Xin ni ngay, nhan bi vit ny ly cm hng t bi c tc gi Kishore
Mahbubani vit cch y 12 nm, c nhan Ngi chu c suy ngh c khng? 1
Vn chng ti t ra l tm hiu trong truyn thng vn ha Vit c nhng yu t no thun li cho s chuyn bin, vn ti nhng m hnh qun l gio dc i hc, trit l o to, phng php dy v hc ph hp hn vi thi hin ti, v nhng yu t no gy tr lc, kh khn. Du chng ta c mun ti tin l nhiu ngi trong chng ta khng mun cng khng th no ph nh sch trn hay quay lng vi qu kh, chi b vn ha ca mnh, mi m ua i hi nhp m khng cn bit mnh l ai, s tr thnh g v cng vi cng ng dn tc ca mnh i ti mt tng lai ra sao ca loi ngi. Trong Hi tho ny, chng ta trn tr tm hng i cho gio dc i hc Vit Nam trong th k 21; v vy, xin gp vi suy ngh nhm hiu r hn u l sc nng tr ko, u l ci ngun cn sc sinh si; v u na, nhng mnh, yu an xen c c c hi v thch thc. Pht huy truy , c xy n ? Ngi Vit cng nh nhiu dn tc chu khc c truyn thng coi trng s hc. Trong thi bui cnh tranh ton cu lan rng v khc lit hn hai, ba th k trc y nhiu, hc vn ngy cng c coi l gp phn quyt nh vo li th cnh tranh. Dn tc ham hc, ham hiu bit r rng l c tim lc mnh. Trong bit bao cu chuyn c tch gia i thng, t tiu hc n i hc, t hc sinh, sinh vin n ngi th, ngi thy, ngi tr thc, ngi lnh o doanh nghip, ngi lm vic c quan khng phn bit tui tc, nam n, giu ngho, ngy m vt kh n trng n lp, cha k nhiu phng tin hc tp khc qua truyn thanh, truyn hnh, trc tuyn u c ngi hm m v chc chn s ngy cng pht trin. So vi nhiu ni khc trn th gii, gng cn c, hiu hc ca ngi ng ni chung, ngi Vit ni ring l im sng. Nhng, iu ng quan tm l ngi ta hc v ci g. Thi quen hc v ham hiu bit, v thch th khm ph ci mi, ci cha bit, cch y vi ba th h hnh nh cn l thi ph bin ca ngi i hc, nay thng nghe ngi ln than th v bn tr ci khinh bc coi l ca him. Hc bit, c tht l c chng? Ti khng tin nh vy. Hay ch t, nh trng khng th u hng, b cuc mc ngi hc chy vy hoc i ph, cm chng, hc (hay gi b hc) ch v im s, th hng, vn bng, danh li. Cho du ngi ta khng n gian, khng mua bng, bn im ng bun thay, Vit Nam khng ch c khen l hiu hc m cn c bit nhiu v kt qu hc tp khng ng tin cy th s hc cng kh c th coi l thc hc khi n khng gip ngi ta bit thm iu cha bit, khi iu mi bit thm khng c ngha g cho cuc sng ca c nhn ngi hc v ca cng ng. Hc v im s, vn bng, danh li l thi ca (s ng?) ngi hc, c ngi ch o c suy i, c ngi khen l thc t, s
1 Kishore Mahbubani, Can Asians think?, Singapore, 1997, trong Can Asians think?, xb ln 1 Times Media Private Limited, Singapore, 1998, in li 1998, 1999, 2000, xb ln 2 Marshall Cavendish, Singapore, 2002, xb ln 3 Marshall Cavendish, Singapore, 2004, in li 2005. Gs. Kishore Mahbubani l Trng Khoa ti trng Chnh sch cng L Quang Diu thuc i hc quc gia Singapore (NUS). Quyn sch mi nht ca ng l The New Asian Hemisphere: the irresistible shift of global power to the East, New York, 2008. 2 ng mackeno v cho l v k kh thi. Nhng thi y l h qu ca phng thc hot ng gio dc, ca trt t x hi m nh nc, nh trng v cng chng c phn trch nhim ln lao. Sa thi thng b coi l qu th ng, l thuc sch v, thy c, thi c, thit ra c khi ch l qu th thin v cm o go tin chuyn sang thc hc khng th n thun trng cy vo la chn c nhn, m phi c ch trng, bin php t B Gio dc v cc cp qun l nh nc, t mi c s gio dc. y, ch xin ni cp trng. To mi trng, c ch t chc hot ng s phm pht huy thc hc l iu chng nhng thuc s mng m cn trong tm tay ca tng trng i hc, tng nh s phm. Trc tin, nu nh trng thit s to iu kin khm ph kin thc b ch th cho du ngi hc c ng c v im s, vn bng, danh li, cc mc tiu y h cng s t c thng qua con ng lm giu tri thc, k nng ca mnh, gii hn na l gp phn lm giu tri thc nhn loi, ch t h cng s l ngi hu dng ch khng cn n bm hay ch mu li c nhn bng kin thc o. Ngoi ra, tri thc, k nng, phm cht, sc sng to tht bao gi cng c s hp dn t thn ca n. Cha tri nghim tin sc hp dn , sao gi c l ngi c hc? Cha truyn th ni mnh lc hp dn , ngi thy cha phi dy hay, cha to c s gn b bn vng trong quan h thy tr. Cha tp hp, t chc ni cho ng nghip mnh truyn th, chia s v cng sinh vin pht trin tri thc, k nng mi mt cch ho hng, hng say, hn cha phi l nh qun l gio dc gii. Thay v hoi nim v vng ci gi l tinh thn tn s trng o nh mn c trong bo tng m cha chc l gia bo chn truyn! sao chng ta khng n lc to iu kin pht trin nhiu ngi c thc hc, pht trin nh gio gii, nh nghin cu ti nng, nh qun l giu nng lc v bn lnh? Hu x t nhin hng; truyn thng c sc sng th t n sng lu, sng mnh. Xy dng c nhiu trng i hc, cao ng tt theo t duy thc hc, s lm ti mi li truyn thng hiu hc qu bu ca ngi Vit. Nh ngho, con, h Ti dng ch con ng, nh ngho y theo tm quc gia, Vit Nam l nc ng dn, ng thanh nin v cn cht vt ngng thot ngho. Song trc ht, hy th nhn thc t cc gia nh ng con nc mnh, ngoi tr th gia vng tc, nh giu hoc sn truyn thng t lu i, phn ln ngi ta u phi chn la. Trc kia, ch con trai c i hc; sau ny ngi ta chn u t theo sc hc ca con hoc hon cnh kinh t gia nh vo thi im chuyn cp hc ca tng ngi con. S chn la ngy cng c tnh dn ch hn, nhng khng th tt c u hc i hc, cng khng phi tt c u ly bng tin s. Hp l, theo ngha bit iu, thun theo thc t (common sense, bon sens) cp v m t l phi a dng ha o to sau ph thng. Khng phi theo hng iu tit, phn lung bng cch giao ch tiu tuyn sinh nhiu hn, d di hn bc Trung cp, sit cht hn bc i hc, theo ch trng ca B ngnh hay a phng thay v cn c trn chin lc pht trin v ngun lc thc t ca c s o to. Hc tp kinh nghim cc nc, chng ta nn chn ly nhng chng loi chng trnh sau ph thng ph hp, thit k thch ng vi nhu cu v iu kin nc mnh, pht trin hp tc quc t khng ch bc hc c nhn, cao hc, tin s m c cc bc hc ngn hn; bo m i hc ngn hn (2-3 nm sau T ti) khng phi l th phm. Truyn thng Vit tt lnh l nhn n, nhn mc nui con n hc nn ngi; nn ngi, ch khng phi nn ng Ngh, ng Cng. Nh ngho tht lng buc bng nui con m ng Ngh th d 3 sanh ra mt ngi lm quan, c h c nh, c h m rng ra l c x, c huyn, c tnh ng hng. Ci cng c trong truyn thng Vit, nhng khng phi truyn thng tt m l gen xu sanh si nhiu tc t. Gn y, vi kinh t th trng ngn ngang hng ha, nhiu hng nhi, hng gi, cng ph bin t trng ngi ngi ua chen hc cha ti thc s, tin s cha chu thi. Quan h ng h, ng hng v th lc kim tin, a v cng nhau bao che, dung tng hc v, hc hm hu danh v thc hay bng thit, hc gi. C cung th c cu, ngi ta ngy bin. V truyn thng hiu hc li c vin dn, bin hiu hc t truyn thng tt thnh gi tr gi v c hi. Th hiu, thi s din ho, s ua i cho bng ch bng em cng vi tnh trng dy ngh yu km khin hc ch c coi l cn cu cm khng th b qua nc ngho; tng y nguyn nhn vn c y mi nm hng triu th sinh vo k thi tuyn sinh i hc. Nhiu thanh nin v gia nh eo ui c m tm bng i hc sut nhiu nm di, khng khc lm so vi xa kia lu chng i thi, ht T n ri T Kp, T Mn cho ti rng long u bc. C mt tch cc ca s cu hc, ngy nay lan rng hn xa, bt phn bit giu ngho, nam n. Nhng s rt o tng nu m mng tin ngi Vit sn sng cho trit l v nhu cu hin i v hc sut i (lifelong learning). Rt nhiu ngi tuy khng phi l tt c, v sc mnh cho tng lai c khi nm s t khng eo ui hc lin tc (formation continue), hc sut i v bn thn s hc, m v danh li, nhiu khi ch l h danh. Chiu theo th hiu s ng m tr tr l p ng nhu cu x hi, c th gip mt s k lm giu, hay c ngh kinh doanh kh n nh. n gian lm di tic thay khng c bit s dn n thng mi ha gio dc theo ngha t hi ca t ny, kt qu tc nhin rt phi gio dc. Nhng, c th nng theo th hiu ri un nn, nng dn n ln khng? Ti cho l c th. V s nh gio lng thin, kh vng tay ngh, ang c ngun thu nhp b sung bng cch tham gia dy hc th trng gio dc gi l ngoi chnh quy : cc lp tin hc, ngoi ng ngoi gi, lp ngn hn dy k nng, nghip v, kin thc b sung, cp nht, h o to ngoi chnh quy ca cc trng i hc cng v t... Chuyn gia, khng loi tr chuyn gia quc t thng thng n Vit Nam ng hn, thuyt trnh, hi tho nh trm hoa ua n, tuy cht lng khng ng u, nhng s a dng thng tin, s si ni, rn rng cc vn thi s khoa hc, kinh t, x hi vn l tch cc. Un nn th hiu thnh thi quen hu dng nng dn tr, hu dn sinh, c th bt u bng xy dng m hnh, chun mc r rng cho cc chng trnh, bc hc ngn hn, nht l cc chng trnh c cp vn bng, to nhng lp chuyn tip (bridge-course, passerelle) vi cc chng trnh chnh quy, va gim thiu dn tnh trng cht lng khng ng u trong o to ngoi chnh quy va gip cc lp hc sau ph thng c ngun hc vin a dng, c s c xt nhng tri nghim v cch hc khc nhau, mt xu hng hon ton hin i. Ngoi ra, cn pht trin thm nhiu m hnh hc tp khc, hc ngay trong cng vic, ngay rung ng, hc gia v t thin nhin, hc vi ngh nhn, ngh s, hc l thuyt ri p dng ngay trong hot ng thc t, v.v a dng ha gio dc, o to sau ph thng cng l m con ng i xa, i vng trong hc vn cho con nh ngho. Ranh gii gia chnh quy v ngoi chnh quy s m dn, nhng khng phi theo kiu bt nho cn ph bin Vit Nam m, ti hy vng, theo hng trng i hc cng nhn (c chun mc minh bch) kinh nghim ngh nghip, tri nghim thc t; ng thi t chc cho sinh vin t ph thng ln c c hi rn luyn tay ngh, c thm tri nghim thc t, quc t trong qu trnh hc. Cng ngh hin i cn c tn dng khng ch lm 4 sang cho trng cao cp th thnh, m o to trc tuyn, o to t xa, to thm s linh hot cho ngi hc. Cc chng trnh gi l chnh quy tuy ch dnh cho t l nh thanh nin trong tui, song vn l ng con so vi thc trng i ng v phng tin c s vt cht, thit b. Nh ngho, ng con, m vn mun cht lng bng ngi l bi ton kh v phc hp, nhng khng phi hon ton khng li gii. Vn l chng ta c mun thit hay khng. Mun cht lng hay mun h danh, t trn xung di u ch mt mc phn u cho bng thin h thnh tch b ngoi? t mc tiu cht lng i hi ch mnh lit, kh nng chu kh, chu cc, quyt tm st v s nghip lu di; l nhng sc mnh truyn thng ca vn ha ng, vn ha Vit. Chng ta c thun li mi l thng tin ngy nay lu chuyn d dng, nhanh chng, vic tham kho kinh nghim quc t c th r tin, nhiu th c cho khng nh Internet, li bit bao nhiu cho con nh ngho thit s ham hc. Ch khng phi ham bng cp, chung h danh; y mi l cn bnh trm kha, t trong gan rut! Nhng cn bnh mn tnh khc ca nc ngho l git gu v vai, bc ngn cn di, l n xi, l bt chc nng cn, thiu suy ngh phn bin, thiu t duy c lp, cng thiu sng to. V sng to thng cn nn tng tri thc vng vng, thng tin cp nht v nhiu sng to khc (state of the arts, tat de lart) v cn t do t duy, cn ci quyn c ni khc, lm khc, c tng tng v m mng, c th, c sai, c chn la v quyt nh m nh ngho, ng con (thng c thm ng b c ti, b m nc mt ngn nc mt di khuyn con nhn nhc, nhiu anh ch em co u rt c, an phn th thng hoc t hn, ght ghen, k) him khi c c. Vy c sng to ni khng? Vi hiu bit thng do tch cp t nng nht cht b, vi bit bao rng buc km hm t c ch li thi, phng tin thiu thn, chp v, con ngi c l, y thnh kin n su, v nht l thiu hn nhng ging vin-nghin cu vin (enseignant-chercheur) c o to bi bn, c phng php lun vng vng, chng ta c th thc hin chc nng nghin cu, sng to tri thc mi, vn l mt trong nhng chc nng c bn ca gio dc i hc? Ngi Vit ra nc ngoi hc tp, lm khoa hc, tuy chng phi ai cng ot gii Nobel (nu nh vy gii Nobel chng cn g ngha) nhng khng him ngi c ng gp c tha nhn trong nhiu lnh vc khoa hc, cng ngh. Vy, ging qut chua hay ngt khng ti ging loi (k c ci gi l bn sc vn ha), m do t trng v iu kin chm bn. Chng ta c ci to c t v iu kin pht trin cho cy khng? Hay tip tc chu chy mu cht xm v ging tt phi em trng t khc? Li na, o to, nghin cu cng ngy cng cn a lnh vc, lin ngnh, i hi nhiu chuyn mn khc nhau. i tng nghin cu ca c khoa hc t nhin, khoa hc x hi v cc d n o to, nghin cu lin ngnh khng n ni khng xc nh c t thin nhin v thc t Vit Nam. K nng lm vic nhm v cng ngh tin tin cho php thu ngn khong cch khng gian, xa chiu kch thi gian; lp nhm nghin cu lin trng i hc, lin quc gia khng cn thuc khoa hc vin tng. Trng i hc Vit thc lng tm hp tc nghin cu khoa hc (ch khng phi tm tin ti tr i nc ngoi, hay mua xe, mua ti sn g khng my may dnh dng ti khoa hc) hon ton c th ch ng thu ht chuyn gia gii t quc t n cng mnh nghin cu nhng ti c ngha cho s pht trin khoa hc hay cho quc k dn sinh. Bng cch chng ta c c hi va tng bc nng trnh i ng, va c nhn lc tm, sc, 5 m bn thn vic ging dy, nghin cu, hng dn sinh vin nghin cu cng c thc hin ph hp vi yu cu v xu th thi i hn. Tm li, nh ngho, ng con, mun hc gii phi thit s ham hc v bit vt kh. Tc ng Vit tha nhn ci kh b ci khn, nhng cng t lu ci bin thnh ci kh l ci khn, c hai u l thc t. ? Ni ngi hc ngy nay b n cp tui th, tui tr, l nn nhn ca bnh thnh tch, c khi l bnh cung v t cha m, thy c, nh trng, x hi th ngi ta ni nhiu. Nhng hc sinh tt nghip ph thng hu ht trn 18 tui, c quyn cng dn trn giy chng minh v bng li xe trn 50 phn khi, v sao h khng chu ln? Trc ht v h qu tht cn l thuc v kinh t. Nc giu, nhng coi trng t do v trch nhim c nhn hn th thanh nin 18 tui bt l thuc kinh t gia nh hn, bit t bn chi nui thn lp ch, bit t lp, t ch hn. Tc nhin, x hi phi gia tng gip . Ngi ta khng ch ti tr hc ph, n m c sinh hot vn ha, ngh thut, chi ph i li khuyn khch du lch, tham quan, m rng tm nhn, thm tri nghim khc bit. Cc nc hiu tr cp x hi cho sinh vin, thanh nin l s u t ca cng ng cho tng lai ca chnh mnh. Vi nm gn y, chnh sch h tr o to cn b qun l v cp hc bng cho ging vin t ngun ngn sch nh nc khng phn bit trng cng, trng t, cho sinh vin vay tin ng hc ph t ngn hng cng l nhng chuyn bin tch cc, va th hin trch nhim ca nh nc Vit Nam vi gio dc-o to va gii phng tr thc tr khi phn no gnh nng cm cha o m, mt rng buc khng n thun kinh t. Cc ngn hng, doanh nghip cng bt u vo cuc tuy cn chm. Ca cho khng v v li vn him hoi, ngi ngho cng thm tha thc trng . Song mc n ngi xa vn d th hn n ngi gn. Nht l m cha khng ch c quyn lc ca ngi chi tr hc ph, m cn quyn lc thing ling hn ca ng sinh thnh, n tnh ngha hay ng hn l tnh cm vn l lt mm buc cht trong vn ha ng. May thay, x hi hin i, nht l th ln vn c nhiu c hi vic lm sng nui dng c m; v thanh nin Vit, phn ln con nh ngho, cn truyn thng chu thng chu kh, li thm s nng ng ca 8x, 9x. Gia nh trung lu v t con nn ch ng phng trnh con cng l con h bng cch y chng i du hc nn ngi, mt mi tn bn c nhiu con chim; khng t bn tr Vit trng thnh nh vy. Nhng vi s ng ang hc i hc trong nc, chnh l trng i hc Vit phi thay i, i trc, ng hnh v thc y s thay i t gia nh, x hi v t n lc t gii phng ca thanh nin. Quan h thy tr trong trng i hc Vit cn thay i cn c, su sc, ch khng ch l vn cng ngh gio dc, chng trnh tin tin hay i mi phng php dy v hc m thng c hiu cn ct l thay s l thuc ca tr vo li vng ngc ca thy bng cch tng cng s l thuc ca c thy v tr vo thit b nghe nhn v my tnh. Chuyn sang hc ch tn ch mt cch thc cht, gn vi chun mc quc t, ch khng hnh thc, qua loa, i ph cng l s ci tri, to thun li cho sinh vin c quyn (v c trch nhim) chn la, quyt nh, thay i quyt nh ca mnh, bt l thuc mt quan nim cng, c tn ca ngi ln v ni dung, khi lng kin thc, l trnh thc hin chng trnh, ng thi bt l thuc s truyn th mt chiu t ngi thy. Nhng su xa hn hc ch hay mi hnh thc qun l o to khc, l con ngi, 6 ngi thy, v sinh vin, ngi hc. Xin dnh mt dp khc s ni v ngi hc. ngi thy, l tri thc, l ngh thut truyn t, dn dt, l kh nng lng nghe v tranh lun, l ni lc ca thy bit rn luyn t duy, phng php, k nng v truyn cm hng hc hi, khm ph, tri nghim, sng to ci mi, bit sut i cng hc vi tr. V cn l nhn cch ngi tr thc, m ngi thy trong x hi ng vn lun c trch nhim nu gng sng. Ln na, hu x t nhin hng. Bao lu ngi thy cn xng ng lm thy th cn c qu trng nh thy, nh bn, nh anh, v qu gi nht, nh ngi ng nghip tm thi i trc trn con ng khoa hc. S qu trng n t s xng ng ca c nhn ngi thy, ch khng phi t v th quyn lc trong th bc tn ti, s l thay i cn c trong quan h thy tr. C g tri vi vn ha truyn thng khng? S l tri, l phm thng khin ngi ta than lun thng o ln nu h khng khng khc ng mi, luyn tic hoi mt di sn Tng Nho c l d x nho bng qun s ph, bng nht t vi s, bn t vi s hay din Nm thnh Khng thy my lm nn. Nhng s l phn khi, hn nhin vi truyn thng Vit con hn cha l nh c phc, bi tre gi mng mc, i cua cua my, i cy cy o; hay bin chng v d dm hn: Sanh con ri mi sanh cha, Sanh chu m bng ri mi sanh ng. Ngi thy khng sung sng, t ho c v s trng thnh, v thnh tu ca hc tr mnh th cn bit ru ng mnh bng th h danh mc rung no? Thay i quan h thy tr trong trng i hc, ng thi cng cn thay i cn c, su sc quan h gia ging vin, nhn vin nh trng v ngi qun l, gia cp b mn, khoa v cp trng (m thng c i din bng c quan tham mu l cp phng vi tp tc th kho to hn th trng), gia cp trng v cp trn. dn thay khi nim qun l nh nc cng nh gng km st thp bng nhng trn tr cng nhp vi gio dc i hc th gii ang t li cc vn qun l i hc vi a dng m thc governance, cn tranh ci cha ng ng v u, nhng xu th l ci tri, l dung np, t duy cho c ci phc hp, ng ph trc v thng ca i thay, khai phng sc sng to v bin ca tr tu con ngi, cng nhc nh, khi phc t gic ca trch nhim v ngha v ngi c hc i vi cng ng cn ngho i, lm than, thiu hc, vi x hi y bt cng, bo lc v tai tri ch nc. L v vng chng, nh b nng chng tri? Nhng quan h hng ngang, an cho, phi hp, tng tc, ng hnh, ng nghip khng ch theo ngha colleagues (cng ngh, cng trng) m theo ngha peers (ngang ti ngang sc, v vy ngang hng) vn khng c coi l hp o l trong x hi ng (nhng tng) hng ngn nm ly Tng Nho lm chun mc. Nhng no phi ch Vin Ty mi c quyn dn ch, nhn quyn (dn ch, nhn quyn cng trn din ngn nhiu hn thc t). Tng Nho l thy du c thi c tn trn t Vit nhng cng ch c quyn trn di bn trm nm; khng trit tiu ni cng bng y nm tam gio ng nguyn a nguyn, dung hp, ng quy, ng ring mt ci 2 ; khng vi lp, ng ha c mt vn ha bn a dy dn trc ngn nm Bc thuc. l cha ni Tng Nho vo t Vit chc chn t nhiu Vit ha. Ci ngun xanh ti ca truyn thng vn ha ng Nam m dn tc Vit l b phn vi quan h hp tc, s chia hn gia ngi v ngi (Thng
2 Sau khi Ng Quyn ginh c lp v sau ba triu Ng, inh, Tin L ngn ngi, i Vit c thi thnh tr L-Trn ko di bn th k (1009-cui th k 14). y l thi hong kim ca Pht gio Vit Nam, cng l thi Tam gio (Nho, Pht, Lo) ng nguyn. Sau hn hai mi nm Minh thuc, hai triu Hu L v Nguyn (1428-1884) u c tn Nho gio, thc cht l Tng Nho. 7 ngi nh th thng thn), cn bng hn gia nam v n (ng v ng chng tt bin ng cng cn), bin chng hn gia cc th h (Tr cy cha, gi cy con) cn c tm hiu nghim tc, k cng th h tr thm vng chi chiu su vn ha Vit. Li na, nhiu nn vn ha khc c c hi giao thoa, tip bin cng vn ha Vit qua cc bin thin lch s, khng ch l chin tranh xm lc (nh sch gio khoa lch s thng gin lc i) m c tn gio, ngh thut, ngn ng, trang phc, m thc, v.v Chng c ci g nht thnh bt bin, vn ha li cng khng, du t bn sc c khi gy ng nhn. Trong ha thun ca vn ha Vit tri qua giao thoa (interaction), tip bin (acculturation) vi nhiu vn ha ng, Ty khc, cm cha o m cng thy s l s tip sc tru nng n tnh, m bt dn p t v p lc. Chng ta lm c khng? Ti tin l c.
T T k l ch bit c mnh; ngoi tri ta ra chng cn tri no c. T tn, l lm tng ngoi giang sn mnh gm vc, bin bc rng vng, ngoi dn tc mnh anh hng bt khut, cn c, thng minh, hnh nh chng cn bit c ci c sc, ln lao hay p xinh, k th ca t tri v con ngi no khc. Thm ch au thng, khc lit ca chin tranh, chng ta cng t k c quyn, t bit cm thng au thng, mt mt din ra ni no khc trn tri t. Ngoi o l ca ta (trong nhiu iu lm tng ca ring ta), hnh nh chng cn l phi v o l, gi tr no. Chng phi ngu nhin m ci bnh t k chng tc (ethnocentrism) vn l bnh chung li trm trng n vy Vit Nam. C d dng g u, hng ngn nm ni lin ni sng lin sng vi lng ging ln mnh, c t rng ngi ng, nhn ti vt lc, c khoa hc k thut, c vn ha, tinh thn, m vn kin cng v th ng ring l ngha t nguyn ca t c lp. Khng t gng mnh ln, sao ng ring cho ni? Ri trin min chin tranh, i ngho, lc hu, m ca v pht trin cng mi khonh khc my thp nin, lm sao khi ch ngi y ging? vy, hc qu kh cha ng li ch ch mc vo chin cng chi sng, khng chu tha nhn gc khut ca lch s, thc t ca du bin, trm lun, nghch cnh, m thng ch nhn mt pha, ng mt bn, l gii mt chiu, ng sai, phi quy u gin lc. Phng php lun khoa hc x hi nhn vn th cnh ca cn ng kh cht; khng theo di khoa hc, suy t ca th gii din bin ra sao, cng lm cho suy t, nu c, ca ta x cng, mt sc sng. Tc nhin, thc trng x hi no cng mi gi suy t, con ngi cn tn ti th cn suy ngh, nh Descartes xc tn; song lung lch phi thng th git nc mi t thnh sui, thnh sng ri gp vo bin ln ca t duy nhn loi. Vn ra th gii t thc trng , c nguy c khng? Ti cho l c, nguy c t chnh bn thn mnh. Nhng nguy c ng quan tm su xa hn nhiu so vi chuyn phi lm sao nng trnh ting Anh ca c thy v tr, d bt cp v ngoi ng vn l thch thc khng phi nh nu, mt ln na, ng qun mnh nh ngho, ng con. Ch xin phn tch hai nguy c ph bin nht, hai thi cc. Thi cc th nht l cng thy mnh thua km (v kinh t, khoa hc k thut), li cng gng mnh t tn vn ha, k th bt c ci g khc bit (crispation identitaire), cc oan bo v tp qun (ng nhn l vn ha) dn tc, vng min, ra sc phc c, bo tn bn sc bng cch quay ngc v qu kh hoc khc t, bi bc mi ng x vn ha khc mnh, khng nh mnh l duy nht, l ngoi l phi thng. Nh hn l quanh qun vi thi quen v sn phm vn ha quen thuc, nht nh khng chu a dng ha, cng khng thay i, d ch tm thi. (Biu hin n gin v thng thng nht l i nc ngoi cng tc phi 8 em ni nu cm, em m gi, c ph Vit v nhiu th khc v khng th n thc n ca h. thy thi hi b khng bnh thng ch cn hi xem ngi nc khc c lm nh vy khi qua Vit Nam du lch, cng tc hay khng). Xu hng ny khin ngi ta, nu khng cng khai bi ngoi th cng th vi s a dng, phong ph trong vn ha, cch t duy, vi nhng th nghim, hoi nghi, trn tr ng thi trn th gii m ngy nay c th d dng tip cn hn nhiu. Phi chng c phn v b c lp v t c lp mnh, v t k, t tn m khoa hc x hi nhn vn, ngh thut, vn hc, thi ca chng ta cn him thy xut hin tc gi, tc phm vi tm vc m cng chng c quyn ch i, nu ch cn c trn ngn ngn nhng tri nghim lch s-x hi m dn tc , ang bit ti? Nu cn v d ngc li (contre-exemple) r hn, c th k trng hp nhng nh vn n nh Nguyn Ngc T, Nguyn Bch Lan tuy khng hc nhiu trng lp, li sng xa th ln, ch Bch Lan cn c bit kh khn v sc khe th cht, nhng mt phn phn na l do ti nng ring v lao ng ngh thut m chng ta khng cn hoi cng gii thch do tip cn t tng v phong cch t duy ngoi khun kh Vit ph qut m h c nhng khm ph lay ng lng ngi, khng thua km bn vn quc t. Thi cc th hai, hnh nh ri vo s ng hn, l s vng ngoi c khi cng khai n thnh th thin. Ring trong gio dc, ch cn nhn nhan nhn nh tr, mu gio, ph thng quc t khp hang cng ng hm cc thnh ph ln (hin tng ang v s ly lan n thnh ph ln cn v qui m va phi hn) thy i tng m cc c s ny nhm ti khng ch l thiu s thit s giu c. Chp nhn cho con hc hon ton bng ngoi ng t tui rt nh khi ang sng trn chnh qu hng mnh l mt biu hin bt thng khc, cng ang c chiu hng gia tng. bc hc sau ph thng, cho con i hc cc chng trnh quc t hay i du hc i vi nhiu gia nh l gii php khng cn cn nhc vi chp ly t ln u con khng u k tuyn sinh i hc, k c khi chi ph vt sc u t ca gia nh. cc trng i hc Vit, vn hp tc quc t sm mun phi t ra. Song cn rt nhiu trng hp cha thit s l hp tc bnh ng, m ch l chun b cho sinh vin i nc ngoi hon tt chng trnh ca trng ngi ta, hay l rc trng bn chuyn a bn (dlocaliser) chng trnh b nguyn xi t nc h qua. L do ch l thc lc ca ta cha cho php, hay cn l mc cm t ti ca i tc i hc Vit Nam v s trnh n u tranh vi tm l vng ngoi ca cng chng, c ngun gc t thi thuc a (hay ng minh yu th th cng vy) cha xa? Chng ta hiu v chp nhn thc t l giao lu kinh t v vn ha trn qui m ton cu khng th khng tp trung s dng ch yu vi ba ngn ng c u th; giao lu cng trn qui m rng ln, li cun cng nhiu nc tham gia th s lng ngn ng cng thu hp li, v gin tin cho tt c cc i tc. Nhng, cn c nhiu bin php kin tr v sng to bo v a dng vn ha v s i thoi t nhiu hiu qu gia cc nn vn ha, vn minh. Mi quc gia, v trc ht l gio dc i hc ca h khng c qun l ton cu ha theo hng ng dng ha (uniformity, uniformisation) s dn n mt cn bng ngy cng nghim trng, khng gim thiu m cn gia tng nguy c bt cng x hi, bt bnh ng gia cc cng ng ngi, nguy c khng hong, suy thoi khng ch v kinh t m cn l bc tht li v vn ha, vn minh ca ton nhn loi. Ton cu ha khng lm phng th gii mt cch gin n bng iu tit kinh t v hnh hay cng ngh, k thut vn nng. N ch lm khong cch khng gian thu nh li. Khng th lm con ngi bng chc ging ht nhau, c nh hng ha v tri sn xut i tr. Vn ha lun lun cng li, c sc khng mnh v su, min vn ha cn tn ti. Nh ngho 9 d hiu thc t ny hn: con ngi ta vn chn ngi mi , cht m cn mnh hip yu, khng bit tng nhng, tng knh th bun ti, gin hn nhau, ci nhau ri m chm nhau n mc ni la t nh khi gin mt khn l iu kh trnh. Ring i vi cc nc thng gi l ang pht trin, li nguyn l thuc a nh Vit Nam, cng khng th th ng trng ch s t gic bit t trng, t ho dn tc. Nhn cch no , tng chng dn mnh c u th t nhiu c min nhim vi c t t ti nhc tiu. Nhng, sau i ngho, thiu thn ca nhng nm bom n ri b c lp v kinh t, cng c l do khin ngi ta mun qun qu kh, v vp n ngy th khi cnh ca m h ri m toang, b cun i, quay cung trong lc xoy th trng. V thit ra, tm l t ti vt ngoi khun kh mt quc gia, d quc gia l Vit Nam, tng l biu tng ca David nh b thng Goliath khng l c th gii cm thng, ngng m. Tm l l hu qu ca ci Gs. Kishore Mahbubani gi l ch ngha thc dn tinh thn (mental colonisation) m ng cho l au n v li di chng dai dng hn ch ngha thc dn vt th (physical colonisation) 3 . N tng ng vi thc t l trong sut hai th k qua dng chy ca lch s v mi phng din v do lch s vn ha, t tng cng khng th khc, l dng chy mt chiu, t Ty sang ng, hay ni ng hn, t u M nh hng, tc ng n phn cn li ca th gii (the impact of the West upon the Rest). Mahbubani ng tnh vi nhn xt ca tc gi Khi hon ca phng Ty 4 khi hc gi M ny khng nh: Cc gi tr v gi thit ca phng Ty thm nhun vi mc su sc ng k vo hu ht cc nn vn ha quan trng khc. Ai cng bit thc trng ca thi k m lch s th gii gi l thi thc dn v hu thc dn. Vit Nam chng ta, v thi t k t tn, d lm ln mnh l ngoi l. Khng thy r nguy c, nguy c cng tc hi bi phn. vn ra th gii, ngi Vit v i hc Vit Nam phi nhn chn v u tranh khc phc c thi t k, t cao t i v tm l n l nhc tiu, thit ra ch l hai mt ca cng mt sang chn tinh thn cha c chm sc, cha tr.
Th k 21, vi tt c chng gai, thch thc v n s ca n vn l thi c vng nu chng ta nhn xu th chuyn bin v cc vn ang t ra cho gio dc i hc trong bi cnh chung ca tng quan th lc ng-Ty, ca mt vn hi trong nhng ngi lc quan c cn c nh Gs. Kishore Mahbubani d bo:
Ln u tin t nhiu th k, chng ta s c mt dng chy hai chiu c v tng, gi tr v con ngi. Khi nim v dng chy hai chiu ca tng l iu m nhiu tr thc phng Ty rt kh hnh dung, v nhiu ngi trong s h xc tn rng h to ra th gii theo hnh mu ca mnh.
Tr li tc gi Khi hon ca phng Ty khi ng ny nhn nh: Gi y c l chng ta ang bc vo thi i khi hon tuyt diu nht [ca phng Ty], khng ch trn cu trc nh nc v quan h kinh t, m c trong tri tim, khi c mi ngi. C l by gi h (nhng ngi khng thuc th gii phng Ty) l ngi phng Ty (Westerners) ri cng nn, Mahbubani t tin qu quyt:
3 Can Asian think?, 2005, tr. 25. 4 J . M. Roberts, The Triumph of the West, Little Brown and Co, 1985, dn bi Kishore Mahbubani, sd, tr.114. 10
Ci thc t gin d m J. M. Roberts khng nm bt ni v ti phi nhn mnh l trong sch ca ng, Roberts t ra l ngi minh trit v khim tn, khng h hch dch hay hp hi l, trong lc tng v cch lm tt ca phng Ty thm nhp c vo tr tu thin h, th tri tim v tm hn ca nhng ngi thuc cc nn vn ha khc vn nguyn vn l ca h. Di lp vc-ni Ty phng ph khp b mt nhiu x hi khc, vn su thm nhng kho tng cha sc mnh tm linh v vn ha khng my may b lp sn y lm thng tn. Ban u ti ni v nhng lp t bn trn m phng Ty ri khp hon cu. Chng ta cng i vo th k 21 th cc lp t s tri i, l ra nhiu cnh vt phong ph khc ca loi ngi. 5
Hc Trung Hoa ri dng kin thc, t tng hc c vit Nam quc sn h ri Bnh Ng i co l iu ngi Vit tng quen sut hng ngn nm gi nc. Hung h vn hi hin nay cho php hy vng thay i u bng i thoi; cnh tranh kinh t, giao thoa vn ha tuy khng km thch thc nhng may ra phn tn ph, hy dit nh chin tranh v ch ngha thc dn. Vai tr ca gio dc, c bit l gio dc sau ph thng, gio dc nhng ngi trng thnh l v cng thit yu, tuy ngi ta s khng ch hc gia bn bc tng i hc. L no ngi Vit li khng bit hc trong th k 21 ny?