ANTROPOGENE TURISTIKE VREDNOSTI

U strukturi antropogenih vrednosti Novopazarskog kraja od veeg turistikog znaaja su

arheoloki lokaliteti, spomeniko, umetniko i kulturno naslee. Opte odlike stanovnitva
urbanih i ruralnih naselja predstavljaju znaajne karakteristike ove regije, koje je izdvajaju
kao posebnu antropogenu celinu. U mozaiku antropogenih turistikih vrednosti izdvajaju se
neki kurioziteti koji Novopazarskom kraju daju epitet turistike regije u kojoj se prepliu
antiki, srednjovekovni hrianski i orijentalno-islamski kulturni uticaji kako u prolosti, tako
i u sadanjosti.

1. Arheologija Novopazarskog kraja

Najstarija istorija Novopazarskog kraja, period od doseljenja prvih ljudskih grupacija
kamenog doba do kraja Rimske vladavine i propasti robovlasnikog sistema, jo uvek nam je
gotovo sasvim nepoznata. Na njenom prouavanju uostalom raeno je izvanredno malo. Prvi
arheoloki podaci koje za ove krajeve u drugoj polovini XIX veka pruaju poznati engleski
arheolog Artur Evans, koji je u to doba putovao po naoj zemlji, i austrijski slikar i amater
arheolog F. Kanic, veoma su oskudni: oni se svode na opte uklapanje u ira razmatranja o
antikim komunikacijama centralnog i zapadnog Balkana, ili na notiranje izvesnih povrnih
zapaanja na terenu, bez ozbiljnije analize ili iskopavanja. Uz to treba napomenuti i
nesigurnost podataka koje je davao Kanic. Iako njegovo delo predstavlja nesumnjivo riznicu
za topografsko-arheoloka istraivanja, njegove interpretacije pojedinih spomenika, nalaza i
nalazita esto su proizvoljne i netane. Tako je veliki deo srednjovekovnih spomenika ovaj
autor jednostavno opredeljivao kao Rimske. Stoga se njegovi podaci ne mogu primiti sa
sigurnou bez prethodne revizije.1
Ni izmeu dva svetska rata na ovom polju nije mnogo uinjeno. Treba pomenuti samo
rekognosciranje terena koje je u ovo doba izvrio M. Grbi, konstatujui u Novom Pazaru
postojanje jedne Rimske nekropole o kojoj, meutim, ne prua blie podatke. Kakvo je u
pogledu istraivanja ovog kraja bilo nae znanje do 1948. godine, jasno se moe videti iz
naeg dela o arheolokim nalazitima u Srbiji, u kome je detaljno zabeleeno sve to je do
toga vremena bilo poznato ili publikovano o praistorijskim i rimskim nalazitima nae zemlje.
Tek za protekle dve decenije, ova se situacija unekoliko popravila znaajnim otkriima i
manjim iskopavanjima koja su na ovom podruju preduzeta. Tako su 1952, godine vrena
iskopavanja na kasnoneolitskom nalazitu Naprelje kod fabrike tekstila, dok je neto kasnije,
prilikom konzervatorskih radova na Petrovoj crkvi, sluajno otkriveno poznato blago koje je u
naunu literaturu ulo pod imenom novopazarski nalaz". No i pored sveg znaaja ovih
otkria, koja meusobno odvaja interval od oko 2.000 godina, ona ne mogu da u celini
popune ogromne praznine koje i nadalje postoje u poznavanju najstarije prolosti
Novopazarskog kraja. Tako su jo uvek sasvim nepoznate itave epohe kao stariji period
neolita, bronzano doba, a gotovo da je nepoznat i rimski period. Ipak, nalazi iz Naprelja i
Petrove crkve pruaju svojim karakterom, raznim komponentama koje u njima nalazimo,
vidnim uticajima iz raznih podruja izvesnu mogunost da bar pretpostavimo s kakvim se
pojavama i nalazima u ostalim periodima moemo susresti i ta se u tom smislu moe
oekivati.
Karakter nalaza o kojima je re sa svim pomenutim pojavama i svojstvima zavisan je u
prvom redu od geografskog poloaja Novopazarskog kraja. Dolinom reke Rake ova je oblast
1

Hatida ar Drndar, Osnivanje Novog Pazara i njegov razvitak do kraja XVI stolea, Novopazarski zbornik
br. 8, Novi Pazar, 1984 god., str. 53

usko vezana za dolinu Ibra, ime se s jedne strane, preko Kosova i doline Lepenca otvara put
ka Vardarskoj dolini, a s druge preko Ibra i zapadne Morave ka srpskom Podunavlju i
graninoj zoni Balkansko-panonskog podruja. Znaaj prirodnih saobraajnica kao puteva
irenja kulturnih uticaja i pomeranja raznih ljudskih grupa, esto i etniki izdiferenciranih,
znaaj koji su one dobrim delom zadrale i danas u savremenom saobraaju, dobro je poznat
u arheologiji. Meutim, jo do nedavna, gotovo iskljuiva vanost u ovom pogledu
pripisivana je Moravsko-vardarskom putu, kao odista najdirektnijoj prirodnoj saobraanici
Balkana, transversali koja neposredno i bez prepreka povezuje Egejsko podruje, a preko
njega Malu Aziju i Bliski Istok s Podunavljem, Panonijom i Srednjom Evropom. Ovo je
podruje, uostalom, arheoloki i bilo najbolje ispitano. Istraivanja vrena posle drugog
svetskog rata u naoj i susednim zemljama doprinela su u znatnoj meri promeni ovakvih
shvatanja, pri emu, naravno, moravsko-vardarski put nije izgubio od svoga znaaja. Tako se
posebno pokazala vanost doline Marice u Bugarskoj, koja Egeju spaja sa Sofijskim poljem
odakle je zatim lak ili mogu pristup Dunavu, a prema zapadu preko Niave pristup
Moravskoj dolini. S druge strane ipak istraivanja vrena na Kosovu u toku poelednjih etvrt
veka, pokazala su izuzetno arheoloko bogatstvo i znaaj ove dotle u arheolokom smislu
praktino nepoznate oblasti. Samim tim doao je do izraaja i znaaj Ibarskog puta. Ne treba,
najzad, zaboraviti i izvesne druge, vie lokalne, prirodne komunikacije koje su, meutim, bile
od znaaja za kulturna strujanja i dodire. Tako je veoma vana srazmerno laka komunikacija
od Nia i doline June Morave, prema Kosovu, preko doline Toplice, Prokuplja, Kurumlije i
Prepolca. Ovo je, uostalom pravac kojim je u Rimsko doba prolazio put (Ni-Lje), jedna od
znaajnih komunikacija antikog Balkana. U ovom pogledu vana je i dolina Drima, kojom se
otvarao put od Jadranske obale prema Metohiji i Kosovu, to je u novije vreme potvreno ak
i za mlae kameno doba neolit znaajnim nalazima iz Retana i sa Hisara kod Suve reke.
Usko vezano sa dolinom Ibra kao znaajnu saobraajnicu podruje Novog Pazara nalazi
se prema tome u kulturnoj zoni koja je svojim poloajem blisko vezana za Kosovo. Iako na
periferiji ovog podruja, ovaj kraj morao je u svojoj najranijoj prolosti imati razvoj slian
onome koji nalazimo na Kosovu. A taj razvoj, uzeto u celini, okarakterisan je uskom
povezanou s kulturnim razvitkom u Srbiji i u izvesnim periodima jakom vezom s Egejskim,
posredno i s anadolskim svetom, kao i sigurno utvrenim kulturnim kontaktima s
Junomoravskom oblau i s Jadranom.
Postojanje ovih komponenata utvrujemeo i u podruju Novog Pazara za period mlaeg
neolita Naprelje i za razvijeno gvozdeno doba, oko VI veka pre nae ere, period procvata i
intenzivnog razvoja vlasti, ugleda i bogatstva plemenske aristokratije tzv. novopazarski nalaz.
Naselje u Naprelju otkriveno je sluajno prilikom trasiranja eleznike pruge i pri
zemljanim radovima za podizanje fabrike tekstila. Poto su se za njega zainteresovali
strunjaci Narodnog muzeja u Kragujevcu, preduzeo je zatim manja iskopavanja Narodni
muzej u Beogradu.
Naselje je podignuto na jednoj staroj terasi desne obale Rake. To je tipian poloaj za
naselja mlaeg kamenog doba u velikom delu Evrope, a pogotovu u naim krajevima. On
odgovara ekonomskim potrebama neolitskog oveka, primitivnog zemljoradnika koji je na
ovakvom naselju imao u okolini dovoljno mogunosti da nae obradivu zemlju, dok mu je
blizina reke pruala dve osnovne pogodnosti: lako snabdevanje vodom i mogunosti kretanja i
komuniciranja. Iako je naselje otkopano samo malim delom, a izgleda da je njegov centar bio
ve uniten kada su iskopavanja zapoeta, mogao se konstatovati i oblik i tip zgrada za
stanovanje.
One, dodue, nisu otkrivene u celini, ali naeni ostaci potvruju da se radilo o kuama
iji su zidovi bili graeni od kolja vertikalno pobodenog u zemlju, zatim opletenog pruem i
oblepljenog blatom (tzv. kuni lep). Pored toga izvesne vee jame koje su postojale na terenu
mogle su sluiti kao jame za otpatke, jame iz kojih je vaena zemlja za konstrukciju zidova, a

moda i kao primitivni ljudski stanovi-zemunice. Sve ove pojave dobro su poznate i sa niza
drugih neolitskih lokaliteta i takoe predstavljaju jednu od karakteristika te epohe.
Naselje u Naprelju pripada tzv. Vinanskoj grupi neolitskog perioda, nazvanoj tako po
glavnom i prvom ispitanom nalazitu Vini kod Beograda, jednom od najveih lokaliteta
neolitskot perioda na Balkanu. Vinanska grupa, rasprostranjena u Srbiji, delovima Bosne,
Vojvodini, na Kosovu, u Transilvaniji i zapadnoj Bugarskoj, jedna je od najznaajnijih grupa
neolitskog perioda u centralnoj Balkanskoj i Donjopodunavskoj oblasti. Pored optih
karakteristika neolitskog doba, u ekonomici primitivne zemljoradnje s poecima
pripitomljavanja ivotinja i kao sporednim granama lovom i ribolovom, zatim izrade oruja i
orua od glaanog a ne vie iskljuivo od tesanog kamena ova se grupa osobito izdvaja
svojom grnarijom za koju su naroito karakteristini sudovi tamne boje i otre profilacije,
ukraeni naboranim ornamentima-kanelurama, nekada i glaanim, sjajnim prugama na
povrini suda a takoe i ornamentima sastavljenim od urezanih linija. Posebno je
karakteristino i obilje statueta od peene zemlje-idola, koji najee u uproenoj,
stilizovanoj formi prikazuju ensku figuru svakako vrhovno ensko boanstvo, boginju
plodnosti majku zemlju.
U toku svoga dugog razvoja Vinanska grupa prola je kroz nekoliko faza koje se
arheoloki daju dobro fiksirati. U osnovi ona se deli u dve velike faze: stariju, Vinanskotordoku (Tordo, nalazite Vinanske grupe u Translivaniji) i mlau, Einansko-ploniku
(po nalazitu Ploniku kod Kurumlije). Naselje u Naprelju pripada ovoj poslednjoj, ve neto
evoluisanoj fazi Vinanske grupe, u kojoj su na nekim nalazitima naeni i ostaci metalabakra, to ve nagovetava prelaz ka metalnom dobu.
Vinanska grupa pripada jednom irem kompleksu kulture neolita, rasprostranjenom na
Balkanu i u zapadnom delu Anadola, koji je stoga i obeleen imenom Balkansko-anadolskog.
Njen je nastanak svakako u vezi sa irenjem primitivne zemljoradnje s Bliskog istoka u
pravcu Balkanskog poluostrva, pri emu se delom moe raunati s pomeranjem primitivnih
zemljoradnika u potrazi za novom obradivom zemljom i usled prenaseljenosti krajeva koje su
ranije obitavali, no isto tako i s jednostavnim preuzimanjem elemenata materijalne kulture od
plemena do plemena, od etnike grupe do etnike grupe, uporedo s upoznavanjem i
preuzimanjem novih formi ekonomike., S obzirom na njenu srazmerno veliku teritorijalnu
rasprostranjenost vinanska grupa deli se na nekoliko regionalnih varijanti, ogranienih na
ue, zatvorene geografske celine mikroregije. Takve su, izmeu ostalih, i Kosovska i s
njom veoma bliska junomoravska varijanta, koje se izmeu ostalog izdvajaju osobito u
odreenim fazama keramikom neto grublje izrade s ornamentima od gustih snopova urezanih
paralelnih linija, kao i odreenim karakteristikama u obliku statueta. Ove odlike pokazuje i
keramika sa Naprelja, kao i statuete s ovoga lokaliteta. Otuda je jasno da Naprelje pripada
Kosovskoj varijanti Vinanske grupe. Zanimljivo je, meutim, da se ovakva ornamentika na
prelazu iz Vinansko-tordoke u Vinansko-ploniku fazu nalazi osobito esto u dolini June
Morave, na Gradcu u Zlokuanu kod Leskovca, no u gotovo identinim oblicima i na nekim
nalazitima june Bugarske (Obluite kod Stare Zagore). Otuda se svakako u ovim krajevima
i u ovoj etapi Vinanske grupe mora raunati s uskom povezanou i kulturnim dodirom ovih
oblasti, iako se karakter tih veza danas ne moe blie sagledati. Svakako da je pri tome
znaajnu ulogu igrala prirodna saobraajnica Maricom i Niavom, a zatim dalja veza
transversalom od Nia prema Kosovu, o kojoj je bilo ve govora u ranijem izlaganju.
Drugi jo daleko znaajniji nalaz iz Novopazarskog podruja predstavlja onaj ispod
Petrove crkve. Kako su predmti naeni ispod same crkve, nije na tom mestu bilo mogue
vriti vea arheoloka iskopavanja. Ipak, manji kontrolni radovi preduzeti oko crkve, a delom
i ispod temelja, dali su mogunost da se, makar priblino, sagleda i protumai karakter tog
nalaza. Tako je moglo biti utvreno da se na mestu gde je kasnije podignuta Petrova crkva
nalazila najpre humka-tumulus, breuljak od nasute zemlje koji u raznim fazama

praistorijskog doba, osobito u metalno doba,biva nasut nad grobovima pokojnika. Periferija
ove humke bila je oiviena vencem od veih kamenih blokova, u kome su naeni i fragmenti
sudova-urni za stavljanje pepela pokojnika kao i drugih koji pripadaju metalnom dobu, no ne i
istoj epohi kao sam novopazarski nalaz. Nalaz je, meutim, otkriven ispod crkve, priblino u
centru prostora na kome se ranije nalazila humka, koja je prilikom gradnje crkve zaravnjena.
Prema podacima dobijenim prilikom otkrivanja nalaza, izgleda da su se svi predmeti nalazili
na jednom mestu, moda u nekom kovegu koji, meutim, nije sauvan niti su njegovi ostaci
blie zapaeni. Sve ovo upuuje na injenicu da se svakako ima raunati s postojanjem jednog
groba pod humkom, pri emu je uz pokojnika bilo sahranjeno i sve njegovo bogatstvo, koje ga
je imalo, prema tadanjem verovanju, pratiti na onaj svet. Sam grob nije mogao biti otkriven,
te se i ne moe znati kakav je bio nain sahranjivanja, niti da li se radi o skeletnom
sahranjivanju ili spaljivanju, poto su obe forme sahrane u razvijenom gvozdenom dobu, u
VIV veku pre nae ere, kome pripada novopazarski nalaz, bile poznate i u upotrebi.2
Nalaz iz Novog Pazara naalost nije dosada objavljen u celini. On, meutim, sadri
izvanredno obilje skupocenih i raznovrsnih predmeta, koji predstavljaju luksuznu opremu
njegovog vlasnika. Tako su karakteristine velike zlatne toke-falere s graviranim
ornamentima, zlatni ukrasni predmeti, dva zlatna pojasa od iskucanog zlatnog lima s bogatom
dekoracijom, zatim veliki broj perli od ilibara, meu kojima neke u obliku i u nainu
predstave srigure i stilu pokazuju izvanrednu slinost s delima grke skulpture tzv. arhajskog
perioda (VIIVI veka pre n. e.). Pored toga naene su i grke vaze tzv. crnofiguralnog stila, s
figurama slikanim crnom bojom na crvenom pozau. Jedna od njih, olpe-krag, pripada po
svom tipu i dekoraciji vrsti grkih vaza koje se sa sigurnou mogu datirati pod kraj VI veka
pre n. e. Time se, dakle, dobija i prilino pouzdana mogunost za datiranje Novopazarskog
nalaza.
Predmeti iz Novopazarskog nalaza razliiti su po svom poreklu. Tako zlatni pojasevi,
koji su na jednom kraju znatno proireni, predstavljaju jednu tipinu formu nakita rairenu
uglavnom na zapadnom Balkanu i u donjem Pomoravlju, tj. u oblastima koje su u
praistorijsko doba bile naseljene plemenima Ilira. Tako je ovakav nakit poznat, npr. u istom
obliku no manjih dimenzija, primenjen kao prstenje ili naunice, iz poznate ilirske nekropole
pod humkama na Glasincu izmeu Sarajeva i Viegrada, dok su pojasevi istog tipa i sa
slinom dekoracijom ali raeni od srebra naeni u donjem Pomoravlju, npr. Mramorcu,
Umarima i Batincu kod uprije. Svakako lokalnog ilirskog porekla bie i zlatne falere. Ovi
predmeti predstavljaju prema tome proizvode lokalnih radionica, no nesumnjivo luksuznu
robu izraivanu za ugledne pripadnike plemenske aristokratije. Drugi je sluaj s ilibarskim
perlama. Takve perle otkrivene su u grobovima pripadnika ilirskog plemena Japoda u Lici, ali
su takoe poznate i s Apeninskog poluostrva, npr. iz ertose u Bolonji i drugih lokaliteta. U
predstavama ljudske figure i ovde dolaze do izraaja jasne odlike arhajskog stila grke
umetnosti. Uticaj Grke je nesumnjiv, ali je problem da li su ove objekte radili grki majstori,
moda za upotrebu negrkih plemena, van ueg grkog podruja, ili su to proizvodi lokalnih
radionica u Italiji raeni prema grkom uzoru, iako bi u tom sluaju imitacija grkog rada bila
zaista savrena i bez traga bilo kakve varvarizacije koja je obino karakteristina za ovakve
imitacije. U svakom sluaju zanimljivo je da bi prema nekim podacima ilibar od koga su
raene Novopazarske perle bio poreklom ne s Baltika, ve sa Sicilije. Sve ove pojave ukazuju
nam svakako i na put kojim su do Novog Pazara dospeli grki uticaji i grki import. Svakako
ne treba pomiljati na vardarski put, ve mnogo pre na onaj koji je dolazio s Jadrana,
najverovatnije preko doline Drima i Metohije.
Novopazarski nalaz predstavlja grobni inventar vezan nesumnjivo za nekog uglednog
predstavnika domae plemenske aristokratije iz VI veka pre n. e. U to vreme, naime, u irim
2

Grupa autora: Ekonomski leksikon, Prosveta, Beograd, 2000. god., str. 72

podrujima Evrope, npr. u Trakiji, no isto tako i u Francuskoj (nalaz iz Viksa Ujh), a u
zapadnoj Nemakoj (Hajneburg Neipesgd kod Tibingena), a kod nas u Trebenitu na
Ohridskom jezeru i u Atenici kod aka, bogati grobni nalazi ili podizanje monih utvrenih
gradskih naselja, ukazuju na jaanje plemenske aristokratije. Prema geografskom poloaju
Novog Pazara, knez koji je ovde sahranjen bio je svakako ilirskog porekla: priblina etnika
granica Ilira i Traana, naravno uz izvesna lokalna odstupanja, ila je uglavnom slivom
Morave i Vardara. Posebno je pitanje, meutim, kome je ilirskom plemenu mogao pripadati
ovaj knez. Podruje Junog Pomoravlja, Kosova i Metohije i severne Makedonije vezuje se
po pravilu za pleme Dardanaca, koje je, kako pokazuju imena na rimskim spomenicima ovih
krajeva, bilo u osnovi ilirsko, u zapadnim krajevima isto, dok se prema istoku jae osea i
prisustvo trakog elementa. No, s druge strane, moe se s dosta sigurnosti prihvatiti i
miljenje da bi se nalaz vezao za nekog domaeg velikaa ilirskog plemena Autarijata, jednog
od najmonijih ilirskih plemena u vremenu pre IV veka pre n. e. Autarijati se obino lociraju
oko Drine i Tare, u ijem se imenu trai i isti koren kao kod imena ovog plemena. Meutim,
grki putopisac Pseudo-Skilaks i IV veka pre n. e., opisujui Jadransku obalu, govori i o
jednom velikom jezeru u pozau, koje se, kako on veli, protee ka Autarijatima. S najvie
verovatnoe ovo je jezero identifikovano sa Skadarskim, na kome, meutim, bar kasnije ive
druga ilirska plemena: Dokleati i Labeati. U ovom sluaju moglo bi se pretpostaviti da
Autarijati ive severno od Skadarskog jezera. S druge strane, grki geograf Strabon, iz
vremena poetka nae ere, kae za Autarijate da su susedi Dardanaca i opisuje ih kao jedno od
najmonijih plemena ilirskog podruja. Podatak se mora odnositi na vreme kada su Autarijati
bili u punoj moi, jer znamo da su u IV veku, poto su se preselili prema donjem toku
Morave, najpre iveli negde dalje na jugu Pomoravlja, moda i u Povardarju. Tako su tada,
335. godine pre n. e., zapretili Aleksandru Velikom prilikom njegovog pohoda na Tribale na
Donjem Dunavu, dok ih je 310. godine pre n. e. makedonski vladar Kasandar, uz pomo
peonskog kralja Audoleona, preselio u podruje planine Orbela, sadanje Belasice. U tom
sluaju podruje Autarijata, njihova prvobitna postojbina, bilo bi svakako veoma blisko
oblasti Dardanaca, te bi se u njega mogao ukljuiti i Novi Pazar. Na to donekle ukazuju i sami
nalazi iz Novog Pazara, i to zlatni pojasevi. Kako smo ve istakli, ovi pojasevi nalaeni su
osim u ilirskom podruju, jo i u Donjem Pomoravlju, koje se, meutim, ne moe smatrati
ilirskom teritorijom u uem smislu. Ovi pojasevi predstavljaju ovde novu i stranu pojavu,
vezanu za ilirske oblasti. A znamo da su se Autarijati iz svoje stare postojbine najpre preselili
u ove krajeve. Otuda i ova indicija ukazuje da se s dosta osnova novopazarski nalaz moe
pripisati Autarijatima.
O kasnijim etapama istorije Novopazarskog kraja u starom veku veoma nam je malo
poznato. Na veze s Jadranskim podrujem u Grkom periodu ukazuju nalazi novaca grkih
kolonija Apolonije (kod Valone) i Dirahijona (Dra) koji su naeni, npr. u Brvenici. I o
Rimskom periodu u ovom kraju veoma nam je malo poznato. Kanic je u svome delu pomenuo
postojanje Rimskog naselja kod Novog Pazara, dok je Grbi ovde konstatovao postojanje
rimske nekropole. Verovatno je, kako je istakao A. Evans, da je kasniji srednjovekovni put
koji vezuje srednju Bosnu s junim Balkanom, iao u stvari preko Novog Pazara. Na osnovu
svojih terenskih prouavanja ovo gledite prihvatio je i E. erkov, koji smatra da je taj put
morao preko Rogozne voditi na selo Banju i na Kosovsku Mitrovicu, mesta u kojima postoje
sigurni rimski ostaci. No sve je ovo nedovoljno da bi se o antikoj istoriji ovog podruja
stvorila potpunija slika.

2. Srednjovekovni spomenici, manastiri, stara utvrenja

Dolina Rake sa svojom okolinom predstavlja dolinu kulturno-istorijskih spomenika iz
srednjeg veka. Tu je formiran jedan od prvih plemenskih srpskih saveza, nazvan Rakom po
reci Raki. Pre toga raki predeli bili su naseljeni Ilirima, o emu govore brojni arheoloki
nalazi koji se nalaze u okolini Novog Pazara. Srbi su na ovim prostorima sagradili vojna
utvrenja i podizali manastire, najpoznatije staro uvrenje jeste Ras u dolini Rake i Jele na
Rogozni, zatim, kao to su poznati manastiri Sopoani, urevi Stupovi i drugi kulturno
istorijski spomenici iz tog perioda.

Stari Ras tvrava

Poloaj samog grada tvrave bio je predmet mnogih nagaanja. Ve je A. Giljferding
naslutio da su ruevine Pazarita (7 km. od Novog Pazara, na uu Sebeevske reke u Raku)
ostaci starog Rasa, kasnije zablude dole su zbog toga to je Giljferding predgrae Rasa
grada pogreno identifikovao sa samom tvravom. ak i Konstantin Jiriek pogreno
izjednaava ruevine Pazarita (Trgovita) sa Rasom tvravom. Jovan Cviji je samo
nasluivao na osnovu narodnog kazivanja da se iznad Pazarita na brdu Gradini, nalazi neko
utvrenje koje je on ocenio kao Kulu motrilju. Stojan Novakovi, koji je Rasu posvetio itavu
studiju, izneo je tezu po kojoj su srpski vladari itavu godinu provodili po putu, u lovu, ratu,
po letnjikovcima itd. nemajui prestonice u kojoj bi stalno boravili. Po njemu prestonicu u
Rasu ne treba videti u samom gradu, (on je znao samo za predgrae) ve je treba smatrati kao
rasturenu po celom onom mestu, to jest po itavoj teritoriji koju obuhvata pojam Rasa kao
oblasti. Ovakvo Novakovievo tumaenje, a zajedno s njegovim i Jeriekovo, svakakao je
uticalo na niz ispitivaa koji su Ras prestonicu traila zaista po itavoj okolini , najvie u
selu Deevi i oko Crkve sv. Petra i Pavla kod Novog Pazara. U nizu pogrenih nagaanja
ostalo je usamljeno kategorino i ispravno miljenje Vladimira orovia o Pazaritu kao
Starom Rasu. Meutim sve ocene o Pazaritu kao Rasu identifikovale su predgrae Rasa s
tvravom koju niko od pomenutih ispitivaa nije uopte uoio. Tek u novije vreme B.Vulovi
i J. Nekovi prvi obilaze greben Gradinu iznad Pazarita i utvruju na njegovom platou
postojanje zidina i odbrambenih kula starog Rasa.
Ispitivanja koja su dosad obavljena na tvravi, svakako dragocena, samo su prethodno
orijentaciono nasluivanje izgleda grada. Tako je utvreno da grad ima oblik nepravilnog
trougla ija najdua strana iznosi oko 170 metara, a najkraa 60 metara. Debljina zidova od
lomljenog kamena krenjaka kree se od 1,5 do 2,20 m. U ovom trenutku njihov vidljivi deo
iznad zemlje ne prelazi 0,5 metara. Na najpristupanijem, jugozapadnom uglu grada, nedaleko
od ulazne kapije, sauvani su ostaci najvee polukrune kule prenika od oko 8 metara. Du
severozapadnog zida na razmaku 20-25 metara, vide se tragovi jo dveju polukrunih kula. Na
severozapadnom uglu grada ouvan je jedan zidani, iznutra omalterisani prostor, veliine
8x20 metara, ija namena, za sada nije jasna. Izneta je predpostavka da se radi o cisterni, ali
e jedino obimniji arheoloki radovi pokazati stvarnu namenu ove prostorije. itavu povrinu
unutranjosti grada, danas pod umom ili humusom, tek oekuju prava ispitivanja.

Istorija tvrave moe se delimino rekonstruisati, izvorni podaci koji sasvim odreeno
govore o njoj, ako zanemarimo svedoenja Prokopija i sporno mesto kod Porfirogenitita o
rasu, odnose se tek na prvu polovinu XII veka. Po svemu sudei knez Vlastimir je ve u prvoj
polovini IX veka drao tvravu. Govorei o sukobu bugarske i srpske vojske, car Konstantin
Porfirogenit pie sredinom X veka: za vlade istog Vlastimira zarati protiv Srba Presijam,
arhont Bugarske, elei da ih potini, ali ratujui tri godine ne samo da nita ne postie ve
izgubi i veinu svoje vojske. Posle smrti arhonta Vlastimira nasledie vlast u Srbiji njegova tri
sina: Mutimir, Stojimir i Gojnik, podelivi zemlju. Za njihovo vreme pojavi se arhont Bugara
Mihailo Boris, elei da osveti poraz svoj oca Presijama i otpoe rat; i Srbi ga tako potuku, te
zarobe njegovog sina Vladimira, sa dvanaest velikih boljara. Zbog sinovljevih muka, tada
Boris, iako preko volje, sklopi mir sa Srbima. 3

Pazarite (Podgrae)
Srednjovekovni Ras ipak nije bio u neprekidnom usponu kroz itav ovaj period od skoro
tri veka srpske vlasti. Period njegovog breg razvoja morao je poeti krajem XII veka, dakle
posle vie godina stabilne Nemanjine vladavine. Prve zgrade izvan gradskih zidina, kue
budueg podgraa i varoi (Pazarita), morale su nastati tek u ovim decenijama, jer je
oigledno da u prethodnim burnim vremenima takvih mogunosti nije bilo. Razume se, tek e
budua arheoloka iskopavanja podgraa i Pazarita, pokazati, bar delimino, stvarno stanje.
Za sada se moe samo pretpostavljati da je prvo naselje formirano na padinama brda Gradine,
na desnoj obali Rake i iznad leve obale Sebeevske reke, dakle najblie tvravi u kojoj se, u
sluaju potrebe, mogao nai zaklon. Podgrae je u dobrim politikim i sve boljim
ekonomskim uslovima naglo razvijene trgovine pod Stefanom Uroem I (1243 1276)
postalo tesno. Prirodno irenje Rasa bilo je usmereno u ravnicu na sastavu Rake i Sebeevske
reke, na kojoj je formiran trg (Trgovite Pazarite).
Danas vie doznajemo o izgledu ovog iaselja od starih putopisaca i ispitivaa nego to
sami moemo pratiti njegove konture. Tako je, pored usputnih spoljanjih njegovih ruevina
od strane putnika 1617 veka, Giljferding 1857. zapisao: ,,...Siavi sa Hreljinog brda poli
smo uz Raku. Na dva sata hoda od Novog Pazara, gde se klisura iri u dolinu vide se na
sve strane ostaci otesanih kamenova koji lee pojedinano ili u gomilama. Oevidno je tu
nekada bio veliki grad." Cviji je 1011. godine jo mogao opisivati znatne ostatke: .. .na
ulazu u te klisure (misli na podgrae) vide se zidine, vrlo stare i jako oburvane; visoke su ipak
23 metra. Slinih zidina ima i u donjem delu Pazarita, onde gde se dolina Rake opet malo
suzi''. Evans je, govorei o Banji kod Novog Pazara, saeto istakao okolnosti koje su Ras
podigle: Komercijalni znaaj ovog dela doline Rake potvruje uspon srednjovekovnog
srpskog Trgovita ... Na ovom mestu karavanski put iz Dubrovnika i Bosne ravao se u dva
pravca: prema Kosovu, Skoplju, Solunu; drugi pravo za Carigrad preko Toplike doline i Nia
... Srednjovekovni dubrovaki karavani prema jugoistoku, sledili su u sutini stare rimske
puteve. Moe se zakljuiti da je u rimsko, kao i u srednjovekovno doba spajajua taka
vanih krakova puteva koji su vodili iz Dalmacije u dardanske ravnice, Skoplje i Solun s
jedne strane, i do Nia, tj. do Vizantije s druge leala u blizini ovih rakih termi."
Obrueni zidovi male jednobrodne crkve, duine oko osam metara, s polukrunom
apsidom, usamljeno su svedoanstvo o postojanju jedne kultne graevine ovog naselja. Crkva
se nalazi na strmim padinama Odeva, desetak metara od puta za Sopoane, na levoj obali
Rake. Danas se vide severni i oltarski zid, oba ouvana do 11,5 metar visine. Na pojedinim
mestima naziru se samo tragovi fresaka. Za crkvu se prvi put saznalo 1956. godine, prilikom
3

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 147

kopanja kanala za novopazarski vodovod. Po kazivanju svetenika iz sela avaca, u oltaru su

bile figure sv. Jovana Zlatoustog, sv. Vasilija Velikog i sv. Grigorija Velikog. Sve figure bile
su ve onda bez glava. Godinu dana kasnije ove freske je video i S. Mandi. Samo krajnja
leva figura u arhijerejskoj odedi bila je ouvana od nogu do prsiju, srednja do pojasa, desna
samo delimino ispod kolena. Ispred ove poslednje figure arhijereja video se donji deo krsta
na dvostepenom postolju i ornament u, vidu vree koja se pela do horizontalnog kraka krsta.
Na osnovu ikonografeke analize ovih fragmenata S. Mandi veruje da je u pitanju slikarstvo
iz sredine XII veka. S obzirom na iznete istorijske okolnosti, ne ulazei u probleme
ikonografske prirode, predloeno datiranje teko se moe prihvatiti.
Pod liticama istone strane grada, prema Sebeevskoj reci, ostaci zidova jedne crkvice
pod svodovima pomenute peine (veliine priblino 4x7 m) i udubljenja u kamenu za gredenosae spratnih konstrukcija ispred susedne peine, svedoe o postojanju nekadanje
monake naseobine. Fragmenti ivopisa na zidovima ove sruene crkve, kao i tragovi freske
ikone na isturenoj povrini stene u visini same peine ne pruaju dovoljno elemenata za
blie odreivanje vremena nastanka ove monake naseobine. Za pretpostavku da se rei
Stefana Prvovenanog o Nemanji koga braa njegova uhvatie, i okovae mu ruke i noge, i
vrgoe gau peinu kamenitu..." odnose na ovu peinu, u prilog govori vie razloga. Pre
svega poloaj same peine, na domaku tvrave, omoguavao je laku i sigurnu kontrolu.
Zatim, nepostojanje sline peine oko urevih Stubova, gde bi, prema legendi, ona trebalo
da se nalazi. Najzad, pojava monaha pustinjaka neposredno uz grad govori pre o kultnoj
potrebi da se ba na takav nain ovo mesto o b e l e i, nego to bi ono od pustinoitelja bilo
ikad izabrano na ovakvom mestu. Zato bi i nastanak crkvice, konaka i freske ikone na steni
(uobiajene pojave u veim monakim sredinama, kao u podgrau prilepske tvrave,
Kapadokiji, Meteorima itd) trebalo vezati, po svemu sudei, za vreme neposredno posle
Nemanjinog primanja monatva, odnosno za poslednje godine XII veka.
Jo jedna izuzetno znaajna okolnost govori ovome u prilog: uveno jevanelje kneza
Vukana pisano je oko 1202. godine, po svemu sudei, u ovoj peini isposnici. Na podatak
da je jevanelje pisano u Rasu, koristei se Zapisima LJ. Stojanovia, prvi je ukazao K.
Jireek. Naime, na listu 189. Vukanovog jevanelja postoji zapis starca Simeona koji kae da
je ovu knjigu napisao svome gospodinu velikom upanu... u Pei(ni) u gradu Rasu. Profesor
S. Radoji, govorei o minijaturama Vukanovog jevanelja, ve je istakao ovu pojedinost
da se Simeonove rei odnose na isposnicu peinu iznad Pazarita. Utvrujui analogije
izmeu minijature s likom jevaneliste Jovana i najstarijeg sloja fresaka u isposnici sv. Petra
Korikog kod Prizrena u crteu i nainu signiranja, profesor Radoji je istovremeno
podvukao da ovo slikarstvo pripada krugu najstarije ouvane srpske rake umetnosti koja se
formirala u elijama obrazovanijih Srba isposnika ve krajem XII veka. Znaaj Vukanovog
jevanelja za srpsku kulturu, posebno za istoriju jezika, ve je davno poznat. Nedavno
objavljena monografija J. Vrane jo je jae istakla ulogu pisma i jezika Vukanovog jevanelja
za kasniju istoriju srpske redakcije staroslovenskog pisma. Po njegovoj oceni reforma srpske
irilske grafije izvrena je u centru srpske srednjovekovne drave, to znai u Rasu, a zatim se
odande irila u susedne pokrajine.
Nema nikakve sumnje da je Ras kao politiki centar stabilne Rake drave istovremeno
postajao sve vie i kulturno sredite iz koga je plodonosno zraila pisana re, nova arhitektura
i lepota oslikanih hramova. Kao to smo videli, u samom Rasu (tvravi, podgrau, trgu),
izuzimajui Vukanovo jevanelje (danas u Lenjingradu), takvi se spomenici arhitekture i
slikarstva nisu ouvali. Ali, na neto irem podruju njegovom, nekoliko velikih spomenika
nastalih ili obnavljanih krajem XII, poetkom i sredinom XIII veka crkve urevih
stubova, sv. Petra i Pavla i Sopoana svedoe o veliini ove iste aktivnosti. Dravna
politika Uroa II Milutina, orijentisana na osvajanja junih oblasti, izmenila je sudbinu Rasa.
Od njegovih vremena (12821321) Ras kao odbrambena tvrava gubi svaki znaaj. Ova

izmenjena uloga prestonice morala je postepeno uticati i na ivot podgraa. Zahvaljujui

svom poloaju na raskrsnici karavnskih puteva, Ras je, ovog puta podgrae, nastavio da ivi u
jednoj mirnijoj klimi koja je povoljno uticala na razvoj trgovine i zanata. Kroz XIV i XV vek
u spisima dubrovakog arhiva esto se spominju srpski trgovci iz Trgovita koji dolaze u
Dubrovnik, ili dubrovaki koji odlaze i na dui boravak u Ras. ini se da dolazak Turaka
1455. godine nije brutalno prekinuo ivot grada. Jer, po jednom zapisu iz 1595. vidimo da je
te godine za nekog Mateju Pribisalia iz Trgovita pisana knjiga. Stari Ras bio je osuen na
umiranje, u stvari, onog trenutka kada je krajem XV veka Isa-beg Isakovi udario temelje
dananjem Novom Pazaru.4

Jele
Predeo izmeu Rake i Ibra, kome se planina Rogozna ispreila na njegovom putu ka
Panonskoj niziji, bio je sedite srpske srednjevekovne drave u doba prvih Nemanjia. Veoma
je bogat starinama, koje su kontrast i ukras ivopisnoj divljini ovog planinskog kraja. Meu
mnogobrojnim spomenicima svojim neobinim poloajem izdvaja se utvrenje Jele. Ostaci
ovog utvrenja nalaze se na jednom od najviih i, svakako teko pristupanom vrhu planine
Rogozne. Sagraen na 1262 m. nadmorske visine, kao izrazito strateko utvrenje, Jele je
dominirao okolinom. Prvi siguran pomen ovog grada je iz druge polovine XIII veka, ali je
nesumnjivo nastao mnogo ranije. Njegov poloaj navodi nas na pomisao da je imao daleko
veu ulogu u prednemanjikom periodu, u doba nesigurnih i lako pomerljivih granica. Predeo
u kome je Jele dominirao, bio je tada krajite prema vizantijskom carstvu ili Bugarskoj, to je
podvlailo znaaj ovog odbrambenog centra.Kada su se tenje Nemanjia, okrenule prema
jugu, poele da ostvaruju ovaj kraj ostao je duboko u unutranjosti srpske drave, te je Jele
kao vojno utvrenje, postepeno zamirao. Na strmovitim liticama blizu utvrenja zavrena je
karijera Stefana Dragutina kao kralja Rake. Kada je jezdio nekim poslom s vlastelom
svojom pod gradom Jeleom pria arhiepiskop Danilo pao je s konja i slomio nogu.
Svoju nesreu kralj je primio kao znamenje za pokajanje, rane po zasluzi jer je nasilno
zbacio oca sa prestola. Na saboru u Deevi 1282, Stefan Dragutin prepustio je vladavinu u
Rakoj mlaem bratu Milutinu. Ovaj je svojoj zadubini, manastiru sv. Stefana u Banjskoj,
darovao pod Jeleem selo Goevo .
Nastankom srpskih feudalnih oblasti u doba slabljenja centralne vlasti, Jele je najpre
bio u okviru drave humskog kneza Vojislava Vojinovia, kratko ga je vreme drao
njegov sinovac upan Nikola Altomanovi, a na kraju je pripao Brankoviima. Ali nema
pomena da je Jele u vreme raspada srpskog carstva sluio srpskim velikaima kao uporite,
iako se nalazio na granici njihovih oblasti.

Zadnje decenije XIV veka Turci su zauzeli Skoplje, proirili svoju vlast na Polog i,
proterali Vuka Brankovia iz njegove oblasti. Uz Zvean, sa kojim je obino delio sudbinu,
4

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 151 i dalje

pod tursku vlastv pao je i Jele. Oblast Vuka Brankovia Turci su ustupili naslednicima kneza
Lazara, ali su ova dva utvrenja zadrali.
Turskim prodorom u nae zemlje Jele je ponovo oiveo. Postao je centar Vilajeta,
vojno administrativne jedinice, koji je u rano tursko doba obino oznaavao oblast manju od
Sandaka a veu od nahije. Vilajet Jele obuhvata je oblast izmeu gornjeg i srednjeg toka
reke Ibra, Rasa i Sjenice. Prema katastarskom popisu iz 1455, ovaj vilajet je imao preko sto
naselja. Mustahfizi uvari grada petnaest timara. Sredinom XV veka posada je bila
naoruana artiljerijom. Filibelija Karaoz dobio je 1463. kao timar dva sela da obavlja
tobdijsku slubu u gradu Jeleu . Interesantno je da se za jednog lana posade izriito kae
da je prisilno koloniziran.
ini se da je Jele ipak bio vie vojni nego administrativni centar. Dodue, vilajet u
kome se nalazio, nosi ime Jelea, ali nije sigurno da li je nazvan po gradu ili nekom drugom
toponimu istoga imena. Napominjemo da se severozapadna padina Rogozne i danas naziva
Jele. U gradu se turski namesnik, koji je upravljao ovom oblau ne pominje. Naproitv, ve
od marta 1396, turski inovnik, kadija, sedi u Gluhovici kod Novog Pazara.5

Petrova crkva
Petrova crkva kod Novog Pazara svakakako je najstarija ouvana sakralna graevina u
Srbiji. Istorija crkve posle Nemanjinih vremena bila je poznata, delimino, i pre
konzervatorskih radova od pre neku deceniju. Meutim, precizno vremensko razgranienje
dveju osnovnih faza zidanja ili obnova crkve ni danas nije sasvim izvesno. Najvee
iznenaenje u toku arheolokih radova koji su istovremeno izvoeni , predstavljao je izuzetno
bogat ilirsko grki nalaz, na dubini od dva metra pod temeljima uz narteks i severni
polukruni zid crkve.

Slika: Petrova crkva 9-10 vek

Izvor: Prospekt O. Novi Pazar

5

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 157

Najstariji zidovi sadanje crkve, koji obrazuju krunu graevinu prenika oko 7.5
metara, i etiri radijalna zida na severnoj i zapadnoj strani hrama, ouvani su do visine od oko
2.5 metra. Centralni deo crkve ima oblik krsta etvororlista koji je upisan u kruni zid,
formiran od etiri dijagonalno postavljena pilastra s kohnama iste veliine na junoj, zapadnoj
i severnoj strani, dok je istona kohna (danas oltarski prostor) neto razvijenija.
Ali, vratimo se injenicama. Velika obnova Petrove Crkve koja je izvrena, iroko uzev,
za vreme rakih upana pre Nemanje, nije izmenila osnovni kruni oblik prethodne graevine.
Tom prilikom podignuto je dananje kube i galerija koja prstenasto obuhvata kube sa svih
strana, osim istone. Konstrukcija kubeta izvedena je iznad galerije pomou trompi. Tekou
u traenju analogija za ovakav raspored trompi i oblikovanja uopte, ini pre svega slinost s
veim brojem preromanskih spomenika u Primorju, ali i sa spomenicima na daleko irem
podruju (Italija, Jermenija). ini se da i u ovom sluaju kao i za oblike prvobitne graevine,
objanjenje treba traiti u irim teritorijalnim i vremenskim okvirima ove internacionalne
arhitekture koja je negovana u hrianskom svetu izmeu VIII i X veka.
Kao to se istorijska zbivanja od Stefana Nemanje mogu pratiti kroz izvore s mnogo vie
detalja, tako se i Petrova Crkva od ovih vremena sve ee spominje u dogaajima iz kue
Nemanjia ili kao sedite episkopa. Dobro su poznata svedoenja sv. Save, Stefana
Prvovenanog, Domentijana, Teodosija o ponovnom krtenju Nemanje, o saboru protiv
bogumila, o predaji prestola Prvovenanom i o zamonaenju Nemanjinom u crkvi cv.
Apostola. Zahvaljujui Ilarionu Luvarcu koji je osvetlio istoriju rakih episkopa i mitropolita,
i sudbina crkve postala je daleko jasnija. Osnivanjem samostalne srpske crkve 1219. godine,
episkopska stolica u Rasu, dotle potinjena ohridskoj arhiepiskopiji, nije bila ukinuta. Episkop
raki Mihail oko 1284. prilae ovoj crkvi vie knjiga od kojih je jednu pisao dijak Boleslav.
O ugledu koji su uivale pisarske radionice u Rasu, pri episkopiji kao i u samom gradu,
svedoi prisustvo episkopa rakog Filipa dogovoru izmeu kralja Milutina i arhiepiskopa
Jevstatija II o prepisivanju dotrajale hrisovulje manastira Hilandara.
Crkva sv. Apostola iako nikad nije bila naputena, u periodu samostalnosti, podizanjem
velikih mauzoleja, kao to su to bili Studenica, Sopoani, Banjska i dr. postepeno je gubila
znaaj koji je imala za vreme Nemanje i neposredno po dobijanju crkvene samostalnosti.
Zbivanja u dravi tokom IV i u prvoj polovini XV veka, usredsreena na nova podruja i
poetak nove opasnosti , potisla su u drugi plan raku episkopiju koja se retko pominje u
izvorima.
Turska najezda 1455. godine zatekla je crkvu sv. Apostola u rangu mitropolije. Po
spominjanju metropolita Simeona u prvoj polovini XVI veka, i mitropolita Vasariona krajem
istog veka, vidimo da Petrova crkva nije zapustela, kroz ceo XVII vek u periodu velikog
trgovakog uspona Novog Pazara, neprekidno se spominju raki mitropoliti Simeon, Josif,
Maksim, kasniji patrijarh Gavrilo, Jovan i Grigorije. Izgleda da je crkva stradala u dogaajima
1690. godine, jer je za mitropolita rakog, kasnije patrijarha Mojseja, vezana jedna obnova
crkve 1728. godine, kada je njen zaspadni deo, u gornjim partijama bio preraen. Crkva je
sudei po opravkama koje su na njoj vrene i u prvoj polovini XIX veka, jo uvek sluila.
Tako je itava juna prostorija dozidana u treoj deceniji XIX veka. Posebnu zanimljivost ove
intervencije ine nadgrobne ploe od kojih je ona sazidana. Po natpisima se vidi da su one na
ovaj nain iskoriene nepune tri decenije posle primarne upotrebe. Nije poznato kada su
Turci Petrovu crkvu pretvorili u vojni magacin. Iz opisa koji je dao Evans, ona je osamdesetih
godina XIX veka cve bila oduzeta od Srba. Ostala je u turskim rukama do 1912. godine.
Sve do 1954. godine nije se znalo da ispod maltera, koji je pokrivao sve unutranje
povrine crkve, ima sauvanog ivopisa. Radovi iz 1956. na njegovom otkrivanju dali su
dragocene rezultate. Ve u prvi mah postalo je jasno da crkva ima, pored najstarije plastine

dekoracije, etiri sloja ivopisa iz razliitih epoha. Osim najmlaih i najbolje ouvanih
fresaka iz XIII veka, ostale slojeve koji su jako oteeni teko je pouzdano datirati.6

Manastir Sopoani
Manastir Sopoane je osnovao kralj Uro 1. u drugoj polovini 13. veka. Kompleks
sainjavaju crkva Svete Trojice i iskopine uobiajenih manastirskih zdanja rasporeene unutar
irokih obimnih zidina sa dve kapije. Uz prvobitnu crkvu, zidanu da postane kraljevski
mauzolej, dograena je u vreme kralja Duana (1338-1345) spoljna priprata sa kulomzvonikom na proelju. Osnova i prostorna struktura hrama Svete Trojice pripadaju razvijenom
tipu Rake crkve, dok su nain graenja i spoljni oblici preuzeti iz romanske arhitekture.
Podvoenjem pevnica i bonih kapela pod isti krov sopoanska crkva je spolja dobila izgled
trobrodne bazilike, to je uticalo na oblikovanje kasnijih spomenika rake kole. U
unutranjosti crkve sauvana je najdragocenija galerija srpskog i vizantijskog zidnog
slikarstva (1260-1265). Obdareni sopoanski slikari, nadahnuti antikim nasleem, doveli su
monumentalni plastini stil 13. veka do vrhunca, slikajui na bogatoj pozlaenoj osnovi
remek dela izvanredne snage, izraajnosti i harmonije boja i oblika. Manje talentovani
majstori, narativnih shvatanja, ukrasili su pripratu i bone prostore hrama.
Manastir Sopoani, zadubina kralja Uroa 1 izgraen je u drugoj polovini 13. veka
pored izvora reke Rake, u oblasti Rasa - sreditu srpske srednjovekovne drave. Osnovan je
kao monaka naseobina, sa crkvom Svete trojice kao najznaajnijim delom. Bio je okruen
debelim zidom, uz koji su, s unutranje strane, bili rasporeeni trpezarija sa kuhinjom i niz
zgrada na ijim su se spratovima nalazile monake kelije. U manastir se ulazilo sa dve strane,
kroz iroke kapije. Unutranje povrine crkve i trpezarije bile su pokrivene freskoslikarstvom. Nije ostala zabeleena tana godina osnivanja Sopoana, ali se posredno moe
zakljuiti da je slikanje glavnih delova crkve zavreno izmeu 1263. i 1270. godine.
Arhiepiskop Sava 2. doao je na elo srpske crkvene organizacije 1263. godine, a predstavljen
je u povorci arhijereja u oltaru sopoanskog hrama. Uroev sin Dragutin oenio se Katalinom,
ugarskom princezom, najkasnije 1270. godine, a u priprati je naslikan kao deak. Zbog toga
se uzima da je slikarstvo Sopoana nastalo oko 1265. godine. Graenje crkve i manastirskih
zgrada moglo je biti obavljeno i desetak godina ranije. Ima razloga za uverenje da je kralj
Uro eleo da Sopoani budu katedralna crkva. Sigurno je, meutim, da su postali mauzolej
kraljevske porodice. Tu su sahranjeni kraljeva majka Ana Dandolo, otac Stefan Prvovenani i
brat od strica, veliki knez ore. Na kraju osme decenije 13. veka u Sopoanima je sahranjen
i ktitor - kralj Uro.

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 118

Slika br. 28: Manastir Sopoani XIII vek

Slika br. 29: Freska-SVETI APOSTOL

Kralj Uro bio je sin Stefana Prvovenanog, a unuk Nemanje, osnivaa dinastije koja je
vladala Srbijom preko dve stotine godina. Gospodario je Srbijom od 1243. do 1276. godine i
bio jedan od najznaajnijih vladara 13. veka. Mudar, sposoban i obrazovan, vodio je veto
spoljnu i unutranju politiku. Uvrstio je granice drave, ekonomski je osnaio i ojaao mo
vladara. Sukobljavao se sa susedima - Grcima, Bugarima, Maarima i Dubrovnikom - ali se
sa njima i povezivao, ponekad i rodbinski. U vreme njegove vladavine, uz pomo rudara
"Sasa", otvarani su u Srbiji rudnici olova, bakra i srebra, to je posredstvom primorskih
gradova pojaalo trgovinu s Italijom i donosilo znatan prihod. Kralj Uro je bio u dobrim
odnosima i sa pravoslavnom i sa katolikom crkvom u svojoj zemlji. Zalagao se za njihov
razvoj, a one su ga podravale. Moda su tome doprineli njegovi najblii srodnici: brat Sava
2, arhiepiskop, majka Ana Dandolo, Mleanka, i supruga Jelena, Francuskinja.
Prostorni raspored hrama Svete trojice u Sopoanima nastavlja razvojnu liniju skupine
srpskih crkava iz 13. veka izgraenih posle ie, sa kojom se ostalio oblik osnove druge, zrele
etape rake arhitekture. To je jednobrodna graevina na ijem je istonom kraju polukruna
apsida, a na zapadnom priprata odvojena zidom od naosa. Naos se sastoji od tri traveja, a nad
srednjim je izgraena kupola. Severno i juno uz potkupolni prostor nalaze se pevnice,
otvorene prema njemu celom irinom. U nastavku pevnice, uz istoni travej, oblikovani su
proskomidija i akonikon.
Uz bone strane priprate izgraene su dve kapele, kao posebne prostorije. Istovremeno
sa crkvom Sv. Trojice, u Sopoanima su bile podignute zgrade za ivot monaha. Manastir je
bio smeten na zaravni useenoj u padinu i opasan debelim zidom. Kao i svi srpski manastiri
imao je priblino kruan oblik. S unutranje strane ogradnog zida nalazile su se trpezarija,
zgrade za stanovanje i ostave. U manastir se ulazilo sa dve naspramne strane. Na jugozapadu
se nalazila glavna kapija, a na severoistoku druga, koja je verovatno omoguavala vezu s
manastirskom ekonomijom.
Liena skupocenog mermera u obradi spoljanjih zidova i raskone reljefne dekoracije u
ukrasu portala i prozora, u svojoj jednostavnosti stroga do siromatva, crkva Svete trojice
uva u svojoj unutranjosti jednu od najlepih i najmonumentalnijih galerija slika 13. veka u

Evropi. U Sopoanima nema nesklada: sve je velika, raskona polifonija, iju lepotu oblika
nita ne moe da narui: ni sluajno zalutali sirovi ton neke boje; ni nametljiv gest i pokret; ni
surovo bono osvetljenje, koje oblike ini neprirodno tvrdim; ni suvie istaknuta linija, koja u
svojoj ekspresivnosti zarobljava oblik.
Nita od svega toga - jer je sopoanski slikar jedan od najfinijih i najsenzibilnijih
kolorista u naem starom slikarstvu. U Sopoanima je uzbudljiva pre svega udesna sinteza
klasine stvaralake dubine i hrianske oseajnosti, prefinjen spoj senzualnog i spiritualnog,
realnog i imaginativnog, intelektualnog i senzibilnog, spoj koji u ovim slikama ne prestaje da
stvara svoju neodoljivo udesnu aroliju.7

Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 125

urevi Stupovi
Manastir urevi Stupovi je jedan od najstarijih i najvanijih manastira u nasleu srpske
crkve. Mesto na kojem je izgraen, Ras, pominje se ve u X veku, u delu vizantijskog cara
Konstantina Porfirogenita, a posedno u delu o srpsko viznatijskim sukobima.
Slika br. 30: Manastir urevi Stupovi XII vek

Izvor: Prospekt o manastiru urevi Stupovi

Manastir urevi Stupovi podignut je iznad dolina reka Rake i Deeve. Razlog
njegovog graenja pokazuje duhovnu vrednost koju sa sobom nosi. Sagradivi manastir
Svetog Nikole kod Kurumlije, a nedaleko od njega i crkvu posveenu Bogorodici, bez
saglasnosti svoje brae, Stefan Nemanja je bio pozvan u Ras, gde je i zatoen. Bio je zatvoren
u jednoj peini kod Rasa, iz koje je mogao da vidi samo jedno uzvienje, brdo na kojem e
kasnije sagraditi manastir. Ne dozvolivi da ga u tako tekom i opasnom poloaju savlada
oajanje, budui upan se sa puno vere i nade obratio Svetom Georgiju za pomo. Pritom mu
se obavezao da e mu posluiti ako se njegovim molitvama izbavi. Doavi na vlast
1166/1167. godine, ispunio je savoj zavet i u Rasu podigao spomenik na vrhu onog brda koje
je iz tamnice posmatrao. Tako je, u slavu Svetog Georgija, nastao prvi vei manastir u Rasu,
oblasti koja je postala sredite srpske drave u XII veku.
Prema arheolokim istraivanjima graenje je najverovatnije zapoeto 1167. godine, a
zavreno je u prvoj polovini 1171. godine. Crkva, posveena Svetom Georgiju, predstavlja
graevinu sa kojom zapoinje raka kola u srpskom srednjovekovnom graditeljstvu. Prvo
svedoanstvo o ovom manastiru daje nam Sveti Sava u itiju svog oca Svetog Simeona, 1208.
godine. Pouzdano se zna da su urevi Stupovi bili veoma ugledan i znaajan manastir u
srednjem veku. Potvrdu za to nalazimo u Studenikom tipiku, gde se iguman urevih
Stupova pominje na prvom mestu meu igumanima est manastira koji su uestvovali u
izboru igumana manastira Studenice. U XII veku, 1220, godine, u ikoj povelji Stefana
Prvovenanog , urevi Stupovi se pojavljuju kao kraljevski manastir, to je znailo da su
potinjeni neposredno arhiepiskopu. Drugi kritor manastira bio je kralj Dragutin poslednji
vladar iz loze Nemanjia koji je stolovao u Rasu. On je vladao od 1276.do 1282.godine i u

njegovo vreme su izvoeni obimni radovi na manastiru. Ulazna severozaadna kula je

pretvorena u crkvu kapelu i ukraena je freskama. Takoe je sagraena i nova trpezarija sa
kuhinjom (Dragutinova trpezarija). Koliko je kralj Dragutin potovao ureve Stupove vidi
se i po tome to je traio da posle smrti bude tamo prenet iz sremske zemlje, gde je vladao. To
je i uinjeno, ali je grobnica u XVIII veku opljakana. 1579. godine se spominje grob kralja
Dragutina, kao i to da se u manastirskoj riznici nalazi velika vrednost ruka Svetog Jovana
Damaskina.
Posle srednjeg veka u istoriji crkve i manastira mogu se izdvojiti tri glavna perioda:
- vreme turske vladavine i ouvanja kontinuiteta ivota u manastiru do kraja
XVII veka,
- vreme naputanja manastira krajem XVII veka i njegovog ruenja zakljuno sa
II svetskim ratom,
- vreme istraivanja, zatite i, najzad, obnove manastira.
Najvea ruenja manastir je doiveo posle austrijsko-turskih ratova, 1689, godine kada
su ruene i druge crkve i manastiri, meu kojima i oblinja Petrova crkva i crkva manastira
Sopoani. Petrova crkva obnavljana je poetkom XVIII veka, crkva manastira Sopoani tek u
prvoj polovini XX veka, dok su urevi Stupovi ostali u ruevinama osobenosti i vrednosti
manastira u vreme graenja, posao je razlogom njegovog stradanja, budui da je na tom
poloaju organizovano vojno uporite turske vojske (u XVIIi XIX veku), kao i odbrana
Novog Pazara u borbama za osloboenje 1912, godine. Razlozi razaranja bili su u vezi sa
odnoenjem kamena za zidanje utvrenja u Novom Pazaru i okolini. Takva namera postojala
je poetkom XVIII veka, ali su crkvene vlasti intervencijom kod Turaka spreile da se kamen
sa urevih Stupova prenosi i koristi za graenje tvrave u Novom Pazaru. Meutim, za
vreme II svetskog rata okupatorske vlasti su slinu nameru ostvarile. Tada je organizovano
ruenje ve obruene crkve i kamen je upotrebljen za zidanje utvrenja u okolini Novog
Pazara. Tada je poruen juni zid crkve sa delom kupole kao i delovi priprata sa kulama koje
su poruene do temelja. Jedan deo fresaka sa crkve tada je nepovratno uniten.
Posle svih tih razaranja i ruenja od manastirskog kompleksa urevih Stupovi preostali
su samo pojedini delovi crkve,u velikom stepenu u ruevinama, sa neznatnim delom kupole i
ostacima fresaka na sauvanim zidovima. Sauvana je i kapela kralja Dragutina, jedina
graevina nad kojom je postojao i krov, dok od ostalih manastirskih zgrada trpezarija, cisterni
i konaka nije bilo vidnih ostataka. Njihove ruevine bile su prekrivene zemljom i ceo prostor
je bio poumljen neposredno posle Drugog svetskog rata.
urevi Stupovi u Starom Rasu, jedan od najstarijih manastira srednjovekovne Srbije
koji je podigao Stefan Nemanja u prvim godinama posle svog stupanja na presto velikog
upana, i danas posle ruenja, svojom silustom dominira nad dolinama Rake i Deeve, u
nekadanjem prestonom podruju srednjovekovne Srbije.
O posebnom znaaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan
poloaj podignut je na samom vrhu uzvienja. Osobena je i arhitektura crkve Svetog ora:
dve kule-stupa, koje su kasnije i dale naziv manastiru urevi Stupovi.
Tano vreme podizanja crkve 1171. godine utvreno je za vreme istraivakih radova,
kada su pronaeni delovi ktitorskog natpisa Stefana Nemanje koji se nalazi na zapadnom
portalu crkve. Pored crkve koja je imala sredinje mesto u kompleksu, nevelikom
manastirskom prostoru omeenom kamenim zidom nalazila se velika trpezarija (juno od
crkve), na jugozapadnoj strani, i uz samu crkvu, na jugozapadnoj strani, uz samu crkvu, bile
su dve cisterne, a na severu manastirski konaci. U manastir se ulazi kroz prizemlje jedne
kule koja je kasnije, u vreme kralja Dragutina, pretvorena u crkvu kapelu. Pored kapele, u
kojoj je na freskama sauvano seanje na etiri dravna sabora, meu kojima je i Deevski

sabor na kome je kralj Dragutin predao presto kralju Milutinu, u isto vreme, na istonoj strani
sagraena je nova monumentalna trpezarija od koje su ouvani znaajni ostaci. U crkvi (ili
kapeli nije tano utvreno) nalazila se i grobnica kralja Dragutina koji je na urevim
Stupovima bio sahranjen.
Crkva svetog ora sa svojom osobenom arhitekturom predstavlja izuzetno znaajnu
graevinu u istoriji srpske srednjovekovne arhitekture kao prva graevina rake kole ili
rake stilske grupe. Vizantijska koncepcija unutranjeg prostora sjedinjena sa oblicima
romske arhitekture, prvi put ovde ostvarena, postala je obeleje brojnih crkava-manastira
Studenice, ie, Sopoani, Gradca, Arilja, Morae, kao i nekoliko crkava iz XIV veku. Crkva
je sagraena kao monumetalna jednobrodna graevina sa pravougaonim naosom nad kojim je
elipsasta kupola sa unutranjim oblicima romanske arhitekture, jedinstvenim i neponovljivim
u naoj arhitekturi, sa dva obina ulaza u obliku vestibila, trodelnim oltarskim prostorom (po
uzoru na stariju Nemanjinu crkvu svetog Nikole kod Kurumlije) i otvorenom pripratom
prema naosu.8

Manastir Crna Reka

Lcirn u dnm uzbudlivm i vlinstvnm prirdnm mbintu u km
dminiru vrtikl surih stn, snk mrnih stltnih um i zgluni huk udn pnrnic
Crn Rk, v mnstir nst k izvnrdn sp nrdng nimrstv i prird tk d
sinjv zdnj izuztn trktivnsti i dinstvn privlnsti. Mnstirski kmplks
ssti s d crkv Svtih rhnl, mnstirskih li, zgrd knk, k sluil i z
dnu d nstriih sndkih kl, zvnr i drvng mst ki bzbiv prlz
prk ric, dnsn prilz mnstiru. Crkv svkk nznnii bkt. rhitktnski
vrl sprtn uklpln s mnkim lim u dnu clinu u k dl d izr i
snj grditl z ritmiki rsprd ms i njihv spsbnst z simbizu knstruktivnih
i dkrtivnih lmnt. Zdivluu kk su ktitr i mstr uspli d itv v
kmplks li zdn s crkvm uvuku pd dnu visku kmitu stnu k svim
pinskim tvrm mguil d s u t mbint plumrk uns dn rhithtur
flklrng bgtstv i nimrsk lpt. Nsnnii utisk u vm mbintu gld s u
snju sugstivn i rtk mistinsti.
Z sd nmm puzdnih pdtk pstnku mnstir. Njgv
dispzici s dst sigurnsti m d uk n t d nstnk vzn z prid tursk
vldvin u vim krvim. Pstvln u tk pristupn i bsputn klisuri s nizm
dtl ki upuuu n zkluk d bkt prilgn dbrni, mnstir mg nstti
u vrm nstbilnih prilik, t. u db tursk kupci. U srdnjvkvnim izvrim nm
nikkvih vsti vm mnstiru, t m d zni d td upt ni ni pst. Prv
vsti Crnrkm mnstiru ptiu zntn ksni u dnsu n njgv nstnk. Gdin
1687. u mnstir su prnsn mti Stfn Prvvnng iz Spn, p su 1701. vrn
u Studnicu. Tkm prv plvins XVIII vk u mnstiru pstl iv prpisivk
dltnst. Suvni pdci gvr tm d su vd tkm XVIII vk mngi ludi uili
knjigu", t zni d pri mnstiru d dvnin pstl nk vrst mnk kl. d
1840. gdin, kd su u v hrm prnsn mti sv. Ptr Krikg, mnstir u vrskm
pgldu pst vnrdn ppulrn. N Ptrvdn skupl s grmn ms nrd iz
klnih i udliiih krv. Vruui u iscluuu m mtiu sv. Ptr Krikg nuki
nrd psu mnstir dnsi mu vlik drv.

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 126 i dalje

Slika br. 31: Manastir Crna Reka XIII vek

Izvor: Prospekt o manastiru Crna Reka

Sv unutrnj zidn pvrin, k i splni i zpdni zid crkv, k dnbrdn
grvin s plukrunm psidm, zsvdn plublistim svdm, ukrni su frskm.
ivpis k tn. Vliki d vg nsmbl nstrd u nkm pru. Dlimin
suvn ntpis iznd ulznih vrt, nlst, n sdri gdinu ivpisnj crkv ni stl
znni pdtk, r vm tn. N snvu stilskih i ikngrfskih bl u
strun litrturi v izrn milnj d ivpis pti iz sdmdstih dnsn
smdstih gdin XVI vk. Ktitr ivpis bi nki Nikl, i st figur
prdstvln n zpdnm zidu un pvnic. Nlst, signtur v linsti tn d
bi s bli mg utvrditi njn idntitt.
Tmtski rsprd ivpis trdicinln, s izvsnim mnjim dstupnjim. Tk,
n primr, n splnm zidu umst ubin prdstv Strng sud" vidliv
nklik figur mu kim s istiu Stfn Nmnj, Stfn Dnski, sv. vn Prt,
sv. Vgrdic i Isus Hrists n prstlu. Istknut mst zuzim Isus Hrists k n
Vlikg svt i Isus Hrists miuil. Trb nglsiti d s n vm zidu zpu dv sl
ivpis. U ltrskm prstru, prd sv. rhir i Vizi sv. Ptr lksndriskg, dt
Pri pstl i Bgrdic rnt. Mu stim figurm u nsu istiu s sv. Svg
Srpski, ztim Svti rtnici: Dimitri, Grgi, Tdr, Tirn i Tdr Strtilt.
Likvn znimliv i ikigrfski tipin z sv vrm prdstvln su scn iz ciklus
Hristvg strdnj i ciklus Vlikih prznik. Nmrkntni i nlp kmpzici
iz vih ciklus st Uspnj sv. Bgrdic k nslikn n zpdnm zidu ns.
Frsk vg mnstir p svim stilskim, klristikim i drugim likvnim dlikm spdu
mu vrl znn slikrsk stvrnj s kr XVI vk. utr vg ivpis ni pznt,
li p nkim blim m s zkluiti d v tlntvni slikr, klvn n nblim
trdicim ng srdnjvkvng zidng slikrstv, pti iz krug pzntg zgrf drug
plvin XVI vk Lngin. prmln vrl slidnim ikngrfskim znnjim, tvrc
crnrkg ivpis dbr klrist i crt. S pddnkm lkm svlu ml i vlik
prtr u k unsi i dkrtivn i plstin, sdinjuui ih u dnu slikrsku frmu dr i
plmnit fktur, snn i sugstivn izrnsti. U kmpnvnju scn isplv
smis z stu, pri mu dlzi d izr mnumntlnst. Prv slikrsk
snj umtnik dl d izr u prdstvlnju pdinih figur svtih rhir, k
i drugih stih figur i pprs svtitl u mdlnim. Lkim i pml uz-nmirnim
crtm, s kim pnkd id u nmrn dfrm-ci, smlim i znlkim ptzim
b, pri mu uvk inkrntu d psbn zn, utr bliku nrgin, plstin
fizinmi linsti k bli u rskn rnmntisn d. Prd crskih dvri, i su
iknpisn prdstv (Blgvsti) k tn, sbit s isti rhitrvn pl s
prdstvm Dizis i dvnst pstl. Prkrivni i i slm prlvtin likvi Hrist,
Bgrdic, sv. vn i pstl n dputu iscrpni stilsk nliz, li nsumnjiv

ukzuu n injnicu d su t izvnrdn kvlittn slikrsk tvrvin. Tk psl inj i

knzrvci mi d s prit psti ntpis, ki svkk sdri pdtk ktitru,
utru i vrmn nstnk iknsts. Td s tk mi d izrknu kin cn
njgv slikrsk vrdnsti. Pnju skru dv prstn ikn, d kih dn vrvtn
d prvbitng iknsts, drug iz 1798. gdin, t s vidi iz pstg zpis. Trgvi
pr, u km iknsts nstrd, nbl su vidlivi n dlvim krst s rspm
ki skr ptpun unitn. Mnstir Svti rhnli u Crn Rci, ki dskr n
kulturn i nun vnsti bi gtv ptpun npznt, prdstvl svdnstv
istinskm umtnikm stvrltvu ng nrd krm XVI vk.9

3. Kulturno-istorijski spomenici islamske arhitekture

Po svom nastanku Novi Pazar ili Jeni Bazar, kako ga je nazvao njegov osniva, snadakbeg Isa-beg Ishakovi, prve zgrade koje se mogu smatrati kamenom temeljcem jesu Isa-begov
hamam, Isa-begov han i Isa-begova damija. Pored ovih objekata podiu se zanatski i
trgovinski duani koji daju fizionomiju orijentalne arije. Novopazarska arija je autentina
po mnogo emu a ostala je dobrim delom ouvana, mnogi objekti iz tog perioda su od velikog
znaaja i spadaju u kulturno-istorijske spomenike, a to su hamami, damije, kula motrilja,
bedemi i Amiragin han.

Hamami
Kako islamski verski propisi pored estog umivanja zahtevaju i pranje celog tela, to su
u periodu turske vladavine u samom Novom Pazaru bila izgraena dva starinska javna
kupatila-hamama. Jedan od njih ouvao se i do naih dana. Taj stari i ve veoma zaputeni
hamam nalazi se u centru grada, naspram ulaza u Arap-damiju (Ulica 7. jula), ali je od
pogleda prolaznika zaklonjen brojnim naknadno prizidanim zanatskim i trgovakim
radnjicama. To je, u stvari, jedan od najstarijih i najznaajnijih spomenika islamske
arhitekture u celom Sandaku. Po tipu ovo staro kupatilo pripada dvojnim ili ifte
amamima, koji su po uzdunoj simetrali predvajani masivnim zidom da bi jedna polovina, sa
zasebnim ulazom, sluila za kupanje mukaraca a druga za ene.
Slika br. 32: Gazi Isa-begov hamam XV vek

Izvor: asopis Bonjaka rije

9

Grupa autora: Monografija Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969, 219 i dalje

U arhitektonskom pogledu to je monumentalna graevina ije dimenzije dostiu 26 x 23

metra. Ceo objekat ima sloenu osnovu, s mnogobrojnim prostorijama, a nadvien je s
jedanaest veih i manjih kupola. Sa severne ulazne strane prvo se pruaju dve skoro identine
kvadratne i prostrane (10,5 x 10,5 m) garderobe, u kojima su ranije postojali drveni boksovi
za svlaenje i ostavljanje odee. Odatle se prelazilo u centralni deo kako mukog tako i
enskog hamama, tj. u sredine odaje u kojima se posle kupanja obino odmaralo uz kafu ili
ibuk. Iz ove prostorije ulazi se u tri manja kupolicama pokrivena odeljenja, tzv. Halvate, koja
su sluila za samo kupanje posetilaca. U svakome od njih nalaze se po dva niska i lepo
dekorisana mermerna lavaboa-kurne, tako da su se u istom halvatu mogle istovremeno kupati
i dve osobe. Iz dve slavine, ugraene iznad kurni, slivala se u njih topla i hladna voda. Odatle
su posetioci bakarnim zdelicama zahvatali mlaku vodu i njome polivali telo. S june streane
uz odeljenje za kupanje postavljena je neto nia prostorija, u kojoj su bili smeteni kazani za
grejanje vode i sama loionica.
Naalost nemamo tanih podataka o istoriji ove znaajne graevine. Kada je Evlija
elelebi 1660. godine prolazio kroz Novi Pazar zapisao je da postoje dva hamama Stari i
Novi. Za Stari se pouzdano zna da je bio zadubina Isa bega Ishakovia a za novi nema
jasnih podataka.
U neposrednoj blizini Novog Pazara, etiri kilometra severoistono od grada, nalazi se
Novopazarska banja s lekovitim kupatilom, koje su takoe podigli Turci. Po predanju to je
kupatilo u XVI veku izvesno vreme drao pod zakup Hadi Hurem, osniva jedne od
iajstarijih damija Novog Pazara. Godine 1611. ovu toplu mineralnu banju pominje francuski
putopisac Lefevr, a oko sredine XVII veka i turski geograf Hadi Kalfa. Evlija elebi hvali
ovu ilidu" kao jedno od omiljenih izletita Novopazaraca i istie da ju je podigao Hafiz
Ahmed-paa. Godine 1875. ovamo je dolazio mladi engleski arheolog Artur Evans, koji je
ostavio prvi precizniji opis kupatila, smatrajui njegov centralni deo za antiku termu iz IV
vek.
Zgrada hamama u Novopazarskoj banji spolja ima vrlo jednostavan izgled kvadra
(osnove 25,5 X 12 m) pokrivenog etvoroslivnim krovom, iz koga izrastaju dve nejednake
kupole sa ogmostranim tamburima. Ceo objekat graen je naizmeninim smenjivanjem
redova opeke i krupnih kamenih blokova, a na gornjoj ivici zidova opasan je fino profilisanim
krovnim vepcem. U unutranjosti amam je zidom podeljen na dva osnovna odeljenja: bivu
svlaionicu i glavni, sada aktivni deo kupatila. U prvu prostoriju ulazi se kroz lepo obraen
kameni portal iznad koga je mali i neitko uklesani arapski natpis. Po reima A. Evansa ta je
odaja nekada bila okruena sa osam polukrunih nia i imala je sa svake strane ... uzdignutu
drvenu platformu na kojoj su se kupalini gosti, ogrnuti svojom odeom, odmarali i zabavljali
s nargilama erbetom i pesmom praenom tamburom, dok su iz edrvana na sredini izbijali
mlazevi svee vode". Danas je to, meutim, prazna prostorija nadviena samo irokom
kupolom koja je, prema Ipenovom kazivanju, restaurisana u novije vreme. Uzani i zasvedeni
prolaz povezuje ovu staru svlaionicu s glavnim delom amama. Njegova osnova ima u
kvadrat spoljnih zidova upisan krstoobrazni prostor. Nad sreditem tog prostora uzdie se
kupola a ispod nje se nalazi dosta veliki i oko 1,5 m dubok osmostrani bazen. U krakovima
krsta pruaju se poluobliasto zasvedeni prostori sa mermernim kurkama. Izmeu njih
dijagonalno su postavljena, u uglove celog kvadrata, etiri manja halvata, namenjena za
pranje po-setilaca pred ulazak u bazen s toplom i sumporovitom vodom.
Za ovakvo prostorno reenje zgrada kupatila u Novopazarskoj banji ima najbliu
analogiju u znatno veem carigradskom dvojnom hamamu, koji je po nalogu Mihrimah,
kerke Sulejmana Velianstvenog, 1548. godine izgradio najvei turski arhitekta Koda
Mimar Sinan. Kako su projekti njegovih graevina sluili kao uzor mnogim neimarima u
provincijskim oblastima Osmanlijskog Carstva, to se i ova zadubina Hafiz Ahmed-pae

moe datirati u drugu polovinu XVI veka. U nae vreme to je, verovatno, jo jedini sanitarni
objekat te vrste koji i sada slui svojoj nameni. (Grupa autora: Stara arija u Novom Pazaru,
Beograd Kraljevo, 1988, 15)

Tvrava
U centru Novog Pazara, na blagom uzvienju koje sa severozapadne strane zaklapa
korito reke Rake a s istone dananja Ulica Prvog maja, prostiru se zidine starog turskog
utvrenja. Ono je pokrivalo povrinu sada pretvorenu u Gradski park od preko 16
hiljada kvadratnih metara i imalo je, sudei po ouvanim kamenim bastionima, preostalim
bedemima i poluzatrpanim irokim rovovima, oblik trougla ije je teme upravljeno ka
severu. Na tom mestu i danas se uzdie najmarkantniji bastion, dosta sloene osnove, koji
flankira prvobitni ulaz u tvravu i skriva podzemnu tamnicu zindan. NJegove zidove na
visini od oko pet metara opasuje polukruno profilisan kordonski venac, a neke kamene
kvadere ukraavaju plastino isklesane predstave luka i strele, ptice i zmije, lava i
dekorativnih rozetica. Ovi motivi, inae esto ugraivani i na drugim turskim fortifikacijama
od XV do XVIII veka, imali su, kako se veruje simbolino znaenje zatite graevine.
Severoistoni bedem novopazarske tvrave dela tvrave ugraena je, prilikom neke
kasnije dogradnje, i jedna mermerna ploa s naznaenom 1750. godinom.
Od ove tabije do bastiona na zapadnom uglu protee se solidno graen, ali dobrim
delom vek zaruen, severozapadni bedem. Na sredini njegove duine od preko 200 metara
ouvala se jedna lepa oktogonalna kamena kula, kod metana poznata pod imenom Stara
izvidnica". Ona je visoka oko 15 metara, pri vrhu ima na etiri strane izbaene odbrambene
balkone muarabije, a po svim zidovima u tri nivoa rasporeene male krune pukarnice.
To upuuje na zakljuak da je ova starinska kula bila nameljena za odbranu srednjeg dela
bedema vatrom iz runog oruja.
Slika br. 33: Tvrava sa kulom motriljom XV vek

Izvor: asopis Bonjaka rije

Preostala dva poligonalna bastiona, na zapadnom i junom uglu tvrave, znatno su
prostranija i nia, s potpuno pravilnom osnovom, pa predstavljaju ve moderniji tip
artiljerijskih kula.
Do danas je ouvano veoma malo pisanih podataka o Novopazarskoj tvravi. No, kako
je izvesno da su Turci posle osvajanja novih oblasti najpre pristupali prepravljanju starih i
podizanju novih utvrenja, to se smatra da je osnova Novog Pazara, Isa-beg Ishakovi, u
estoj deceniji XV veka u ovoj svojoj palanci podigao i prvu laku tvravicu. Ona je verovatno
bila opasana irokim rovom, zemljanim nasipom i zidom od vertikalno pobodenih brvana, kao
to je to bio sluaj i kod mnogih drugih turskih palanki na naem tlu. Sa irenjem granica

Osmanlijskog Carstva prema severu, to malo palisadno utvrenje bilo je, izgleda, zaputeno
da bi zatim, nakon velikog turskog poraza pred Beom (1683) i austrijskog prodora do
Skoplja (1689), turske vlasti preduzele obimne radove na sigurnijem utvrivanju ove znaajne
varoi. Tako su ve u doba sultana Ahmeda II (16911695) neki delovi prvobitne
novopazarske tvravice poeli da se oziuju masivnim kamenim blokovima. Vei deo
severozapadnog zidnog platna i monumentalna severna tabija nastali su, najverovatnije, u to
vreme. I kasnije, u prvim decenijama XVIII veka, gradska posada je nastavila s postepenim
uklanjanjem palisadnih zidova i izgradnjom kamenih bedema. O ovim radovima ostavio je
dragocene podatke peki patrijarh Mojsej Rajovi.
Iz njegovog pisma upuenog Mitropoliji u Karlovcima vidi se da je on te zime doao u
Novi Pazar ,,... gde hoe praviti grad od kamena, koji je ranije od drveta bio", kako bi izmolio
da u tu svrhu Turci ne koriste materijal i ne raskinu urevih Stubova manastir". Neizvesno
je da li je njegova molba u potpunosti usliena, ali je sigurno da su Turci u etapama nastavili s
rekonstrukcijom tvrave, sve do sredine veka, jer je tada na en severni ugao i postavljena
pomenuta ploa sa 1750. godinom. Od toga doba kako pri prolazu kroz Novi Pazar belei
Baron Bour u tvravi na brdu stoluje paa koji upravlja celim rakim predelom".
Tokom XIX veka Novopazarskoj tvravi Turci pridaju poseban znaaj. Uporno je
dograuju, naoruavaju i 1809. godine grevito brane od juria Karaorevih ustanika.
Godine 1833, prilikom popisa vojne opreme tvrave, novopazarski kadija u njoj zatie
dvadeset topova, 8.500 uladi i neto manje od 350 oka baruta. Najzad, u drugoj polovini
veka, za vladavine sultana Abdula Azisa (18611876), turske vlasti preduzimaju i
poslednje obimnije radove na ovoj fortifikaciji. Tvravi su tada pridodane dve nove kule s
magacinima za smetaj orua i municije, jedna manja damija i nova, prostrana kasarna.10

Damije
Od nekadanjeg mnotva novopazarskih damija sada se svojom starinom i
jednostavnom lepotom naroito istie Altun Alem damija. Podignuta je na kraju stare
arije (dananje Ulice Prvog maja), na koju se nekada nadovezivala carska dada to je iz
ove varoi vodila prema Mirtovici i Skoplju. Ona nije velika graevina: duga je neto manje
od 16 a iroka samo oko 10 metara. To je jedno prostorna kupolna damija sa zanimljivim
tremom i ne osobito vitkim minaretom.
Njen centralni prostor, izveden u obliku skoro pravilnog kubusa, pokriven je niskim a
9 m irokim kubetom. Prelaz iz kvadratne osnove u kruni prsten tambura reen je u uglovima
irokim pandatifima ije ivice ocrtavaju vrlo plitki i prelomljeni luci. Fasade glavnog dela
damije premalterisane su i tako fugovane da imitiraju prvobitni nain graenja naizmeninim
smenjivanjem ukastog kamena i crvene opeke. Trem, graen kamenim tresenicima, poiva
na osmostranim masivnim stubovima koji imaju karakteristino dekorisane baze i kapitele.
Izmeu stubova razapeti su snani i u temenu blago prelomljeni luci koji nose dve manje
slepe kupole s neobino plitkim osmostranim tamburama. Trem je samo s desne strane
zatvoren kamenim zidom koji se nadovezuje na poduni zid glavnog dela damije.
Dvanaestostrani minaret, prislonjen iz desnu stranu trema, takoe je izveden od paljivo
obraenih kvadara peara. Njegovo visoko podnoje ukraava friz slepih arkadica i jedan
plastini prsten, dok donju ivicu erefeta oivljavaju stalaktiti.
Zahvaljujui prepisu zadubinske povelje, koji se do danas sauvao u Arhivu Centralne
direkcije vakufa u Ankari, poznato je da je Altun Alem damiju podigao kao svoju
zadubinu Mevlana Muslihudin, sin Abdulganija. Njegova vakufnama bila je potvrena u
10

Grupa autora: Novi Pazar i okolina, 1969, 208

Skoplju prvih dana januara 1550. godine i iz nje se vidi da je osniva damije u neposrednoj
blizini podigao i zgradu mekteba islamske osnovne kole kao i kuu za stanovanje imama.
Za izdravanje ovih zadubina Muslihudin je u Novom Pazaru zavetao i odreene
koristonosne objekte: jedan han, vodenicu u Rakoj, est duana pred hanom i neke koarske
duane u Tabakoj ariji. Istovremeno je, kao to se to tada praktikovalo, poveljom odredio i
prinadlenosti svim slubenicima svoga vakufa.
O linosti Mevlene Muslihudina, osnivaa ove damije, sada se vrlo malo zna. Samo
njegova titula mevlane ukazivala bi da je bio za ono vreme veoma obrazovana i cenjena
osoba. Na osnovu nekih pomena u izvorima smatra se da je, u svojim poznim godinama, kao
naunik bio u slubi na dvoru sultana Selima II (1566-1574). Meutim, potpuno je sigurno da
je bio vrlo bogat ovek, jer je pored svog Kurumli hana u Skoplju takoe podigao jednu
damiju, obnovio jedan amam i imao nekoliko kua i mnogo duana, dok je u Trepi izgradio
svoj mesdid i jedan karavan saraj.
Slika br. 34: Altun-Alem damija XVI vek

Neobino zanimljivi arhitektonski elementi njegove damije u Novom Pazaru, kao to

su visoki dvokupolni trem, zid koji ga bono zaklapa i neuobiajeno postavljen minaret uz
trem a ne glavni deo damije navode na pretpostavku da je neimaru Altun Alem damije u
komponovanju njene celine sluila kao uzor neka od starijih, potovanih zadubina brusanske
stilske grupe. Meutim, uzdrano korieni i plitko rezani elementi dekorativne plastike kao i
onaj u sutini vizantijski nain zidanja na njegovom glavnom delu govore o upadljivom
prisustvu odlika novije, ranocarigradske stilske grupe. Preuzevi u optem planu tekovine
stare brusanske arhitekture, a u detaljima elemente tog ranocarigradskog umetnikog izraza,
Altin-alem damija je postala interesantan primer onih poznih provincijskih zdanja na kojima
se, u doba procvata reprezentativnog klasinog stila osmanlijske umetnosti, jo proimaju
obeleja prethodne dve kole. Po tome kao i po svom lepo graenom arhainom tremu,
nevelika Muslihudinova damija, iz pete decenije XVI veka, zaista predstavlja redak
spomenik islamske arhitekture ne samo u Sandaku ve uopte na naem tlu.
Izmeu petnaestak drugih postojeih damija Novog Pazara, od kojih je najvei broj
nastao u prolom veku, danas se kao znaajnije izdvajaju jo samo tri: Bor-damija, Lejlekdamija i periferijska damija u Svojboru.
Za Bor-damiju, u dananjoj Kragujevakoj ulici, zna se, na osnovu natpisa ouvanog
nad ulazom to vodi iz trema u njen glavni deo, da ju je podigao Hadi Hurem 1561. godine.
Meutim, izuzev predanja koje kae da je ovaj zadubinar za ivota kao zakupnik drao toplo

mineralno kupatilo u Banji kod Novog Pazara, a posle smrti bio sahranjen u turbetu uz ovu
damiju sada nemamo vie nikakvih drugih podataka o njenom osnivau. Krajem 1660.
godine turski putopisac Evlija elebi pominje Hadi Huremovu damiju kao jednu od
najznamenitijih u ovom gradu, pa moemo pretpostaviti da se u to vreme isticala i svojim
lepim izgledom. Kasnije, u jednoj od bitaka oko Novog Pazara damija je stradala od poara
te su od prvobitne graevine preostali, izgleda, samo donji delovi obimnih zidova molitvenog
prostora i kameni minaret. Danas damija ima sa svih strana ozidani trem, a pokrivena je
ravnom drvenom tavanicom i etvoroslivnim krovom. Jedino jo njen lepo graen minaret
svojom formom i plastinom dekoracijom, podsea na skoro istovetan minaret dvadesetak
godina starije Altin-Alem damije.
Slika br. 35: Lejlek-damija XVII-XVIII vek

Mala Lejlek-damija, na uglu Nemanjine i orovieve ulice, po jednom nesigurnom

predanju postala je prepravljanjem starije crkve o troku izvesnog poturice Havala Ahmedbega. Pored damije Mevlan Muslihudina danas je to jedina kupolna damija u Novom
Pazaru. Njena iroka i plitka kupola nema prozora a spolja je utopljena u osmostrani tambur
ije su etiri strane nastale uzdizanjem zidova centralnog kubusa. Po tome, kao i po slepoj
kupoli, ovaj deo damije vie lii na neko veoma monumentalno turbe. Mali i nekada otvoreni
trem oslanjao se jednim svojim delom na etiri lepo obraena kamena stuba kod kojih su
meuprostori naknadno zatvoreni zidovima. Opta koncepcija graevine, sasvim skroman
minaret kao i stilske odlike zazidanih ali jo vidljivih stubova, navode na zakljuak da je
Lejlek-damija nastala u XVIII veku.11

Stara arija
Izgradnja na prostoru koji se nalazi na desnoj obali Rake na kome se relativno kasno
razvio deo novopazarske arije u neposrednoj je vezi sa postankom i razvojem Novog Pazara
kao naselja. Novija istraivanja, prvenstveno istorijskih izvora, ukazuju na potrebu
korigovanja ranijih zakljuaka prema kojima su Novi Pazar osnovali Turci sredinom XV
veka. Taj prostor postao je u kasnijem razvoju trgovako jezgro grada na kome se izgraivala
arija proirujui se i na susedne ulice, pre svega sadanju ulicu 28. novembra. Na ovoj
komunikaciji kasnije je izgraen i vei broj hanova, a u neposrednoj blizini Amir aginog hana
nalaze se ostaci jednog monumentalnog objekta koji je, po svemu sudei, imao funkciju
11

Grupa autora: Novi Pazar i okolina, 1969, 197

bezistana. Povezujui razvoj Novog Pazara sa razvojem srednjovekovnog Rasa, odnosno

Trgovita (Pazarita), kao i sa politikim okolnostima u vezi sa prihvatanjem i daljim
razvojem srpskih naselja u doba pod Turcima, tokom XV veka, moe se sa dosta sigurnosti
pretpostaviti da je i naselje na mestu Novog Pazara postojalo u srednjem veku, u predtursko
doba, sa funkcijom trga, a da se glavni prostor tog naselja, trg, nalazio oko crkve kasnije
pretvorene u damiju. Karakteristino je da je u turskim izvorima do 1468/69 godine Novi
Pazar nosio i ime Ras, a naziv Novi Pazar pominje se prvi put 1461. godine. Prema ovom
podatku znailo bi da je naziv starijeg srednjovekovnog naselja Ras zamenjen pod Turcima
novim, Novi Pazar, nazvanim novi" u odnosu na oblinji Stari Pazar, koji je do Turaka nosio
naziv Trgovite.12
Slika br. 36: Stara arija u Novom Pazaru

Ne ulazei u niz drugih pitanja koja se odnose na problem naziva i razvoja naselja
Trgovita i Rasa, srednjovekovno naselje na mestu Novog Pazara bilo je po svemu sudei u
formiranju, jer se u izvorima iz druge polovine XV veka pominju u njegovoj neposrednoj
blizini sela Parice i Potok koja su ubrzo ula u sastav Novog Pazara kao mahale naseljene
hrianskim stanovnitvom, neka od njih ve 1468/69. godine (Parice)3. Srednjovekovno
trgovako naselje na mestu Novog Pazara nastalo je na trasi Carigradskog puta, na mestu gde
je put prelazio reku Raku i nastavljao se dalje prema Jeleu (trasom kuda ide dananja ulica
1. maja). S obzirom da se najstarija arija koju poznajemo formirala na levoj obali Rake du
komunikacije koja je vodila prema naselju Potok, mogue je da je tuda ila starija trasa
Carigradskog puta povezujui se sa drugim krakom transverzalnog srednjovekovnog puta
prema Petrovoj crkvi i Ibru, priblino trasom dananje ulice Relje Krilatice. (Osnovni podaci
u mnografiji Novi Pazar i okolina 1969, 134)
Pored razvoja na levoj obali Rake koji je bio uslovljen poloajem starijeg naselja, Novi
Pazar se odmah po osvajanju Turaka poeo izgraivati i na desnoj obali reke Rake. Glavni
objekat na tom prostoru bilo je utvrenje od drveta i zemlje" po tipu palisadnih utvrenja,
koje je u prvoj polovini XVIII veka zamenjeno zidanom tvravom koja i danas postoji. Nije
poznato kako je izgledalo prvobitno utvrenje ali je najverovatnije da je bilo poligonalnog
oblika slino obliku kasnije tvrave, izuzimajui bastione. Odstupanje od uobiajenog
pravilnog pravougaonog oblika kakva su bila utvrenja ovog tipa mogue je kao posledica
topografije terena. Drugi objekat koji je podignut jo u XV veku je hamam koji je, kao i
utvrenje, podignut verovatno za vreme Isa bega Isakovia, a u svakom sluaju pre 1489.
godine kada se prvi put pominje. O vremenu prenoenje naselja na desnu obalu nema
pouzdanih podataka. U popisima iz druge polovine XV veka pominje se pet mahala koje sve
nisu identifikovane. Sigurniji podaci o prenoenju naselja na drugu obalu Rake postoje za
XVI vek. Verovatno je da je do ovakvog razvoja dolo posle opadanja vojnog znaaja
12

elebi E., Putopis Sarajevo, 1973,66.

tvrave, a delom i zbog poveanog privrednog razvoja i naseljavanja Novog Pazara u XVI
veku. Jedna od najstarijih damija-mesdida na ovom prostoru je ona Ahmed vojvode na
Carigradskom drumu poto se proe potez tvrave (iz 1516. godine), a ubrzo zatim izgraena
je blie tvravi Altun-Alem damija, verovatno pre 1528. godine, oko koje se formirala
stambena mahala. Iz priblino istog vremena je damija-mesdid Hasan bega za koju se
pretpostavlja da se nalazila na mestu kasnije izgraene, odnosno obnovljene Arap damije. I
oko ove damije nalazila se stambena etvrt-mahala koja je sredinom XVI veka imala 18
domainstava. Ukoliko se ova damija moe identifikovati po poloaju sa Arap damijom, to
bi znailo da je ona imala periferan poloaj u odnosu na mahalu koja se bez sumnje prostirala
od damije i hamama ka Joanici (kasniji naziv mahale je Hasan elebi mahala). Nije poznato
da li se jednovremeno sa tim u XVI veku deo arije preneo i na desnu obalu Rake. Ukoliko
je neki duan postojao na ovom prostoru, njegovo mesto bi valjalo traiti u neposrednoj
okolini hamama. S obzirom na opadanje privrednog i prostornog razvoja Novog Pazara tokom
XVII veka, mogunosti za takav razvoj u tom periodu su znatno manje. U XVII veku u vreme
austrijsko-turskih ratova varo je stradala. Mnoge damije su tada poruene, a zatim su
obnovljene u prvoj polovini XVIII veka. Postoji miljenje da je u to vreme obnovljena i Arap
damija sa novom arhitekturom. Od tog vremena ovaj prostor je poeo dobijati novi izgled,
posebno rekonstrukcijom tvrave koja je 1722. godine izgraena po tipu bastionih tvrava sa
etiri bastiona na uglovima. Verovatno je da je u to vreme dograen i hamam. Mogue je da
je tada na ovom podruju izgraena i medresa u neposrednoj blizini dananje medrese (na
Hendeku"). (H. ar Drnda, Osnivanje Novog Pazara Novopazarski zbornik, 1977, 117)
Vojni znaaj tvrave tokom XVIII veka i poetkom XIX veka bio je svakako jedan od
razloga to se u neposrednoj okolini tvrave nije razvijalo naselje, pa bi se moglo smatrati da
osim nekoliko objekata du Carigradskog puta na delu prema tvravi nije bilo ni stambenih ni
trgovakih objekata. Stambene mahale razvijale su se u zaleu dananjeg prostora arije i
dalje oko Altun-Alem damije.
Posle prvog perioda najintenzivnijeg razvoja grada od druge polovine XV do kraja XVII
veka, perioda stagnacije u privrednom razvoju i znaajnih promena u strukturi i broju
stanovnitva od kraja XVII do poetka XIX veka, u poslednjoj fazi razvoja grada pod
Turcima poetkom XIX veka do osloboenja od Turaka 1912. godine Novi Pazar je dostigao
ponovo znaajan stepen u privrednom razvoju i iz tog perioda potie veina istorijskih
objekata u Novom Pazaru, pa i na potezu arije. Prenoenje arije na desnu obalu Rake
poinje u prvoj polovini XIX veka sa verovatno najstarijim objektima ove vrste u okolini
hamama, da bi se krajem XIX veka formirao itav urbani potez stare arije izgradnjom ne
samo na donjoj ve i na gornjoj strani Carigradskog puta prema tvravi. Krajnju granicu
prostiranja arije na tom putu oznaava han Granata", sagraen verovatno polovinom XIX
veka. Poetkom XX veka izgradnjom spratnog objekta meovite namene potez arije je
produen, a tendencija daljeg proirenja arije prema Altun-alem damiji izraena je tek u
najnovije vreme, iako je jo u XIX veku bilo nekoliko objekata meovite namene i u
stambenim delovima oko Altun-alem damije. Bono arija se nije razvijala. Izuzetak
predstavlja veliki pravougaoni prostor pijace useen u stambeni deo naselja istono od
amama, verovatno jo u XIX veku. Proirenje arije na stambeni deo du Carigradskog puta
vreno je izgradnjom arijskih objekata na eonoj strani stambenih parcela, uz ulicu, sa
ostavljanjem manjih ili irih prolaza za prilaz stambenim objektima. Na slian nain izgraen
je i han Granata", na prednjoj strani nekadanje velike parcele na kojoj je bio izgraen vei
stambeni objekat za dva vlasnika. Posle izgradnje hana na ulinom delu parcele prilaz
stambenom objektu ostvaren je jednim uskim a dubokim prolazom du bone fasade hana, a
kolski prilaz izgleda da se obavljao preko dvorita hana.
Struktura plana stare arije na desnoj obali Rake proizala je iz njenog spontanog
razvoja du komunikacija izgradnjom duana u nizu kao i oko pojedinih objekata javne i

stambene namene, pa je tako na prilaznom delu arije imala i karakter blokovske izgradnje,
naroito izraen na prostoru oko Arap damije. Iz tih razloga u ariji nije karakteristina
ujednaena forma i veliina duana kao tipinih prostornih jedinica sem na gornjoj strani ulice
1. maja prema tvravi, gde je bilo vie mogunosti za takvu izgradnju. Sem toga, na ovom
prostoru je bilo est pekara koje odstupaju od uobiajene veliine drugih jedinica arije, kao i
neki drugi objekti koji su zahtevali vee prostore (kafane, novije trgovake prodavnice).
U poslednjoj fazi razvoja, u XX veku, za prostor arije karakteristine su odreene
promene meu kojima su najznaajnije: postupna zamena starih objekata novim, izgradnja
nekoliko objekata neodgovarajuih po volumenu i arhitekturi, promene u nameni unoenjem
neodgovarajuih sadraja, a poslednjih godina zbog velike aktivnosti u ariji dolo je do
brojnih adaptacija istorijskih objekata dograivanjem duana po dubini, deliminom ili
potpunom zamenom starih konstrukcija, zamenom starih novim izlozima, i dr.
Zakljuci o postanku i razvoju arije izvedeni su korienjem odreenih optih
podataka o razvoju Novog Pazara kao naselja, podataka o postanku odreenih objekata, kao i
analizom arhitekture i mogueg razvoja pojedinih sektora i blokova. Kako podaci o postanku
veine objekata u ariji nisu poznati, to i hronologija objekata ima prevashodno orijentacioni
karakter, naroito kada je re o objektima iz XIX veka. Analizom pojedinih sektora,
meusobnih odnosa izmeu pojedinih objekata, utvrene su osnovne linije razvoja i
izgraivanja na pojedinim sektorima a njihovim povezivanjem u celinu izvedeni zakljuci o
hronolokom razvoju arije po glavnim fazama. Analiza pojedinih sektora i blokova, iako u
vezi sa datiranjem pojedinih faza ima i odreenih nedostataka, omoguila je da se pored
globalne hronologije objekata utvrde i odreene zakonitosti u njihovom razvoju kao i razvoju
arije, to je od posebnog znaaja za pristup njenoj valorizaciji u celini. Ova analiza izvrena
je shodno karakteristinoj podeli arije na pojedine prostorne sklopove, odnosno sektore. (E.
Muovi, Islamski spomenici Novog Pazara, Novopazarski zbornik 1985,70)
arija pripada u tipolokom pogledu veim arijama orijentalnog tipa u kojoj su
izgraene zanatske radnje i duani bez stanovanja. Shodno tome tipini objekti u ariji su
prizemni. Samo nekoliko objekata u delu najbliem mostu izgraeno je na sprat, ali bez
stambene funkcije, a objekti sa stanovanjem na spratu izgraeni su u ariji znatno kasnije,
poetkom XX veka.
arija se razvijala u dva osnovna pravca. Glavni pravac razvoja bio je ulicom 1. maja,
odnosno du starog srednjovekovnog puta za Jele od glavnog mosta na Rakoj do hana
Granata", odakle je poinjao stambeni deo mahale koja se formirala oko Altun-alem damije
i drugih verskih objekata. Bono na potezu od amama do hana arija se nije irila, ve se
takoe naslanjala na stambeni deo u zaleu.
arija na ovom potezu izgraena je objektima u nizu na usitnjenim parcelama razliite
dubine. Usitnjena struktura duana u nizu naroito je izraena na gornjoj strani ulice 1. maja u
sektoru VI, gde su radnje irine uglavnom od 3 do 3.50 m, dubine od 4 do 4.50 m. Na donjoj
strani ulice, prvenstveno zbog namene, objekti su vee irine i dubine, posebno u delu gde se
nalazi grupacija od etiri pekare. Budui da su radnje izgraene u nizu, pokrivanje je vreno
dvovodnim krovovima. Kod objekata iste dubine krovovi su povezani, tako da u krovnim
masama individualnost duana nije izraena. Duboke strehe razliite obrade, neto vee
prema ulici i jedinstven krovni pokriva od eramide predstavljaju osnovne arhitektonske i
urbanistike odlike poteza. Svi objekti izgraeni su na regulacionoj liniji tako da prate i
odraavaju njenu spontano nastalu irinu i nepravilnosti koje pri izgradnji nisu ispravljane.
irina ulice nije ujednaena. Na prilaznom delu iznosi oko 6 metara ali se ona postupno
poveava i na zavrnom delu, gde je i irina najvea, gornja strana ulice izgraena je na
veem nagibu i prati trasu puta koji vodi u vii deo naselja juno od tvrave. Upravo na tom
mestu gde se putevi ravaju potez arije se zavrava. Ravanje je izraeno i poveanom
denivelacijom, tako da gornja strana na mestu poslednjeg objekta u odnosu na donju stranu

ima visinsku razliku od oko dva metra. Upravo zbog takve konfiguracije terena gornja strana
na delu prema jugoistonom bastionu tvrave ostala je neizgraena.
Drugi pravac razvoja arije iao je od mosta prema amamu i pijaci, ulicom koja se u
nagibu sputa prema amamu. Iako su i ovde arijski objekti graeni po istom principu
struktura ovog dela arije razlikuje se jer ima preteno blokovski karakter koji je posledica
mreaste strukture ulica. Tako je na sektoru formiran blok zgrada trapeznog oblika izmeu
dva mosta i odgovarajuih komunikacija, jednom stranom okrenut prema Rakoj a ostalim
prema ulicama. Sektor II formiran na nekadanjoj stambenoj parceli ima takoe izvestan
karakter blokovske izgradnje iako na delu prema pijaci ne postoji komunikacija ve se sektor
II povezuje sa stambenim parcelama. Meutim sektor III oko Arap damije ima ve izraziti
karakter bloka i on je po svojim specifinostima izgradnje i formiranja od posebnog urbanog
znaaja. Skoro po celom obimu damiju i njeno dvorite okruuju duani, a jedan deo duana
stavljen je pod isti krov sa damijom. Zbog nepravilnosti i veliine parcele, kao i topografije
tla koje je u nagibu ovde su ostvarena osobena likovna i arhitektonska reenja. Iako su duani
graeni prema tipskim reenjima odstupanja su esto velika, tako da je jedan od duana skoro
trougaonog oblika sa dubinom od 2.50 m. Dvovodni oblici krovova i krovni pokriva od
eramide i na ovim sektorima su karakteristini arhitektonski i urbani elementi a razlike u
vremenu graenja, dubini objekata, kao i denivelacija terena uslovili su i vee odvajanje i
stepenovanje u krovnim masama.
Jedna od osnovnih karakteristika spontanog razvoja arije je i njen odnos prema zaleu.
Jedan deo objekata izgraen je u neposrednoj blizini tvrave, ali je njihova osnovna
orijentacija usmerena ka ulici tako da su objekti svojom zadnjom stranom i zidovima,
uglavnom bez otvora, okrenuti prema tvravi. Iako je na ovom delu, u sektoru VI, bilo i dva
prolaza, teko je pretpostaviti da su oni ostavljeni zbog eventualne funkcionalne povezanosti
sa tvravom. Slian odnos prema zaleu imaju i drugi objekti u ariji, to je naroito
izraeno na sektoru IV, gde su objekti arije zadnjom stranom okrenuti prema slobodnom
neizgraenom prostoru u zaleu. Isto tako i funkcionalna, bona veza sa drugim prostorima
nije izraena osim na prelaznom delu gde su postojale ve formirane ulice. Tako ulica 1. maja
kao glavna ulica arije u poprenom smislu povezana je, na potezu od Arap damije do hana,
samo sa dva uska prolaza od kojih je samo prvi imao karakter javne komunikacije, dok je
drugi, uz han, ostavljen kao prilaz do stambenog objekta u dnu parcele. Iz tog razloga i veza
arije sa zaleem nije homogena i vrsta a sa izgradnjom nekih novih objekata jo vie je
raslojena i nema karakter zavrene i zatvorene urbane celine.
Postupnom izgradnjom arije menjali su se i odnosi izmeu slobodnih i izgraenih
povrina, komunikacija i javnih prostora u odnosu na stambena dvorita. Poloaj mostova i
najstarijih puteva usmeravali su urbanu formu arije, kao i poloaj tvrave i najstarijih javnih
objekata. Osnovna karakteristika ulica je da imaju nepravilne tokove i da su po izgraivanju
imale nejednaku irinu. Veina ulica ima irinu od oko 5 metara i vie, ali na nekim mestima,
kao na delu kod hamama irina ulice se suava i jedva prelazi dimenziju od 4.00 m.
Najpravilniji oblik ima prostor stare pijace koja i prostorno i funkcionalno predstavlja sastavni
deo arije, iako je okruena neposredno stambenim parcelama, sem prema hamamu kojim je
ovaj prostor na zapadnoj strani definisan.
Vei slobodni prostori formirali su se na karakteristinim raskrima ulica i oko amama.
Postanak nepravilnog slobodnog neizgraenog prostora u zaleu hamama u sektoru IV nije
potpuno razjanjen, ali je nesumnjivo u neposrednoj vezi sa proirenjem arije na stambeni
deo i starijom parcelacijom, kao i vlasnikim odnosima koji su se sukobljavali na ovom
prostoru - javnim, vakufskim, privatnim. Slobodni prostor uz tvravu i njegovo izgraivanje
nesumnjivo je u vezi sa opadanjem vojnog znaaja tvrave tokom XIX veka. Tako je
izgradnjom gornje strane ulice 1. maja slobodni prostor uz tvravu sveden na prostor
nekadanjeg rova, ime je konano uobliena i ulica 1. maja. Izuzetak je vei slobodni prostor

prema bastionu koji je ostao neizgraen zbog karakteristinog poloaja ulica i denivelacije
terena, a ne zbog vojnog znaaja bastiona. Istina, time je i bastion tvrave zadrao
dominantnu poziciju nad ovim delom ulice 1. maja. Ulica 1. maja koja je od mosta u levom
usponu nastavljala se i dalje po staroj trasi koja je oznaavala granicu izmeu ravnog dela
naselja prema reci Joanici i vieg dela naselja na zapadnoj strani ulice. Stoga i kompleks oko
Altun-alem damije ima karakteristinu topografsku sliku sa objektima na donjoj strani ulice
izgraenim na ravnom terenu i objektima na gornjoj strani izgraenim na parcelama u nagibu.
Ureenje i obrada ulica mogu se povezati sa vremenom intenzivnijeg izgraivanja
arije sredinom XIX veka, pa je najverovatnije da je u to vreme veina ulica u ariji bila i
kaldrmisana. Ova kaldrma bila je ouvana do skorog vremena. Asfaltiranje ulica u ariji
zapoeto je posle 1965. godine i skoro sve ulice danas su prekrivene asfaltom sa formiranim
trotoarima. Kaldrmisanje ulica u ariji vreno je na dva karakteristina naina. Veina ulica
imala je kaldrmu po celoj irini sa dva kanala za odvoenje vode sa obe strane ulice na
razliitoj udaljenosti od objekata. Kod nekih oni su se nalazili na mestu gde se nastrenica
objekata zavravala, kod irih na veem rastojanju. Na taj nain formirala se neka vrsta
trotoara uz zgrade sa nagibom kaldrme prema kanalu koji se formirao sueljavanjem nagiba
trotoara" i kaldrme bez ukopavanja kanala. Kod uih ulica, kakav je deo ulice 7. jula izmeu
hamama i damije, postojao je samo jedan kanal po sredini ulice.
U funkcionalnom, sadrajnom pogledu stara arija na desnoj obali Rake, budui da je
bila samo deo glavne arije koja se nalazila na levoj obali reke, nije imala karakteristike
tipinih i veih arija orijentalnog tipa kod kojih su u pojedinim delovima koncentrisane
radnje zanatlija iste struke. Iako podaci o prvobitnoj nameni nisu poznati, nesumnjivo je da je
arija na desnoj obali Rake imala odlike heterogene strukture sadraja. Samo na jednom
delu arije zapaa se takvo grupisanje radnji, u sektoru IV, gde se nalazila grupacija od etiri
pekarske radnje. Prema najstarijoj poznatoj strukturi sadraja, u ariji je bio vei broj
zanatskih radnji opanara, obuara, krojaa, berbernica, razmetenih u raznim delovima
arije pored zanatlija druge struke - nanuldija, saraa, lonara, kujundija, asovniara i
veeg broja trgovakih radnji. Najstarija kafeajnica nalazila se uz hamam i do danas je
zadrala svoju prvobitnu funkciju. Pored ove, nekoliko kafeajnica nalazilo se i u drugim
delovima arije. Nekoliko objekata javne namene upotpunjuju uobiajenu strukturu arija hamam, damija i han. Karakteristino je da je najstarija sauvana damija u Novom Pazaru,
iako u istoj ulici ostala izvan granica arije, mada je na ovom potezu, istina znatno kasnije,
dolo do izvesnih tendencija proirenja arijskih funkcija. Karakteristino je isto tako da uz
prostor pijace nisu bili izgraivani duani.
Iako su tokom vremena, posebno posle drugog svetskog rata, izvrene izvesne izmene u
strukturi arije, osnovne urbane karakteristike ipak nisu bitno izmenjene. Izvesne izmene
nastale su na prilaznom delu arije. Nekoliko objekata ispred severnog bastiona tvrave
porueno je, stari most poruen i izgraen novi upravno na reku. Manji peaki most takoe je
poruen tako da je jedina veza sa prostorom sadanjeg gradskog centra preko novog mosta
koji slui i za peaki i za motorni saobraaj. Problem motornog saobraaja u ariji nije reen
ni najno-vijim GUP-om, tako da je ulica 1. maja, glavna ulica arije, preoptereena
saobraajem i pored uvoenja jednosmernog saobraaja. Za drugi smer motornog saobraaja
izmeu arije i tvrave izgraena je nova saobraajnica. Nedaleko od hana Granate"
proseena je nova upravna saobraajnica. Preko stare kaldrme izgraen je nov zastor od
asfalta sa betonskim trotoarom.
Izvesne izmene nastale su izgradnjom novih objekata u ariji i njenoj neposrednoj
okolini koji nisu u skladu sa urbanom strukturom arije i njenom arhitekturom. Takvi su
objekti: spratna stambena zgrada neposredno do hana i zgrada uprave prihoda koja jedina u
ariji ima prizemlje i dva sprata. Novi objekti izgraeni su sa tenjom za usklaivanjem sa
starom arhitekturom. Takva je trgovaka zgrada vakufa ispred medrese, ali isto tako veeg

volumena kao i nedavno izgraena zgrada na gornjoj strani ulice 1. maja u sektoru VI kojom
je, po veliini i spratnosti, prekinut karakteristian niz zanatskih prizemnih duana u ovom
delu arije, a koja sa stanovita spoljne arhitekture ima prenaglaene stilske folklorne motive.
Prostor pijace zadrao je svoju regulacionu liniju ali su uz njega takoe izgraeni objekti koji
taj prostor degradiraju svojim volumenom i arhitekturom - spratna zgrada kole i upravna
zgrada umskog gazdinstva. Pored toga sam prostor pijace koristi se danas kao neureeni
parking prostor gde se parkiraju i kamioni.13
Han Granata"
Han u ariji, pod nazivom koji je dobio kasnije i koji nije potpuno objanjen
(Granata") jedan je od brojnih hanova koje je imao Novi Pazar. Dok su svi drugi poznati
hanovi bili na levoj obali Rake u ariji ili uz nju, stari han Granata" jedini je objekat ove
vrste izgraen na desnoj obali Rake u delu stare arije, kojim se prostorno zavrava i potez
arije uz ulicu 1. maja.
Izgraen je na ulinom delu nekadanje velike parcele koja je pripadala vlasnicima
dvojne kue u ulici 1. maja od koje je danas sauvana samo polovina. Izmeu hana i stambene
zgrade skoro po celoj irini polovine parcele nalazi se pomoni objekat stambene zgrade.
Prilaz kolima do ovog objekta vodio je kroz prizemni deo hana, pa je pretpostavljeno da je
han prvobitno bio vlasnitvo porodice koja je ivela u stambenoj dvojnoj zgradi.
Han je izgraen verovatno sredinom XIX veka kada je izgradnja u ariji bila
najintenzivnija. Kao i drugi hanovi ovog vremena izgraen je sa svim odlikama konstrukcije i
arhitektonske obrade tradicionalnog narodnog graditeljstva. Specifinost hana je da nije imao
posebne prostorije za dranje stoke i uvanje robe, pa je nesumnjivo osnovna funkcija hana
bila da slui ljudima iz okoline koji su dolazili u Novi Pazar u pazarne dane a za dranje stoke
korien je svakako podrum i dvorini trem.
Han je izgraen u obliku irilinog slova G", sa prednjim podunim delom uz ulicu i
dvorinim krilom. Han ima prizemlje i sprat i podrum ispod dvorinog krila. Po celoj duini
ulinog dela han ima trem na stupcima irine 1.40 m ime je i spratni deo koji nose drveni
stupci trema, delimino izgraen nad ulicom. U ovom delu u prizemlju nalazi se kolski prolaz
za dvorite hana irine oko 3.50 m. Glavna prostorija u prizemlju je kafana izgraena po celoj
duini dvorinog krila. Tu svoju funkciju zadrala je do danas.
Sprat je u celini izgraen sa sobama za prenoite. Ulaz na sprat je iz dvorita drvenim
stepenicima. Iz stepenita se dolazi u hodnik koji je na jednom delu uz ulino krilo otvoren u
obliku trema sa drvenom ogradom od aovaca. Ulino krilo ima manju irinu, pa su stoga
sobe izgraene uz hodnik samo sa uline strane. Na ulinom delu ima pet soba, a jedna od
njih, iznad kolskog prolaza izbaena je nad tremom u obliku erkera. U dvorinom krilu koje je
vee irine hodnik je po sredini, a sobe sa obe strane hodnika. U njemu ima ukupno 6 soba.
Veliine soba nisu potpuno jednake, ali su dovoljno prostrane. Osvetljene su prozorima
povezanim u niz horizontalnim daskama. Naroito je bogato obraena ulina fasada sa veim
brojem prozora u nizu.

13

podaci o damija prema navedenom radu E. Muovia, 67 i dalje

Slika br.37: Han Granata

Konstruktivni sklop hana je od meovitog materijala. Podrumski zidovi su od kamena,

zidovi prizemlja u dvorinom krilu su od erpia, zidovi na spratu su u bondruku sa ispunom
od vertikalnih gredica. Svi zidovi oblepljeni su blatom i okreeni belo. Meuspratna i krovna
konstrukcija su od drveta. Krovni pokriva je eramida.
Spoljna arhitektura hana ima sve odlike tipske gradske arhitekture orijentalnog tipa sa
belo okreenim fasadama i arhitektonskim elementima od drveta - prozorima, tremovima,
strehama. Osobenost ulinoj fasadi hana daje trem po celoj duini od drvenih stubaca a
tremovi su karakteristian motiv i sa dvorine strane. S obzirom da je dvorite u nagibu, visina
trema uz dvorino krilo je neuobiajeno velika. Drveni stupci postavljeni su na kamene stope direktae, a zavreni izrazitim i neobino profilisanim drvenim jastucima. Unutranja obrada
kafane danas je dosta izmenjena. Tavanica je od irokih dasaka sa drvenim lajsnama na
spojevima. Na spratu, u sobama i u hodniku - tremu podovi su od drvenih dasaka, tavanica od
aovaca.14
Amiragin han (XVII vek)
Mletaki Bailo Pavle Kontarini prolazei kroz Novi Pazar 1580. godine, zapisao je da je
ovaj grad imao 6000 kua, od kojih su 100 bile hrianske. "Tu je dubrovako skladite, ima
16 moeja i vrlo dugi bazar gde ima svake vrste duana; tu ima osobito zanatlija koji
proizvode eljeznike topuze, turske katance svake vrste i cenjene medenice, a eljezo vade u
Gluhavici... Hadi Kalfa belei o Novom Pazaru samo da je u sandaku Bosni i da u njemu
ima izvrsnih vruih banja. Opirniji opis Novog Pazara ostavio je Evlija erlebija u XVII
veku: "Varo Novi Pazar nalazi se na mestu gde se sastaju granice triju vilajeta. A kako tuda
protie sedam rijeka, to je njegovo podruje jako plodno. Ima 40-50 mahala. Meni su ostale u
sjeanju mahale: Karamahala, Hadiibrahim-efendijina mahala, mahala Terike bazar (mahala
itni trg) i Isa-begova mahala. Tu se nalaze 23 damije. Damija koja se naziva Altun-alem
(damija sa zlatnim alemom) je stara bogomolja i nalazi se u Jele-mahali na Carigradskom
drumu. Gazi Isa-begova damija nalazi se na itnom trgu, a nainjena je prepravljanjem bive
crkve. To je stara Fethija, olovom pokrivena bogomolja.

14

E. Muovi, Islamski spomenici Novog Pazara, Novopazarski zbornik, 1985, 79

Slika br. 38: Amiragin han XVII vek

Znamenite su jo damije kod kamenitog mosta (Takopru-damija) i Hadi-Huseinova

damija, osim tih damija tu ima jo 11 mesdida i 5 medresa, samo su dvije od njih vrlo
lijepe, majstoprske graevine. Tu dalje postoji jedna kola za izuavanje svete tradicije i 11
osnovnih kola. Svaki je osniva damije podigao i po jedan mekteb. Kod Takopru damije
nalaze se dvije tekije. Imaju i tri stare musafirhane. Dervia ima i u ostalim mahalama. I
hanova ima mnogo (istiu se): Franaki han, Sarajevski han i Uiki han; orbadijski han je
bezistan varoi. U njemu se za bescenje dobiva sva indijska, arapska i persijska roba.
Murteza-agin han ima kafanu. Takav je i ejh Ibrahim-efendijin han. Varo ima 3000 kua
prizemnih i na sprat, sa rajskim baama, sve su pokrivene eramidom i u dodbrom stanju.
Visoki saraji. Na prvom mestu je saraj Hadi-Ibrahim efendije, koji je uredio sarajevske
(saraj-Bosna) i hercegovake drumove, podigao mostove i hanove. Zatim saraj Zulfikar-zade
Mahmud-age. arija ima 1110 duana. U mnogim duanima se izrauju katanci, ekii,
tabande i drugo oruje. Postoje dva hamama... postoje dva imareta (javne kuhinje). Hrana u
Gazi Isa-begovom imaretu dijeli se besplatno gospodi i sirotinji. Ima ukupno 7 srpskih i
latinskih crkava, a nema franakih, didovskih i maarskih bogomolja. Novi Pazar je stradao
1689. godine. Mihailo Luii Mucio u svom delu La Sacra Lega contro la potenza (Napoli
1690.) veli o naem Pazaru toga vremena: "Mesto gde se zadravaju karavani i gde se roba
rastovaruje. Ova varo bila je 1689. godine zauzeta, poharana i razruena od srba, na veliku
tetu trgovaca, naroito Dubrovana." Kaboga, koji je 1706. godine preao kroz razvaljeni i
jo nepodignuti Novi Pazar, veli o njemu: "Ovo mesto bi nekada vrlo glasovita varo u
Levantu, a sada je nita; gde bee nekad 12000 kua (sada) nema vie od 500." Baron Bour u
drugoj polovini XVIII veka rauna da u Novom Pazaru ima 10-12 hiljada stanovnika i naziva
ga trgom na kome se "menjaju proizvodi" Makedonije, Bosne, Srbije, Albanije i Rumelije; u
tvravi na brdu Stoluje paa koji upravlja Rakom, predelom izmeu Bosne, Albanije,
Maedonije i Srbije." Baron Gamero, putnik po Turskoj u poetku XIX veka, belei o Novom
Pazaru: "Varo, koju su pre dve godine spalili srbijanci, ima na devet hiljada stanovnika..."
Francuz omet 1807/8. godine belei o Novom Pazaru da je to druga varo Bosanskog
paaluka po prostranstvu i broju stanovnika: ima 15000 stanovnika, od kojih su 5000 turci,
100 jevreji i 600 cigani, a ostalo su pravoslavni Srbi..." J. G. Jurii 1852. godine naziva ga
"vratima Bosne". Hrvat Franjo Juki, proavi sredinom XIX veka kroz Novi Pazar, ovako
opisuje boravak u toj varoi: "Sutradan podranismo (iz pravca Duge Poljane, F. S.) te uz
planinu nastavismo put i prije etiri sata ne saosmo u raku dolinu. Dolina ova natapana je
rijekom Rakom, s jedne i s druge strane selima iskiena, i to se blie prikuivamo Novom
Pazaru, to je sve prostranija i oku prijatnija. Pramaljee bijee se ovde dobro razvilo, i mi smo
se ogrijali i osuili bili. Ali nuto nove bijede! Drum carski, rijeka jaka, a most na njoj nema.
Vodu smo gazili konjem do trbuha i moga konja bijae voda ponijela, i da ne bijae lijeka na
blizu, to bi i odnijela; bio sam mokar do pasa. U Novi Pazar doavi, u hanu ni vatria za lulu
pripaliti. Meni dadoe jednu sobu, dadoe mi dva zaptije da me uvaju. Oni su spavali kao

poklani, a ja svu no na tvrdoj zemljici prevrtao se... u Novom Pazaru ima do pet obitelji
ifuta i 150 hriana, a ostalo su turci i cigani; moe imati oko 12000 dua; u varoi ima dosta
naseljenih arnauta, koji govore oba jezika, i bosanski i svoj... Novi Pazar je bio znatno mjesto
pod rimljanima i kasnije pod rakim, srpskim i bosanskim vladarima." Najsveije putopisne
zabeleke iz samog kraja XIX veka (1897. godine) zapisao je Todor Stankovi, srpski konzul
u Pritini i znameniti putopisac:
"U Novi Pazar smo stigli u 3 sah. po podne. Pri samom ulazu u varo prvo je tursko
groblje i tekija zvana Kurdibaba (Gurbi-baba, F. S.). Odseo sam u han Jahja-age akovca,
gde su me odmah posetili Kajmakam i predsednik optine. Obojici sam istog dana uzvratio
posetu. Za ovim posetio sam protu Rafajla Kulagia, kod koga su mi doli na vienje svi
ondanji svetenici. Iao sam u crkvu, koja je nova i lepo ukraena a za ovim obiao sam
srpske osnovne kole, koje su smetene u starim istroenim zgradama.
U samoj varoi ima jedan mali gradi, kojim se i sad turska vojska slui. U Novom
Pazaru ima 1749 kua, a u 334 sela 3535 kua, ukupno 5284 kue. Stanovnika u varoi i
selima ima 19179 Srba pravoslavnih, 19744 srba muhamedanaca, i 156 jevreja, koji Jevreji
ive u samoj varoi. kole imaju sve tri vere. Pravoslavni Srbi imaju dva uitelja i jednu
uiteljicu osnovne kole, a u novopazarskoj okolini samo jednu kolu u selu Vraevima. U
Novom Pazaru takoe ima naseljenih Srba muhamedanaca doseljenih iz Nikia i Bosne... Od
Mitrovice ka Novom Pazaru i sve na dalje i Srbi pravoslavne vere i Srbi muhamedanci takozavani bonjaci zbore svojim zajednikim srpskim jezikom."15

Kulturni turizam
Bogata kulturno-istorijska prolost Novopazarskog kraja ostavila je trajno svedoanstvo
u vidu brojnih interesantnih lokacija i institucija sa dugom tradicijom postojanja i delovanja.
Kulturni ivot u optini kreira nekoliko institucija, od kojih je najvaniji optinski Dom
kulture, sa najduim periodom ativnosti. Sledea tabela daje prikaz svih znaajnih kulturnih
institucija u optini. Veina njih je novijeg datuma osnivanja, a njihova delatnost je jo u fazi
razvoja.

Tabela 33. - Ustanove iz oblasti kulture

Naziv institucije

Mesto

Dom kulture Osloboenje

Novi Pazar

NVO Sandako udruenje

likovnih umetnika

Novi Pazar

Regionalno pozorite
Duga

Novi Pazar
Novi Pazar

15

Opis delatnosti
Negovanje, razvijanje i afirmacija kulture, organizacija kulturnih programa i manifestacija u svim oblastima kulturnog
delovanja.
Okupljanje likovnih stvaraoca i umetnika iz celog Sandaka,
organizacija rada svojih lanova, kao i afirmacija stvaralatva
kroz izlobe i druge vidove prezentacije.
Umetniko knjievno stvaralatvo
Realizacija projekata koji su vezani za decu i omladinu, psi-

Grupa autora: Stara arija u Novom Pazaru, zatita i revitalizacija, Beograd-Kraljevo, 1988,18

Godina
osnivanja
1963.

2004.
2003.
2003.

Kulturno-umetniko drutvo
Sandak
Kulturno umetniko drutvo
Senko Raljanin
Kulturno umetniko drutvo
Ras

Novi Pazar

holoko savetovanje, kole stranih jezika, radionice, trIbine,

obrazovne emisije.
Oivljavanje i prenoenje nacionalne kulture iz oblasti
folklora.

1999.

Novi Pazar

Negovanje folklorne i kulturne tradicije kraja.

2003.

Novi Pazar

Kulturno umetniki rad, odravanje tradicija naroda i

narodnosti ovog kraja i drugih krajeva preko folklorne,
pevake i muzike grupe.

2003.

Izvor: Lokalna samouprava, www.novi-pazar.gov.yu

5.Kulturne manifestacije
Kao najvanije kulturne manifestacije, u optini Novi Pazar se izdvajaju sledee:
Likovna kolonija Sandak inspiracija umetnika - realizacija izlobi i afirmacija likovnog
stvaralatva Sandaka
Likovna kolonija Sopoanska vienja u Novom Pazaru - tradicionalno okupljanje
likovnih stvaralaca
kola starih slikarskih tehnika u Novom Pazaru - afirmie i revitalizuje srednjovekovno
zidno slikarstvo, pre svega kroz fresko slikarstvo manastira Sopoani, ali i drugih manastirskih kompleksa u okruenju
Festival omladinskih horova Srbije u Novom Pazaru - umetniko izvoenje dela svetske i
jugoslovenske muzike batine i predstavljanje horskih ansambala i njihovih dirigenata.
Deiiji festival Raspevano prolee - afirmacija muzike za najmlae
Sandaki knjievni susreti sa bonjakim nacionalnim veem odravaju se irom Sandaka - manifestacija koja okuplja knjievnike iz Sandaka
Festival sandake sevdelinke sa bonjakim nacionalnim veem, organizuje se irom Sandaka -okuplja izvoae sevdalinki iz Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore
Smotra bonjakih narodnih igara sa bonjakim nacionalnim veem - afirmacija bonjakih narodnih igara
Likovni salon mladih u Novom Pazaru - okuplja mlade umetnike Sandaka
Festival stari grad u Novom Pazaru okuplja znaajan broj poznatih grupa i pojedinaca iz
svih oblasti muzikog delovanja sa ovih prostora.16
Iako postoje brojne kulturne manifestacije, postojea ponuda ne zadovoljava potrebe lokalnog ivlja. Kulturno-umetniki ivot je uglavnom neorganizovan, bez dovoljno inicijative
i prostora za njegovo odvijanje.

16

Meki M., Novi Pazar u vaktu i zemanu, Novi Pazar, 2006., str.59