I

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ( SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI






SLAM FELSEFESNDE ALE AHLKI
NASRUDDN ET TS RNE



YKSEK LSANS TEZ




KASIM BARMAN









ANKARA 2010
II


T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ( SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI





SLAM FELSEFESNDE ALE AHLKI
NASRUDDN ET TS RNE


YKSEK LSANS TEZ

KASIM BARMAN



TEZ DANIMANI: Do.Dr. Mfit Selim SARUHAN





Ankara 2010



III
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER (SLAM FELSEFES)
ANA BLM DALI




SLAM FELSEFESNDE ALE AHLKI
NASRUDDN ET TS RNE



YKSEK LSANS TEZ




Tez Danman: Do.Dr. Mfit Selim SARUHAN


Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad mzas
------------------------------------ --------------------------
------------------------------------ --------------------------
------------------------------------ --------------------------


Tez Snav Tarihi-------------------------


IV


TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE





Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran
ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm
ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim. (07/06/2010)



Tezi Hazrlayan rencinin
Ad ve Soyad

Kasm BARMAN

mzas









V
NDEKLER

NSZ VII
KISALTMALAR VIII
GR: YNTEM ZERNE IX

BRNC BLM:
NASRUDDN ET TS VE LM KL 1
1) Hayat ve Eserleri 1
2) Ahlk lminde N. Tsnin Yeri 11
a) Ahlk- Nasiri 13
b) Ahlk- Muhteemi 21
c) Evsaful Eraf 21
d) Risaletn Nasiriyye 22
e) El Edebl Vecizlil-Veledis Sar 22

KNC BLM:
SLM AHLKINDA ALE AHLKI 23
I)-Ahlk Felsefesi 23
II)- slm Ahlk 24
III)- slm Felsefesinde Aile Ahlknn Temel lkeleri 29
a)Aile Ahlknn Kayna olarak Hikmet Erdemi 29
b) Aile Ahlknda Adlet Erdemi 32
c) Aile Ahlknda ffet Erdemi 33
d) Aile Ahlknda Cesaret Erdemi 36

NC BLM:
NASRUDDN ET TSDE ALE AHLKI 42
1)-Aristonun slm Filozoflarna Aile Ahlk Konusunda Etkileri 42
2)-Nasruddin Tsnin Ahlk Felsefesinin Kayna Olarak bn Miskeveyh 47
3)-Nasruddin Tsde Aile Ahlk 50
VI
4)- Nasruddin Tsnin Aile Ahlknda Temel Balklar 50
5)-N.Tsnin Aile Ahlknda Ailenin Kayna Olarak htiya Teorisi 51
a) Barnak, E Seimi ve Ailenin Genilemesinin Etkenleri 51
b) Fiziksel Dzenden Aile yelerinin Oluumuna 52
c) Ev Kurma Sanat: Evi Ev Yapan Ta Deil Sosyal Yndr. 54
d) Siyaset Olarak Ev Ynetimi 55
e) naat Nitelii Asndan Evlerin deal zellikleri zerine 56
f) Komu Seimi 56
g) Mal, Kazanma, Koruma, Harcama Etii 57
h) Mesleklerin Niteliklerinin Tasnifi 59
) Aile Kurma ve Ev Geindirme Kurallar 63
j) ocuk Yetitirme ve Terbiye Etmenin Kurallar 69
k) N.Tsde Konuma Adab 76
l) Davran Kurallar ve nerileri 78
m) Ts Anlaynda Yeme-me Kurallar 79
n) Anne Baba Hakk 82
o) Hizmetileri ve ileri dare Etme Kurallar 85
6-slmda Aile Ahlknn Temel lkeleri Karsnda Tsnin Konumu 93


SONU 98
KAYNAKA 102
ZET 112









VII
NSZ

slam Felsefesinde, ahlk gelenei iinde aile ahlknn ele alnmasn
hedeflediimiz bu almamzda temel hareket noktamz byk filozof Nasruddin
Ts olacaktr.1996 ylnda Yksek Lisans eitimine balam ders dnemini bitirmi
fakat teze balamadan brakmak zorunda kalmtm. 2009 ylnda renci aff
kapsamnda tekrar akademik alma heyecann elde etme imkann buldum. Bu
konuyu seerken fiilen Ortaretim kurumlarnda ynetici retmen olarak
altm iin bana ok ilgin gelen bir konu olduunu grdm. slam Ahlk
Felsefesi tarihinde genel felsefenin de etkisinde aile ahlk konusu ok ilgin gr
tartma ve yorumlar iinde barndrmaktadr.

Tezimizin giri ksmnda yntemimizi aklamaya altk. Birinci blmde
ise Nasruddin et Ts ve lmi Kiilii zerinde durmaya alarak bu byk
filozofun ahlk ilminde yerini belirlemeye altk.

almamzn ikinci blmn slam Ahlknda aile ahlkna ayrdk.
Filozoflarn aile ynetimini ve ilikilerini klasik ahlak kitaplarnda nasl
deerlendirdiklerini ortaya koymak bu blmn abas olacaktr.

Tezimizin nc blmnde ise, N. Tsnin Aile Ahlk konusunu
kendinden nceki felsefi birikim ve kendisinden sonraki katklar asndan tetkik
edeceiz.

Konumu belirleyen ve almamda bana yol gsteren Danman hocam
Do.Dr. Mfit Selim Saruhana teekkr ederim.


Kasm BARMAN
Ankara, 2010


VIII







KISALTMALAR
A...F.D. : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
D.E..Y : Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar
D.F..F.M. : Darul Funn lhiyat Fakltesi Mecmuas
E.I. : Encyclopedia of Islam
E.P. : Encyclopedia of Phlosophy
E.S.S. : Encylopedia of Social Sciences
.A. : slm Ansiklopedisi
.Q. : Islamic Quarterly
T.D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi















IX
GR: YNTEM ZERNE

1. TEZN ADI: slam Felsefesinde Aile Ahlk Nasruddin et Tsi rnei

2. ARATIRMA PROBLEM (SORUN) :slam Felsefesi Tarihi, kendisini
etkileyen altyaps ve kendisinden sonrasn etkileyen oluumu ile felsefenin ilgili
olduu her konuyla ilgili ola gelen bir dnce sistemi olmutur. slam Felsefesi
Tarihi, bir anlamda kltrler, diller ve dinler arasnda dncenin yolculuunu gzler
nne sermeye alan bir sistem olarak, insann varl, bilgiyi, anlama ve
anlamlandrma srecini aklamaya almaktadr. Btn bilim ve uralar deerli
anlaml ve geerli klan insandr. nsann sahip olduu akli ve duyusal zellikleri,
hayat anlama ve anlamlandrmaya alrken yorum ve yeni bak alar ortaya
koyabilmektedir.

Bu tezin temel aratrma problemi, toplumsal rgtlenmenin ilk ekirdei
olan ailenin felsefi dille, slam felsefesi tarihinde teorik ve pratik boyutlaryla nasl
ele alndn ortaya koymaya almak olacaktr. Felsefi terminolojinin kaynak,
fayda ve deer asndan aileyi ele al yntemi temel aratrma problemidir.


3. TEZN KONUSU: Tezin konusu, slam felsefesi tarihinde aile ahlknn nasl ele
alndn slm ahlk filozoflarnn eserlerinde incelemektir. Ailenin felsefi ve
siyaset felsefesi asndan teorik ve pratik boyutlaryla incelenecei bu almada
ahlk felsefesinin kayna iyilik ve ktlk gibi tartmalar tezin snrlar iinde
olmayacaktr.

4. TEZN AMACI: Bu tezin yaplmasnn temel nedeni, sosyolojik psikolojik ve
kltrel alardan her zaman ele alna gelen aile kavramnn felsefi bak asyla
incelenmesini yapmaktr. slam felsefesi tarihi gibi, ilk a felsefesi orta a ve yeni
a felsefeleri arasnda gei ve hazrlayc olan ilham veren bir disiplinde aile
kavramnn ele alnmas dnce tarihinde insan zihninin problemlere bak tarzn
ortaya koyacaktr.
X
nsan bilincinin tarihin bir dneminde aileye kaynak fayda ve deer asndan
baknn felsefi adan incelenmesi tezin temel amalarndandr.

slm filozoflarnn eserlerinde aileyi, aile felsefesi ve hikmeti olarak
deerlendirdiklerini incelemeye almak dier bir amatr.

5. TEZN NEM: Tezin seilmesindeki temel etkenleri belirleyecek olursak, slam
felsefesi tarihi almalarnda ounlukla younluk varlk, bilgi, metafizik, aratrma
alanlarnda younlamaktadr.

Bu tezin nemi, felsefenin en ok ele alnan konularnn tesinde bir toplum
felsefesi retmenin temel dayanaklarndan biri olan aile kurumuna slam ahlak
felsefesinin temel ilkeleri nda bakmaya almak noktasnda younlamaktadr.

Aile bal altnda yaplan felsefi almalar azdr. Bu tezimizin nemini
destekleyen bir nitelik olarak karmza kmaktadr. Aile ahlknn ele alnmas bu
ynyle bize eitim felsefemizin verilerini belirleme imkan salayacaktr.

6.KAVRAMSAL EREVE
6.1. KAVRAM VE TERMLER
Tezin temel kavramlar aile, hikmeti menziliye, tedbiri menzil ahlak,
felsefesi, aile ynetimi, deerler, hikmet, erdem zerinedir. Ahlk felsefesi, bir
aratrma alandr. Ahlk felsefesi ifadesi, bizlere onun tpk bilgi felsefesi, varlk
felsefesi gibi felsefenin bir alt unsuru olduu armn yaptrd gibi, bal bana
etik ve ahlak dediimizde bamsz bir disiplin erevesi de tamaktadr. Ahlk, bir
disiplin olarak, din, felsefe, sosyoloji, psikoloji gibi alanlarla ok yakndan ilgilidir.
Bir adan bu disiplinlerin iinde olduu gibi, onlardan ayr bamsz bir varl da
bulunmaktadr. Ahlk felsefesi ahlk kavramlar zerine dnmeyi nitelemektedir.
Ahlki kavram vurgumuz, ahlk felsefesinin konularn nitelemektedir. Ahlk
felsefesi, insann evrende en temel sorularndan biri olan iyi ve ktnn doasn
aratrr. Bunlarn zerine erdem ve mutluluun kaynak ve deerinin irdelenmesi
sorumluluk, vicdan, karar, niyet ve grevin felsefi metod ve bak asyla
XI
incelenmesini hedefler. Ahlk felsefesi, ahlaka felsefi bir bak tarzdr. Aile ahlk
tm bu bak alarnn pratik boyutlaryla kendinde topland bir kavramdr.

6.2 KURUMSAL TARTIMA
slm ahlk felsefesinde aile ahlknn temel bn Sin hikmeti, teorik ve
pratik hikmet olarak ikiye ayrdktan sonra bilmemiz gereken, hikmet trn teorik
bilmemiz ve uygulamamz gereken hikmet trn de pratik hikmet olarak tanmlar.
Hikmeti, meden, menzil ve hulk olmak zere e ayrr. Buna gre, Sosyal Hikmet
(Medeni Hikmet): bn Sin bu tr hikmeti bedenin ve insan trnn beks iin
insanlar arasndaki ortaklk olarak grr. Bu adan hikmet, insanlarn mtereken
hayatta kalmalarn salayan bilgileri ihtiva eder. O halde toplum bilgisi ve toplumun
kendi bnyesinde oluturduu medeniyet izgisini belirleyen hareketlerin tm,
hikmet bilgisinden kaynaklanr.
Ailev Hikmet (Menzil Hikmet) aile ilikilerini ifade eden bir snflamay
gsterir. Hikmet, toplum kadar, onun kk bir modeli olan aile ilikileri iin de
mevzu bahistir. Ahlk Hikmet (Hulk Hikmet) ise, nefsin arndrlmas iin bilinmesi
gereken erdemleri ihtiva eder. Bireyin, yaratl zellikleri ile kendini, evrende her
eyi anlamlandrarak bir yere koyma bilgisini ve kendini gerekletirmesini ifade
eder. Meden, menzil ve hulk hikmet, hem bilgiye ve hem de davrana dayanrlar.

6.3. ARATIRMA SORULARI / HPOTEZLER
slm ahlk felsefesinde ailenin kayna hakknda ne tr teoriler vardr?
Aile etiinde esas alnan ilkelerin ne kadar felsefi ahlkn ve ne kadar dini
ahlkn belirlemesiyle olumutur?
slm felsefesi tarihi temel kaynaklarnda aile ahlaknn ele alnnn temel
ortak zellikleri ve farkllklar nelerdir?
Aile ahlknda ele alnan teori ve ilkeler bugn ne lde geerliliklerini
korumaktadrlar?
Aile ahlk bize deer ve eitim felsefesi asndan neler kazandrmaktadr?
XII

7. YNTEM:
7.1. ARATIRMA EVREN VE RNEKLEM
Bu alma slm felsefesi tarihi disiplini ile snrl olarak, slm filozoflarnn
almalar ekseninde olacaktr. slm ahlk kitaplarn inceleyeceiz. Bu kitaplar,
kural koyucu din ve kural koyucu felsef kitaplar ve tahlil dini ve tahlil felsef
kitaplardr. Kural koyucu din kitaplar, Kuran merkezli kaynaklar snflamasna
karlk gelir. Dorudan Kurana ve hadislere dayanarak ahlk ilkeleri tespit eden
trdr. Devlet adamlar iin, siyaset sanatyla alkal yani siyas hikemiyat
geleneine dayanan kural koyucu felsef kitaplar, erdemi esas alarak, ferd ahlk ile
siyaset felsefesini kapsarlar. Yararlanacamz analitik kitaplar derken Mutezle
kelmclarnn ortaya koyduklar ahlk deer tartmalarn, iyiyi, kty, hsn ve
kubhu inceleyen ve bunlar akl vastasyla bulacamz savunanlar ele alacaz.
Analitik felsef kitaplar derken de ahlk zerine yazlan kitaplar, teorik ve pratik
ahlk anlaylarn ve aratrmalara bakacaz. Kind (. 860) ile balayan, Frb (.
950), bn Sin (. 1037) ve bn Rd (. 1198) ile zirveye ulaan slm felsefesi
geleneinde, bn Miskeveyh (. 1030), bn Tufeyl (. 1185), bn Bacce (. 1138),
Nasruddin Ts (1274), Celaleddin Devvan (. 1501) Knalzade Ali Efendi
(.1566) den yararlanacaz.

7.2. VER TOPLAMA TEKNKLER

Yukarda isimlerini belirttiimiz ahlk filozoflar erevesinde onlarn aile
ahlk konusunu ele aldklar kaynak eserlerine bavurup konumuzun temel hedefleri
asndan bilgi derleyeceiz. YK Dokmantasyon Merkezi ile Bilimsel Aratrma
Kataloglar ile Trkiye Felsefe ve lahiyat Fakltelerinin ktphanelerinde yaplan
bilimsel aratrmalar taranacaktr.
niversitelerimizde Ts hakknda yaplan bilimsel almalarn Yk
dkmantasyon merkezindeki incelememiz sonucu unlar olduunu belirledik.
1



1
Bkz. http://tez2.yok.gov.tr/ tarih:10.06.2010
XIII
Nasireddin Ts'nin ahlk ve eitim anlay [Nasireddin Tusi's ethik und bildungs
wissen]
Azime imek Danman: Do.Dr. Yurdagl Mehmedolu
Yer Bilgisi: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din
Bilimleri Anabilim Dal

Nasruddin ts'de varlk ve ulhiyyet [Existence and deity in nasir al-din tusi's
thought]
Agil irinov Danman: Prof.Dr. lyas elebi
Yer Bilgisi: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits lahiyat Anabilim Dal

Nasiruddin Ts'nin bn sinacl [The avicennaism of Nasiruddin Tusi]
Murat Demirkol Danman: Prof.Dr. Mehmet Bayrakdar
Yer Bilgisi: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dal

1
BRNC BLM:

NASRUDDN ET TSNN HAYATI VE LM KL ZERNE
1) Hayat ve Eserleri

Bir filozof vezir rnei olarak, daha ok Platonun ideal kral-filozofuna
yaklaan byk Trk bilgini Nasreddin Ts tam adyla Ebu Cafer Nasreddin
Muhammed b. Muhammed b. Hasan Ebubekir 579/1201 ylnda Tus ehrinde dodu.
Kum vilayetine bal Tus ehrine nisbetle Ts, Tusun bir nahiyesi olan Cehruda
nisbetle Cehrudi diye hret bulmutur. Tusi iin tarihte yaygn olan lakaplar vardr.
Bunlardan bazlar yledir.
-Mevla, el Hace, el Muhakkk, en Nasr, Fahrul Hukema, Meyyidl Fudala,
Zeynul Muhakkikin, Efdall Mteahhirin, el feylesuf, SultanulMuhakkikin,
Ustazl Hukema vel Mtekellimin
1

Tsnin doum yl ve yeri ile ilgili olarak da eitli grler ileri
srlmtr. 1200 ylnda Hemedan veya Hemedan yaknlarnda Bahar ad verilen
bir nahiyede doduu, sonradan Tusa geldii iin Ts lakabn ald ifade edilir.
Ts, ocukluunu ve genliini Tus ehrinde geirmi, ilkrenimini hukuk ve din
bilgini olan babasnn gzetiminde yapmtr. Babasnn arkada ve devrin nl
matematik bilgini olan Kemaleddin Muhammed Hasibden matematik renmi,
daha sonra logaritma, mantk, hikmet ve idrak nazariyesini bn Sinann rencisi
Azerbaycan filozofu Behmenyardan almtr. Ts, ocukluk anda byklerin
meclisinde oturup dini, felsefi tartmalar byk bir dikkatle izler ve derin
dncelere dalard. Nitekim ilk eserlerinden biri olan ve ona dnya hretini
kazandran Ahlk- Nsrsinde bu tr meclislerin ocuklar iin ne kadar gerekli
olup onlar zerinde derin tesirler meydana getirdiinden byk bir zenle sz eder.
smaililerin yanna gitmesinde gerei arama, bakalarn taklit ve kopya etmeden
gerei kendi bana kavrama arzusunun nemli bir rol oynad ifade edilir.
2



1
Demirkol Murat, Tusinin bn Sina Savunmas Ankara, 2010, s.15.
2
Tatan,Vahap,Nasreddin Tsi, Hayat Eserleri, Din Ve Toplum Gr
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi-11_08_Tastan_1.pdf : Oktay, Aye Sdka, Knalzade Ali Efendi
ve Ahlak- Alai, Marmara n.Sosyal Bilimler Ensttits, Doktora Tezi, stanbul, 1998, s.10,11.

2
Ts, renim gnlerini, Seyr-u Suluk adl eserinde bizlere ayrntlaryla
anlatmaktadr. N.Tsnin hayatnda smaililerle olan ilikisi ilgi ekicidir.
smaili valisi Nasr Muhteemin davetiyle Kuhistana gelen Ts, smaililerin
yannda byk sayg grr ve fikri bakmdan onlar zerinde etkili olur. Fakat zaman
getike ilikileri bozulur ve Alamut Kalesinde gz hapsinde tutulur. Buna sebep
olarak da smaili valisinin snrsz siyasi ve manevi egemenliine kar kmas
gsterilir. Ts 22 yla yakn smaililerin yannda bulunmu, ar artlar altnda
astronomi, felsefe, mantk ve dier ilmi sahalarda nemli eserlerinin ounu burada
yazmtr. Hulagnn smailileri yenilgiye uratt 1256da zgrlne kavuan
Ts, daha sonra onun danman olur. Ts, devlet ynetme sanatn, ekonomi ve
mali ileri iyi biliyordu. Bu da ona, lhanllar Devletinin mali ve ekonomik ilerinde
sz sahibi olma frsatn dourdu. 1258 ylnda Hlagnn onayn aldktan sonra
Ts, Dounun en muazzam rasathanesi olan Meraga Rasathanesinin yapmna
balad. Tsnin, Hulagnn Badata hcum etmesinde de etkili olduu, buna
sebep olarak da onun hilafet ve hilafetin dokunulmazlna kar tutumu gsterilirse
de, onun hakknda yaplan son aratrmalarda bu gereki bulunmaz. Etkili mevkiini
Hlagnn halefi Abakann saltanatnda da devam ettiren Ts, 672/1274 ylnda
Badatta lmtr.
3

N. Tsnin kaynaklarda 200 akn kitab zikredilmektedir. Tsnin telif,
erh, tahrir ve tercmelerden oluan btn eserleri unlardr.
1. Tahrir-i Usul-i klides, geometri, H.646, basm: Frankfurt, 1987
2. Tahrir-i Mecist, Batlamyusa ait, geometri ve astronomi, H.644,
3. Tahrirul- Kre, Manalavusa ait, matematik, H.663, basm: Haydarabad, H.1358
4. TahriruL-Kitabil-Oker, Savizusyusa ait, matematik, H.651, basm: Tahran,
H.1304
5. Tahriru Kitabul-Mehuzat, Arimede ait, geometri, basm: Resail 2 iinde,
Haydarabad, H.1359
6. Tahriru Kitabil Mutiyat, klide ait, geometri, basm: Resail 2, Haydarabad,
H.1359

3
Tatan,Vahap,ag.e., Dabashi, Hamid, Khavajah Nasir al Din al Tusi: The Philosopher, Vizier and
Intellectual Climate of His Times,History of Islamic Philosophy, N.Y, 2003, s.536; Bayrakdar,
Mehmet, Tsde Devlet Finans zerine Dnceler, Ankara,1998.
3
7. Tahriru Kitabil Krretil Mteharrike, Otolukosa ait, astronomi, H.651, basm:
tahran, H.1304
8. Tahriru Mehatil-Ekalil-Basita, Beni Musa Muhammede ait, geometri, H.653,
basm: Resail 2de, Haydarabad, H.1359
9. Tahriru Kitabil- leyl ven- Nehar, Savizusiyusa ait, astronomi, H.653, basm:
Resail 1de, Haydarabad, H.1358
10.Tahriru Kitabil-Menazr, klite ait, fizik, H.651, basm: Tahran, H.1304
11.Tahriru Kitabi Cirmeyin-Nireyn ve Budeyhima, Arastarhusa ait, astronomi,
H.653, basm: Resail 2de, Haydarabad, H.1359
12. Tahriru Tulu ve Gurubu, Otolukosa ait, astronomi, H. 653, basm: Resail 2de,
Haydarabad, H.1359
13. Tahriru Metli, Abaskalavusa ait, astronomi, H. 653, basm: Resail 2de
Haydarabad, H.1359
14. Tahriru Kitabil-Mefruzat, Arimede ait, astronomi, H.653, basm: Resail 2de
Haydarabad, H.1359
15.Tahriru Zhiratil-Felek, klide ait astronomi, H.653, basm: Resail 1de
Haydarabad, H.1358
16.Tahrirul-Kre vel-Ustuvane, Arimede ait, astronomi, H.653, basm:Resail 2de
Haydarabad, H.1359
17.Tahriru Kitabil-Meskin, Savezusiyusa ait, astronomi, H.653, basm: Tahran,
H.1359
18.el-Mahrtat, geometri, basm: Razavi, Ahval ve Asar iinde, Tahran, H.1304
19.Der Ahvl-i Hutut-i Menhiye, Obluniyusa ait, geometri, basm: Razav, Ahval ve
Asarda, Tahran, H:1134
20.Keful-Kn an Esrri eklil-Kta, Manalavusa ait, geometri, basm: Mehed,
H:1345
21.Terbiud-Dire, Arimede ait, geometri, basm: stanbul, 1891
22.Risle fi ntafi-ua ve nksih, fizik, basm: Ahval ve Asarda, Tahran,
H.1334
23.Kitabu Tastihil-Kre vel-Metali, Batlamyusa ait, geometri, basm: Ahval ve
Asarda, H.1334
4
24.Risle-i Red ber Musaderat-i Oklides, matematik, basm: Ahval ve Asarda,
H.1334
25.Tahrirul-Eklil-Kriyye, geometri ve astronomi, basm: Ekirin, brahim,
Kitainasiy-i Hce, Danimend-i Tus iinde, Tahran, H.1375
26.Rislet-afiye ani-ekki fi Hututil-Mtevaziye, matematik, basm:
Haydarabad, tarihsiz.
27.Cevmiul-Hsab bit-Tahti vet-Turab, matematik, H.664, basm: el-Ebhas
dergisinde, Beyrut,1967
28.Risle der lm-i Mselles, geometri, basm: Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
29.Risle der Hesap Cebr ve Mukbele, matematik, basm: Danegah-i Tahran
dergisinde, Tahran, H.1335
30.Risle-i Muiniye, (dier ad: Mfid der Heyet), astronomi, basm: Tahran,
H.1331
31.Hall-i Mkilat-i Risle-i Muiniye, astronomi, basm: Tahran, H.1331
32.Zbdetl-Heye, astronomi, basm: Tahran, H.1321
33.Zbdetl-drak fi Heyetil-drak, astronomi, basm: Ahval ve Asarda, Tahran,
H.1334
34.Muhtasar der Marifet-i Takvim-i Mehur be Si Fasl, astronomi, H.658, basm:
Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
35.Medhal fi lminn Ncum, astronomi, basm: Ahval ve Asar iinde, Tahran,
H.1334
36.Terceme-i Suveril-Kevkib, Ebu Huseyn Sfiye ait, yldzbilim, basm: Tahran,
H.1348
37.Tezkiratn-Nasiriye fil-Heye, astronomi, H.659, basm: Danename-i Cihan-
slam, c.6 iinde, Tahran, H.1380
38.erh-i Semere-i Batlamyus, astronomi, basm: Tahran, H.1378
39.Zc-i lhan, astronomi, H.657, basm: Sergozet iinde, Tahran, H.1379; ayrca
Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
40.Risle der Beyan- Subh- Kazib, astronomi, basm: Ferheng iinde, Tahran, 2003
41.Risle der Tahkik-i Kavs- Kazeh, astronomi, basm: Ahval ve Asarda, Tahran,
H.1334
42.Bist Bab der Marifet-i Usturlab, astronomi, basm: Tahran, H.1335
5
43.Esasul-ktibas, mantk, H.642, basm: Tahran, H.1326
44.Mantkut-Tecrid, mantk, H.665, basm: Kum, H.1384
45.Tecridul-tikad (dier ad: Tecridul-Akid), kelam, basm: Beyrut, H.1407
46.erhul-rt vet-Tenbiht (dier ad: Hall Mkilatil-rt), felsefe, H.644,
basm: Tahran, H.1379
47.Kavaidl-Akaid, (dier adlar: Risle-i tikadiyye, Makala-i Nasriyye), kelam,
basm: Beyrut,1992
48.el-Fusln-Nasiriye, (el-Edilletl-Celiyye fi erhil-Fslin-Nasiriyye), kelam,
basm: Beyrut,1992
49. Musriul Musri, felsefe, basm: Kum, H.1405
50.Telhisul Muhassal (dier ad: Nakdl-Muhassal), H.670, kelam, basm: Beyrut,
1985
51.Tadilul Miyar Fi Nakdi Tenzilil Efkr, mantk, H.666,basm: Tahran, H.1353
52.Ahlk- Nsr (Trke tercmesi), ahlak, H.633, basm: Ankara, 2005
53.Evsful-Eraf (dier ad: Seyr-u Sluk); ahlak, basm: Tahran, H:1377
54.Az ve Encm (dier ad: Mebde ve Mead), kelam, H.670, basm: Tahran, H.
1355
55.Risle der Ksmet-i Mevcudat, felsefe, basm: New York, 1992
56.Bekun-Nefs bade Fenil-Cesed (dier adlar: Risle-i der Beka-i Nefs-i nsan,
Bek-i Ruh pes ez Merg, Bekaun-Nefs bade Bevaril-Beden), felsefe, basm:
Tahran, H.1373
57.Rislet sbtil-Cevheril-Mufark (dier ad: sbtu Akli-lMufark), felsefe,
basm: Telhisul-Muhassaln iinde, Beyrut, 1985
58.Mubhasat beynet-Ts vel-Ktib (dier ad: Risle-i Redd-i rad- Katib ber
Delil-i Hukema der sbt- Vacib), felsefe, basm: Tahran, H.1383
59. erhu Risletil-lm, felsefe, bas: Tahran, H.1383
60. Rislett-Ts ila Aynizzeman Cl, felsefe, basm Tahran, H.1383
61.Sadreddin Konev ile Nasireddin Ts Arasnda Yazmalar (Orijinal ad:
Mufvezat ve Muahazat veya el-Muraselt), felsefe ve tasavvuf, basm: Trke
tercmesi, stanbul, 2002
62.Ecvibet Mesili emsiddin Muhammed el-K, felsefe, basm: Tahran, H.1383
6
63.el-Esiletn-Nasiriye (dier ad: Mesilu Nasiriddin et-Ts an emsiddin el
Husravahi, felsefe, basm: Ahval ve Asarda Tahran, H.1334
64. Risle der Cevab- Esile-i Muhyiddin, felsefe, basm: Ahval ve Asarda, Tahran,
H.1334
65.Ecvibet Mesili zziddin Ebir-Rza Sad b.Mansur bn Kemune el-Badadi
(dier ad: Mesil-i Heftgne), felsefe, basm: Tahran, H.1383
66. Ecvibet Mesilis-Seyyid Rkniddin Esterabad, felsefe, H.671, basm: Tahran,
H.1383
67. Rislet Nasriddin l Esriddin Ebher, felsefe, h.671, basm: Tahran, H.1383
68. Ecvibet Mesilit-Tbbiyye, tp, basm: Tahran, H.1383
69.Risaletn-Nfusil-arziyye, psikoloji, basm: Tahran, H.1383
70. Risle der ttihad-i mekl-i Aleyh, mantk, basm: Ahval ve Asarda, Tahran,
H.1334
71. Cevab- Hce be Sul-i Yek ez Hukema derbare-i Teneffs, tp, basm: Ahval ve
Asarda, Tahran, H.1334
72. Cevab-Hce-i Tsi be Porse-i Yeki ez Dnemendan der Bare-i mizac, tp,
basm: Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
73.Cevab der Hayriyet-i Vcud, felsefe, basm: Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
74. Risle-i lel ve Malult, felsefe, basm: Tahran, H.1335
75.El-Fevaids-Semaniye, felsefe, basm: Telhisul-Muhassaln iinde, Beyrut,
1985
76.Kitabl-Cevhir (dier ad: Cevahirmme), madenbilim, Ahval ve Asar iinde,
Tahran, H.1383
77.Cevahirul-Feriz, fkh, basm: Sergozet iinde, Tahran, H.1379
78.Miyrul-Er, edebiyat, basm: Isfahan, H. 1363
79.Kitabu Adbil-Mteallimin, eitim, basm: Mecellet Mahedil-
MahtuttilArabiyye c.3 iinde, Kahire, 1957
80.Zeyl-i Cihangua (dier ad: Vkay-i Feth-i Badad), tarih, basm: Nmune-i
Nazm ve Nesr-i Faris iinde, Tahran, H.1343
81.Risle der Resm ve Ayin-i Padiahan-i Kadim, siyaset, basm: Tahran, H.1335
82. Risle der Reml, madenbilim, basm: Ahval ve Asarda, Tahran, H.1343
7
83. Risle-i stihrac- Habaya, madenbilim, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
84.Rabtul-Hdis bil-Kadim, felsefe, basm: Telhisul Muhassaln iinde, Beyrut,
1985
85.Risle-i Cebr ve htiyar, (dier ad: Cebr ve Kader), kelam, New York, 1992
86.El-Havi ala Klliytil-Kanun, tp, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
87.Risle-i Zaruret-i merg, Kelam, basm: Sergozet iinde, Tahran, H.1379
88. Nasihatnme-i Abakahan, siyaset, basm: Sergozet iinde, Tahran, H.1379
89.Risle der Bab-i Kble-i Tebriz, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var,
Tahran, H.1334
90.Makale-i arimed der Teksr-i Dire, geometri, basm: Resail 2 iinde,
Haydarabad, H.1359
91.Ahlak- Muhteem (dier ad. Terceme-i Kitab- ahlak- Nsruddin Muhteem),
ahlak, basm: Tahran, H.1361
92.Fevid, eitli konular, basm: Ahval ve Asarda, Tahran, H.1334
93.htiyrtu Mesiril-Kamer, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
94.Risle der Takvim ve Harekt- Eflak, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var,
Tahran, H.1334
95.Cebr ve Mukabele, Matematik, basm: Danegah-i Tahran, H. 1335
96.Kitabul-Bri der Ulm-i Takvim, astronomi,
97. Tahsil der lm-i Ncum, yldzbilim, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
98. Risle der ekl-i Kta- Sath, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
99. Et-Takvimul-Al, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
100. Risle der lm-i Reml, madenbilim, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
101.Nihayetl-drak fi Drayetil-Eflak, astronomi, Ahval ve Asarda tantm var,
Tahran, H.1334
102. Isbt- Vcib, felsefe, basm: New York, 1992
8
103.Er-Risletn-Nasiriye, felsefe ve kelam, basm: Telhisul-Muhassaln iinde,
Beyrut, 1985
104.Muknie der Usl-i din, kelam, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
105. Risle fi Uslil Akid, kelam, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
106. Risle fi Mhiyetil-lm vel-lim vel-Malum, felsefe, basm: : Sergozet
iinde, Tahran, H.1379
107. Risle fin-Nefy vel-isbt, felsefe, basm: Mecelle-i Danegede-i Edebiyat,
say:3 iinde, Tahran, H.1336
108.Aksmul-Hikme, felsefe, basm: Talhisul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
109. erhu Mermuzil-Hikme, felsefe, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
110.Risle der aret be Mekn ve Zeman-i Ahret, kelam, Ahval ve Asarda tantm
var, Tahran, H.1334
111. Risle der Keyfiyet-i ntifa-i Bahs, eitim, Ahval ve Asarda tantm var,
Tahran, H.1334
112.Ravztul Kulub, tasavvuf, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
113.Terceme-i Kitab Zbde, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
114.Salavt- Hce Nasir, dua, basm: Mehed, H. 1345
115.Sudril-Kesreti anil-Vahid, felsefe, Telhsull-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
116.sbtul-Levhil-Mahfuz, kelam, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
117. Adbul-Bahs, eitim, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
118.sbtul-Firkatin-Naciye, kelam, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran,
H.1334
119.Risle-i Halk- Aml, kelam, Ahval ve Asarda tantm var, Tahran, H.1334
120.Tefsru Sretil-hls, tefsir, basm: Sergozet iinde, Tahran, H.1379
121.Seyr-u Sluk (Evsaful-Eraftan farkl bir eser, Tsnin otobiyografisi), kelam,
biyografi, basm: Tahran, H. 1335
122. Risle der Nimeth ve Hih ve Lezzeth, ahlak, Ahval ve Asarda tantm
var, Tahran, H.1334
123.Ravzatt-Teslim dier ad: Tasavvurat), felsefe, basm: Tahran, H.1363
9
124.Cam- Gtinema, madenbilim, basm: Tahkikat-i slam, say:1de, Tahran,
H.1365
125.Cevbu Risleti Kadl-Bahreyn, kelam, basm, Tahran, H.1383
126.Risle-i Hce nasireddin be reca Bozlak, Kelam, basm: Tahran, H.1383
127.Ecvibet Mesilir-Rumiye, mantk ve felsefe, basm: Tahran, H.1383
128.Ecvibet Mesili Nureddin Ali e-i, mantk ve felsefe, basm: Tahran,
H.1383
129.Ecvibet Mesili Bahaeddin el-Miyav, basm: Tahran, H.1383
130.Ecvibet Mesili Muhammed b. Hseyin el-Musev, basm: Tahran, H.1383
131.Ecvibet Mesili Fahreddin b.Abdullah Biyar Kadl-Herat, felsefe, basm:
Tahran, H.1383
132.sbtl-Vahidil-Hakiki, felsefe ve kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde,
Beyrut, 1985
133. sbb7l-Mebdei7il-Vahidil-Evvel, felsefe ve kelam, basm: Telhsul-
Muhassal iinde, Beyrut, 1985
134.Rislet Akall ma Yecibul-tikadu bih, ktelam, basm: Telhsul-Muhassal
iinde, Beyrut, 1985
135.el-Muknia f Evvelil-Vacibat, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut,
1985
136. Efll-lbad beynel-Cebr vet-Tevfz, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde,
Beyrut, 1985
137.erhu Risleti bn Sina, felsefe, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
138.Talikat al Risleti bn Meymun fir-Reddi al Calinus, psikoloji, basm:
Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
139.et-Tabia, fizik, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
140.Burhan fi sbtil-Vacib, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
141.Senl-mevcudat, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
142.Filul-Hak ve Emruh, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
143.tefsru sretil-Asr, tefsir, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
144.el-Kemll-Evvel ve7s-Sni, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
145. el-Akl Leyse bi Cism ve la Cevher ve la Araz, felsefe, basm: Telhsul-
Muhassal iinde, Beyrut, 1985
10
146.el-Mefhum mine7l-drak Yeummut-Teakkul ve Gayreh, mantk, basm:
Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
147.en-Nefs la Tefsd bi Fesadil-beden, psikoloji ve felsefe, basm: Telhsul-
Muhassal iinde, Beyrut, 1985
148.en-Nefs tasru limen Akliyen, felsefe ve psikoloji, basm: Telhsul-Muhassal
iinde, Beyrut, 1985
149.Tearufl-Ervah bade Mufarekatil-Ervah, felsefe ve psikoloji, basm: Telhsul-
Muhassal iinde, Beyrut, 1985
150.el-Isme, kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
151.Tercmetl-Edebil-Veciz lil-Veledis-Sagr, bn Mukaffaya ait, eitim,
basm: Ahlak- Muhteemnin sonunda, Tahran H. 1361
152.Risle der Tevella ve teberra, ahlak, basm: Ahlak- Muhteemnin sonunda,
Tahran H. 1361
153.Makle fi Fazili Emril-Mminin Ali, biyografi ve ahlak, basm: Ahlak-
Muhteemnin sonunda, Tahran H. 1361
154.Hilafetnme-i lah, siyaset, basm: Mearif-i slam, say 4te, Tahran, H. 1371
155.Kenzt-Tehf, mzik, basm: Ner-i Danegah iinde Tahran, H. 1371
156.Medhal-i Manzum der Marifet-i Takvim, astronomi, basm: Nmunei Nazm ve
Nesr-i Faris iinde, Tahran, H.1343
157.Matlbl-Mminin, kelam, basm: Bombay, 1934
158.Tercem-i Mesalik ve Memalik, Ebu shak brahim Ustuhriye ait, basm: Tahran
H. 1361
159.et-Tezkire fi lmil-Heye, astronomi, basm Kahire, 1993
160.Tefsr-i Nemaz, fkh, basm: Tahran H. 1344
161.Tensuhnme-i madenbilim, basm: ttilaat iinde Tahran H. 1363
162.Divan- Ear, iir, basm: iir ve uara der Asar- Nasrde, Tahran H. 1370
163.S Fasl der Marifet-i Takvim, astronomi, basm: Tebriz H. 1335
164.Goftr ez Hce be reve-i Batiniyan, kelam, basm: Mecell-i Danegede-i
Edebiyat say 3te, Tahran H. 1335
165.Goftr ez Hce-i Ts derbare-i Nebd ve Bd, felsefe, basm: Mecell-i
Danegede-i Edebiyat say 4te, Tahran H. 1336
11
166. Mktebat beyne lmiddin Kayser bin Ebilkasm Hanef ve Nasiriddin Ts,
felsefe, basm: Resail-2de, Haydarabad, H.1359
167.Risle fil-Musik, Mzik, basm: Ferheng-i ran Zemin iinde, Tahran, H.
1365
168.Risletl-mamet, kelam, basm: 164.Goftr ez Hce be reve-i Batiniyan,
kelam, basm: Telhsul-Muhassal iinde, Beyrut, 1985
169.Evcibet Mesil-i emsiddin Muhammed K, kelam, basm: Evcibet
Mesilin-Nasiriyye iinde, Tahran, H.1383
4


2) Ahlk lminde N. Ts nin Yeri

N. Ts, slam dnyasnn bilim ve felsefe bakmndan yksek; ama siyasi
istikrar asndan k ve kargaa dneminde yaamtr.
Filozof ve bilim insandr. Uzmanl eitli alanlara yaylmtr. Mantk,
felsefe, kelam, ahlak, matematik, astronomi, siyaset, madenbilim, tp, tarih, corafya,
fkh, tefsir ve tasavvuf onun ilgili olduu ve nemli eserler verdii alanlardr. Ayrca
o, Arimed, Batlamyus ve klid gibi nl bilginlerin eserlerine yapt dzeltmeleri
ieren tahrirleriyle de nldr. Meai Felsefe ekolne mensup olmakla birlikte ii
dncenin de etkisindedir. Sistem kurmu bir filozof deildir. Felsefedeki n,
gl, anlalr bir bn Sina arihi olmasnda bulunmaktadr. bn Sinay erh ettii,
erhul arat vet Tenbihat ve onu ehristaninin eletirisine kar savunduu
Musaraatul Felasifesi nemli eserleri arasndadr.
5

Tsye gre, mevcudat iki ksmdr. Birincisi varlklar bizim iradi
hareketlerimizden bamsz olanlar, ikincisi varlklar bizim tasarrufumuza bal
olanlar, te bu nazari felsefe (hikmet) birinci kategorideki varlklar konu alrken
pratik felsefe (hikmet-i ameli) ikinci kategorideki varlklar ele alr. Ts, pratik
felsefeyi, insanlarn bu dnya ve br dnya ile ilgili bir dzen kurmalarna vesile
olan ve kendisine doru yneldikleri eyde mkemmel bir duruma gelmeleri iin
zaruri olan iradi hareketlerine ve yaratc fiillerine araclk eden eylerin bilgisi

4
Demirkol, a.g.e. s.23.
5
Demirkol, a.g.e, s.33-37.
12
olarak tanmlar. Pratik felsefe iki konudan oluur: tek tek insan fertleri ile ilgili olan
ikincisi de cemiyetin yesi olan insanlarla ilgili olandr.
6

N. Tsnin ahlak ile ilgili eserlerini deerlendirecek olursak, Ts, bn
Miskeveyhi izleyerek, en yksek mutluluu temel hedef olarak belirler. Sddkinin
tespitiyle,
(.) bu hedef, insann kozmik tekamldeki yeri ve mevkii tarafndan
belirlenir ve bu ilme ball ve itaatiyle gerekleir. En yksek mutluluk anlay
z itibariyle, semavi unsurdan yoksun olan ve insann kozmik mevkiine iaret
etmeyen Aristonun mutluluk fikrinden farkldr. Platonun (akl, fke ve ehvet
eklindeki l nefs anlayndan kaynaklanan) hikmet, cesaret, itidal ve adalet
erdemleri ve onlarn bn Miskevey tarafndan verilen srasyla, yedi, on bir, on iki ve
on dokuz eit olarak farkllatrlmas, Tsnin ahlaknda gze arpacak ekilde
grnr; tek fark son on dokuz rakamn on ikiye indirmesidir. Bununla birlikte
Aristonun neftse teorik akl, fke ve ehvet ayrmn izleyerek ve bn Miskeveyhin
tersine adaleti, Platonun hususi ve melekeli nefsin uyumlu fonksiyonunu
grnden vazgemek sizi pratik akln gelitirilmesinden karr. Aristonun tersine
ve bn Miskeveyh gibi, iyilii adaletten ve birliin tabii kayna olarak sevgiyi
(muhabbet) iyilikten stn sayar.
7

N. Tsnin ahlka dair eserleri dorudan slmi olmayan iki kaynaa
dayanr: Yunan ve slm ncesi ran. Bu Kuran ve hadis kaynaklarnn Tsnin

6
Hamid Dabbai, a.g.e., s.224; Filozoflara gre, vcud, varl ifade iin kullanlan soyut bir
kavramdr. Mevcud ise var olana iaret eden somut bir kavramdr. Filozoflar varl
ontolojik durumu asndan zorunlu (vacib) mmkin ve imknsz (mmteni) olmak zere
kavram erevesinde incelerler. mknsz, bir varlk kategorisi olmayp, kenarl bir daire
gibi varlk alannda asla gzkmesi mmkn olmayan kavramlar dile getirmek iin
kullanlr. slam Filozoflarna gre zorunlu varlk, vacibl vcud olan Allahtr. Var olma
nedeni yoktur. Basittir. Mmkn varlklarn nedenidir. Cinsi, tr, olmayp yetkindir.
Varl mahiyetinden ayr dnlemeyendir. Zorunlu varlk, var olmamas, mantksal bir
eliki douran varlktr. Zira zorunlu varlk, dier tm varlklarn aklanmasnda
kendisine dayanlan varlktr. Mmkin varlk ise var olmas ile var olmamas imkn
birbirine eit olan, var olmamas mantksal bir eliki yaratmayan varlklardr. slam
Filozoflar varlk konusunu ele alrken nedensellik konusunu da bu incelemenin snrlar
iinde deerlendirirler. Alusi, Husameddin, The Problem of Creation in Islamic Thought,
Cambridge, 1965, s.4, 18, 45; Izutsu, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, Trkesi, brahim
Kaln, stanbul, 1995, s.129; Kutluer lhan, bn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002,
s.2-40.
7
Sddk, Hseyin, Nasrettin Ts, slam Dncesi Tarih i(ing.Editr, M. M. Sharif), Trke
Editr, Mustafa Armaan, stanbul, 1990, s.188-202.
13
eserlerinin znde var olmad anlamna gelmemelidir. Ts, felsefi bir ahlkn
oluturulmasna katk salad. Hamid Dabbai bu konuda u zl tespitlerde bulunur;
Bu ahlki sylemin birbiriyle yakn ilikisi olan iki metodu, fkhi sylemin
arlkl olarak hukuk merkezlilii ve halifenin ya da sultann idaresinde onun siyasi
temelleri iin tehdit oluturmaktayd. Birincisi, o, kendiliinden herhangi bir insan
topluluunun, fkh otoritesinden bamsz ahlaki ve medeni bir hayat yaayabilecei
temellere dayal bamsz bir ahlki davran sylemi meydana getirir. kincisi
Sultann otoritesinin ahlki ve siyasi adan meruluunun fkhi olmayan temellerini
temin etmi oldu. Aslnda Tsnin, bamsz ahlki sylem alannda nc bir rol
oynamas, ulema snfnn ayrcalk isteklerini dengelemek ve buna kar koymak ve
meru idareyi sultanla bahetmek iin ranl yneticilerin planlad vezirlie ait
olan felsefi bir alternatif olarak grlebilir. Tsnin ahlkla ilgili iki nemli eseri
olan hem Ahlk- Muhteeminin hem de Ahlk- Nasrnin ahlki sylemi
gerekten de fkhi sylemden daha fazla bir evrensellik ve otorite olma iddiasndadr.
Ahlki sylem, Kuran ve Hadis gibi kaynaklara Yunan ve ran hatta Hind mirasn
da dahil ederken, ikincisi kendisini slmi malzemelerle snrlandrmtr. Tsnin
sistemletirdii felsefi ahlk, bu kaynaklar ahlki syleme dahil etmek suretiyle
gayri slamilik ya da slm muhaliflii gibi dogmatiklerin ithamlarna maruz
kalmaktan kendisini korumu oldu. Ancak bu kutsal kaynaklarla birlikte, Yunan, ran
ve Hind kaynaklarn da kullanarak evrensellik ve otorite ile ilgili daha fazla iddia
sahibi olmu oldu.
8


a) Ahlk- Nasr

N. Tsnin ahlkla ilgili eserlerinin banda Ahlk- Nasr gelmektedir. Bu
eser, Kuhistan Valisi Nasiruddin A.rahim b.Ebi Mansur Muhteemin Tehzibul
Ahlk adl eserini Arapadan Farsaya evirmesi isteiyle yazlmtr. Fakat Ahlk-
Nasr eviri bir eser olmayp bu eserin ieriiyle rtmekle birlikte nceki hikmet
birikimlerini de kapsamtr. Zaten kendisi, Valinin bn Miskeveyhin eserini
evirme isteini kabul etmeyerek mstakil bir eser yazmaya almtr. 1236 ylnda
tamamlanan bu eser, Kuhistan Valisi Nasiruddin Abdurrahime ithafen yazlmtr.

8
Hamid Dabbai, Nasiruddin et Ts i slam Felsefe Tarihi iinde, ed: Seyid Hseyin Nasr, Oliver
Leaman, ev: amil cal, Hasan Tuncay Baolu, stanbul, 2007, s.218.
14
Asl Farsa olan bu eserin Mctebi Minevi ve Ali Rza Hayderi tarafndan tahkikli
nerinin Tahran basklar mevcuttur. Bu eser, G.M. Wickens tarafndan ngilizceye
(London,1964), A.Vahap Tatan ve Habil Nazlgl tarafndan Azerbaycan
Trkesinden Trkiye Trkesine (Ankara, Fecr Yay. 2005) ve Anar Gafarov ve
Zaur krov tarafndan Farsa aslndan Trkeye (Litera Yay. 2007) evrilmitir.
Eser, bir mukaddime ve makaleden olumaktadr.
9

bn Miskevyhin Tehzibl Ahlaknn erii

I. Blm:
a) Nefis ve Mahiyeti
b) Nefsin Gleri
c) Drt Erdem ve Kaynaklar
d) Orta Yol
II. Blm:
a) Ahlak Hakknda Galen ve Aristonun Grleri
b) Bilme ve Yapma Gc
c) En Yce Mutluluk
d) Eitim
e) Adab- Muaeret
f) Olgunluk
g) Bitkinin Canszlardan stnl
h) Hayvanlarn Dereceleri
III. Blm:
a) Hayr
b) Mutluluun Blmleri
c) Filozoflara Gre Mutluluk
d) Mutluluu Elde Etme artlar
e) Zevk
IV. Blm:

9
Gafarov, Anar, Nasiruddin Et Tusinin Ahlak Felsefesi, Yaynlanmam Doktora tezi, A..Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara, 2009, s.16.; ahinolu, M,Nazif, Ahlk- Nasiri TDV slam
Ansiklopedisi, c.2, stanbul, 1989, s.17,19; Celal Humai, Muntehab Ahlak- Nasiri, Tahran, 1320, h.
Giri; Mukaddime-i Kadim-i Ahlk- Nasiri, Mecelle-i Dankede-i Edebiyat, III/3, Tahran, 1956,
s.17.20; Wickens, aklag-e Naeri, EI, I,725.
15
a) nsan ve Fiilleri
b)Yiitlik, Cmertlik ve Adalet
c) Allahn Nimetlerini Tanmak
d) ehvet
e) badet Edenlerin Dereceleri
V. Blm:
a) lah Sevgi
b) Cemaatle badetin nemi
c) Hkmdarn Grevleri
d) Filozoflarn Sevgisi
e) Dostluk
VI. Blm:
a) Nefsin Hastalklar
b) Ruh Saln Korumak iin Teorik ve Pratik Grevler
c) Nefis Muhasebesi
VII. Blm:
a) Nefis Hastalklar
b) Korkaklk
c) Kibir, vnme
d) aka, Alay Etme
e) Sznde Durmama
f) fke
g) Korkaklk
e) Korku, lm Korkusu, znt

Nasruddin Tsnin Ahlk- Nasrsinin ieriinde temel balk vardr.

Birinci Makale
Ahlkn Arndrlmas
Birinci Ksm
Esaslar
Birinci Fasl
16
Konunun Muhtevas ve Bu Ksmn Esaslar
kinci Fasl
nsan Nefs
nc Fasl
nsan Nefs Yetilerinin Says ve Onlarn Baka Yetilerden Ayrlmas
Drdnc Fasl
nsan bu dnyadaki varlklarn en stndr Yargs
Beinci Fasl
nsan Nefsde Olgunluk ve Noksanlk
Altnc Fasl
nsan Nefs Olgunluunun Neden baret Olduu, Hakka Kar Olan nsanlarn Niin
Noksan Sayld ve Benzeri Konular
Yedinci Fasl
En Yksek Derecede Arzu Edilen yilik ve Mutluluk
yiliin eitleri
Mutluluun eitleri
kinci Ksm
Maksatlar Hakknda
Birinci Fasl
Karakterin Mahiyeti, Snrll ve Ahlkn Deimesinin mkan
kinci Fasl
Ahlk Arndrma Sanatnn stn Bir Sanat Olmas
nc Fasl
Ahlk Ycelikler erevesindeki Erdem Trleri
Drdnc Fasl
Erdem Trleri Hakknda
Beinci Fasl
Erdeme Zt Olan Erdemsizlik Trleri
Altnc Fasl
Erdemler, Erdemlere Benzeyenler ve Aralarndaki Farklar
Yedinci Fasl
Adaletin Dier Erdemlere Gre stnl, zellikleri ve eitleri
17
Sekizinci Fasl
Erdemlere Sahip Olma ve Mutluluun Dereceleri
Dokuzuncu Fasl
Erdemlerin Korunmasnn Teminat Olan Ruh Sal
Onuncu Fasl
Ktlklerin Ortadan Kaldrlmas ile Ruh Hastalklarn Tedavisi
kinci Makale
Ev Ynetimi
Birinci Fasl
Eve Olan htiyacn Sebebi, Bunun Esaslar ve En nemli Ynleri
kinci Fasl
Ev ynetimi, mal ve Erzak Toplamann kurallar
nc Fasl
Aile Kurma ve Ev Geindirme Kurallar
Drdnc Fasl
ocuk Yetitirme ve Terbiye Etmenin Kurallar
Sz Sylemenin Kurallar
Oturup Kalkma, Hareket Etme ve Sknet kurallar
Yeme-ime Kurallar
Kitabn Yazlmas Bittikten sonra lave Edilen Ksm
Beinci Fasl
Hizmetileri ve ileri dare Etme Kurallar
nc Makale
lke Ynetimi
Birinci Fasl
Medeniyete htiyacn Sebebi, lke Ynetimi lminin Mahiyeti ve Erdemleri
kinci Fasl
Toplumsal Uzla in Gerekli Olan Sevgi Erdemi ve eitleri
nc Fasl
Topluluk eitleri ve ehirlerin Olumas
Drdnc Fasl
lke Ynetme Siyaseti ve Hkmdarlarn Karakterleri
18
Beinci Fasl
Hkmdar Hizmetinde Olanlarn ve Halkn Uymas Gerekli Kurallar
Altnc Fasl
Sadakatin Erdemi ve Sadakatli nsanlara Kar Davran Kurallar
Yedinci Fasl
eitli Halk Tabakalar le likiler ve Davran Kurallar
Sekizinci Fasl
Btn Fasllar iin Faydal Olan Eflatunun Tavsiyeleri

Bu eser, slm ahlk asndan kendinden sonraki kitaplar etkilemitir.
Adududdin el ci (.1355)nin Ahlk- Adudiyyesi ve Devvani (.1502)nin Ahlk-
Celalisi ve Knalizade Ali Efendinin (.1560) Ahlk- Alaisini etkilemitir.
10

slm Felsefe tarihinde ilimler tasnifi btn aratrmalarn vazgeilmez temel
konularndan birisidir. limler tasnifinde pratik felsefenin bn Sinada ald son
eklini kabul eden Ts, slam dncesinde felsefi ahlk geleneine gre yazlm
olduu Ahlk- Nasr isimli eserine pratik felsefenin dier ksmlar olan aile ve
siyaset ilimlerini de ekleyerek ahlk aratrmas alann geniletmitir. Tsnin sz
konusu bu son iki konuyu ahlk eserinde ayrca makaleler eklinde ele alp
incelemesi kendisini bn Miskeveyhten ayran temel zelliklerdendir. Fakat
filozofumuzun aile meselesine ilikin grleri genelde bn Sinann ayn konu
hakkndaki bir risalesine dayanmakla birlikte ocuk eitimine ilikin grleri bn
Miskeveyhten alnmadr.
11

N. Ts, Ahlk- Nasrnin nc makalesini sosyal, ekonomik ve siyasi
problemlere ayrmtr. Ts, insanlarn birbirlerinin yardmna niin muhta
olduklarn aklamaya alr. Buna gre, herkes kendi yiyeceini, elbisesini, evini
ve silahn hazrlamak durumunda olsayd, szgelimi nceden marangozluu ve
demircilii renmesi gerekirdi. Bundan baka dier sanat ve meslekleri de
renecek sonra kendi hayatna sra gelecekti ki bu geen zamanda o, yemeksiz
yaayamayaca iin lme yaklaacakt, stelik btn mr sknt ve straplar
iinde geecek ve bu gibi grevlerin hibirini gerei gibi yerine getirmeyi de
baaramayacakt. Fakat birbirine yardm edince onlarn her biri bu ilerden birini

10
Gafarov, a.g.e, s.17.
11
Ayn eser, s.17.
19
yerine getirdiinden kendilerine yetenden ok retirler, artan bir bakasna vermek
veya almak yoluyla bir denge kurmay baarrlar, hayatn gereklerini temin eder,
kendini ve hem cinsini koruma iini dzenler, sistem yaratr, nitekim yaratmtr da.
Dnyann intizam geim kaynaklarnn dzenli almas ile meydana geldiinden,
insan cinsi ise almadan yaayamayacandan alma yardmsz, yardm ise
birlemeksizin olmaz. nsan hem- cinsi ile yaamaya muhtatr. Sosyal i birlii ve
yardmlamay temin, retim srecinde ferdiyetilik ve kemekelie yol amamak
iin belli tedbirler almaya ihtiya doar ki Tsnin ifadesi ile bu tedbirlere siyaset
ad verilir. Ts, Aristo etkisinde siyaseti drde ayrr: lke, zafer, eref ve toplum
siyaseti. Daha sonra bu siyasetlerin ieriklerini aklayarak tariflerini verir. Tsde
lke siyaseti, siyasetlerin siyaseti olarak adlandrlr.
12

Ts, toplum bilimini herkesin renmesi gerektiini belirtir. Sonra insanlar
arasnda olan toplumsal oluumun incelemesine geer ve ilk toplumsal yap olarak
aileyi gsterir. Ts, toplumlar tasnif ederken nce mahalle, daha sonra ehir ve
byk topluluklar ve btn dnya toplumunu sralar. Ts, dnyada be toplumsal
yapnn olduunu vurgulayarak her bir insan bir evin (ailenin) uzvu olduu gibi, her
ev bir mahallenin uzvu, her mahalle bir ehrin, her ehir bir lkenin, her lke de
btn dnyann bir uzvunu oluturduunu kaydeder.
13

Ts, ihtiya kavramn alp gelitirerek ihtiyacn kaynan felsefi bir
derinlikle aklayp siyasete uyarlamaya alr. Ts, tikelle tmel, parayla btn,
fertle dnya toplumu arasnda organik bir balantnn olduuna dikkatleri eker.
nsanlarn toplumsal yaps karlkl dayanma ve yardmlama sistemi
gerektirdiinden kim bu dzenden ayrlp tek bana yaamak, inzivaya ekilmek
hayaline kaplrsa erdemlerden uzaklam olur ve yalnzlk deheti iinde strap
eker. Bazlar byle bir hayat erdem kabul eder, ibadet ve zhd bahanesi ile
maaralara ekilip yaar ki buna terk-i dnya, abidlik ve zahidlik ad verilir.
nsanlardan bir ksm gzn halkn merhametine dikip sadece bekler, elini scaktan
soua vurmaz ve buna da tevekkl adn verir. Byleleri ve benzerleri bakalarnn
emekle rettikleri nimetlerden karlnda hibir ey vermeden yararlanr, insanln
gelimesi iin gerekli ilerden kanarak doalarnda var olan yeteneklerini faydal
yollarda kullanmazlar. Aklsz insanlar da bylelerinin erdem sahibi olduklarn

12
Tatan, a.g.e.
13
Ayn eser.
20
dnrler. nsann iradi fiilleri hayr ve er diye ikiye ayrldndan, toplumlar da
hayr ve er olarak iki ksma ayrlr. yi toplumlara erdemli, kt toplumlara da
erdemsiz toplumlar ad verilir. Tsye gre erdemli toplum trleri birden fazla
deildir. nk doru yol birden fazla olmaz. Ona gre, hayrl iler de birden fazla
olmaz. Erdemsiz toplumlarn ise tr vardr: Cahil toplumlar, bozulmu toplumlar
ve zillet iinde olan toplumlar. Ts, bu fasln esas maksadnn erdemli toplumlar
olduunu syleyerek yle yazar: Bu toplumlar iinde esas gaye, erdemli toplumlarn
neden olutuu aklamaktr. Erdemli toplum, insanlarn zel birlemesine denir ki
onlarn birlikte almalar iyi iler grmeye, ktlkleri ortadan kaldrmaya
ynelmi olmay hedeflemitir. Byle insanlarn arasnda en az iki eyde i birlii
olur. Birincisi mesleki i birlii, dieri ise alma i birliidir. Adaletin ise birok
koulu vardr. Bunlardan birincisi halkn bu drt gurubu arasnda uyumu salamaktr.
Bu drt tabaka ya da snf:
1. Aydnlar (kalem ehli)
2. Askerler (kl ehli)
3. Brokratlar (muamele ehli)
4. iftiler (ziraat ehli) den ibarettir.
14


Ts, siyaset felsefesini fizik ve metafizik bir altyapda sunar.
Ts, bu drt sosyal snf doadaki drt unsurla mukayese ederek lim ve
aydnlar suya, askerleri atee, muamele ehlini havaya, iftileri de topraa benzetir
ve yle der: Bu drt grup birlikte el birlii ile ahenkli bir ekilde faaliyet
gsterirlerse medeniyet ve insanlar mutlu eden bir sistem ortaya kar.
Tsnin dnya grnde insan merkezi bir konumdadr. Bu gayeyle o,
Ahlki Nasrde ideal insan, ideal aile ve ideal toplum oluturmak konusunu ele alr
ve toplumlarn ana eleri olan birey, aile, devlet ve dier toplumsal alt birimlerin
temel yaplarn zmleme yoluna gider. Tsnin dnya grnn temel dayana
ise bilimdir. Fikirlerini gnmze tayan en nemli yan da olaylar karsndaki bu
bilimsel tutum ve yaklam olmutur.


14
Tastan, a.g.e., Bayrakdar, Mehmet, Tsde Devlet Finans zerine Dnceler, Ankara, 1998.
s.17-26.

21

b) Ahlk- Muhteem

Bu eser, Kuhistan valisi Nasruddin Muhteeme ait olan, ayet hadis ve
ehlibeyt ahbar ve smaililerin bilgece szlerini derledii kitabn Ts tarafndan
dzenlenmi yeni bir formudur. Ts, bu kitab kaleme alrken temel hedefi,
drstl iar edinen herkesin uymas gereken ahlki kurallar ihtiva eden bir vade-
mecum (el Kitab) hazrlamaktr.
Eser krk fasldan olumutur. Bu eserde, Allah tanma, Nefs mcadelesi,
ilim, amel, ibadet, takva, zhd, fazilet ve reziletleri konu edinir. Hem Kuran ayetleri
hem de dier kitaplardan yaplan alntlar sade ve gzel bir Farsaya tercme
edilmi, bu da Ahlk- Muhteeminin muhatap evresini, sadece Arapa bilen snrl
saydaki entelektel elitlerin tesine tamtr. Bu kitap, kendinden eminlii ifade
eden bir aforizma sylemiyle yazlm ahlki davranlar el kitabdr. Bu kitabn
ierii hakknda fikir vermek iin u alnty aktarmak istiyoruz:
.Susmak, konumaktan daha iyidir. Bou bouna gevezelik zararldr. Gzel
mizal olmak affetmek ve fkeye hakim olmas en yksek deerlerdendir. Bir kimse
kskan olmamal ve bakalarna kar dmanlk duygularyla hareket etmemelidir.
Tevazu gzel bir deer, buna karlk kibir kt bir huydur. Yce gnll olmak,
cmertlik, cimrilik, pintilik ve alakla tercih edilmesi gereken davranlardr.
Sebat, kararllk, cesaret, kararszla, sebatszla, inatla ve korkakla kar
gelitirilmesi gereken davranlardr.
15


c) Evsaful Eraf

Bu eseri, Ahlk- Nasrden sonra yazmtr. Bu eseri yazarken temel
abasnn seyr suluk hakknda bir eser kaleme almak arzusundan doduunu
belirtir. Bu isteini, lhanl devlet adam Muhammed el Cveyniye iletmi ve ondan
destek bulunca da tamamlamtr. Asl Farsa olan bu eser Arapaya da evrilmitir.
Bir mukaddime, bir giri ve alt blmden olumaktadr. Her bir blm yalnzca
altnc blm dnda be fasl iermektedir. Tasavvufi arlkl bir eser olup ahlki

15
Ts, Ahlk-i Muhtashami, Muhammed, Taqi, Danispazhuz, (Tehran,1982); Hamid Dabbai, a.g.e.

22
kavramlar tasavvufi izgide incelemektedir. Bu eserinde temel gayesi, manevi yola
uzanarak, Hakk arayanlarn ilkelerine gre mahede ehli ve manevi kardelerin
usullerinden bahsetmektir.

d) Risaletn Nasiriyye

Bu eser, insan mutluluunu zevk, lezzet, elem, haz ve erdem kavramlar
nda incelemektedir. Bu eserle ilgili elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ts
ile ilgili almalarda atflar yer almaktadr.

N. Tsnin ahlk ilminde en byk kaynaklarndan biri bn Miskeveyhtir.
bn Miskeveyh, el-Muallimus-Salis (nc retmen) olarak hret bulmutur.
slm Dnce Tarihinde ahlk, filozof ve tarihi kiiliiyle n plana kan bn
Miskeveyh, Bveyhiler (X. yy.) dneminin dnrlerindendir.

e) El Edebl Veciz lil Veledis Sair (Kk ocuklar iin Ahlaki Davranlar
El Kitab) (Tercme)

Ts bn Mukaffann El Edebl Veciz lil Veledis Sair balkl kitabnn
tercmesidir. bn Mukaffann oluna olan tleri ierir. Nasrettin Ts, sabr, ilim,
susmann fazileti, gven duygusu, tevazu, dostluk, iyi insanlarla arkadalk gibi
konular bn Mukaffann oluna verdii u tle tamamlar:
Ey Oul! Bil ki, her kim zayf ve gszse, haksz ve adaletsizliklerin sulayc
parmaklar hep onun karsndadr. Arkadalar bile ondan kukulanrlar. Onun
gnahlar ve hatalar asla gizli kalmaz. nk zayf insan her zaman iin sulamalara
maruz kalr ve pheli biri konumundadr. nsanlar onun cesaretini aptallk,
cmertliini sap savurma ve aklszlk, sabrn zayflk, kararlln inatlk, gzel
konumalarn gevezelik, sessizliini ise kafaszlk olarak adlandrrlar.
16





16
Hamid Dabbai, a.g.e. s. 222.
23
KNC BLM
SLM AHLKINDA ALE AHLKI

I-AHLK FELSEFES

slm ahlknn felsefesini aklamadan nce anahatlaryla ahlk felsefesine
bakalm.
Ahlk felsefesi; iyi ve kt, erdem, mutluluk ve grevi, felsefi bak asyla
inceleyen bir disiplindir. Ahlka felsefi bir bak yntemidir. Ahlk felsefesi, ahlk
konu edinen felsefe daldr. Bir iin iyi ya da kt, bir eylemin doru ya da
yanlln aratrmaya koyulan felsefeciler, bu deerlendirmeleri srasnda ahlk
felsefesi yapm olmaktadrlar. Moore (. 1958), ahlk felsefesini iyinin ve ktnn
ne olduunun aratrld bir sistem olarak tanmlar.
17
Sahakan ve Frankena, ise,
ahlk felsefesini tanm bilim olmaktan ok, ahlk yarglar zerinde felsef bir
dnme olarak tanmlarlar.
18
Randall ve Buchlere gre, ahlk felsefesi, insan
davranlarnn felsefesidir. Ahlk felsefesinin gayesi, insan davrann betimlemek
olmayp, deerlendirmektir.
19

erik olarak ahlk, teorik ve pratik olmak zere ikiye ayrlr. Teorik ahlk
davranlarmz ve onlarn dayand genel prensipleri insan irade ve zgrln
aratrr. Pratik ahlk ise, teorik olanlarn uygulama alandr. Kiinin nce kendinden
balayp, sonra ailesine, evresine, vatanna ve insanlara kar olan grevlerini
ierir.
20
Teorik Ahlk, bilgiyi ve pratii nitelerken, amel ahlkn insan eylemidir.
Bertrand, Ahlk, teorik ve pratik olarak grev ilmi ad altnda ylece
snflandrmaktadr.
Ahlk = Grev lmi
A) Teorik

17
Bu konuda geni deerlendirmeler iin bkz. Saruhan, Mfit Selim, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi
ve Hrriyet Ankara 2005,s.8vd..; Moore,G.E., Principia Ethica, Cambridge Unv.Press, 1960, s.1-20.
18
Sahakan, William, S. Ethics: An Introducton to Theories and Problems, N.Y. 1975, s. 1-3;
Frankena, William, Ethics, New Jersey, 1963, s. 3; MOORE, a.g.e. s. 4, FIELD, a.g.e. s. 2.
19
Randall, J.Jr. Buchler, Justus, Felsefeye Giri, (ev: Ahmet Arslan) zmir 1989, s. 205.
20
Saruhan, a.g.e. s.5,vd. Bertrand, Alexi, Felsefe-i Ahlk ve lim Felsefesi (ev: Salih Zeki),
stanbul.
24
1. Fiillerimizin Kanunu: Sorumluluk Teorisi
2. Fiillerimizin Sebepleri: Hrriyet Teorisi
3. Fiillerimizin Gayesi: Olgunluk Teorisi
B) Pratik
1. Kii ve gayeye ait grevler
2. Topluma ve hkmete ait grevler
3. Vatan ve insanla ait grevler.
21


ok ynl insan davranlarnn ounu ahlk davranlar oluturur. Ahlk
felsefesi, insan davranlarnn doru, yanl, iyi, kt olup olmadklarn incelemeye
alr. Ama ve ara ilikisi ahlk felsefesine uyarlandnda beden eitimi, kendisi
asndan deerli deildir. Beden eitimi, salkl bir bedene sahip olmamz
asndan deerlidir. Salk ise, gaye olduundan kendinde deerlidir. Salk, ama,
beden eitimi ise ara olarak grlmektedir. Ahlkta hedef, doru ve iyi gayelerinin
yine doru ve iyi vastalarla gerekletirilmesidir.
22


II- SLM AHLKI

slm dncesinde ahlk, kaynan dinden alr. slm ahlk felsefesi, isminin
kapsayclyla dinin, ahlkn ve felsefenin ortak bir sentezidir. Bu sentezin ieriine
birok eserde deinilmitir.
23

Kuran- Kerim ve Snnet, slm Ahlknn dini kaynaklardr. slm
ahlknn kaynan tekil eden Kural koyucu din kitaplar, Kurana ve hadislere
dayanarak ahlki ilkeleri belirleyen oluumdur. Devlet adamlar iin, siyaset yani

21
Bkz. Bertrand, a.g.e. s. 15.
22
.Aristoteles, Nikomakhosa Etik,(1097 a 15-b7) 47.
23
Bu konuda bkz. Altnta, Hayrani, slam Ahlak, Ankara,1999,s.1-9; Saruhan, a.g.e, s.19; Macit
Fahri, A History af Islamic Philosophy, N.Y. 1983, s. 3; Mahmud, Abdlhalim, et-Tefkiril Felsefi fil
slm, Kahire 1968, s. 4-15; Boer, T.J. The History of Philosophy in slm, Londra 1933, s. 2-3; G. F.
Hourani, Two Theories of Value in Medieval Islam, The Muslim World, 50, 1960, pp. 269-278; G.
E. Von Grunebaum, Concept and Function of Reason in Islamic Ethics, Oriens 1962, pp. 1-7.

25
siyas hikemiyat geleneine dayanan kural koyucu felsef kitaplar, erdemi esas
alarak, ferd ahlk ile siyaset felsefesini birletirirler. Analitik tahlil kitaplara
Mutezle kelmclarnn ortaya koyduklar ahlk deer tartmalarn, iyiyi, kty,
hsn ve kubhu inceleyen almalarn rnek verebiliriz. Analitik, tahlil felsef
kitaplara ise ahlk zerine yazlan kitaplar, teorik ve pratik ahlk anlaylarn ve
aratrmalar zikreder.
24

slm ahlk kitaplarnda, ahlkn hulk kelimesinin oulu olduu, lgatte,
zellik, din, yaratl, tabiat anlamlarna gelmekle birlikte, insann i dnyasn
belirlemek iin de kullanld grlr. nsann d yaps iin halk, i veya manev
yaps iin hulk eklinde kullanld da bu arada vurgulanan bir husustur. slm
kaynaklarnda hulk, ahlkla hep ayn anlamda kullanlagelmitir. Hulk nefsi
natkann bir durumu olarak ele alnr. Gr ve fikirleri meydana getirir. nsan
nefsine yerleen, hibir zorlama olmakszn ortaya kan ahlk ilmi, amel hikmetin
bir blmn tekil eder. Ahlk hakknda eitli deerlendirmelere rastlyoruz. Onu
grev, hayr, meslek, seciyye, huy olarak tanmlayanlar bulunmaktadr. Ahlk ilmi
iin eitli isimlerin kullanldn daha nce belirtmitik. Ahlk iyiyi tevik ettii
lde, kty de terk etmeyi nerir. Bir yandan iyi ve ktnn doasn aratrr.
nsann ruh davranlarn inceleyen psikolojinin yannda, ahlk, olmas gerekeni
inceler. Psikoloji olan inceler. yinin erdemin, mutluluun nasl olmas gerektiini
inceleyen ahlktr. te yanda mevcut bulunan bu durumlar tahlil eden de eskilerin
ilmn nefs dedikleri psikolojidir.
25

Nazar ahlk- amel ahlk, amel hikmet, nefs ve eitlerinin ahlkla ilgileri,
yilik ve buna bal olarak ktlk, faziletler, hrriyet, insann kendine, ailesine
topluma ve insanla kar sorumluklar slm ahlknn temel konulardr.
26

slm ahlk felsefesinin en temel dayana Kuran- Kerimdir.

24
Kl, Recep, Ahlkn Din Temeli, Ankara 1992;Hourani, George, Reason and Tradition in Islamic
Ethics, Cambridge, 1985, s. 11; Kutluer, lhan, slm Felsefesinde Ahlk lminin Teekkl, stanbul
1994, s. 1, 30; Saruhan, a.g.e, s.18vd.
25
Saruhan,a.g.e,s.19vd.
26
Erdem, Hsameddin, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk, Konya 1996, s. 12; Ali Kemal, lmi
Ahlk, stanbul 1341, s. 75-76; Mehmet Fazl, lm-i Ahlk, stanbul 1329, s. 65-66; RIFAT, Ahmet,
Ahlk- Nazar ve Teracim-i Ahvali Hkema, stanbul 1312, s. 71.
26
Kuranda tam ifadesiyle ahlk kelimesi bulunmaz. Buna karlk kelimenin
kklerinden tremi tekil halde Hulk kelimesi yer alr.
Bu evvelkilerin detinden baka bir ey deildir. (uara, 26/137)

phesiz sen byk bir ahlk zeresin. (Kalem, 68/4)

Ykmllk, sorumluluk, meyyide, niyet, fiil, amel, gayret gibi teorik ahlk
megul eden konular kadar, ferd ahlk, emirler ve yasaklar, aile ahlk, sosyal
ahlk, devlet ahlk, din ahlk gibi hem teorik hem de pratik konularda Kuran, hep
ilh bir ltuf neticesi olarak geni deerlendirmeler bahetmitir.
27
Ayetlerdeki
insann tefekkr boyutunu a ve amel sahada, seimli davranlarla hedeflenen
tekml, Kurann, insan davranlarn kuatan boyutunu gsterir. Hayr, maruf,
ihsan, hasene, sdk, istikame, er, mnker, seyyie, fsk, zlm, cehalet ve zan
kelimeleri bu adan yer alan ifadelerdendir.
28

slm felsefecilerinin dorudan ve dolayl olarak ahlktan sz eden kitaplar
incelendiinde, u konularn ele alnd grlr:
Nefs ve nefsin mahiyeti, zellikleri, eitleri, erdemler, hayatn gayesi,
lezzetler, znt ve lm korkusu, ahlkn kayna meselesi, hayr, er, saadet,
saadetin kayna ve ahlk, genel olarak ahlkn tarifi ve mahiyeti, ahlk eitim,
sevgi ve dostluk, irade ve hrriyet, mesuliyet ve ykmllk.
Kind, felsefi ilimler snflamasnda, ahlk, felsefi amel bal altnda
siyasetle birlikte zikretmektedir.
Frb ise es Snatl Hulkiyyeyi, amel ilimler arasnda sayar. Ayrca,
ilimleri konu ve elde edilileri asndan snflandrrken de, lml Medeni,
balnn altnda, siyaset ve ekonominin yan sra ahlk ilmini de zikreder.
bn Sina,Aksamul Ulum il Aklyye eserinde ise ahlk, amel felsefe olarak
kaydeder.
29


27
Aktaran, Saruhan,.a.g.e.,s.19; Hourani, Ethical Presuppestions of the Quran, Muslim World,
LXX, I, (1980) s. 1-28; Ts.
28
Gazzl, hya, c.I, s, 531.
29
. Bkz. Bayrakdar, a.g.e., s. 117-118.
27
Kelm ilminde ele alnan kullarn fiilleri, insann irade ve ihtiyar, adalet,
husn ve kubh, salah ve aslah gibi tartmalar ayn zamanda ahlki konulardr.
30

slm mtekellimlerinin veya bir baka ifadeyle sz yorumcularnn bu konularda
ortaya koymu olduklar grleri temelde bilgi ve hrriyetle ilgilidir.
31

slm ahlk felsefesinde hrriyet konusunun ele alnd, incelendii saha
olarak karmza kelm ilmi kmaktadr.
32
Saruhan, bu konuda u deerlendirmeyi
yapmaktadr:
Gnmzde, ahlk felsefesi almalarna baktmzda, irade hrriyeti,
seme hrriyeti gibi meselelerin bu ilmin snrlar iinde incelendii grlr. unu
hemen ifade edelim ki, klasik ahlk kitaplarnda ftr ahlk ve mkteseb ahlk
tasnifine gidilmitir. Mkteseb ahlk tabiri kazanlm, sonradan elde edilmi ahlk
niteler. Bu da gsteriyor ki, klasik ahlk kitaplar, hrriyet meselesine ve onun insan
davranlar iin sz konusu olduuna inandklar iin bylesi bir ayrma
gitmilerdir. Klasik ahlk kitaplar, hrriyet meselesini teorik planda ele
almamlardr. Erdem ve rezilet konular incelenirken erdemlerin insanda yer edip
etmeyeceini, huylarn deiip deimeyeceini aratrrken de, zmnen hrriyet
meselesi ile ilgilenmilerdir. yle grlyor ki, klasik ahlk kitaplarnn yazarlar,
kelm eserlerdeki irade, fiil, kader, hrriyet meselelerinden fazlasyla haberdar
idiler. Ne var ki, kitaplarnda bunu mstakil ahlk bir mesele olarak ele almam,
ama erdem, rezilet, huy, karakter ve sadet meselelerinin iinde amel olarak
eritmilerdir.
33

Kelamn yan sra, tasavvufta slm ahlkyla ortak konular ierir. Tasavvuf
hayatta; nefs terbiyesi ve insann duygularn kontrol etmesi gibi amele ynelik

30
arc, Mustafa, slm Dncesinde Ahlk, stanbul 1989, s. 14. Kutluer, lhan, slm
Felsefesinde Ahlk lminin Teekkl, stanbul 1994, Kumeyr, Yuhanna, slm Felsefesinin
Kaynaklar, evr. F.Olguner, stanbul 1978.
31
Yeprem, Sait, rade Hrriyeti ve mam Matrid, M...F.Y., stanbul 1984.; Yksel, Emrullah,
Amidde Bilgi Teorisi, stanbul 1991; Topalolu, Bekir, Kelm lmi, stanbul 1993; Turhan, Kasm,
Bir Ahlak Problemi Olarak Kelm ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, stanbul 1996; ner, Necati,
nsan Hrriyeti, Ankara; Glck, erafettin, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, stanbul 1979.
32
Saruhan, a.g.e. s.19.
33
Saruhan, a.g.e. s.15.
28
davranlar, bir adan kiinin kendine ve evresine kar grevlerini yerine getirmesi
demek olan amel veya pratik ahlkla ilikilidir.
34

slm ahlknn bir dier kayna da fkhtr. Fkh, slm hukuku demektir.
Bu bir anlamda kiinin hak ve vazifelerini bilmesi anlamna gelir. Bu adan fkh,
bir grevler ilmi olarak nazar- dikkate alacak olursak ahlkla da paralellik gsterir.
Fkhn amel hkmlerini ahs, meden, ceza, devlet, iktisat ve ahlk hkmler
olarak sralayabiliriz.
35
Fkh, helal ve haram tetkik ederken ahlk felsefesi de iyi ve
kty benzer metodlarla tetkik eder.
slm ahlknn dini kaynaklarnn yan sra felsefi kaynaklar da
bulunmaktadr. Aristoteles ve Platon (Efltun)un etkisi byk olmutur.
Platon (Efltun), erdem ve rezilet kavramlar ile nefs ve zellikleri hakkndaki
grleri ile Frb, bn Sin, bn Rd, bn Miskeveyh, Nasruddin Ts, Celaleddin
Devvan ve Knalzade Ali Efendi gibi slm ahlklarn etkilemitir.
Platon, yazlarnda ahlk konulara deinir. Ona gre, iyilii bilen kimse iyi
olur. Kimse bilerek, isteyerek ktlk etmez: Ktlk ancak bilgisizliin sonucudur.
Gerek erdem, gerek bilgiye dayanr. Gerek bilgi ise, idelerin bilgisidir. delerin
bilgisine ulam olan bilgili kii, erdemin kendisine de ulamtr. Onun ahlk
anlay, insann en yksek iyiyi elde etmesi ile alkaldr. Aristotelesin
Nikomakhosa Etik, Magna Moralia, Eudomos Etii ve Politikann sekiz kitab,
hitabet ve iir sanat Poetika hep ahlk unsurlarn egemen olduu kitaplardr.
Aristoteles erdemler, mutluluk ve irade meselesi bata olmak zere birok ahlk
konusuna deinir. Aristotelese gre ahlk, ancak iinde yaadmz bu dnyada sz
konusudur ve tam idealini devlette bulur. Onun asndan insan, sosyal bir varlktr
ve toplum iinde yaamak zorundadr. Toplum da devlete dayanr. Bu bakmdan
devlet her trl iyilii hedeflemek zorundadr. Devletin balca grevi,
vatandalarnn mutluluunu salamaktr. Bu da ancak faziletli kanunlar altnda
yaplacak bir eitim ve retimle mmkndr.
36



34
Ncholson, Reynold, A. Ft Tasavvufl slm, Hz. (Aziz), Kahire 1956, ztrk, Yaar Nuri,
Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul 1990.
35
Vehbe Zuhayl, el-Fkhul slmi ve Edilleth, am 1989, s. 3-4.
36
Birand, Kamiran, lka Felsefesi Tarihi, Ankara 1987, s. 60-61.
29
III- slm Felsefesinde Aile Ahlknn Temel lkeleri

N. Tsnin Ahlk- Nasrde erdemleri ele al kendinden ncekilerden
etkilenmesinin ve kendinden sonrakileri etkileyiinin rneklerini sunmaktadr. Ahlk
Terbiyesini ele ald Birinci Makalenin Birinci Ksmnda lkelerden sz ettikten
sonra, ikinci ksmda ise Maksatlar bal altnda erdemleri ele alr.
slm ahlk asndan ailenin kurulmas, gelimesi ve korunmas iin drt
erdemin rol ok byktr.

a) Aile Ahlknn Kayna olarak Hikmet Erdemi

Nasrettin Ts etkisinde, Knalzade, Ahlk- Alasinde hikmetten ylece
bahsetmektedir:
Hikmet, eyay, lyk ne ise, o surette bilmektir. Efal, lyk ne ise yle
eylemektir. Hikmet, nefs-i insande ilim ve ameln husul, nefsi insannin iki cihetten
kemale vusuldr.
37
Knalzade aslnda slam filozoflarn hikmet tanmlarn zl
olarak ifade etmitir.
bn Sina, hikmeti ; insan gcn yettii nispette nazar ve amel hakikatlerin
tasavvur ve tasdik edilmesi sureti ile nefsin kemale ermesi
38
olarak tanmlar. bn
Sin hikmeti, teorik ve pratik hikmet olarak ikiye ayrdktan sonra bilmemiz gereken,
hikmet trn nazar, bilmemiz ve uygulamamz gereken hikmet trn de amel
hikmet olarak tanmlar.
39

Hikmeti, meden, menzil ve hulk olmak zere e ayrr. Bu tanmla
gerekletirilen snflama trleri aslnda hikmetin ne denli ahlk bir terim olduunu
ortaya koymaktadr.
1) Sosyal Hikmet (Medeni Hikmet):

37
Knalzade, Ali elebi, a.g.e. s. 1.
38
bn Sin, Uyunul Hikme, (Ner: A. Bedev) Kahire 1934, s. 16; bn Sin, Fi Aksamil Ulumil
Aklyye, s. 105.
39
bn Sin, Ettabiyyat min Uyunil Hikme, Tisa Resail fl Hikme vet Tabiyyat, Matbaat Hindiye,
Msr 1908, s. 1-3.
30
bn Sin bu tr hikmeti bedenin ve insan trnn beks iin insanlar
arasndaki ortaklk olarak grr. Bu adan hikmet, insanlarn mtereken hayatta
kalmalarn salayan bilgileri ihtiva eder. O halde toplum bilgisi ve toplumun kendi
bnyesinde oluturduu medeniyet izgisini belirleyen hareketlerin tm, hikmet
bilgisinden kaynaklanr.
2) Ailev Hikmet (Menzil Hikmet) aile ilikilerini ifade eden bir snflamay
gsterir. Hikmet, toplum kadar, onun kk bir modeli olan aile ilikileri iin de
mevzu bahistir.
3) Ahlk Hikmet (Hulk Hikmet) ise, nefsin arndrlmas iin bilinmesi gereken
erdemleri ierir.
40
Nefsin bir bilici (el kuvvetl alime) ve bir de yapc (el kuvvetl
amile) gc olduundan hareketle, nefsin hem bilen ve hem de yapan glerine akl
adn veren bn Sin, bu iki gcn birlikteliine de hikmet adn vermektedir.
41

slm Filozoflarnn eserlerinde geen Menzili Hikmet, ya da Tedbiri Menzil
gibi ifadelerde yer alan menzil kelimesi Knalzadenin ifadesiyle, ta ve aala bina
olmu haneler deildir. Belki anne, baba, ocuklar, hizmeti ve rzktan oluan be
esas bir arada bulunduran mahal ve mevadr.
42

Gazlnin (.1111) ifadesiyle, hikmet, hak ile btl, doru ile yanl, iyi ile
kty ayrma imkn verir.
43
Demek ki, iyiyi iyi, kty de kt olarak bize
tantacak yol bilgelikten gemektedir.
O halde, kii, eyay deerlendirirken, iyi ve kt hakknda
deerlendirmelerde bulunurken aceleci davranmayacak ve olaylarn gerek yzn
akln snrlarnda deerlendirecektir.
Ktle kar tahamml, dayanma gc de, hikmet bilgisinden
kaynaklanr. Her eyin gerek ieriini, boyutunu bilen kimse, karlam olduu
zorluklara yenilmez. Sebep ve sonular hakkndaki kapsayc bilgi, dert ve gamlarn
zntlerin greceli olduunu gsterir.

40
bn Sin, Uyunul Hikme, 1-3.,Saruhan,a.g.e.s.ayrca erdemler konusunda bkz. Saruhan, Mfit
Selim Ahlak Felsefemizde yi ve Ktnn Sebepleri slami Aratrmalar Dergisi . Cilt 15,Say 4,
543-558, Ankara, (2002).
41
bn Sin, a.g.e., s. 1-3; Saruhan,a.g.e.,s.118.
42
Knalzade, Ali elebi, a.g.e. II,3.
43
Gazzal, hyau Ulumid Din, ( Kahire 1962) .III, s. 547.
31
Filozof Kindi, hikmet bak asyla problemlere nasl yaklalmas
gerektiinin en gzel rneini, insan mutluluunun nndeki engelleri ortadan
kaldrmay gaye edinerek, znty Gidermenin Yntemleri
44
adl eserinde verir.
Ona gre, znt, sevilenlerin kayb ve arzularn gereklememesinden
doan psikolojik bir rahatszlk durumudur. zntlerden kurtulmak iin ruhu tedavi
edip onun aclarn dindirmek gerekir. Bu husus, bedenin tedavisinden daha stn bir
konuma sahiptir. nk ruh bedenden daha stndr. Bizi biz yapan bedenimiz
deil, ruhumuzdur. Cisimden ibaret olan beden, cisim olan her eyle ortak iken, bize
ve her eye canllk zelliini veren ruh, bizim ahsiyetimizi oluturur. Ruhu
korumann en temel sebebi onun bu adan stn oluunda yatmaktadr.
45

nsan, hastalk, sakatlk, yoksulluk sebebiyle zntye kaplabilmektedir.
Hastalklara dayanamamak, intihara kalkmak, sakatla ve bedensel yetersizliklere
isyan etmek her insannn bavurabilecei durumlardr. Bilge bak asna sahip
olmayan biri, tm olumsuzluklar karsnda abuk ypranabilmekte ve hayattan
kopabilmektedir. Kindi, bu adan u ilkeleri ortaya koyar.
zntnn ne olduunu dnmeli, onu blmlerine ayrmalyz. znt ya
bizden ya da bizim dmzdaki sebeplerden kaynaklanabilir. zntnn kayna biz
isek, zntye sebep olan eyi yapmamalyz. znt bizim dmzdaki sebepten
geliyorsa, onu nlemek yararmza olabilecei gibi olmayabilir de. Yararmza ise,
onu nleyip zlmemeliyiz. Yararmza deilse, zc olay meydana gelmeden nce
zlmemeliyiz. nk biri onu engelleyebilir. Belki gerekletiinde znt
vereceinden korktuumuz ey bizi etkilemeyecektir.
znty yenmenin bir dier aresi, gemite, kurtulduumuz, kendi
zntlerimizi ve bakalarnn yaayp kurtulduunu grdmz, zntleri
hatrlamaktr.
Hatrlayalm ki, elde edemediimiz veya kaybettiimiz her eyi baka birok
kimse elde edememi veya kaybetmitir.

44
Saruhan, a.g.e. s.118; Kindi, Risale fil-hile li defil-ahzan (nr. Abdurrahman Bedevi, Resail
felsefiye ) (Bingazi,1973),s.6-32; Risaleyi Mahmut Kaya Trkeye kazandrmtr. slam
Filozoflarndan Felsefe Metinleri, (stanbul,2003),s.51- 69.
45
Kindi, Risale fil-hile li defil-ahzan s,8.
32
Bamza hibir sorun gelmesini istememek, var olmamay istemektir.
Bamza gelen felaketler, doann kuraldr. Doa, olu ve bozulula iler. Bozulu
olmazsa olu da olmaz.
46

slm dncesinde yer etmi olan her eyin bir hikmeti vardr sz, her
eyin bir sebebi vardrla zdetir. nsan, slm dncesinin ana kayna olan
Kuran asndan, hep bir hikmet aray iinde olmaldr.
nsann aklyla iyi ve kty seebilme zelliine sahip olmas, bir adan da
onun iyiyi isteme, kty istememe ynn gzler nne serer. Bilgi, olduu yerde,
seme, seme imknnn olduu yerde de, haliyle isteme durumu sz konusu
olacaktr. Bilgi, istemeye yol at gibi, isteme de uygulamay, eyleme dnmeyi
salamaktadr.
slm felsefesinde ele alnd ekliyle, Yeni Efltunculuun Frb ve
hvns-Sfnn izdii zere, mutluluk, ruhun bedenden kurtulmas ve akla
ynelmesi onunla balant kurmas ve onunla birlemesinden mteekkildir. En
yksek varlk, btn varlklarn ve erdemlerin kayna Allahtr. Nefsin varln
idame ettirmesinin sebebi ise akldr. Allah, akla, kemliyetini ve erdemleri
yklemitir. Nefis, olgunluk ve erdemleri akldan alr. Sonra nefse baml olan
madde gelir. Nefs gerek kemal ve gerekse erdemler konusunda akl ile madde
arasnda vastadr. Sadet, slm ahlk felsefesinde ve onun geliip ekillendii
ahlk edebiyatta, ziydeleen, artp gelien bir bilgi ve ahlk tekml sonucu
ulalabilen en yksek gaye olarak grlmekte, Allaha yakn olma, onda erime ve
erdeme dayal bir hayat vastasyla Allah bilmek eklinde telakki edilmektedir.
47


b) Aile Ahlknda Adlet Erdemi
Adlet; davran ve hkmde doru olmay, hakka gre hkm vermeyi eit
ve dil olmay, dzen ve dzende olmay ieren bir kavramdr.
48
Akl kuvveti ile
ehvet ve gazabn kontrol altna alnmas ve disipline edilmesi ile ortaya kan adlet
erdeminden, insann, bilgiden davrana, nazar olandan amel olana, kuvveden fiile
geiinde, uyum, denge ve shhat erevesi iinde olmas olarak anlalmtr.

46
A.g.e. s.51-59
47
Encyclopedia of Islam Saade maddesi, 8. cilt, s.657.
48
Saruhan, a.g.e., s.118; bn Manzur, a.g.e., c. III, 457-58; El-Crcan, Kitabt Tarifat, s. 153.
33
bn Miskeveyhin ifadesiyle, adlet, tpk tevhide benzer. Tevhid, nasl ki
varlkta birlik ve yetkinlii ve taml gsterirse te tarafta; oklukta, bakalk,
kargaa ve istikrarszl, eksiklii gsterir. Adlet, bir istikrar ve kemal durumunu
gsterir
49
.
Adletin yerini bulabilmesi iin insann gzetmesi gereken en temel
artlardan biri doruluktur. nyargl olmamaktr. Kuran, zannn, nyargnn
gereklik konusunda bir ey ifade edemeyeceini belirterek,
50
insann bilmeden bir
hkmde bulunmamasn,
51
sorup renmesini
52
istemektedir. nsan, bilgiye uyarsa,
geree ular. Adlet, ancak bu halde gerekleir. nsan dilne bir bak asyla,
yanl atflardan kanr. Sebepleri yerli yerince deerlendirir. Sebepleri kartrarak
zulmetmez. Adlet izgisinde kalr.
Yanl yarg ve deerlendirmelere insan dmekten koruyan hikmet ve adlet
erdemleri, ancak zerlerinde dnld ve eylemlere yanstld lde rnlerini
verir.
Din bilginin ortaya koyduu gibi; en byk hkim, hikmet sahibi ve adlet
sahibi Tanrdr. Byle olunca, eylemlerimizin sebeplerini cebr (zorunlu) bir izgiye
oturtmak onun adletini gz ard etmek olur. nsan, hem Allahn adleti ve hem de
bu adletten kendisine yansyan kadaryla, kendi adlet aray ve anlay
erevesinde, Allahn hikmet perdesini akl ve gnlle gzlemleyip, aratrabilir ve
ardndan da sebep ve sonular, yerli yerine brakr. Yeter ki, bilgiden ayrlmasn,
zanna ve acelecilie dmesin. Bu adan bakldnda, slm ahlk felsefesinin en
temel ilkelerinden olan adalet, insann tm dnsel srelerinde nem tayan bir
nitelik oluturmaktadr.

c) Aile Ahlknda ffet Erdemi
ffet, yargda, dnce retmede, olaylar sebep sonu ilikisi iinde
deerlendirmemizde bizlere yardmc olan bir erdemdir. Kind, iffeti, beden ve ruhun
korunmas, gelitirilmesi ve onlarn tabiatlarna uygun olarak kalmalar iin, gerekeni

49
bn Miskeveyh, Tehzibl Ahlk ve Tathirl Arak, (Beyrut 1398). s. 118.
50
Yunus, 10/36; Hucurat, 49/12; Necm, 53/28.
51
Enam, 6/119144; Hac, 22/8; Lokman, 31/20.
52
Enbiya, 21.
34
yapmak ve ortadan kaldrlmas gerekeni kaldrmak ve gereksiz olanlara da ilgisiz
kalma erdemi olarak tanmlar.
53

Ahlk adan iffet, d dnyada, iyinin ve hedeflenen arzulanan isteklerin
kullanlmasnda arya, ifrata kamamay, ll olmay gsterir. nsan doasnda
bulunan akl, ehvet ve fke kuvvetlerinden, ehvet kuvvetinin itidali, yani en ll
grnm olan iffetin, eksiklii, ifrat (ereh, baya haslara dknlk) arl,
tefriti ise humudtur (haz duyarszl). nsann tad behim nefs, dier bir ifadeyle
ehev g, bilgisizlie, ihtiraslara, boyun emesiyle ifrat ve tefrite kaar. nsan,
eksiklik ve arlklarn akll nefsin bilgi seiciliine ve ayrcalna gre
dzenlerse, iffet erdemi ile tanr.
54

Neslin korunmas klasik slam kaynaklarmzda be temel zorunluluktan
biridir. Bu bir adan insan neslinin ve onurunun korunmasna ynelik bir
belirlemedir.
Kuran da, insana ve tabiata zarar veren giriimler ylece ifade edilir:
..yeryznde ortal fesada vermek, ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak iin
alr. Allah bozgunculuu sevmez.
55
Bu ayetin ne kard en temel vurgu,
evrenin bata insan olmak zere tm canl trlerinin korunmasdr.
slm asndan neslin korunmas iki anlamda anlalabilir. ncelikle btn
canllarn ekolojik ve biyolojik dengeler asndan nesillerinin koruyup gzetilmesi
anlalmaktadr. kinci olarak da insan neslinin hem biyolojik devamllnn yan
sra insan neslinin ahlki, dini, hukuki alardan karakterini gvence altna almaktr.
Canllar ve insan tm boyutlaryla korumak bizlere verilen en nemli
sorumluluklardandr.
slm Ahlk Felsefesi asndan bakldnda neslin korunmas gelecek
kuaklarn bedensel ve ruhsal adan gvence altna alnmasdr. Bu adan insan
zihni ve yaam tarz ona zarar verebilecek her trl olumsuz tutum ve davranlara
kar koruma altna alnmaldr. Bu adan felsefe ve bilimle uraan herkesin en
temel kaygs, grevi, sorumluluu insan ve canl trleri korumak olmaldr. nsana
ve canllara zarar verecek bir nokta bilimin snrlarn belirlemektedir.

53
Eb Ridde, a.g.e. s. 276-278.
54
bn Miskeveyh, a.g.e., s. 38-39; bn Sina, Ahlk, Mecmuatur-Resail inde, (Kahire 1328.)s. 191-
196.
55
Bakara, 205.
35
Hikmet ve adlet birer erdem olarak hem birey ve hem de byk apta bir
insan olan toplum iin dnlebilirse, ayn ekilde iffet erdemi de hem fert ve hem
de toplum iin dnlebilir. Her trl isteklere, ehev arzulara ve onlarn insan,
bilgisizlie ve bundan doacak yanl ve saptrc eylemlere srklemesine kar bir
sabr ve gayret halidir. Musibetlere kar gsterilen sabr, iffet olarak bilinir. nk
musibetlerin gerek yzn ve boyutunu bilmemek, insan iffetin kucandan
bayalklara drebilir.
56

nsann ehvet kuvvetinin dengelenmesi ve kontrol altna tutulmas iin,
hikmet bilgisine ve onu dengeleyecek adlet erdemine ihtiya vardr. Hikmet ve
adlet, birey iin iffeti dourur. ffet sayesinde birey, evrendeki sebep ve sonu
ilikilerini yerli yerine oturtur. Karlat iyi ve kt durumlar, hikmetli bir bak
asyla, iffetli bir tarzda adlet dengesinde tutar. ffetin kontrolnde olan kii her
eye gerektii kadar, arya kamadan bir tepki duyar. Her eyin gerek yzn
bildiinden olumsuz koullarda taknla ynelmez.
Akln ilevselliine en byk zarar, alkol ve dier zararl bamllklar ortaya
karmaktadr. Akln insan davranlar zerindeki belirleyici ve kontrol edici zellii
ak bir ekilde bilinmektedir. Akln kontrolnden kan bir birey, her eyden nce
iradenin gcn darda brakmakta kendisini insan ve zgr klan temel hak ve
zgrlklerden yoksun olmaya balamaktadr.
Kindiye gre, bir kimse, isteyerek kendi eliyle, organlarn en deersizine
zarar verecek olsa, o kii akldan yoksun biri olarak knanr. Organlarn en deerlisi
olan beyne zarar verenlere ne demelidir? Beyin duyu organlarnn kaynadr. Duyu,
beyinden yaylr. Alkol kullananlar, beyinlerine zarar verenlerdir. Beden, alkole
alt zaman beyin hastalanr ve ar zayflar; iradeye dayal fiiller ortaya
koymaktan uzaklar. Kindi,hayatnn telefine yol aacak bu gc kim ortadan
kaldrr? lgin olan, uzun yaama arzusunda olanlarn byle davranmasdr. Onlarn
iradeleri hayatlarnn ksalmasna yol ayorsa adeta istemedikleri eyi istiyorlar
durumuna derler deerlendirmesinde bulunurken bir filozofa yakr zihin
aklyla zararl alkanlklara kar kn filozof tavr ve rneini sergiler.
57


56
Ahmet Rfat, Tasviri Ahlk, s. 179; bn Sina, Risale fil Ahd, 144.
57
Kaya, Felsefi Risaleler,(Kindinin Hikemiyat) s.303313., Bkz: Saruhan Mfit Selim, slm Meai
Felsefesinde Filozof, Ankara, III. Bask, 2010.
36
d) Aile Ahlknda Cesaret Erdemi
Cesaret erdemi de fke kuvvetinin dengeli bir dzeye ekilmesi ile ortaya
kar. fke kuvveti, insann eyleme dnecek davranlarnn dengelenmesiyle
ll hareketlerin ortaya kmas eklinde cesaret olarak grnm kazanr.
Cesaretin eksiklii, tehavr, arl ise korkaklktr. Cesaret, kimi zaman ahlk
edebiyatnda, Kindde olduu zere Necdet olarak adlandrlr.
58
Bu kavram,
lm dahi gze alarak, yaplmas gerekeni yapmak ve ortadan kaldrlmas gerekeni
nlemek anlamn tar. ecaat, bir cesaret hali olarak, bir bilgi yetkinliinin
tezahr olarak grlmektedir. Ancak eyay ve gerek ieriini bilen ve tanyan biri,
korkuyu yener.
Hikmet, adlet ve iffet gibi erdemlerin yannda, cesaret, tm bu dengelerin ve
belirgin vasflarn hakk bilip tanmann ve Onu ikame ve idame ettirmenin ls
ve kuvveti olarak grlmektedir. nsan bilmedii, tanmad eyden korkar ve
ekinir. Cesaret, korku duygularnn dengelendii ve yerine akln oturtulup, hislerin
dengelendii bir erdem olarak grlmektedir
59
.
Cesaret erdemi birey iin bu dnyada, en byk korku olarak grnen lm
kabulleni asndan nem tamaktadr. nk lm hakknda kimsenin deneysel bir
bilgisi sz konusu deildir. nsanlarn korkularnn temellerinde bilgisizlik yer alr.
Bilginin olmad yerde, insan sebep ve sonu ilikisini kuramayarak kuruntulara,
korkulara kaplr.
Bu drt erdemin nda belirtebiliriz ki, bu erdemler aile ahlak iin temel
dayanaklar oluturmaktadr.
Aile Trkelemi Arapa kkenli bir kelimedir. Arapada aile yerine usre
kelimesi kullanlr. El esru ba, btnlk, salamlk, dayanma, esir alma byleyen
anlamlarna gelir. Aile en gl toplumsal ba ve byleyici bir yapdr.
Aile kelimesi ise Trkelemesine ramen Arapa kelime yapsnda, snak,
ihtiya, itimat ve gven, glgelenmek, yamura kar koruyan emsiye anlamlarn
barndrmaktadr.

58
Eb Ridde, a.g.e., 276; bn Sina, Risle fil Ahd, Tisu Resail-i fil Hikme vet Tabiyyat, Matbaat
Hindiye, (Msr trs) s 145.
59
Aristotle, Ethics, Book III, 6-12 B: ve IV. B. Tm.

37
Gzel Trkemizde kullandmz yuva kelimesi, barnlan, bynen ve
renilen gelime ortam anlamlarna gelmektedir.
Bu kavramlar, aile ahlakn tespit etmemizde belirleyici olabilecek ilkeleri,
ynlendirmeleri iermektedirler. slm dncesi erevesinde bu erdemler, insan
olgun bir insan izgisine eker. Olaylar evrensel, ok ynl bir bak asyla
deerlendirme imknn salarlar. Bu erdemler, ailenin kurulmas ve
gelitirilmesinde karlalan sorun ve gelimeleri, bilgece, llce, adilce ve cesur
bir tutum ile deerlendirme ve gsleme ortamn salamaktadrlar. Aile toplumun
en kk ve en nemli parasdr. Aile sadece kar cinse duyulan fiziki bir ilgi
sonucu ortaya kan bir kurum deildir. Yalnzca maddi beklentiler ve maddi
ihtiyalar zerine kurulmaz. nsan soyunun devamn salamakla birlikte gerek
erkek, gerek kadn ve gerekse ocuklarn karlkl olarak ruhen ve bedenen
yardmlatklar bir birlikteliktir. Erkek, kadn ve ocuklarn dosta yaadklar kutsal
bir kurumdur.
Toplum, ailelerden ve aileyi meydana getiren bireylerden oluur. Bu nedenle
ailenin toplumu, toplumun da aileyi etkilemesi sz konusudur. nk aile toplumun
sosyal yaayndan ve deerlerinden etkilenir. Aile insanln en temel, en eski ve en
vazgeilmez kurumudur. nk insan yaradl gerei yalnz bana yaamaya deil
de bir aile iinde olmaya eilimlidir. Hz. Ademin kendi cinsinden bir arkadaa, bir
ee ihtiya duymas yaradlndan gelen duygu ve dncelerini paylama arzusuyla
yakndan ilgili olsa gerektir. Ayn zamanda aile insann yaradlnda bulunan
koruma ve korunma duygularnn da tatminini salar. Erkek, eini ve ocuklarn
koruyup, her trl tehlikeden muhafaza etmeye almaktan holanr. Kadn ise
hayatn her trl zorluklar karsnda dayanabilecei gvenilir bir omuza, sevgi ve
efkatiyle kucaklayaca e ve ocuklara sahip olmak ister. Aile insanlar yalnzln
ypratc etkisinden korur. nsan aile iinde ei ve ocuklar iin fedakrlk etmeyi
renerek olgunlar. Bencilliinden uzaklaarak, sahip olduu maddi ve manevi
imknlar ei ve ocuklaryla paylar. Allah iin cmertlik etmeye alr. Ayn
zamanda aile gvenlik ve ballk salar. nk akraba ilikilerinin domasna ve
gelimesine neden olur. Bylece insanlar aras ilikilerin daha yakn ve daha scak
olmasnda rol oynar. nsanlarn iyi ve kt gnlerinde, mutlu ve acl anlarnda,
birbirlerine destek olmalarna imkn salar. Bylece hayatn her trl zorluklar ve
38
aclar karsnda insan yapayalnz kalmaz. Yaknlarnn ve sevdiklerinin ilgi, sevgi
ve destekleri ile daha kolay ayakta kalabilir.
60

Ahlaklar, aileyi ahlaki bir kurum olarak nitelendirdikten sonra ailede temel
ilkenin dzen, yarar ve duygu birlii olmasnn gerektiine iaret ederler. nsanln
btn bu anlamda bir ailedir. slam ahlklar, Kurani ve dini bilgiler nda aile
kurumunun domasnn etkenleri iinde kadn ve ocuklarn haklarnn korunmas ile
insan doasnn iinde bulunan sosyal bir eilim, doal bir ihtiya ve karlkl sevgi
olarak grrler.
61

nsan, aktif bir varlktr. Srekli bir atlm, hareket ve yeni eyler ortaya
koymann abas iindedir. Bu ynnn mahedesi sonucu, insann bilimle,
edebiyatla, sanatla, felsefeyle, teknikle, siyasetle urat grlr. nsan tm
alanlardaki almasyla bir gayeye ve bir noktaya ulaabilmenin abas iindedir.
Bir yanda insann sona ermeyen, son bulmayan sonsuz abas, istekleri,
arzusu, emelleri, te yanda lmle snrlanm bir beden. Bu noktada insan, bir eye
ve bir yerlere dayanmak ihtiyac gsterir. te ancak, sosyal birlik ve yaplanma,
insann snrsz isteklerinin gereklemesinin gvencesi olabilir. Att her temelin
bittiini grmeyebilir. Ama onun bitecei dncesiyle hareket eder. Aile ve devlet
sayesinde, insann tm arzu ve abalarnn gereklemesi salanabilir. nsan, ksa
mrl, gelip geici, tek bana olarak bu yapp etmeleri gerekletiremez. Fakat
insan, onlar eitli sosyal birlik ve devletlerde grn alanna kan Canl-Ruhlu bir
lmszle sahip olan bir tr olarak gerekletirebilir.
62
nsann bu varlk yaps,
hem iyinin, hem ktnn ve hem de haklnn kart cephelerini iinde tar. nsan bu
yzden devleti kurmutur. Baarlann bir dzen ierisinde geliip srmesini
salayabilmitir.
63
Bu grler daha belirgin bir tarzda Frbde yle dile
gelmektedir:
Her insan, yaamak ve stn mkemmeliyetlere ulamak iin, yaratlta
birok eylere muhta olup, bunlarn hepsini tek bana salayamaz. Her insan,
bunun iin ok kimselerin bir araya gelmesine muhtatr. Her fert, bu ihtiyalardan

60
Bu konuda geni deerlendirmeler iin bkz: Aydn, Mehmet Akif, Aile Trkiye Diyanet Vakf
slam Ansiklopedisi, c.2,s. 196 stanbul, 1989.
61
Erdem, Hsameddin, Ahlak Felsefesi, II. Bask, Konya, 2003, 136.
62
Mengolu, a.g.e. s. 184.
63
a.g.e. s. 14-15.
39
ancak zerine deni yapar. Btn insanlarn birbirleri karsndaki durumlar da,
ancak muhtelif insanlarn, yardmlama maksadyla bir araya gelmesiyle elde
edilebilir.
64
Toplumsallama isteimizin temelinde, lmn bizi bir gn alp
gtrecei kaygs yatar.
Frb, btn insanlarn yardmlaarak meydana getirdii bir dnyann mutlu
olacan belirtir.
65
Mutluluun temelinde, sosyalleme ve paylama yer almaktadr.
Devlet de en yksek iyinin ve kemlin gerekleebilecei bir kurumdur. bn Sina bu
ihtiya teorisini daha da gelitirir. Bu teoriyi Peygamberliin ispat iin temel
dayanak noktalarndan biri klmaya alr.
bn Sinann u ifadeleri sosyal temellere dayal ispatlama abalarnn bir
rneidir;
nsann yalnz bana yaamas mmkn deildir. nsann varln
srdrmesi, insan trnn devam iin toplumsal hayat zorunludur.()Toplum
halinde yaamaya baladklarnda birbirleriyle ilikilere girerler. likileri
dzenleyecek ve adil bir biimde yrmelerini salayacak bir kanuna ve adil bir
ynetime ihtiya vardr. Bunlarda kendi paylarna bir kanun koyucu ve adil ynetici
gerektirirler. nsan trnn devam ve insani varln tam olarak gereklemesi iin
adil ynetimin ve insanlarn bu adil ynetimin kanunlarna uymasn mecbur edecek
bir kiinin olmas zorunludur. nsan iin gzn, gz iin ukurun, kirpiklerin kalarn
varln gryoruz. nsan trnn devam iin kendilerine, zorunlu bir ihtiya
olmad halde gz, gz iin gz ukuru, kirpikler ve kalar mevcuttur. Bunun gibi,
insani varlk dzeninde, insan iin bu menfaatleri dnen, gzeten tanrsal bir
inayetin varl aktr.()Buna bal olarak, Tanrsal inayetin, bu ihtiyac yerine
getirmek zere baz kimseleri grevlendirmemesi dnlemez. Bu kimseler
peygamberler olup, adil ynetim ve kanunlar, onlarn Tanrdan getirmi olduklar
vahiylerdir. nsan iin toplum, toplum iin adalet ve kanun bunlar iin ise
peygamberlik zorunludur.
66


64
Frb, el-Medinetl-Fadla, ev. Nafz Danman, stanbul 1990, s. 79. Ayrca geni
deerlendirmeler iin bkz. Rosenthal, Erwin I. Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. A. aksu,
z Yaynclk, stanbul 1990, s. 194.
65
Frb, a.g.e., s. 80.
66
bn Sina, en Necat, s.500; Arslan Ahmet bn Sina ve Spinozada Felsefe ve Din likileri,
Uluslararas bn Sina Sempozyumu, Ankara 1984, Babakanlk Basmevi, s.377.
40
Tm bu ifadelerden anlalyor ki, devlet kurmak, insan olmann bir
zelliidir. Felsef Antropoloji, insann varlk artlarn incelerken, devleti bir varlk
art olarak gryor. Gerekten de devlet, medeniyetin gelimesine en ok yardm
etmi olan bir kurulutur.
Medeniyet ancak, insanlar aras gven ve barn saland disiplinli ve
hukukun stnlne dayanan ortamlarda doup geliebilmitir.
67
nsan eitli
organlardan meydana geldii gibi, devlet de kendisine hayat imkn veren eitli
organlardan meydana gelmi, canl bir varl ifade etmektedir. Platon, devlet byk
apta bir insandr, derken bu gerei belirtmekteydi. Frb, insan ve devlet arasnda
benzetmelere bavurur.
Toplumu bedene, salkl toplumu salkl bedene, yneticiyi kalbe
benzetir.
68

O halde, insann kaderi olan doup, bymek, gelimek ve lmek, devletler
iin de geerlidir. Yalnz u var ki, devlet, tarih boyunca her ne ad ad altnda olursa
olsun, o toplumun mterek arzularnn gerekletii, insandan ok daha uzun
mrl olan lmszl zorlayan bir kurumdur.
Devleti aklamak iin fiziktesi ve gereki yaklamlar da yer
almaktadr.
69

bn Halduna gre, insann devlet kurmas, onun insan olmasn gsterir.
eref ve ululuk, insann devlet kurmas ve hkimiyeti temin etmesi iin bir temel
tekil eder.
70
bn Haldunun devleti, kurulu, gelime ve k eklinde evreler
halinde deerlendirilii, byk apta bir insan olan devletin de lme, dalmaya tbi
olduunu gstermektedir.
nsanlar daima, hayr saydklar eyleri elde etmeye alrken, byk apta
bir insan olan devlet de en yksek hayra ulamaya alr. nsanlar devleti, yalnz
yaamak gayesiyle deil, lmn deimez hakikati karsnda mesut yaamak iin
kurmulardr.
Devlet bir milletin bir toprak paras zerinde politik bir rgtlenme sonucu
ortaya kan kiiliidir. Millet, vatan, egemenlik, politik rgtlenme devleti oluturan

67
Arslan, Mahmut, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyas Yap, Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul 1984, s. 9.
68
A.g.e.
69
Okandan, Recai, Devletin Menei, stanbul 1945, s. 38.
70
bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, Ankara 1989. , s. 383-384.
41
unsurlardr. Bir lkye ve gaye birliine inanan insanlar bir araya gelerek devleti
olutururlar
71
.






























71
Rosenthal, a.g.e. s. 11, 12, 14, 100, 117, 323, 332.
42
III. BLM:
NASRUDDN TSDE ALE AHLKI

1)ARSTONUN SLM FLOZOFLARINA ALE AHLKI
KONUSUNDA ETKLER

nsan hayat bir hareket hayatdr. Canl olmak hareketle zdetir.
Eylemlerimiz baz dnrlerce eitli temel snflandrmalara tbi tutulmutur. Drt
temel grupta mtalaa edilebilecek bu faaliyetleri ylece sralayabiliriz:
1. nsann bir gayeye, hedefe ynelik gerekletirdii faaliyetler, mesela teknik
projelerin, kararlarn gerekletirilmesi.
2. Gnlk hayatn eylemleri, doal gereksinimlerimiz ile ilgili faaliyetler, beslenme,
barnma, hayatta kalma mcadelesi.
3. nsann sistemleen, mekanikleen hareketleri, fabrikadaki bir i, teknik bir aleti
kullanma faaliyeti.
72


Aristotelese gre hayat, hareketle zdetir. Hareket iin gerekli olan ey,
hareket ettiren ve hareket eden, ekil (form) ve maddedir. Canllarda form, ruh,
madde ise bedendir. Ruh ancak bedenle, beden de ruhla bulunabilir. Organik lemle
organik olmayan lemi ayrt eden ruh, btn hayat olaylarn idare eder. Ancak
Aristotelesde ruh psikolojik anlamda olup o, ayn zamanda bedene ekil veren suret
ve bedenin amacdr. Beden ise ruhun letidir. nk ruh organik bedenin hayat
prensibidir.
73

Aristotelese gre ruhun, zellii vardr. Bunlar beslenme ve reme ve
zelliine sahip bitkisel ruh, beslenme ve remeye ilave olarak hissetme zelliine
sahip hayvan ruh ve beslenme, reme ve hissetme zellikleriyle birlikte dnme ve
hareketlerin bir amaca doru dzenlenmesini salayan insan ruhtur. Ruhun bu
aamas aadan yukarya doru bir ykselme gsteren canl varlk dereceleridir.

72
Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi, Yaymlayan: Hollanda Trk Akademisyenler Vakf, Hollanda
1993, Ankara 1996; Ayrca bkz. Kuuradi, onna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, 1996, s. 81.
73
ztrk Hseyin, Knalzade Ali elebide Aile Ahlak, II. Bask, Ankara, 1991,s.22 Aristoteles,
Politika , (I-III) ev. N.Berkes, stanbul, 1994, s.81-82; Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. Vehbi
Eralp, III. st.1964 s.71.
43
Her st bir alta, dolaysyla insan kinata hkmeder. Nebat ve hayvan ruhlar bedene
bal olup bedenle doarlar ve bedenle lrler. Fakat insan aklnn madde ile ilikisi
yoktur. Ruh, canl bir eyin aktalitesi deildir. Akl ilhidir, insana dardan gelir
ve bedenin lmnden sonrada vardr.
74

Aristoteles dncesinde, insanda arzu hem ehvet, hem akl vastasyla
doar. Arzunn kaynanda ehvet olduunda itiha, akl vastasyla doduunda
irade olur. tiha ile irade arasnda da ihtiyar (seme), yani kendi kendine karar
verme gc yer alr. htiyar gerektir. Bunu byle olduunu ahlk ykmllk bize
gstermektedir. htiyarn z de semekten ibaret olan kendiliindenliktir. Fakat
seme iinde gerekten hr olan sadece olgun insandr. Hayvanlarda ocuklarda
bundan sz edilemez.
75

Aristoteles, ailenin kaynan aklarken temel vurgular; ihtiya, insan
soyunun devam i blm ve paylamdr. Buna gre, ailenin kaynanda ihtiya
vardr. nsan soyunu srdrmek ve ocuklarn ihtiyalarn karlamak iin, kadn ve
erkein bir araya gelmesinden aile domutur. Devlet aileler birliinden olumutur.
Bu bakmdan devleti meydana getiren unsurlar tanmak iin ie nce aileden
balamak gerekmektedir. Aileyi oluturan eler, kle ve hrlerdir. Ailenin ilk ve en
kk eleri ise efendi ile kle, koca ile kar, baba ile ocuklardr. Ailenin bu
unsurunun dnda kazanma sanat denilen drdnc bir unsur daha vardr. Mlk,
ailenin bir paras olduundan onu elde etmek de aile idaresi sanatnn iidir. Canl
bir mlk olan kle ise, mlkiyetin bir parasdr. Ev idaresinden ama hudutsuz para
kazanmak deildir. Bazlar para oaltmay ev idaresi sanatnn amac sanmlardr.
nsanlardaki bu eilimin kayna, iyi yaamak yerine sadece yaamak peinde
komalardr. Aristotelese gre; ev idaresinin doal bir esi olan, snrl geim
salama amac gden kazan ekli esas almaktadr. Bu zorunlu ve erefli (kuru)
parann para elde etmesi demek olan faizcilik ise gayri merudur. Bu bakmdan ev
idaresinin amac eya biriktirmek deil, insandr. Zenginlik dediimiz mlk
stnl deil, insanlktr. Baba, kadn ve ocuklarn efendisidir. Aristonun
ifadesiyle, doa, erkei ynetmekte diiden daha yatkn yaratmtr. Ev idaresi
sanatnn amac idare edilenlerin veya hem idare edilenlerin hem de idare eden

74
Cavit Sunar, bn Miskeveyh ve Yunanda ve slamda Ahlak Grleri, AFY, 1981, s. 42;
Gkberk Macit, Felsefe Tarihi, Ankara, II, 1967 s.107, Weber, a.g.e., s. 171.
75
ztrk.a.g.e.s.25,: Aristoteles, Etik, III, 15.
44
efendinin iyiliinin gzetilmesidir. Mutluluk ise; bir koula bal olmakszn mutlak
olarak erdemin gereklemesi ve tam uygulamas olmaktadr. Devlette erdem ve
iyilik bir raslant ii deil, bilgi ve idare sonucudur. nsanlar iyi ve faziletli yapan
ey var. Doa, alkanlk ve akl. nsanlar baz eyleri alkanlkla, baz eyleri de
renmeyle yapar. nsanlarn zorunlu ve yararl olan yapmalar gereklidr. Fakat
gerekli olan iler daha da iyidir. Aristo her yataki ocuklarn ve insanlarn bu
ilkeler dorultusunda yetitirilmeleri gerektiini syler. Sonra ocuk eitimi
konusuna deinir. Eitimin, akl eitimi ile mi, yoksa alkanlk eitimi ile mi
balayaca konusunda Aristoteles, alkanln akl tamamlamas gerektii
dncesindedir. nsann ruh ve bedenden olutuunu; ruhun da iki ksmnn
bulunduunu, bunlarn da akli olan ve akli olmayan ksmlar olduunu, bunlarn her
birisine ayr birer halin karlk bulunduunu, bunlarn da zek ve itiha olduunu
belirtmektedir. Bu yzden bedenin bakm ruhun bakmndan nce, daha sonra da
itihann eitimi gelmelidir. Bu akl eitimi iin, bedenin bakm da ruhun bakm
iindir. Aristotelesin temel gayesi, salkl, eitilmi ve erdemli bir nesil
yetitirmektir. Bunun iin ie doum ncesinden, hatta evlilikten balar. Ona gre
kanun koyucunun ilk ii mmkn olduu kadar ocuklarn bedenen ve ruhen salkl
yetitirilmesine almaktr. Evlenen iftler fizik ve sosyal konum bakmndan
birbirine denk olmaldr. Erken evlilikte ocuk, ufak ve clz olacandan ho
grlmez. Aristonun kurgulad sistemde, ideal evlenme ya kzlar iin 18,
erkekler iin 37dir. Bu yalarda kadn ve erkek olgunlama ana gelmilerdir.
Hamile kadnlar, kendilerine iyi bakmal, besleyici gdalar almal ve uygun sportif
hareketler yapmaldr. nk ocuk varln anadan alr. Aristo, gnmzdede ska
tartlan biyoetik tartmalara gndermelerde bulunuyor. Buna gre, bozuk yapl
olarak doan ocuklarn yaatlmamasna dair kanun olmaldr. Doum says daima
snrlandrlm olacana gre, ok ocuk douyor ve ocuklarn atlmas da halkn
duygularna uymuyorsa o takdirde ceninde duygu ve hareket balamadan nce ocuk
drmeye bavurulabilir. ok yal erkeklerin de ok gen erkekler gibi ocuklar
ruh ve bedence kusurlu olur. Erkek ve kadnn evlendikten sonra birbirine ihanet
etmesi ayptr. Eer bu hareket, ocuk yapma dneminde olmusa
cezalandrlmaldr. ocuklar iin en uygun gda stl yiyeceklerdir. Aristonun
dikkat ektii bir konuda, ocuklarn kkken yaptrlacak hareketler ok faydaldr.
45
ocuk soua altrlmaldr. ocukta ikinci devre be yana kadar devam eder. Bu
srede -bymesine engel olacandan- ocuktan i ve alma istenmemelidir.
Aristo, eitim felsefesi asndan dikkat ekici grler ortaya koymaktadr. Buna
gre, eitimciler, ocuklara anlatlacak hikye ve masallar gzden geirmelidir.
ocuklar, yedi yana gelinceye kadar evde yaayacaklarndan, bu srede onlarn
yannda kt sz ve davranlardan kanmaldr. Kt szler gibi haysz resim ve
hikyelerin kullanlmasna da msaade etmemelidir. Kanun koyucular ortak sofraya
oturma yana kadar ocuklarn hiciv ve komedi temsillerini dinlemesine izin
vermemelidirler. Bu yataki ocuklarn eitimi, onlar bu gibi temsillerin kt
etkilerinden koruyacak ekilde hazrlanmaldr.
76

Aristonun tesbitiyle insanlar, daima ilk rendikleri eylere alrlar. Bu
itibarla genler ktlk telkin eden her eyden uzak tutulmaldr. Be yandan sonra
iki yl, ileride renecei ilerle ilgilenmeye balamaldr. ocukta eitim, hayatn
iki devresine ayrlabilir. Bunlar yedi yandan ergenlik ana kadar ve ergenlik
andan 21 yana kadar olan devredir. Yedi yandan itibaren gerek eitim balar.
Ergenlik yandan sonra, savaa hazrlk ve cinsi eilimlere hkim olmak konularnda
eitilirler. Bu devrede eitim, kendi iinde zihni ve ahlki diye ikiye ayrlr. Beden,
zihinden nce ekillendii ve zihni eitim, beden eitimi zerine dayand iin
genler, nce jimnastik eitiminden geirilmelidir. Sonra gramer ve teorik,
matematik, felsefe ve politika retilmelidir.
77

Ahlki eitim ise; insanlarn birlikte yaamas ve devletin varln
srdrebilmesi bakmndan nemlidir. Aristotelese gre tabiat insana, gayri ahlki
davrand zaman bakalarnn zararna kullanabilecei zek ve dnce gibi gl
silahlar vermitir. nsan, eer ahlki bir eitim almazsa hayvanlar leminin en
tehlikeli varl olabilir. Ahlki eitim akla uygun olarak yapld zaman kolaylar
ve altrmalar yoluyla mkemmelleir.
78

Aristonun slm filozoflarnn ahlkla ilgili eserlerinde bir dier etkisi de
sevgi anlaynda gze arpmaktadr. Her eyi ile doru ortaya, dayanan ahlk
Aristotelese gre bireysel hayatta deil, ancak sosyal hayatta devletle gerekleir.
Her topluluk hayr iin kurulur. Btn topluluklar iine alan devlet de en yksek

76
ztrk, a.g.e. s. 27.28.29.
77
ztrk, a.g.e. s.27,28,29; Weber, a.g.e., s.96, Aristoteles, Politika, K:I, s.9, 204.
78
ztrk, a.g.e. s.27.28.29; Weber, a.g.e. s. 96, Aristoteles, Politika, K:I,s.9,204.
46
hayr ama edinmek zorundadr. nsan bir topluluk iinde yaar. nsanlarn topluluk
halinde yaamalar da temel etkene dayanr. Bunlar; zarardan korunmak, fayda
salamak ve bir takm lezzetlere kavumaktr. te btn bunlarn hepsinde sevgi
esastr. Bu bakmdan Aristotelese gre- toplumun esas dayanma ve sevgiye
dayanr. Dostluk veya sevginin zelliklerine gelince: Dostluk veya sevgi hayatn
btn hallerinde ve her yata zorunlu, doal, ayn zamanda sosyal bir olaydr. Sevgi
btn bir devleti birletiren badr. Sevgi asil bir eydir.
79

Aristo sevgi felsefesi iin temel oluturacak grler ortaya koymaktadr.
Dostluk veya sevgi bir eit holanmadr. Birbirine benzeyenlerin birbirini
arzulamasdr. Sevilen bir ey, iyi ve gzel, haz verici, ya da faydaldr. Faydal bir
eyden gaye ise hazza veya bir hayra arac olan eydir. Dostluk ve sevgiyi hayrdan
ayran ey de onun karlk grmesi ve her iki tarafa bilinmi olmasdr. eitli
dostluklardan sz edilebilir. Fakat bunlarn en nemlisi ve btn dostluklarn temeli
ana baba ile ocuklar arasndaki sevgi ve dostluktur. Ana ve baba, ocuklarna
kendilerinden birer para olduklar iin sevgi beslerler. ocuklar da ana babalarna
kendi varlklarnn sebebi olduklar iin sevgi duyarlar. Fakat ana babann
ocuklarna sevgisi ve ilgisi ocuklarn ana babalarna olan sevgilerinden ve
ilgilerinden ok daha kuvvetlidir. nk varla gelen bir ey, varla getirene
baldr ve onun tarafndan tasarruf edilebilir.
80
Aristonun bu grlerinin islm
ahlklarn ne denli etkiledii ortadadr. Benzer grleri daha sonra ibn Miskeveyh
bata olmak zere dier ahlklarn eserlerinde greceiz.
Akrabalar arasndaki sevgi unsuru, akrabalk derecesine gredir. Kar koca
arasndaki sevgiye gelince, bu doal bir sevgidir. Bu sevgi kuvvetini, faydadan ve
hazdan almakla beraber, ayn zamanda faziletten de alr. ocuklar, kar koca
arasndaki sevgi ve birlik badrlar. Soyaekim yoluyla, onlarn faziletlerine de
reziletlerine de sahiptirler. Bu bakmdan ocuu olmayan ev abuk yklr. Ksaca
dostluk ve sevgi, hayatn hem asl hem de asil kaynadr. nsanlk hatr iin,
insanlarn iyiliini istemek ve iyilikte bulunmak gibi ahlki bir ierik ve dolaysyla
insanda fazileti gerektirir. Bundan dolay da gerek dostluklar hayra ve fazilete
dayal dostluklardr. yi niyet dostluun temelidir. Dostluk ve sevgi, sevilmi
olmaktan ziyade sevmi olmakta kendini gsterir. Sevmek sevilmi olmaktan daha

79
ztrk, a.g.e. s.34.
80
a.g.e. s.34.
47
esasldr. Gerek dostluk pek azdr. Zira gerek dostluk; bilgili, faziletli ve hayrl
kiilerin dostluudur. Dostluk bir eit ortaklktr. Her eit ortakln da siyasal
ortakln birer paras olduu sylenebilir. u halde dostluk, ayn zamanda siyasal
bir erdemdir. Devletin en iyi ekilde ynetimi hususunda gerek idareci snfn ve
gerek idare edilen snfn ayn dnceler ve prensipler zerinde bir araya gelmeleri
de siyasal dostluun bir gstergesidir.
81


2) NASRUDDN TSNN AHLK FELSEFESNN KAYNAI OLARAK
BN MSKEVEYH

bn Miskeveyhin ahlk felsefesini ortaya koyduu eseri Tehzibul-
Ahlktr. Ahlk felsefesini psikoloji zerine kuran bn Miskeveyh, ahlk hepsi de
gzel ve ayn zamanda zorlanmadan yapabileceimiz eylemler olumasn salayan
psikolojik yetenek olarak tanmlamaktadr. nsan, eitim ve retimle ahlk
deimeye yatkn bir tabiatta yaratlmtr. Tan yere dmesi ve atein yukarya
ykselmesi doal olaylardr, bunlar tersine evrilemez. Oysa ahlk zelliklerin
ynlerini deitirmek mmkn olduuna gre bunlarn tabiatn deimez kurallaryla
ilgisi yoktur. Ona gre, insan cevherinin varl Allahn iradesine baldr. Onun
iyiletirilmesi insana braklmtr. bn Miskeveyh sisteminde Platonun da etkisiyle
nefsin zellii vardr. Bunlar akl, cesaret ve ehvettir. Bunlara bal olarak
hikmet, cesaret ve iffet erdemlerinin uyumundan drdnc bir erdem adalet ortaya
kar. bn Miskeveyhde adalet erdeminin farkl boyutu vardr. Bunlardan doal
adalet, evrendeki denge, uyum ve birlii ifade eder. Hukuksal adalet, evrensel ve
yerel hukukun ilkesidir. lh adalet ise metafizik sisteme hkmeden denge ve dzeni
nitelemektedir. bn Miskeveyh, Pltoncu erdem anlaynda deiiklik yaparak
iffet ile birlikte cmertliki, cesaret ile birlikte hilmi temel almtr. bn
Miskeveyh, erdemleri ztlaryla incelerken (Bilgisizlik, Bayalk, Korkaklk ve
Zulm) Stoac etkilerin altnda kalmakla birlikte, erdemleri ayrntlar ile incelerken
Platonun eksiklik ve arlk (ifrat-tefrit) anlayna orta yol asndan
bavurmaktadr. bn Miskeveyh her erdemin eksiklik ve arln tam ortas olduu
grn belirtmektedir. bn Miskeveyhin erdem ve eylem arasndaki ayrla da

81
ztrk, a.g.e. s. 34.35.36.
48
deinmitir. Bir insan iffetli olmaya yakan bir ii iffet erdeminden dolay deil de
herhangi bir kar gayesi gzettii iin veya gsteri, korku gibi gdlerle
davranabilir. Bu tr davranlar bu davran ortaya koyan kiiyi erdemli klmaz.
nsanda iki eit yetkinlik vardr: nsan, teorik yetkinlikle tam bilgiye, pratik
yetkinlikle de tam karaktere ular. nsan, insan klan akldr. bn Miskeveyh,
Aristoda mlhem olarak iyinin her eyin gayesi olduunu belirlerken; gaye iin
yararl olan eye de iyi denilebileceini, gaye gibi araclara da iyi denebileceini
syler. Mutluluk greceli bir iyilik olarak, iyiliin bir trdr ve onun ayr ve
bamsz bir z yoktur. bn Miskeveyh, mutluluk snflamas yaparken Aristonun
Nikomakhosa Ahlk ile Porphyriusun yorumlarndan yararlanmtr. Buna gre,
salk, zenginlik, eref, hret, baar ve doru dnme mutluluk kapsamndadr.
bn Miskeveyh, Tehzbul-Ahlkn beinci blmnde sevgi konusuna
deinir. Bu konuda balca alnts ve hareket noktas Nikomakhosa Ahlkn VIII.
kitab olan Dostluk konusudur. Sevginin insan hayat asndan nemine deinen bn
Miskeveyh kara, hazza, iyiye ve bunlarn ne birden bal olmak zere drt eit
sevgiden sz eder. Yallar menfaate, ocuklar hazza dayal dostlua dayanrlar. En
kalc dostluk iyiye dayaldr. Biri insann Tanrya, dieri de rencinin retmenine
kar olan sevgisinden sz edebiliriz. nsanlardan gerek anlamda Tanr sevgisine
ulaanlar azdr. retmen manev bir baba, eitici olarak gerek mutlulua ulamada
bir rehberdir. Dostluk kutsal ve yararl bir gereksinimdir. Dostlua zarar veren
kimse, altn ve gmte sahtekrlk yapan kimseden daha ktdr. Mutlu insan
dostlar kazanan kimsedir. Liderler ve sultanlar da dostlara muhtatr. Gerek dostlar
sultanlara halkn gereklerini daha iyi anlatrlar. bn Miskeveyh, dost seiminde
dikkat edilmesi gereken zelliklerle de Sokratesten alntlarda bulunur. Buna gre,
dost seilecek kimsenin ocukluunda akrabalarna nasl davrandna, madd
deerlere nem verip vermediklerine baklr. nsan kelimesinin kknde bulunan
nsiyet arkadalk ve dostluk anlamna dikkat ekerek insann toplum iindeki
yerine ve nemine dikkatleri eker. Ona gre ak, Aristoda olduu ekliyle kendini
sevmenin bir ifadesi olmayp, onun aksine kendini sevmenin snrlandrlmas ve
49
bakasn sevmektir. Adalet, korku ve kuvvetle ortaya kar, fakat sevgi birlikten
doar. Sevgi hkmdar, adalet ise bakandr.
82

Nasruddin Tsye gre; her bilimin bir konusu olur ve o bilimde bu konu
hakknda konuulur. rnein, salk ve hastalk bakmndan insann bedeni tp
ilminin; ller ise geometrinin konusudur. Esaslar yle bir durumdadr ki, bir
bilimde bunlar (bu usl ve metotlar) anlalmad takdirde daha st basamaklara
kmak mmkn olmaz. Bu sebeple her bilimin esaslarn doru bilmek gerekir. Sz
gelimi, tp biliminin esaslar drt unsurdur; bu konu tabiat ilminde izah edilmeli;
doktor, bunu oradan renmeli ve kendi sanatnda ondan ustalkla yararlanmaldr.
Mhendislik ilminin esaslar, aralarnda uygunluk olan birbiriyle balantl llerdir
ve onlarn eitleri ten fazla deildir: Hat (izgi, balant), sath (zemin, yzey) ve
hacim (cisim). Bunun ne demek olduu metafizik olarakisimlendirilen ilhiyat
ilminde belirtilir ve mhendis bunlar o ilim sahibinden renip kendi sanatnda
kullanr. Metafizik hakkndaki bilim odur ki, btn bilimlerin sonu gelip ona
dayanr ve onda ak olmayan esaslar olmamaldr; onda ele alnan btn konular
tam ve olgun olur, btn ilmin tam ve olgunluu da ite bununla belirlenir. Bu
konunun erhi Mustevfinin Mantk kitabnda verilmitir.
Bu gruba giren bilimlerden biri de hakknda konutuumuz ahlk ilmidir. Bu
ilim, insan nefsin yle melekeler kazanabileceinden bahseder ki, onun iradesiyle
yaplan btn davranlar gzel ve vlmeye layk olur. Ksacas, bu ilmin konusu
insan nefstir. Bu nedenle, insann iradesine bal olan gzel ve vlen, irkin ve
knanan ilerin tamam onunla alakaldr. Yani, bu bilim vastasyla her eyden nce
insan nefsin neden ibaret olduunu, onun olgunluk derecesinin sonunu, yetilerinin
saysn; bunlardan doru bir ekilde istifade etmekle arzu edilen mutluluk ve
mutlulua ulamann yolunu ve aksine, uygulamaya mani eylerin ne olduunu,
yanllarn, gnahlarn, baarszlklarn sebeplerini renmek gerekir. Nitekim yle
buyrulur: Nefsi yaratan, nefse iyi olma ve kt olma kabiliyetini de vermitir.
Nefsini temizleyenler iyi, nefsini kirletenler de bedbaht olurlar. Bu ilmin esaslarnn
pek ou tabiat ilmiyle alakaldr ve bu konularn aklamann yeri orasdr. Fakat bu

82
bn Miskeveyh, Tehzbl-Ahlk ve Tathirl-Arak, Kahire 1374/1928. Bayrakdar, Mehmet, bn
Miskeveyh, TDV. slm Ansiklopedisi, c. 20, s. 201-208, stanbul 1999, Saruhan Mfit Selim, bn
Miskeveyh Dncesinde Tanr ve nsan, Ankara 2010, III. Bask.

50
ilmin faydas, o bilimden daha gzel, ifade tarz daha uygun olduundan, bu
konularn hepsini orada vermek, burada hibir ey sylememek oklarnn bu
bilgilerden mahrum olmasna ve bylelikle itiraz etmelerine sebep olabilirdi.
83


3) NASRUDDN TSDE ALE AHLKI

N.Ts, aslnda, hikmeti menzil konusunu temellendirmesinde bn Sinann
Kitabs Siyase adl eserinden yararlandn dile getirir.
84

Macit Fahrinin ifadesiyle, N. Ts, ev idaresini ve siyaseti ekleyerek ahlk
alann geniletmitir. Siyaset konusunda Farabinin grlerinden etkilenmi olarak
bu bilgileri bir ahlk formunda sunmaya almtr. nsan neslinin devamn
salamak ve hayatn gereklerini yerine getirebilmek iin ilahi hikmetin her kiiye,
eve ve ahalisine bakacak dourgan bir e edinmesini emrettiini yazar. ncelikle,
koca ile ei arasndaki ortaklkta balayan bu aile zamanla ebeveynleri, ocuklar
kleleri ve hizmetileri kapsayan bir toplulua dnr. Ona gre aileyi dzenleyen
temel ilkeler unlardr; Kurulduktan sonra ailenin dengesini korumak, Bozulduunda
onu yeniden kurmak, ailenin fertlerinin refahn arttrmaktr. Bu adan aile insan
bedenine, onun reisi de bedenin saln korumaya, iyiletirmeye alan tabibe
benzer.
Nasruddin Ts, Ahlk- Nasrde aile ahlkn u balklarda inceler.

4) N. Tsnin Aile Ahlknda Temel Balklar

EV YNETM
Birinci Fasl
Eve Olan htiyacn Sebebi, Bunun Esaslar ve En nemli Ynleri-
kinci Fasl
Ev Ynetimi, Mal ve Erzak Toplamann Kurallar---
nc Fasl
Aile Kurma ve Ev Geindirme Kurallar

83
N.Ts, Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan-Habil Nazlgl evirisi, s.69-71.
84
Sddk, Hseyin,Nasrettin Ts, slam Dncesi Tarihi (ing. Editr, M.M. Sharif,) Trke
Editr, Mustafa Armaan, stanbul, 1990, C.2, s.187.
51
Drdnc Fasl
ocuk Yetitirme ve Terbiye Etmenin Kurallar-
Sz Sylemenin Kurallar-
Oturup Kalkma, Hareket Etme ve Sknet Kurallar-
Yeme-me Kurallar-
Kitabn Yazlmas Bittikten sonra lave Edilen Ksm
Beinci Fasl
Hizmetileri ve ileri dare Etme Kurallar

5) N.Tsnin Aile Ahlknda Ailenin Kayna Olarak htiya Teorisi

Ts dncesinde nceki filozoflarn zlce bir ifadesi olarak, insan
yaamak iin yemeye muhtatr, insann yemei ise baka hayvanlarnki gibi su ve
samandan ibaret deildir ve doa tarafndan hazr bir ekilde verilmemektedir ki
insanlar alk ve susuzluklarn giderdikten sonra rahatlayp dinlemeye balasnlar.
nsann gdas sanat ve meslek olmadan, sz gelimi ekip bime, temizleme, tme,
yourma, piirme olmadan mmkn deildir. Bunun iin ise yardmc ilerden
saylan tarm aralar hazrlamak, bunlar altrp kullanmay renmek gibi iler
iin, uzun mddet byk emek ve aba harcamak gerekir. nsanlar kendilerine
yetecek kadar mahsul gn birlik olarak hazrlayamadklarndan, yiyecek
maddelerinin tkenip a kalmamalar iin, erzak toplamaya ve bu toplayp
depoladklar eyleri baka ihtiya sahiplerinden korumaya mecburdurlar. Bu nedenle
insanlar iin, gdalarn rme ve bozulmadan korumak, uykuda ve uyankken, gece
ve gndz zalimlerin ve zorbalarn ellerinin ulaamayaca bir yerde tutmak gerei
ortaya kar ki, bunun iin de ev yapmak zaruri hale gelir.
85


a) Barnak, E Seimi ve Ailenin Genilemesinin Etkenleri

N. Ts, ihtiya kavramn anahtar kelime yaparak, ailenin kurulu
felsefesini aklamaya alr. Buna gre, insanlar rn elde etmek iin gerekli
meslek ve sanatlarla megul olduklarndan kendi ihtiyalarn korumaya imknlar

85
N. Ts, Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.203.
52
olmaz, bunun iin bu evde devaml bulunarak bunlar koruyacak bir yardmcya
ihtiya vardr. Bu ihtiya insann yaamas iin gereklidir, fakat insann neslini
devam ettirebilmesi iin dourup nesil retebilen bir ifte de ihtiyac vardr. Bunun
iin ilh Hikmetin yaratt tabiat gerei bir kii kendine bir kadn e olarak seer,
bylece hem evini erzakn koruyacak olan bulunmu, hem nesli oaltp devam
ettirme imknna kavuulmu, hem de bir ahsta iki vazife kolaylkla birletirilmi
olur.
Tsye gre, doum gerekleip ocuk dnyaya geldikten sonra bakm iyi
olmazsa, ocuk bydnde anne- babasna byk skntlar verebilir. Ailenin
nfusu artka btn bu insanlarn geimini temin etmek, ihtiyalarn karlamak bir
kii iin ok zor hale gelir, bu durumda yardmclara ve hizmetilere ihtiya doar ve
evin asli yeleri haline gelmi olan bu insanlarn geim ve geimini de dzenleme
zorunluluu ortaya kar.

b) Fiziksel Dzenden Aile yelerinin Oluumuna

Tsnin aile felsefesinde, aile ve evlerin temeli baba, ana, evlatlar, hizmeti
ve erzak olmak zere be ksma ayrlmaktadr. Fiziksel terminolojiyle metafiziksel
armlarla konusunu temellendirmeye alan, Tsye gre, her okluun dzen
ve tertibi, bu okluk ierisindekilerin dzene konmasna bal olduu gibi, aile ve
evin dzenli olabilmesi de evdeki fertlerin, bunun iin gelitirilen sanat yardmyla
dzene konmasna baldr. Ad belirtilen aile fertleri ierisinde kendi emei ve
gayreti itibaryla en nemlisi ev sahibidir, bu nedenle evin reislii ve hane halknn
irade ve idaresi ona verilmitir, o da evini en uygun ekilde idare eder. Ts,
metaforik aklamalara bavurarak, obann srsn en iyi ekilde otlatmak iin
uygun otlak ve sulak yerlere gtrd, srsn kurt ve canavardan koruyup, gk
ve yer belasndan muhafaza ettii, yazda ve kta, gece ve gndzde uygun yerlerde
gerektii ekilde yedirip-iirdii, yatrp-dinlendirdii gibi, evin reisi de erzak ve
eyann miktarn, ev halknn ihtiya ve durumunu dikkate alarak onlar vmeye
veya knamaya, dllendirip cezalandrmaya vaatlerde bulunarak gnllerini
kazanmaya, kavga-grltye frsat vermemeye, tartmalarn sona erdirmeye,
aralarnda sulh ve dostluk kurmaya balamal, herkesi kendine uygun derece ve
53
imkana kavuturacak ekilde davranmal, rahat yaamalar iin ne gerekiyorsa
yapmal, aralarnda i blm ve i birlii kurmaldr.
Tsnin bir anlamda en ok etkiledii ve yine bir anlamda onun ahlkta
arihi olan Knalzade onun etkisinde bu konularda u grleri ortaya koyar.

Knalzde Ali elebi aile ahlkn, ilm-i tedbiril-menzil adn verdii ikinci
kitapta ele almaktadr. Menzil, Arapa ev manasna gelmektedir. Bu kelimenin
Greke karl ekonomidir. Ekonomi bizim ev idaresi dediimiz eyleri konu
edinir. Eskiler onu ilmi tedbiril-menzil eklinde ifade etmilerdir. Hikmet-i
ameliyenin ikinci ksm ehl-i beyt ve erbab- menzil olan efal ve amaldir. Ondan
bahseden ilm-i tedbiril-menzildir. Tedbirl-menzil ev idaresinden bahseden bir
ilimdir. Onunla aile fertleri arasndaki denge, uyum ve dzen meydana gelir.
Knalzadeye gre, bu ilimle ailede Lyk olduu ekilde yaama keyfiyeti bilinir.
Herkesin durumunun dzelmesi ve geiminin salanmas amalanr.
86

ztrkn tespitiyle, Knalzade, kitabyla, ailenin, dnyada haysiyetini,
ahirette sadetini salayacak metod ve kanunlara gre hareket etmelerini
hedeflemektedir. Bu kaide ve metodlar, herkesin bilebilecei cinsten, ak seik
olmad gibi; genellikle teorik bilgileri ihtiva etmektedir. Ahlklar ve filozoflar
onlar delil ve kaynaklardan karp bir araya getirmiler ve buna da aile ahlk
adn vermilerdir. Bu itibarla, bu ilme duyulan ihtiya, ihmali imknsz klacak
eklinde zaruri olmutur. Bu bakmdan bu kitap aile ve aile ahlk hakkndadr. nsan
yaradl itibariyle medendir. Muhta olduu gdas da basit deildir. Kii tek bana
kendi ihtiyalarn karlayamaz. Tabiat artlarnn etkisinden korunmak iin bir eve,
demek iin eyaya ihtiya vardr. Cinsin korunmas, neslin devam ve insann
mutluluu iin eler nikh akdiyle bir araya gelirler. ocuk, uzun sre anne ve
babasnn bakmna muhtatr. Kk yatan itibaren eitilmeleri gerekir. Btn bu
benzeri sebepler aileyi gerekli klmaktr. Aileyi meydana getiren unsurlar betir.
Bunlar; baba, anne, ocuklar, hizmeti ve beslenmeyi salayan- yiyeceklerdir.
Ailede dzeni salamak arttr. Bu da ancak idare sanatyla olur. Aileyi idare edecek

86
ztrk, a.g.e. s.158.
54
en uygun kii de babadr. Bu sayede ev halk kt olan eylerden uzak, iyi ve faziletli
zellikleri kazanrlar.
87

Ts etkisinde Knalzade u deerlendirmeleri yapar. Aileyi idare eden reis,
grevi bakmndan obana benzer. Himayesinde bulunan ev halkn dman
tasallutundan korunmas, zararl eylerden ve yerlerden, edep ve idare ile alkoymas,
her birini mmkn olan olgunlua eritirmesi gerekir. kinci olarak aile reisi doktor
gibidir. Doktorun sal korumak ve hastal gidermek iin tedavide dikkat
gstermesi ve btn organlar arasnda denge kurmas gerekir. Denge kurulmusa, bu
dengeyi korumaya alr. ayet bnye hasta ise; onu yok etmeye, sala
kavuturmaya alr. Organlardan birine hastalk gemise doktor, tedavide o
organn kendi durumuna bakmaz; tersine beden organlarnn genel durumuna bakar.
Hasta organ yannda esas ve idare eden organ varsa, il olarak onu tedavisine itina
gsterir. Ondan sonra, btn organlarn sal iin teki organn tedavisine geer.
Eer i, idare eden organlardan birinin kesilmesini ve ortadan kaldrlmasn
gerektirirse, kesmekten ve onu ortadan kaldrmaktan ekinmez. Bylece, hastalk
dier organlara yaylp beden binas kmez, shhat ve genel denge ortadan
kalkmaz.
88


c) Ev Kurma Sanat: Evi Ev yapan Ta deil Sosyal Yndr.

Tsye gre, ev denildiinde ta, kerpi ve amurdan yaplan yap kast
edilmemektedir. Bu, yle hususi bir kurulutur ki kar ve koca, ana-baba ile evlat,
hizmet edilenle hizmet eden, mal sahibi ile mal arasnda belirli ilikiler olmaldr;
onlarn yaad yerin tahtadan, tatan, adrdan, kulbeden, aa glgesinden,
maaradan veya bir kovuktan ibaret olmas konunun zn deitirmez. Ts, ev
kurma sanatndan sz eder. Buna gre, ev kurma sanat ya da aile kurma hikmeti -
insanlarn hepsinin yararna olan, geimlerini kolaylatran, maneviyatlarnn
gelimesini sratlendiren, btn halkn yararn koruyup-savunan bir bilimdir.
Herkes, hkmdar, halk, bilgin, cahil olsun byle bir oluum ve kurulua muhta
olduklarndan, herkes bulunduu konumda, kendinden yukardakinin, yani halk
bakann emirlerine uymaldr. Ts, dini metinlerden de kendisini destekleyerek

87
Geni deerlendirmeler iin bkz. ztrk, a.g.e. s.97 vd; Oktay, a.g.e. s. 248.
88
Geni deerlendirmeler iin bkz. ztrk,a.g.e., s.97 vd; Oktay, a.g.e. s.248.
55
yorumlar gelitirir. Herkese ait olan bu ilim hem bu dnyada, hem de ahrette ok
faydaldr ve bu herkes iin gereklidir. Bu nedenle yce Peygamber: Siz hepiniz
srsn korumakla sorumlu olan obanlar gibisiniz. buyurmaktadr.
89
Tsye
gre, nceki bilginler, bu konuda ok eyler sylemilerdir, ancak onlarn bu
konudaki kitaplar Yunan dilinden Arap diline tercme edilmemitir. Bunlardan
sadece Yunan filozoflarndan Ebrusun sylediklerinin bir zeti sonraki bilginler
tarafndan aktarlmtr. Sonraki bilginler doru bir gr ve duru bir zihin ile bu
sanat cillayarak gelitirmi, akllarnn derecesine gre onun kaide-kanunlarndan
neticeler karm, byk emek sarf ederek bunlar sistemletirmi ve kitap haline
getirmilerdir.
90

Ts, bu aamada bn Sina etkisinde ev ynetimi konusunu gelitireceini
ifade eder.

d) Siyaset Olarak Ev Ynetimi

Ts, bn Sinadan ald ilhamla, aile idare etme sanatnn esas kuralnn,
genel olarak doktorun insan bedeninin organlar arasndaki uyumluluk ve dengeyi
dikkatle izlemesine benzetir, nk bu uyumluluk ve denge bedenin salamlna ve
faaliyetinin olgunluuna dellet eder. Bu denge (itidal) devam ettike sal da
devam eder, bozulduunda salk da yok olur. Organlardan biri zarar grdnde
doktor onu tedavi ederken btn uzuvlarn, zellikle bu uzva yakn olanlarn ve esas
uzuvlarn yararn dikkate alr, ilk nce reis (ba) uzvun, sonra da o hasta uzvun
kaygsna kalr (tedavisine alr). Btn organlarn yarar iin o uzvun ameliyat
edilmesi (yarlmas) veya dalanmas gerekiyorsa bunu yapar, hatta hastaln baka
uzuvlara sirayet etmemesi iin gerekiyorsa o organ kesip atarak bedenden
uzaklatrmaktan da ekinmez. Aile reisi de bunun gibi ncellikle aile fertlerinin
genel yararn gz nnde bulundurmaldr. Her eyden nce aile yeleri arasndaki
ilikilere ve dengeye itina gstermeli, bu diyalog ve dengeyi ya olduu gibi korumal
veya daha uygun bir ekilde yeniden dzenleme hususunda dnmelidir. Doktorun
bedenin her ksmn tedavi ettii gibi, o da ailenin btn bireylerini muayeneden

89
Buhari, Sahih, Cuma, Hadis no 844, stikraz, no 2232; Mslim, mare, no 3408; Tirmiz, Cihad, no
1628. (A.N.).
90
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.205, Gafarov evirisi.
56
geirmeli ve her biriyle ilgilenmeli, onlar iin kayglanmaldr. Aile fertlerinin
ailenin btnne gre durumu, vcut uzuvlarnn her birinin bedenin btnne gre
durumuna benzer; bazlar reis olur, bazlar ona tabi olur, bazlar ok nemli
olurken daha az nem tar. N. Tsye gre, her organn dine ait bir zellii ve ilevi
vardr, fakat bedenlerin karlkl ortak faaliyeti en iyi harekettir. Bunun gibi, aile
fertlerinin her birinin kendine gre bir tavr ve karakteri olur ve belirli bir maksada
ulamak iin alr, bylelikle btn faaliyetlerin toplamndan evde gerekli kaide ve
kurallar meydana gelir. Bir yandan hekim olarak kabul edilen, te yandan uzuvlarn
en nemlisi olan aile reisi her uzvun karakter ve yapsn, yaratl, kabiliyet ve
faaliyetini tanmal, onlarn birlikte yaptklar ileri en iyi sonuca ulatracak artlar
bilmeli, onlarn her birini ev geindirme ve aile kurma kurallarn gerektirdii
dereceye ulatrmal, bir hastalk ve problem ortaya ktnda bunu halletmelidir.
Sylediimiz gibi ev geindirmek bir sanat, meslek saylmasa da sanatkrlktr.
91


e) naat Nitelii Asndan Evlerin deal zellikleri zerine

Ts, inaat teknii asndan zellikler de belirler. Barnak yerlerinden ibaret
olan binalarn stnlne gelince; temelleri salam, tavanlar yksek, kaplar geni
olmaldr ki eya tandnda veya baka bir i olduunda zorluk olmasn. Her
mevsimin kendine ait yeri hazr, erzak ve eya saklanan ambarlar iyi yapl ve salam
olmal, muhtelif bellardan sz gelimi yangndan, su ve sel basknlarndan,
hrszlktan ve dier eylerden korumak iin nceden hazrlk grlmelidir.
nsanlarn yaayp korunacaklar evi seerken alannn genilii, tavannn
ykseklii, ocann (mine, tandr) genilii, etrafnn skl, mahallesinin
gvenilirlii ve artlarnn uygunluu gibi hususlara dikkat etmek gerekir.

f) Komu Seimi

Ts sisteminde ev alan her eyden nce iyi ve itibarl komular semelidir ki,
pis, fitne-fesat treten, eziyet veren, rahatsz eden komuluk belsndan uzak
kalabilsin; hrszlk, korku ve yalnzlk dehetinin ne olduunu bilmesin. Filozof

91
Ahlak- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.206, vd; Gafarov evirisi,

57
Eflatun sarraflarn bulunduu mahalleden ev tutmutu, bundaki hikmeti
sorduklarnda dedi: Uyku gelip, okuyup dnmeme olduunda onlarn eki sesleri
uyumama imkn vermesin. En iyisini Allah bilir.

g) Mal, Kazanma, Koruma, Harcama Etii

Ts, Eyay, Kazanma, Koruma, Harcama Etii zerine deerlendirmelerde
bulunur. Ts, ifade etii zere, nsanlar, erzak-gda ve eya toplama mecburiyetinde
kaldklarndan ve bu toplananlardan bir ksm uzun mddet dayanamayp ryp
bozulduundan btn mallardan tedarik edip saklamak lazm gelir ki bunlardan bir
ksm bozulup rdnde dier ksmlar salam olarak kalsn. Davran, adab-
muaeret, al-veri, mkfat, hediye ve dier eyler iin denge, eitlik, genel l
(miyar) ve kk vicdan olarak kabul edilen paraya ihtiya olur. Onun
bulunmasnn salad kolaylk, yknn hafiflii, birok malla deitirilebilme
kabiliyeti neticesinde mal ve gda maddelerini bir yerden baka uzak yerlere
gndermek hayli kolaylar. Aslnda ykte hafif olan ve ok malla mbadele
edilebilen parann zahmetsiz ve meakkatsiz bir ekilde bir yerden baka yere
tanmas, o parayla alnabilecek erzak ve eyann ayn yerden dier yere tanmas
anlamna gelir. Bundan te onun (altn parann) asl deerinin okluu, yapsnn
salaml ve devamlln temin eden terkibinin deimezlii bir sra faydal ve
elverili zellikleri kazanmasna sebep olmutur. Onun deitirilmesi (tezyif
edilmesi) ve kaybedilmesi, mal ve erzak iin harcanan emek ve zahmetin boa
gitmesi veya yitirilmesi gibidir. Parann bu zellii onun btn insanlar arasnda
yaylmasna, btn insanlarn yararnn bir sisteme konulmasna sebep oldu,
tabiatnda al veri ilerini dzene koyma zellii bulunduundan, o bu hikmet
inceliklerini ilh bir ltuf, ebed bir merhamet sayesinde imkndan hakikate, yetiden
harekete evirdi, baka sanatlarda olduu gibi insanlar burada da belirli
kaide/kanunlar icat etmeye, ortaya koymaya ve uygulamaya mecbur oldular
92
.
Ts, ekonomik adan mal adan deerlendirir.
Gelir;

92
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.208, Gafarov evirisi, ; Bayrakdar,
Mehmet, Tsde Devlet Finans zerine Dnceler, Ankara, 1998.

58
Geliri koruma,
Geliri Harcama

Tsye gre, gelir: Sebebi ya kabiliyet ve teebbse baldr veya deildir.
Bunlardan birincinin rnei sanat ve ticarettir, ikincinin rnei ise miras, bahi ve
hediyedir.
Ticaret sermaye ile ilgili olduundan ve sermaye de zarar sonucu elden
kabileceinden, meslek ve sanattaki sabitlik ve devamllk bunda bulunmaz.
Ts, kazanmannda bir etii olduunu ok zl bir ekilde ifade eder:
Gelir elde etmek iin koul gereklidir:
1- Zulme yol amamak,
2- Rezilce ve onur krc hareketlere yol amamak,
3- Dknle yol amamak.

cret demeyerek, eksik lp tartarak, yan kesicilik ve hrszlk gibi yollarla
elde edilen gelir zlmdr.
Dalkavukluk, yaltaklk ve bakalarna eilmek neticesinde elde edilen gelir
onur krcdr.
stn ve onurlu sanatlar olduu halde aa sanatlarla megul olarak elde
edilen gelir dknlktr.

Knalzade, ise Ts etkisinde, onu aklayarak unlar belirtir:
htiyalarmzn snrszl, bu ihtiyalar karlayan mallarn ktl, baz
mallarn uzun sre bekleyememesi gibi sebeplerle ticarette deimeyen bir lye
gerek duyulmaktadr. Bu da altundur. Ona namus-u asgar (kk namus) derler.
Adaleti (ticari denge) koruyan odur ve lazmdr. Bu deerli varl herkes istedii
vakit elde edemez. Bu yzden ll hareket etmelidir. K. Ali elebiye gre; mal
durumda incelenir. Birincisi kazanlmas ve elde edilmesi itibariyle; ikincisi
korunmas itibariyle; ncs harcanmas itibariyledir. Maln elde edilmesi de iki
ksmdr. Birisi ticaret ve sanat yolu ile dieri veraset yolu ile. Baz grlere gre
maln kazanlmas ekilde olur. Bunlar; ticaret, ziraat ve sanattr. Bazlar bunu
59
drde kararak imareti de ilve etmilerdir. cretler ve ulfe imret ksmndan
saylmtr.
93


h) Mesleklerin Niteliklerinin Tasnifi

Ts, fizik ve metafizik alandaki yetkinliini her frsatta ahlka da
tamaktadr. Bunu grdmz bir hususta onun sanat ve meslekleri deerlendiri
tarzdr. Buna gre, Sanatlar; stn, aa ve orta olarak ksma ayrlr.
94

stn sanatlar, bedenden ziyade nefsin yararna olan sanatlardr, bunlara
hrlerin sanat veya mrvvet sahiplerinin sanat ad verilir. blmdr.
-Akl cevherine ait olanlar; sz gelimi dzgn fikir, doru meveret ve iyilik
veren tler gibi. Vezirlerin sanatdr.
-Edep ve ilme ait olanlar; sz gelimi, hattatlk (ktiplik, yazclk), hatiplik,
astronomi, tp, mhendislik gibi. Bu, ediplerin ve bilginlerin sanatdr.
-Kuvvet ve cesarete ait olanlar; binicilik, kl ve silah kullanmak, kendini
saldrlardan koruyabilmek (siper almak), galip gelmek gibi. Bu, askerler ve
savalarn sanatdr.
Aa sanatlar; bunlar da ksma ayrlr:
-Karaborsaclk ve sihirbazlk gibi halkn zararna olanlar. Bu, sahtekrlarn
sanatdr.
-Erdemlerden birinin zddna olan sanatlar, sz gelimi, dalkavukluk,
algclk, kumarbazlk gibi. Bu, sefihlerin sanatdr.
-Mizacn nefretine sebep olanlar, sz gelimi hacamatlk, debbalk ve
sprgecilik gibi. Mizacn neyi ekip-ekmedii akl kategorilere aykr
olmadndan bu son zikredilen sanatlar irkin ve kt olarak kabul edilmez.
Gerektiinde herkes bu sanatlarla megul olabilir, ama nceki iki sanat kt ve
irkindir, bunlara yol almamaldr.

Tsye gre, orta sanatlar; baka sanat ve meslekler de vardr ki bunlarn
bazlar zorunludur, buna ziraat rnek verir. Bazlar da zaruri deildir ki bunun

93
Geni deerlendirmeler iin bkz. ztrk, a.g.e. s.97 vd; Oktay, a.g.e. s.248.

94
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s. 209, Gafarov evirisi.
60
rnei de ssleme sanatdr (renksazlk). Demircilik ve dlgerlik (marangozluk) gibi
baz sanatlar sade iken, baklk gibi baz sanatlar da bileik sanatlardandr.
Ts, felsefi younluyla ifade eder ki, hi kimse alt sanatn aa
derecelerine raz olmamal, sanatnda ilerleyerek daha yksek derecelere kmal,
ihtisasnda geveklie yol vermemelidir. Bilmek gerekir ki, insan iin en iyi ey
gzel bir geim ve yaantdr, bunun en onurlu vastas ise adaletli, iffetli,
mrvvetli, insafl, namuslu emek ve sanattr; byle bir sanata sahip olmak da, kendi
iinde, inatlk, tamahkrlk, geveklik, tembellik, srncemede brakmak ve
benzeri uygunsuz ilerden el ekmedike mmkn deildir. Pahal satmak, insan
aldatmak, kavga-grlt karmak, irkin ilerle megul olmak, arszlk, dklk,
hayszlk, ikyetilik, insanlarn vaktini almak, halk iten alkoymak gibi yollarla
elde edilebilecek mal ne kadar ok olursa olsun ondan saknmak gereklidir, byle
murdar pisliklere bulamam gelir ne kadar az olsa da onu daha temiz, daha aziz ve
daha bereketli saymak lazmdr.
95

Tsnin tespitiyle yeniden retim olmad srece mal toplamak ve
saklamak mmkn olmaz, nk harcamak zorunludur. Ts, harcarken de eye
dikkat edilmesi gerektiini kaydeder.
Buna gre, ev halknn geimine sknt dorulmasndan kanlmaldr.
Haysiyet ve onur korunmaldr. Bu yle bir davrantr ki, imkn olan yerde
ihtiyac olanlar mahrum etmek onurlu insanlara yakmaz, haysiyet ve izzeti nefsi
korumak iin mal ve zenginlii esirgemek licenaplktan uzak olur. Cimrilik ve
agzllk hastalna tutulmamaldr.
Tsye gre bu art yerine getirmenin sonucunda mal toplayp korumak
mmkndr, ancak bunun da koulu vardr:
1-Gider gelire denk deil, gelirden az olmaldr.
2-Yeniden retilemeyen veya yeniden ele geirilemeyecek eyler, sz gelimi
yeniden inas mmkn olmayan mlk, sahibi iin son derece kymetli olan, ancak
bir daha bulunma midi olmayan mcevherat elden braklmamaldr.
3-Bir defalk, tesadf olarak ok gelir elde ettii bir sanat olmaktansa
itibarl, az da olsa daimi gelir getiren bir ii olmaldr. Akll insan birikim yapar,
erzak ve eya biriktirmek iin her frsat deerlendirir; ihtiya olduu zamanlarda,

95
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s. 210 vd, Gafarov evirisi, s.192.
61
ktlkta, ans ters gittiinde, tabi felket olduunda, salgn hastalklar srasnda bu
biriktirdiinden istifade eder. Derler ki varln, parann, gelirin bir ksmn sanata,
sermaye elde etmee; bir ksmn emtia, ev gereleri, giyim, geim, ihtiyat, erzak,
eya ve benzeri eylere; dier bir ksmn da eve, topraa, byk ve kkba
hayvanlara yatrmak gerekir ki, bunlardan birine bir zarar geldiinde br ikisi kalsn
ve geim temini devam edebilsin. Bununla birlikte harcamada drt eyden
ekinmelidir:
1-Cimrilik yaparak boaz kurutmaktan. Bu, kendine ve ev halkna
gereinden az harcamak ve harcanmas gereken yerde bundan imtina etmektir.
2-Parann deerini bilmez bir ekilde msrife harcamaktan. Bu, gerekli
olmayan zevki-safa ve elenceye para harcamak veya bir i yaptrdnda gereksiz
yere fazla para vermektir.
3-Gsteri ve alm satmaktan. Bu, bir vazifeye veya bir makama ulamak
iin riyakrca ve uygunsuz harcamalar yapmak sonra da bununla nmektir.
4-Acemilik ve beceriksizlikten. Bu, baz yerlerde gereinden ok harcamak
ve baz yerlerde de gereinden az harcamaktr.
96

Ts, maln harcanaca yerleri ksma ayrr:
1-Dinin emirleri gerei harcananlar, sz gelimi zekt ve sadaka gibi.
2-Cmertlik ve licenaplk gerei yaplan harcamalar; hediyeler almak,
bahiler vermek, ikram ve ihsanlarda bulunmak gibi.
3-Zaruri eyleri yerine getirmek ve zararl ilerin errinden kurtulmak iin
harcananlardr. Bunlardan zaruri eyler iin yaplan harcamalar: Yemek, imek,
giyinmek, barnmak, ev eyalar ve bu gibi eylere yaplan harcamalardr. Zararl
ilerden korunmak iin yaplan harcamalar da: mal, onur ve haysiyeti, hrsz ve
dolandrclardan, zorba ve delilerden korumak iin alnan tedbirlere ve benzeri
eylere yaplan harcamalardr. Yce Yaratcya yaknlamak maksad gden birinci
snf harcamalarda esasen drt arta riayet edilmelidir:
1-Ne verirse versin raz olarak ve gnl holuu ile vermeli, ne akta ne de
gizlide verdii eye teessf etmemeli, hayflanmamaldr.

96
Ayn eser, s. 211 vd.
62
2-badet olarak verdiinde mkfat almak, cezadan kurtulmak, hret
kazanmak, gzlere perde yapmak (baz kusurlarn gizlemek) maksadyla deil, temiz
ve halis bir niyetle vermelidir.
3-Genellikle hasta yatan yoksullara yardm etmelidir. Dilencilere de sadaka
verebilir, fakat hasta yoksullar dilencilerden nce gzetmelidir, nk gizli yaplan
yardm ak yaplandan daha sevap saylr.
4-Yardm ettii insanlarn saklanmas gerekli srrn bakalarna amamal,
ettii iyilik ve yardm balarna kakmamaldr.
Erdem sahibi insanlarn yapt ilerden kabul edilen ikinci snf harcamalarda
be art gzetmelidir:
1-Yardmda acele etmek gerekir ki yaplan iyilik yerine ulaabilsin, imdada
yetisin,
2-Gizli vermek gerekir ki cmertlie benzesin,
3-Kymete pahal, deerce byk olsa da onu ucuz ve kk gibi gstermek
gerekir.
4-Yardma yaplan yardm unutulacak kadar uzun mddet ara vermemelidir.
5-Yardm yerinde yapmaldr ki, oraa ekilen tohum gibi boa gitmesin.
nc snf yardmlarda yalnzca bir arta riayet etmek gerekir ki o da
dengeyi ve orta ly bilmektir. Fakat zaruri eyleri elde etmek iin yaplan
harcamada arla kamamal, zararl ilerden kurtulmak iin yaplan harcamalar
da azaltmaya temayl etmelidir.
97

Tsye gre, her durumda orta hl ve denge korunabilse, insan knayanlarn
knamasndan, gybet edenlerin gybetinden kurtulur. Bunun nedeni de genelde
insanlarn tabiatnda insaf ve adaletin az, cimrilik, haset ve ekememezliin ok
olmasdr. zetle, sradan insanlarn dncesine gre rz-namus korumak iin daha
ok; ayan-erafn inancna gre daha az harcama gereklidir, buna gre birinciler
israfa, ikinciler de cimrilie meylederler. Varlk ve zenginlii harcamak iin gerekli
olan genel kural ve kanunlar bunlardr. Elbette ki, akll insanlar bu yazlanlarn
inceliklerini ve teferruatn ok iyi anlarlar. nallah byle de olur.
98




97
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.213, Gafarov evirisi, s.192vd.
98
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.213, Gafarov evirisi, s.192.
63
I-Aile Kurma ve Ev Geindirme Kurallar

Ts,ye gre evlenmenin sebebi iki ey olmaldr: maln muhafazas, neslin
devam. Burada ehvetin sndrlmesi veya baka maksadn gdlmesi doru
deildir.
Ts, tasarlad sistem iinde unlar vurgular. O, kendi dnemi ve kltr
iinde ideal bir porte sunmaya alr.
Tsnin dncesinde iyi hanm, malda, byklkte ve ev geindirmede
einin orta olur. Ei bir yere gidince onun yerini tutar. Hanmn en iyisi akl,
dindarlk, iffet, hay, ismet, rikkat ve nezakette, yznn yumuaklnda, erinin
szn tutmada, fedakrlkta, dostlukta misli olmayan; akrabalar arasnda vakarl,
hrmetli ve gayretli olarak kabul edilen; dourgan, terbiye etmekte, dzeni teminde,
para harcamada, gelirleri idare etmede maharetli; gayretlilii, merhameti, neeli
tabiat, ho ve gzel tutumuyla, einin gnln amaya, derdini datmaya sebep
olandr. Hr kadn kuldan (yani cariyeden) daha iyidir, nk bakalaryla nasl
geineceini dnmede, akraba ve yaknlara ballkta, dostlara dostluk gstermede
ve dmana kar tedbirli olmada, geim ilerine yardmc olmada, ocuklara iyi
bakmada, yaramaz ilerle megul olmama hususunda daha ok meyil gsterir.
99

Tsye gre, bakire de bakire olmayandan daha iyidir; einin terbiyesini
kabul etmeye, onun zelliklerin benimseyip uyum gstermeye, det, gelenek ve
kurallara riayet etmeye daha ok temayl eder. Bunlarla birlikte kendisi gzel,
asaletli, ailesi varlklysa bir kadnda bulunabilecek btn zellikler bir araya gelmi
olur, ilave bir meziyete ihtiya kalmaz. Bu zelliklerin bazs olmasa da akl, iffet ve
hay mutlaka bulunmaldr. Geriye kalan meziyeti, yani gzellik, servet ve asaleti
dierlerinden stn tutmak din ve dnya ilerine halel getirip felket ve ykma sebep
olabilir. Kadn srf gzellii hatrna almak doru deildir. Gzellik ile iffet nadiren
bir arada bulunur. Gzel kadna gz den ok olur, bu kadnlarn bazlar da
akllarnn zayflndan takat getiremeyip kendilerini brakrlar. Byle evlenmelerin
akbeti ya onursuzca yaayp rezilce lmek, her iki dnyada rahatsz olmakla veya
mal varlk sarf edip eitli tedbirler almak, gam ve kedere batmakla sonulanr.
Szn z normal gzellikle yetinmek, burada da itidalli olmaya zen gstermek

99
Ayn eser, s.213 vd.

64
gereklidir. Kadn varl iin nikhlamak da bunun gibidir, doru kabul edilemez.
Kadnlarn varlkl olmalar onlarn gurura, stnlk duygusuna ve her eyi ynetmek
iddiasna kaplmalarna sebep olur. Eine para verdii iin ona deta bir uak,
hizmeti ve yardmc gzyle bakar, onu sayp gereken deeri vermez. Bu gibi
ailelerde geimi yoluna koymak iin alt st etmek ve yeniden kurmak gerekebilir.
Erkekle kadn arasnda nikh kylp evlilik resmiletikten sonra eini idare etmede
erkek usulden istifade etmelidir. Bunlardan biri gzda vermek, dieri cmertlik
ve sevgi,
100
ncs de hanmn kafasn ve gnln megul etmektir.
Ts, 13.yzyldan bakldnda gnmz asndan tartmal grlere
sahiptir. Onun youn savalarn ve erkek egemen kltrn iinde yetitiini hatrdan
karmamalyz. Onun grlerinin bir ksm evrensel amaz kural olarak deil,
yresel anlay olarak okunmaldr. Kadnlarn ynetimi ile ilgili grleri kendi
zamannn grgsn ve anlayn yanstmaktadr.
Ts, 13. yzyln anlayyla erkek ve kadn ilikileri asndan tartmaya
ak neriler getirmektedir. Erkein baskn davranmas Tsnin eler arasndaki

100
Sevgi hakknda, bn Miskeveyh, bn Hazm etkisinde Nasrettin Tusinin grleri aynen
Knalzadeye gemitir. Bkz. nsanlarn birlikte yaamalarnn, ihtiyalarn karlama, kendini
emniyet iinde hissetme ve mutlu olma gibi faydalarnn yannda; bir arada yaama klfeti ve birbirine
stn gelme mcadelesini de beraberinde getirdiinden zararlar da vardr. Bu zararlar ortadan
kaldrmak iin iki yol dnlebilir. Bunlardan birisi, daha nce iaret edildii zere; kanunlarn,
adalet ve devlet idaresine uygulanan hkmlerin yerine getirilmesiyle olur. Bu yol, her seviyeden
herkes iindir. kincisi sevgi yoludur. Bu yol okumulara ve ileri gelenlere mahsustur; zira btn
halkn birbirini sevmesi mmkn deildir. Ama bu cemaatta sevgi yolu mmkn olabilir. Sevgi
olunca adalete ihtiya kalmaz. nk sevgi olunca kiinin arzu ettii eyi, sevdii kimse isteyince ona
brakmas sz konusudur. Belki de sevdiinin onu almas, arzusuna daha uygun gelir. Bu bakmdan
filozoflar, sevgi adaletten stndr demilerdir. Zira sevgi normal, adalet zorlamadr. Sevgi birlii
gerekli klar ve ikilii ortadan kaldrr. Adalet ise ikilikten sonra gerekletirmeye allr. Sevgi
btn eyada vardr. Hatta cansz varlklarla bitkilerde bile bu vardr. Her basit bileik cins, cinsine
ynelir ve sevgi duyar. Cinsi olmayandan nefret eder ve kamak ister. Bu bakmdan unsurlarn
doduklar yere meyli, bu yerden ksalar bile yine oraya dnmek istemeleri ak ve sevgi
yzndendir. Gkteki lemlerin devir ve hareketleri ak dile getirir. Bu akn, yceliklerin ve mmkn
olan dier ekillerin balangc ve kayna olmutur. Nitekim felsefeye gre; varlklarda noksan ve
olgunluktan ne varsa hepsi sevgiden doar ve ondan dolaydr. Sevgi birlik ve Allaha yaklamaya
balangtr. nsanda bulunan sevgi iki ksmdr. Bunlardan biri doutan olan tabi sevgi; dieri istee
bal, irad sevgidir. Tabi sevgi annenin ocuuna olan sevgisidir. Eer bu tabi sevgi olmasayd,
annenin ocuun bytlmesindeki skntlara katlanmas mmkn deildi. rad sevgi ise
rencisinin hocasna, mridin eyhine duyduu sevgidir. rad sevgiyi drt grupta toplamak
mmkndr. Bunlar gelip geen sevgi, ge oluup ge giden sevgi, ge oluup abuk giden sevgi ve
abuk meydana gelip ge giden sevgidir. Sevginin sebebi de tr. Bunlar da lezzet, menfaat ve
hayrdr. Bazen bu sebepler bir arada bulunur. Lezzet abuk gelip geen sevginin sebebidir. Zira lezzet
ksa sren bir durumdur. Buna bal olan sevgi de byledir. Menfaate bal sevgi ge oluur. Fakat
abuk gider. Hayr, ise abuk gelen ve ge giden sevgiye sebep olur. Zira hayrseverler arasnda gzel
ve engin bir sevgi vardr. Sebebi hayr olan sevginin erken meydana gelip, ge gitmesinin sebebi
budur. ztrk, a.g.e. s.97 vd.

65
ilikiler iin kendince ngrd bir yntemdir. Buna gre, erkek evlendii ilk
gnden itibaren eine gzda vermelidir ki, kadn einin emirlerini yerine getirmekte
ve einin isteklerine uymakta hibir ekilde ihmallik gstermesin. Bu yaklam tarz
aile idare etmenin en byk artdr. Bu artn birazck bozulmas halinde, kadnda
dik ballk eilimleri artar, kiisel ve keyf hareket etme kaplar alr, hatta bununla
da yetinmeyerek eini kendi emri altna almaya alr ve onu, marka isteklerini
yerine getirmeye mecbur eder. Onu elinde oyuncak haline getirir ve sonunda ei
zerinde istedii oyunu oynayarak onun vastasyla emellerine ular. Byle olunca
da amir olan memur, itaat edilen itaat eden ve hkim de mahkm haline gelir. Bunun
neticesi her iki taraf iin de ackl olur, dedikodu, kavga ve dvler balar, hoa
gitmeyen o kadar hadiseler, rahatszlklar ve rezillikler meydana gelir ki, bunlar
gzlerden saklayabilmeye ve bunlara mani olabilmeye kimse g yetiremez.
101


Tsnin erkeklere tavsiyesi, erkein, einin muhabbet ve sevgisini artran
eyleri ondan esirgememesi gerektiidir. Buna keramet yani sevgi ve cmertlik
denilir. Einden sevgi ve cmertlik gren kadn bir gn bunlar kaybedebileceinden
korkarak ev ilerine dikkatini artrr, einin szn tutup isteklerini yerine getirir ve
bylelikle ailede tertip dzen ve ho bir geim kurulabilir. Bu bakmdan, Ts, sevgi
ve cmertliin alt trn ifade eder;
Erkekler;
Genellikle kadna iyi davranp onu iyi korumal,
Bakalarndan saknmas hususunda ok dikkatli ve uyarc olmal,
lk gnden itibaren evin geimi hususunda onunla danmal, ancak bunu
yaparken de kendisine kar, sana tabi olmaktan uzaklama sevdasna dmeyecei
ekilde davranmal,
Ailenin imknlar el verdii lde erzak kullanma ve hizmetileri altrma
hususunda ona tam yetki vermeli,
Kadnn ailesi ve akrabalar ile iyi geinmeli ve yardm etmek suretiyle onlara
yaknlamakta lkayt olmamal.
Kadnnda liyakat ve kabiliyet hissettii srece, gzellik, varlk, asalet ve
hsm, akraba ynnden einden daha stn de olsa bir baka kadn onun zerine

101
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.215, Gafarov evirisi.
66
kuma getirmemeli. nk kadnlarn yaratllarnda yle bir kskanlk vardr ki bu,
onlar, geimin bozulmasna, ailenin dalmasna ve pek ok ktlklerin domasna
sebep olabilecek yanl hareketler yapmaya ve baka rezillikler karmaya sevk eder.
Hkmdarlar bu kaideden istisnadrlar. nk onlarn evlenme sebepleri ok ocuk
ve torun sahibi olmaktr. Hkmdar hizmetindeki kadnlar kul, cariye
derecesindedirler. Buna ramen hkmdarlarn da bu gibi ilerden saknmalar daha
iyidir. nk aile iinde erkek, beden iinde yrek gibidir. Bir yrek iki bedene
hayat veremeyecei gibi bir kii de iki aileye nizam veremez.

Knalzade Ali elebinin Aile Ahlk zerine nemli bir alma yapan
Hseyin ztrk ok evlilik konusunda u ilgin deerlendirmeyi yapar.
K. Ali elebi, tek evlilik konusundaki grn de Nasruddin Tsden
almtr. nk bu konuda, Ahlk- Nasrde aynen yle denilmektedir. Erkek
evde bedendeki kalbe benzer. Nasl ki, iki bedene bir kalp hayat vermezse; iki evin
dzenini (mutluluunu) de bir erkek salayamaz. Bu konuyu inceleyen Ferid Kam,
M. Ali Ayni ve bu konuya deinerek ayn anda- bir kadndan fazla kadnla
evlenmenin ktln iki bedene bir can olmaz, kezalik iki menzile bir mert lyk
deildir diye anlatacak kadar ileri fikirleri vardr diyen Trk ansiklopedisi
Knalzde maddesi yazar ile slmda Ahlkn yazar Osman Pazarlnn bu
dnceyi dorudan K. Ali elebiye dayandrmakla, Ahlk- Alnin dayand
kaynaklara inemedikleri ortaya kmaktadr.
102


Tsnin 13.yzyl penceresinden, kadnlar hakknda ortaya koyduu bir dier
gr: Kadn, ev ileri ve evi dzene sokma ileriyle, ev eyasnn bakmyla ve
bunun gibi baka ilerle, daimi olarak megul edilmelidir ki, nefsi tembellie
meyletmesin, ev ilerinden zaruri olanlardan ve olmayanlardan grlmeyen
kalmasn.
103

Tsye gre, kadn ev ileri, ocuk terbiyesi ve hizmetilerin iine nezaret
gibi ilerden bo vakti kalrsa, ailenin nizam ve intizamna halel getirebilecek
meselelerde dnme frsat bulur, sslenmeye, gezmelere gitmeye ve baka kiilere
bakmaya balar. Sonunda hem ev ileri dklp kalr hem de ei onun gznde

102
ztrk, a.g.e. s.158.
103
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.216, Gafarov evirisi.
67
deerini kaybeder ve alalr. Baka kiileri grdke kendi eine hor bakar, neticede
ona gz koyanlarn says oalr, gayr meru ilere hevesi artar, nihayetinde aile
bozulduktan, namus lekelendikten ve rezalet yayldktan sonra her iki dnyas azap
ve eziyete evrilir.
Ts, yine kendi dneminin egemen anlay erevesinde grler ortaya
koyar.
Buna gre, Erkek, hanm idare etmede eyden kendini korumaldr: Einin
muhabbetinden lse, akndan deli-divane olsa, sevgisinden akln arsa da bundan
kadnn haberi olmamas iin tedbirler almaldr. Eer bu hususta kendini zapt
edemezse ak derdini tedavi iin sylenenlere mracaat etmeli ama her halkarda
akn gizlemelidir, aksi takdirde bundan ok fesatlar treyebilir. Genel ilerde kadn
ile mavere etmemeli, kendi srrn ona vermemeli, varlnn bir ksmn ondan
gizlemelidir. nk kadnlarn akl bu tr ileri almayaca iin verecekleri bir yanl
tavsiye byk zarar getirir. Einin yabanc kadnlarla dost olmasna, zellikle de
erkeklerin ak maceralarndan bahseden kadnlarn konumalarn dinlemesine
msaade etmemeli, bylelerini eve koymamaldr. nk byleleri ok byk ykma
sebep olurlar. En tehlikelisi erkek meclislerinde (iret meclislerinde) bulunmu
kadnlarn hikyeleridir.
104

Ts, kendince ilgin bir neri getirir. Buna gre kadnlarn Yusuf Suresini
renmeleri yasaktr. nk orada anlatlan eylere kulak vermek onlar iffetsizlie
sevk eder. arab da onlara katiyen yasaklamaldr. arap ne kadar az olsa da yine
hisleri oynatmaya, ehveti uyandrmaya sebep olur. Kadnlarda olabilecek en kt iki
zellik de bunlardr.
Kadnlarn da elerine lyk olmak, onlarn gzlerinde deerlerini artrmak
iin be arta uymalar gereklidir. Bunlar:
1-ffetli olmak;
2-Sahip olduklarna raz ve kanaatkr olmak;
3-Eine kar saygl, yabanclara kar sakngan ve ihtiyat zere korkulu
olmak;
4-yi hanmlk yapmak ve einin sznden kmamak;

104
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.216 vd, Gafarov evirisi.
68
5-Elence ve irette, sslenmede ve giyinmede mtevaz olup az isteklerde
bulunmaktr.
105


Tusi, filozlarn bir ksmndan alnt yaparak, iyi kadnn anaya, dosta ve
hizmetiye; kt kadnn ise zalime, dmana ve uursuz hrszlara benzediini
syler. Liyakatli kadn, daima einin yannda olmasn istemesi, ei sefere gittiinde
bunalmas, einin isteklerini yerine getirmede eziyete katlanmas sebebiyle anaya
benzetilmitir, nk ana da evlad iin byle yapar. Einin verdii her eye raz
olan, veremediinde onu mazur sayan, maln einden esirgemeyen ve hibir yerde
einin aleyhinde bulunmayan kadn dosta benzetilmitir. lgi gsterme ve hizmet
etmede elinden geleni esirgememesi, einin skntlarna tahamml, onun ayplarn
rtmesi, daima eini vmesi, onun kazancn zayi etmemesi ve einin houna
gitmeyecek ileri yapmamas sebebiyle de hizmetiye benzetilmitir. Liyakatsiz
kadnn zalime benzetilmesi; onun almay sevmemesi, kt szl, iftirac olmas,
einin neyi beendiini ve neden holanmadn bilmemesi, evdeki hizmeti ve
iilere rahatlk vermemesi sebebiyledir. Eini hiddetlendiren, tahkir eden, dv,
kavga karan, aktan aa eini rezil eden, ikyet edip aleyhine kkrtmalarda
bulunan ve einin ayplarn leme yayan kadn da dmana benzetilmitir. Kadnn
hrsza benzetilmesinin sebebi onun, einin malna ihanet etmesi, ihtiyac olmad
halde para istemesi, einin varln heder etmesi, ona gerekli olacak eyleri
bakalarna datmas, grnrde dosta gzya dkerken, gerekte kendi
menfaatlerini einden stn tutmasdr. Geimsiz bir kadna denin tek aresi vardr,
o da kadn hemen boayp cann kurtarmaktr. Kt hanmla bir yerde yaamak
canavarla veya ylan, yanla birlikte yaamaktan daha tehlikelidir. Cann kurtarmak
zorlarsa drt hileye bavurmaldr:
1-Mal vermelidir. nk izzeti nefsi korumak, rz ve namusu muhafaza
etmek mal korumaktan daha iyidir; ok mal vererek cann kurtarabilirse o mal az
kabul etmek gerekir, maldan gemek candan gemekten daima daha krldr.
2-Geimsizlie, sinirli ve kaba davranmaya, hyanete sebep olmamak artyla
cins yaknlk gstermemeye balamaldr.

105
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.217 vd, Gafarov evirisi.
69
3-st rtl kinayeli szler sylemek, koca karlara benzediini syleyerek
onda kin ve nefret uyandrmak, baka ere gitmee rabet ettirmek, gezmeye gitmeye,
evden uzaklamaya mecbur etmek gereklidir ki belki birine rast gelir de ayrlmaya
raz olur. Ksaca, korkutmak, heveslendirmek gibi mmkn olan btn vastalara el
atlmaldr ki, batan savabilesin.
4-Btn bunlar faydasz kalr, ondan kurtulmann baka yollar da
bulunamazsa, onu terk edip uzak bir sefere gitmelidir. Ancak gitmeden nce ona ok
ar artlar brakmal ki, bu sebeple midini yitirip ayrlmaya raz olsun.

Tsye gre, Arap filozoflar be eit kadndan uzak durmak gerektiini
sylerler. Bunlar, baka einden ocuu olan ve yeni einin malyla onlara
kolaylklar ve imknlar hazrlayan; kendi varl ve malyla eini minnet altnda
brakan; nceleri daha iyi yaam veya daha varlkl bir koca grm olup yeni
einden daima ikyet edip duran; ei bir yere admn atar atmaz kendine hemen bir
bakasn bulan, bylece erinin adn ktye karan ve kt bir aileden gelen
kadnlardr. Bu sonuncusuna gbrelikte biten gl ad da verilmitir.
Kadnla geinme artlarn bilmeyen insanlara gelince, bunlara, hi
evlenmemileri ncelikle rnek olarak gstermek gerekir. Bunlar ortada yer, kenarda
gezerler ve kadn elbisesi, rts altnda nelerin gizlendiini bilmezler. Kt
kadnlarn trettii fesatlar sonsuz, hikyeleri snrszdr.
106


j)ocuk Yetitirme ve Terbiye Etmenin Kurallar

Tsnin aile ahlknda ocua iyi bir isim koymak nemli bir grevdir.
ocuk olunca ncelikle ona iyi bir ad koymak gerekir. Uygunsuz bir ad konursa
btn mr boyu bundan utanr, can sklr. Sonra akll ve salam bir stanne
bulmak lazmdr, nk kt det ve hastaln ou st vastasyla ocua geer:
St emen bir ocuk tutmadan maya
Tutmayn siz hasta, ahmak st ana
Stle girer hamakat sonra da artar
Bedenden ahmaklk lnce kar !

106
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.219, Gafarov evirisi.
70
Tsnin nem verdii bir dier husus, ocuk stten kesildikten sonra, ahlk
bozulmaya yz tutmadan hemen onu terbiye etmeye, ona nizam ve intizam
retmeye balamak gerekir. ocuk, tabiatnda olan ftr eksiklikler sebebiyle kt
alkanlk ve detlere meyil edebileceinden vaktinden nce bunun nn almak,
ocuun yapsn da dikkate alarak ahlkn arndrmak byk nem tar. ocukta
ilk grlen gzel yeti ve ahlk hangisi ise o, ncelikle gelitirilmeli ve dierlerinin
nne alnmaldr. Eer ocuk haylysa, ou zaman ban nne eiyor ve
yaramazlk yapmyorsa bu, onun asaletinin delilidir. Bu hli, onun nefsinin irkin
ileri sevmeyip, gzel eylere meyilli olduunu gsterir ki, bu alamet ayn istidadn
ocukta var olduuna dellet eder. O halde bu ocuun eitimine hususi nem
vermeli, bu yolda hibir ey esirgenmemeli, istidadn snp gitmesine yol
almamaldr.
Tsnin eitim felsefesinde, eitimin birinci art ocuu, onun kabiliyetini
kreltecek insanlarla oturmaya ve uygunsuz eylerle oynamaya brakmamaktr.
nk ocuun nefsi temiz olduundan etrafndakilerin ahlklarn abucak alr.
ocuu dostluk ve sevgi douran gzelliklerle yetitirmeli, zellikle de akl, uur ve
idrake tesir eden anlatma yoluna bavurmaldr. Para vermek, heveslendirmek ve
soylu nesebini ne kartarak eitme yollarndan saknmaldr. Bundan sonra det,
anane, davran kaidelerini, dini vazifeleri retmek, onlar yerine getirmeye tevik
etmek, yerine getirmediklerinde uyarmak, iyi ileri onun yannda vmek ve
zararllarn ktlemek de uygundur. Onun iyi bir hareketini grnce, onu vp
tevik ederek bu hareketleri artrmak, kk bir kusur grnce de knayarak mani
olmak gereklidir. ok yemeye, ok imeye, pahal ve markal elbiseler giymeye
zendirmemeli; mideye dknlk, ayyalk, moda dknl ve bunlar gibi baka
kt alkanlklarn onun kalbine yerlemesine sebep olunmamal; ssl elbiselerin
kadnlara ait olduu telkin edilmeli, akll kiilerin, byk insanlarn sade
giyindikleri ona anlatlmaldr. Buna ikna olur, kula bu gibi eylerle dolar ve bunlar
tekrar edilirse det ve alkanlk hline gelir. Bunun aleyhinde olanlar, zddna
gidenleri, bunlardan zellikle de yatlarn yanna koymamak gerekir. ocuklarda
kt alkanlklara ve kt ilere kar nefret uyandrmak gerekir. ocuk,
gelimesinin ilk anlarnda birok hatalar yapar ve kabahatli i grr, ou kere
yalanc, cimri, hrsz, ispiyoncu, ters ve inat olur, lzumsuzluk eder, dediinden
71
asla vazgemez, bakalarn da zararl ve ho olmayan iler grmeye mecbur eder,
sonra da onun, tembih ve eitim ya geer. Yani ocuu bebeklikten itibaren
eitmek lazmdr. Daha sonra ders retmeye ve bilgilendirmeye ynelik hikmetli
szler, eitici iirler ezberletsinler ki, retmek istedikleri eyler aklnda kalsn,
manasn unutmasn. ocuk hoa giden bir hareket yapnca onu vp tevik
etmelidir, fakat aksi hallerde her dakika knayp baa kakmak doru deildir. Onun
yanl i yaptn, belki bunun yanl olduunu bilmediini ve bu yzden yaptn
sylemek iyidir. Bylece ocuk martlmam olur. Bu hareketi bir daha tekrar
etmezse st rtlmeli, tekrar edecek olursa iddetli tepki gstermeli, serte
knamaldr, bu tr ilerin yanl olduu anlatlmal ve yasaklanmaldr. ok
knamay det edinip, her eyi yasaklamaktan da saknmaldr. nk bu yzlemeye
ve frsat kollayarak ayn ii tekrar yapmaya sevk eder, nitekim insan yasaklar
yapmaya hevesli olur; nasihat dinlemekten usanr, hevesi kalmaz, korkmadn
ispatlamak iin kt iler yapmaya balar, belki daha ince hilelere bavurur.
107

Tsye gre, lk nce ehvan yetiyi terbiye etmeye, yemek kural ve
kaidelerini retmeye balamak gerekir. Biz bunu ilerde anlatacaz. Yemekten
maksadn lezzet deil shhat olduu, gdann yaamak ve salkl olmak iin gerekli
olduu anlatlmaldr. Yemek alk ve susuzluu tedavi eden ila gibidir, nasl ilac
tat almak iin imezler ise, yemei de sadece lezzet almak iin yemezler. eit eit
yemekler hazrlayp ocuu yemeye tahrik etmek doru deildir. Ortalama bir
yemee altrp itahn kararl hale getirmeli, normal yemeklerle yetindirip, daha
lezzetlilerine harislik gstermeme alkanln kazandrmal ve bu yolda terbiye
etmelidir, hatta zaman zaman yavan yemeye de altrmaldr. nk bu det fakirler
iin iyiyse zenginler iin daha iyidir. ocua akam yemeini sabah yemeinden ok
vermek gerekir. Sabah yemeini ok yerse uyku basar ve zihni krlenir. Et az
yedirilirse ocua eviklik, uyanklk, neelilik, oynaklk, anlayllk ve dier
bakmlardan faydal olur. Helva ve meyve ok yedirilmemelidir, nk bunlar ishale
yol aar. Yemek arasnda su iirilmemeli, bulu ana gelmeden arap ve sarholuk
verici ikiler yasaklanmaldr, nk bunlar onun nefsine ve bedenine zarar verir,
gazap, lgnlk, ehvet ve ihtirasn artrr.
108
ocuu iki ve iret meclislerine

107
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.221 vd, Gafarov evirisi, s.197-207.

108
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.222, Gafarov evirisi, s.197-207.
72
gtrmemeli, fakat bilginler, erdemli insanlar ve airlerin meclislerine gtrmelidir,
nk byle meclislerden ona fayda gelir. Uygunsuz szleri dinlemekten, ahlksz
aka ve szlere, bo konumalara kulak vermekten sakndrmaldr. Eitim ve
retimiyle ilgili emirleri, devlerini tam yerine getirip yorulmadan ona yemek
verilmemelidir.
109

Ts dncesine gre, ocuk eitiminde mutlak gzetilmesi gereken eitim
metotlar vardr. Hemen belirtelim ki Onun bu tavsiyelerinin bir ksm gnmz
eitim anlay ve nerileriyle badamayabilir. Bununla birlikte ou grleri son
derece geerli yorumlardr.
Ts, ocuk eitim metodunda ocuun hibir eyi gizlememesi iin tedbir
alnmasn ister. ocuk, gizlemeye alt iin kt olduunu fark etmi demektir.
Kt bir ii gizleyebilirse baka kt ileri de gizlemeye cesaret eder. ok yatmasn
yasaklamak gerekir, nk ok yatmak zihni kreltir, hafzay ldrr, vcudu
gevetip bozar ve insan uyuuk yapar. ocuu gndzleri yatrmamal, yumuak ve
rahat elbiseler giydirmemeli, sknt ve glkleri retmeli, yazn serinliklere ve
nazik giysilere, kn da scak odalara ve kaln krklere altrmamaldr. ok
yrmeyi, hareket etmeyi, ata binmeyi ve skntlara katlanmay adet edinmeli,
bunlarn aksine rahata dknlkten sakndrmaldr. Oturup kalkma kaidelerini,
konuma ve susmann usullerini retmelidir. Biz bu husustan biraz sonra
bahsedeceiz. Salarn hususi olarak yaptrp, zerine kadnlar gibi ssl giysiler
giydirmemeli, ihtiya olmadka parmana yzk taktrmamaldr.
110

Ts ahlk eitimi asndan da erdemlerin yerletirilmesi iin nerilerde
bulunur. Kimseye kar yakn akraba dostlar, dede ve byk babalarn mal varlklar,
geimleri, yeme, ime ve giyimleri ile vnmesine izin verilmemelidir. Herkese kar
alak gnll olmas, yaknlarna kar saygl olmas telkin edilmeli, kendinden
zayflara el kaldrp, kendinden gllere boyun emesi, yatlarna kar cimrilik
yapmas yasaklanmaldr. Yalan sylemesine mani olmal, ister yalan, isterse doru
yere yemin etmesine imkn verilmemelidir. Yemin etmek zaten herkes iin kt bir
alkanlktr. Byklerin yalan sylemeye bazen ihtiyalar olabilirse de ocuklarn
buna katiyen ihtiyac olmaz. Az konumay, susmay, sorulduunda cevap vermeyi,


109
Ayn eser, s.223.
110
Ayn eser, s.223.
73
bykleri dinlemeyi retmelidir. Uygunsuz szler, svgler, yersiz konumalardan
utandrmal, gzel, zarif ve ho szler sylediinde onu vmeli, byle konumay
adet edinmeye hsn rabet uyandrmaldr. O, kendine, retmenlerine, kendinden
yaa byk olanlara saygl olmay ve hizmet etmeyi bilmelidir. Byk insanlarn
evlatlar bu gibi davran kaidelerine daha ok muhtatrlar. Onlarn retmeni,
akll, vicdanl, ahlk kurallarna aina, ocuk eitimini bilen, tatl konuan, insafl
davranan kiiler arasndan seilmelidir. Bu retmenler vakarl, gerektiinde hiddetli
davranabilen, temizlikte mehur, hkmdarlarn zelliklerini, adet ananelerini bilen,
elence meclisleri ve sohbetlerinden haberdar olan, toplumun her tabakas ile
konumay beceren; rezil ve alak insanlardan uzak duran biri olmaldr. Byk
insanlarn iyi eitim grm, gzel adetler elde etmi ocuklara da onunla (yani
ehzade ile) ayn okulda okumaldr ki, bunalmasn ve onlardan bir eyler rensin,
dier rencileri grerek imrensin, onlarla yara girerek ilme hevesi artsn.
retmen, eitim retim srasnda ocua gerektiinde caydrc cezalar vermeli ki,
ocuun gz korksun ve ayn hatay ilemeye bir daha cesaret edemesin. Fakat bu
hususta da ileri gitmemelidir. Yeterli bir sebep olmadan baka ocuklar knamasna
izin vermemeli, kusurlar olursa onlar knamaya tahrik etmeli, gzel bir i grnce,
yardm edince vmeli ve mkfat vermelidir. Bylece insanlara yardm etmek onun
kanna iler ve onda alkanlk haline gelir. Altn, gm, para sevgisini gznden
drp azaltmaldr. nk altn ve gmn getirecei belay akrep ve ylan zehiri
bile getiremez.
111
Oynamak istediinde oynamasna izin verilmeli, ancak oynayaca
oyun gzel olmal, oyundan yorulup takatsiz kalmal, zihni krelmemeli, eitim ve
retimini ihmale yol amamal, zorlatrmamaldr. Babaya, anaya, retmene itaat
etmeyi; onlar daima byk olarak grmeyi, sayg gstermeyi, onlardan korkup
ekinmeyi telkin etmelidir; bu adet herkes iin iyidir fakat genler iin daha da iyidir.
Bu prensip zerine terbiye etmek erdemlere ulatrr, sevgi ve erdemsizliklere nefret
uyandrr, nefsi ehvet ve lezzetten korur, dncesini bu gibi hususlara sarf ettirmez
ve olgunlamann en yksek basamana kmasna sebep olur.
112



111
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.223 vd, Gafarov evirisi,207vd.

112
Ahlak- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.224 vd, Gafarov evirisi,201vd.

74
Ts, ocuk eitimi asndan onlara temiz ve gzel yaamak, hal ehli olmak,
verimli elenmek, gzel konumak, az dman kazanmak, ok dost elde etmek,
saygn ve erdemli insanlarla oturup durmay retmek gerektiini syler.

Knalzade, Ts etkisinde unlar ifade eder. ocuk ister kz, ister olan
olsun, doduunda Allaha kr ve sen edilmeli, ilh bir armaan olarak
deerlendirilmelidir. ocuk kz olduunda, fakir ve ok ocuklu ise asla huzursuz
olmamaldr. Allah onun rzkn takdir ve tayin etmitir. Bilinmeyen ocuun banda
sadet ve rzknda bolluk vardr. Ailede, kz ocuumuz oldu diye pimanlk
duymamaldr. nk bu istein dndadr. nsan iradesinin dnda bir eyi
istememek veya knamak cahilliktir. Yeni doan ocua, zamannda uygun gzel bir
isim verilmelidir. Stannenin ahlk ve deti, deta ocuun ikinci bir douu, st de
gdas olduundan ocuk stanneye verilecekse stannede bir takm iyi zelliklerin
bulunmasna dikkat etmelidir. nk ocuk bu srede stannenin ahlk ile
ahlklanr.
113


Tsye gre, ocukluk devri geip, insanlarn niin ve nasl yaadklarn
anlamaya baladnda ona servetin, varln, mlkn, topran, para, hizmeti, atlar,
hal, kilim ve benzeri eylerin insann shhatli ve gzel geimi iin olduunu
anlatmaldr. Saln korumay, hastalk ve bedbahtlktan uzak olmay, mr
boyunca bu kurala uyarak rahat yaamay, bedeni lezzetlere nefsi eziyetler
katmamay tavsiye edip retmek gerekir. lim yolunda gidecekse, dediimiz gibi,
ncelikle tedrici olarak ahlk dersi vermek, sonra da hikmet teorisine gemek gerekir
ki, ocukta ezberleme ve taklit yoluyla elde ettii bilgilerin manasn anlasn, kendisi
de bilmeden kazanm olduu mutluluun ne kadar byk olduunu idrak etsin, hem
kendi sevinsin hem byklerine teekkr etsin. ncelikle ocuun tabiatna ve
kabiliyetine bakmak, akln, anlayn yoklamak, gzlemlerle onun hangi sanata ve
ilme meyilli olduunu tespit etmek ve sonra da onu bu ile megul etmek gerekir.
nk herkesin her sanata ve meslee kabiliyeti ayn olmaz, eer bu mmkn
olsayd insanlarn tamam en onurlu sanatlarla megul olurlard. Tabiatlarda olan bu
fark ve ztlklarda, istidat farkll ve kabiliyetlerde derin bir sr, ince bir hikmet

113
Geni deerlendirmeler iin bkz. ztrk, a.g.e., s.97 vd; Oktay, a.g.e. s.248.

75
vardr ki beeriyetin mevcudiyeti ve toplumun devamll bunlara baldr.
Kabiliyetine uygun ilerde alan ksa srede sonuca ular, byk sanatkr olur,
aksi takdirde emekler boa gider, mr heba olur. Ts, ocuklarn meslek
seimlerine de deinerek, ocuk hakknda hangi meslei renmek ve o sahada
ihtisas sahibi olmak isterse o meslekle ilgili olan btn bilim ve sanatlarla tanmaya
heves gstermelidir. Sz gelimi yaz sanatnda ihtisas sahibi olmak isteyen hattatl,
konuma sanatn, sekreterlii, ktiplii, hitabeti ve bu gibi eyleri bilmelidir. Gzel
iirler okumay, tatl masallar, garip ve ilgin rivayetler, akc hikyeler ve komik
fkralar anlatmay becerebilmelidir. Meclis adabndan ve ilgili baka bilimlerden,
edeb sanatlardan anlamal, imkn bulduka da bilmedii baka eyleri renmekten
imtina etmemelidir; nk bilim renmede kaytszlk en kt ve en tehlikeli
karakterdir. Eer ocukta bir sanat kavrama kabiliyeti bulunamam, gerekli imkn
ve artlar da olumamsa onu hemen sanat renmeye zorlamak gerekmez; nk
sanat ve meslek dallarnda renme ve retmenin bir sras vardr. Bir ie balarken
byk dikkat, sabr, emek, irade ve devamllk gerekir. Bu alanda birden frlayp ileri
gitmelere, altyap oluturmadan daha teye gemelere imkn vermemeli, bir eyi
renmeden bir bakasna balamamaldr.
114
Her sanatn renme aamalarnda ftr
kabiliyeti gelitiren, sala zarar vermeyen, zihni aan, zeky keskinletiren, zevki
artran yollardan yararlanlmal, bylece sanat zevkli bir alkanla
dntrlmelidir. Bir sanat geim temini iin retiliyorsa ocuk artk onunla
gnlerini geirmeye mecbur edilmelidir ki, sanatn gzelletirerek deneyimini
artrsn. Bylece sanatnn aa derecesinden en yukar mertebelerine ulasn,
inceliklerine incelikler katsn, teorik esaslarn ve bununla birlikte sanatndan para
kazanmann yollarn rensin, yaamann kurallarna vakf olarak ileri idare etme
becerisine sahip olsun. Varlkl ocuklarn ekseriyeti varlklarna gvendiklerinden
sanat ve marifetten mahrum olur, dnya ve durum deiince yoksullar, skntya,
dost ve dmann knamalarna maruz kalrlar. Bir genci, sanatn renip
tamamlaynca evlendirerek evini ayrmak iyidir, gereklidir.
115



114
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.225 vd, Gafarov evirisi, 207-227.

115
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.226, Gafarov evirisi, 207-227.

76
Tsnin ifadesiyle, sylenenlerin aksine eitimli insan, eer zellikle de iyi
bir eitim almsa artk edebini deitirmeye gereksinim duymaz. Fakat eksiklerini
anlayp alkanlklarn terk etme yollarn bilip ona gre alsa ve gayret gsterse,
iyi kimselerle oturup kalksa belki bir eyler deiebilir. Ts, Filozof Sokratesten
naklen bir anekdota yer verir. Buna gre, Sokratese, sen niin ou kere genlerle
birliktesin, diye sorduklarnda, nk ince ve taze dallar dorultmak kolaydr,
genlii ve tazelii gitmi, kabuu kurumu, yz sertlemi aac ise dorultmak
kolay deildir. diye cevap vermitir. Oullar terbiye edip bytmenin kurallar ite
byledir. Kzlara da onlara lyk ve uygun eitim usullerini tatbik etmek gereklidir.
Kzlara ev idaresi, yabanclardan saknmak, vakarl olmak, iffet, hay ve kadnlar
hakknda sylediimiz baka zellikler retilmelidir. Kadnlar iin gzel grlen
sanatlar retilmeli, bulu ana erince dengi olan uygun biriyle
evlendirilmelidir.
116


k) N.Tsde Konuma dab

Ts, Yunan, Hint ve slm geleneklerinin bir zetini zmseyerek konuma
kurallar hakknda grler ortaya koyar. Buna gre, ok konumamal, bakalarnn
szn yarda kesmemeli, bakasnn naklettii hikye ve rivayet bilse bile bunu
yze vurmamal ve onun konuup szn bitirmesine imkn vermelidir. Bakasndan
sorulana cevap vermemeli, bir toplulua genel olarak yneltilen soruya cevap
vermede herkesten ne gememelidir. Biri cevap vermekle megul ise, daha iyi
cevap vermeye kabiliyetli olsa bile sabretmeli, o kii szn bitirdikten sonra kendi
cevabn vermeli ama nceki cevap verene satamamal ve onu knamamaldr. Onun
yannda iki insan sohbet ediyorsa karmamal, ondan gizleyerek konuuyorlarsa
onlara gizlice kulak verip dinlememeli, kendileri armadka sohbetlerine
katlmamaldr.
117
Byklerle konuurken kinayeli konumamal, fsltyla ya da
bararak deil yumuak bir sesle szn sylemelidir. Konutuu mesele ar ise
aydnlatc rneklerle izah etmeye almaldr. Byle gerekmeyen durumlarda ksa
ve z konumaldr. Yabanc kelimeler kullanmamal, yapmack ve uydurma

116
Ayn eser, s. 227.
117
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s. 227 vd, Gafarov evirisi.

77
cmleler kurmamal, ona syleneni sonuna kadar dinlemeden cevap vermemeli,
syleyecei fikri zihninde olgunlatrmadan dile getirmemeli, gereksiz yere sz
tekrar etmemeli, ancak gerektiinde de tekrarda tereddt etmemelidir. Uygunsuz
szler konumamal, dilini svmeye altrmamal, zaruri hallerde ayp szlere
ihtiyac olursa bunu, maksadn aka ifade edecek mecaz ibarelerle anlatmal, ho
ve zarif ifadelerden kamamal, her meclise uygun konumay becermelidir.
Konuurken (sz yerine) elini kolunu kullanmamal, kan gzn oynatmamaldr.
Bu gibi hareketleri yalnz, konuulan eyler ve haller gerektirdiinde, nazik ve gzel
bir ekilde yapmaldr. Bir meselenin doruluu ve yanll stne mecliste
inatlaarak tartmaya girmemeli, zellikle bykler ve sefihler (akl ktlar ve ne
yaptn bilmeyenler) ile yalvarma tesir etmeyen insana yalvarmamal, mnakaa ve
tartmada rakibin hakl olduunu grnce hakkn teslim etmelidir. Avamn
(kltrsz, cahil halkn), ocuklarn, kadnlarn, deli ve sarholarn sohbetlerinden
mmkn olduunca uzak durmaldr. Anlamayan insana ince ve st rtl szler
sylememeli, nazik konumal, hi kimsenin iini, szn, hareketlerini kt bir
ekilde bakalarna ulatrmamal, tedirgin edici ve korkutan sylentiler
yaymamaldr. Byk bir insann huzuruna ktnda sze ilk balayan olmak doru
olmaz. Gybet, bhtan, iftira ve yalanclktan ekinmeli, hibir vakit bu gibi eylere
imkn vermemeli, bu ahlkta olan insanlarla dostluk kurmamal, onlara kulak
vermekten nefret etmelidir. Genellikle az konumal ok dinlemelidir. Bir filozofa:
Niin az konuup ok dinliyorsun? diye sorduklarnda: nk bana iki kulak bir
dil verildi, yani iki dinlemeli bir konumalym. diye cevap vermitir.

Knalzade ise, bu konuda unlar der. Konuurken sz uzatmaktan
kanmaldr. Zira ok konumak zihin hafifliine ve akl bozukluuna iarettir.
nsan kltt gibi vaktinin bo yere gemesine neden olur. ok konuma, dima
yorgunluu ve dile zararl olmasndan baka, dost ve arkadalar yannda kk
dlmesine sebep olur. Dinleyiciler ise, sohbetten usanrlar; anlatlanlardan rahatsz
olurlar. Ne kadar ksa ve z konuulursa o kadar edebe uygun olur. Mecliste
bakalarna konuma frsat vermemek en kt hareket ve en irkin zelliktir. Bu
bakmdan szn en gzeli ksa ve anlaml olandr. ok konuma alkanlndan iki
olumsuz durum ortaya kar. Bunlardan biri kendisinin klmesi, dieri de
78
dinleyicilerin usanmasdr. Bu noktaya iaret eden filozoflar, insann iittii
sylediinin zaafdr demilerdir. Dier nemli bir husus kiinin sylediini tekrar
etmekten kanmasdr. zellikle ltife ve nadir szlerde buna ok dikkat etmelidir.
Aksi halde zevki kaar. Konumaclara bir nkteyi fazla syleyerek dinleyicileri
skmamaldr. Eer bir hikye, bir nkte veya ltife bir defa sylenmise; onu, bir
zaman sonra tpk ilk anlatld gibi tekrar etmemelidir. Eer iaret etmek
gerekiyorsa; falan hikyede belirttiimiz gibi demek suretiyle hatrlatmaldr. ayet
dinleyenler varsa onlara ksaca bahsederek; dierlerini yeni batan dinleme
klfetinden kurtarmaldr. Herkesin bildii bir konu, bilinmeyen bir eymi gibi
anlatlmamal, ancak oradakilerden biri kendisinin bildii bir eyi anlatrsa, onu
bilmiyormu gibi dinlemelidir.
118


l)Davran Kurallar ve nerileri

Ts, yine, Yunan, Hint ve slm geleneklerinin bir zetini zmseyerek,
grler ortaya koyar. ocuk gibi yryp acele ederek komamaldr; nk bu,
hafiflik ve serserilie dellet eder; ancak ok da ar yryerek en gerilerde
kalmamaldr, bu da ihmal ve tembellie dellet eder. Kibirli insanlar gibi kendini
ekerek yrmemeli, kadnlar ve edebi az kimseler gibi krtarak gitmemeli, ellerini
yanlarna yaptrmamal, ancak ok savurarak da yrmemelidir. Btn hallerde
itidalden ayrlmamaldr. Yrrken sk sk o yana bu yana bakmamaldr; bu, gz
danklarn ve akl yerinde olmayanlarn iidir; devaml olarak ban ne
ememelidir; bu, gaml, kederli ve zihni huzursuz olanlarn iidir. Binek kullanrken
de orta hli gzetmeli, otururken de buna riayet etmelidir. rnein; ayan
uzatmamal, ayaklarn st ste atmamal ve dizinin stne oturmamaldr. nk
sadece hkmdar, retmen, baba ve benzeri zatlar huzurunda diz st oturulur.
Ban dizinin stne koymamal, eline dayamamal, bu, gam ve keder almetidir;
boynunu yana ememeli, sa ve bedeninin baka uzvu ile oynamamal, parman
azna burnuna sokmamal, parmaklarn ve baka uzuvlarn krdatmamaldr.
Yksek sesle esnememeli, insanlarn nne uzanmamal, insanlarn yannda
smn yerlere atmamal, yerlere tkrmemeli; ok gerekli olursa smkrmeyi

118
Geni deerlendirmeler iin bkz. ztrk, a.g.e. s.116, vd; Oktay, a.g.e. s 308.

79
sessizce yapmal, plak eli, etei ve kolu ile burnunu silmemeli, ok tkrmeyi adet
etmemelidir. Bir meclise gittiinde kendin yerini bilmeli, ne yukar ne de aada
oturmamaldr. Eer kendisi oturanlarn en by ise istedii yere oturabilir ve
nerede oturursa oras meclisin ba olarak kabul edilir. Garip kimse yerinde
oturmuyorsa, bunu anladnda kendi yerine gemeli, eer yeri tutulmusa artk
grlt niza karmadan, kalbine bir ey getirmeden yavaa meclisi terk etmelidir.
Toplum iinde elinden ve yznden baka hibir yeri ak olmamal, byklerinin
yannda yaln ayak ve paalar svanm gezmemeli, ister tek bana olsun, ister iki
kii olsun hibir zaman diz kapaktan gbee kadar bedeni ak grnmemelidir. Bir
insann huzurunda uyuklamamal, eer horlayan biriyse zellikle yan zerine
yatmamaldr. nk yan st yatmak horlama sesini artrr. Meclis iinde uyku
bastrrsa ayaa kalkp gezmeli veya bir ey hakknda dnerek uykuya galip
gelmeli, uyuklamamaldr. Bir mecliste bulunan biri, meclistekilerin tamam
uyuduunda, ya o da dierleri gibi uyumal veya oray terk etmeli, uyuyanlar iinde
tek uyank olmamal, toplumdaki insanlarn sklmasna veya kzmasna sebep
olmayacak ekilde davranmaldr. Hibir mecliste hi kimseye yk olmamaldr. Bu
detlerin bir ksm ona zor geliyorsa, kendi kendine, bu adetlere sabrla uymann,
bunun iin zahmete katlanmann, edepsizlik sebebiyle meydana gelebilecek eziyet ve
skntlardan daha hafif olduunu dnmelidir, bu durumda adetlere uyma daha
kolay grnecektir.
119


m) Ts Anlaynda Yeme-me Kurallar

Ts bu konuda unlar belirtir. ncellikle eli, az, burnu tertemiz ykayp
sonra sofra bana gidilir. Sofraya oturunca, eer sofra ba deilse hemen yemee
balamamaldr. Yemek yerken giysisini batrmamal, stne dkmemelidir. Ts, rf
ve kendi toplumsal zelliini yanstarak elle yemenin ayrntlarn 13.yzyl
aynasndan sunmaktadr. Kii, (dneminde elle yemek olduunu dnrsek)
parma ile yemeli, azn byk amamal, lokmalar iri iri alarak abuk abuk
yutmamaldr. Yemei aznda gevelememeli, parman yalamamal, yemein
rengine ve eidine dikkatle bakmamal, koklamamal ve sememelidir. Lezzetli

119
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s. 230, Gafarov evirisi.

80
yemek az ise a gzllk etmemeli, yemei bakasnn karsna koymal, yal
parmaklarn ekmee, tuza vurarak onlara bulatrmamaldr. Kendisiyle birlikte
sofra banda oturanlarn yzlerine bakp lokmalarna gz dikmemeli, yemei kendi
nnden yemeli, azna gtrd kemik ve bu gibi eyleri sofraya, ekmek stne
koymamal, lokmasndaki kemik veya kl kimseye hissettirmeden karmaldr.
Bakasnda grerek nefret ettii hareketleri bizzat kendisi yapmamaldr. Yemeini,
kendisinden sonra o yemekten yemek isteyenleri irendirmeyecek ekilde yemelidir.
Azndan kardn, lokmasnn artn sofraya, kseye, ekmein stne
koymamaldr. Doymu olsa da dier insanlar iin sofradan ok erken kalkmamal,
onlar da yemeklerini bitirinceye kadar sabredip beklemelidir. Dierleri sofradan
kalkmsa, doymam olsa bile o da kalkmaldr. Ancak kendi evinde, yabanc
kimsenin bulunmad yerde yemee devam edebilir. Yemek srasnda, su ime
ihtiyac olursa suyu horultuyla deil yava yava ve yudum yudum imelidir.
Dilerini temizlemek istiyorsa bir tarafa ekilmeli, diliyle karabildiklerini yutmal,
krdanla kardklarn insanlarn grmeyecei bir yere atmaldr, toplum iinde
dilerini kartrmaktan saknmaldr. Yemek sonras elini ykadnda parmaklarnn
arasn ykamaya, trnaklarnn iini temizlemeye, elini kurulamaya zel itina
gstermelidir. Aynen bunun gibi, dudaklar, dileri, az ykayp temizlemeye zen
gstermeli, azn ykarken guruldatmamal, su kabna tkrmemeli, azndaki suyu
boaltrken eli ile aznn stn rtmeli, el ykarken bakalarnn nne gemeye
almamaldr. Yemekten nce eller ykanacaksa, sofra bakannn ellerini en nce
ykamas caizdir.
120


120
Knalzade, Tsyi ou meselede olduu zere aynen aktarmaktadr. Yemekten nce el,
az, burun iyice ykanr, sonra sofradaki yerine oturulur. Ev sahibi ise veya oradakilerin by
susuyorsa; besmele ile kendi tarafndan yemee balamaldr. Eer sofra sahibi deilse, sofra sahibi
izin verdikten ve bykler yemee baladktan sonra balamaldr. Yemekte; sofray, elini kirletmeye,
ekmekle tuzu slatmamaya gayret etmelidir. Yemee hrs gstermemelidir. Baz bilginler, fazla alk
zamannda dostlarn ziyaretine gitmemelidir. Zira ar alk edep hududundan kmay gerektirir
derlerdi. Yemek yerken kk lokma almal, abuk yutmamal, fazla da azda tutmamaldr. Orta
seviyede yemelidir. Yemek srasnda parmaklarn fazla daldrmamal, azna sokup karmamaldr.
Bu konuda hem snnete uymal, hem de sofradakilerin nefretini kazanmamaldr. Hz. Peygamberin
btn snnetleri ho ve gzeldir. Yemein eidine bakmamal, kokusunu koklamamaldr. Yemein
iyisini sememeli ve yemein iyisi sofrada az ise onu hrsla yememeli, bilkis sofradakilere ikram
etmelidir. Azndan kard kemik ve ekirdek gibi eyleri karrken nefret ettirecek ekilde
davranmamal, kardktan sonra sofrann uygun bir yerine brakmaldr. Azndan sofraya ve tabaa
damla drmemelidir. Sofradan kalktnda yerine bakas oturduu vakit nefret etmemelidir.
Sofradakilerden nce kalkmamaldr. Tok olsa bile yemi gibi davranmal, herkes kalkmadan yemei
brakmamaldr. Ancak kendi evinde bulunursa veya teklifsiz dostu olursa o zaman nce kalkabilir.
Misafirlikte de ev sahibinden nce sofradan kalklabilir. Fakat misafirlikte sofradan ok abuk
81
Tsnin sofra adab konusunda iki meclisi ile ilgili grleri ilgintir. Yer
yer kadnlarla ilgili olumsuz grler serdeden Ts, iki ve sarholuu normal bir
olay olarak zikretmekte iki ve sarholuu eletirmekten ok usul ve adab hakknda
bilgi vermektedir. Bu nokta gstermektedir ki, Tsnin birok grnn
kaynanda slm ahlknn ve Kurann etkisinden ok kendi dneminin rf ve
adetleri belirleyici olmaktadr. Bu acdan ou grlerinin kabul edilemez ve
Kuran ahlk ile badaamaz olduunuda belirtmemiz gerekir.
ki meclisine geldiinde ahmak insann yanna oturmaktan saknmal, akll
bir dostunun yanna oturmaldr. Vaziyete mnasip, duruma uygun, zarif hikyeler,
ince iirler biliyorsa syleyerek dostlarn elendirmeli, suskun oturmayp meclisi
enlendirmelidir. Mecliste yaa ve vazifece kkse konuma yerine dinlemesi
tavsiye olunur. Mecliste alg varsa hemen bo boazla balamamal nedimin
szn kesmemelidir. Her zaman ve her halkarda byklere sayg gstermeli
dierlerine de saygsn eksik etmemelidir. Hibir yerde hibir zaman sarho olana
kadar imemelidir.
Tsye gre, dinde ve dnyada hibir erdem akldan ve ayklktan gzel
olmad gibi hibir rezillik de akln yitirmek ve sarho olmaktan iren deildir.
Dalma zaman gelmeden nce meclistekilerden sarho olan olursa onlarn
bulunduu meclisi terk edip gitmek veya bir aresini bularak onlar sarholuklaryla
ba baa brakmak gerekir. Sarholarn tartmalarna karmamal, genelde onlarn
arasna girmemelidir. Ancak; bu tartmalar dalamaya ve dmanla sebep olacaksa
o zaman mutlak ie girimeli ve onlar ayrmaldr. arap ien biri imede srarc
davranmamal ve dierlerini de imeye mecbur etmemelidir. Meclis dostlarndan
imeyenler var ise onu knayc konumamal, sz dokundurmamaldr. Ba dnen,
midesi bulananlar kimseye sezdirmeden yardm ederek meclisin dna karmal,
istifra ettikten sonra geri dnmesine de izin vermemelidir. Bakalarnn nnde
meyve, yeillik vs. almamal, tatly ok yememeli, dostlarnn her birine ona uygun
erezler teklif etmelidir. Tek bana meclisi ele alarak herkesi elendirmeye
almamaldr. Her insan meclisi idare edemez, etse de ok devam etmez, kendini
gln duruma sokar ve saygnln kaybeder. Mecliste bir gzel var ise gz dse

kalkmak ev sahibine kar iyi olmaz. Yemein beenilmedii dncesiyle ev sahibi krlabilir.
ztrk, a.g.e. s.116,vd; Oktay, a.g.e. s 315.

82
de ok bakmamal, imkn olsa da ok konumamal, algc ve arkclardan istedii
paralar okumas yolunda sipari vermemelidir. Kalkp gitme vaktinin geldiini
hissettiinde ayaa kalkarak kendi evine gitmeye almal, mmkn olmazsa
meclisten uzak bir yer bularak yatmaldr. Mmkn olduka hkmdarlarn, yat
olmayanlarn, ona gler yz gstermeyenlerin meclisine gitmemelidir. Mecbur
kalarak gidecek olursa, az oturmal ve oray abucak terk etmelidir. Elbette ki
ahmaklarn ve lyk olmayan insanlarn meclisine ayak basmamaldr. Sarholuk
sebebiyle farknda olmakszn ve bilmeyerek byle tehlikeli bir meclise gidecek
olursa, orada elenenler akr keyif olduklarndan, onun da oturmas iin teklif
etseler, raz olmamal, sarholua vurarak oradan uzaklamal veya bir bahane
bularak cann kurtarmaldr. Ts ayrntlaryla anlatt yeme ime adabn u
deerlendirmesiyle sonlandrr. Anlatmaya sz verdiimiz edep-erkn kurallar
bunlardr. Halkarda bu gibi kaide ve kurallarn belirli bir snr yoktur. Bunlar
zaman ve mekna bal olarak deiir ve farkllar. Fakat iyi ve tutarl davran
kurallarnn esaslarna sahip olan akll ve erdemli insanlar artlara bal olarak
herhangi bir ii nasl yapaca konusunda sknt ekmezler, genel kurallardan husus
neticeler karmak, durumun inceliklerini kavramak onlar iin kolay olur. nk her
durumda akldan daha adaletli hkim olmaz. Allah en dorusunu bilir.
121


n) Anne Baba Hakk

Ts, ana-babann hakkn yerine getirme, onlarn rzasn kazanmann yollar
hakknda, adaletin baka erdemlerden stnl, adaletin eitleri ve hallerinin izah
blmnde ksa da olsa bilgi vermi, orada Byk Yaratcnn nimetlerinden
bahsedilmi, adaletin gerektirdii gibi, onlarn mukabilinde herkesin mmkn olduu
kadar ok kretmesinin gereklilii gstermitir. Yce Yaratcnn verdii nimetler
ierisinde, en ok teekkr edilmesi ve hakkna riayet edilmesi gerekli nimetin, ana-
babann evladna yapt iyilikler olduunu vurgulamtr.
Ts, aile ahlk asndan anne baba sevgisini temellendirmeye alr.
Onlara olan kran duygusunun, teekkrn ncelikli nedeni, babann ocuun ana
karnna dmesinin birinci sebebi oluudur. kinci sebep ise, ocuun eitilip

121
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.232, Gafarov evirisi.

83
olgunlua erdirilmesidir. ocuk, hem babaya ait madd lezzetlerden, yemek, imek,
giymek, yaamak iin gerekli nimetlerden istifade eder; hem de onun sayesinde
manev meziyetlere, terbiye, edep, okuma-yazma, bilim, medeniyet, meslek, sanat,
yani hayatn idameye ve olgunlua ulamaya sebep olan nimetlere sahip olur. Baba
sknt ve eziyetlere, ar zahmet ve meakkatlere sabrederek dnya mal toplayp
onun iin biriktirir, lp gittiinde onu varislie kabul ederek kendi yerine koyar.
nc olarak da, ocuun meydana gelmesinde anne baba ile ortaktr. Babann
yaratc nutfesini kabul eder ve onu dokuz ay gezdirme zahmetine sabreder, zahmetli,
korkulu doum arlarna katlanr, kim bilir daha ne gibi eziyetler eker. Bundan
baka ocuunun hayat kayna olan yemekleri ona yedirmede, faydal eyleri ona
ulatrmada ve zararllar ondan uzaklatrmada en yakn kiidir, uzun sreli
merhamet ve efkat gstermesi neticesinde sevgisi o kadar artar ki evladnn hayatn
kendi hayatndan stn tutar. Demek ki Allaha olan borcu yerine getirdikten sonra
ana baba hakkn yerine getirmek, onlara bakmak, dertlerine are olmaktan daha
nemli hibir erdem olamaz. Bu hakk yerine getirmek, evvelki borcu yerine
getirmekten daha nemlidir. nk Allah Tel verdii nimetler karlnda
mkfata muhta deildir, ana-babann ise buna ok byk ihtiyac vardr. Btn
mrleri boyu, ocuklarnn byyp bir yerlere ulamalarn ve onlarn ellerinden
tutmalarn byk bir arzu ile gzlerler.
Tsnin tespitiyle ana baba hakkna sayg erdemine sahip olanlar ancak
ihsan, Allahn birliini kabul, ibadet, dine riayet, kr ve kadirinaslk erdemlerine
tam anlamyla ulaabilirler. Ana baba hakk eyle yerine getirilebilir: Birincisi,
onlar gnlden sevmek, szde ve ite onlarn arzularna gre almak; sz gelimi,
selm vermek, itaat edip ba emek, szlerini dinlemek, saygda kusur etmemek,
dediklerini yerine getirmek, nazik olmak, yumuak davranmak ve benzeri tarzda
muamele etmek, onlara kar Allahn houna gitmeyecek hibir harekete imkn
vermemek, hi birine hi bir ekilde ne sz, ne de ile yk ve bel olmamaktr.
kincisi, kendileri istemeden onlarn erzaklarn ve klk ihtiyalarn karlamal,
onlara yardm etmeli, ancak bu sebeple onlar minnet altnda brakmamal ve bir
karlk da talep etmemelidir. Eer imkn var ise daha byk yardmlar da
84
yaplmaldr. ncs, gizlide ve akta hem bu dnyalar iin hem de ahretleri iin
her zaman onlarn yardmcs olmaldr.
122

Ana-babann durumunu unutmamal, hem hayattayken hem de lmlerinden
sonra onlarn hayr iin almaldr.
Her eyden nce bilmek gerekir ki, ana babann evlada sevgisi tabidir ama
evladn ana babaya sevgisi ise iraddir. te bu sebeple kanunlarda ana babann
evladna yardmndan ok, evladn ana babaya yardm etmesi ve ihsanda bulunmas
gerektiinden bahsedilmi ve emredilmitir.
Ana ile babann haklar arasndaki farklar anlatlanlardan anlalm olmaldr.
Babann haklar daha ok manev (ruhan)dr, bu sebeple evlat baba terbiyesi
ve tembihi grdkten sonra akllanr; anann haklar ise nispeten cismandir, buna
gre de ocuklar bunu daha abuk hisseder ve analarna daha ok meylederler.
Bu anlattklarmza gre, babann hakkn yerine getirmek iin daha ok
manev mahiyet tayan teekkr, vg, itaat, iyilik dua etmek gereklidir. Anann
haklar ise nispeten cisman olduundan daha ok kendisine muhtelif hediyeler
vermek gerekir. Bu erdemin aksi olan nankrlk ve ana babaya yk ve utan sebebi
olmak da trldr: Birincisi, szle, i veya hareketle onlarn gnllerini krp
saygszlk gstermek, sz gelimi, svmek, tahkir etmek, alaya almak, dalga gemek
ve baka ahmaklklara, irkinliklere sebep olmak. kincisi, mal ve varlk iin dava ve
dalamaya girimek, ev eyalarn paylatrp datmak, yardm iin karlk istemek
veya onlar minnet altnda brakmak, cimrilik gstermek ve onlara hibir ey
vermeye yanamamak. ncs, yaadklar srece veya lmlerinden sonra, gizli
veya ak olarak onlar hakknda yalanlar yaymak, onlar itibardan drmek,
nasihatlerini unutmak, vasiyetlerine hor bakmaktr. Ebeveyne yardm etmek, onlara
faydalar salamak ahlkn temizliine ve gzelliine dellet ettii gibi; onlara kar
nankrlk etmek ve kabalkta bulunmak eitiminin rkln ispat eder. Baba
yerinde olan insanlar, sz gelimi retmenler, ustalar, dedeler, amcalar, halalar,
byk kardeler, ana-babann yakn dostlar ana-baba gibi kabul edilirler, onlara da
sayg gstermek, ihtiyalar olduunda yardm etmek, gnllerini kracak
davranlar yapmamak gerekir.
123


122
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.234 vd, Gafarov evirisi s.223.
123
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.236 vd, Gafarov evirisi, s.223.

85
Tsnin ahlk arihi, Knalzade paralel grlerini ylece dile getirir;
Akl ve din ynnden insan, kendisine sonsuz nimetler veren Allaha
kretmek mecburiyetindedir. Nimetlerin en ycesi Allahn verdii ilhi nimetlerdir.
Her trl iyilik ve ihsan ondan sdr olur. lh nimetlerin dnda insana verilen en
byk nimet ana ve baba nimetidir. Kulun varl gerekten byk bir nimettir. Dier
nimetler, bu varlk nimetine bal ve dayaldr. nsann varlnn esas sebebi Cenab-
Hak, grnen sebebi ise, ana ve babadr. ocuu meydana getiren, her trl
ihtiyalarn karlayan, terbiye eden, bymesine ve gelimesine yardmc olan,
ruhunu gzelletiren ve hareketlerini dzenleyen ana ve babadr. eitli skntlara
katlanarak, her eit ihtiyalarn gece gndz demeden, yorulmadan karlayan hatta
kendisine evldn tercih eden yine ana ve babadr. Anne varla sebep olmakta baba
ile beraberdir. Ancak dourmak ve emzirmekte, dier zahmetlere katlanmakta
babadan oktur. Ancak cismaniyet ynnden ana, ruh ve mana ynnden baba daha
ar basar.
124


o) Hizmetileri ve ileri dare Etme Kurallar

Ts, metaforik bir yaklamla insan bedenin ileyiini hizmeti ve iilerin
grevlerini betimlemek iin gelitirir. Buna gre, bilmek gerekir ki, evdeki uak,
hizmeti ve iiler vcuttaki el, ayak ve baka organlara benzer. Eer bir insan eliyle
yapaca bir ii bakasna yaptrrsa o, elin yerine gemi olur. Bir insan ayakla
yaplacak bir ii kendisi yapmaya alrsa ayan zahmetini ekmi olur. Bir insan
gzyle bakaca eye bakmazsa gz o zahmetten azat etmi olur.
Ts, ok hakl bir tespitle, insanlarn bu grubu olmasayd rahatlk kaplar
kapanaca yorumuna vurgu yapmaktadr. nk i grmek, hayat dzene sokmak
iin oturup kalkmak, eilip dorulmak, yrmek durmak ve srekli bir takm
hareketler yapmak, ne arkaya gitmek, skntlara katlanmak gerekirdi ki bu da
bedeni zer, ok zayflatr ve vakar azaltrd. Tsnin ifadesiyle bu insanlarn
varlna kretmeli, onlar Allahn bir nimeti olarak bilmeli, onlara insaf, sevgi,
efkat, merhamet ve adaletle davranmaldr. Bu insanlarn da kendi dertleri, gam ve
zntleri, halsizlikleri ve zayflklar vardr. Beden uzuvlar zedelenip yaralanabilir,

124
ztrk, a.g.e. s.116,vd; Oktay, a.g.e. s. 308.
86
ilca, tedaviye ihtiya duyarlar, onlar tedavi etmek gerekir. Ksaca, insaf ve adalet
kurallarna uyarak onlara eziyet ve azap vermekten ekinmek gerekir ki, Yce
Allahn buyurduu gibi olsun ve Onun nimetine kr eda edilsin. Hizmeti
semenin kural, ncelikle bir insan tanyp, iyice bir imtihandan geirerek ahlk ve
karakterini rendikten sonra onu hizmeti olarak almaktr. Ts karekteroloji,
tipiloji aklamalarna yer verir. Onun bu aklamalar daha sonra bir ok ahlkcy
etkilemitir. Eer bu mmkn deilse feraset, ihtimal, akl ve manta mracaat
etmelidir. Kark simal, deiken tabiatl insan semekten uzak durmaldr.
Genellikle kiinin karakteri naslsa kendisi de yledir. Fars atasznde, Kt eyin
en iyi yn grntsdr. denilmitir. Haberde ise Hayr ve iyilii gzellerde ve
gzel yzllerde araynz.
125
denilmitir. irkin grnller, alar, topallar,
solaklar ve bu gibilerden uzak durmaldr. Uyank, becerikli ve ferasetli olanlarna da
ihtiyatla yaklamak gerekir. ou kere hilekrlk, riyakrlk ve hainlik bu iki
karakterle birlikte bulunur. Edepli, aklna gre gc ve cesareti daha ok olanlar
tercih etmek uygundur. Byle kiilerde hayl olmak en gzel zelliktir. Hizmetiyi
semek nasip olursa onu yapabildii bir ite altrmal ve yeterince de i vermelidir.
Bir sanattan baka bir sanata, bir iten dierine gememelidir. Aksine onun tabiatna
uygun, hevesini artran, iyi yapabildii bir meslekte kalmasn salamak gerekir.
nk her tabiatn belli bir sanata meyli daha ok olur. Bu kural bozanlar, kze
binerek at ie koanlara benzerler. Birisinden bir i geri alndnda, onu tamamyla
kovup baka ilerden de mahrum etmek gerekli deildir, bunu sadece asab ve
tedbirsiz insanlar yaparlar. Onu, yerine daha iyisini almak maksadyla kartm
olabilir, ancak daha iyisini bulamazsa iten kard iin onun hizmetinden de
mahrum kalabilir. Hizmetileri iinin srekli olduuna, baka bir i aramasna veya
gitmesine gerek olmadna inandrmal, onlara bu hususta gven vermelidir. Bu hem
insaf ve mrvvet kuralna uygundur hem adaletli ve onurlu bir davrantr, hem de
alanlarn sevgisi artar, rahatlayp huzur bularak ilerine candan sarlrlar. Ts,
gnmz asndan i etiine katkda bulunan aklamalar yapar. Buna gre insan
iini sevmesi iverenin baarsnda belirler. i- iveren ilikileri asndan
psikolojik temellere dayal neriler dile getirmektedir Tsde hizmetiler aileden
sayld iin, ii-iveren ilikileri aile ahlk kapsamndadr. iler, kendilerini iin

125
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.237, vd; Gafarov evirisi.
Suyuti, Celaluddin (911/1505) el-Camius-Sair, I/143, no 1108, Dmk-1352 (A.N.).
87
sahibine ortak bildikleri, kovulmak veya iten uzaklatrlmaktan korkmadklar
zaman ie yrekten sarlrlar. verenin itibarsz ve sznde durmayan, en kk bir
kabahatinde iten karacak biri olduuna inanrsa, alt iin geici olduu
kanaatine varr, onun durumu seyyahlarn durumuna benzer, ne iini dnerek yapar
ne iverene sayg gsterir, belki gelecek iin tasarruf yapmak ve servet biriktirmekle
megul olur. iliin en byk art, iinin mecbur olduu iin deil sevdii iin;
korktuu iin deil benimsedii iin almasdr. i, ona sayg gsteren iverenin
kulu, klesi olsun ancak saygszn ua olmasn. ilerin haklarn vermekte
ihmalkrlk gstermemeli, yemesi imesi ve giyimi ile zel olarak ilgilenmeli.
htiyalarn giderme konusunda onlar kendinden ne almaldr. Rahatlklarn yle
temin etmelidir ki verilen ii dert ve dnce iinde deil, mutluluk ve sevin
ierisinde yerine getirebilsinler. Hizmetilerin terbiye edilmesinde kademeli
uygulama yaplmal, yaplan kabahatin cinsine ve arlna bal olarak ceza
verilmeli, ancak affetme yollar da kapal tutulmamaldr. Tvbe ettikten sonra bir
insan yine ayn yanl tekrar ederse, ikaz borusunu ttrmeli, ceza klcn
syrmaldr. Yapt iten piman olup utanmayan, suunu ve gnahn stlenmeyen
birinin iledii suun daha da bymeyeceinden emin olunamaz. Tahamml
edilemez, affedilemez byk ve ak kusurlar, ar sular ilediinde, uyar ve ceza
ile slh edilemiyorsa mmkn olduunca abuk bir ekilde ondan kurtulmak
gereklidir ki bu fesat bakalarna da geerek onlar da bozmasn. Hizmet iin kle
kullanm hr bir iiden daha iyidir, nk kle efendisine itaatte, tembih ve terbiye
edilmede daha mlayim olur, baka bir yere gitme emelinde olmaz. Kleler
ierisinde en aklllarnn, yetenekli olanlarn, iyi konuabilenlerini ve edeplilerini
kendisine hizmet iin semelidir. Ticari ilerde kullanmak iin alnacak klenin, daha
doru, kanaatkr ve al verii daha iyi yapabilenini; inaat iin, daha gl, daha
evik, daha ustasn; obanlk iin, daha cesur, daha gr sesli ve daha az uyuyann
tayin etmek gerekir. Karakterlerine gre kleler ksm olurlar: Hr karakterli, kle
karakterli olanlar ve a gzller. Birincileri, evlat gz ile grp eitim verip edep
renmeye tevik etmek gerekir. kincileri, i hayvanlar, mal, davar yerine koyarak
onlara iyice i yklemelidir; nclerin karnlarn doyurup onlar en pis ilere
gndermek gerekir.
126


126
Ahlak- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, s.239, vd; Gafarov evirisi;
88
Grlyor ki Ts, iin, insan neslinin devamn salamak ve yaam
gereklerini yerine getirebilmek iin aile vazgeilmez bir kurumdur. Tsnin
szleriyle ifade edecek olursak: lhi hikmet, hem evin ve iindeki eylerin
korunmasna bakmas, hem de kendisi araclyla reme iinin yerine getirilmesi
iin her bir kiinin bir e edinmesini gerektirmitir. ncelikle iki e arasnda
ortaklkla balayan bu aile, zamanla ebeveynleri, ocuklar, kle ve hizmetileri
kapsayan bir toplulua dnr. Bylesi bir topluluk, bir meskene ek olarak insani
yardmlama ve i blmnn ncelikli gayesini en etkili ekilde yerine getirilecei
bir tekilatlanma tarzn gerekli klar. Bu itibarla aile koca ile kar, ebeveyn ile
ocuklar, efendi ile hizmeti ve servetle sahibi arasnda mevcut olan hususi bir iliki
olarak tanmlanabilir.
Ts, aileyi dzenleyen esas ilkeleri adan belirler. Bunlar u ekildedir:
1) kurulduktan sonra ailenin dengesini korumak; 2) bozulduunda onu yeniden
kurmak; 3) bireysel olarak her bir yenin ve btn olarak ailenin ortak refahn
artrmaktr. Bu itibarla ev idaresi (tedbirul-menzil) ilminin gayesi, reisi baba olan bu

Tsnin grlerini tekrar eden Knalzade unlar belirtir. slm ahlklar; uak ve hizmetiler,
insann eli, aya, gz ve kula durumundadr demilerdir. Zira insan kendi yapaca iin
biroklarn onlar vastasyla grr. Bundan maksat, onlarn ok nemli olduklar ve onlarsz rahatn
salanmayacan belirtmektedir. Toplumda hizmet edilenler ve hizmet edenler vardr. Bunu bir
bakma mir memur ilikisi olarak da grebiliriz. dare edenlerin idare edilenler zerinde tasarruf
hakkn kullanrken dikkat etmeleri gereken baz hususlar vardr. Bu bakmdan uak ve hizmetilerin
birer Allah emanetleri olduklarn dnp; gzellikle muamele etmek, gleri lsnde i yaptrmak
gerekir. Onlara istirahat zaman belirleyip bu zamanda hizmet mihnetinden muaf tutup rahatlarn
karmamaldr. Hizmetiye kaba davranmamal, surat asp kt sz sylememelidir. Sulu bulunduu
vakit ceza verilebilir. Ancak her zaman ceza vermek ve kaba davranmak doru deildir. Hizmeti ile
yzgz olmamak iin yersiz konumamaldr. Kk hatalar cezalandrmamal, ya grmemezlikten
gelmeli ya da u suunu baladm, bir daha yapma diye tembihlemelidir. Hizmet ve kulluk
konusunda Rabbine kar kusurlu ve gnahkr, dolaysyla affa muhta birisinin, kendi elinin altnda
bulunan insanlarn sularn affetmesi ve hatalarn rtmesi elbette lazmdr. Baka bir deyimle;
kendinden yksek olandan af dileyen kimse, kendinden aasn affedebilmeli. Yiyeceinde
giyeceinde kusur etmemelidir. Bu noktaya iaret eden Hz. Peygamber; Elinizin altnda olanlara
iyilik ediniz. Siz ne yerseniz ondan yediriniz, ne giyerseniz ondan giydiriniz buyurmutur. Uak ve
hizmetinin kapasitesini iyi tetkik ederek durumuna uygun bir hizmete tayin etmelidir. Akl ve
nezaketi ok, hay ve edebi fazla olan ise kendi hizmetine almaldr. Kr ve kazanta yetimi, iffet
ve emaneti tam olan ticaret vekletine, maln muhafazasna ve makamn emniyetine tayin etmelidir.
Beden gc ile yapma durumunda olanlar inaata; bedeni kuvvetli ve gsterili, fakat ince ilerde
maharetli olanlar da tarmda grevlendirmelidir. Bu ekilde yetenee gre i ilkesini hizmetilere
uygulayan K. Ali elebi, hizmetiye bir i verdikten sonra, mecbur kalmadka, hemen elinden alp
baka bir ie vermemek gerektiini, bu yapld takdirde krgnlk ve ite verimsizliin balayacan
sylyor. Hizmet edenler, iyi gnde faydalanmay, kt gnde yardm ilke olarak benimsemelidirler.
Hizmetide bu inan olmad vakit, hizmete gnl vermeyip; ayrlk gn iin azk hazrlamak ve
gnn tamamlamakla vakit geirir. Bu bakmdan ahlklar, hizmet isteyerek olmaldr demilerdir.
Hizmetiler daima hizmetten kanmamal, yardm ve ihsana rabet etmemelidirler. Kt hizmeti
bozuk maddeye benzer. Nasl bozuk madde salam olanlar bozarsa, kt hizmeti de iyileri batan
karr. . ztrk, a.g.e. s.116, vd; Oktay, a.g.e. s 308.
89
grubun maddi, sosyal ve zihni refahna vesile olan elverili bir disiplin sistemi
gelitirmektedir. Babann grevi genel olarak yelerin zel kabiliyetlerini ve tedbir
yollarn gz nnde bulundurarak ailenin dengesini srdrmek ve iyiletirmektir. Bu
bak asndan aile, insan bedeniyle; onun reisi de bedenin saln korumaya veya
iyiletirmeye alan tabiple karlatrlabilir. Kendini ve soyunu koruma ve asli
hedeflere ulamak iin servet zorunludur. Onun elde edilmesi iin Ts, soylu
meslekler edinmeyi ve hibir zaman hakszla, rezalete ve bayala yol vermeden
bu konuda en mkemmel olan baarmay nerir. Kazanmann genellikle zulmeden,
utan verici eylerden ve bayalktan kanmak eklinde art gzetmekle
yaplmas gerektiine iaret eden filozofumuz bu itibarla meslekleri de vgye deer
olmas balamnda ksma ayrmaktadr. bn Sinann Kitabus- Siyase adl
risalesinde de mevcut olan sz konusu bu ayrm yledir: (a) Salam Gr, doru
istiare ve iyi idare gibi akla ilikin olan meslekler; bu tr meslekler vezirlerin
sanatdr; (b) yazclk, belagat, yldz bilimi, tp, muhasebe ve yer lm gibi edep
ve erdemle ile ilgili olan meslekler; bu tr meslekler, ediplerin ve erdemlilerin
sanatdr; (c) binicilik, askeri kumandanlk, lke snrlarn ynetim altna alma ve
dmanlar yenme gibi kuvvetle ve yiitlilikle ilgili olan meslekler ki, filozofumuz
bununla sava sanatn kastetmektedir. Meslein bu tr ise kahramanlara
zgdr.
127
Ortada bir hrs yahut bir cimrilik sz konusu deilse ve aile yelerinin
skntya sokmuyor yahut toplumda olanlarn iffet ve itibarn tehlikeye
drmyorsa filozofumuz, serveti saklamay ihtiyatl bir hareket olarak grr.
Harcama konusunda genellikle itidal gzetilmelidir. sraf, gsteri, yanl hesap
yahut tamahkrlk kokan hi bir eye para harcanmamaldr. Yine bn Sina gibi Tusi
de yalnz adalete ve iffete dayal bir kazancn ahlaki adan uygun olabileceini
belirterek, hrs ve tamah ya da baka trl ktlkler vastasyla elde edilecek
kazantan deeri ok dahi olsa kanlmas gerektiini syler. Temiz ve iyi kazanca
gelince kazancn bu tr miktarnn aznlna ramen insan iin daha haz verici ve
bereketli olacaktr. nsan hayatnda kazan kadar giderde zorunludur. Bu durum,
Tusiyi kazan konusunda olduu gibi gider konusunda da nem vermeye
gtrmtr. Bu itibarla kazanlan mallarn harcanmasn gerektiren durumlar yle
tespit edilmektedir: (a) sadaka, zekt gibi din yolunda ve Allah rzasn talep iin; (b)

127
Gafarov, a.g.e. s.17.
90
hediye, hayr ve ba gibi cmertlik ve bol iyilik etmek iin; (c) faydal olann elde
edilmesi ve zarar ortadan kaldrmas iin.
Tsnin sisteminde, gidere neden olan bu nedenlerden birincisi uruna
yaplan harcamalar dini ve ahlki adan uygun klan zellikler temelde drttr.
Bunlar 1) harcamann gerekte gnl rzasyla olmas; 2) bir karlk beklentisi
olmakszn ve srf Allah rzas iin olmas; 3) harcanan maln bata ihtiyacn gizli
tutan fakirler olmak zere ihtiyacn dile getirenlere olmas ve son olarak da 4)
ihtiya sahiplerine harcanlanlarn dile getirilmemesidir. Yukarda ikinci nedenden
kaynaklanacak harcamalar ahlki klan ller ise iyilik adna yaplacak bu tr
harcamalarn bekletilmeden hemen yaplmas, gizli tutulmas, fazla harcansa bile
deerinin kltlmesi, yaplacak harcamalarn srekli ve yerinde olmas
eklindedir. Son olarak yukarda zikredilen (c) kkndaki nedenlerin gerektirdii
harcamalara ilikin ahlki llere gelince bu balamda anahtar kavram iktisat
(iktisad) kavramdr. Filozofumuz, uygun olan aramada ve bu yolda ortaya kacak
zararn ortadan kaldrlmas hususunda harcamalarn dini-ahlki kurallarn
inenmemesini gzeterek azck israfa doru sapmasnn erdemsizlik olarak
nitelememektedir. Bu dnce temelini filozofumuzun erdemleri belirleyen ortann
matematiksel bir orta olmayp deiebilir olduu eklinde daha nce zikretmi
olduumuz anlay oluturmaktadr. Bu itibarla iktisat kavramn duruma gre orta
bir yol izlemek eklinde aklayabiliriz. bn Sinann ev ynetimine ilikin
grleriyle karlatrdmzda yine Tsnin zikrettiimiz grlerinin dorudan
bn Sinann Kitabus Siyasesinden alnt olduunu gryoruz. Aileyi oluturan
dier bir unsurun e olduu sylenmiti. Tusiye gre e edinmenin gayesi mlk
korumak ve neslin devamn salamaktr. Bundan dolay da bir ev hanmnn sahip
olmas gereken ncelikli iki vasf tutumluluk ve dourganlktr. Bunlara ilveten
nazik, mtevaz, iffetli, itaatkr ve dindar olmaldr. Onun gzellii evlenmek iin
ba neden olmamal, zira daha ziyade tersi olur. Zayf aklndan dolay kadnn
gzellii ou zaman bir tuzak ve bir cefadr. yi bir kadn, mal ve mlkte erkein
orta, evin ynetiminde pay sahibi, yokluu esnasnda onun vekilidir. Kocann
hanmna kar olan tavr kural ile belirlenmelidir: Onu saygyla kark korkuya
(heybet) sevk etmeli, ona cmert davranmal ve son olarak da onun zihnini tamamen
megul etmelidir. Korkuya sevk etmesinin anlam kocasnn belirleyici olmasdr.
91
ayet iliki tersine dnerse, koca klelie decek ve karsnn kaprislerinin ve
mklpesentliinin oyunca olacaktr. Cmertlie gelince erkein, sevgi ve efkate
sebep olan eylerle kadna ltfta bulunmasdr. bn Sinadan farkl olarak Ts bu
balamdaki cmertlii alt snf olduunu syler: 1) Kadn gzel bir grnte
tutulmal; 2) Kadn namahrem kiilerden gizlemeli; 3) Kadnn kocasn kendisine
itaat ettirmeye tamah etmemesi artyla koca, evle ilgili ynetim ilerinde kadnna
danmal; 4) Evin yararna uygun tarzda yiyeceklerin tasarrufunda ve nemli ilerde
hizmetilerin kullanlmasnda kadna tam serbestlik verilmeli; 5) Kadnn akraba ve
ailesiyle sk ba kurmal; 6) Kskanln uyandracandan, koca, gzellik ve
zenginlik bakmndan einden daha stn baka bir kadn ona tercih etmemelidir.
nk kadnlar, akllarndaki kusurla beraber doalarnda kklemi kskanlk
sebebiyle sylenilmemi aclarn ortaya kmasna ve zamanla da ailenin yklmasna
neden olacak irenlikler ve rezaletler sergileme durumuna debilirler. Kadnn
zihnini megul etme meselesine gelince ise bu, kadnn zihninin daima evin
sorumluluklaryla ve gnlk hayatn ileriyle megul olmas ve bylece de bo ilerle
uramamas durumunu ifade eder.
Ts, insanlarn yaamnn banda ilk nce aile eitimine ihtiyacnn olduunu
belirtmekte ve ayrca bu balamda retmenlere, eitimcilere, rehberlere olan
ihtiyacn nemi dile getirilmektedir. nsann hayatnn balangcnda grecei aile
eitimi ve terbiyesi onun ahlki yapsnn oluumunda byk neme haizdir. Gerek
aile, gerekse de retmen ve eitimciler tarafndan uygulanacak olan pedagojik
yntemle bireyde gzel ahlk oluturmann yan sra ayrca nceden edinilmi olan
ahlki yapnn deitirilmesi de mmkn gzkmektedir. Filozofumuzun bu
grnn temelini daha ncede grld zere ahlkn tabiat kanunlarnn
deimez ve deitirilemez determinizme sahip olmad dncesi
oluturulmaktadr. Dolaysyla ahlki yapnn oluumu ve deitirilebilmesi belli bir
eitim ve alkanlklardan gemektedir. Bu balamda en byk sorumluluun aile
baka bir ifadeyle anne ve baba zerinde olduunu gryoruz. Burada takip edilecek
pedagojik yntemin ieriine gelince bunun, sofra adabndan itibaren salkl olma,
konuma biimi, oturup kalkma kurallar, dini bilgileri renme ve uygulama, ilim
ve sanat eitimi, dolaysyla bir insan hayat iin gerekli grlen pek ok hususlar
ierecek kadar geni bir kapsam arz ettiini gryoruz.
92
ocuun aile eitimi dnda okul eitiminin gerekli olduuna iaret eden
Ts, ocuun iyi bir eitim alabilmesi iin retmeninin akll ve dindar birisi
olmas gerektiinin altn izer. Ayrca retmenin hkmdar karsnda sergilenecek
ahlki kurallar, onlarla nasl oturup kalktn, btn bunlarn yan sra farkl insan
snflaryla nasl diyalog kurmas gerektiini bilmesi de talep edilen artlar
arasndadr. Fakat grlen u ki, retmenin btn bu zellikleri tamas da yeterli
olmamaktadr. Nitekim filozofumuz, ocuun iyi bir eitim alabilmesi iin asil
ocuklarla ayn okulda eitim almas hususuna da ayrca parmak basar. Burada ilgin
olan husus Tsnin dnce sisteminde okul eitimi, baka bir ifadeyle okuyup
yazma sz konusu olunca kz ocuuyla erkek ocuk arasnda yaplan ayrmdr. Bu
itibarla kz ocuklarnn okuyup yazmaktan menedilmesi gerektiine vurgu yaplm
olmas, okul eitiminin sadece erkek ocuklar iin sz konusu olabileceini
gstermektedir. Tsnin amza ve hatta dine uygunluu tartmal olan, kz
ocuklarnn eitimi ile ilgili byle bir tutum sergilemi olmas kendi dneminin ve
artlarnn gerei olarak deerlendirilebilir.
ocuun eitiminin ahlk ilmiyle balayp daha sonra da teorik felsefeyle
devam ettirilmesi gerektiinin altn izen Ts, btn bunlardan sonra ocuklarn
holandklar bir meslee gre yetitirilmeleri gerektiine de iaret eder. nk belli
bir sanatn elde edilmesi geimin salanabilmesi ve yoksullua maruz kalmama
asndan yaamn vazgeilmezidir. Sanatn kazanlmas balamnda erkek ocukla
kz ocuu ayr ayr deerlendiren filozofumuz, kz ocuklarnn zel olarak ev
tekilatnda iyi e ve anne olmak zere terbiye edilmesi gerektiine iaret eder. Gerek
kz, gerekse de olan ocuk olsun her ikisine susmay bilme, sorulan soruya cevap
dnda konumama, byklerin huzurunda dinleyici olmak, kt szden, bedduadan
ve bo konumaktan saknma, iyi gzel ve zarif konuma vs. gibi ahlki kurallar
retilmeli ve bu huylar onlarda alkanlk haline getirilmelidir.
128


128
Hseyin ztrk bu konuda u deerlendirmeyi yapmaktadr: Birok konuda olduu gibi ocuk
terbiyesinde de K. Ali elebiyi byk lde etkileyen Nasruddin Ts; bu konu hakkndaki
grlerini Ahlk- Nasrnin II: makalesinde, Tedbir ve Siyaset-i evlat ad altnda aklamaktadr.
Yine Yusuf Ziya, Nasruddin Tsnin ocuk terbiyesi ile ilgili grlerini, Terbiye Hakkndaki Fikri
(ocuk Terbiyesi) adl makalesinde ele almtr. Ancak, Nasruddin Tsye dayanarak bu konuyu
yorumlamak yerine; Tsnin ocuk terbiyesi hakknda sylediklerini Farsadan Osmanlcaya tercme
etmekle yetinmitir. Bunu makalesinin banda; Bu metin tarih-i terbiye ve felsefe ile itigal edenlere
mhim bir nokta tekil ettii iin bir mtala yrtlmeden aynen tercme edilmitir szleriyle ifade
etmektedir. ztrk, a.g.e. s.158, Oktay, a.g.e. s.307.
93
Sonu olarak aile, insann sosyal ilikiler kurmas sonucu ortaya kan sosyal
kurumlardan biri ve en nemlisidir. Dolaysyla Tsnin Ahlk- Nasrde aile
konusuna ayrca bir blm ayrmas ve bu kurumun gerekliliine ilikin grleri
insann doas asndan medeni veya sosyal bir varlk olmas asndan
deerlendirildiinde byk nemi haizdir. Nitekim aile fertten topluma doru ilk
almdr. Tsnin ahlk kuramnn temelinde cinsel igdy tatmin etme ihtiyac
yerine insann trn devam ettirecek bir nesil brakma ihtiyacn ne karmas onun
kadn erkek ilikisine, biyolojik anlamnn stnde insani ve ahlki bir anlam
yklediini gstermektedir. ocuun korunmas ve gelimesi iin gerekeni eksiksiz
bir ekilde yerine getirmeye almak; nesillerin beslenme, giyinme ve barnma gibi
bir kiinin stesinden gelemeyecei ihtiyalarn karlamada kullanlan yardmc
elemanlarn istihdam hep insan trnn varln srdrmesi ve yetkinlemesi
iindir. Btn bunlar dikkate alnrsa Tsnin aileye egoist duygularn tatmin
edilmesi amac tesinde, insani ve ahlaki bir anlam kazandrm olduunu
syleyebiliriz.
Filozofumuz, ahlk felsefesinin dier konularna ilikin grlerinde
olduu gibi aile ynetimine ilikin gr ve dnceleriyle de Devvani, Gleni ve
Knalzade Ali gibi dnrleri etkilemitir. Nitekim her dnrn ahlk
eserlerinde de Ahlk- Nasr takip edilerek aile meselesi ayrca bir blm olarak ele
alnp incelemekte ve bu konuda genellikle Tsnin grleri takip edilmektedir.
129


6) slmda Aile Ahlknn Temel lkeleri Karsnda Tsnin Konumu

N. Tsnin aile, kadn, ocuk, hizmetiler ve toplumsal kurallar hakkndaki
gr ve anlayn akladktan sonra bu grlerin nedenli islmi l ve deerlerle
badap badamadn anlamak iin Kurann ngrd ilkelere deinmemiz
gerekecektir. Bu ilkeleri ortaya koyarak bir anlamda Tsnin ou adan kabul
edilemez bulduumuz anlaynn dayanann islm olmayp kendi dneminin rf
adet anlay olduunu belirlemi olacaz.



129
Ahlk- Nasr, A. Vahap Tatan Habil Nazlgl evirisi, Gafarov evirisi.
94
slm Dininin emirleri erevesinde kurulan aile, sorumluluklarn ve
ykmllklerin yaplald bir kurumdur.
130

nsanln mutluluunu salamak ve ona yol gstermek iin gelen slm dini,
insann yaamnn tm ynlerini hayatn her aamasnda dikkate almtr. Toplumun
asl unsurlarn oluturan ve gelecein anne ve babalar olan gen eleri tehlikelerle
dolu olan evlilik vadisinde babo brakmam; onlarn elinden tutarak adm adm
nderlik etmi ve ortak hayatta srekli karlalan frtna ve girdaplarn
tehlikesinden korunmalarnn yolunu retmitir.
slm dini kadar gzel ahlka nem veren bir baka din veya dnce sistemi
gstermek mmkn deildir. Peygamberimiz Hz. Muhammed (S.A.V.) gzel ahlka
tevik eden birok gzel sz vardr.
Mminlerin imanca kmil olan, ahlk en gzel olandr., inizden en ok
sevdiklerim ve kyamet gnnde bana en yakn olanlarnz, ahlk en gzel
olanlarnzdr. Kuran- Kerimde adalet, ahde vefa, affetme, alak gnllk, ana-
babaya itaat, sevgi, kardelik, bar, gvenirlilik, doruluk, birlik, beraberlik, iyilik,
ihsan, iffet, cmertlik, merhamet, msamaha, tatl dilli olma, gler yzllk ve temiz
kalplilik gibi gzel ahlki hasletlere tevik eden ve zulm, hakszlk, riya, hasret,
gybet, irkin szllk, ask suratlk, cimrilik, bencillik, kskanlk, kibir, kin, kt
zan, israf bozgunculuk gibi kt hasletlerden nehyeden pek ok ayetin yer almas,
Kuranda ahlka ne kadar nem verildiinin bir gstergesidir.
131

Kuranda evlilik, ebedi bir akd, ar ve sorumluluk isteyen bir anlama
olarak tantlr. ( Rum, 30/21; Nisa, 4/20-21 ) ve elerin aile kuruluunda, evlilikte
anlamazlklarda karlkl grevleri hatrlatlr. Evlilikte gaye, neslin devam ve
oalmas ( Bakara, 2/223; Nahl, 16/72 ) olduu gibi, ehvet kuvvetinin de kontrol
altna alnmasdr. Kuranda, elerin birbirine kar yaknlklar aklanrken, bir
birlerin iin elbise olduklar (Bakara, 2/187 ) grne yer verilmitir.
Kuran- kerime gre erkek, evin idarecesi, bakcs ve hakimidir. Ev iinde
ve dndaki ar ykmllkleri sebebiyle kadnlar zerinde kaimdirler. ( Nisa,
4/34) Ailede kadn ve erkein belirli hak ve ykmllkleri vardr. Evin idarecisi
olarak grev yapan erkek hanmna kar iyi davranmak durumundadr. Kadnda ilk
etapta iffet ve namusunu korumakla ykmldr.

130
Altnta Hayrani, slam Ahlk, Ankara, 1999 s.270
131
Ycel rfan, Peygamberimizin Hayat,
95
Kuranda anne-babann ocuklarna kar grevleri de belirtilmitir. Onlar
sevmek ve deer vermek, onlara bir emanet ve denenme gzyle bakmak,
yetimeleri ve eitimleriyle ilgilenmek, dnya ve ahret tehlikelerinden korumak
gerekmektedir.
Anne ve baba iyilie layk kiilerdir. Kuran, Allaha ibadettern hemen sonra
anne ve babaya iyilii emretmi, onlar iyilk ve yardm edilmesi gerekenlerin en
banda saymtr. (sra, 17/23-24; Bakara, 2/215; Nisa, 4/36; Nahl, 16/181; Lokman,
31/14; Ahkaf, 46/15, 17-18 ) Anne Babaya iyilk ve itaatin yan sra, ktlk
yapmaktan kanmak ve onlarn tlerini dinlemek gerekir.
Aile insan tabiatnn beslendii yerdir. Aile ile fert, tam bir insan haline gelir.
En basit igdler ile en ideal duygular ailede tatmin imkn bulur.
Erkekle hanm arasnda, evlilikte ortaya kan pek ok menfaat ve bunlarn
ekillendirecei iyilikler mevcuttur. Her e, dierini kendini tamamlayan unsur
olarak mtalaa eder. Kadn, kocasndan daima iyilk bekler. Sras gelince, o da
mukabele eder.
Kuran- Kerim, aileyi muhabbet ortam olarak tarif eder, yani eler
arasndaki her trl mnasebetin ekseni veya merkezini sevgi tekil eder. Kuran_
Kerim, aileyi, bir muhabbet, sevgi ortam olarak zikrediyor, elerin bunun uurunda
olarak hareket etmelerini istiyor. Yani elerin kendi g veya hkimiyetlerini tesir
etmelerini deil, ama birbirlerini tamamlamalarn istemektedir. Kuran- Kerim,
elerin grevlerini bilmelerini, davranlarn, sevgiyi ortaya karacak ekilde
ynlendirmelerini ister. Ama mevcut durumlar da kabul ederek, dzeltilmesi iin
emir ve yasaklar verir. Bylece, hem ferdi hayat, hem aile hayat hem de toplum
hayat tanzim edilme ynnde ekillendirilir. Kuran- Kerim, ictimai ve psikolojik
vaklar gz ard etmeden onlar iyiletirmeyi hedef alr.
Bu ereve iinde;
1 Evlilik Kutsaldr
slmda evlenmek ve aile nemlidir. Bu nem, evliliin temelinde
mevcuttur. Evlilik hayat kutsaldr. Erkek ve kadn, birbiri iin ( evlenmek zere )
yaratan yce Allahtr.

2- Cinsin Devam arttr
96
Evlilik, insan cinsinin devam asndan da nemli ve kutsaldr.

3- Elerin Nitelikleri
Elerde bulunacak vasflar nelerdir? Kuran- Kerim, bu soruya yle
cevaplar verir.
a) Salih Amel
b) Sebatkrlk nanllk ve Tevbekrlk
c) Dnya ve Ahireti Beraberce stemek

4- Kadn Haklar
Kuran- Kerim, kadnlarn haklarn arar ve korur. Onlarn, evlilikte, bir
zarara uramalarn nler. nk erkekler, tahakkm etmeye, hatta hakszlk
yapmaya meyyaldirler. Evlilikte ilk koruma kadnlarn mehirlerinin verilmesidir.
Evlenilecek kadnlarda arancak vasflar belirtilirken, onlarn manevi haklar
yannda maddi haklar da korunur.

5. Hak ve Grevlerin Eitlii
Ailede, her trl hak ve grevlerde eitlik esastr. Erkein bir grevi varsa
hakk da vardr; ayn ekilde, kadnn bir grevi varsa ona bal bir de hakk vardr.
Hak, grevlerin eitlii, her hususun eit tarzda paylalmas deil, her grevin bir
hakla mkfatlandrlmasdr.

6- Ortak Sorumluluk
ocuk konusunda olduu gibi bir ok konuda da ortak sorumluluk sz
konusudur.

7- Evlenmede Yasaklar
Kuran- Kerim, dini, ictimi, psikolojik ve biyolojik mahzurlar sebebiyle
baz yaknlarla evlenmeyi yasaklamtr.

8- ocuklarn Hayatna Sayg Gsterme
97
ocuklarn her ynden korunmulardr. En ok korunan da hayatlardr.
Biyolojik ve psikolojik ynden, maddeten ve manen ocuklarn hayat korunmutur.

9- Anne ve Babaya yi Davranma
Kuran ahlk, ailenin ilk kurucular anne ve babaya iyilik yapmay emreder.
Onlar yalandklar zaman, daha ok korunmaya iyilie muhtatr. Dnyaya
gelmenin sebepleri olan anne ve baba, hrmete, sevgiye ve efkate layktr. Bu husus,
Kuran- Kerimin ocuklara ykledii bir grevdir.
Anne ve baba yardma en ok yallkta muhtatr; tpk ocuklarn bebeklikte
muhta olduklar gibi.

10- Eler Arasnda Meseleleri Bar Yolla zmek
Eler aralarndaki meseleleri sulh yoluyla zmelidirler.

11- Boanmada nsani Muamele
Herhangi bir anlamazlk sebebiyle boanma sz konusu olursa taraflar
birbirine insani muamelede bulunmaldrlar. zellikle, erkekler bu hususa dikkat
etmelidirler.

12- Kadnlarn Miraslarna Hrmet
Kuran ahlk, erkeklerin, kadnlarn kendilerine intikal eden miraslarna
zorla sihap olmay yasaklar. Miras kullanmnn kadna braklmasn emreder.
Kadnlarn miraslarna zorla el koyma yerine gzel gzel geinme Allahn
emridir.
132









132
Altnta Hayrani, slm Ahlk, Ankara, 1999 s.271-280
98
SONU:

Yunan Hint Fars gibi kaynaklarn yan sra dini kaynaklarn etkisinde olan
Nasruddin Ts, bn Miskeveyh etkisinde bir felsefi ahlak gelitirmi yaad 13.
yzyln deer yarglar ve zihniyetiyle zaman zaman gnmz asndan kabul
gremeyecek yorumlar ortaya koymutur. Bununla birlikte, kendisinden sonra
Celaleddin Devvani ve Knalzade Ali Efendi gibi ahlaklar zerinde son derece
etkili olmutur. yle ki kendinden sonraki ahlaklar onu aamam ve onun bir
aklaycs olmaktan teye gidememilerdir.

slm Felsefesi Tarihi, felsefenin ilgili olduu her konuyla ilgili ola gelen bir
dnce sistemi olmutur. slm Felsefesi Tarihi, bir anlamda kltrler, diller ve
dinler arasnda dncenin yolculuunu gzler nne sermeye alan bir sistem
olarak, insann varl, bilgiyi, anlama ve anlamlandrma srecini aklamaya
almaktadr.

Bu tezimizde, toplumsal rgtlenmenin ilk ekirdei olan ailenin felsefi
dille slam felsefesi tarihinde teorik ve pratik boyutlaryla nasl ele alndn ortaya
koymaya altk.
slm felsefesi tarihinde aile ahlknn nasl ele alndn slm ahlk
filozoflarnn eserlerinde inceledik. Ailenin felsefi ve siyaset felsefesi asndan
teorik ve pratik boyutlar ele alnmaya allmtr.

Bu almamzla, slam felsefesi tarihi gibi, ilk a felsefesi orta a ve
yenia felsefeleri arasnda gei ve hazrlayc olan ilham veren bir disiplinde aile
kavramnn ele alnmasn ve dnce tarihinde insan zihninin problemlere bakn
ortaya koymu olduk.

nsan bilincinin tarihin bir dneminde aileye kaynak fayda ve deer asndan
baknn felsefi adan incelenmi olmas yeni almalar tevik edici bir zellikte
tamaktadr.

99
slm Filozoflar eserlerinde aileyi, aile felsefesi, hikmeti olarak
deerlendirmilerdir. Bir toplum felsefesi retmenin temel dayanaklarndan biride
aile kurumuna slm Ahlk Felsefesinin temel ilkeleri nda bakmaktr.

Aile bal altnda yaplan felsefi almalar azl dnldnde aile
ahlknn ele alnmas bu ynyle bize eitim felsefemizin verilerini belirleme
imkn salayan bir potansiyeli tamaktadr.

slm ahlk kitaplarnn balca konular arasnda Aile, hikmeti menziliye,
tedbiri menzil ahlk felsefesi, aile ynetimi, deerler, hikmet, erdem yer almaktadr.
Ahlk felsefesi, bir inceleme aratrma alandr. Ahlk Felsefesi ifadesi, bizlere onun
tpk bilgi felsefesi, varlk felsefesi gibi felsefenin bir alt unsuru olduu armn
yaptrd gibi, bal bana etik ve ahlk dediimizde de bamsz bir disiplin
erevesi de tamaktadr. Ahlk, bir disiplin olarak, Din, Felsefe, Sosyoloji,
Psikoloji gibi alanlarla ok yakndan ilgilidir. Bir adan bu disiplinlerin iinde
olduu gibi, onlardan ayr bamsz bir varl da bulunmaktadr. Ahlk Felsefesi
ahlk kavramlar zerine dnmeyi nitelemektedir. Ahlk felsefesi, insann evrende
en temel sorularndan biri olan iyi ve ktnn doasn aratrr. Bunlarn zerine
erdem ve mutluluun kaynak ve deerinin irdelenmesi sorumluluk, vicdan, karar,
niyet ve grevin felsefi metod ve bak asyla incelenmesini hedefler. Ahlk
felsefesi, ahlka felsefi bir bak tarzdr. Aile ahlk tm bu bak alarnn pratik
boyutlaryla kendinde topland bir kavramdr.

N. Ts, slam dnyasnn bilim ve felsefe bakmndan yksek ama siyasi
istikrar asndan k ve kargaa dneminde yaamtr. Filozof ve bilim insandr.
Uzmanl eitli alanlara yaylmtr. Mantk, felsefe, kelam, ahlk, matematik,
astronomi, Siyaset, madenbilim, tp, tarih, corafya, fkh, tefsir ve tasavvuf onun
ilgili olduu ve nemli eserler verdii alanlardr. Ayrca O, Arimed, Batlamyus ve
klid gibi nl bilginlerin eserlerine yapt dzeltmeleri ieren tahrirleriyle de
nldr. Meai Felsefe ekolne mensup olmakla birlikte ii dncenin de
etkisindedir. Sistem kurmu bir filozof deildir. Felsefedeki n, gl, anlalr bir
bn Sina arihi olmasnda bulunmaktadr. bn Sinay erh ettii, erhul arat vet
100
Tenbihat ve onu ehristaninin eletirisine kar savunduu Musaraatul Felasifesi
nemli eserleri arasndadr.

N. Tsnin ahlkla ilgili eserlerinin banda Ahlk- Nasr gelmektedir. Bu
eser, slm ahlk asndan kendinden sonraki kitaplar etkilemitir. Adududdin el
cinin Ahlk- Adudiyyesi ve Devvaninin Ahlk-Celalisi ve Knalizade Ali
Efendinin Ahlk- Alaisini etkilemitir.

N. Ts, ev idaresini ve siyaseti ekleyerek ahlk alann geniletmitir.
Siyaset konusunda Farabinin grlerinden etkilenmi olarak bu bilgileri bir ahlk
formunda sunmaya almtr.

slm Ahlk Felsefesinde aile ahlknn temel bn Sin hikmeti, teorik ve
pratik hikmet olarak ikiye ayrdktan sonra bilmemiz gereken, hikmet trn teorik
bilmemiz ve uygulamamz gereken hikmet trn de pratik hikmet olarak tanmlar.
Hikmeti, meden, menzil ve hulk olmak zere e ayrr. Buna gre, Sosyal Hikmet
(Medeni Hikmet): bn Sin bu tr hikmeti bedenin ve insan trnn beks iin
insanlar arasndaki ortaklk olarak grr. Bu adan hikmet, insanlarn mtereken
hayatta kalmalarn salayan bilgileri ihtiva eder. O halde toplum bilgisi ve toplumun
kendi bnyesinde oluturduu medeniyet izgisini belirleyen hareketlerin tm,
hikmet bilgisinden kaynaklanr.

Ailev Hikmet (Menzil Hikmet) aile ilikilerini ifade eden bir snflamay
gsterir. Hikmet, toplum kadar, onun kk bir modeli olan aile ilikileri iin de
mevzu bahistir. Ahlk Hikmet (Hulk Hikmet) ise, nefsin arndrlmas iin bilinmesi
gereken erdemleri ihtiva eder. Bireyin, yaratl zellikleri ile kendini, evrende her
eyi anlamlandrarak bir yere koyma bilgisini ve kendini gerekletirmesini ifade
eder. Meden, menzil ve hulk hikmet, hem bilgiye ve hem de davrana dayanrlar.

101
Bu alma slam felsefesi tarihi disiplini ile snrl olarak, slam filozoflarnn
almalar ekseninde yaplmtr. Bu kitaplar, Kural koyucu din ve kural koyucu
felsef kitaplar ve tahlil dini ve tahlil felsef kitaplardr. Kural koyucu din kitaplar,
Kuran merkezli kaynaklar snflamasna karlk gelir. Dorudan Kurana ve
hadislere dayanarak ahlk ilkeleri tespit eden trdr. Devlet adamlar iin, siyaset
sanatyla alkal yani siyas hikemiyat geleneine dayanan kural koyucu felsef
kitaplar, erdemi esas alarak, ferd ahlk ile siyaset felsefesini kapsarlar.

























102

KAYNAKA
Abdulhalim, Mahmut, Et Tefkirul Felsef Fl slm, Kahire 1968.
Abdrrazk, Mustafa, Temhid li Tarihil Felsefetil slmiyye, Kahire 1966.
Ahmet, Emin, Zuhrul slm, Kahire 1966.
----------, Kitabl Ahlk, Kahire 1925.
Ahmet, Mahmut, el Felsefetl Ahlkyye fl Fikril slm, Kahire 1983.
Ahmet, Naim, Ahlk- slmiyyenin Esaslar, stanbul 1342.
Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlk Dersleri, stanbul 1968.
Altnta, Hayrani, slam Ahlak, Ankara,1999
Ali, Kemal, lmi Ahlk, stanbul, 1341
Anay, Harun, Celaleddin Devvan, Hayat, Eserleri, Ahlk ve Siyaset Dncesi,
Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1994.
Arstoteles, The Nichomachean Ethics, (A Commentary by the Late) H.H. Joachim,
Oxford, The Clarenden Press, 1951.
---------, lml Ahlk ila Nikomahos, terc: Ltfi es-Seyid, Kahire 1924.
----------, Nikomakhosa Etik, (ev: Saffet Babr) H..Y., Ankara 1988.
----------, Metafizik, evr. (A. Aslan) zmir 1985.
----------, Politika, evr. N.Berkes, stanbul, 1994
Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Ankara 1994.
----------, bn Sina ve Spinozada Felsefe ve Din likileri, Ankara, 1984
Arslan, Mahmut, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap, Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1984
Aydn, Mehmet Akif, Aile, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
Ayni, Mehmet Ali, Hayat Nedir? stanbul 1945.
----------, Trk Ahlklar, stanbul 1939.
103
----------, Tasavvuf Tarihi, Sad. H.R. Yananl Kitabevi, stanbul 1992.
Bayrakdar, Mehmet, Tuside Devlet Finans zerine Dnceler, Ankara,1998.
Bayrakdar, Mehmet, bn Miskeveyh, TDV. slm Ansiklopedisi, c. 20, s. 201-208,
stanbul 1999.
Bedev, Abdurrahman, Resail Felsefyye lil Kind vel Frb vel bn Bacce vel bn
Adiyy, Bingazi 1973.
Bertrand, Alexis, Felsefe-i Ahlk ve lim Felsefesi, (ev: Salih Zeki), stanbul.
----------, Felsefe-i lmiyye, (ev: Salih Zeki), Matbaai Amire, stanbul 1333.
Bergson, Henry, uurun Dorudan Doruya Verileri, (ev: M.ekip Tun), stanbul
1990.
----------, Ahlak ve Dinin ki Kayna, (ev. M. Karasan), Ankara 1949.
Birand, Kamiran, lka Felsefesi Tarihi, Ankara, 1987.
Bllngton, Ray, Felsefeyi Yaamak, Ahlk Dncesine Giri (Living Philosophy)
(ev. A.Ylmaz), stanbul 1997.
Branot, Richard, Ethical Theory, Englewood Cliffs, N.Y. 1959.
Broad, C.D., Five Types of Ethical Theory, London, Routledge, 1930.
----------, Language, Truth and Logic, Pelican Editions, London 1971.
Cassrer, Ernst, Kants Leben und Lehre Kantn Yaam ve retisi (ev: Doan
zlem), zmir 1988.
arc, Mustafa, slm Dncesinde Ahlk, stanbul 1989.
ank, Mustafa Namk, Ahlk, stanbul 1928.
----------, Byk Felsefe Lugati, stanbul 1954.
Celal, Humai, Muntehab Ahlk- Nasr, Tahran, 1320, h. Girii Mukaddime-i
Kadim-i Ahlk- Nasr, Mecelle-i Dankede-i Edebiyat, Tahran, 1956.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Ankara 1996.
Constantne, K. Zurayk, The Refinement of Charecter, Tahdhib al Akhlag, Beyrut
1967.
104
Dabashi, Hamid, Khavajah Nasir al Din al Tusi:The Philosopher,Vizier and
Intellectual Climate of His Times,History of Islamic Philosophy,N.Y,2003.
Devvan, Celaleddin, Ahlk-I Celali, Lucknow Hindistan 1309/1891.
Demirkol, Murat, Tusinin bn Sina Savunmas Ankara,2010.
Donaldson, Dwight, M, Studies in Muslim Ethics, London 1953.
Draz, M.A. La Morale du Koran, (ev. Emrullah Yksel), Kuran Ahlk, stanbul
1933.
Erdem, Hsameddin, Ahlak Felsefesi, II. Bask, Konya,2003.
Erdem, Hsameddin, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk, Konya 1996.
Eb Ride, Muhammed A. Hadi, Resailil Kind el Felsefyye, Kahire 1950.
Ehvan, Ahmed Fuad, Meanil Felsefe, Kahire 1948.
El- Crcan, Kitabt Tarifat, trz.
Fahri, Macit, slam Ahlak Teorileri, ev. M.skenderolu, Atilla Arkan, Litera Yay,
stanbul, 2004.
Frb, hsaul Ulm, (La Statistique de Sciences) Tah: Usman Amin, Dar al-Fkr al
Arab, Msr 1949, Matbaat al-timad.
----------, el Medinetl Fadla, Beyrut 1959.
----------, Fusull Meden, Nr. M. Dunlop Cambridge 1961.
----------, el Mesailil Felsefyye vel Ecvibe Anha, (Nr. Ahmet Naci Cemal), Msr
1970.
----------, Kitabs-Siyasetil Medeniyye, Near Neri, Beyrut 1965.
----------, Tahsilus-Sade, Nr. Cafer Ali Yasin, Beyrut 1983.
----------, Tenbih ala Sebilis-Sade, D.Maarif, Haydarabad 1346.
Fndkolu, Ziyaeddin Fahri, XI. Asrda Bir Trk Mtefekkiri ve Ahlk Dnceleri,
stanbul 1938.
Frankena, William, Ethics, New Jersey 1963.
105
Gafarov, Anar, Nasiruddin Et Tusinin Ahlak Felsefesi, Yaynlanmam Doktora
tezi,A..Sosyal Bilimler Enstits,Ankara,2009.
Gazzl, hyau Ulumid Din, Kahire 1962.
----------, Miyarl lm, S. Dnya Neri, Kahire 1960.
----------, Mizanl Amel, 1328.
----------, Eyyhel Veled, stanbul 1324.
Glson, E. Moral Values and the Moral Life, at Louis Herder, 1941.
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Ankara, 1967.
Glck, erafettin, Kelm Asndan nsan ve Fiilleri, stanbul 1979.
Great Dialoques of Plato, N.Y. 1958.
Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi, Hollanda Trk Akademisyenler Vakf, Hollanda
1993.
----------, Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Psikoloji, stanbul 1995.
Hamid Dabbai,Nasiruddin et Tusislam Felsefe Tarihi iinde, ed- Seyid Hseyin
Nasr,Oliver Leaman,ev:amil cal,Hasan Tuncay Baolu, stanbul, 2007.
Hourani, George, Islamic Rationalism, The Ethics of Abdaljabbar, Oxford 1971.
----------, Reason and Tradition in Islamic Ethics, Cambridge 1985.
Hume, David, A Treatise of Human Nature, Second Editon, Fontana 1978.
Hsrev, Nasr, Sadet-name, evr: M. LKER, stanbul 1964.
Hveyd, Yahya, Tarihu Felsefetil slm, Kahire 1965.
bad, Abdullah Abdrrahim, Minel Adap vel Ahlkil slmiyye, Kahire 1976.
bn Arab, el Bulga fl Hikme, (Tahkik, N. Keklik), stanbul 1969.
----------, Kitabul Ahlk, Msr trz.
bn Bajja, Tadbir al Mutawahhid (The Rule of The Solitary) ed: Palacious, Madrid
1945.
bn Haldun, Mukaddime, Beyrut trz.
106
bn Miskeveyh, Eb Ali Ahmet b. Muhammed, el Hikmetl Halide Cavidan Hrad,
(Nr. A.Bedev), Kahire 1952.
----------, Tehzibl Ahlk ve Tathirl Arak, Beyrut 1398.
----------, Kitabl Fevzl Asgar, Beyrut 1319.
bn Rd, el Kef an Minhacil Edille, f Akaidil Mille, Beyrut 1987.
----------, Fasll Makal fi Ma Beynel Hikmeti ve- eriati Minel ttisal, (Ner.
Muhammed Imare), Beyrut 1986.
----------, Kitabn Nefs, Haydarabad, 1947.
bn Sin, lml Ahlk, Mecmuatur-Resail inde, Kahire 1328.
----------, Aksaml Ulumil Aklyye, Mecmuatr-Resil, (thk. Muhyiddin Sabri),
1328.
----------, Fil Havf Minel Mevt, (Nr. Hasan Asi, et Tefsirl Kurn iinde).
----------, Risle fil Ahd, Tisu Resail-i fil Hikme vet Tabiyyat, Matbaat Hindiye,
Msr.
----------, Risle fis Sade, Mecmuat Resail inde, Haydarabat 1933.
----------,Tisa Resail fil Hikme vet Tabiyyat, Matbaat Hindiye, Msr 1908.
----------, Uyunul Hikme, Beyrut 1980. (Nr. A. Bedev), Kahire 1954.
----------, en Necat trz.
bnl Cevz, Ebl Ferec Abdurrahman, Nzhetl Ayan, Beyrut 1987.
hvns Sf, Resail hvns-Sf, Beyrut 1957.
sfehani, Ragb, el Mfredat fi Garibil Kuran, stanbul 1984.
smail, Fenn, Lgatei Felsefe, stanbul 1341.
Kafesolu, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, K.B.Y., stanbul
1980.
Kam, mer Ferit, Din, Felsef Sohbetler, (Sad. S. Hayri BOLAY) Ankara, trz.
Keklik, Nihat, Felsefe, stanbul 1978.
107
----------, Felsefenin lkeleri, Felsefeye Giri, stanbul 1982.
Kl, Recep, Ahlkn Din Temeli, Ankara 1992.
Knalzade, Ali elebi, Ahlk- Alai, Bulak Basks.
Kind, Yakup shak, Risle fi Hududil Eya ve Rusumiha, Resaill Kind el
Felsefye iinde (Nr. Eb Ride), Kahire 1950.
----------, er-Resaill Kind, (Nr. Eb Ride), Kahire 1950.
----------, Risale fil-hile li defil-ahzan (nereden Abdurrahman Bedevi, Resail
Felsefiye, Bingazi, 1973.
Kuuradi, onna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara 1996.
Kumeyr, Yuhanna, slm Felsefesinin Kaynaklar, evr. F.Olguner, stanbul 1978.
Kutluer, lhan, slm Felsefesinde Ahlk lminin Teekkl, stanbul 1994.
Lerner, R. (translation) Averroes on Platos Republic, (Ithaca N.Y. Cornell
University Press), 1974.
Lndsay, P.H., Human Information Processing. N.Y. 1972.
Macit, Fahri, el-fikrul Ahlk el Arab, Beyrut 1978.
----------, slm Felsefesi Tarihi, ev: Kasm Turhan, stanbul 1992.
----------, A History of slamic Philosophy, N.Y. 1962.
Matrid, Eb Mansur, Kitabt Tevhid, Beyrut 1986.
Mahd Muhsin, Al Frbs Philosophy of Plato and Aristotle, edited by Allen
Bloom, Traslated by Muhsin Mahd, N.Y. 1962.
Mallom, Nurman, Knowledge and Certanity, N.Y. 1963.
Masum, M.S. Hasan, bn Bajjahs-lm al Nefs, Karachi 1961.
Matson, I. WALLECE, A New History of Philosophy Ancient and Medieval, London
1987.
Mehmet, Fazl, lm-i Ahlk, stanbul 1329.
Mehmet, Said, Ahlk- Hamide, stanbul 1319.
108
Mengolu, Takyeddin, nsan Felsefesi, stanbul 1988.
----------, Felsefeye Giri, stanbul 1968.
Mevln, Celaleddin Rum, Mesnevi, (ev: Velidi zbrak), stanbul 1990.
Mltner, C. The Elements of Ethics, N.Y. 1943.
Moore, G.E., Principia Ethica, Cambridge 1968.
Morgenbesser, Sidney, WALSH, James, (ed), Free Will, Englewood Cliffs, N.J.,
1962.
Muhammed, Yusuf Musa, Felsefetl Ahlk fil slm ve Slatha Bil Felsefetil
Irikyye, Kahire 1945.
----------, Nizamul Hukm Fl slm, Msr 1962.
Munn, Normann, Psikoloji, nsan ntibaknn Esaslar, (ev: N. Teren), stanbul
1968.
Mustafa, Rahmi, Ahlk, stanbul 1339.
Mure, G.R.G. Aristotle, London 1932.
Nadir, Albert Nasr, Felsefetl Mutezle, Msr 1950.
Nazlgl, Habil, Ahlk- Nasr evirisi, Ankara, 2005.
Necati, Muhammed Osman, ed-Drasatn Nefsanye Indel Ulamail Muslimin,
Kahire 1953.
Near, Ali Sami, Neetul Fikril Felsef fil slm (I-III), Msr 1964.
Ncholson, Reynold, A. Ft Tasavvufl slm, Hz. (Aziz), Kahire 1956.
Oconner, J., An Introduction to the Philosophy of Education, London 1957.
Okandan, Recai, Devletin Menei, stanbul, 1945.
Oktay, Aye Sdka, Knalzade Ali Efendi ve Ahlak-Alai, Marmara n. Sosyal
Bilimler Ensttits, Doktora Tezi, stanbul,1998.
Olguner, Fahreddin, Frb, zmir 1993.
ner, Necati, nsan Hrriyeti, Ankara.
109
ztrk, Yaar Nuri, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul 1990.
ztrk, Hseyin, Knalzade Ali elebide Aile Ahlak, II. Bask, Ankara,1991
Pazarl, Osman, slm Ahlk, stanbul 1980.
Peters, S. Richard, Reason, Morality and Religion, London 1972.
Peper, J. Fortitude and Temperance, N.Y. 1954.
Platon, Menon, (ev. Ahmet Cevizci), Ankara 1989.
-----------, Lysis, (ev. S. Eybolu), stanbul 1997.
-----------, Lakhes, (ev. . Ksemihal), Ankara 1997.
-----------, Phaidon, (ev. S.K. Yetkin, H.R. Atademir), stanbul 1997.
Poyraz, Hakan, Dil ve Ahlk, Ankara 1996.
Ramadan, Said, Islamic Law Its Scope and Equity, Macmillian Limited Ludgate
House, Great Britain 1961, s. 24-28.
Randall, Jr. J.H., Felsefeye Giri, (ev. Ahmet Arslan), zmir 1982.
Rauh, F. Ahlk Tecrbesi, (ev. Ziyaeddin F. Fndkolu), stanbul 1937.
Raz, Fahrddin, Muhassal, Kelma Giri, (ev: H. Atay), Ankara 1978.
---------, Kitabn-Nefs ver-Ruh ve erhi Kuvvahuma, Tahkik Hasan el Masumi,
slmabad 1968.
Rechenbach, H.,Bilimsel Felsefenin Douu, (ev:Cemal Yldrm) st 1981.
Rfat, Ahmet, Ahlk- Nazar ve Teracim-i Ahvali Hkema, stanbul 1312.
Rfat, Paa, Risle-i Ahlk, stanbul 1302.
Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant The Concept of Knowledge in Medeval
Islam, London E.J. Brill, 1970.
Rosenthall, F., The Muslim Concept of Freedom, Cambridge 1958.
Sahakan, Williams, Ethics, An Introduction to Theories and Problems, N.Y. 1975.
Saruhan, Mfit Selim, slam Ahlak Felsefesinde Bilgi ve Hrriyet, Ankara, 2005.
----------, slm Meai Felsefesinde Filozof, Ankara, III. Bask, 2010.
110
----------, Ahlk Felsefemizde yi ve Ktnn Sebepleri, slami Aratrmalar Dergisi,
Cilt 15, Say, 4, Ankara, 2002.
----------, bn Miskeveyh Dncesinde Tanr ve nsan, Ankara, III. Bask, 2010.
Sddk, Hseyin,NasrettinTusi, slam Dncesi Tarihi (ing.Editr, M.M. Sharif,)
Trke Editr, Mustafa Armaan, stanbul, 1990.
Sunar, Cavit, bn Miskeveyh ve Yunanda ve slmda Ahlk Grleri, AFY,
1981.
Schlck, Moritz, Problems of Ethics, Englewood Cliffs, N.J. 1939.
----------, The Ethics of Aristotle, Penquin Classics, London 1961.
Spnoza, Ethica, (ev: H.Ziya lken) Ankara, tarihsiz.
St. Thomas, Aquinas, Commentary on Aristotles Ethics, in Xlibrus Ethcorum
Aristotelis and Nicomachum, edited by A. Prottca Turin Merietta 1934.
ahinolu, M. Nazif, Ahlk- Nasr Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi,
C.2, stanbul, 1989.
apolyo, Enver Behran, Ahlk Tarihi, Ankara 1960.
Tahanev, Muhammed b. Ali, Keaf- stilahat- Fnun, stanbul 1318.
Tanyol, Cahit, Sosyal Ahlk, Laik Ahlka Giri, stanbul 1960.
Tatan, Vahap, Nasreddin Tusi, Hayat Eserleri, Din Ve Toplum Gr
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_11_08_Tastan_1.pdf: 15.Mays,2010.
----------, Ahlk- Nasr evirisi, Ankara, 2005.
Tepe, Harun, Etik ve Metaetik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara 1992.
The Nasrean Ethcs, Trans. From Persion G.M. Wckens, Londra 1964.
Topu, Nurettin, Psikoloji, stanbul 1994.
Topalolu, Bekir, Kelm lmi, stanbul 1993.
Turhan, Kasm, Bir Ahlk Problemi olarak Kelm ve Felsefe Asndan nsan
Fiilleri, stanbul, 1996.
Ts, Nasruddin, Ahlk- Nasr, 1300/1883.
111
----------, Akhlak-i Muhtashami, Muhammed, Taqi, Danispazhuz, Tehran,1982.
----------, Awsaf al ashraf, edited by Sayyid Nasr Allah Taqawl, Tehran.
Uluda, slm Dncesinin Yaps, stanbul 1985.
lken, Hilmi Ziya, lim Felsefesi, Ankara 1969.
----------, slm Felsefesi, stanbul 1983.
----------, Ahlk, stanbul.
Vehbe, Zuhayli, el-Fkhul slmi ve Edilleth, am,1989.
Versenyi, Laszio, Sokrates ve nsan Sevgisi, (ev: A. Cevizci), Ankara 1988.
Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, stanbul 1991.
Woozley, A. D. CROS, R., Knowledge, Belief and The Forms, Metaphysics and
Epistemology, iinde Edited by, Gregory Vlastos, Princeton, N.Jersey,
tarihsiz.
Yeprem, Sait, rade Hrriyeti ve mam Matrid, M...F.Y., stanbul 1984.
Yusuf, Has Hacib, Kutadgu Bilig, (ev: Rahmet Arat), T.T.K.B. Ankara 1988.
Yksel, Emrullah, Amidde Bilgi Teorisi, stanbul 1991.
Zebid, Muhammed Murtaza, el Hseyni el Vass, Tacl Arus, Msr 1300.












112
Barman, Kasm, slm Felsefesinde Aile Ahlk Nasruddin et Ts rnei,
Yksek Lisans Tezi, Danman: Do. Dr. Mfit Selim Saruhan, 125 s.

ZET

slm Felsefesinde, ahlk gelenei iinde aile ahlknn ele alnmasn
hedeflediimiz bu almamzda temel hareket noktamz byk filozof Nasruddin
Ts olacaktr. Tezimizin giri ksmnda yntemimizi aklamaya altk. Birinci
blmde ise Nasruddin et Ts ve lmi Kiilii zerinde durmaya alarak bu
byk filozofun ahlak ilminde yerini belirlemeye altk.

almamzn kinci blmn slm Ahlknda aile ahlkna ayrdk.
Filozoflarn aile ynetimini ve ilikilerini klasik ahlk kitaplarnda nasl
deerlendirdiklerini ortaya koymak bu blmn abas oldu.

Tezimizin nc blmnde ise, N.Tsnin Aile ahlk konusunu
kendinden nceki felsefi birikim ve kendisinden sonraki katklar asndan tetkik
ettik

Bu tezin temel aratrma problemi, toplumsal rgtlenmenin ilk ekirdei
olan ailenin felsefi dille slm felsefesi tarihinde teorik ve pratik boyutlaryla nasl
ele alndn ortaya koymaya almaktr. Bu tezin temel aratrma problemi,
toplumsal rgtlenmenin ilk ekirdei olan ailenin felsefi dille slam felsefesi
tarihinde N.Tsnin ahlka dair eserleri dorudan slmi olmayan iki kaynaa
dayanr; Yunan ve slm ncesi ran. Bu Kuran ve hadis kaynaklarnn Tusinin
eserlerinin znde var olmad anlamna gelmemelidir. Ts, felsefi bir ahlkn
oluturulmasna katk salad.

Anahtar Kelimeler: Aile Ahlk, Deerler, erdemler, slm Felsefesi,
N.Ts


113

Barman, Kasm, Family Ethics in Islamic Philosophy, A Case Study of N.Tusi,
Masters Thesis, Advisor: Do. Dr. Mfit Selim Saruhan, 125 s.

ABSTRACT

Family Ethics in Islamic Philosophy, A Case Study of N.Tusi

Our basic starting point of this study is the great philosopher Nasruddin
Ts and our aim is to handle the family ethics within the moral convention in
Islamic Philosophy. We tried to explain our methods in the introduction part of
our thesis. In the first section we tried to localize the great philosopher of
Nasiruddin Tusi in moral ethics, emphasizing on his scientific figure.

In the second section of our study we handled family ethics in Islamic
Principles. Our attempt in this section is to state how do the philosophers evaluate
family management and relations in classical morality books.

In the third part of our thesis we examined the subject of the family ethics
of Nasruddin Ts in terms of his former philosophical knowledge and his latter
contribution.

The basic research problem of this thesis is to introduce how does the first
nucleus of the social organization family ethics take in hand both theoretical and
practical dimensions in Islamic philosophy with a philosophic language. The
works of Nasiruddin Tusi relating to the ethics depend on the two sources which
are not directly Islamic; Greek and preislamic Iranian. This must not mean that
the sourses of Koron and hadith do not exist in the nature of Tusis Works. Tusi
provided a contribution to the constition of pholosophic virtue.


Key Words: Family Ethics, Values, Virtues, Islamic Philosophy, Nasruddin Ts.








114