i

BYK BULULAR
Jon Quejo
BYK BULULAR ii
iii
BYK BULULAR
Jon Quejo
BYK BULULAR iv
Alfa Yaynlar 2243
Bilim/Tp 6
BYK BULULAR
Tp Alannda 10 nemli Bulu
Jon Queijo
zgn Ad Breakthrough!
ngilizce Aslndan eviren Ekin Duru
1. Basm: Ekim 2011
ISBN: 978-605-106-384-3
Sertika No: 10905
Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni M. Faruk Bayrak
Genel Mdr Vedat Bayrak
Yayn Ynetmeni Rana Alpz
Dizi Editr Kerem Cankoak
Redaksiyon Hasan Erol Erolu
Kapak Tasarm Gkhan Burhan
Grak Uygulama Kmuran Ok
2009 by Pearson Education, Inc./FT Press Science
2011, ALFA Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.
Orijinal ngilizce basks FT Press olarak Pearson Education, Inc. tarafndan yaplan
BREAKTHROUGH!: HOW THE 10 GREATEST DISCOVERIES IN MEDICINE SAVED
MILLIONS AND CHANGED OUR VIEW OF THE WORLD, 1. basm, Jon Queijo
adl kitabn onaylanm evirisidir.
Kitabn Trke yayn haklar Akcal Telif Haklar Ajans aracl ile
Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.ne aittir.
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen ya da tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.
Bask ve Cilt
Melisa Matbaaclk
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.
Ticarethane Sokak No: 53 34410 Caalolu stanbul, Trkiye
Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00
www.alfakitap.com
info@alfakitap.com
v
Babam Anthony A. Quejo ve annem June
Dudley Quejoa sevg, ve mnnetlermle.
Ve almalarmn her safhasnda etl f-
krler, sonsuz enerjs, deste ve lgsyle
bana yardmc olan Rooshey Hasnane zel
teekkrlermle.
BYK BULULAR vi
Blmde en heyecan verc ve ou buluun
habercs olan deym Evreka del, amma da
garptr.
-Isaac Asmov,
Amerkal yazar ve byokmyac
Amma da garp...
-Alexander Flemng,
pensln bulmasna yol aan
kf br oluumu grdnde.
vii
ERE KISA BR BAKI
Teekkr ................................................................................ xx
nsz ................................................................................ xx
1. Blm Dnyann lk Doktoru: Hpokrat ve Tbbn Kef .....1
2. Blm Kolera Medenyet Nasl Kurtard: Halk
Salnn Kef ........................................................23
3. Blm Grnmez Saldrganlar: Mkroplarn ve Bunlarn
Hastalklara Nasl Yol Atnn Kef .....................43
4. Blm Dayanlmaz Arlarn nlenmes:
Anesteznn Kef .....................................................67
5. Blm nz Gryorum: X Inlarnn Kef ....................93
6. Blm Br Mlyon Hayat Kurtaran zk Alarn Kef .. 119
7. Blm Esk Kalplardan Modern Muczelere:
Antbyotklern Kef ............................................ 145
8. Blm Tanrnn fresn zmek: Kaltm Genetk ve
DNAnn kef ........................................................ 171
9. Blm Zhnsel lalar: Dellk, Keder ve Korkular Gderen
lalarn Kef......................................................... 205
10. Blm Geleneklere Dn: Alternatf Tbbn
Yenden Kef ......................................................... 235
BYK BULULAR viii
Son sz ...................................................................................... 270
Ek A.Kefern Dnm Noktalar ............................................ 275
Ek BKaynaklar ve Ek Okumalar ............................................... 281
Dzn ......................................................................................... 304
ix
NDEKLER
ere Ksa Br Bak .................................................................. v
Teekkrler .................................................................................. xx
nsz .......................................................................................... xx
l. Blm Dnyann lk doktoru: Hpokrat ve tbbn kef ..... 1
nsann yaradl: 19 kuak boyu frkler ve
en nl 3 destan ..........................................................4
1. Dnm Noktas: Gerek u: Hastalklar
doal nedenlerden oluur .......................................9
2. Dnm Noktas: neml olan hastadr, aptal:
klnk tbbn oluturulmas .......................................
3. Dnm Noktas: Zamana drenen
ahlak kurallar ......................................................10
4. Dnm Noktas: Gere gb davranmak:
tbb uygulamalarn profesyonelletrlmes ..........12
5. Dnm Noktas: Gzeml gerekler:
60 ktap ve tpta saysz lk uygulamalar ...............14
6. Dnm Noktas: k dnya nerede brleyor:
Tbba btnsel yaklam .....................................18
Dnn, bugnn...ve yarnn Hpokratlar ................20
BYK BULULAR x
2. Blm Kolera medenyet nasl kurtard:
Halk salnn kef ...........................................23
Sanay Devrm: Yen olanaklar,
yenlkler - ve olaanst krlenme ............................25
1. Dnm Noktas: lk salgn: br kmr
ocann dernlklernden alnan ders ...................28
2. Dnm Noktas: Myazmay br yana brakp
yen br tr katlle yzlemek ...............................29
3. Dnm Noktas: Epdemyolojnn kef ve
lmcl pompann devre d braklmas.............31
4. Dnm Noktas: Yen Yoksulluk Yasas
tyler dken dken edyor ve blnlendryor .......35
5. Dnm Noktas: Grkeml br rapor
br sr yen fkr oluturuyor ve
harekete geme ste uyandryor ........................36
6. Dnm Noktas: Br halk sal
devrmnn uzun sren sancl doumu ................38
Kolera ve saln bozulmas: 21. yzylda hl
canl ve geerl ......................................................40
3. Blm Grnmez saldrganlar: Mkroplarn ve bunlarn
hastalklara nasl yol atnn kef ......................43
Sonunda tp dnyasn detren
grnmez garabet ...................................................45
1. Dnm Noktas: Br dostun ac kayb
(ve olaanst br kavram alglamas) ..................47
2. Dnm Noktas: Bast br zm:
ellernz ykayn ve br hayat kurtarn ..................49
3. Dnm Noktas: Fermantasyondan
pastrzasyona ge: Mkrop kuramnn
flzlenmes ...........................................................51
xi
Mayann erefne elm: Mnck br yaratk k
sanaysnn ve mkroplarla lgl yen br
kuramn domasna yol ayor. ................................ 52
4. Dnm Noktas: Yaamn doal srec
sonunda lmle yzleyor ...................................54
5. Dnm Noktas: Can alc lk:
Bceklern, hayvanlarn ve nsanlarn
dnyasndak mkroplar .......................................55
6. Dnm Noktas: Can kurtaran mkrop
krclar: Joseph Lster ve ada cerrah ..............56
7. Dnm Noktas: Br adm daha:
Robert Koch ve arbonun gzl yaam .................58
8. Dnm Noktas: Nha sonu:
Tberklozun nedenlernn kef .........................59
9. Dnm Noktas: Br mkrobu yarglama yolu:
Kochun drt nl varsaym ................................60
Br yzyl sonrak mkrop teors: srprzler
(ve alnan dersler) devam etmekte .......................... 61
Brka mlyon stenmeyen konuktan kurtulmak:
yant hl aranmakta ............................................ 64
4. Blm Dayanlmaz arlarn nlenmes:
Anesteznn kef ................................................67
Aclarla dolu br bekley: anesteznn
bulunmas neden 50 yl srd ..............................70
1. Dnm Noktas: Hayrseverlkten hovardala:
Gldrc gazn (Ntrous oxde) kef
(ve yok saylmas) .................................................72
2. Dnm Noktas: 25 yllk cmb ve
alemler toplumun kk dmesne ve
umutlarn yok olmasna yol ayor. .......................75
BYK BULULAR xii
3. Dnm noktas: Sonunda anestez:
Letheon (ey yan eter) kefedlyor ...................78
4. Dnm Noktas: Olgunluk a: yen br
anestezk ve tartmalara yol aan yen br
uygulama ..............................................................79
5. Dnm Noktas: Gazl bez ve eldvenlerden
modern farmakolojye: Yen br blm dalnn
douu .................................................................82
Altta yatan gzem: Kendnden geme ve aylma
arasndak balant ................................................ 85
Blmde gelme: Hastay ykmak yerne molekler
kokteyllern ttzlkle hazrlanmas ......................... 88
5. Blm nz Gryorum: X nlarnn kef ..................93
Gzler, srlar ve aklamalar: Drt gerek yk ..........93
rktc ve saldrgan: Dnyay artan ve
detren, grnmez br k huzmes ..................95
1. Dnm Noktas: Gece yalnz bana alan
br adam olaanst yen k huzmesn
nasl kefett .........................................................96
2. Dnm Noktas: Br yl sren yangn ve o
ele avuca smaz nlar ......................................99
3. Dnm Noktas: Blnmeyen lkenn
hartasn karmak: X nlar tansal tpta
devrm yaratyor..................................................104
4. Dnm Noktas: st kll doum
lekelernden lmcl kansere: Yen br tedav
ekl ....................................................................107
5. Dnm Noktas: Kt br yan aa karld:
X nlarnn lmcl tehlkeler ........................109
6. Dnm Noktas: Modern aa br sray:
Cooldgen stlm tp ...................................112
xiii
7. Dnm Noktas: Son br gz aydnlanyor:
X nlarnn gerek doas .................................114
Yrmnc yzyl ve sonras: dnm noktalar
devam edyor. .....................................................115
Olaanst kullanm alanlar; ama dama
tbbn gvenlr rehberlnde.............................117
6. Blm Br mlyon hayat kurtaran zk: Alarn kef.... 119
Clara ve Edgar: 1. Blm .......................................... 119
Clara ve Edgar: 2. Blm .......................................... 120
Clara ve Edgar: Sonu ............................................... 121
14 Mays 1796: Olaylarn tarhsel dnemec .............. 123
Alarn hnerl srr: Savamak yerne bedene
hastal yenmesn retmek .............................. 123
1. Dnm Noktas: St kadn ne blyordu:
Otlakta cesur br deneme ...................................124
2. Dnm Noktas: folklordan ada tbba:
Jenner a blmn kefedyor .............................126
Yayndan kamu onayna br srama .......................... 129
3. Dnm Noktas: Uzun br tatl ve hmal
edlm br deney alarla lgl yen br
kavram oluturuyor ............................................131
4. Dnm Noktas: Kular n yen br l
a (ayn zamanda kolera, tfo ve veba n de) ....133
5. Dnm Noktas: Pasf kalmann gc:
Dfter ve tetanos n yen alar ........................135
6. Dnm Noktas: Yen br anlayn gelmes
ve bakln douu ........................................136
Ters br bak as baklk sstemnn kefne
yol ayor. ............................................................. 137
BYK BULULAR xiv
Yen br varsaym, bakln srrn zmeye ve
antkorlarn nasl olutuunu anlamaya
yardmc oluyor .................................................... 137
20. ve 21. yzyl alar: Altn a ve tes ................139
Gnmzdek grnm: Endeler, dnmler
ve umutlar ..........................................................141
Afrka: 16.000 yl nce...ve md ............................143
7. Blm Esk kalplardan modern muczelere: antbyotklern
kef ......................................................................... 145
k ncr ye ve sabah ben ara ...................................146
Sahne hazrlanyor: Esk frklerden
mkroplar aras savalara. ....................................148
1. Dnm Noktas: Amma da garp:
Penslnn tuhaf ve rastlantsal kef ..................151
Gezgn br kfn garp gzler ................................... 152
2. Dnm Noktas: Kmsenn del:
lk baarl (ama sonradan unutulmu)
tedavler .............................................................155
3. Dnm Noktas: Prontosl: Unutulmu br
la dnyay detren br dnm noktasna
esn kayna oluyor.............................................156
4. Dnm Noktas: Lazmlktan sna flara:
Nhayet devrm gerekleyor .............................158
5. Dnm Noktas: Kara By: Penslnle
yletrlen lk hasta ...........................................161
6. Dnm Noktas: Topraktak sava: knc
(ve nc ve drdnc ve antbyotn kef) ..163
Gnmzde antbyotkler: Yen zgven,
yen lalar, yen endeler ...................................166
Hatal kulanm ve hmal: Ezel br sorun
yepyen br tehlke oluturmakta ........................168
xv
Drenn stesnden gelmek: ares
geme m dayal? .............................................168
8. Blm Tanrnn fresn zmek: Kaltm, Genetk ve
DNAnn Kef .................................................. 171
Tahmn oyunlarndan genetk devrmne ................172
Kaltm sylencelernn ykl: basz
bebeklerdek umulmadk azalma ........................174
lk sezg kprdanlar: Mkroskoplar
konumun belrlenmesne yardmc oluyor ..........176
1. Dnm Noktas: Bezelyelerden lkelere:
Gregor Mendel kaltm kurallarn kefedyor....177
Evreka: 20.000 ksel zellk bast br oranlama
le k temel yasann yolunu ayor .....................178
Her zaman grlen durum: zgven ve ancak
ldkten sonra deer blnmek .........................181
2. Dnm Noktas: Sahne hazrlanyor:
Hcrenn gzemlerne dern dal .......................182
3. Dnm Noktas: DNAnn kef ve gz
ard edlmes .......................................................183
4. Dnm Noktas: Yenden dou: Br
manastr rahbnn ve onun kaltm blmnn
yenden drl ...................................................185
5. Dnm Noktas: lk genetk hastalk: Akraba
evllkler, kara drar ve tandk br oranlama ......186
6. Dnm Noktas: nc taneler gb: Genler ve
kromozomlar arasndak balant .......................188
7. Dnm Noktas: Dem yaratan br gerek:
DNAnn yenden kef ve onun kendne
zg zellkler ...................................................190
8. Dnm Noktas: ocuk oyunca gb: DNAnn
ve kaltmn srlar nhayet aydnlanyor .............193
BYK BULULAR xvi
9. Dnm Noktas: Byk br ger saym:
nsanlarda ka tane kromozom var? ...................195
10. Dnm Noktas: frenn zlmes:
Harferden ve kelmelerden yaamla lgl
yaptlara .............................................................196
Ell yl sonra: Baka dnm noktas ve daha
ok sr ...............................................................198
SNPlern gzl yaam ve kaltm deneylerden
beklentler ..........................................................199
Bunu zecez!:Gen terapsnden beklentler .....201
9. Blm Zhnsel lalar: dellk, keder ve korkular
gderen lalarn kef ........................................ 205
Gnmzde akl hastal: Hastalklarn en
karma............................................................208
Delln etl grnmler: Akl hastalklarnn
anlalmas n lk grmler ..............................210
Kan alma, lavman yapma ve dayak atma: Dellkle
ba edeblmek n lk grmler ......................214
1. Dnm Noktas: Hastalk, nbetler, amelyat
ve ok: Akl hastal n lk tedavler ................216
2. Dnm Noktas: Cnnetle baa kmak:
Koutak en ar hasta n ltyum .................219
3. Dnm Noktas: Pskozun sesn kesmek:
Chlorpromazne hastalar ve pskyatry
deme uratyor ..............................................222
4. Dnm Noktas: Yenden glme yetenene
kavumak: Antdepresanlarn kef .....................225
5. Dnm Noktas: Annenn kk
yardmcsnda te: Kayg tedavsnde daha
gvenl ve baarl br yntem .............................228
xvii
Drt yen tedav neml br buluun yolunu
nasl at .............................................................231
Baarnn baarszl: Akl hastalklarnn
tedavsnden alnan neml br ders ....................232
10. Blm Geleneklere dn: Alternatf tbbn
yenden kef ..................................................... 235
1. Olgu: Bat tbb n kt br gn ......................235
2. Olgu: Dou tbb n kt br gn ....................236
Gemten alnan dersler: Dou Bat le
buluuyor Tekrar .............................................238
1. Dnm Noktas: Geleneksel tbbn douu:
Br zamanlar bakmla tedav mmknd ...........241
Geleneksel n tbb ............................................. 241
Hndstandak Ayuverdk tp ............................... 242
Yunanl Hpokrat tbb ........................................ 243
2. Dnm Noktas: Aydnlanma:1200 yllk
gelenekler altst oluyor ve tbba yen br
yn verlyor .......................................................245
3. Dnm Noktas: Blmsel tbbn douu:
Tedav bakm glgelyor ....................................248
4. Dnm Noktas: alternatf tbbn douu:
saaltc dokunu ve ve gz pek tbba
tepeden bakma ...................................................251
Homeopat ........................................................... 252
Chropraktk (Masajla tedav) ............................. 253
5. Dnm Noktas: Beden uruna sava:
arlatanla kar blmsel tbbn zorlu
mcadeles ........................................................256
6. Dnm Noktas: (D krkl) salgnna
kar reete: Alternatf tbbn yenden kef ........258
BYK BULULAR xviii
Kulak verme: Br dnm tetkleyen
beklenmedk olay ...............................................263
Paralarn toplamndan daha byk: yen br
tamamlayc tp ..................................................264
Dou tbb n gzel br gn:
Denge salanyor ...............................................266
Son Sz
Ders 1: Aykrlklara - ve gz nnnde bulunanlara
dkkat edn .......................................................... 270
Ders 2: Kukular ve aalamalarla karlasanz
ble kend nandklarnzda drenn ...................... 270
Ders 3: Aklnz kullanarak kend ansnza
gvenn ............................................................... 271
Ders 4: Gz kapal otorteye ve gelenee kar
koymaya hazr olun .............................................. 272
H1N1 salgn: Ders alnd m? .................................. 272
Ek A Kefern Dnm Noktalar ....................................... 275
Ek B Kaynaklar ve Ek okumalar .......................................... 281
Dzn ................................................................................ 304
xix
Teekkr
Tm Pearson/FT Press Scence alanlarna ve zellkle Tm Moore,
Russ Hal, Gne Kanouse, Anne Goebel, Jule Phfer, Megan Colvn,
Krk Jensen, Amanda Moran, Chrssy Whte, Laura Robbns ve Pam
Bolanda bu ktabn gereklemesndek byk aba ve tevkler n te-
ekkrler. Ve, son olarak, ben ktap yazma dnyasna tantrd n Jm
Markhama da teekkr edyorum.
BYK BULULAR xx
xxi
nsz
Aslnda sze balarken mden yen bulular deym n zr dlemek
gelyor. Bu deym, ona bak anza bal olarak, kastl br abart ya da
gz kamatrc br armaan plaket kadar ayartc bulunablr. Her k
koulda da merak etmemek elde deldr. Ne gb yen bulular? Kanser
tedavs, kolay zayfama, lmszle ulama yntemler m? Oysa bu o
tr br ktap del ve tm tp dnyasndak en neml on yen bulutan
sz ederken zr dlemeye gerek yok. Maalesef bunlarn hbr kolay
zayfama ya da lmszle kavuma alanlarn kapsamyor. Buna kar-
n, heps de ok daha neml, nk temel krtere dayanmaktalar: 1)
mlyonlarca hayat dzene soktular ya da eklen aclar azalttlar, 2) tp
uygulamalarnda deme yol atlar ve 3) dnya grmz yenden
bmlendrdler. Tptak tm yen bulularn salk ve hekmlern al-
ma tarzlar zernde olaanst br etkler oldu. Bunun dnda, dn-
yaya bak amz temelnden detrerek sadece neden hastalanyoruz
ve neden lyoruz gb sorularn yerne nelerden oluuyoruz ve doayla
balarmz ne eklde salyoruz gb konularn zerne elmemze yol
at.
Bu on yen buluun her br tarhn nsanl yldrm arpma dn-
dren br dnemde ortaya kt ve sarsc br uyann ardndan nsan
blnc aydnland. Ne? Hastalklara kt ruhlar ya da tanrlarn gazab
del doal gler m neden oluyor? Cerlere eklen brtakm gazlar
hastay ldrmeye del aclar dndrmeye m yaryor? Br makne le be-
dennzn m grntlenyor? Bunlar bugn bzm n olaan eyler;
ama br zamanlar mlyonlarca k duyduklarna nanamyordu. Bunlara
BYK BULULAR xxii
nanmay reddedyordu. Sonunda nandlar ve bundan sonra dnya artk
asla esks gb olamayacakt.
Lstenn banda yer alan on bulu ou kez eletrmenlern heyecan-
lanmasna neden olur. Annda bunlarn ardnda yatan nyetler aratrlr,
her br zernde varsaymlar yrtlr ve brok daha y seenekler -
ler srlr; ama her br buluun ac, hastalk ve lm olaylarndak etks
deerlendrlmeye allnca tarafszlk ortadan kalkar. Gene de geerl
br eletr, lste bandak bu on buluun fazlasyla bast oluundan kay-
naklanmaktadr. hret pende koulan gnmzde br avu sper stara
evrlm projektrlerle kamaan gzlermz onlarn yollarn aan o-
unluu seemez. Oysa hayranlk uyandran neml br buluun ardnda
bu son sramay mmkn klan br sr ufak adm bulunmaktadr. Bu
ktabn amac bu admlar kutlamak ve onlarn, her br dnm noktasn-
dan brne, nasl nha on yen bulua doru yol aldn gstermektr.
Bu lerlemelerde dahce hesaplar ve kolay elde edlen baarlarla kar-
laacanz sanmayn. Aksne, tptak en byk bulular apansz ortaya
kan nsan yklernn ve duygularnn karmndan doar. ok sayda
buluun saysz kez baarszla uranlsa ble natla almalarn srd-
rlmesnden kaynaklandn renmek sz artmasa ble, br sr bu-
luun sadece ans eser ya da Tanrnn nayet sayesnde ortaya ktn
duymakla oke olablrsnz. Alexander Flemngn pensln kefetme-
sne yol aan rastlantlar km atestlern nanlarn yenden sorgula-
malarna neden olablr. Br baka artc olay se br sr nsann al-
malarnn gnn brnde neml br bulua dneblecenn ayrdnda
olmamasdr Bunun br rne, svrel doktor Fredrch Meschern
DNAy 1869da -bunun kaltmda oynad roln blm adamlarnca
fark edlmesnden 70 yl nce- kefetmesdr.
Gene de gere el yordam le aramak ho grleblr; ama tarh bo-
yunca korkular ya da gn gem nan ve geleneklerden kurtulmalar-
n engelleyen kat dnceler yznden br buluu haffseyenlere anlay
gsterlemez. Bunun brok rne var: John Snow ve Jacob Semmehves
tarafndan 1800lern balarnda mkrop teors zerndek nc alma-
xxiii
larnn yadsnmas; Gregor Mendeln - on yllk zorlu br aratrmann
ardndan -1860ta geltrd kaltm yasalarn dnemn sekn br b-
lm adamnn Mendeln almasnn daha yen baladn syleyerek
haffe almas gb. Kukusuz tptak en neml bulular, uzun zamandan
ber sren ve ounlukla yanl olan dnya grlern temelnden sars-
ma yreklln gsteren breyler tarafndan gerekletrlmtr. Sonun-
da bulu benmsenp yern salama aldnda dnyann ok dek br
konumuna gemesnde se alacak br yan yoktur.

Bu arada br soru akla taklyor: Neden bu on yen bulu bu kadar neml?

Baka fkrlernz varsa ve zamannz elverrse sz de rnen Googleda
tpta yen bulular yazarak kend lstenz oluturablrsnz, ama 2009
ylnda gerekletrlen br aratrmada ortaya kan 2.1 mlyon madde-
den kend terchlernz semek uruna sabahtan leye kadar uramak
zorunda kalablrsnz. Neyse k benm semm daha kolay oldu; 2006
ylnda Brtsh Medcal Journal n (BMJ) dzenled br ankette katlm-
clarn (BMJnn lk yaynland tarh olan) 1840 ylndan bu yana tpta
kendlernn en fazla nemsedkler yen bulular belrtmeler stend.
Sonunda gelen 11.000 akn yant arasndan 15 aded seld.
Yantlardan gayr cdd olanlar (plastk, demr karyola, ayba bez,
vagra, sosyal yardm) ve km geerl seenekler (kan testler, defbr-
latr, emboly engelleyen lalar, ensln, hemreler ve ar vakalar-
dan sorunlu hastabakclar) BMJnn 15 seene arasnda yer almad.
Bununla beraber, selen 15 bulu hem garpt, hem de (ounlukla)
sabetlyd: 1) salk hzmetler (suyun artlmas ve kanalzasyon); 2)
antbyotkler; 3) anestez; 4) alar; 5) DNA yapsnn kef; 6)mkrop
teors; 7) gebel nleyc haplar; 8)kanta dayal tp; 9) tbb grnt-
leme (X nlar gb); 10) blgsayarlar: 11) azdan sv verme tedavs
( kusma ve shal sonucu kaybedlen svlarn telafs); 12) sgara me-
nn zararlar; 13) baklk sstem;14) klorpromazn (lk antpskotk
la); 15) doku kltr.
BYK BULULAR xxiv
BMJnn 15 sem sabetlyd; ama nha saylamazd. 1999 ylnda
Hastalk Kontrol ve Engelleme Merkeznn yayn organ Morbdty and
Mortalty Weekly Report (MWR) 1900 ylndan 1999a kadar Kamu sa-
lnda ulalan en neml 10 aama sml lstesnde lgn br saptama
yapt. MMWR br sralama yapmadan BMJ lstesndek km maddeler
(alar ve salgn hastalklarn denetm) paylarken motorlu aralarn
geltrlmes ve alma yernn gvenl, daha gvenl ve salkl besn-
ler, kalp hastalklarnda ve kalp krzlerndek azalma ve ttn kullanm-
nn tehlkeler gb baka geerl bulular da dle getryordu.
Her ne kadar kend on yen bulu semmde BMJ ve CDC lstelern-
den etklendysem de her ksnn de eksk ynler vard. rnen tpta
1840 ncesnde gerekleen yen bulular kapsamyorlard (bu karara
Hpokrat ve derler kar kablrlerd). Ayrca BMJnnklorpromazn
kef daha gen anlamda Akl sal n lalar kapsamna alnablr-
d: 9. Blmde akland zere, bu yen bulu tp tarhnde en dkkate
deer on yllk br sretr. 1948 ylndan 1950lern sonuna kadar blm
adamlar zofren, mank-depresyon, depresyon ve gerlm gb nsanla-
rn akl saln en fazla etkleyen drt rahatszln tedavs n lalar
kefetmlerdr.
Herhang br alanda ba eken on unsur konusunda Bunun bura-
da ne? sorusu akla geleblr. rnen, ou k tptak yen bulular
etl teknolojk gelmelerle (MRI grnts, lazer nlar, yapay be-
den organlar), amelyatlardak byk aamalarla (organ nakl, tmrle-
rn temzlenmes, anjyoplast) ya da muczev lalarla (asprn, kemote-
rap, kolesterol drc lalar) le lklendrr. Oysa, bu kategorlern
her brnde saysz rnek dle getrlse ble, daha eWel sz edlen kr-
terler dorultusunda bunlarn hbr lk ona gremez. Asl lgn olan
BMJnn 15 maddelk lstesnde yer alan ksnn kesnlkle dk dzeyde
teknoloj ermesdr: halk salnn gelm (No. 1) ve azdan sv ver-
me (No.11).Oysa her ks de neml oranda hayat kurtarcdr. rnen,
son 25 ylda azdan sv verme tedavs le gelmekte olan lkelerde 50
mlyondan fazla ocuun hayatnn kurtulduu tahmn edlmektedr.
xxv
Ayn eklde, kmler buradak yen bulular arasndan bazlarna
kar kablr, rnen alternatf tbbn yenden kef gb. Burada akl-
ma New England Journal of Medcnen esk edtrlernden br gelyor.
Alternatf tp dye br ey yoktur; sadece e yarayan ve yaramayan tbb
yntemler vardr. dyerek ktabm hakknda eletr yazmak stememt.
Onun dncelern anlyorum, ama saygl br bmde kar kyorum.
Alternatf tbbn lehnde ve aleyhnde ler srlecek br sr gr ola-
blr ve umarm bunlarn bazlarna Gelenee Dn baln tayan
10. blmde yeternce yer vermmdr. Bununla beraber, koullara daha
gen br adan - neredeyse tm nsanlk tarhn kapsayan br perspek-
tften -bakldnda bunun konuya dahl edlmesnden yanaym.
Alternatf tbbn dahl edlmes hususunda lk ve en bast gereke,
alternatf tp le blmsel tbbn gelmekte olan ortakl ve her k gele-
nen en baarl uygulamalarna dayal yen br tedav felsefesnn do-
masdr. Btnleyc Tp ad verlen bu yen ve hzla gelmekte olan
alan mdlerde hem alternatf, hem de blmsel tp uygulayclarnca des-
teklenmektedr. knc br husus se, blmsel tbbn yntem blgsnden
yoksun olsa dah, alternatf tbbn
Batnn salt blmsel salk ve hastalk modelne pek bel balamayan
(ya da bunu onaylamayan) mlyonlarca nsann sal ve manevyat -
zernde ok olumlu etkler bulunmasdr. te yandan, br nc ve bel-
k de daha neml br husus se, tpta allmn dndak yaklamlara
kar n yargl davranmak, tp tarh boyunca etl olaylar anmsatarak
bz tedrgn etmektedr. rnen Wllam Harveyn dolam teorsnn,
Rene Laennecn stetoskopunun deernn, Edzard Jennern ek has-
talna kar asnn, mkroplarn hastalklara yol aablece teorsnn,
Mendeln kaltm yasalarnn, amelyatta kullanlan etern deernn, pe-
nslnn bakteryel hastalklar nleyece savnn redd gb...
Ne demek stedm anlald, del m?

BYK BULULAR xxvi

Tpta ba eken on yen buluun belk de en gzel taraf, aktarlan yk-
lern toplumun her kesmnden nsanlar kapsamasdr: doktorlar, blm
adamlar, hastalar ve sradan kler gb... ykler, kukudan brdenbre
ortaya kan doann gzemne tank olmann yaratt hayranla, hasta-
lar aclarndan arndran ve lmden dndren yen br alet kefetmek-
ten kaynaklanan rahatlk ve mutlulua kadar ok etl duygular yan-
stmakta, ama her br, nsan ruhunun blgnn snrlarn nasl yepyen ve
artc bmde zorladn ortaya koyuyor. rnen:
Hpokrat, Melboeadan gelen ve ar k ve cnsel lk sonucu ar
ar ve strap nde len ocuk gb hastalar dkkatle zlemes sonucun-
da klnk tbb buldu..
Doktor Ignaz Semehves tatlden dndnde yakn br dostunun
sadece kadnlara zg olduu sanlan br hastalktan ldn renme-
s zerne lerde saysz hayat kurtaracak br gre ulat.
1800lern balarnda genler dzenledkler elencelerde ve k
alemlernde gaz koklamaya kalkrken bu deneymlernn lerde anes-
teznn kefedlmesne yol aaca akllarnn ucundan ble gemyordu.
Edward Jennerden 20 yl nce ft Benjamn Jesty alar kefet-
t, alesn br otlaa getrd ve gdlerne ve esk br kocakar masal-
na dayanarak onlara ek as yapt.
ou kez, nsanlarn abalarnn ve ektkler aclarn br gn mlyon-
larca yaam etkleyecen ve dnya grmz detrecen aklla-
rna ble getrmedkler yklern okurken duygulanmamak elde del.
n tuhaf, ster haberlerde, sterse Googleda aratrrken rastladmz
2 mlyon seenekte yen br bulutan haberdar olduumuzda bugn de
buna akl erdremyoruz. Bunlarn del k yzyl, k yl sonra ble ger-
ek br yen bulu olacan kmse ler sremez. Byk br olaslkla,
yarn yen br kanser tedavs, kolay zayfama, ya da lmszle kavu-
ma kefedleblr. Bu arada, zamann snavn baaryla verm olduunu
bldmz on yen bulua sahbz. Bunlar olmasayd byle varsaymlar
retemez; belk de dnyaya ble gelmem olurduk.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 1
1. Blm
Dnyann lk Doktoru:
Hpokrat ve Tbbn Kef
Ege Denz nn bllur sularnda bulunan ve 70 ml boyundak altn sahlle
evrelenen Yunan adas stanky, hastalanmak - ya da salkl yaamak - n
gezegenmzn en gzel yerlernden br.
12 Adadan br olan stanky, Atnann 200 ml gney dousunda ve
Trkyenn gneybat sahllernden sadece be ml aklarnda yer almakta.
Uzun, dar ve yemyel olan ada kuzeydou kysndak k alak da dnda
dmdzdr. Aslnda bu adann bys ve tbb gelmler, kuzeydou ky-
snda bulunan stanky kasabasnda olumutur.
stankyn destans gemnn bereketl toprandan ve zengn yer alt
sularndan kaynakland varsaylablr: Kasabaya gelen zyaretler lk nce
heybetl palmye, serv ve am aalaryla, yasemnlerle ve parlak krmz,
pembe ve portakal reng glhatmlerle karlarlar, ama stankyn gerek
yaamnn ve 2.500 yllk mrasn ayrdna varmak styorsanz geznze
devam etmek zorundasnz...
nce yznz batya dnn ve k buuk ml kadar yryp kasabann
dna kn. Burada, daha da zengn yellkler arasnda yer alan br ya-
mala karlaacaksnz. Bu yamatan trmanrken evrenzde br dz teras
BYK BULULAR 2
zernde ykselen ve gen br alana yaylan tarh kalntlarn yanndan
geersnz. Meraknza yenlmeyn ve trmanmay srdrn. Ksa br sre
sonra br kuleye ulaacaksnz. Bu yksek noktadan evreye baktnzda do-
nup kalacaksnz: Sank dnya kye blnm gbdr.
nnzde Ege sahllernn nefes kesc grnts uzanmaktadr. Terte-
mz denz havasn nze ekerken k ayr dnyann gzemn eren bu
kk adann gerek ruhunun kprtlarn hssedersnz. Bunlardan br,
dnya szsnz: nde kan, kemk, duygu ve beynn yer ald, skca ba-
lam br torbay andran bedennz. tek, yan d dnya se evrenzdek
fzksel evrende bulunan tm der eyler.
Br an bu k dnyann yalnzca var olduunu del, henz tmyle an-
layamadmz br yerde brlkte bulunduu olasln dneblyorsanz,
tebrkler. Sonunda stanky adasna fzksel ve metafzksel olarak ulam
bulunuyorsunuz. nk buras dnyann lk rasyonel doktorluunun, tm
yaamn, lmn, saln ve hastaln - ve dolays le tbb uygulamalarn
ve tedavnn - balad yerdr.

Bu tarhsel kalntlar esk Yunancada saaltc tapnak anlamna gelen

Asklepon ad le blnr. Oysa stanky Askleponu bakalarndan ok
daha farkl br tapnaktr. Gnmzde yklm duvarlardan, ats yok
olmu br odadan ve havay desteklercesne ykselen stunlardan ba-
ret olsa da, zamannda buras ok lek br salk merkezyd. Her trl
hastalk ya da yaralardan kayet nsanlar mmkn olan en y tedav
eklne kavumak n buraya gelrlerd.
M.. benc yzylda yaayan br hasta olarak buraya gelm olsay-
dnz, brka gn nde burada bulunan ve her brnde dek tan, kon-
sltasyon ve saaltm lemler yaplan drt terastan gerlrdnz. Salt
rahatlamann yan sra tedavnz byk havuzlarda ykanmak, zhnsel
ve fzksel egzerszlerden sonra etl parfm, ya ve kremlerle masaj,
perhz, btkler ve azdan alnan der lalar konusunda blglendrlme,
gp gtm ruhlarla derdnz paylamak gb unsurlar da ereblrd.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 3
Ha, br ey daha var. Buraya M.. 490 ve 377 arasnda gelm ol-
saydnz, br kazancnz daha olacakt: yalnzca tbb uygulamalar le
nlenmekle kalmayp ayn zamanda sezgler k bn yldan fazla etkn-
ln srdrm olan, dnyann lk tp doktoru tarafndan da zyaret
edleblrdnz.

oumuzun Hpokratn kml konusunda bell belrsz br fkr var-

dr. ou kez (ve hakl olarak) Tbbn Babas deym aklmza gelr.
Ayrca br de, doktorlarn y davranmalarn neren Hpokrat Yemn
de var. te yandan, Hpokratn hpokras yan k yzllk le hbr
lgs bulunmad da unutulmamal. Aslnda Yunancadan gelen hpok-
ras kelmesnn kken hypokrss olup rol yapmak anlamna gelr ve
gnmzde dzenbazlar n kullanlr.
Oysa Hpokrat kesnlkle byle br deld.
Hpokrat kmd ve Tbbn Babas ve Tbbn Kaf unvanlarn
nasl kazand?
Br knn ululuu yen bulularnn bakalarnnklerle kyaslan-
masndan ok, bu kyaslama n bulularndan hangsnn selmes ge-
rekt le lleblr. Hpokrat n lste ok uzundur ve:
Hastaliklara dogaustu ya da ktu gulcrin dcgil, dogal ncdcnlcrin
yol atn gren,
Klinik tip" vc doktorhasta ilikisi"ni icat cdcn,
2,500 yil boyunca ctkin olan bir davrani ycmini yaratan,
Tibbi laaliyctlcri musluk ya da ati onarimi gibi siradan bir i ol-
maktan kurtarp saygn br meslek halne dntren,
uuncc vc duygularin yurcktc dcgil bcyindc olutugu dahil tipta
brok yen bulu gerekletrenlk doktor olmasn kapsar.
Gene de...

BYK BULULAR 4
M.. 440 yllar dolaylarnda blgye susam gen br doktor doduu ada
le bugn Gneybat Trkye dye bldz yre arasndak dar boaz at.
Karaya ktnda 50 ml kuzeyde yonya adyla blnen blgeye doru yol
ald. Mlet kentne grp o zamank nl flozof Anaxagoras le tant At-
nallar felsefeyle tantrmakla sm yapm olan Anaxagoras ayn zamanda
ayn parlaklnn gneten yansyan nlardan kaynaklandn lk gren
kyd. Aralarnda lgn konumalar gem olmal. Hpokratn Apolloun
olu ve saaltm tanrs olan Asklepusun soyundan geld rvayet edlyor-
du. te yandan, Anaxagoras dnsel geleneklerden etklenecek br k deld:
M.. 450 ylnda gnen tanr olmadn ler srd n hapse atl-
mt. Bu umulmadk dda stankydek baka saaltclarn tylern dken
dken edeblrd, ama muhtemelen gen Hpokratn gzlern parlatmt. Ve
br de oturup sohbet etme davet...

Gene de Hpokrata atfedlen brok lk arasnda bulunan ve ret-

lernn temeln oluturan br yen buluu gnmzde ou kez ya u-
nutuluyor ya da nemsenmyor. Belk bu yanlgnn neden bu buluun
elksnden kaynaklanmakta. Bu bulu bugnk tp uygulamalarna
hem kar kmakta, hem de dorulamakta. Bu hang yen bulu? Bunu
yantlamadan nce bu k ve onun tarhtek yer hakknda braz daha
blg sahb olmamz gerek.
nsann yaradl: 19 kuak boyu frkler ve en nl
efsane
Gnmzdek ler teknoloj dnyasnn rnler olan CAT, MRI, PET,
SPECT ve benzer gzeml grnt yntemler, tpta gderek artan uz-
manlama ve molekllern ayrmas, en salkldan en lmcl konum-
dakne uygulanan lalar sayesnde ada tbbn trelerne bell oranda
br gven duyuyoruz. Hastane odalarnda hastalarn ada teknolojnn
hortum ve tpler le yumuak yataklarna balanmas bz rahatlatyor.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 5
Hal byle ken, u ya da bu nedenle hastalanp gzlernz atnzda
kendnz M.. benc yzylda gaz lambas le aydnlanan lo br odada
bulsanz ve banzda dua eden br papaz grsenz en azndan kendnz
gvende hssetmez, hatta korkuya kaplrdnz.
Hpokrat da aynen byle hssetm olablrd.
Oysa M.. 460 ylnda stankyde dodu ve byle br dnya nde
yettrld. Gnmzdek brok doktor gb Hpokrat da nesller boyu
tp dnyas nde yer alm br doktorlar slalesnden gelyordu. Balan-
gta babas Heracledes, byk babas ve zamann der nl retmen-
ler tarafndan etld, ama bu fazla alak gnlllk oluyor. Aslnda a-
les ayn zamanda en az 19 nesldr, saaltma konusunda yar tanr olarak
blnen Asklepeos a kadar uzanan br tp gelenen srdrmekteyd.
lahlar br yana, Hpokratn tpla lgl lk gr byk br olaslk-
la dnsel saaltc ve papazlardan oluan uzun gemnn etks altnda
olumutur.
Tp fakltesne grmek n hazrladnz bavurunuzda saaltm
tanrsnn on dokuzuncu kuandan geldnz belrtmeye kalkarsa-
nz, bu szn nandrclnz zedeler, ya da belk de kabul edlmenzn
balca neden olur. Her ks de mmkn. ncelkle, Hpokratn yaa-
m hakknda ok az ey blnyor. Hpokratn yazd ler srlen ok
sayda eser var - bunlar Corpus Hppocratcum ya da sadece Hpokratk
Koleksyon olarak blnen 60 kadar eser - bunlarn gerekten Hpok-
rat tarafndan m kaleme alnd, yoksa onun lmnden yllar hatta
yzyllar sonrasnda onun fkrlern geltren hayranlar tarafndan m
yazlm olduu hl tartma konusu. Gene de, belgeler kyaslayp yo-
rumlayan tarhler Hpokrat ve onun baarlar hakknda akla yakn br
yk oluturdular.

Drst olmak gerekrse, Hpokrat hakkndak en renkl yk muh-

temelen hem gereklere, hem de efsanelere dayanmakta, ama ksmen
gerek ble olsalar, n yalnz kend kk adasna del, lkesnn d-
BYK BULULAR 6
manlarn barndran uzak dyarlara kadar yaylan Hpokratn nasl br
nsan olduuna k tutuyorlar.
lk ve belk de en y blnen yk M.. 430 ylnda Peloponez Sava-
larnda yer alyor. Ispartallarca ykma uramasndan ksa br sre sonra
Atnada veba salgn ba gsterr. Hpokrat ve etrafndakler yardm n
Atnaya gderler. Hpokrat yalnzca demrclern vebadan etklenmed-
n fark ednce mantkl br sonuca varr: Bu dren onlarn kuru ve s-
cak alma ortamlarndan kaynaklanyor olsa gerektr. Hemen reetesn
yazar. Atnal vatandalar evlernde ateler yakarak havay kuru tutmal,
cesetler yakmal ve sularn kullanmadan nce kaynatmaldr. Vebann
n alnr ve Atna kurtulur.
knc yk Hpokratn doktorluktan ruhblme kadar uzanan tan
yetenekleryle lgldr. Atnadak salgndan sonra Hpokratn nn
duyan Makedonya Kral Perdccas o gne kadar hbr doktorun tan
koyamad can skc hastalna are bulmas n ona arda bulunur.
Davet kabul eden Hpokrat kral grmek zere Makedonyaya gder.
Muayene srasnda Perdccas babasnn caryes olan Phla adndak g-
zel br kz yanlarna geldke kzarp bozarmaktadr. Hpokrat bunu fark
eder. Aratrmalar sonucu Perdccasn Phla le brlkte bydn ve
br gn onunla evlenmey umut ettn renr. Bu umut, kraln gen k-
z kend n carye olarak setnde suya dmtr. te yandan, babas
ksa sre nce lnce Perdccasn Phlaya olan akl yenden alevlenm
ve onun hastalanmasna yol amtr. Hpokratn nerler sonunda kral
yler.
Hpokratn sadakatyle lgl nc yk Yunanstann Perslerle
sava dnemne attr. O dnemde Hpokratn n o denl artmtr k
Pers Kral Artaxerxes halkn lkesnde hkm sren salgndan kurtar-
mas n ona arda bulunur. Kraln kend malvarlna denk oranda
armaanlar ve servet vaatlerne karn Hpokrat davet nazke reddeder.
Kraln durumunu anlayla karlasa ble lkesnn dmanna yardm
eln uzatmak onun lkelerne aykrdr. Bunun zerne kral stanky
adasn yerle br etmeye ant er; ama br beyn kanamas sonucu lnce
bu tehddn uygulayamaz.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 7
ykler br yana brakrsak, tbbn kef konusundak aratrma-
mz Hpokratn baarlarn belgeleyen kllyat nceleyerek srdr-
memz daha doru olur. Her ne kadar tarhler bu belgelern geer-
ll konusunu tartmaktaysalar da, bu belgeler nda Hpokratn
tbbn kef alanndak baarlar alt dnm noktasna bal olarak
yorumlanablr.
Gene de...

Her ne kadar Hpokrat le Anaxagorasn esk Mlet kentnde srdrdkler

grmeler kaytl delse de, gen doktorun kend alesnn yar tanrlara,
hurafelere ve saaltc papazlara dayanan geleneksel tbb uygulamalarn
sorgulamaya baladn varsaymak zor olmasa gerek. Hpokrat onlarn te-
okratk yaklamlarn tmyle reddetmyordu, ama tp ve salk konularn-
da baka gereklern de bulunduu kansndayd. Bu nedenle, Anaxagorasn
n ve onun felsefesnn stanky gb kk br adaya kadar ulam olma-
s, Hpokratn sormak ve renmek amacyla buraya gelmesne yol amt.
Kent dndak br aacn glgesnde otururlarken Hpokrat yaln br arda
bulundu.Benm gemm ve geleneklerm blyorsun. md de sen kendn-
den sz et...
1.Dnm Noktas
Gerek u: Hastalklar doal nedenlerden oluur.
(Epleps) bence der hastalklardan h de daha tanrsal ya da kut-
sal del. nsanlar cehaletler ve aknlklar yznden onu tanrsal
nedenlere balyorlar.
-Hpokrat, Tanrsal Hastalk Hakknda, M.. 420-350
Hpokrat dnemnden nce tm hastalklarn nedenler ounlukla tek
ve bast br aklamaya dayanyordu: Cezalandrma. Km kt ya da ah-
BYK BULULAR 8
lakszca davran sonucu tanrlar ya da kt ruhlar sulular hasta ederek
cezalandryorlard. Szn slahatnz, ya da gnmz deym le tedav-
nz, yaknlardak br Asklepon tapnana gderek oradak papazlarn
dualar ve adayacanz kurban le mmknd.
Meslenn daha balarnda Hpokrat bu kurallar detrd. Ask-
lepon papazlar ve onlarn saaltma teokratk yaklamlar le arasna
mesafe koyarak hastalklarn tanrlardan del, doal nedenlerden kay-
naklandnda srar ett. Onun bu grn en y yanstan, Hpokrata
atfedlen Kutsal Hastalk zerne ktabnda ska ynelenen blmdr.
Epleps konusunda lk yazlm bu ktabn ad, o dnemde nbetlern
kzgn br tanrnn kutsal el le olutuu nancna gnderme yapmak-
tadr.
Hpokrat bunun aksn savunur:
Bu bence der hastalklardan h de daha tanrsal ya da kutsal ol-
mayp baka rahatszlklar gb doal nedenlerden kaynaklanmakta.
Baka hbr hastala benzemed n, nsanlar cehaletler ve a-
knlklar yznden onu tanrsal nedenlere balyorlar ve bu hasta-
ln tanrsall, onlarn anlayszl yznden srp gdyor...Bu
hastaln tanrlarla balantl olduunu lk dda edenler bence hok-
kabaz ve arlatanlardr...
Bu tpler, zm bulmaktak yetenekszlklern rtmek n tanrsal
Balar ler srm ve hastal da kutsal lan etmlerdr...
Bu ve buna benzer yazlarda Hpokratn ykselen sesnde yalnzca
hastalklarn doal nedenlerden kaynakland konusundak srarn de-
l, ayn zamanda bunun aksn dda eden arlatanlara duyduu fkey
de seznlemek mmkn. te byle bldrlerle ve kend lml gler
le Hpokrat doast varsaylan hastalklarla savam ve onlar aklc ve
doal br ortama oturtmutur.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 9
2.Dnm Noktas
neml olan hastadr, aptal: klnk tbbn oluturulmas
Sergled belrtler ttreme, kusma, uykusuzluk ve susuzluk ekme-
mesyd. Sayklyordu ama sakn, terbyel ve sesszd.
-Hpokrat, Epdemler 3, M.. 420-350
Klnk tp deym bugn her y doktordan bekledmz uygulamala-
rn ounu eryor: Hastann detayl tarhesn kaydetmekten ttz br
muayeneye, belrtlern saptanmasna, tanya, tedavye ve hastann bu
tedavye yantnn doru saptanmasna kadar... Hpokrattan nce tp
uygulayclar bu teferruatla pek lgl dellerd. Hastann arlarna ve
yaknmalarna younlaacaklar yerde esk Yunanl doktorlar hastalarna
kalplam, nceden belrlenm, kye zg olmaktan ok uzak, herkese
uygulanan tek tp br yaklam serglemekteydler. Hpokrat bu yaklam
detrerek klnk tp sanat ve blmnn temeln atmtr.
Klnk tp nasl cat edlr? Kmler Herodotun klnk sevglernn
stankydek Asklepyonun kkl ve garp gelenenden kaynakland-
n ler srer. Uzun yllar boyu yleen hastalar, bakalarnn da ya-
rarlanmasn salamak amacyla, buradak deneymlern yazya dkp
tapnakta brakmlard. Bu ykye gre, Hpokrat bu yazlar derlemey
stlenm ve bu blglere dayanarak klnk tbb oluturmutur.
Daha byk br olaslkla Hpokrat ve yandalar yllar boyu brok
hasta le kurduklar lkler sonucunda klnk yeteneklern geltrdler.
Bu yeteneklerden en renkl ve tpk rne Epdemler 3 sml ktapta s-
z edlen, Yunan ahlak anlayna ok aykr br yaants olan Melboeal
gentr. Hpokratn anlattna gre bu gen, uzun sredr ar k ve
cnsel lkler yznden atelenyordu...Hastalk belrtler ttreme, kus-
ma ve susuzluk ekmemesyd. Yre kaldramayanlar dnda, genle
lgl klnk gzlemlern kayd gnmzdek herhang br tp rencsne
k tutacak ntelktedr:
BYK BULULAR 10
Brnc Gn: Dksnn byk br blm ok sulu kat paralar ha-
lnde. Sonrak gnlerde dks sulu ve yelms renkte. drar sulu,
seyrek ve kt renkl. Solunumu br sre sonra uzun aralklarla ve
dern nefeslere dnt. Karn blgesnn st taraf k yana doru
prsm durumda. Kalp atlar dzensz... Onuncu gn: Sayklyor,
ama sakn, terbyel ve sessz. Ders kuru ve gergn: dks ou kez
ya ok fazla ve clz ya da sar ve yal. On drdnc gn: Tm be-
lrtler ddetlend. ou kez kendnden gem durumda sayklyor.
Yrmnc gn: uurunu ytrd: srekl dnp duruyor. drar yok: az
mktarda sv alablyor. Yrm drdnc gn: ld.
Breyler ve onlarn sergled belrtler zernde younlaan byle
klnk gzlemler sayesnde Hpokrat tbb blslern ve trelern karanlk
ortamndan karp ttz br nceleme ve rdeleme aydnlna kavutur-
mutur ve sonunda Hpokratn gr
dnya apnda akla yakn bulunmaya balad: hastalklar doal neden-
lerden kaynaklanyorsa, belrtler daha dkkatle nceleyerek bu nedenler
hakknda pular elde edlemez m? stelk, her br hastaya odaklanan
bu yen yaklam, bugn tbbn temel ta saydmz br baka koulun
da nn at: doktor-hasta lks.
3.Dnm Noktas
Zamana drenen ahlak kurallar
Tm yetenek ve deerlendrmelermle, hastalarn yararna olan te-
davler uygulayacam. Bakalarna zarar vermek ya da hakszlk et-
mekten kanacam.
Hpokrat, Yemn, M.. 420-340
Antk adan kalan tm yaztlar nde Hpokrat Yemn, kmler n
nclden sonrak en neml kuraldr. Tarh boyunca tm doktorlar ta-
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 11
rafndan br davran bm olarak benmsenen Yemn ou tp adam
tarafndan nemsenmekte ve okul ktaplarnda ve gazetelerde tp uygu-
lamalar n en neml kural olarak sk sk dle getrlmektedr.
Tek br sayfadan baret olan Yemn, doktorun, hekm Apollo ve Ask-
lepus..ve tm tanrlar ve tanralar aht olsunlar k szler le balar ve
Yemne ve onun kurallarna sadk kalacan belrtmesyle devam eder.
Daha sonrak beyanlarda se doktorun ahlak ve davran bm konula-
rnda etl ykmllkler dle getrlr, rnen:
Hocami anncmlc babam kadar scvcccgim" vc ogullarima kcndi
sanatmn ncelklern retecem
8cndcn istcnsc bilc kimscyc ldurucu ila vcrmcycccgim"
!stcr hur, istcr csir olsun crkcklcrc vc kadinlara kari ahlaka aykiri,
batan karc ya da ayartc davranlardan kanacam
Prolcsyoncl uygulamalarimla ilgili olsun olmasin hastalarimin ya-
amlar le lgl grdklerm ve ttklerm sr olarak saklayaca-
m gb...
Baz byograflerde Hpokratn kendne asstan olarak set klern
nceden yemn etmesn zorunlu kld yazl se de, gnmzde bl-
dmz Yemnn asl bell olmad gb belk de dek kltrlern ge-
reksnmlern karlamak n tekrar tekrar dzeltlm olablr. Aslnda
Yemn Hpokratn tp uygulamalar le lgl ahlak ve drst davran ko-
nusundak son szn de oluturmaz. rnen, Epdemler ktabnda en
y blnen kurallarndan br yer almaktadr ve bunu amelyat odalarna
gtrlmekte olan gnmz hastalar da doktorlarna anmsatablrler:
Hastalklarla lgl olarak, k ey dama uygulayn: yardmc olun,
h delse zararl olmayn.
BYK BULULAR 12
4.Dnm Noktas
Gere gb davranmak: Tbb uygulamalarn profesyonellet-
rlmes
Temz olmal, y gynmel ve kuku uyandrmayacak eklde koku-
lar srnmel...
-Hpokrat, Doktor, M.. 420-350
Mlattan sonra yrm brnc yzylda yaarken, M.. benc yzyllada-
k saaltclarn gnlk yaamlarn nasl srdrdklern tahmn etmek
zor oluyor. Bununla beraber, sala aykr kokular srnm olan pa-
pazlarn ve etl gezgn saaltclarn tbb uygulamalarnn gnmz
standartlarna kyasla ok daha gevek olduu varsaylablr. Hpokrat
yazd ktap ve makaleler le bunu da detrd. Tp meslen sradan
br tcaret arac olmaktan kurtarp kesn kurallara balayarak tbbn her
alannda nerlerde bulundu.
rnen, herkesn tp etm n uygun olmad blncyle Hpok-
rat br ktabnda u uyarda bulunuyor:
Hekmlk konusunda gerek br anlaya ermek steyen k u
zellklere sahp olmaldr: doal yetenek, blg, almak n uygun
br mekn, ocuktan ber sregelen etm, alkanlk ve zaman. Her
eyden nce gerekl olan doal yetenektr, zra doas uygun delse,
ne yaplsa kar etmez.
Br baka yazsnda doktorlarn tp uygulamalarnda baarl olmalar
n gereken fzksel ve ksel zellklern yle tanmlamakta:
Yetenekl br doktor doal olarak salkl ve topluca olmaldr...Bu-
nun yan sra ksel temzlne ve gymne zen gstermel, kullan-
d parfmler kuku uyandracak kadar ar olmamaldr.
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 13
Bununla beraber Hpokrat kendn beenmln zararlarna da dk-
kat ekmekte:
Hastalarn gvenn kazanmak n ar ssl apkalar gymekten ve
ar kokular srnmekten kanmalsnz.
Ayrca, doktorlar davranlarnda dkkatl davranmal, olur olmaz her
eye glmekten kanmaldr. D grnm bakmndan akl banda,
ama sertlkten uzak br zlemm yaratmaldr; zra sert tutumlar srarclk
ve karsndakler kk grmek gb alglanablr. te yandan, durma-
dan kahkahalar atmak ve ar neel grnmek de pek ho karlanmaz.
Byle br tutumdan zellkle kanlmaldr.
Gnmzde hang hasta yatann bandak doktora Hpokratn
yapt u nerlerle rahatlamaz k?..
Br hastann odasna grdnzde...burada ne yapacanz nceden
saptam olun... Grdkten sonra oturuunuza, ar bal, grgl ve
yetkel davranmaya, ksa ve zl konumaya, soukkanllnz koru-
maya, br sorunla karlatnzda sze yneltlen trazlar dkkatle ve
kendnzden emn br tavrla yantlamaya zen gstern.
Arada br sorun yaratan brs le lgl olarak Hpokratn ners yle:
Hastann hatalarn gzden uzak tutmak gerekr. ou kez nerlen
lalar aldklarn ler srer (ve) gerekl dozlar kullanmadklar n
lrler.
Hpokratn bu kat nerlernn altnda yatan y nyetn seznlemek
olanaksz:
Gereken yreklendrmey gler yzle ve skunetle yaparak hastann
dkkatn kend durumundan baka tarafa ynlendrn. Km zaman
onu serte knayn, km zaman da onu anlay ve lgyle saknletrn.
BYK BULULAR 14
Ve, son olarak, fatura kese gb hassas br konuya gelnce, Hpokrat
hem halden anlar:
Bell br tutar zernde durmamak gerek. nk ben endel br
hasta n bunun ok zararl olduu kansndaym. Krtk durumda
olanlardan daha ok hayatlarn kurtardnz hastalardan para ko-
parablrsnz.
hem de cmerte davranr...
Hastanzn madd durumunu ya da servetn gz nnde bulundu-
run. Gerektnde daha nceye at br mnnet borcunuzu anmsaya-
rak hzmetnz karlnda cret talep etmeyn...
5. Dnm Noktas
Gzeml gerekler: 60 ktap ve tpta saysz lk uygulamalar
nsanlar unu blmeldr k tm mutluluumuz, sevnlermz, kah-
kahalarmz ve neemz gb; kederlermz, aclarmz, endelermz
ve gzyalarmz da yalnzca beynmzden kaynaklanmaktadr.
Hpokrat, Kutsal Hastalk Hakknda, M.. 420-350
Hpokratn tp alanndak almalar konusundak blglermzn ou
yaklak 60 cltlk el yazmas Hpokrat Kllyatndan kaynaklanmakta.
Bu kllyat alemden (akl ve beden) d aleme (evre) uzanan ve k
alemn brlet (beslenme ve nefes alma) noktadak tm salk konu-
larn kapsar. Bugn bu kllyat sadece 500 yl ncesne 1526ya tarh-
lenyorsa da bunun daha ncek 2000 yl ndek varln hesaplamak
olduka zordur. Km tarhler el yazmalarnn stankydek tp oku-
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 15
lundan kurtarldktan sonra M.. 280 yllarnda skenderyedek Byk
Ktapla tanm olablecene nanmaktadrlar.
Bu el yazmalar hakknda baka ne blyoruz? Akllar kartran hu-
sus, karmak er, yazm stller, kronolojs ve elkl grler, bun-
larn Hpokrattan nce ve sonra yaam yazarlar tarafndan kaleme
alnd yorumuna yol ayor. te yandan, bunlarn hbr le Hpokrat
arasnda br lk kurulamazken, ou byk olaslkla onun yaam s-
res olan M.. 420 le 350 arasnda yazld zlenmn veryor. Daha
da artc olan, erklernde belrl br dzen olamamasna karsn el
yazmalarnn ok neml br ortak noktalar var: aklc olmalar, shr ve
bo nanlar dlamalar.
Tarhlern bu Kllyat hakknda br genelleme yapmakta neden
zorlandklarn anlamak n bunlarn ok etl balklarna bakmak
yeterl: nsan Yaratl; Soluklar; Beslenme; zdeyler; D Blm, Hava,
Su ve Yreler; Sevecenlk; Eklemler; Hastalklar Hakknda; Grg; Kafa Ze-
delenmeler; ocuun Yaratl; Kadn Hastalklar vb. erkler de kolayca
ezberleneblecek br dz cmleden (D Blmde olduu gb) manta da-
yal tbb gzlemlere (Kutsal Hastalk Hakknda) ve hastalklarn sm-
lerne (Hastalklar Hakknda) kadar uzanan ok gen br alan kapsyor.
Bununla beraber, bu metnlerden Hpokratn ve yandalarnn anato-
m konusunda olaanst gzlemlere sahp olduklarn anlyoruz. Belk
bunu sava yaralarn ncelerken ve hayvanlar keserken ednmlerd (o
zamanlar nsanlar kesp bme yasaklanmam olsa ble onaylanmamak-
tayd). Aslna baklrsa zaman zaman tanmlamalar fazlasyla rnekleme
ve benzetmelere dayanyordu. rnen gz br lambaya, mde se br f-
rna benzetlyordu; ama der vakalarda anatomk ve klnk gzlemler o
kadar gerekyd k yrm brnc yzyl dahl tarh boyunca doktorlarn
ve cerrahlarn hayranln kazandlar.
Kllyattak bu artc gzlemlern bazlar bugn olaan karlanan
gereklere dayanmaktadr, ama o dnemde sezg alannda byk sra-
ylard. Bunun en y rneklernden br Hpokratn Kutsal Hastalk
Hakknda balkl esernde dnce ve duygularn o dnemdek nancn
BYK BULULAR 16
aksne yrekten del, beynden kaynaklandn kesn br dlle savun-
masdr:
nsanlar unu blmeldr k tm mutluluumuz, sevnlermz, kah-
kahalarmz ve neemz gb kederlermz, aclarmz, endelermz ve
gzyalarmz da yalnzca beynmzden kaynaklanmaktadr. Bu orga-
nmz sayesnde dnyor, gryor, tyor ve rknle gzel ayrt
edyoruz. Ayn organ le delryor ya da kendmzden geyoruz ve
korkulara, pane kaplyor, uykusuzluk ekyor, uykuda yryoruz...
Gnmz doktorlarn etkleyen anatomk ve klnk tanmlar arasn-
da kafa zedelenmelern ve eklem bozukluklarn anlatanlar da yer al-
yor. rnen, kmlerne gre Hpokratn Kafa Zedelenmeler Hakknda
eserndek ncelemeler gnmzdek snr cerrahsnn olumasn sa-
lamtr. Bu eser, kafatasnn yaps, kalnl ve bm le lgl detayl
br anlatmla balayarak yetknlerle ocuklarn kafataslarnn oluumu
ve sertlemesndek farklar da ele almaktadr. Bundan sonra Hpokrat
br slah le kemn krlmasyla oluan atlak eklndek krklar, kme
krklar, kafatas kemkler arasndak eklemlern yaralarn da eren alt
spesfk kafatas travmasndan sz etmektedr. Der ayrntlar onun kafa
zedelenmelernn tedavsnde ednd klnk deneymler ele alr. Km
kafatas atlaklar o kadar ncedr k...hastann yararna olablecek br
dnemde fark edlememektedr.
Benzer ncelktek tbb gzlemler Hpokratn belkemndek el-
meler ve der omurlk hastalklarn saaltma teknklern anlatt
Eklemler Hakkna sml esernde de yer almakta. Buradak en kayda
deer husus, belkem arzalarnn tedavs n geltrd Hpokrat
masasdr. Aslnda, hastalarn baland ve doktorlarn bask kullanarak
deformasyonu dzeltt bu masa bugn de kullanlmakta ve ou k
tarafndan gnmzdek ortopedk masann ncs saylmaktadr.
Aslnda Hpokrat tbbnn en artc yanlarndan br, onun sal
korumak ya da br hastal tedav etmek n beden yapsn ve evre-
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 17
y y tanmak gerekt grdr. Baka br deyle, beden brbrnden
ayr blmler halnde del br btn olarak ele alnmaldr. Bu gr
se denge kavramyla yakndan lntldr. Hpokratn eserlernde denge
dek bmlerde ele alnmakla beraber, temelde bedensel gler den-
gel se salkl olunur, dahl ve harc gler bu dengey bozduunda se
hastalklar oluur. Bu nedenle br doktor hastalarn tedav ederken asl
hedef mevcut dengeszl tanmlamak ve dzeltmek olmaldr.
Hpokratn en y blenen, ama tbben yanl olan teorlernden br
denge kavramndan kaynaklanmaktayd. Bu teorye gre, bedenn nde
drt z sv dolamaktadr: balgam, safra, kara safra ve kan. Br nsann
sal ya da hastal, bu svlarn dengesne ya da dengeszlne, ayn
zamanda bunlarn drt mevsmle (k, lkbahar, yaz, sonbahar), ve doa-
nn drt esyle (hava, su, ate ve toprak) lksne baldr.
Her ne kadar nsan fzyolojs hakkndak ders ktaplarnda bugn z
svdan sz edlmyorsa da bu grte ada tbbn tmyle aklayama-
d metafzksel kkenlern var olduu ler srleblr.

Hpokratn felsefes zernde konuma talebn kabul eden Anaxagoras ses-

szce ban sallad ve yerden br denek ald. Ar ar konumaya balad,
br yandan da dncelern br dz dare ve hatlar halnde topraa zyor-
du...
Br evrendek varlklar brbrnden ayr deldr, brbrleryle lkler
de keslm deldr... Duraklad ve Hpokratn syledklern zleyp zle-
medne bakt,
Gerekten zlyordu.
Ve bylece, dye devam ett feylesof, her ey her eyn ndedr...ve her
ey her eyn br parasdr...Hbr ey ayrtrlamaz, kend bana da var
olamaz, ama balangta neyseler odurlar; her ey br arada...
BYK BULULAR 18
6. Dnm Noktas
k dnya nerede brleyor: Tbba btnsel yaklam
Br doktorun herhang br grevn yerne getrrken doay tanmas
ve bunu gerekten stemes gerekldr...nsan ne yyp mekte ve ge-
nel olarak ne gb alkanlklar var ve bunlarn her brey zerndek
etks ne olacak.
-Hpokrat, Esk Tp, M.. 420-350
Anaxagorasn felsefes le Hpokratn tbba btnsel yaklamn ba-
datrmak n byk br srama gerekmez. Km sylentlere gre, esk
Mlet kentnde Anaxagoras le tanp onun madde ve sonsuzluk konu-
sundak teorsn rendkten ksa br sre sonra Hpokrat nsan sal-
nn doal evreden ayr deerlendrlemeyece grne vard. Bu yk
ster gerek, ster yalan olsun, Hpokrat tbbnn temeln oluturan br
sezgye aret edyor. Bu sezg hastalklarla lgl tanmlarnda, tp konu-
sunda ve salkl yaam koullaryla lgl genel teorlernde de grlmek-
tedr. Bu gr br nsann kend beden ve yapsndan baret olan
dnyasnn ve d dnyann, yan evrenn nem zernde durmaktadr.
Bylece bu k dnyann buluma yern de ortaya koymaktadr.
Pek, bu k dnya nerede buluur? Hastalarn bak alarna ve sa-
lklarn ne denl koruduklarna bal olarak dnyalarnn (bedenle-
rnn) dar le (d dnya le) bulutuklar en az nokta vardr: g-
da (beslenme), fzksel hareket (egzersz), ve hava (soluma). Hpokrat
tpla lgl btnsel yaklamnda tm bu unsurlarn sk sk altn zer.
Ve,doal olarak, hang unsurdan sz ederse etsn, salkl yaamn esas
hedef bu unsurlarn dengesn salamak ya da yenden oluturmaktr.
rnen, beslenme ve egzersz konusunda Hpokrat Plan Ide dok-
torlarn yalnzca br hastann breysel yapsn del, ayn zamanda onun
yaamnda beslenme ve egzerszn roln de renmelern nerr:
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 19
nsanlkla lgl doru br plan yazmak nyetnde olan k nce nsa-
nn tm olarak kln blmel ve anlamaldr...ve beslenmemzdek
tm yyecek ve eceklern gcn de...(Ama) k egzersz yapm-
yorsa sadede yemek onu salkl klmaz. Zra beslenme ve egzersz,
brbrne zt ntelkte de olsa, salkl olmay salar.
Hpokrat der eserlernde dyetn dnemn kan alma ve la teda-
vlernden farkl olmadn ler srer. rnen Plan ktabnda dek
besnlern etl zellklerne denrken Esk Tpta besnlern saymakla
btmeyen glernden sz eder.
Ayrca Hpokrat hava ve nefes almann nem zernde de durur.
Nefesler 4 ktabnda, nsanolunun tm etknlkler bell aralklarla ger-
ekler, nk yaam demlerle doludur, ama sadece soluma nefes alp
veren tm canl yaratklar n srekldr dye yazar. Br baka esernde,
Zeknn kayna havadr. nk tm beden n zek, hava le orantl-
dr... nsan nefes aldnda hava nce beyne ular ve tm zellklern ve
erd zeky beynde braktktan sonra tm bedene dalr. dye ekler.
Her ne kadar yrm brnc yzyl teknolojs dah Hpokratn evre-
sel varsaymlarn dorulamakta zorlanyor olsa da, kavramlar btnsel
br gerekle uyum ndedr. Mevsmlern salk ve hastalklar zern-
dek etksn aklamann yan sra dek blgelern, scak ve souk
rzgrlarn, sudak zellklern ve hatta br kentn ynnn ble dkkate
alnmas gereken unsurlar olduunu savunmaktadr. Havalar, Sular ve
Yreler sml ktabnda yle yazyor:
Br doktor br kente lk geldnde burasnn rzgrlarla ve gnen
douuyla lksn aratrmaldr...Sularn nteln elden geldnce
nceleyerek burada yaayanlarn bataklklardan gelen tatl suyu mu,
yoksa yksek tepelerden dklen sert tuzlu ve krel sular m tn
saptamaldr.
BYK BULULAR 20
Son olarak, Hpokratn tbba aklc yaklamna ve doa st gle-
rn hastalklara yol atn reddetmesne karn onun atest olmadn
blmelyz. ster ale geleneklerne ve Asklepyon rahplerne saygs, ster
der felsefelernn kaynakland sezgler yznden olsun, Hpokrat
salkl br yaam n br stn gcn gerekllne de nanyordu.
Bu nedenle, gnmzde az sayda k Hpokratn tbba katklarnn
kapsamn kavrayablyor ama unutmamamz gereken, onun tbba yak-
lamnn benzersz br btnlk erd. Aslnda bu btnlk bugn
bat ve dou kaynakl tp olarak kabullendmz deerler kapsamakta
ve aadak hususlarn altn nemle zmektedr:
1. Aklc yaklam ve doal nedenler
2. Salk ve hastaln breysel yaps
3. Beslenme, Egzersz ve evrenn rol
4. Treblm ve sevecenln deer
5. Daha stn br gce duyulan sayg
Dnn, bugnn...ve yarnn Hpokratlar
Hastalar kmlkszlet...Onlarn tedavs kokptlere benzer odalarda
yaplyor...
Orfanos, 2007
Hpokrat bmsel olarak bu dnyay yaklak 23 yzyl nce terk
etm olsa da, onu Tbbn Kaf olarak ntelendrmemze yol aan k-
taplar ve retler ve eserler yrm brnc yzylda da salkl olarak
yaamaktadr. Tp rencler onun yemnn tekrarlamakta, doktorlar
ve cerrahlar onun anatomk ve klnk nerlerne hayranlk duymakta ve
daha bakalar da onun sezglernden esnlenmekte.
Ama yne de...
Esk tp le yrm brnc yz yl tbb arasnda yok denecek kadar
lk kuranlardan, bugn nerede olduumuzu ve nereye doru gttm-
DNYA' NIN LK DOKTORU: HPOKRAT VE TIBBIN KEF 21
z daha dkkatle ncelemeler stenmel. Yunanstana bal Rodos ada-
snda yaknlarda yaplan br toplantda br doktor al konumasnda
Hpokratn tarhes ve baarlar zernde durdu. Daha sonra da Yunan
ve Roma tbbnn boy gstermesnden ve bu blglern orta ada Arap
blm adamlar tarafnda Batya aktarlmasnn ardndan tbbn ehre-
snn demeye baladn belrtt. Bunu zleyen drt yzyl boyunca
Rnesanstan kentleme, sanayleme ve on dokuzuncu ve yrmnc yz-
ylda tpta molekllern ayrtrlmasndan sonra her br hastaya sradan
ve sevecen br yaklamn yern teknolojk ve ekonom le alanna da-
yanan br ynetm ald.
2006 ylnda Avrupa Dermatoloj ve Zhrev Hastalklar Akadem-
sndek konumasnda Constantn Orfanos, unlar syled: Hastalar
kmlkszlet. Cerrah mdahaleler bast kod numaralar le anlr ol-
du; lk yardmlar ve hasta tedavler elektronk sbernetklerle donatlm
kokptlere benzer odalarda yaplyor...
ou kmse artk tbbn sanaylemesn ve salt br alan halne
dnmesn nlemenn tek yolunun esk tbba bakmamzdan, Ege
Denznde yer alan kk br adadak tedav gelenen yenden deer-
lendrmemzden getne nanyor. Tbba btnsel br yaklam nde
olan, yalnzca akla ve klnk gzlemlere del, ayn zamanda treblme,
sevecenle ve hatta daha stn br gce nanan br adam yenden z-
yaret etmekte ve onun szlerne ve eserlerne gz atmamzda yarar var.
Kukusuz Hpokrat son drt yzyl sresnce tpta kaydedlen ge-
lmeler yadsmayacaktr. Aksne, kendsnn ada tptak yen bulu-
lara yol aan felsefesnden yararlanarak acmasz atlmlarmzn hzn
ayarlamamz nereblrd. Bzm braz daha dernlere bakmamz, onun
ve yandalarnn kefett - ve d dnyann bulutuu, salk ve has-
taln ok hassas br dengede durduu - o noktay aramamz tavsye
ederd.