MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page1

OP- AMP / PENGUAT

KENDALIAN
Binaan danprinsip asas. Litar
penguat kerbezaan jenis BJT
dan FET. Prinsip kendalian
dan rajah blok dalaman
penguat kendalian
PENDERIA
Menerangkan kegunaan
peranti penderia yang
berkaitan dengancahaya,
suhu, bunyi, tekanandan
kelembapan.
PERANTI
ELEKTRONIK KUASA
Mempelajari danfahami fungsi
serta penggunaan diodkuasa,
tiristor, triak, transistor kuasa
dan tiristor GTO
KEROSAKAN KABEL
Mempelajari dan memahami
kerosakan kabel, langkah-
langkah sertaujian untuk
menentukan kerosakan kabel.
METER ELEKTRONIK
Menerangkan mengenai
prinsip kendalian meter
elektronik analog jenis BJT &
FET, ukur voltandenganVOM,
ukur rintanganserta rajah blok
meter digit pelbagai
TETIMBANG
Menerangkan mengenai
tetimbang a.t dantetimbang
a.u, kegunaannya serta cara
kerja tetimbang.
METER UPAYA
Menceritakanmengenai
prinsip kendalianmeter upaya
mengikut jenis.
UKURAN DAN
RALAT
Menerangkan mengenai
takrifanralat, daya kilas dan
lengkung redaman


INSTRUMENTASI
PETA MINDA E3042 INSTRUMENTASI
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page2


Lengkung redaman

Jenis Daya Kilas

Jenis Ralat Dalam
Pengukuran
Takrifan

1. Meter
2. Ralat

UKURAN DAN
RALAT
PETA MINDA UKURAN DAN RALAT
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page3



% RALAT =NILAI SEBENAR - NILAI UKURANX100% % KETEPATAN =100 % - % RALAT MAGNITUDRALAT PENGHAD=KETEPATANX SKALA PENUH
NILAI SEBENAR
Ralat
Selisih / Lencongan dari nilai
sebenar


Jenis Ralat

Ralat Kasar
(Gross Error)

Ralat Sistematik
(Systematic Error)

Ralat Rawak
(Random Error)

Ralat Penghad
(Limiting Error)
Disebabkan oleh manusia spt salah
mengambil bacaan, cuai, tiada
pengalamanmenggunakan
peralatan dan pelarasanyangtidak
betul.
Ralat jangka
Disebabkan oleh ciri elektrik dan
mekanikal seperti geseran,
tegangan spring dan histerisis
Ralat sekitar
Disebabkanoleh keadaanluar yang
mengelilingi peralatan spt
perubahan suhu, kelembapan,
tekanan udara dan sebagainya.
Punca berlaku tidak diketahui
walaupuntelahmengikut prosedur
yangbetul dan telah mengambil kira
ralat sistematik.
Penyelidikan yang rapi perlu
dilakukan untuk mencegahnya
berulang.
Nilai yang telah ditentukan oleh
pihak pengeluar.
Hadlencongandari nilai sebenar.

Contoh: 220 5%
Maka dalamkadar +5% dan-5%
dari 220, alat ini dijamin baik oleh
pihak pengeluar.
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 4






Rajah 1A : Daya Kilas Pesongan
Daya kilas adalah kebolehan
sesebuah instrumen untuk
berputar.

Jenis daya
kilas
Daya kilas Pesongan
(Deflecting Torque)
-Terhasil daripada kesan
magnetic elektrostatik
-Menyebabkan jarum penunjuk
bergerak dari kedudukan sifar.
Daya kilas Kawalan
(Controlling Torque)

-Menentang daya kilas
pesongan.
-Terhasil oleh spring kawalan
Daya kilas Redaman
(Damping Torque)

-Berfungsi mempercepatkan
jarum berhenti.

Daya kilas (Torque) biasanya
dinyatakan dalam unit Newton
meter (Nm)
Kawalan Spring

Daya kilas kawalan suatu
spring berkadaran dengan
sudut pesongan jarum
penunjuk.
Kawalan Graviti
Td = BANI@BlIND
Unit : Newton Meter (Nm)
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 5

Rajah 1B : Binaan Meter Gegelung Bergerak Magnet Kekal


Rajah 1C : Daya Kilas Kawalan Spring


Rajah 1D : Daya Kilas Kawalan Graviti




- Gabungan momen inersia sistem gerakan dan daya kilas kawalan spiral spring memberikan sistem bergerak itu
suatu frekuensi ayunan semulajadi.
- Setiap turun naik arus akan menyebabkan penunjuk berayun yang menyebabkan amat sukar untuk mengambil
bacaan meter dengan tepat.
- Rajah 1E menunjukkan lakaran 3 bentuk redaman yang wujud pada sistem jarum penunjuk.



Rajah 1B menunjukkan
binaan GBMK @PMMC.
PMMC tu ape Dol?
Apala kau ni Awang...
PMMC tu pun engkau tak
tahuPermanent Magnet
Moving Coil laala cakap
omputih untuk GBMK
Apa yang diorang
bincang niyang pasti
daya kilas pesongan,
Td = BLIND
BLIND tu buta
ke?...ishish pening
pulak aku
Lengkung Redaman
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 6

Rajah 1E : Jenis-Jenis Lengkung Redaman


Redaman Melampau (over damping)- lengkung A
Penunjuk akan bergerak dengan perlahan menuju nilai akhir. Nilai ini akan kurang dari nilai sebenar. Ini akan
menyebabkan meter menunjukkan nilai yang salah.

Kurang Redaman (under damping)- lengkung B
Penunjuk meter akan berayun dalam jangka masa yang lama sebelum berhenti pada nilai tetap. Ini mengakibatkan
kesukaran untuk membuat bacaan.

Redaman Genting (critical damping)- lengkung C
Penunjuk mencapai keadaan tetap (nilai sebenar) tanpa ayunan dalam masa yang pendek. Jadi pengguna dapat
membaca bacaan dengan tepat dan cepat.


Redaman arus pusar
Redaman udara





Redaman bendalir




J enisjenis
redaman
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 7
CONTOH-CONTOH SOALAN UKURAN DAN RALAT

1. Tiada peralatan atau komponen elektrik yang mempunyai ketepatan yang sempurna, kesemuanya mempunyai
.......................................... atau ketidakjituan.

2. Alat yang digunakan untuk menentukan nilai atau magnitud sesuatu kuantiti atau pemboleh ubah ditakrifkan sebagai
..............................................................

3. Semua alat penunjuk elektrik melakukan tiga operasi utama iaitu ...........................................................,
...................................................................... dan .............................................................

4. ..................................................... berfungsi untuk mempercepatkan jarum berhenti. Jarum mungkin berayun sebelum
menunjukkan bacaan dan daya diperlukan untuk mempercepatkan jarum berhenti.

5. Lukis dan labelkan 3 jenis lengkung redaman.














6. Berikan definisi ralat.
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________

7. Senaraikan jenis-jenis ralat dalam pengukuran dan takrifkan ralat-ralat tersebut.
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________

MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 8
8. Satu meter GBMK (Permanent Magnet Moving Coil) dengan 200 lilitan gegelung mempunyai ketumpatan urat daya
sebanyak 0.5T dicelahan udaranya. Gegelung ini mempunyai diameter 1 cm dan panjang 1.5 cm. Kirakan daya kilas
yang terhasil apabila arus melalui gegelung adalah sebanyak 1 mA.











9. Satu pengeluar komponen membuat perintang tertentu dalam julat 1.14k kepada 1.26k dan mengklasifikasikannya
sebagai perintang 1.2k. Apakah toleransi yang perlu dinyatakan?











10. Sebuah meter GBMK dengan ketumpatan fluks di celahan udara 0.7 T dan rintangan meter adalah 15kWserta diberi
bekalan 15V. Dimensi bagi pengalir ialah 1.25 cm X 2 cm. Tentukan bilangan lilitan pengalir bila daya kilas yang
dihasilkan ialah 57mNm.












MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 9
A
11. Kirakan peratus ralat dan peratus ketepatan meter jika meter ampiar di Rajah 1 memberi bacaan 1.9 A.
4 W



6 W
Rajah 1








12. Dimensi gegelung satu voltmeter GBMK adalah 4cm X 2.5 cm. Bilangan lilitan adalah 80 dan ketumpatan fluks dalam
sela udaranya adalah 150mwb/m
2
. Rintangan meter adalah 15k. Kirakan daya kilas pesongan yang dihasilkan oleh
meter apabila voltan 300 V dibekalkan.










13. Sebuah voltmeter dengan julat 0 - 150V mempunyai ketepatan 3% pada skala penuh memberi bacaan 50V dan 95V
semasa membuat pengukuran. Kirakan magnitud ralat dan peratus ralat bagi setiap bacaan.











20V
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 10
14. Sebuah meter dengan ketepatan 2% mempunyai arus skala penuh 100mA. Kirakan bacaan maksima dan minima
mungkin diperolehi apabila meter tersebut digunakan untuk mengukur arus :
i. 80mA
ii. 50mA














15. Hitungkan peratus ralat maksima bagi jumlah tiga perintang dalam litar bagi Rajah 2 di bawah.

Rajah 2
















MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 11
J awapan

1. Ralat
2. Meter
3. Daya kilas pesongan, daya kilas kawalan, daya kilas redaman
4. Daya kilas redaman
5. Rujuk rajah 1E, m/s 6
6. Selisih @lencongan dari nilai sebenar kuantiti yang diukur.
7. Rujuk m/s 3.
8. Td = BlIND
Td =(0.5T)(1.5x10
-2
m)(1mA)(200)(1x10
-2
m)
= 15Nm

9. Nilai sebenar = 1.2 k
Ralat mutlak = (1.2 - 1.14)k = + 0.06 k
= (1.2 1.26)k = - 0.06 k
= 0.06 k
Toleransi = ( 0.06 k/ 1.2 k) x 100
= 5%

10. Hukum Ohm, V = IR ; I = V / R, I = 15 / 15k
I = 1 mA
Td = BlIND; N = Td / BlID
= 57 / [(0.7)(1.25 x10-2)(2x10-2)(1mA)]
= 326 lilitan

11. Rt = 4 + 6 = 10 V = IR; I = 20 v / 10 = 2A
% Ralat = Nilai Sebenar - Nilai Ukuran X 100%
Nilai Sebenar
% Ralat = [(2 1.9)/2] x 100%
% Ralat = 5%,

% Ketepatan = 100 % - % Ralat
= 100% - 5%
= 95%

12. Td = 2.4 x 10
-4
Nm
13. Magnitud ralat penghad = 4.5V
14. Magnitud ralat penghad = 2 mA
15. % Ralat = 8.629%


MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 12



















Meter Upaya
(Potentiometer)

- Suatu alat untuk mengukur voltan (d.g.e)
dengan cara membandingkan nilai voltan yang
diukur dengan satu nilai piawai
Upaya Jenis Dawai Gelangsar

menggunakan konsep voltan susut pada dawai pengalir
adalah berkadar terus dengan panjang dawai pengalir yang
digunakan
Meter Upaya Jenis Dial Julat Tunggal

variasi dari meterupaya jenis dawai gelangsar
-Pengukuran dilakukan dengan
melaraskan sesentuh sehingga galvanometer
memberi bacaan sifar.(keadaan seimbang)
-Dikenali keadaan seimbang kerana voltan susut pada
dawai gelangsar adalah sama dengan voltan
piawai yang dibekalkan.
PETA MINDA METER UPAYA
MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 13
CONTOH-CONTOH SOALAN UKURAN DAN RALAT
1. Satu potentiometer dua dail terdiri daripada 20 peringkat dail utama yang mana setiap satu bernilai 10 ohm. Tiap-tiap
perintang dail utama mewakili 0.1 Volt. Rintangan dawai gelangsar ialah 10 ohm dan mempunyai skala 200 bahagian.
Bateri kerja ialah 6 volt. Kirakan :
i. Arus kerja
ii. Julat pengukuran meter upaya
iii. Nilai pelarasan reostat

















2. Rekakan satu kotak yang mempunyai rintangan 30W/V dengan julat-julat 15V,30V,90V dan 180V. Kotak volt ini
adalah untuk digunakan dengan meter upaya yang berjulat 2.2V.














MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 14
3. Satu meter upaya jenis daya julat tunggal mempunyai 15 peringkat perintang dail utama dengan setiap satu perintang
bernilai 6 ohm. Arus yang dibekalkan ialah 50 mA.Nilai bateri kerja ialah 6V dan dail dawai gelangsar boleh sadap
sebanyak 100 bahagian.Diberi rintangan dawai gelangsar ialah 10 ohm. Kirakan:-
i. Voltan diantara setiap pengalir
ii. Julat pengukuran meter upaya
iii. Nilai pelarasan reostat





















4. Senaraikan LIMA (6) kegunaan potentiometer / meterupaya.
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________

5. Nyatakan kegunaan dan fungsi bagi setiap yang berikut:
i. Kotak volt
ii. Kotak pirau




MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 15
6. Rekakan satu kotak volt yang mempunyai rintangan 30 ohm/volt dengan julat-julat 5 V, 10 V, 50 V, 100 V. Kotak volt
ini adalah untuk digunakan dengan meter upaya yang berjulat 1.8 V.

Jawapan :

R1 = 1.8 x 30 = 54

VR2 = 5 - 1.8 = 3.2 V
R2 = 3.2 X 30 = 96

VR3 = 10 5 = 5 V
R3 = 5 X 30 = 150

VR4 = 50 10 = 40 V
R4 = 40 X 30 = 1.2 k

VR5 = 100 50 = 50V
R5 = 50 X 30 = 1.5 k


7. Rekakan satu kotak volt yang mempunyai rintangan 50/V dengan julat-julat 15V, 30V, 90V, 180V. Kotak volt ini
adalah untuk digunakan dengan meter upaya yang berjulat 2.5V.

Jawapan :

R1 = 2.5 x 50 = 125

VR2 = 15 2.5 = 12.5V
R2 = 12.5 X 50 = 625

VR3 = 30 15 = 15V
R3 = 15 X 50 = 750

VR4 = 90-30 = 60V
R4 = 60 X 50 = 3 k

VR5 = 180 90 = 90V
R5 = 90 X 50 = 4.5 k




MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 16
8. Satu meter upaya dawai gelangsar seperti pada Rajah 1 di bawah mempunyai bateri 5V dan rintangan dalamnya
boleh diabaikan. Panjang dawai gelangsar ialah 200cm dan rintangannya 300. Sel piawai yang digunakan dalam
meter ini ialah 1.015 V dan sesentuh disetkan pada 101.5cm di skala dawai gelangsar. Kirakan:
i. Arus kerja.
ii Julat ukuran maksimum bagi meter upaya.
iii Rintangan rheostat.

Rajah 1






















MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 17
9. Satu meter upaya jenis dua dail mempunyai 15 peringkat perintang dail utama setiap satu bernilai 6 . Setiap
peringkat arus yang dibekalkan ialah 50 mA. Nilai bateri kerja ialah 6 V dan dail dawai gelangsar boleh di sadap
sebanyak 100 bahagian. Diberi rintangan dawai gelangsar ialah 10 . Kirakan :
i. Voltan di antara tiap-tiap pengalir
ii. Julat pengukuran meter upaya
iii. Nilai pelarasan rheostat


































MODUL PEMBELAJARAN INSTRUMENTASI(SIRI PERTAMA) HAK CIPTA TERPELIHARA AHMAD FADLI ABD HADI (2010) Page 18
10. Satu potentiometer mempunyai dawai gelangsar yang panjangnya 200 cm dan rintangan keseluruhan 100 ohm. Bateri
kerja ialah 3 volt dan rintangan dalamannya boleh diabaikan. Alat ini dipiawaikan dengan sumber voltan rujukan
bernilai 1.019 volt dan sesentuh disetkan pada 101.9 cm semasa penentukuran dibuat. Kirakan:
i. Arus kerja
ii. Julat pengukuran
iii. Nilai pelarasan reostat.

Jawapan

i. Sesentuh diletakkan pada 101.9 cm.
200 cm ---------------- 100
Oleh itu 101.9 cm -------------- Rdx = 101.9 cm X 100
200 cm
= 50.95
di mana , Arus kerja , I = E s
R dx
= 1.019 V = 20 mA
50.95
ii. Julat pengukuran
V ab = I kerja X R dx
= 20 mA X 100
= 2.0 V
iii. Nilai pelarasan Reostat, R
Bateri kerja = Vreos + Vab
Vreos = Bateri kerja V ab
= 3 V 2 V
= 1 V
Oleh itu R reos = V reos
I kerja
= 1 V = 50
20 mA