
jenierve n kohn e sulltan Ahmetiti
t tret. Pasi q ishte organizator i nj
kryengritje, bashk me disa bashk-
_________________________
* Verzion i zgjeruar i referatit t paraqitur n Simpoziumin e pest ndrkombtar t turkologjis,
13-16 prill, 2011 n Prizren.
mendimtar t tij, u vra nga agai i
jenierve Halil Pehlivani dhe grupi i
tij.
Kurse n vllimin e tret flet gj-
rsisht pr vendlindjen e Halil Patro-
ns Hurpishtin, nj kasaba e vogl
n Vilajetin e Manastirit, 7 km n jug
t Kesrijes dhe gjendet afr lumit Be-
lica dhe i takon sanxhakut t Kors;
por ktu nuk e prmend Halilin. N
Hurpisht flitej gjuha turke, shqipe,
greke dhe vllahishtja. Hurpishti ishte
qendr nahije, n kazan e Kesrijes,
dhe prfshinte 36 fshatra me 10.000
banor.
N Enciklopedin Islame: vllimi,
1, 7, 9.
Islam Ansiklopedisi, v.1.(1950)
autori i tekstit pr s. Ahmetin e tret,
Enver Ziya Karal, e prmend Halil
Patronn si puntor i nj Hamami n
Bejazit, i cili doli n krye t kryengri-
tsve m 28 shtator 1730 dhe si rezu-
ltat i ksaj kryengritje, sulltan Ahmeti
i tret, m 1 tetor 1730, pasi mori ga-
ranc pr jetn e vet dhe familjen e tij,
likuidoi disa funksionar t lart sipas
krkess s kryengritsve dhe u trhoq
nga posti i sulltanit - dha dorheqje.
N Islam Ansiklopedisi, 7, (1957), n
artikullin pr Sulltan Mahmudin e
par kur flitet gjersisht pr ardhjen e
tij n pushtet, pas dorheqjes s su-
lltan Ahmetiti t tret, autori Munir
Aktepe, n dy faqet e para Halil Patro-
nn e prmend m shum se dhjet he-
r.
Mahmudi erdhi n pushtet m 1
tetor 1730 si rezultat i kryengritjes s
Halil Patrons, e cila kryengritje e
hoqi nga froni sulltan Ahmetin e tre-
t, konstaton autori i ktij artikulli
dhe n vazhdim edhe disa her i re-
ferohet ktij kryengritsi duke prme-
nd edhe disa nga bashkpuntort e tij
si Musliu, Janaki, Zulali Hasan Efe-
ndi, Ibrahim Efendi, Mehmet Mur-
teza, etj. Ktu flitet edhe pr pabesin
q i bri sulltan Mahmudi i par dhe
prfundimin tragjik t Patrons, pik-
risht nga bashkemnaku i tij: Halil Pe-
hlivan, t cilin sulltani e thirri t vij
nga Bursa.
N Islam Ansiklopedisi, 9,
(1964), Halil Patrona prezentohet fare
shkurtimisht. Vetm n katr rreshta,
pasi q jepet nj spiegim etimologjik i
fjals patrona, thuhet: Jenieri Halil
Patrona, i cili kishte fituar fam gjat
udhtimit me anije n Lindje, n vitin
1730 ishte n ball t kryengritjes
kundr sulltan Ahmetit t tret.
N kllapa jepet burimi (Relationes
des 2 rebellions, s.8; ingl.tre. Charles
Perry, A view of the Levent, London,
1743, s. 64)., dhe ky sht burimi m i
drejtprdrejt q prshkruan kryengri-
RECENSIONE 317
tjen e Halil Patrons vetm 13 vjet pas
zhvillimit t ngjarjes.
N Edebiyatmzda isimler szl-
dhe airler ve yazarlar szl
N vitin 1970, n veprn e autorit
turk, Behxhet Nexhatigil: Edebiyat-
mzda isimler szl, aty ku flitet
pr shkrimtarin Reshad Ekrem Kou,
msojm se n vitin 1962 shte botuar
romani Forsa Halil, me nj nntitull:
tarihi uzun hikaye rrfim i gjat hi-
storik (roman historik), kurse n vitin
1968, nga i njjti autor ishte botuar
vepra: Patrona Halil (roman).
Edhe n vitin 1973, n veprn:
airler ve yazarlar szl t autorit
Shukran Kurdakul, i gjejm t njejtat
informata. Mirpo ktu, t dyja kto
vepra t Reshad E. Kout jan cilsuar
vetm si romane. Nuk i kemi epitetet
si n veprn e Behxhet Nexhatigilit.
N burimet q i zum n goj deri
ktu, prvese te Sami Frashri, nuk
prmendet prkatsia shqiptare e Halil
Patrons.
N Buyuk Osmanli tarihi, n 10
vllime, e autorit Josef von Hammer
dhe Osmanli devleti tarihi,
N veprn e Hammerit e gjejm
n vllimin e 7 dhe vllimin e 10.
N vllimin e shtat, kryengritjes
s Halil Patrons me jeniert e tij i
kushton rreth 20 faqe. Prshkruan n
hollsi veprimet e Hail Patrons n
ball t kryengritjes s 28 shtatorit t
vitit 1730, si rezultat i s cils ishte
heqja e sulltan Ahmetiti t tret nga
froni dhe sjellja n fron e sulltan Mah-
mudi i par. Trajtimin e fillon me
nntitullin SULTAN AHMEDIN TA-
TTAN INDIRLILMESI. (rrzimi i
sulltan Ahmedit nga froni)
Menjher n fillim Hammeri ko-
nstaton se n krye t ksaj proteste
ishte shqiptari Halil Patrona, i cili
udhhiqte nj grup jeniqersh prej 17
vetash.
N kht e fundit gjejm nj mori
tekstesh q flasin pr kt figur kari-
zmatike t historis s shekullit XVIII.
Prandaj n vazhdim do t sjellim edhe
pasqyrn:
Halil Patrona n faqet
e l e k t r o n i k e
Ku kemi zgjedhur disa sish q ja-
pin prshkrime m t hollsishme pr
Halil Patronn.
Shkrimit me titullin: Kush sht
ky Halil i cili dridhi alamet sulltanat
me protestn 49 ditshe pikrisht 50
vjet para revolucionit francez? i pr-
gjigjet teksti vijuese:
Halil Patrona sht shqiptar nga
Hurpishti i Manastirit, i cili me krye-
ngritjen 49 ditshe q organizoi n Sta-
mboll rrzoi nga froni sulltan Ahmetin
e tret. Ky sht ai i cili kur ngriti
flamurin e kryengritjes e thirri t gji-
th popullatn t bashkohen nn kt
flamur pr t realizuar tri krkesa:
Shembjen e shtpiave publike
Dorheqjen e disa ministrave
Heqjen e tatimit t prjetshm
malikane.
Halil Patrona sht kryengritsi i
shekullit 18, i cili nuk i pranoi nga qe-
veria e s. Ahmetit 100.000 lira ari, e
as pozitat e larta q iu afruan. Halil
Patrona sht unikat n historin e
revolucioneve.
Teksti tjetr... Kryengritja e Halil
Patrons, vazhdon:
sht nj kryengritje q ka filluar
me 28 shtator 1730 n Stamboll. Kjo
kryengritje e udhhequr nga Halil Pa-
trona kishte me vete tr jeniert
shqiptar t divizionit t 17. Fakti se
sulltan Ahmeti i tret bnte prgatitje
pr ekspeditn q do t ndrmerrte pr
n Iran ishte n favor t kryengritsve.
Kta me 30 shtator paraqitn listn,
me t ciln krkonin dorzimin e 41
funksionarve shtetror, duke filluar
nga kryeministri Damad Ibrahim Pa-
sha, kajmekami i Stambollit Mustafa
Pasha, shejhu-l-islami Abdullah efe-
ndi dhe t tjer.
Kjo kryengritje hoqi nga froni su-
lltan Ahmetin e tret dhe solli n fron
Mahmutin e par.
Teksti i titulluar: Si rrodhi krye-
ngritja? Afron informcionin vijues:
M 15 t muajit rebiu-l-evvel t
vitit 1143, e enjte, dit pushimi pr
Portn e Lart, n Oxhakun e Jeni-
erve ku merrnin pjes 17 jenier, u
arrit marrveshja dhe te xhamia Su-
lltan Bejazit, te hyrja Kashkllar,
nja tre a katr grupe ngritn bajrakun,
ngjeshn shpatat dhe duke thirrur:
sheriati na thrret, o Ymmeti Muha-
mmed mbyllni dyqanet dhe ejani nn
kt bajrak u nisn drejt pazarit mi-
shit (Et mejdani). N krye t ksaj q-
ndronte Halil Patrona me jeniert
tjer t oxhakut t 17.
N nj tekst tjetr lexojm:
Sulltan Ahmeti i tret, n kohn
kur nisi kryengritja ishte n Uskudar
dhe mblodhi bashkpuntort pr t ana-
izuar krkesat e kryengritsve. Ata q
udhheqin kryengritjen, Halil Patrona,
Musli Beshe, Kuuk Musli, Kutuxhi
haxhi Hysejn, inar Ahmed, Ali Usta,
Emir Ali, Karayilan, Turshuxhi Isma-
il, i kan shqetsuar udhheqsit e shte-
tit sidomos kan vn n pozit t
shum t keqe kryeministrin.
N vazhdim flitet pr krkesat e
kryengritsave, gjendjen m t re n
Saraj, dnimin e dhndurve: Ibrahim
Pasha, Mustafa Pasha dhe Mehmet
Pasha.
RECENSIONE 319
N tekstin me titull: Zemrimi i i
madh i kryengritsve, lexojm:
Krkesa e sulltanit q t mos di-
gjen por vetm t rrzohen e t shka-
trrohen shtpiat publike n Bosfor,
me motivacionin se do t na prqeshin
e do t tallen me ne armiqt ton dhe
bota e krishter, nxiti nervoz t
madhe te kryengritsit. Kjo kushtzoi
ultimatumin q i dhan sulltanit krye-
ngritsit e Halil Patrons. Me telal u
dhan lajmin se brenda tri ditve t
gjith ata q jan prgjegjs pr villat
luksoze, t'i rrzojn vet, n t ku-
ndrtn do ta pasojn edhe m keq.
Teksti i titulluar: Psimet e Halil
Patrons dhe bashkpuntorve t tij,
sjell informacionet vijuese:
Organizatort dhe pjesmarrsit
n kto veprime dhe kt kryengritje
shumica ishin shqiptar. Halil Patrona
i realizoi t tria krkesat e paraqitura
dhe i besoi premtimeve t sulltanit se
nuk do ta gjente gj e keqe, por e psoi
keq. Sulltani organizoi nj solemnitet,
kinse pr t promovuar prfundimin e
ktyre trazirave dhe pr t shprblyer
Halil Patronn me gradn e Agait t
jenierve, por kjo ishte e kobshme
sepse e paguan me kok Halil Patrona
me gjith shok. Sipas skenarit t pr-
gatitur ata i merrnin nj nga nj dhe i
futnin n nj hapsir t Divanit t su-
lltanit dheu hiqej koka. Pr kt likui-
dim t simpatizuesve t Halil Patrons
me gjith Halil Patronn, Muhsinzade
Abdullah Pasha dhe Ibrahim Aga mo-
rn grada t larta.
***
Dimensioni moral
dhe social i kryengritjes
s Halil Patrons
Kryengritja e Halil Patrons e vitit
1730, ka qen nj ngjarje e rndsi-
shme historike jo vetm pr historin
e shtetit Osman por edhe pr historin
Botrore.
N ato studime t autorve t
ndryshm, q jan shkruar ose jan
prkthyer n gjuhn turke dhe n gju-
hn shqipe, dimensioni moral dhe
social si shkaktar i drejtprdrejt q
nxitn Kryengritjen e njohur t Halil
Patrons nuk jan trajtuar, sipas me-
ndimit tim, n nivelin q e meritojn.
Kjo sht arsyeja q un u prcaktova
pr kt qasje, m ndryshe.
Krkesa pr heqjen e takss ma-
likane, ishte nj krkes q mobili-
zonte shtresat popullore, sepse ata e
psonin m s rndi me kt taks.
Kjo u dshmua me faktin se nga 17
vet, me t cilt Halil Patrona ditn e
enjte t 30 shtatorit 1730, e filloi kt
kryengritje, u ngrit n disa mijra pr-
krahs t ktyre krkesave t Halil Pa-
trons. Dshmia tjetr sht se kjo
krkes u miratua pa zhurm nga Su-
lltanati Osman.
Kjo shtje meriton trajtim m t
gjithanshm sepse faktori social sht
me rndsi t veant pr mbarvajtj-
en e punve tjera t do qeverije. Kur
ky faktor destabilizohet me fardo
forme qoft, ather aparati shtetror
krcnohet me shkatrrim dhe fillon
zbatimi i qeverisjes me dhun.
Krkesa pr djegien e shtpive pu-
blike, t cilat ishin ndrtuar n gja-
sht- shtat vitet e fundit n t dy ant
urs Gallats pr qllime zbavitje t
klanit qeveriss t kategorive t ndry-
shme, ushtarake e civile, trhiqte gji-
thashtu mbas veti nj forc t
shndosh elitare t sulltanatit. Ajo
forc e shndosh e elits islame, kt
lloj reformimi e kishte emrtuar me
emrin e vrtet - deformim q e shpi-
ente sulltanatin n shkatrrim. Kshtu e
kishte identifikuar edhe Halil Patrona.
Investitort e huaj dhe prkrahsit
vendor t atyre objektve, e kishin kur-
disur kt kurth djallzore t mas-
kuar nn plafin e reformave.
Pr kt qllim Halil Patrona
kishte siguruar prkrahjen e elits isla-
me n hierarkin e Divanit t Sullta-
nit. Ata ishin njerz me pozita t larta,
t cilt edhe pozita i ngarkonte me
pprgjegjsi t kujdesen pr moralin
shoqroro t shtetit t tyre. Kta ishin
t vetdijshm se nn maskn e refor-
mave sulltanatit Osman i prgatitej
kurtha shkatrrimtare - shthurja mora-
le, e cila pa dyshim ka si pasoj tra
rregullimet tjera dhe prfundon me
shkatrrimin e sistemit qeveriss.
Kryengritsit kishin vn n sh-
njestr, me arsye, personalitete t
larta, gjithashtu me poste t larta qe-
veritare por q ishin prkrahs t vep-
rimeve destruktive n dm t qeveris.
I pari ishte kryeministri Damad Ibra-
him pasha me disa ministra.
N trajtimet q jan br ksaj
kryengritje, kta dy faktor prmenden
kalimthi, ose injorohen n trsi.
Si ilustrim po prmendim disa
shembuj nga vepra Osmanli Devleti
Tarihi, ku Halil Patrona prmendet dy
her.
N kontekstin e par thuhet se si
pasoj e kryengritjes s Patrons u
ndrpre aktiviteti lidhur me endjen e
nj lloj plhure n Selanik dhe n
Edrene.
Shihet shum qart se ktu m
shum i jepet rndsi zhvillimit t
tregtis se sa shtjes sociale t po-
pullats. Nuk prmendet fare ngarkesa
e shtresave t gjera me tatime t pap-
rballueshme. Nuk do koment. Ktu
nuk merret n konsiderat dimensioni
RECENSIONE 321
social e as moral por vetm ai mate-
rial.
N rastin e dyt n kapitullin:
Kryengritja e Patrons, flet pr shfro-
nsimin e s. Ahmetit tret dhe vendo-
sjen n fron t Mahmuditi t par, por
fare nuk jep arsyetimin q solli su-
lltanatin deri te kto ndryshime. Me-
ndoj se studiuesit e ksaj periudhe dhe
ktyre ngjarjeve doemos t analizojn
kushtet q e solln n kt gjendje.
Ndrrimi i sulltanit nga pozita nuk
ishte pun e thjesht dhe nuk mund t
ndodhte pa ndonj arsye t fort. Ikja
e historianve nga ai realitet e len pe-
zull nj ngjarje shum t rndsishme
historike, nga e cila sht dasht t
nxjerr msime aparati shtetror.
N vllimin e par, kur trajtohet
rasti i s. Ahmetit t tret, nuk prme-
ndet fare Kryengritja e Halil Patrons.
Aty thuhet vetm se: ... n vitin 1730
kryengritjet rezultuan me prmbysjen
e t gjitha reformave t zbatuara n
Stamboll dhe me rrzimin e s. Ahme-
tit t tret. N vazhdim shtohet: Me
t ardhur n pushtet Mahmudi i par
(1730-1754) punn e par q bri ishte
likuidimi i prijsve t kryengritjes.
Kjo sheshazi flet pr ambiciet e
pushtetarve. Nuk anin kokn pr
gjendjen e popullit por n rend t par
ishte sigurimi i pozitave n pushtet me
do kusht likuidimi i prijsve t kry-
engritjes. Kjo sht n kundrshtim
t plot me etikn islame, n t ciln
ishte themeluar sulltanati Osman dhe
kishte br disa shekuj qeverisje mbi
ato parime.
Ndrkaq n Fjalorin Enciklopedik
Shqiptar, theksohet vetm dimensioni
social i kryengritjes s Halil Patrons,
ku lexojm: ...sht figur historike
me origjin shqiptare, udhheqs i
kryengritjes qytetare t Stambollit me
28-30 shtator 1730, ... Qllimi i kry-
engritjes ishte lehtsimi i masave po-
pullore.... Kryengritja pati karakterin e
nj lvizjeje t shtresave t varfra,
me qllim uljen e taksave....
Marrveshja e Sulltanit me krye-
ngritsit e Halil Patrons pr ...vetm
rrnimin e atyre shtpive nuk do t
kishte asgj t keqe ashtu u pajtuan
edhe kryengritsit, por, arsyetimi i su-
lltanit se popujt e krishter do ta tall-
nin Sulltanatin pr nj akt t till
nuk ishte n frymn e parimeve mo-
rale mbi t cilat duhet t qeveriset su-
lltanati Osman, i cili kishte pr baz
Kur anin dhe hadithin e Pejgamberit
Muhammed a.s.
Pr dimensionin etik t kryengri-
tjes s H. Patrons flet edhe Ahmet
Qeriqi n veprn e tij Fenomene Shqi-
ptare, i cili ndr t tjera thot: Prve
krkesave t tij t karakterit shoqror,
Halil Patrona para Sulltanit kishte
parashtruar edhe krkesa t karakterit
moral. Ai rebelohet kundr prishjes s
moralit n at koh dhe shkaktarin e
degradimit moral e identifikon te zot-
ruesit e shtpive publike t argtimit
n Stamboll.
Ky dimension moral dhe social e
bn kt kryengritje t veant n hi-
storin botrore, me konstatimin se
Halil Patrona sht kryengritsi i
shekullit 18, i cili nuk i pranoi nga qe-
veria e s. Ahmetit 100.000 lira ari, e
as pozitat e larta q iu afruan. Halil
Patrona sht unikat n historin e
revolucioneve. (Patrona Halil isyann
tarihte ei benzeri yoktur).
Edhe ajo q prezenton Hammeri
n fillim si thuhet aty: Ditn e enjte,
m 28 shtator, duke lind dielli, prpara
xhamis Sulltan Bajazit u dgjua thirrja
e Halil Patrons, drejtuar popullit:
Krkesat tona jan n prputhje me
sheriatin! Kush sht pjestar i ymme-
tit Muhammed mbyllni shitoret dhe
bashkohuni me ne! flet pr karakte-
rin etik dhe social t kryengritjes s
Halil Patrons. Thirrja e tij pr t iu ba-
shkuar n mbrojtje t sheriatit dsh-
mon se ky e shihte n rrezik moralin
shoqror.
Megjith kt, me sa kam arrit t
shoh, dimensioni moral dhe social i
kryengritjes s Halil Patrons ka gjet
m shum hapsir n veprat letrare
dhe artistike se sa n veprat historike.
Ktu mendoj n veprat e shkrimtari
hungarez Jokai Mur (Kanli lale) dhe
atij turk Reshad Ekrem Kou, (Patro-
na Halil), si edhe n pikturat e artistit
Jean Baptiste Vanmour.
Rndsia q i jepte Halil Patrona
shtjes sociale n shoqri dshmohet
edhe me faktin se ai edhe pasi e pati
kuptuar se ... e pret vdekja... e pr-
sriti krkesn q t hiqet taksa mali-
kane. Krkes, t ciln edhe sulltani ia
konfirmoi si pun t kryer menjher.
P r f u n d i m i
Me sa u prmend m lart, sipas
burimeve turke edhe shqiptare, del se
Halil Patrona sht nj figur shum e
rndsishme historike botrore, q ka
zn vend jo vetm n literaturn his-
torike por edhe n vepra letrare e arti-
stike. sht nj personazh, i cili q
nga viti 1730 e deri n ditt tona m
thellsisht e gjersisht sht studiuar
dhe trajtuar nga studiuesit e huaj se sa
historiant turq dhe ata shqiptar.
Halil Patrona sht ai i cili n kr-
kesat e tij u angazhua pr dy kompo-
nente baz pr mbarvajtje t punve
t nj shteti normal: komponenta mo-
rale dhe ajo sociale. sht kryengri-
tsi unikat n historin botrore q
filloi nj kryengritje me 17 bashkve-
RECENSIONE 323
primtar jenier, dhe arriti t nd-
rroj nga posti nj sulltan jo pak t
suksesshm. Ishte nj kryengrits, i
cili ia doli q t shkatrroj brtha-
mn e amoralitetit q kishte zn
fill n qendr t sulltanatit Osman
dhe t liroj popullin e ktij sulltanati
nga nj tatim q ndrydhte popullin
dhe nuk i sillte asnj dobi shtetit por
vetm klaneve t multezimve t imt.
sht figura historike q zen ve-
ndin qndror n dy romanet e nj
shkrimtari turk, dhe n nj roman t
nj shkrimtari hungarez.
M n fund mund t thuhet edhe
kjo: Halil Patrona sht nj personazh
historik, i cili me shpirtbardhsin e tij
i tregoi bots, plot gjysm shekulli pa-
ra revolucionit francez, se masat po-
pullore n qendr t sulltanatit osman
e prkrahn pikrisht pr faktin se ky
artikuloi si askush tjetr m par dy
themelet pr zhvillim t nj shoqrie
t shndosh ashtu si e do Krijuesi i
Gjithsis, e ata themele jan pastrtia
morale dhe barazia sociale. Ndrkaq
Historis shqiptare i mbetet q Halil
Patrons projektues dhe realizues i
nj projekti moral dhe social n gjys-
mn e par t shekullit 18, t'i gjej
vendin e merituar n gjiun e vet.
__________________________
B u r i m e t d h e l i t e r a t u r a
Shemsettin Sami Frasheri: Kamusu-l-a
lam, Istanbul, 1889-1898.
Islam Ansiklopedisi, 7, Istanbul, 1957,
Islam Ansiklopedisi, 9, Istanbul, 1964,
Hammer (Baron Joseph Von Hammer Pur-
gstall) Byk Osmanl Tarihi, 1-10, Ista-
nbul, 2005.
Tarihi Osmani, tekst shkollor i fundshe-
kullit XIX.
ukran Kurdakul, airler ve yazarlar
szl, Ankara, 1973.
Behcet Nacatigil, Edebiyatmzda isimler
szl, Ankara, 1970.
Osmanli Devleti Tarihi, 1,2, Istanbul,
1999.
Joseph von Hammer, Historija osmanskog
(turskog) carstva, 3, Zagreb, 1979.
Historia e shtetit, shoqris dhe qytetri-
mit osman, 1, 2, Tiran, 2009.
Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran,
1985.
Ahmet Qeriqi, Fenomene shqiptare, (Halil
Patrona figur e anashkaluar) Prishtin,
2005.
Prmbajtja
Qemajl Morina
Mehmet Akif Ersoji - poeti i dy popujve......................................... 5
Nexhat Ibrahimi
Pejgambert e dalluar ( - Ulul-azm) ................................ 19
Ebu Hamid Muhammed ibn Muhammed El-Gazaliu
(1058-1111).................................................................................. 49
M.M.Sharif
Filozofia............................................................................................ 95
Ejup Haziri
Parimet e Legjislacionit Islam - (2).............................................. 113
Dr. Munir Xhumua
Dispozitat e sheriatit... mes stabilitetit dhe fleksibilitetit........... 137
Dr. Mustafa Ceriq
Influenca e Maturidiut.................................................................. 147
Reflekse t tradits kulturore t vendlindjes
n personalitetin e Hasan efendi Nahit........................................ 157
Qemajl Morina
Kontributi i Mulla Sadri ef. Prestreshit
n edukimin e brezave t ri .......................................................... 169
Ahmed Ebu Zejd
Biblioteka e Kajrevanit - thesar i kulturs
dhe civilizimit islam...................................................................... 177
Liridon Kadriu
Abetarja e Firencs, e vitit 1942, me elemente islame................ 187
Mr. Rexhep Suma
Dialogu kulturor, fetar dhe komunikimi medial ........................ 195
Ramadan Shkodra
Pozita kushtetuese e Kosovs n federatn jugosllave
gjat viteve 1946-1974 (vshtrim historik).................................. 215
Zachary Karabell
Evropa dhe Perandoria Osmane ................................................. 237
Muzafer Shkodra
Arabistika n revistn Dituria Islame Nr. 1-30/31 ................. 265
Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore ................................. 283
Mexhid Yvejsi
Babai i poezis - mjeshtri i poetve
Muhammed Rudaki (858-941) ..................................................... 293
Dr. Abdurrahman Rafet el-Basha
Enes ibn Malik el-Ensari .............................................................. 303
Prof. dr. Hysen Matoshi
E vrteta prball eklipsit komunist............................................ 311
Akad. Dr. Feti Mehdiu
Dimensioni etik dhe social i kryengritjes s Halil Patrons ...... 315
Prmbajtja ........................................................................................ 325

Edukata 99

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Edukata 99

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Edukata Islame

Revist shkencore, kulturore islame tremujore

You might also like