Питања за испит Средњовековна археологија 2

1. Досељавање Мађара (локалитети, налази, историјски оквир) и назив њихове домовине

током боравка у Украјини
2. Студеница (план) и ко је сахрањен у њој (археолошки подаци и интерпретација истих)
3. Саска црква на Новом Брду
4. Ново Брдо
5. Смедерево
6. Београд (све фазе може питати), даје обично план Београда из одр. фазе и пита о њој све
7. Браничево
8. Налази лунуластих научница
9. Ранословенска насеља или некрополе у централној Србији
10. Ранословенска насеља или некрополе у Војводини
11. Ранословенска насеља или некрополе у околини Србије (БиХ, Црна Гора, Мађарска,
Бугарска итд.)
12. Старохрватски хоризонт
13. Рас
14. Покрштавање Срба
15. Задужбине Стефана Немање
16. Жича
17. Типови цркава у Приморју (са примерима, наравно)
18. Дао слику делова коштане оплате Аварског лука и тражи датовање, можда пита и
Аваре
19. Зграфито
20. Прво презимљавање Словена на територији Виз. Царства - -Прокопије из 550/551. год
бележи прва презимљавања Словена на територији Византије јужно од Дунава
21. Крушевац
22. Сталаћ (и шта је старије, мали или велики град – велики град је старији, мали настао
каснијим преграђивањем, 1412. крај живота у тврђави после освајања од стр. Турака)
23. Рудници, тргови, ковнице у Србији и околини
24. Ранословенске некрополе у Хрватској
25. Ранословенске некрополе у Србији (центр. Србија и Војводина)
26. Ранословенске некрополе у околини (БиХ, Црна Гора, Мађарска, Бугарска итд.)
27. Досељавање Бугара и њихова држава (и горепоменута налазишта)
28. Српско-бугарски ратови
29. Дао ми је представу краља Михајла Војислављевића из његове задужбине, цркве светог
Михаила у Стону из 11. века (око 1080. године)
30. Прашка керамика
31. Амфороидни крчази
32. Врсте керамике у ср. веку (ручно рађена, споро и брзо витло)
33. Увоз и извоз у средњем веку
34. Градина на Врсеницама
35. Градина на Јелици (словенска фаза)
36. Границе Порфирогенитове Србије
37. Новац

1
 Pisani izvori o Slovenima

Nestorov letopis- XII vek

Gaj Plinije Stariji 79.god.n.e. Historia Naturalis, pisao o Venedima koji žive zajedno sa
Sarmatima, ...
Publije Kornelije Tacit, Klaudije Ptolomej
Pojtingerova Tabla- između Visle i Dnjestra, Dnjestra i Dunava. Visla- Baltik- Karpati-
Dnjestar. Od Odre do izvorišta Dnjestra – Ševorska kultura II-V vek
Zabrubunjevkska?- Kijevska- Praška III v.p.n.e.- II v.n.e. – kremacija
Černjehovska kultura (Santana de Mureš Rumunija) – kraj II – V veka.
Prokopije pisao o napadima Anta u vreme Justina (517.), ratovi sa Slovenima u Vlaškoj niziji
u vreme Justinijana, 548. Prodor Slovena do Drama- Sloveni prema Timoku.
Polovina VI veka, pljačkaški pohodi Slovena provincije Dalmacije, Sloveni na prostoru
srednjeg Podunavlja.

Ranoslovenska nalazišta- SZ južnoslovenski prostor u ranom sr.veku

Širenje Praške kulture od V veka matička oblast međurečje južnog___ i gornjeg

Dnjepra. Sloveni u Gornjem Potisju. Prva polovina VI veka – Prokopijevi podaci. Vraćanje
preko Gepidske teritorije, u zaleđu Gepida- Gornje Potisje. Tipologije bazirane na profilaciji
lonaca.

Moravski prostor- faze razvoja od ranih slabo profilisanih do kasnijih izraženih oboda.
Pojava većih posuda ukrašenih češljem- ručno vitlo i zavšetak klasične faze praške kulture.
Svi lonci rane i srednje faze- do poč. VII veka (Slična tip.za Češku) Posude pečene na
otvorenoj vatri. Kroz VI-VII vek naglašenije profilacije i grnčarija na ručnom vitlu i bogato
ukrašena češljem rađeno pre pečenja.
Gornje Potisje, lok. ____________, tipologija bazirana na profilaciji lonaca i postepenom
pojavljivanju na ručnom vitlu.
Prostor međurečja Mure, Drave (si Slovenije, sz Hrvatske)- jugozapadni obodi Panonije.

Lok. Nova Tabla kod Murske Sobote, Slovenija– istr. Od 1999-2001 god. Lokalitet
u Sloveniji, dolina Mure, poslednji repovi Panonije. Topografija važna. Slobodna otvorena
nalazišta u ravnicama, na rečnim terasama. Pogodni za zemljoradnju, van domašaja poplava.
Tipičan položaj slovenačkog naselja.

2
Staništa- poluzemunice, zemunice, rel dub. Maks. 0.5m. Najvećim delom nadzemna staništa,
podovi od nabijene zemlje. Osnove- izdužene, ovalne (netipične za prašku kulturu). Iako je
ugl. Peć u uglu, ovde to nije slučaj. Ponekad ostaci ognjišta. Nije otkrivena klasična grnčarija.
Slična situacija u Vojvodini zbog ostataka same osnove stanište, ali ne i nadzemne arh. Osim
grnčarije, životinjske kosti i poneki metalni predmet. Datovanja na osnovu grnčarije, C14
datumi, VI vek. Nema ostataka nadzemne konstrukcije, moguće vertikalne konstrukcije od
pletera i lepa.
Nema preciznijih elemenata na datovanje, pokretni nalazi,... pa se zato grnčarnija uzima u
obzir. Skroman inventar. Zastupljene su 2 vrste posuda- lonci i crepulje (plitka posuda velikog
prečnika do 24 cm., visina oboda 2 cm- koriste se za pečenje hleba i mesa, samostalno
korišćenje, po pravilu idu u peć, postoji i varijanta sa vršnikom preko crepulje- sač) Crepulje
od prvih faza praške kulture. Same po sebi nisu hronološki osetljive. Menja se način izrade,
prečnik, visina,... Analizirajući zatvorene celine crepulje pripadaju samo starijem horizontu
naselja, u mlađim slojevima ih nema.
Nije konstatovana vertikalna stratigrafija, već analize na osnovu horizontalne stratigrafije-
prostorna rasprostranjenost, širenje, bez preklapanja.
2 horizonta (Murska sobota 1, Murska sobota 2) - 2 gl.grupe grnčarije.- Stari horizont-
grnčarija bez, mlađi sa upotrebom ručnog vitla. Najstariji horizont – loša faktura, rupičavost
kao posledica raznih dodavanih materijala u glinu (vrsta), po pravilu drobljeni kamen ili
organske materije. Pojedine vrste kamena nestaju pa ostanu rupe. Ukoliko imamo organske
materijale, oni izgore u potpunosti. Profilacija – slabo, kratki nenaglašeni obodi, nenaglašeno
dno, ramena,..- najstariji objekti prilično rana faza praške kulture- druga polovina VI veka.
Pojavljivanje profilacije i najskromnijih ukrasa češljem- vodoravne, vertikalne linije.
Najmlađi horizont- lonci na ručnom vitlu tehnikom kidanja. Bolje fakture, pečenja,
simetričniji oblici, pravilnija debljina zidova, ukras češljem u vidu pojaseva valovnica ili
vodoravnih linija (najčešće kombinacije) ugl. Na gornjoj polovini, a ponekad i na celoj
posudi.
Najstariji objekat 563-565 god. Najstariji datumi na ovom prostoru- sam jz obod
slovenskog.... Druga polovina VI veka stalno naseljeni Sloveni. Ovaj lokalitet od izuzetnog
značaja zbog potvrđivanja najstarijih datuma.

Hrtvatska
nekoliko lokaliteta. – nekoliko ranoslovenskih poluukopanih staništa, kao u Novoj Tabli.

Stara Ves, blizina Čakovca- objekti podvgnuti C14 datumima- početak VII veka. U
zaleđu, južno, VII vek, drugačije odlike nego u ravnici. 2 objekta, male razlike sa objektima iz
N. T., rano grnčarstvo sa jasnim odlikama slovenske keramike. Jače izražena profilacija i
pojava ukrasa. Još uvek klasični oblici VI veka, ali se pojavljuju odlike VII veka. Odsustvo
slabo profilisanih lonaca. Prelazi se na korišćenje kvalitetnije grnčarije. Apsolutni datumi – sr.
VII, prva pol. VII veka. Napuštanje starijih oblika definitivno. Uz naselja nisu istražena
groblja.

3
Slučajni nalazi posuda, nesistematski istraženo, najkasnije od poč. VII veka. Došlo se do
zaključka da je grana Slovenskog naseljavanja- kroz Moravska vrata preko z delova
Mađarske- prekomurje i međumurje.

Kopački Rit, Osijek- datovanje lokaliteta je druga četvrtina VII- VIII vek. Pronađeni su
najstariji oblici lonaca na osnovu čega je lokalitet i datovan. Nema najstarijih oblika Praške
kulture. Pronađene su i perlice, nerukvice (gvozdene) sa proširenim krajem.

Sahranjivanje - 5 lokaliteta u Dalmaciji i 1 lokalitet u Vinkovcima u Slavoniji.

Kremacija na svim lokalitetima, na lomači. Posebno mesto za spaljivanje. Pohranjivanje u
urnama ili u običnoj jami nakon kremacije. Ređi je slučaj sa grobnom konstrukcijom.
Najstariji nalazi još iz XIX veka.

Kašići- Zadar, Dalmacija – poklapa se sa infor. Porfirogenita. Jako duga tradicija.

Istražene desetine grobalja- skeletna groblja. Došlo se do podataka o nekropolama sa
spaljenim pokojnicima- najstariji oblici pri čemu je kremacija prethodila inhumaciji.
Zavaljujući istr. Vertikalne stratigrafije. Urne iz Krašića – nejasno datovanje (VII, VIII vek),
ali nikako starije od VII veka na osnovu materijala iz Nove Table. Najraniji datumi zreli VII
vek. Da li se ovaj mat. može pripisati starohrvatima? Nelogično tumačenje i objašnjavanje
promena rituala između paganskih skeletnih grobova. Primanje hrišćanstva- kremacija. Nova
istraživanja- najstariji horizont paljevinski grob, mlađi paganski skeletni, pripadaju različitim
talasima naseljavanja. Stari talas- slovensko stanovništvo, mlađi- starohrvatski.

Najraniji podaci 1967. God. Janko Belošević iskopavao na Maklinovom Brdu-

skeletne grobove. U neposrednoj blizini prilikom obrade vinograda izbačeni su ostaci
spaljenih grobova pa je Belošević to primetio. Uočio nepravilne koncentracije lomljene
grnčarije, pepela, spaljenih kostiju. Dokumentovanje celina i razdvajanje celina. Osim
ulomaka, nije bilo drugih nalaza- ranosrednjovekove posude i grobovi kremacije. Prvi nalaz
nekropole sa spaljenim pokojnicima. Olimpija (Peloponez) je iskopavana i pre toga, ali nije
pubikovana.

Vinkovci, Duga ulica (Slavonija), od 1996 do 2003. U više navrata se istraživalo.

Vlasnici bašte prijavili otkrića u Vinkovcima. Dokumentovano 10 celina. Nekropola sa
spaljenim pokojnicima, urne, konstrukcija od opeka u jednom slučaju. Skromni nalazi –
gvozdeni okovi, 2 mala gvozdena noža, klanfa, vrh strelice, rimski novčić (sekundarna
upotreba) nalazi nedovoljno hronološki osetljivi. Urne rađene na ručnom vitlu, kao i one iz
Krašića- lonci koji su ranije imali svakodnevnu upotrebu. Dno posude sa otiskom - osovina
vitla. Mlađi period u odnosu na najmlađa slovenska naselja- najmlađi horizont nove table.
Datovanje na osnovu lonaca- pozni VII- VIII vek.
**Avarski kaganat (Gepidi, Sloveni, Sarmati,...)- uništio Karlo Veliki krajem VIII veka.
Avare dokrajčila Bugarska (Krum) u IX veku. Dolazak Mađara krajem IX veka. Zapadni
delovi Panonije pod uticajem Franaka, ali razvitak donjepanonske i velikomoravske
kneževine (Moravska, Češka)

4
Najraniji podatak o prisustvu Slovena u Avarskom kaganatu – 600. Godina, poč. VII
veka vreme poslednje velike vizantijske kontraofanzive na varvare (Car Mavrikije).
Vojskovođa Prisk (do 602.) okršaj na ušču Tise kod Titelskog brega. Nakon te pobede
Vizantinci porobili veliki broj Slovena.

Satrohrvatska nekropola – Ždrijac u Ninu , skeletno sahranjivanje na praistorijskim

humkama (tumulima).
Lemljene žice i granule- filigracija
Livenje - pseudofiligran

Bosna i Hercegovina
Nekropole sa spaljenim pokojnicima ugl. Slučajni nalazi još iz XIX veka.

Banjaluka i Prijedor, lok. Kratoševci i Rumenica? istraživani skeletni grobovi iz X-

XI veka. Sporadično pronalažene urne. Podaci o postojanju starijih horizonata sa spaljenim
pokojnicima. Nema biritualnosti (za razliku od Bugara). Svi nalazi su slučajni- urne. (Drina,
Neretva,...).

Gromile kao novi fenomen – humke, po pravilu rasprostranjene na planinskim terenima-

stočarstvo. Od Šar planine do Dalmacije. Ranosrednjovekovni p. Od praistorijskih se
razlikuju po dimenzijama- manje su, nekoliko metara 2/3-4/4 m, visina do pola m. Za razliku
od praistorijskih u ovim humkama nema ostataka pokojnika. Ono što se pronalazi su ulomci
grnčarije, životinjske kosti, garež, pepeo, zapečena zemlja. Nestorov letopis- najstariji
slovenski letopis, poč. XII veka. Različiti ogranci- Istočni Sloveni sahranjivanje pod humkama
sa spaljivanjem u urnama; Zapadni Sloveni (Poljska) bez ostataka pokojnika u humkama,
ostaci iznad humke. Zasigurno ne predstavlja grob, hronologija na osnovu materijala- od VII
do XII veka. Prvi nalazi sa Šar planine, pa u okolini Pljevalja, dosta rano datovane, kraj VI
veka. Okolina Sjenice, Pešterska visoravan- desetine ranosrednjovekovnih humki, XI-XII vek.
Inventar- grnčarija, noževi, pršljenci, ulomci, narukvice od staklene paste- kod nas od poč. XI
veka, naušnica sa jednom bikoničnom jagodom- XII vek (najkasniji datumi).
Tumačenje- Đorđe Janković, najstariji običaji sahranjivanja Srba pre primanja hrišćanstva, jer
se to poklapa sa Porfirogenitim spisima o mestima njihovih naseljavanja. Javljanje na
prostorima naseljavanja Srba, i hronologija se poklapa ali dalja istraživanja su neophodna.

Naselja.
Na Drini, Mušići kod Višegrada i Zabljak kod Doboja, dva najstarija naselja.

Mušići kod Višegrada – 1968.1969. iskopavani ostaci iz rimskog perioda Ostaci ville
rustice. Nad ruševinama ville otkriveni ostaci trošnih koliba od drveta, sa materijalom koji je
bio mlađi od tog rimskog perioda. 2 horizonta- Najstariji objekti- period seobe naroda,
najmlađi od VI-VII veka ranoslovenski sloj. *Jovan Kovačević dovodi Mušiće u vezu sa
najranijim podatkom prezimljavanja Slovena na Balkanu u sredini VI veka (teritorija rimske
Dalmacije). *Đorđe Janković pokušavao da razdvoji slojeve pomerivši datovanje u VII vek.

5
Izostavljeno je publikovanje materijala iz zatvorenih arh.celina. Jedan deo posuda- seoba
naroda zapravo pozna antika. Problematika datovanja – razvijene forme, naglašeni obodi,
lonci i crepulje (nema odlike rane praške) pa se ne može smestiti u VI vek, već više u VII.
Kasnija istraživanja u Skelama pokazala postojanje kasnoantičke grnčarije domorodačkog
stanovništva koja do kraja antike ostaje skromna i jednostavna (Iliri u Dalmaciji).

Žabljak kod Doboja – rimsko naselje i ranosrednjovekovno naselje. Razvijena forma

grnčarstva koja bi se teško mogla datovati pre VII veka.

Jazbine u Batkoviću kod Bijeljine- Višeslojno nalazište. 1968. Otkriven slučajno.

Naselje pored reke na izdignutoj terasi, nedaleko od Save. Pronađeni srednjovekovni skeletni
grobovi. Bez materijala za datovanja, međutim ispod tih grobova nalaze se
ranosrednjovekovna naselja. 50 naseobinskih objekata. Naselje od polovine VII do IX veka.
Nema vertikalnu stratigrafiju, osim u jednom slučaju preklapanja mlađeg i starijeg objekta.
Zastupljena horizontalna stratigrafija. Široka ravnica je omogućavala širenje lokaliteta.
Seosko neutvrđeno naselje otvorenog tipa. U IX veku ponovo nastaju gradine.
Delovi naselja – koncentrisani objekti na manjim površinama- objekti u vidu gnezda, u
neposrednoj blizini jedni drugih. Organizacija u vidu domaćinstava kroz više objekata.
Tragovi objekata veoma plitki- 0.30 do 0.60 m ukopa. Konstatovani tragovi ukopanih delova
objekata sa nekim vertikalnim jamama koje ukazuju na način formiranja nadzemne
konstrukcije. Nije se uklapalo u ranoslovenska staništa sa prostora širenja južnih Slovena
(četvorougaona ukopana sa pećima). Ovde su prisutne poluzemunice, ali i tragovi nadzemnih
objekata- tragovi stubova (bez ukopa), najteže arheološki konstatovati. Nisu konstatovani
tragovi građe- možda kolibe/daščare. Objekti koji su ostavili više tragova specifični zbog
nepravilnosti osnova- blago izdužene, ovalne, elipsoidne osnove- uticaji nomadskih plemena-
plitko ukopana sa brojnim jamama. Osim nepravilnosti u osnovama, uočen nedostatak peći,
međutim u pojedinim objektima uočena ognjišta nepravilne osnove na sredini u nivou poda, i
ognjišta izvan objekata između naseobinskih objekata. Ovo ukazuje na zapadni pravac
naseljavanja Slovena preko Moravske, Češke, Slovačke (preko Nove Table, današnje
Hrvatske,...). Objekti sa tragovima peći i većom koncentracijom metalne zgure- radionice za
metalurgiju.
Pokretni nalazi- grnčarija razdvojena u 2 grupe: Starija VII vek (razvijeni tip Praškog
grnčarstva, rađene bez upotrebe vitla, ili samo dorađivana na vitlu) i mlađa IX vek (razvijenija
forma sa složenijim profilacijama oboda, složenije profilisani, izduženiji.., rađene na vitlu,
bogato ukrašeni); predmeti za svakodnevnu upotrebu- češljevi, šila, trobrida strelica, minđuša
sa 3 jagode (moguće da ne pripada u ovom horizontu), alat- srp, kosta, sekira, udica,...
Moguće je da predstavlja ranosrpsko naselje zbog Tuzle koja je tada bila deo kneževine
Srbije.

Porfirogenit- Srbi se naseliše u vreme Iraklije (610- 641) na prostor rimske Dalmacije.
Gde danas žive Srbi i Hrvati – Cetinje, istočno Cetinje razne kneževine (Duklja), u zaleđu
krštena Srbija. U svim kneževinama žive Srbi. Naseljena mesta – Kneževina Srbija ima 6

6
gradova (Soli – antički Salines - So u Tuzli). Srbi su na Balkan došli iz Bele Srbije, sa
druge strane Turske (tada Mađarska - najopasniji protivnici Vizantije)...

Olimpija - Peloponez, Grčka - dugo bila jedino i najranije datovano ranoslovensko

groblje na jugu Balkanskog poluostrva. Tipično slovensko groblje sa kremacijama, ostaci
pokojnika nakon kremacije pohranjeni u keramičkim posudama, loncima, urne. Nisu
konstatovane nadzemne konstrukcije, ali su mogle biti od drveta ili u vidu humki. Nema
preklapanja. Nije dokumentovana ni jedna lomača na kojoj su bili spaljivani. Ogroman
kompleks hramova i pratećih prostora u periodu Grčke epohe, ali i u rimskom periodu.
Teodosije u V veku ruši svetilište. U okviru poznoantičkog horizonta život se prati do VII
veka, gde se kasnije formira ranoslovensko groblje- 32 grobne celine, ali bez preciznih
podataka. Otkrivena je klasična varijanta slovenskih lonaca koje se razlikuju tipološki i
tehnološki, sa ostacima i malo predmeta uz spaljene kosti. Kuhinjski lonci sekundarne
upotrebe. Predmeti- svakodnevna upotreba i malo ukrasnih- gvozdeni nož (nije gorelo sa
pokojnikom), perle, gvozdene alke. Predmet koji se pronalazi u predelu pojasa u paru sa
komadom kremena- kresivo (tipično ranosrednjovekovno), torkvesi (zatvorene ogrlice od
jednog komada, nije tipično), svaka kopča se sastoji od pređice i okova (dođe na pređicu i
pričvršćuje je), narukvice sa proširenim krajevima,...
Datovanje - ranija datovanja - pozni VI i rani VII vek, danas je datovanje od druge
četvrtine VII i VIII vek, na osnovu analize urni i priloga. Najstarije urne bez upotrebe vitla,
grublje fakture, na otvorenoj vatri, dodaci grubljih materijala- drobljeni pesak, šljunak;
savršeniji oblik bez upotrebe vitla ali dorada gornjih delova na vitlu; i najfinija rađena na vitlu
i ukrašena češljem. Među oblicima nema ranih formi praške keramike. Najstariji oblici sa
analogijama iz Karpatskog basena i Donjeg Podunavlja, ne bi se mogle datovati pre druge
četvrtine VII veka. Datovanje na osnovu predmeta unutar urni – perlica, njihove analogije u
Karpatskom Basenu ne mogu biti datovane pre VII veka. Analiza narukvica- gvozdene, ali
poznatije kroz srebrne primere koje su rasprostranjene kod Istočnih Slovena - brojne u
ostavama zakopavane sredinom druge polovine VII veka.

Srbija
Naselja na teritoriji današnje Srbije u periodu od V do VII veka
Sredina VI veka- Jordanesov podatak. Sklavini žive na mestu na ušću Dunava – Jurdunum,
Mursijensko plato- Kopački rim na ušću Drave u Dunav preko puta Apatina.
Početkom 1990ih godina, u okviru Muzeja Vojvodine- arh.istraživanja ranoslovenskih
lokaliteta na teritoriji Vojvodine.

Južna periferija Bečeja, Bačka – višeslojno ranosrednjovekovno naselje. Najstariji

horizont- V/VI vek, najmlađi VIII/ IX vek. Naselje na lesnoj terasi koja se izdiže iznad lavnog
pojasa Tise. Neutvrđena naselja, na otvorenom, u blizini vode. Veliki deo godine pokriveni
vodom. Najstariji slojevi su objekti male četvorougaone osnove sa tragovima stubova za
gornje konstrukcije, u nekim ognjište u sredini. Inventar najviše grnčarija i po neki gvozdeni

7
predmet. Fibule tipične za V vek – germani/gepidi. Nastavak iskopavanja 2007.
Plitkoukopano stanište, pod od nabijene zemlje, u sredini dve jame- krov a dve vode. Po
pravilu nema nikakvih ostataka ognjišta ni peći. Grnčarija na brzom nožnom vitlu, ali i
grnčarija ukrašena glačanjem- cikcak, vertikalne trake,...po neki pršljenak (za vreteno
DUUH), tegovi za vertikalni razboj koji se uglavnom nalaze na mestu gde se razboj i nalazio.
Peći u slobodnom prostoru između stambenih objekata, ima pristupnu jamu, kalotaste od
gline. Pristupna jama kasnije postaje otpadna jama kada peć više nije u upotrebi – fragmenti
keramike sa uglačanom valovnicom.
Kopča tipa Brakteji??

Čurug – Objekti pravilnih osnova sa jamama od stubova po sredini, ili duž strane. Glačana
keramika rađena na brzom vitlu, ali i posude koje nisu rađene na vitlu. U blizini naselja nalazi
se nekropola iz VI veka.

Feketić- pronađena je ukopana peć sa ostacima bakra i jamom ispunjenom pepelom.

Čenej- pronađena je grnčarska peć

Kuzmin- naseobinski objekti pravilne osnove, jame od stubova duž ivice. Pronađene su i
jednodelne makaze kao i vrh strelice. Keramika rađena na brzom vitlu.

Slovenska naselja

Kolut, Baćan – Pravougaoni objekti 4-7 x 3m. Ispod kuće pronađeni su neki vidovi ostava,
kao podrum. Pronađena je gnjetena keramika zajedno sa keramikom rađena na brzom vitlu,
ali i keramika rađena na sporom vitlu, sačevi i crepulje koja se ne može datovati pre VI veka..
Pretpostavlja se da je ovaj lokalitet naseljavalo Slovensko i Germansko stanovništvo.

Kolut, Ritska dolina – Preovladava germanska glačana keramika rađena na brzom vitlu.
Nomadska arhitektura naseobinskih staništa, sa jamama pod uglom i šatorska nadgradnja
(objekti kružne osnove na slici..) Jedan deo kuća imao je pod od nabijene zemlje, dok je drugi
deo bio sa drvenim podom. Unutar kuće su dve prostorije.

Apatin, Magaričin____, Pronađena je gnjetena keramika u vidu lonaca sa razgranutim

obodom slično kao na Novoj Tabli 2. Prisk- Titel zarobljenici Sloveni u drugoj polovini VI
veka.

Lalić- pravilni objekti sa pravougaonim osnovama, sa ognjištem u ćošku kuće koje je

odvojeno blokom gline. Gnjetena keramika u vidu Lonaca.
Odžaci – Isto kao Lalić, gnjetena keramika, ukopana peć i krov na dve vode.

8
 Mihajlovac – Kula, Vojvodina - Slovensko naselje iz VII veka. Mesanje sa
domorodackim stanovnistvom. Cetvorostrane zemunice; U uglovima kuca bile su peci. Peci
razlicito pravljene, usecanjem u zid kuce, na banku unutar kuce ili ukopavanjem u pod. Pored
zemljanih peci, otkrivene i dve kamene. Tipicna slovenska keramika (VI i VII vek) . Od
pokretnih nalaza najzastupljenija je keramika koja se može podeliti na tri grupe:
1. Lonci i crepulje pravljene gnjetanjem.

2. Lonci izrađeni na sporom vitlu ukrašeni čeljem.

3. Grnčarija rađena na brzom vitlu: lonci, poklopci, amfore.

Analogija je pronađena na nekropoli Veliki Ostrov koji se nalazi preko puta Kula. Naselje se
datuje u period od VII do X-XI veka.

Dubovac- najmlađi lokaliteti, praougaoni naseobinski objekti, grnčarija na ručnom vitlu.

Propast Gepidske vlasti 80ih godina VI veka – nema keramike na brzom vitlu. Pronađeni su
lonci i crepulje, gnjetene. Lonci na sporom vitlu, ukrašeni češljem.

Ritopek, kod Vinče na ušću Bolečice u Dunav – mešana keramika (Germanska i

Slovenska). Slovenska/Praška keramika i postistočnogermanske fibule na Đerdapskom limesu
(ljudsko lice na stopi- tip Velesnica- Ljulj...)

Ušće Slatinske reke i Mihajlovac – Višeslojna naselja VII-IX vek, na otvorenom.

Keramika na brzom vitlu, bez vitla i na ručnom vitlu. Suživot Romeja i Slovena. Nalazi
bojnog oružja ukazuju na prestanak života na svim naseljima usled prodora Bugara.

Banjevački Rit, Jagodina – veliko praistorijsko naselje istraživano u širokim iskopima.

Uhvaćeno je nekoliko objekata ranog srednjeg veka na otvorenom, neutvrđeno. Mali ukopani
objekti- plitko ukopane male zemunice, pomoćni ekonoski objekat. Jedan veći objekat
pravilnije osnove protumačen kao kuća. Nalazi u vidu ulomaka grnčarije. Na osnovu njih je
datovan i opredeljeno u VII vek. Rađena bez vitla, ili dorađena na ručnom. U istim celinama
pronađena je i posuda rađena na ručnom vitlu ukrašavana urezivanjem- ornamenti pojaseva sa
vodoravnim urezanim linijama, ili kombinovanje sa ubodima uz pomoć češlja. Mešavina
materijala pokazuje da svakako ne pripada najstarijim fazama praške grnčarije.

Prilipac, Požega, 2 lokaliteta. Kasnoantički, ranovizantijski period.

Lokalitet Obale- rani srednji vek. Naselja na otvorenom, neutvrđena. Ostaci plitkoukopanog
objekta ispunjenog gareži i kamenom. Tragovi ukazuju na postojanje ognjišta na otvorenom.
Objekti manjih dimenzija, nepravilnih osnova. Analogije u Batkovićima kod Bijeljine.
Revizijom je datovanje opredeljeno u VII/VIII vek. Grnčarija na ručnom vitlu dominira.

9
 Starobugari, Bugari
Prelazak preko dunava 680/681. Godine najkasnije. Turkmensko-altajska grupa (Huni, Avari,
Hazari, Pečenjezi i Kumani). Izdvojena Blgarska grupa kojoj su najbliži Hazari. Čuvaški jezik
(Ruska federacija, odakle je krenula seoba) Bugari kreću sa Hunima preko Urala do Kavkaza,
severno pricrnomorje ka Evropi. Pojedine grupe Bugara ostaju na Kavkazu ili sa Hunima
stižu u Panoniju, dele njihovu sudbinu posle poraza i Atiline smrti. Neki od njih su se vratili u
Malu Skitiju na Dunavu (Dobriča)
Grupa Bugara koja kasnije dolazi na naše prostore u VII veku. Nakon propasti
vizantijskog carstva 476.- severno crno more do Kavkaza ili Urala. Pomeranje prema
Dnjepru. U drugoj polovini V veka pisci ih pominju kao vizantijske saveznike u okršajima
protiv Gota, ali kasnije od 493. Postaju opasnost po carstvo i beleže se njihovi upadi, sve do
prve polovine VI veka. U nekoliko navrata pustoše donjepodunavske provincije carstva.
Sredinom VI veka Bugari gotovo da nestaju iz pisanih izvora. U isto vreme se javljaju
plemenske zajednice koje očigledno predstavljaju Bugare- Zapadna Kutriguri, i Istočna
Utiguri. 558/559. Na centralnobalkanskim prostorima zabeležen upad Putrigura. Cilj napada
je sam Carigrad. Vizantija je poslala Avare da umire Kutrigure. Jedan deo je stigao sa
Avarima u Karpatski basen, a ostatak je priznao vrhunsku avarsku vlast. Kutriguri zajedno sa
Avarima razarali naše prostore. Nakon neuspele opsade Carigrada, posle 626. Zabeleženo je
da su se Kutriguri pobunili protiv Avarske vlasti u Potisju. Ustanak je propao pa su prinuđeni
da spasu Bavarsku gde doživljavaju nesrećnu sudbinu kada Avarski kralj naređuje da se svi
pobiju. 700 njih se spaslo i otišlo na sever Italije. Oni koji su ostali na istoku uklopili su se u
državu Staru/Veliku Bugarsku. Na zapadu vlast Avara, na istoku vlast zapadno turkmenskog
kaganata. Sredina četvrte decenije VII veka oslobađaju se vlasti i objedinjuju u jednu državnu
formaciju - Kralj Kuvrat prvi i najveći vladar Velike Bugarske (prostor između Dnjepra na
istoku, severnog pricrnomorja,...) Hugart stupa u odnose sa vizantijom i od Iraklija dobija
zvanje Patricija.

Nalaz iz sela Mala Perešćepina (Istok Ukrajine)- Petrograd, Ermitraž danas. Zlatna
posuda. Pronađen je sekundarno iskorišćen novac za pravljenje ogrlica. Svi nalazi kasnije
pripisani Kuvratu. Zaključak zahvaljujući monogramu na prstenu. Smatrajući ga grobnom
ostavštinom- mesto gde je sahranjen? Nisu zabeleženi ostaci ljudskog ni životinjskog skeleta
(konja). Pronađena je i zlatna oplata sedla.

10
Celina nije hronološki jedinstvena, postoje i kasnoantički zlatarski predmeti (IV, VI vek..)
neki su crkveni predmeti, neki imaju pečate vizantijskih radionica (početak VI veka i
vladavina Anastasija). Proizvodi vizantijskih majstora po ukusu varvara. Nomadsko
zlatarstvo, Iransko/Persijsko zlatarstvo- različiti uticaji i radionice. Jedan deo vizantijskih
nalaza Kuvrat je mogao dobiti kada i visoki status- insignije na prstenu, pojas i naoružanje
(dva monograma,...). Drugačije tumačenje – Orhan, Kuvratov stric koji je 619. Bio u
Carigradu i dobio zvanje Patrikija. Moguće je da je pripadalo njemu, pa onda sinovcu,
formiran tokom više generacija vlasnika. *Srebrno posuđe,... Možda i ratni plen zbog
bugarskog pustošenja i pljačkanja, ne mora biti samo poklon.
Delovi pojasne garniture od zlata- grčki majstori po ukusu varvara. Imali su statusno
značenje.
Zlatne aplikacije sa konjske opreme, delovi ogrlice (podloga zlatni solidi). Pojavljivanje
posuda sa radioničkim poreklom sa istoka- Iran ili duboko u stepama.

Kuvrat je zasigurno mrtav 668. Godine, nakon njegove smrti Velika Bugarska se raspala.
Nasledilo ga je pet sinova- Bajan najstariji. Ovom teritorijom širi se opasnost od Hazara
(oslobodili se vlasti ruskog kaganata i bili najmoćnija država između Kavkaza i crnog mora).
Jedan od sinova je prihvatio vlast Hazara, drugi sin je osnovao Bugarsku na Volgi (uništavaju
je Mongoli). Alcep je krenuo preko Panonije i došao do severa Italije, Kuvert je stigao do
Panonije gde se prilagodio vlasti Avara (dom. U Karpatskom basenu) i postaje gospodar
Sermezijanaca (Zaleđe Sirmijuma, zarobljenici Avari) odakle vodi seobu na Balkansko
poluostrvo, u severnoj Makedoniji (Karamazijsko polje) ostaju neko vreme odakle Kuvert

11
pokušava da osvoji Solun, bezuspešno.Poslednji sin, Asparuh, dovodi Bugare na teritoriju
današnje Bugarske.
Asparuh se pod pritiskom Hazara povukao na donji Dunav i stigao negde do Bugarske...
oko 665. Godine.
U Vizantijskim izvorima- mesto Onglos (dobro utvrđeno mesto) severno od dunavske delte,
mesto naseljeno Asparuhovim Bugarima. Sa tog prostora ugrožavaju teritorije južno od
Dunava- intervencija Konstantina IV, 680. Vojna akcija severno od Dunava, uništenje
Onglosa. Bugari premeštaju Onglos sa severa preko Dunava. Neslavno završavanje za
Vizantiju- Car se povlači navodno zbog bolesti. Na jug Bugari stižu do Varne, ratovi na sz
Bugarsku odakle u potpunosti poražavaju Vizantiju. Stiču pravo da se nastane na tim
prostorima kao gospodari svoje zemlje i primoravaju Vizantiju na danak. 680/681 formiraju
svoju bugarsku prestonicu sa severa na SI Bugarsku, nedaleko od Šumena- grad Pliska
(najstarija prestonica 681-893). Izbijaju na Crno more istočna granica, a južna granica Stara
pl. pokušavaju da gospodare Trakijom- prema Carigradu. U Šumenu su Bugari zatekli
Slovene – Severci, i još 7 slovenskih plemena.

Na tom prostoru Sloveni žive od vremena rane vladavine Justinijana

(Prokopije - Hilvud ratuje protiv Slovena). Na tom prostoru Donjeg Podunavlja, i S i J su
dokumentovani najstariji tragovi slovenskog naseljavanja. Nosioci Penkovske kulture (Anti).
Istraživanja su dala isti arh. Materijal s tim što se nazivaju različitim imenima – Severno od
Dunava (Rumunija) – Impoteški____ćurel, Južno – popina Đenoviložja. Južno od Dunava
(Živka) najstarija slovenska plemena, datovano prvo u kraj VI veka, a kasnije datovanje u
slojevima iz vremena funckije tvrđava VII veka (kod nas Đerdap- Hajdučka vodenica,
Gamzigrad), sporadični ulomci grnčarije Anta. Nakon propadanja Limesa počinje život u
slovenskim naseljima na otvorenom ( Kula Mihajlovac, ušće Slatinske reke.)
Naselja- nisu vezana za starije fortifikacije, već stalna staništa poluukopanih kuća i najstarija
keramika bez vitla, ili uz ručno vitlo. Peći od kamena u uglovima, klasični pokretni nalazi-
pršljenak ili predmeti svakodnevne upotrebe. Grnčarija- lonci dominiraju. Gnjetena grnčarija,
koštana šila,..osim lonaca, crepulje. Objekti sa kalotastim pećima koje su ukopane.

Groblja - Uz ovakva naselja idu i groblja. Bugarska najistraženiji delovi Balkana. Najstariji
horizont isključivo groblja sa kremacijom. Spaljivanje na posebnom mestu, samo na jednom
mestu otkriveni ostaci lomače- izdvojena niskom ogradom od kamena, a prepoznata kao
lomača zbog intenzivno zapečene zemlje i sporadičnih spaljenih kostiju. Ustrinum sahrana na
posebnom mestu, (bustrum- sahrana na mestu spaljivanja). Sahranjivanje u urnama najčešće,
ali ima i primera sahrana u jamama, ili mala konstrukcija od kamena/opeke (kao kaseta).
Osim pojedinačnih, otkrivene su i grobne celine sa više urni (celine u okviru nekropola kao
parcele porodica, ili sahranjivanje od jednom usled bolesti). Predmeti ponekad goreli zajedno
sa pokojnikom, ali i predmeti koji su naknadno ubačeni. Skroman inventar (Olimpija,
Hrvatska) – nožić gvozdeni, kameni brus (ima rupicu da bi mogao da se okači i nosi).
Sahranjivanje duže vreme zbog različitog izgleda urni (od onih bez vitla, do onih sa vitlom).
Sahranjivanje od VII do vremena primanja hrišćanstva (nakon 864. Godine) u Bugarskoj
(Boris Mihajlo).

12
II horizont sahranjivanja- starobugarski, razlikuje se ritual. Sahranjivanje
inhumacijom, bez kremacija (Huni, Avari, Bugari, Hazari, Pećenjezi, Mongoli). Skeletno
sahranjivanje na paganski način. Vremenom se formiraju biritualna groblja- mešanje tradicija.
Kremacija- sloveni, inhumacija- Bugari (682.) Nakon hristijanizacije- hrišćanska groblja.
Sahranjivanje aristokratije u ogromnim tumulima, u okrugu Pliske. Sa ostacima konja i
bogatom opremom. Nekropole sa skeletno sahranjenim pokojnicima koje su u jednostavnim
jamama koje ponekad imaju niše u koje se stavljaju prilozi – hrana i piće, ili meso...tragovi
žrtvovanijh životinja (najređe sahrane sa celim konjem, češće samo odran konj- lobanje i
noge) prilozi u vidu posuda, i kostiju životinja (osim konja, ovce, jagnjadi i psi) sastavni deo
inventara naoružanje nomadskog tipa- sablje, oplate od lukova u muškim grobovima, posuđe
saltovske kulture (Hazarski kaganat) sa glavnom karakteristikom glačanja posuda.
Rana faza Bugarske- podizanje ogromnih fortifikacionih objekata (kilometrima dugački
zemljani bedemi). Pliska je obuhvatala više od 20.000km kv. Unutrašnji prostor- vladarsko
boravište nepravilnog oblika, onglos- dobro utvrđen logor. Bavljenje stočarstvom.
Uglačani krčazi sa linijama donose Bugari. Pojava keramičkih kotlića koji su zapravo
imitacija metalnih (kod Lazara u svesvi sličica 25- nacrtaj), pojava čutura i nešto što liči na
krčag. Bugari i koriste pojaseve (kao Avari), lunulaste minđuše (popularne kod Slovena),
saltovske minđuše, praporci sa antropomorfnim ukrasima,... Mamuze (franci)
Zgrafito – urezivanje i slikanje keramike, ispod nje je žuta gleđ.
Entobi- premaz koji se nanosi preko posude a koji se kasnije urezuje, posle se peče i postaje
beličast.

Sa Početka IX veka Han Krun slavi pobedu Vizantije sa Slovenskim kneževima, nakon čega
su se u potpunosti poslovenili i prihvatili slovenski jezik. Tek u vreme Kruma (803.)
zabeležene velike promene i velika osvajanja. Krum ugrožava Vizantiju kada Nićifor kreće u
obračun sa Krumom. Prvi vizantijski car koji je osvojio Plisku, nakon čega je spalio. U
povratku kroz klance Balkanskih pl. upada u zasedu kada biva ubijen. Krum je ispijao vino iz
lobanje vizantijskog cara sa Slovenskim kneževima. A Nićifor je prvi rimski car (posle
Valensa u bici kod Hadrijanopolja) koji je poginuo. Iznenadna smrt Kruma nema nekog
objašnjenja, ali je proširio države na SZ (Beograd ulazi u sastav Bugarske), ali i S od Save i
Dunava (krajem VIII Franci porazili Avare i uništili njihov kaganat – I i JI delove je uništio
Krum).
Han Omortag potpisuje mir sa Vizantijom na 30 godina, nakon Krumove smrti. Jer inače
ratuje sa Francima na SZ za dominaciju u Karpatskom basenu. U trećoj deceniji IX veka u
Potisju i Podravini- ratovanje. Ta teritorija ostaje u sastavu Bugarske do vremena naseljavanja
Mađara (896. Dolaze na teritoriju Vojvodine, Karpatski basen) gde uspostavljaju svoju vlast
porazivši lokalne slovenske vladare koji su bili pod bugarskom vlašću. Situacija se menja
posle Omortaga.
Presijan, ratuje sa Vizantijom, u dolini Strume. Uspeo je da sklopi mir, ali počinje rat sa
Bugarskom (prvi srpsko-bugarski rat 848-851 napada Srbiju- vladar Vlastimir još od vremena
13
naseljavanja).Prvi vladar Srbije poznat iz pisanih izvora je Višeslav, zatim Radoslav, Prosiboj
i na kraju Vlastimir (vladari iz iste porodice).
Presiboj je napao Srbiju jer je Vlastimir bio saveznik sa Vizantijom. Ali ne uspeva da porazi
Srbiju. Nasleđuje ga Boris, koji je hteo da osveti poraz protiv Srba i počinje novi rat.
Vlastimira u Srbiji nasleđuje Mutimir (primio hrišćanstvo- hrišćansko ime trećem sinu),
Strojimir i Gojimir (primio hrišćanstvo), međutim oni se sukobljavaju sa Bugarima (posle
852.) i zarobljen je prestolonaslednik Borisov sin Vladimir i 12 velikaša što je Borisa
primoralo da potpiše mir sa Srbijom i završeno je razmenom zarobljenika- do Rasa (do
granice ispraćeni zarobljenici od str. Srpskih prinčeva- Stefan i Petar) Ras u to vreme
pograničje između Srbije i Bugarske.
Pohod Bugara se prenosi na sledeću generaciju, Borisa zamenjuje mlađi sin Simeon, stariji sin
Vladimir je pokrenuo pagansku reakciju pa je zbačen s vlasti. Simeon je bio prvi bugarski car-
primorao Vizantince da primi carsku titulu, ali i najmoćniji, prvi koji je pokorio Srbiju u
pohodu krajem IX , poč. X veka. Pohod je zaustavljen u okršaju sa Hrvatima, Srbija je
opustela. Časlav kasnije obnavlja Srbiju. Bugari u Simeonovo vreme doživljavaju najveću
teritorijalnost, nasleđuje ga Petar i vreme mirnih odnosa sa Vizantijom, u poslednjoj četvrtini
X veka dolazi Jovan Cimiskije (oslobada I delove Balkana od Bugarske i vraća u Vizantiju),
Z delovi ostaju u okviru Samuilove države (teritorija od Ohridskog jezera do Sirmijuma)
1018. U vreme Vasilija II Bugaroubice. Naslednici Samuila ne uspevaju da odbrane teritorije i
poslednje uporište Bugara biće Sirmijum. Narednih 200 godina, vreme dominacije Vizantije
(do kraja XII (1204.pad Konstantinopolja) veka kada se širi Srbija u vreme Stefan Nemanje)
Nalaz- kameni model murte

Luk i vršci strijela

Složeni ili refleksni luk je u grobovima djelomično
sačuvan. Obično su to rožnate ili koštane
prekrivne pločice ušiju i rukohvata, a organski dijelovi
nisu sačuvani. Složeni se luk javlja u 1. pol. 1. tisućljeća
pr. Kr. Kod stepskih boraca srednje Azije, širom tajge i
Pribajkalja.
Najelegantnija forma se javlja u 6. st. pr. Kr. U
euroazijskoj stepi – skitski luk. Koriste ga i rimski strijelci,
ali su ga proslavili Huni (pa Avari, Mađari…). Bizant već
krajem 6. st. u potpunosti preuzima naoružanje svojih
nomadskih susjeda, dok je na Zapadu, u ranom srednjem
vijeku, složeni luk rijetkost (sporadičan u 6. i 7. st. u
franačkim, alemanskim ili langobardskim grobovima). Na staromađarskim nalazištima u
Slovačkoj složeni je luk sastavni dio grobnog inventara konjaničkih grobova, a slično se može
kazati i za staromađarske nalaze iz 1. pol. 10. st. s područja Mađarske i Vojvodine. Sredinom
10. i u 2. pol. 10. st. najprije prestaje ukop konja, te jahaće opreme, a u desetljećima što
slijede izostaje i dotad uobičajena ratnička oprema (kristijanizacija). Strelice imaju trn za
nasad,3 a najbrojnije su romboidne i deltoidne, dok su listolike rijetke.
14
Nalaz iz Trilja, Hrvatska, IX vek. – 3 para grozdanih filigramskih naušnica, prsten sa
umetkom za dragi kamen, dugmad, ogrlica, solid Konstantina i Luvra (VIII vek). I
sve je zlatno. Bronzani novac ostaje manje u opticaju u odnosu na zlatni koji se mnogo duže
zadržava u porodici, pa je stoga bolji za datovanje.
Biskupija, Knin - Garnitura za zakopčavanje mamuza- mamuze, kopča, jezičak, kaiš –
prva pol. IX veka.
Mađari

Jugoistok Sibira, Novosibirsk, istočno od Urala. Prapostojbina – Magna Hungary između

Volge i Urala. 7 mađarskih plemena od kojih su samo jedni Mađari.

Novi Bečej – usamljen ratnički grob. Od inventara su pronađene koštane oplate refleksnog
luka pored pokojnika, okovi tobolca i vrhovi strelica, gvozdeno kresivo i kremen, nož, uz
noge pokojnika nalaze se kosti konja/lobanja i donji delovi nogu, uzengije i pređica.
Pagansko.

Jazovo, Rumunija – ženski grob u predelu pojasa srebrni ukrasni lim (od srebrnog lima
rađen utiskivanjem na matrici) prišiven na tkanini. Oko vrata puževe školjke. Trakasta
narukvica kao i još jedna rađena tehnikom livenja. Dvojno srcoliki privesci takođe u predelu
pojasa.

Srbija
Ravna, Knjaževac Timok – X vek. Nekropola sa 65 grobova. Istraživana delom u
period izgranje puta. Orijentacija grobova zapad-istok (hrišćanski). U pitanju su pojedinačne
sahrane, osim par slučajeva gde je sahranjena majka sa detetom.
Trizna-strala (sinonimi) = daća.
Pronađene su keramičke posude unutar grobova, u pitanju je hrišćansko groblje sa
prehrišćanskim elementima posuda.

15
 Hristijanizacija
Kad je reč o Srbima i Hrvatima, jedini pisani izvor je Konstantin Porfirogenit (De
administranto imperio). Kada govori o tome odakle su Srbi i Hrvati došli, on te oblasti naziva
“nekrštenom”, “belom” S. i H. koje se nalaze negde iza Turske. On kaže i da su Srbi zvali
svoju zemlju “Zemlja Bojke”. Dva brata dele narod, jedan ostaje u prapostojbini, drugi vodi
deo naroda na Balkan gde im Iraklije dozvoljava da se nasele. Prvo dolaze na teritoriju Soluna
gde je jedna oblast nazvana po njima Serbia, a onda se vraćaju na Dunav i čak ga prelaze, pa
se ondapredomišljaju i preko zapovednika Beograda ponovo stupaju u kontakt sa carem koji
im dodeljuje oblasti Dalmacije koje su bile opustosene od strane Avara. Sledeći podaci kod
Porfirogenita govore o teritorijama gde Srbi i Hrvati žive u njegovo vreme. Nakon podataka o
naseljavanju idu podaci o pokrštavanju. I za S i za H važi da su pokršteni u Iraklijevo vreme
od strane sveštenika koji su došli iz Rima. Porfirogenit navodi da proces pokrštavanja nije
završen u vreme Iraklija, jer, kako on navodi, “posle nekog vremena oni su otpali od
hrišćanstva i okrenuli se starim verovanjima”. Nakon toga kreće obnova celog tog procesa
hristijanizacije koji se završava tek u vreme Vasilija I (867-886), prvog vladara iz dinastije
Makedonaca, koji je bio Konstantinov deda. Prva hrišćanska imena među Srbima, u
vladarskom rodu, pojavlljuju se negde sa početka 9. veka, jer se za starije ne zna. Smatra se
da se za prvo poznato ime vezuje knez Višeslav, zatim njega nasleđuje Prosigoj, onda
Radoslav i Vlastimir. Porfirogenit navodi da u Vlastimirovo vreme kreće rat sa Bugarima, a
da pre toga nisu ratovali. Rat je krenuo zbog toga što je Bugarska htela da potčini Srbiju. U to
vreme Bugarskom vlada Kan Presijev i početak rata se datuje oko sredine 9. veka, 848
godine, a završava se nakon 3 godine, Bugarskim porazom. Na taj način rat je nekako prenet i
u sledeću generaciju vladara, a i Porfirogenit nigde ne govori o primiriju nakon tog rata već
nastavlja priču o sledećem ratu koji vodi Presijev sin, paganskog imena Boris, koji kasnije
dobija vizantijsko ime Mihailo. On je, želeći da osveti poraz oca, veoma brzo krenuo u rat
protiv Srbije. U to vreme srpski vladar Vlastimir je umro i njega nasleđuju 3 sina, Mutimir,
Strojimir i Gojnik koji ratuju protiv Borisa Mihaila. Taj rat se ponovo završava bugarskim
porazom i Srbi zarobljavaju bugarskog prestolonaslednika Vladimira i još 12 velikaša.
Zarobljavanje bugarskog princa dovodi do sklapanja mira i zarobljenici bivaju, uz pratnju
Srba, dovedeni do granice u Rasu i to je prvi pomen Rasa u istorijskim izvorima kao
pogranične oblasti između Srbije i Bugarske. Taj događaj se smešta u šestu deceniju 9. veka.
Za nas je taj događaj važan jer se tu prvi put pojavljuju imena srpskih prinčeva koji su bili
pratnja bugarskim zarobljenicima i koji nose hrišćanska imena, Stefan (Mutimirov sin) i Petar
(Gojnikov sin). Pomen Stefana i Petra kao sinova ove generacije govori o tome da su oni već
primili hrišćanstvo, s obzirom na to da su oni svojim sinovima dali hrišćanska imena. Za
Mutimira je zanimljivo da je on samo najmlađem sinu dao hrišćansko ime a starijim sinovima,
Borenu i Prvoslavu ne. Uzimajući u obzir sva ta dešavanja o ratu i pomenima imena, može se
zaključiti da je hrišćanstvo počelo da se prihvata nešto ranije od početka vladavine Vasilija I.
Za Bugare se zna konkretno da je njihov kan Boris primio hrišćanstvo 864. Sve se vrti oko
druge polovine 9. veka. To je vreme kada počinje Ćirilo/Metodijevska misija koji odlazi u
Velikomoravsku kneževinu (istok današnje Češke i zapad današnje Slovačke) na poziv kneza
područja Velike Morave. Knez se njima obraća sa potrebom da služba bude na narodnom
jeziku i to je ono što je bitno za Ćirila i Metodija. Oni revolucionarno prevode knjige sa
službenog na slovenski jezik i nakon toga se služba mogla održavati na slovenskom jeziku, za
razliku od ranijih perioda kada je služba obavljana na latinskom ili grčkom koji slovenskom
narodu nisu bili razumni. Time se opravdava brz uspeh Ć/M misije među Slovenima. Zapadni

16
sveštenici su se žalili papi na to što Ć/M rade i oni su morali da idu u Rim da opravdavaju
svoja dela. Ćirilo je tamo i umro, a Metodije dobija blagoslov od pape i vraća se u Panoniju
kako bi nastavio sa svojom misijom. Tamo je stolovao kao arhiepiskop panonije na tronu
svetog Andronika, koji je bio zaštitnik Sirmijuma, što nam govori o tome da je Sirmijum na
neki način bio centar nove oblasti vezane za Metodijevu aktivnost. Njegova misija se
završava 885. kada je on i umro, a nakon toga su učenici Ć/M bili prinuđeni da pobegnu iz
panonije usled pritiska latinskog sveštenstva. U toku njihovog bežanja oni pronalaze sigurnost
u prvom gradu na koji nailaze, Beogradu, najslavnijem gradu na Dunavu, kako je zabeleženo
u žitiju, koji je u to vreme bio pod vlašću bugarskog vladara. Nakon toga odlaze na
severoistok Bugarske, a nakon toga u Ohrid koji postaje centar ključnih delatnosti učenika
Ć/M, među kojima je i formiranje novog pisma. Ć i M su oformili glagoljicu a njihovi učenici
ćirilicu i nastavili sa svojom slovenskom službom. Na našim prostorima, prve episkopije 9.
veka, koje su ustanovljene od strane Bugara, pominju se u Beogradu i Braničevu. To su
najstariji podaci o nekakvoj crkvenoj organizaciji na našim prostorima. Prvi pomen Beograda
u pisanim izvorima je iz 878. godine u protestnom pismu pape koji se žali bugarskom vladaru
na to što je u Beogradu za episkopa proglašen Sergije, slovenskog porekla. Papa smatra da je
njegova jurisdikcija povređena jer on smatra da je Beograd pod njegovom svetovnom
nadležnošću. To je za nas zanimljivo jer saznajemo ko zapravo čini stanovništvo Beograda.
Iako je on bio pod bugarskom vlašću, u Beogradu izgleda ipak živi slovensko stanovništvo.
Nakon toga mi nemamo nikakve podatke sve do početka 11. veka. Nakon 1018. godine
Vizantija, načelu sa Vasilijem II, je def. porazila Bugarsku, odnosno Samuilovo carstvo i
Vizantija vraća svoje pozicije na Dunavu gde svoju vlast održava narednih 200 godina do
propasti dinastije Komnina i propasti vizantijskog carstva 1204. godine. Vasilije II drugi
vraća ohridsku arhiepiskopiju u rank arhiepiskopije, jer je ona za vreme Samuila bila
podignuta u rank patrijaršije kako bi Samuilo mogao da bude car, i dodeljuje joj veliki broj
manjih episkopija. U poveljama nabraja te episkopije i u sastavu episkopija mesta i tačan broj
sveštenika u njima. U njima se pominju 3 episkopije na severu, beogradska, sirmijumska i
braničevska. Nešto južnije pominju se Niška, Raška i Prizrenska. Situacija se menja tek sa
dolaskom Sv. Save koji uspostavlja novu crkvenu organizaciju i neke nove episkopije srpske
crkve. Episkopska sedišta Sv. Save bila su u Raškoj (cr. apostola P/P), Prizrenskoj (u gradu
Prizrenu) i Lipljanskoj (sam Lipljan ili Gračanica) oblasti. Žiča je bila sedište arhiepiskopije.
Sedište primorske episkopije bilo je na Prevlaci kod Tivta (ostrvo cveća), a sedište Zahumske
bilo u Bijelom Polju (crkva svetog Petra). U unutrašnjosti osniva se Moravička episkopija (u
Arilju), Dabarska (u cr. sv. Nikole kod Priboja) i Budimljanska (u Budimlji kod Berana).
Vizantija se nije baš slagala sa tim. Orhridski arhiepiskop Dimitrije piše protiv toga što Sava
radii nije mu jasno zašto uzima njihove episkopije kad ima svoju u Rasu.
Što se tiče arheologije, tu je stvar jednostavnija jer o tome svedoče materijalni tragovi na
terenu najstarije crkve i hrišćanskih obreda u okviru nekropola, ali i pojedinačni pokretni
nalazi koji imaju hrišćanska obeležija, bilo kao službeni predmeti ili oni ličnog inventara. To
je ono što mi pratimo negde od 10. veka. Najstariji primeri primorske cr. arhitekture se datuju
od 9. do 11. veka u okviru pre-romaničke epohe. To je prostor sa koga se šire dalji uticaji u
zaleđe, a taj prostor je najvećim delom srpski i hrvatski. Na osnovu Porfirogenita u zaleđu
planinskim stranama se sa Zahumskim, Travunskim, Neretvljanskim, i Dukljanskim
kneževinama graniči krštena Srbija. Za sve ove kneževine on je izričit da tu žive Srbi. Na tom
prostoru crkvena arhitektura ima nekoliko glavnih karakteristika. Glavna karakteristika je da
su u toj ranoj fazi to skromne građevine, zidane kamenom i krečnim malterom. Tipologija

17
crkava je izvedena iz podele koju je obradio Tomislav Marasović iz Hrvatske. Zasnovana je
na tipovima osnova građevina. i podeljene su na građevine centralne i podužne osnove.
Centralne građevine podrazumevaju organizaciju prostora oko centralnog dela koji je
prekriven kupolom na vrhu,a podužne imaju longitudinalni plan sa jednim ili više brodova, ali
i kod njih postoji kombinacija sa kupolom. Sve ostale podele tiče se podele unutrašnjeg i
spoljnog prostora. Unutrašnji prostor se deli pilastrima na traveje. Pilastri nose svodove.
Imamo i podelu prema uređenju fasada. Lezenama se fasade raslojavaju i lezene imaju
isključivu dekorativnu funkciju za razliku od kontrafora koji imaju statičku. Pojava zaobljenih
kontrafora u nekim crkvama na teritoriji Hrvatske se tumači kao uticaj Franaka koji su takođe
uticali na pokrštavanje tamošnjeg naroda,. Pojava kupole i transepta javlja se za vizantijski
uticaj. U unutrašnjosti crkve često se nalaze delovi kamenog nameštaja na osnovu koga se
crkva može datovati. Pluteji su ugrađivani u gornje grede ili stupce koji su se završavali
kapitelima i nosily su zabat, a levo i desno od zabata su se širile arhitravne grede u kojima se
obično nalaze ktitorski zapisi. Sve je to bilo ukrašeno preromaničkom ornamentikom. Motiv
kuke ili pasjeg skoka bio je tipičan za preromanički period. Unutrašnji inventar su činile i
krstionice, a osim krstionica u inventar spadaju i ciborijumi i posude za osvećenu vodu. U
preromaničkim crkvama amvoni su kompozitni. Tek na kraju pre-romaničke epohe pojavljuju
se ukrasi antropomorfnog tipa i to su uglavnom predstave biblijskih događaja.

Arheološki lokaliteti u Srbiji sa tragovima života od IX- X do XI- XII veka

Od Beograda do Prahova – nalazišta iz antičkog doba, utvrđenja. Singidunum (octagon iz

Justinijanovog vremena?), Gradina, Orašje (Margum)- veliko srednjovekovno naselje,
Kostolac (Viminacijum- Braničevo), Ram (Lederata), Kontralederata (prelaz preko reke),
Veliko Gradište (Pinkum), Utvrđenja u unutrašnjosti Đerdapa- Veliki Gradac, Tekija
(Taliata), Trajanov most (Pontes), Prahovo (Akve), Gamzigrad.
Najstarija ranosrednjovekovna naselja su na ušću Slatinske reke u Dunav i Kula kod
Mihajlovca su neutvrđena seoska naselja na rečnim terasama nevezana za bedeme. Početkom
Iraklijeve vladavine prestaje Vizantijska vlast na limesu. Ova dva naselja su datovana u VII
vek ili sam kraj VI veka (Đ. Janković).
IX- X vek- tvrđave pripadaju Bugarima od vremena prve decenije IX veka kada doživljava
teritorijalna proširenja prema SZ, Han Krum (803-814) prelazi na teritorije severno od
Dunava. Njegov naslednik Omortag ratuje sa Francima (sa Z uništavaju avarski kaganat, niz
Savu do Srema), poslednje ostatke kaganata su pokorili Bugari. Ratovanje na Dravi in a Tisi.
Završavanje sa Bugarskim pobedama i proširenje na teritorijama koje naseljavaju Sloveni.
Sukobi Franaka i Bugara smenjuju i dovode odgovarajuće lokalne kneževe.
Situacija se menja sa doseljavanjem Mađara- osvajaju prekodunavske teritorije i kroz niz
sukoba poražavaju lokalne kneževe (Savan u Bačkoj i Vlada u Banatu) pa šire svoju teritoriju
preko Dunava. Ponovno naseljavanje gorepomenutih tvrđava (na jugu opasnost od Bugara, na
severu od Mađara).

Beogradska tvrđava
Prvi podaci iz pisanih izvora – 878. Godine pod slovenskim imenom Beograd. Pismo
koje aktuelni papa šalje bugarskom vladaru i žali se na slovenskog episkopa Beograda

18
Sergija. Nadmetanje za teritorije. Pokrštavanje Bugara 864. Kada Boris prima hrišćanstvo i
legitimiše svoju vlast. Opredeljuje se za Carigrad kako bi se izborio za samostalnost crkve.
Međutim u to vreme Patrijarh Fotije (ojačao pozicije crkve) odbija bugarskog vladara. Okreće
se Rimu i dolazi kod pape koji polaže pravo tih teritorija zbog stare jurisdikcije. 870. Crkveni
sabor gde se Bugarska priklanja carigradskoj patrijaršiji dobija svoju arhiepiskopiju koja nije
bila potpuno samostalna.
Agaton Moravski, prvi podaci koji ukazuju na obnovu starih tradicija. Sledeći pomen
je iz žitija Klimenta- događaji vezani sa dešavanjima Ćirila i Metodija nakon 885. koji beže iz
Panonije (nalaze utočište u Beogradu) – najslavniji grad. Beograd važan crkveni i episkopski
centar sa slovenskim stanovništvom. Srednjovekovnih crkava u Beogradu nema pronađenih.
Forum je bio u ulici Kralja Petra na strani prema Sabornoj crkvi.
Naselje (Beogradska tvrđava monograf.) – najstariji tragovi iz IX veka - ostaci na
padini Save (prema ušću), kasnije je to Donji Grad. Osim Donjeg Grada konstatovani su
tragovi na SZ Gornjeg Grada (na vrhu kalemegdanskog brega). Kasnija istraživanja ukazala
su na sporadične tragove naseljavanja u IX i X veku, ali nisu ukazala na tragove novih
fortifikacija. Mogući položaj je možda na SZ uglu i posebnom linijom bedema - zidno
palisadni. Sporadični tragovi koji su kasnije uništeni stanovanjem. Kasnija izgradnja Vizantije
i despota Stefana. Milica Janković smatra da je prvo naselje na padini Donji Grad, a posle od
opasnosti od Mađara nastavljaju da žive gore na bedemu. Mađarai savladali Savladora knez u
Bačkoj (Titel dvor) pa se povlače do Beograda gde ga Mađari prate i bore se u polju u blizini
Beograda. Gordana Marijanović ukazala na složenu stratigrafiju i izdvojila 2 faze odvojene
nekropolama. Stariji horizont takođe imao 2 sloja (pozni IX- rani X vek) jer je nađen novac
Romana Lakapina 931-944. Nakon toga se širi groblje u Donjem Gradu. Materijal iz grobova
pokazuje kontinuitet u toku X veka. Kasnije u XI veku ponovo se vraća naselje, a
sahranjivanje se premešta.
Kuće – poluukopane sa podovima od nabijene zemlje, nisu zemunice samo
delimično ukopane. Arheološki se dokumentuje samo ukop i elementi drvenih konstrukcija.
Zidovi i krovovi od trošnog materijala – drveta. Ništa se nije promenilo od VI veka. U
uglovima kalotaste peći ozidane kamenom na kojima se ostavljaju otvori za lonce i pripremu
hrane, i crepulje koje idu unutra. Jame u uglovima objekata i duž strana za stubove koji su
nosily vertikalne zidne konstrukcije. Druga varijanta je bez jama za stubove (brvnare bez
vertikalnih stubova već su se usecale jedna u drugu). U kućama oko peći u pepelištima naazile
su se jame za izvlačenje pepela i pronađeni su pogrebni materijali.
Pokretni nalazi- naselja - koštana šila, pršljenci, astragali (ogrlice ili nanizane i
nošene na druge načine) sa tragovima obrade. Najbrojniji nalaz je grnčarija. U potpunosti se
razlikuje od ranoslovenske. Lokalne proizvodnje na ručnom vitlu, ostavlja trag i izrađuju se
zidanjem (na unutrašnjosti posuda se vidi). Posude uglavnom lonci od dobro prečišćene gline,
različitih dimenzija (pripremanje, skladištenje, konzumacija), retke su zdele u ranim fazama,
ali od XI veka se značajno povećava. Crepulje u ranoj fazi (stara tradicija), ali na Dunavu
nema sačeva (jer su kuće sa pećima, sačevi idu u ognjištima). Grnčarija sa gustim bogatim
ukrasom čitave posude nanošen pre pečenja uz pomoć češlja u vidu pojaseva valovnica i
kombinacije vodoravnih linija i valovnica, u ranim fazama. Ukras se kasnije u XI veku
pomera na gore i zahvata samo rame posude. U XII veku ukrašeni su samo jednostrukom

19
alatkom. U poznom srednjem veku počinje izrada na brzom vitlu i širi se sa obnovom
Vizantijske vlasti, dok je ručno tradicija slovenskog i srpskog grnčarstva.
Nekropole - X, XI vek.- vizantijski nakit ugl.; fibule sa antropomorfnim maskama na
stopi. Delovi pojaseva, alatke, pečat. Vrste i tipovi nakita- nove vrste naušnica koje se dele u
3 glavne- grozdolike (centralni privezak kao grozd), lunulaste (donja polovina kao
polumesec), i naušnice sa 4 jagode, ali i čitavi vidovi varijanti, izrađene tehnikom pravog
filigrana (ukras žicom i ukras granulom i lemljenje za podlogu), srebra, zlata, livena bronza
pseudofiligran (nije tehnika lemljenja već se model dubi u kalup pa se u jeftinijem materijalu
izvliva komad). Luksuzne od srebrnog lima. Livačke posudice u Beogradu (na osnovu velike
količine livenih možda je bio centar) međutim radionica nije otkrivena. Prstenje – burme,
pločaste glave kružne, punolivene (krst, zvezda ili golub kao hrišćanski simboli), pozni X vek
punoliveno sa naglašenim ramenima, varijanta bez analogija.
XI vek – širenje naselja i povećavanje broja stanovnika. Vreme Vladanja Vasilija II
Bugaroubice, odnosno Vizantije. (Prvo Bugarsko Carstvo do Jovana Cimiskija 971-976 kada
je on porazio). Poslednji grad koji je preuzela Vizantija je Sirmijum, 1018. God. I Vizantija
ponovo vlada Balkanom, vlast ugrožena ratovima sa Mađarima. Posle smrti Komnina, vlast
slavi, 1204. Pad Carigrada- zauzimaju Krstaši.
*Sirmijum – ratovanje oko Beograda između Mađara i Vizantije, 1071 Mađari napadaju iz
Srema jer su Pečenjezi (dolaze sa istoka, vizantijski saveznici) upali u Srem posle čega kreće
rat. 1072. Mađari prvi put zauzimaju teritoriju. Uspevaju da osvoje Donji Grad. Pregovorima
dolaze do primirja tako što je braniocima dozvoljeno da se povuku iz Bg-a. Mađari stižu do
Niša odakle uzimaju relikviju Prokopija i nose u Sirmijum, u Niš biti vraćena od strane
Manuela, a za vreme kneza Lazara je preneta u Prokuplje.
Opis borbi – Beograd imao moćnu tvrđavu, međutim arheološki nije potvrđeno, nema ništa
pre XII veka kada dolazi do izgradnje nove tvrđave.
Opis zauzeća iz kasnijih vremena i događaja iz XI veka. Smatra se da nema nove tvrđave već
se koristi stara. Avramović smatra da je izgrađena linija koja je vezana za ulaz kao situacija iz
XI veka, Popović smatra da je izgrađeno u XII veku na osnovu novca Komnina u rasutom
bedemu.

Veliki Gradac
Nedaleko od ušća Porečke reke u Dunav, najvažnija komunikacija Dunava sa limesom. Sa
druge strane je prelaz kroz planine - put soli do Transilvanije. Danas je ovde sagrađen Donji
Milanovac. Obnovljen život početkom X veka sve do XI veka. Ustanovljen je šut iznad nivoa
srednjovekovnih podova koji je ukazivao na očuvanost bedema 8-10 m. Ustanovljene su i
intervencije na samoj tvrđavi. Istražena je 1/5 tvrđave. Naselja i 2 crkve- veća
(ranovizantijska) i manja (srednjovekovna). U 2 horizonta- X i XI vek, pri čemu je u X bilo
300 stanovnika, a u XI veku 350 stanovnika. Poslednja faza nad šutom je srednjovekovna
faza. Nalazi pokazuju da nije boravila samo vojska, već se tu i živelo.Neki vid utvđenog sela
čije se stanovništvo bavilo zemljoradnjom, zanatstvom (kovači, zlatari,..)

20
Crkva iz X veka- manja jednobrodna sa polukružnom apsidom. Druga crkva iz XI
veka je obnovljena ranovizantijska. Kapija je zazidana i pretvorena u krstionicu sa piscinom.
Različite tehnike zidanja i nivoi podova. Obnavljanje crkve zbog povećanja stanovništva.

Stariji horizont naselja - poluukopane kuće sa podovima od nabijene zemlje, mogle su

biti korišćenje i antičke opeke. Malih dimenzija do 70 kv, brvnare.

Mlađu horizont naselja – pod uticajem vizantijske tradicije kuće postaju nadzemne,
većih dimenzija i više prostorne, a mogle su imati i sprat. Menja se kvalitet stanovanja. Nema
nikakvog diskontinuiteta. Unutar kući – peći.

Nalazi - u vidu grnčarije na ručnom vitlu – lonci sa ukrasom od češlja, a kasnije u XI veku
više zdela, pomeranje ukrasa; amforoidni krčazi (na teritoriji Bugarske u X i XI veku kao
tradicija sa glačanim površinama); osim grnčarije sporadični nalazi oruđa, vrhova strelica,
pršljenaka, tegova za mreže, kalupi za preradu metala.

Naselje je trajalo do 1072. Godine kada Podunavlje vodi ustanak lokalno, ali i u
sukobima sa Mađarima. Ustanak je ugušen ali su postradali Podunavski gradovi.

Milica Janković je smatrala da se ovde nalazi naselje iz povelje Vasilija II.

GAMZIGRAD

Krajem IV vijeka Gamzigrad je opet naseljen. U jednoj fazi korišćeni su stari objekti, samo su
izvršene opravke krova i poda. Istovremeno su izvršene i neke dogradnje na starim objektima,
a između njih su podignuti i novi objekti. Otkrivena su i sasvim jednostavna staništa, kolibe
od pletara i lepa. U pojedinim delovima palate kolibe su nastale na mozaičkim podovima.
Najstarija bazilika izgrađena je u Palati I, kasnije je porušena i izgrađena nova. Bazilika se
nalazi u svečanoj dvorani D, koja je tom prilikom podeljena sa tri broda. Stilobati između
brodova zidani su od opeke sa temeljom od kamena. Ovaj bazili pripadaju i pomoćne
prostorije, delovi nekadašnje palate. Bazilika je podignuta krajem IV vijeka. Čini se da je
najsličnija bazilici Sv. Dimitrija u Solunu. Krajem IV vijeka na bazilici su dozidani juži i
sjeverni – pastoforiji. Bazilike sa pastoforijama nastale su krajem IV, početkom V vijeka u
Siriji. Slično je zidana i bazilika A u Duklji. Uz baziliku nije postojala posebna krstionica,
krštenje je najverovatnije vršeno u priprati. Ranovizantijski period – Kasnoantički
Gamzigrad stradao je u nekim od napadu huna i varvara sa sjevera, ali život se i posle
razaranja nastavi tako je u periodu od druge polovine V pa do VII vijeka grad naseljavan u
nekoliko navrata. Izdvojeno je 5 kulturnih slojeva označanih od A – E. Prvi sloj nastao je
posle hunskog razaranja pa do početka VI vijeka, datovan na osnovu jedne ostave novca. Ovaj
sloj sačuvan je samo u nekim kolibama. Tokom prve polovine VI vijeka formiran je drugi
sloj. Tada su podignute zgrade od kamena vezanog blatom kao i brvnare u kojima se živjelo
do kraja VI vijeka. Na podovima zgrada otkrivana je uglavnom keramika dok ostali predmeti
su pronalaženi u brvnarama. Treći sloj formiran je krajem VI vijeka, sa nalazima koji su
identični sa utvrđenja duž dunava u poslednjim desetljećima VI vijeka. Četvrti sloj izdvojen
je na osnovi keramike sa dosta liskuna. Taj sloj nastao je u ranom VII vijeku. Kuće iz ovoga
sloja bile su prilagođene ostacima starijih zgrada, zidane od kamena koji je povezan glinom i
blatom a sporadično i krečnim malterom. Kuće se sastoje od glavne prostorije i sporednih

21
često naknadno dozidanih. Pod je bio od naboja. Iznada Bazilike I podignuta je nova, većih
dimenzija, i ova bazilika je trobrodna sa krstionicom. Zgrada sa atrijumom podignuta u IV
vijeku u VI vijeku dobila je novu namjenu, nekadašnja dvorana sa hipokaustom pretvorenaje
u jednobrodnu crkvu, u južnom dijelu podignuta je krstionica. Ukupno je istraženo još 9
zgrada u okviru nekadašnjeg dvorskog i hramovnog kompleksa. U tradiciji keramičke
proizvodnje ogleda se jaka lokalna tradicija, nedostaju oblici karakteristični za isti period sa
Podunavlja, krčazi. Luksuznija keramika je veoma rijetka. Nedostaje i amfora, imoprtovanog
posuđa skoro da nema. Sva keramika je rađena na sporom vitlu. Javlja se trakasto ukrašavanje
i valovnice. Svega desetak žižaka je nađeno, manji broj je rađen po uzoru na afričke žižke,
otkriven je i jedan gvozdeni žižak.
Predmeti od metala su dosta česti kao i predmeti od kosti, međutim posude od stakla su
rijetke. O jakom uporištu hrišćanstva govore brojni motivi krsta na posudama i metalnim
predmetima.
Najznačajniji nalaz je svakako ostava crkvenih predmeta od bronze: polijeleji, kadionice
( šestostrana ), kandelabra ( postolje sa tri stope i recipijentom, floralni motiv ) i okov u obliku
pečurke. Ostava je otkrivena u kuli starije fortifikacije. Pronađena su dva velika krsta sa
tulcem kai četiri manja priveska, vjerovatno se kao hrišćanska ikonografija može protumačiti i
predstave goluba na štapićima. Fibule su razvrstane u dve grupe, prve spadaju u tzv. fibule
donjeg podunavlja, sa lukom polukružnog preseka, kasnije se izrađuju varvarizovane fibule,
jednostavne tehnike od gvožđa i bronze. U sloju C nađena je i jedna kopča tipa Sučidava.
Nalazi pršljenaka su veoma rijetki.Oružija praktično nema.
Slovenski grad – Gamzigradski dvorac poslednji put je oživeo kao slovenski grad u XI
vijeku. Novi stanovnici iskoristili su stare fortifikacije, koje su u to doba još dobro bile
očuvane. U okviru bedema prvo su podignuta poluukopana staništa, takav način gradnje
zadržan je i tokom XI vijeka, mada se javljaju i nadzemne kuće. Na osnovu arheoloških
nalaza izdvojena su dva sloja mladji sa poluukopanim staništima. Nalazi iz ovoga sloja su
rijetki, pronađena je jedna bronzana naušnica sa livenim priveskom, tragovi požara ukazuju
da krajem XI vijeka došlo do naglog prekida života. Tom periodaju i dve ostave gvozdenih
predmeta. U novom slovenskom gradu zadržana su stara prostorna rešenja. Antički zidovi
korišćeni su da se uz njih prislone zidovi novih kuća. Staništa su po pravilu bila ukopana do
1m, a dimenzije kuća su uglavnom 4 x 4m. Peći su građene od kamena – kamenke,
pravougaone osnove sa otvorom na užoj strani. Nadzemni deo staništa bio je od drveta
oblepljenim lepom.Podovi su od antičke opeke ili nabijene zemlje.Ranovizantijska bazilika II
korišćena je i u ovom periodu. Staništa u palati I, u atrijumu stare palate, palati II.
Interesantno da je kripta u hramu poslužila kao stanište 4. Unutar gamzigradskih bedema
nađeno je oko 40 – tak grobova, svi grobovi su skeletni, grobovi su često pokrivani ili
oivičeni opekama. Skeleti su u opruženom položaju osim tri koja su u zgrčenom. U dva groba
nađeni su noževi kao prilozi. Grobovi su otkriven i oko velikog hrama u kulama. Istorijski
podaci o oblasti Timoka u srednjem vijeku su rijetki. Poznato je da su Sloveni početkom VII
naselili oblast Akvis. Bugarska koja se širi na zapad početkom IX vijeka dolazi u sukob sa
plemenom Timočana. Timočani su tom prilikom zatražili pomoć Franaka, na čiju su teritoriju
kasnije prešli. Bugari su ovom oblašću vladali oko 150 godina. Posle poraza Bugara od
ruskog kneza Svjetoslava 968 god, bugarska prelazi u ruke Vizantije 971 god. Čini se da je
naselje nastalo za vreme Bugarsko – vizantijskih sukoba u X vijeku o čemu svedoči mali broj
nalaza novac Lava VI, naušnica sa livenim priveskom, međutim keramika pripada uglavnom

22
XI vijeku.Pršlkjenak zamajac na vretenu. Lokalno stanovništvo živjelo je od poljoprivrede i
stočarstva. Poznato je da se od zanata javljaju grnčari, kovači i možda neke manje zanatlije
specijalizovane za izradu predmeta od bronze. U naselju je bilo sigurno i ratnika na šta
ukazuju delovi mačeva, konjske opreme, delovi pojasa.
Gamzigrada se sigurno našao na putu prodora nomadski plemena Pečenjega koji su napadali
vizantiju u prvoj polovini XI vijeka, međutim nalazi sukoba na Gamzigradu nisu poznati. Nije
poznata sudbina Gamzigrada ni za vreme slovenskih ustana na Balkanu u XI vijeku.
Keramika sa Gamzigrada je razovrsna uglavnom pripada kućnoj radinosti, rađena na sporom
vitlu, od oblika najzastupljeniji su lonci, ukrašavani češljemi valovnicama, na ramenu i
trbuhu, od ostalih posuda javljaju se zdele, šolje i amforoidni krčazi koji su uglavnom
ukrašavani glačanjem. Od bronze su izrađivani djelovi nakita i pojasa. Nađene su 4 vrste
prstenja, dve vrste naušnica i jedna bronzana narukvica, nađena su i 4 krsta priveska
relikvijara. Desetak ulomaka narukvica od paste. Pronađeno je i par kopči tipa lira. Pronađena
su i dva koštana češlja. Gvozdeni predmeti su brojni sa Gamzigrada, najznačajnije su svakako
dve ostave, reč je o ostavam u najvećoj mjeri alata, makaze , klešta, delovi srpova, delovi
konjske opreme, krsnice za mačeve, sekire. Među oružijem najbrojnije su strelice obično sa
tulcem, dve sekirice i dva mača takođe se ubrajaju među pronađenim naoružanjem. Mačevi su
dužine 70 cm, možda vizantijske proizvodnje.
Delimično ukopani objekti od podova sa nabijenom zemljom ili opekom, i zidovima
od drveta vremenom postaju nadzemni.
Svešteničke moguće sahrane u palati iako nije sigurno da li je u XI veku imala i dalje
ikakvu funkciju.
Samuilo je Ohrid podigao na rang patrijaršije međutim Vizantija je u XI veku vraća u
rang arhiepiskopije.
Pronađene su radionice keramike, ima i amforoidnih krčaga.

Relikvijar- nalazi se u grobovima i hronološki je osetljiv. Na aversu- raspeće a na reversu

bogorodica. U XII veku se unutra mogu naći i drugi sveci, motivi se islikavaju nakon livenja.

Poslednji car u Beogradu – Isak Anđel 1190 god.

1070. Vizantija je raselila Bugare što se primećuje na Velikom Gradcu i Gamzigradu.
Poslednji slojevi ne pokazuju rušenje i paljenje.

Trajanov most (Pontes)

Iskopavanja na lokalitetu Pontes-Trajanov most, pokazala su da se na mestu nekadašnjeg
naselja romaskog stanovništva javlja naseobina slovena u ranom srednjem veku.
Ranosrednjovekovno nalazište deli se na sloj A , B, C.
 U sloju A nalaženi su ostaci antičke opeke koja je katkad prolikovana u ribarske
tegove, takođe pronalaženi su delovi ranosrednjovekovnih lonaca X i XI veka, a i
vizantijska keramika X i XI veka (Najviše amfora a ređe krčaga se jednom ili dve
drške).

23
  U sloju B, pored nalaza keramike iz istog perioda kao u sloju A, ovde se javljaju
podnice peći od pečene zemlje kao i podove nadzemnih kuća. Osim zemljanih peći
javljaju se i kamene. Pronadjeni su i delovi skeleta u ovom sloju. U ovom sloju
pronađena je i jedna jama u kojoj su pronađene: teslo, lemeš i fragmentovana drška
vedrice, fragmen sekire kao i jedna cela sa naglašenim krilcima, fragment budaka,
dleto, udica, nekoliko kovanika sa raskucanom glavom, okov za drvenu lopatu, jedan
bronzani bokal sa jednom drškom. Na bokalu se nalazi natpis na grčkom. Ovaj bokal
je korišćen u crkvene svrhe a to znamo po natpisu.

 Sloj C, je sloj u koj su ukopane dve kuće, kuće su bile ukopane na oko 50-60cm.
Pronađene su i dve kamene peći, a u jednoj od njih i kresivo u obliku lire. Po
hronologiji ovog kresiva koje se smatra tipičnim za slovene, a datuje se u period VIII
di IX veka, ova kuća se datuje u IX vek. Veruje se da naselje slovena strada krajem X
veka i da se ponovo naseljava početkom Xi veka.

Naselje na Pontesu bilo je naseljeno slovenima najverovatnije od kraja VIII veka pa sve do
kraja X ili početka XI veka. Ako pogledamo ove podake dolazimo do zaključka da se
slovensko stanovništvo naselilo na ostatke romejskog naselja (sloj C) u koj su ukopane
slovenske kuće, i da je formiralo sloj B u kome imamo nalaze koji ga opredeljuju u period IX-
X veka. I na ktaju se javlja sloj A koji je opredeljen u XI vek sa nadzemnim kućama.
VELIKI GRADAC

Veliki Gradac nalazi se u središtu Đerdapa, na desnoj obali Dunava, na mjestu današnjeg
Gornjeg Milanovca. Čitava oblast bogata je šumom i rudama bakra, gvožđa i zlata, površine
pogodne za poljoprivredu nalaze se oko Porečke reke. Veliki Gradac se nalazi 2km uzvodno
od porečke reke. Podatke o polažaju, obliku i veličini naselja dali su još Marsilji i Kanic. Prva
sondažna iskopavanja obavljena su 1958 god. Tada je istražena jedna kula, otkriveni su
rimski, ranovizantijski i srednjovijekovni slojevi. Druga etapa istraživanja usledila je 1960
godine, kada je istražena severna kapija i kula uz kapiju. Od objekata otkrivena je manja
crkva, čija je apsida ležala iznad glavne ulice u komunikaciji. Istraživanja su nastavljena i
1961 god. kada je istražen severni bedem i djelimično JZ, 1962 usledila su istraživanja
civilnog naselja. Istraživanja većeg obima obavljana su u periodu 1965 – 67 god. U
unutrašnjosti utvrđenja otkopani su antićki, ranovizantijski i srednjovijekovni slojevi.
Otkrivena je i crkva sa krstionicom i nekropolom oko nje. Najstarije utvrđenje podignuto je u
I veku nove ere. Utvrđenje kvadratne osnove, sa širinom bedema oko 0,75m, bez ugaonih
kula. U unutrašnjosti se nalazio niz plitkoukopanih zgrada sa podovima od nabijene gline.
Među pronađenim predmetima najviše otpada na keramički materijal, kao i novac, metalni
predmeti i jedna vojnička diploma iz 75 godine nove ere. Ovo utvrđenje je stradalo u nekom
požaru. Obimniji građevinski poduhvati na ovom utvrđenju izvršeni su tokom III i IV vijeka.
Bedemi su prošireni i ojačani četvorougaonim kulama. Utvrđenje je zahvatalo površinu od 1,7
ha. U ovom periodu zazidane su sve kapije osim sjeverne. Blizu bedema očuvan je vodovod iz
ovog perioda. Utvrđenje je takođe stradalo u požaru. Velika obnova izvršene je u
ranovizantijsko doba. Tada su sazidane kružne kule. Izgrađena je i veća jednobrodna crkva sa
narteksom, apsidom i aneksom na jugu. Veća količina materijala ukazuje da je u naselju živeo
veći broj stanovnika od predhodnog rimskog perioda.Utvrđenje je stradalo u požaru krajem
VI vijeka. Utvrđenje je poslednji put obnovljeno u srednjem vijeku X – XI vijeku, popravljani

24
su oštećeni delovi utvrđenjajedna ugaona kula iznova je podignuta. U unutrašnjosti je
izgrađena jedna manja crkva i obnovljena je velika crkva iz VI vijeka, kao i niz stanbenih
objekata. U mlađoj fazi X vijeka konstantovan je veliki broj keramike i metalnih predmeta u
istom sloju nađeni su i uvezeni predmeti, sahranjivanje na nekropoli vršeno je od XI – XIII
vijeka. Sve istražene kule korišćene su i tokom X- XI vijeka.
U kulama su nalaženi ostaci strelica, noževa i pancirnih košulja štu ukazuje na vojnički
karakter,međutim i predmeti svakodnevne upotrebe ukazuju da se u kulama i živjelo. Građene
su od pritesanog kamena sa malterom visine od 8 -10m, sa krovnom konstrukcijom od drveta.
Ostaci naselja iz X – XI su znatno ošteceni, Za srednjovijekovno naselje može se vezati ostaci
kuća, peći, jama te pojedinačni nalazi iz poremećenih slojeva. Kuće su kvadratnih ili
pravougaonih osnova,podovi su bili od nabije zemlje ili gline. Različitih dimenzija ali
prosjećno reč je o kućama od 5,4 x 3,5m. U njima su po pravilu nalazile kamene peći ili peći
od antičke opeke, locirane u uglovima. Nadzemni deo je bio od drveta. Iz starijeg nivoa
naselja ostalo je malo očuvanih kuća. Najverovatnije da je reč u plitko ukopanim kućama sa
podzidom od kamena i gornjom drvenom konstrukcijom. Kuće iz mlađeg nivo takođe slabo
očuvane prate stariju tradiciju gradnje, javljaju se podovi od antičkih opeka.Jednobrodna
crkva bila je obnovljena u X vijeku. Osnova joj je nepravilna, zapadni zid je pod uglom
pomjeren prema SZ ne dodiruje apsidu. Apsida je duboka 3m , pod je bio od antičkih opeka.
U unutrašnjosti crkve pronađen je manji broj keramičkih ulomaka, nađena su i dva komada
novca X-XII vijeka. Crkva najverovatnije nije izgrađena u VI vijeku je se nalazi dijelom na
kaldrmi koje je korišćena u VI vijeku. Vreme korišćenja cekve može se odrediti u kraj X i
prvu polovinu XI vijeka na osnovu nalaza novca Vasilija II. Na osnovu primjera iz primorije
gdje se ovakve crkve grade u istom periodu, crkva je najverovatnije podignuta krajem X
vijeka.Veća crkva bila je obnovljena u srednjevijekovnom periodu. Krstionica je napravljene
tako što je prezidana zapadna kapija. Građevina je pravougaone osnove 10,5 x 6,6m, građena
od pritesanog kamena sa malterom. Ulaz se nalazio na istočnom zidu. Unutrašnjost krstionice
popločana je opekom.Jednobrodna crkva sa pripratom nalazi se u nastavku krstionice, na
istoku se završava polukružnom apsidom. Ukupna dužina crkve iznosi 19 x 8m. Ulaz je bio iz
priprate. Pod je takođe bio od opeke. Širina zidova je oko 1m. Aneks je naknadno dozidan.
Ova crkva obnovljenaje u srednjovijekovnom periodu. U najvećoj mjeri pronalaženi su
ulomci keramike. Iznad poda nađen je i novac kralja Ladislava I, druga polovina XI vijeka.
Osnova veće crkve tipološki pripada pojednostavljenim ranovizantijskim bazilikama, kakve
se javljaju u donjem podunavlju. Faza prve gradnje može se svesti na V – VI vijek dok je
srednjovijekovna obnova izvršena u XI vijeku. Oko veće crkve formirala se nekropola sa
nekoliko stotina istraženih grobova. Nekropola ja korišćena i kada je crkva porušena. Prema
prilozima nekropola je datovana u period XI – XIII vijeka. Keramika X vijeka je rađena od
gline oker i svetlosive boje. U glinu je kao primjesa dodavan pijesak. Sva keramika je rađena
na vitlu, uglavnom ručnom i sporom. Gotovu svu keramiku čine lonci, veoma je malo broj
amfora i zdela. Javljaju se najčešće loptasti lonci. Ukrašavanje je vršeno češljem, u vidu
valovnica ili trakastih linija. Na samo dva dna očuvani su reljefni pečati. Kramika je slična sa
keramikom donjeg Podunavlja istog perioda. Što se tiče kvaliteta keramika iz XI veka je
identična sa keranikom X vijeka.

Takođe su najbrojniji lonci, više koničnog i srcolikog oblika. Od koštanih predmeta

pronalaženu su različite oplate i drške noževa, te predmeti mnogostruke namjene, iglenice,

25
šila. Od nakita pronađene su dve naušnice od bronzane žice, brojne karičice, dve narukvice,
otvorenih krajeva datovane u XI vijek, četiri prstena datovana u širi vremenski period od X-
XI vijeka, nađen je jedan krst privezak čije datovanje nije sigurno analogije ima u privescima
VI vijeka. Od gvozdenih predmeta pronađenas u kresiva, noževi. strelice, delovi pancir –
košulje. Tragovi radionice za preradu gvožđa otkriveni su na temeljima antičke građevine A,
otkrivena su tri kalupa za livenje sitnog nakita. Veliki Gradac je poslednji put kao utvrđenje
korišćenu krajem XI veka, u antičkim izvorima spominje se kao naselje Taliata, dok se na
mapama XVII vijeka spominje kao Starivaros. Grad je u X vijeku najverovatniji bio Bugarski
da bi u XI vizantijski.

Gradina na Jelici
Pronađeno dosta fragmrnata srednjovekovne keramike, jedna posuda je rekonstruisana njena
dužina je veća od širine, najšira je u gornjem delu. Pronađena keramika rađena je gnjetanjem,
na sporom vitlu kao i na brzom vitlu. Sama keramika se nemože sa sigurnošću vezati ni za
jedan etnički sloj, predostavlja se da su tu mogli živeti sloveni koji su možda živeli u simbiozi
sa romejima ali ništa ne mora da znači.

Mačvanska Mitrovica (srednjovekovno naselje)

Mačvanska Mitrovica nalazi se na desnoj obali Save na oko sto metara od reke i blizu
Sremske Mitrovice, odnosno preko puta nje. Prva raheološka istaživanja izvršena su 1949.g. a
sistematski radovi su obavljeni u periodu 1968. do 1970.g. Lokalitet je danas potpuno
prekriven savremenim naseljem. Preko nekropole i naselja postavljena je šira asfaltna ulica, sa
instalacijama i kućama sa obe strane. I pored ovih teškoća dobijeni su određeni rezultati,
položaj i veličina naselja, određen je kulturni sloj koji je iznosio i do 2,5m.
Položaj naselja je specifičan ono je bilo sa svih strana okruženo rekom i močvarama. Ovakav
položaj naselja je omogućavao zaštitu od napada a i obezbeđivao plove puteve. Močvarni
predeli su nadoknađivali nedostatak bedema, ovakva otvorena naselja su osim kod nas
konstatovana i u Rumuniji, Bugarskoj, Poljskoj, Češkoj i Slovačkoj. Pored naselja
konstatovano je i groblje kao i crkva.
na osnovu istraživanaj konstatovana su četiri horizonta stanovanja: prvi od polovine X do
početka XI veka, ovom stambenom horizontu odgovara i najstarija crkvena građevina sa
jednom apsidom i nekropola koja se oko nje formirala. Grobovi ovog horizonata su mahom
poremećeni a prilozi koji se javljaju karakteristični su za ovaj period; Drugi horizont
stanovanja datovan je u XI i početak XII veka. Ovaj sloj sadrži najveći broj stambenih
objekata; Treći nivo stanovanja je dosta oštećen, određen je u XII i prvu polovinu XIII veka.
Drugom i trećem sloju stanovanja odgovara i nova crkvena građevina sa tri apside podignuta
na ostacoma starije, porušene kao i nekropola koja je okružuje; Četvrti najmlađi sloj
stanovanja skoro je u potpunosti uništen. Datuje se naosnovu nalaza grnčarske peći i keramike
u periopd od polovine XIII veka od u XV vek. Na mestu starije crkve sa tri apside koja je
zamenila onu sa jednom apsidom u ovom periodu nalazila se nova crkva čije se podizanje

26
određuje u 1230.g. Tokom istraživanja nije kostatovano prekidanje kontinuiteta naseljavanja
na ovoj lokaciji.

Beograd
SREDNJI VIJEK – O nastanku srednjovijekovnog Beograda na ruševinama kasnoantičkog
Singidunuma malo se zna. Od kraja 6. veka pa do osme decenije 9. veka u istorijskim
izvorima se ne pominje naselje na ušću Sava u Dunav. Tek 878 god. u pismu pape Jovana III
saznajemo da je Beograd, koji se po prvi put spominje pod svojim slovenskim imenom, bio
sedište episkopa. Samo 6 godina kasnije savremenici ga spominju kao naslavniji grad na
Dunavu. Ovi izvori jasno ukazuju da je u drugoj polovini 9. veka Beograd postao značajno
srednjovijekovno naselje.
Arheološki su veoma oskudno datovani slojevi 8, 9 i ranog 10. vijeka. Nastanak
srednjovijekovnog Beograda usko je vezan sa naseljavanje Slovena na ovu teritoriju.
Prisustvo Slovena potvrđeno je u istorijskim izvorima iz 6 v., kada se oni pojavljuju kao
učesnici avarskog pohoda. Naselje je najverovatnije podignuto na temeljima ranovizantijskog
utvrđenja u gornjem gradu gdje su u manjoj mjeri pronalaženi i ostaci keramike iz 10. veka. U
južnom dijelu Donjeg grada, otkriven je stariji kulturni sloj druge polovine 9 i prve polovine
10 vijeka. Položaj do tada najstarijih otkrivenih srednjovijekovnih nalaza ukazuje da je naselje
osnovano u priobalju i da se kasnije proširilo na ostake ranovizantijskog utvrđenja, međutim
najverovatnije zbog strateških pogodnosti da je naselje ipak osnovano u okvirima starijih
bedema. O fortifikaciji iz ovoga perioda imamo malo podataka, možemo prepostaviti da se
radilo o sistemo odbrane sa zemljanim bedemima i palisadama, takav sistem gradnje bio je
karakterističan za slovenska naselja npr. u Bugarskoj. Očiglednoje da se naselje u drugoj
polovini 9. veka i početkom 10 veka širi na područije priobalja. Ostaci poluukopanih kuća i
ognjišta, pružaju podatke u strukturi naselja ali ne i o funkciji, nije poznato da li je to naselje
bilo uklopljeno u sistem odbrane. Istorija Beograda bila je promenjena naseljavanjem Ugara u
Panoniju, grad je bio u okviru Samuilove države sve do njenog sloma 1018 god. Posle
pokoravanja Makedonske države Vizantija je zavladale Balkanskim Poluostrvom.Granica je
bila na Dunavu gdje je organizovan novi sitem odbrane koji je car Vasilije II poverio
vojskovođi Konstantinu Diogenu. Beograd u ovom periodu postaje značajno uporište na
sjeveru. Grad je sigurno imao brojniju posadu, tako da je za njen smeštaj bilo potrebno veće
utvrđenje. U razdoblju od skoro dva vijeka Beograd se nalazi u centru zbivanja između
Vizantije i Ugarske. Prilikom iskopavanja u Gornjem gradu otkriven je sloj 11 vijeka,
pretežno su to ulomci keramike, pram analazu novca Andrije I ( 1046 – 1461 god. ) sloj je
datovan u 11 vijek. Jasnu granicu između naselja i nekropole predstavljao je antički bedem.
Istražena površina pokazuje širenje naselja posebno od sredine 12. vijeka. O napretku grada
svjedoci i početak opticaja vizantijskog novca. Značajan nalaz predstavlja i olovna bula
otkrivena u sloju 11. vijeka u Donjem gradu. U pitanju je dokument koji je u Beograd uputio
neki zvaničnik po imenu Stefan. Istorijski izvori pokazuju da je grad u tom periodu imao
zidane bedeme, ali najverovatnije da je korišćeno ranovizantijsko utvrđenje djelimično
obnovljeno. Ugarski kralj Solomon je 1071-72 godine osvojio Beograd. Beograd je po drugi
put osvojen od strane Ugara krajem treće decenije 12. vijeka kada hroničari kažu da je grad
sravnjen sa zemljom, a kamen sa bedema preneseni za gradnju nove tvrđeve u Zemunu. Za
vreme vladavine cara Manojla I Komnina jačaju interesi Vizantije za ratne operaciej na

27
Dunavu, Beograd je u to periodu boravila flota i vojska. U tom slučaju možemo predpostaviti
da je u Beogradu izgrađen novi i obnovljan stari fortifikacijski sistem. Istorijski izvori
svedoče o izgradnji novih bedema u doba cara Manojla I. Arheološka istraživanja su pokazala
da kulturni sloj 12. vijeka,poklapa sa sa kulturnim sloje 11 vijeka, za razliku od starijeg mlađi
sloj je daleko deblji i arheološki bogatiji. Naselje u ovom periodu obuhvata dijelove Gornjeg
grad, a u donjem gradu priobalni pojas uz litice.
U ovom periodu u zapadnom dijelu gornjeg grada izgrađeno je novo vizantijsko utvrđenje, u
kasnijem periodu na ovom mjestu će biti zamak.
Tragovi ovoga utvrđenja u najvećoj mjeri su uništeni kasnijim fazama gradnje. Od bedema
ovoga utvrđenja otkriveni su ostaci u dužini oko 100 m u severozapadnom dijelu. U okviru
ovoga bedeme nalaze se ostaci tri kule i gradske kapije, jedna pravougaona i dvije
polukružne, drugi deo bedema otkriven je sa jugoistočne strane u dužini od 30m.
Novopodignuti kastel imao je nepravilnu izduženu poligonalnu osnovu, dužina 120m x 60m.
Kastel je podignut na strateški najvažnijem mjestu. Sve do kraja 12. vijeka Beograd je bio
značajno uporište, posle smrti Manojla I jačaju interesi Ugarske tako da je Beograd osvojen
1182 godine. Iz ovoga perioda nisu poznati ostaci sakralnih objekata, jedini nalazi koji
upućuju na njihovo postojanje jesu deo mermerne oltarske pregrade koja svedoči o postojanju
velike i raskošne crkve, kao i kameni dijelovi portala koji su poslužili kao spolija bedemima
XV vijeka koji po svojim karakteristikama mogu biti sa kraja IX početka X vijeka. U prvim
decenijama 13 vijeka prevlas u Beogradu prelazi iz Ugarski u Bugarske ruke i obrnuto, smena
se dešavala sve do 1232 kada Ugari postaju jedini gospodari Beograda. O gradu iz tog perioda
malo se zna,verovatno da je korišćeno ili obnovljeno starije vizantijko utvrđenje u Gornjem
gradu. Godine 1284 po odluci Ugraskog kralja Beograd je predat Srpskom kralju Dragutinu,
kao feudalni posed. Kulturni slojevi iz ovoga perioda su tanki i siromašni, materija iz 13
vekanije mogao pouzdano stratigrafski da se izdvoji. Tragovi naselja otkriveni su na prostoru
Dorćola, sloj je potvrđen nalazima novca. U ovom periodu Beograd nema vojno – političku
funkciju. Posle smrti kralja Dragutina Beograd je pod upravom kralja Milutina ali za kratko
Ugari ponovo osvajaju Mačvu a zatim i Beograd. Beograd u ovom periodu postaje značajni
vojno – strateški centar za jug Ugarske. U ovom period onovljeno je i djelimično i izgrađeni
novi bedemi u podgrađu, u priobalju. Najveći deo naselja ostao je nezaštićen.Grad tek posle
1404 god. po nalogu ugarskog kralja Žigmunda dat je na upravu Despotu Stefanu kao
vazalnom podaniku. Ugrožen rastućom turskom silom sa juga, despot je od Beograda
napravio ne samo važan strateški već i ekonomski centar, svoju novu prestonicu. Beograd je
naporima Despota postao važan privredni centar države.
Grad je uzgrađivan i utvrđevian sve do despotove smrti 1427 god. kada je grad vraćen
Ugarima. Arheološa istraživanja nam govore o tim obimnim radovima iz ovoga perioda. Kao i
brojni istorijski izvori u kojima se opisuje Beograd toga perioda. Saznajemo da je grad bio
posvećen Bogorodici. Despotov dvor nasato je u JI delu Gornjeg grada na mjestu prijašnjeg
vizantijskog kasetala, koji je pretrpio brojne dogradnje i pregradnje. Na SZ bedemu dozidana
je nova kvadratna kula. Bedem u podgrađu bio je produžen do obale i na njegovom karju
podignuta je jedna kvadratna kula, da brani pristanište. U okviru JI bedema otkriveni su ostaci
5 od ukupno 7, i istražena je i gradska kapija. U utvrđenom Donjem gradu istraženi su ostaci
SI bedema i djelimično su istraženi ostaci priobalnog bedema. U despotov dvor ulazilo se
preko kapije kule, ona je samo djelimično očuvana u svojoj temeljnoj zoni.

28
 Izgradnja priobalne kule može se datovati u početak 15 vijeka, prvenstveno prema nalazima
novca kralja Žigmunda. U gornjem gradu na prostoru antičkog kastruma izgrađeno je novo
utvrđenje, novi bedemi ukopani su u slojeve 12. i 13 veka, čitav gornje gradski prostor
zahvatio je površinu od 4,2 h. Pored keramike u kulama su nalazeni i ostaci prozorskog stakla.
Novo utvrđenje u Gornjem gradu bilo je opasano sistemom dvostrukih bedema unutrašnji
bedem bio je debljine 2,10m, dok je spoljni sa kosim kamenim eskarpom. Visina unutrašnjeg
bedema bila je oko 7 m, dok je spoljnjeg oko 5m. U okviru SI bedema bile su izgrađene tri
kule dve na i jedna u sredini . Na JI bedemu javlja se jedna ugaona kula i jedna kvadratna u
sredini. Kula VII na SI bedemu nije arheološki istražena, djelimično su istražene kule II, III,
V i VI dok je kula I ostale ne istražena u JI delu bedema. JZ bedem nalazio se na teže
pristupačnom terenu tako da nije ima kule već samo jedan bastion. U okviru novih bedema u
gornjem gradu izgrađene i četiri kapije. Prva je južna kapija u okviru JI bedema uz kulu IV,
istočna kapija bila je postavljena uz kulu IX uz SI bedem, treća kapija nalazila se u sklopu JZ
bedema, četvrta severna kapija koja se nalazi na mjestu današnje Defterderove kapije
povezvala je gornjo gradsko utvrđenje sa sa naseljem u priobalju, ispred novoizgrađenih
bedema u gornjem gradu bili su iskopani rovovi, dubine 5 – 7 m. Veliki priliv stanovništva i
ekonomski rast imali su za posledice brzo širenje naselja. U despotovom interesu je bilo da to
naselje zaštiti, tako da je bilo potrebno bedemima da se zaštiti i civilno naselje. Novo
utvrđenje obuhvatilo je stonovitu padinu i veliko prostor na obali, prema jugu prostor novog
utvrđenja zatvarali su bedemi Gornjeg grada i despotovog zamka. Prostor novog naselja
zahvatao je površinu od 9,5 ha. Tokom 15. vijeka dograđene su još dve kule, kula I poznata
kao Nebojšina kula i kula II. Ispred SI bedema nalazilo se pristanište u vidu manjeg zaliva.U
okviru novih bedema u Donjem gradu postojale su 4 kapije, Glavna kapija nalazila se uz kula
VI na SI bedemu. Despot Stefan je možemo reći za dvadeset tri godi izgradio jedan novi grad,
koji je po svojem izgledu nije odudarao od ostalih srednje evropskih gradova. Za izgradnju
bedema korišćen je kamen sa padina Kosmaja u manjoj mjere kamen sa kamenuloma na Taš
majdanu, dok je jedan deo potiče sa starijih antičkih bedema. Gornji grad je predstavljao
funkcionalno utvrđenje gdje je u najvećoj mjeri živelo plemstvo, dok je Donji grad
predstavljao utvrđeni civitas. U okviru novog utvrđenja ušla je i crkva Uspenja Bogorodice uz
koju se nalazila i rezidencija mitropolita u gradu je postojala verovatno i katolička crkva, na
mestu franjevačkog samostana. Prostorna podela Beograda znatno je složenija za razliku od
srpskih utvrđenja predhodnog perioda.

BRANIČEVO

Braničevska oblast jedna je od najznačajnih srpskih srednjovijekovnih oblasti i gradova.

Brojni su istorijski izvori koje govore o braničevskoj episkopiji i gradu, međutim arheološka
istraživanja vršena su u malom obim. Prvi istraživači su sa pravom tražili srednjovijekovno
Braničevo u neposrednoj blizini antičkog Viminacijuma. U istorijskim izvorima XI – XIII
vijeka Braničevo se najviše spominje od svih ostalih srpskih srednjovijekovnih gradova.
Spiminju ga hroničari XI –XII, Jovan Kinim i Nikita Honijat. Jačešći izvori su iz vremena
Ugarsko – Vizantijskih sukoba u Podunavlju. Pored vizantijsku hroničara grad spominju i
evropski putnici, saski vojvoda Henrik Lav i krstaški hroničari. Početkom XIII vijeka
vizantija gubi ove predele ,a dalji sukobi oko prevlasti nastavljani su između Mađarske i
novog bugarskog carstva. Krajem XIII vijeka braničevska oblast ušla je u sastav srpske
države. Tom prilikom istorijski izvori nam spominju da su vođene borbe protiv odmetnute

29
vlastele Drmana i Kudelina, čija su se uporišta nalazila u braničevskim zemljama u mjestu
zvanom Ždrijelo. U kasnijim izvorima XIV vijeka ne pominje se grad ali se pominje oblast,
spominje se u kontekstu pobjede kneza Lazara nad Rastislalićima, u XV vijeku potiče pisani i
zvor o predaju grada od strane Đurađa Brankovića, turskom sultanu Muratu II. Prvi plan
izgleda utvrđenja napravio je grof Marsilji, plan je rađen kada je utvrđenje bilo očuvanije.
Prva sondažna iskopavanja na srednjovijekovnom gradu vršio je M. Vasić početkom XX
vijeka. Manja iskopavanja vršena su i 1975 god. Značajna istraživanja većeg obima vršena su
na lokalitetima Svetinja i Rudine u okviru braničevskog kompleksa. Ostaci utvrđenja
Braničevskog grada obuhvataju terase na kraju sopotske grede, tu se uočavaju dve utvrđene
cijeline, Mali grad gdje se danas nalazi seoska crkva i Veliki grad, koji leži nešta južnije.
Glavni deo utvrđenja predstavljao je Mali grad, utvrđenje kvadratne osnove, na sva četiri ugla
prema Marsiljiu nalazile su se kružne kule.
Ostaci jedne kule očuvani su na JZ. Prostor je bio naseljen od bronzanog doba pa do poznog
srednjovijekovnog. Prvo utvrđenje koje je jasno uočeno u stratigrafiji je ono iz perioda
Jusinijanove obnove, i to bi možda mogao biti vizantijski Viminakion, koga spominje
Prokopije u svojim delima. Među nalazima iz ovoga sloja najviše je keramičkih fragmenata,
reč je o posudama za svakodnevnu upotrebu. U oblicima najčešće se javljaju lonci, a manje
zdele. Najverovatnije da je naselje bilo aktivno i u periodu X – XI vijeku što potvrđuje nalaz
krčaga, verovatno importovanog, čija je spoljna površina ukrašena u kombinaciji vertikalnih
trakstih linija, jedan ovakav primerak krčaga pronađen je u Rumuniji na lokalitetu Bucov –
Ploešti i datovan je u IX –X vijek. Pored ovoga importu bi pripadala i zelena gleđosana
keramika XI – XII vijek. Osim keramika važno je i otkriće i vizantijskog olovnog pečata sa
likom arhangela mihajla sa kopljem na jednoj strani i grčkim imenom vlasnika na drugoj
stratega Leon Apokaf., 1073 god. pored crkve pronađen je i jedan olovni pečet ohridskog
arhiepiskopa Jovana sa kraja XII vijeka, prilikom zemljanih radova pronađeno je još 5
olovnih pečata koji se nalaze u privatnim kolekcijama. Na Mali grad sa njegove južne strane
nastavlja se Veliki grad, tragovi bedema sačuvani su u konfiguraciji terena. U toku
istraživanja 1983 – 84 god, otvoreno je 11 sondi, otkriveni su u najvećoj mjeri dosta oštećeni
ostaci zapadnog bedema, iskopavanja su pokazala da kulturni slojevi pripadaju samo
srednjevijekovnom periodu, uz bedem istražena je i jedna trougaona kula. Najčešće su
pronalaženi ulomci keramika za svakodnevnu upotrebu, lonci i zdele i par ulomaka
vizantijskih amfora. Veliki grad pouzdano je datovan u kraj XII i početak XIII vijeka.
Lokalitet Rudine obuhvata uzdignuti prostor na teritoriji braničevskog grada. Prva istraživanja
vršene su 1978 god., rezultati istraživanja nisu objavljeni. Godine 1985 preduzeta su obimna
arheološka zaštitna iskopavanja istražena je površina od oko 1000m2. Gornji slojevi bili su
oštećeni poljoprivrednim radovima. Stariji antički sloj pripada širem kompleksu
Viminacijuma, dok mlađi srednjovijekovni predstavlja podgrađe Braničeva. Srednjovijekovni
sloj opredeljen je u XII i početak XIII vijeka, ovom periodu pripadala bi i ostava nakita i
novca. Prvoj najstarijoj srednjovijekovnoj fazi pripadala bi kuća 3, reč je o manjoj kući
površine 13m2. trapezoidne osnove, bila je ukopana oko 0,4m. U JI delu imala je peć zidana
od kamena i opeke. Pod je bio od nabijene gline, u uglovima su otkriveni tragovi drvenih
direka , jedan je bio i u sredini što ukazuje na dvoslivni krov. Na osnovu keramike
najvjerovatnije da je kuća podignuta početkom XII vijeka. Ovu kuću u kasnijem periodu u
njenom JI delu presekla kuća 2.Sledećem horizontu pripadaju kuće 8-14, građene u zbijenim
redovima. To je period intezivnog naseljavanja ovoga terena. Najbolje su očuvane kuće 9 i 12,

30
građene jedna uz drugu. Kuća 9 bila je pravougaone osnove 5x3m ukopana oko 0,4m u
zemlju u okviru istočnog zida nalazila se peć zidana od kamena i ulomaka opeka. Pod je bio
od nabijene zemlje, a otkriveni su i ostaci rupa od dirak jedan je bio i u sredini. Kuća 12
nalazila se sa istočne strane kuće 9 sastojala sa od dve prostorije 3,9 x2,7m i 3,7 x 3m ukupne
površine oko 21 m2. U Z uglu među prostorija nalazilo se ognjište.
Zapadno od ovih nalazile su se još dve manje kuće, kuća 13 površine 6,5m2, sa peći na
istočnom dijelu, kuća 14 površine 8m2. Ostale kuće su samo djelimično otkrivene. Poslednjoj
fazi pripadaju kuće 1,2,4 i 7 i tri ukopa sa pećima. Starije kuće su napuštene o čemu svedoče
otpadne jame koje su pronađene u njima. Kuće su nešto većih dimenizija sa pećima u
uglovima, a pojedine su imale i kameni podzid u tehnici suhozida. Prostor sa pećima u bloku I
je nepravilnih osnova i kreće se od 20 – 28m2. Objekti su bili više ukopani u zemlju za
razliku od kuća. Peći su bile uz zidove ili u slobodnom prostoru u sredini. Imale su zidove od
gline ojačane sa kamenim i konstrukcijama od opeke. Samo je jedna bila građena samo od
kamena. Kuće iz ove faze su nešta bolje očuvane. Kuća jedan je pravougaone osnove 6,5 x
3,8m – 25m2, bila je ukopana u zemlju 0,5m. U S uglu nalazilo sa kameno ozidano ognjište.
Interesantna je i kuća 5 koja je imala dve pravougaone prostorije od kojih je severna rađena
ranija a južna je dozidana ukupne površine 36m2. U središtu se nalazilo otvoreno ognjište.
Identično je građena i kuća 2. Među arheološkim nalazimo sa Rudina dosta je brojan novac
ukupno su nađena 34 komada i dve ostave. Zastupljen je vizantijski novac počev od prve
polovine XII vijeka, takođe u XIII vijeku zastupljene su i bugarske emisije imitiranog novca.
Pronađeni nakit je dosta fragmentovan, predstavlja uobičajeni nakit lokalne populacije XII
vijeka, pored primeraka od bronze nađeno je dosta primeraka od staklene paste.Od
luksuznijeg nakita treba spomenuti dve naušnice sa kolencima, jedna je filigranski rad u
srebru, druga je od bronze imaju analogiju sa nakitom XI – XIII primjer sa nekropole Trnjane.
Nađen je i jedan prsten od lima sa urezanom predstavom trougla. U kući dva na podu
pronađen je i jedan krst relikvijar sa blago raširenim krajevima, na aversu ima urezanu
predstavu raspeća na reversuje predstava bogorodice koja je flankirana sa dve palmine grane.
Ovaj tip krsta relativno je čest na Balkanu u XII vijeku. Otkriven je i veći broj alatki sekire,
kosiri, motike i metalni okov za drveni ašov. Pronađen je i deo mamuza sa piramidalnim
trnom koji se datuje u XII – XIII vijek i rasprostranjen je širom srednje Evrope. Nađeno je još
desetak koštanih šila,keramičkih pršljenaka. Najbrojnija je naravno keramika, 97 % pripada
lokalno proizvedenoj keramici, dok 3 % je uvezena. Najbrojniji su lonci, zdele. krčazi,
kotlići , bokali. Najviše su importovani tanjiri, amfore i zdele. Lokalna keramika rađena od
dobro prečišćene gline,sa primjesom pijeska i rađena na brzom vitlu. Ornamenti se javljaju
ispod oboda i prelaze na rame, kod manjih posuda i na trbuhu.OD ornamenata zastupljenesu
valovnice, jamice, horizontalne linije..Uglavnom su najbrojniji lonci sa profilisanim obodom,
razgrnutim. Pronađeni su i fragmenti sgrafito keramike, rečje o fragmentima zdela i tanjira,sa
motivima životinja, predstava lavice ( keramika sa glazurom ). Fragmenti gleđosane keramike
su veoma rijetki. Na prostoru Rudina otkrivena je i jedna rasuta ostava nakita i novca,
pronađene su dve naušnice tokajskog tipa sa tri jagode i jedan prsten sa predstavom ljiljana
koga flankiraju predstave sunca i mjeseca. Primerci novca su druga polovina XIII vijeka tri
dinara kralja Milutina. Poznosrednjovijekovnom sloju pripada 20-tak grobova. Grobovi su bili
bez priloga i loše očuvani.
Na pola km od istraženog lokaliteta Rudine, na rubu nekadašnjeg podgrađa Braničeva nalazi
se lokalitet Svetinja. Sistematski je arheološki istraženo od 1981 – 1987 god. Istražena je

31
povrišana od preko 1000m2. Najstariji kulturni sloj pripada antičkom periodu, sledećem sloju
pripadaju ostaci jednog bedema i dve kvadratne kule iz perioda Justinijanove odbrane VI
vijek. Najmlađi slojevi datovani su u period XII početak XIII vijeka.Lokalitet nije direktno
povezan sa lok. Rudine tako da je u srednjem vijeku predstavljao jednu izolovanu celinu u
okviru podgrađa. Srednjovijekovni slojevi su na prilično niskoj dubini od 30 – 50cm. Od
ostalih naseobinskih objekata otkrivena je peć od kamena i opeke, peć je napravljena na
ostacima ranovizantijskog bedema. Nalazi novca zastupljeni su sa 7 komada Pripadaju drugoj
polovini XII i prvoj polovini XIII vijeka. Keramika je kao i na Rudinama u najvećoj mjeri
lokalnog porekla, rađena na brzom vitlu sa primjesama pijeska. Najveći broj arheološkog
materijala pronađen je u srednjovijekovnim jamama.Pronađeno je više gvozdenih noževa, dva
svrdla, interesantan je i nalaz gvozdene viljuške sa koštanom drškom, nalazi oružija su retki,
nađen je jedan primjerak gvozdene mamuze sa piramidalnim trnom. Ostaci srednjovijekovne
nekropole otkriveni su u sjevernom dijelu, istraženo je ukupno 29 grobova , grobovi su
relatino plitko ukopavani do oko 0,50m. Samo jedan grob je imao konstrukciju od kamena i
opeka. Grobni prilozi otkriveni su u samo dva groba. U grobu 15 otkrivena je jedna narukvica
i u grobu 29, pređicam i alka. Iz rasturenih grobova pripadaju par primeraka novca i prsten i
narukvica, lunalusta livena naušnica, narukvice od upletene žice sav nakit ima analogija sa
nekropole Tranjane. Naselje i nekropola pripadaju istom periodu XII – XIII vijek. Osnivanju
naselja predhodiloje rušenje ranovizantijskih bedema. Pored ovih lokaliteta postoji i niz
slučajnih nalaza koji se mogu vezati za Braničevo, reč je nalazu luksuznih srebrnih minđuša,
volinskog tipa rani XI – XII vijek. Ovde treba spomenuti i braničevsku episkopiju koja je
nastala najverovatnije na mjestu ranijeg crkvenog centra iz ranovizantijskog perioda. Postoji
još pitanje da li je episkop stolovao ovde ili u Margumu ,pošto se u jednom spisu spominje
kao episkop moravski IX vijek. Braničevo se sigurno kao episkopija pominje prvi put u
povelji cara Vasilija II.

PREZENTACIJE KOJE SMO DOBILI ZA VREME KORONE <3

Mlađan Cunjak – Smederevska tvrđava, Smederevo 1998.

Nastanak Smedereva uslovili su brojni faktori, pre svega prirodno okruženje, desna
obala Dunava, Jezava, ali i specifičan geopolitički položaj. Tu je prolazio rimski put via
militaris, koji je povezivao naselja u okolini Smedereva sa Viminacijumom, Gamzigradom i
Nišom. (7.strana)
Brojni tragovi antičkih naselja upućuju da je Smederevo izraslo na mestu ili u
neposrednoj blizini rimskog naselja kao i mnogi gradovi na Dunavu. To potvrđuju i nalazi
trikonhalne crkvene građevine u Velikom gradu Smederevske tvrđave, što inicira postojanje
naselja i u vizantijskom periodu. (13.strana) O sudbini ovog naselja u 12. i 13. veku za sada
nema sačuvanih podataka, sem pretpostavke da je velika krstaška vojska koja je s proleća
1189. došla do Braničeva, prošla i pored Smedereva. Posrbljeni naziv Smederevo srećese u
2.pol.14.veka, a vezuje za povelju kneza lazara manastiru Ravanici. Tursi izvori-Smederevo
krajem 14.veka, savremenik zidanja Smedereva, Ašik-paša Zada piše kako je Bajazit I na
molbu Olivere, Lazarove ćerke poklonio Smederevo i Golubac svom robu, a njenom bratu,
Stefanu Lazareviću. (16-17.strana) To je sve vezano za 1408. ili 1410.godinu.

32
Prestonica despotovine:
Smederevo nije privuklo pažnju stranih putopisaca, jer nije imalo jako bitan
strategijsko položaj. Imalo je značajnu ulogu za srpsku despotovinu i nadalje je u žiži
interesovanja zapadnih zemalja i Turske. U 11. veku Bugarska, Ugarska i Vizantija bile su
zainteresovane za ovo mesto, zato se i Smederevo prvi put pominje u povelji vizantijskog cara
Vasilija II. U 15.veku to je grad u kome su se zbili mnogi događaji značajni za despotovinu.
(19.strana)Pojedini izvori tvrde kako je ono podignuto sa odobrenjem sultana, a drugi kažu da
on nije znao za podizanje. Stoji i da je sultan Murat protiv svoje volje oženio ćerku Đurđa
Brankovića, Maru i da je tek tada saznao za grad, a drugi kažu kako je dozvolio zidanje
Smedereva pod uslovom da dobije ćerku za ženu. (20.strana)
Natpis na despotovoj kuli – i te godine bi sazdan grad Smederevo i to u trećoj godini
vladavine despota Đurđa. Aprila meseca 1434. u Smederevu je bila velika svetkovina, tada je
Đurađ udao ćerku za velikog grofa Urliha Celjskog. Naši letopisi pominju da su Ugari 1437.
pobedili Ali-bega pod Smederevom na Godominskom polju, a 1439. Murat II opseda i
zauzima Smederevo, te iste godine i Đurađ sa smederevksim episkopom beži u Ugarsku.
(21.strana) 1444. Smederevo se pominje kao grad koga je Murat vratio Đurđu zajedno sa
Novim Brdom. Tu je Branković dopustio Dubrovčanima da trguju. 1446. u Smederevo stižu
svatovi Jelene i Lazara, sina Brankovića. (22.strana)
1449. mesto gde je sklopljen ugovor između Srba i Ugara. 1451. posrbljen naziv
Smederevo. U 1453. Smederevo se pominje u okviru velike narodne svetkovine prilikom
prenosa moštiju jevanđeliste Luke sa Rogosa. Pisac prenosa moštiju daje i opise grada,
pominje se pridvorna crkva, despotova palata, gradske zidine i na rkaju mitropolijska crkva.
(23.strana) Pisac spisa zapisao je kako su mošti bile prenete u bogohranimi grad Smederevo u
smederevksoj mitropoliji. Spis na dva mesta pominje Smederevo što u potpunosti odgovara
današnjem nazivu. 1454. Carigradsko poslanstvo dolazi u Smederevu sa zahtevima da se
Muratu preda grad, pa je onda od sledeće godine bilo meta turskh osvajanja, gde je odolevalo
napade. 1456. pominje se Smederevo u kojoj je godini umro u Đurađ Branković. (24.strana)
1459. svečanost u gradu-udaja despotice Jelene za Stefana Tomaševića, sina
bosanskog kralja. Ta godina se pamti i po padu Smedereva, tj. pada despotovine, poslednje
prepreke u turskim osvajanjima zapadne Evrope. Nastaju teška vremena za celu državu. Tada
su turski vojnici ušli u grad, pretopili sva zvona, a sve crkve u mesdžide pretvorila. (25.strana)
1480. Turci podižu poligonalne kule i sređuju grad.
Posle smrti Stefana Lazarevića, na vlast je došao Đurađ Branković. On jesticajem
okolnosti ostao bez prestonice, jer se Turcima vratio Beograd, Kruševac, Golubac. Morao je
da sagradi nocu prestonicu. (26.strana) Postao je dvostruki vazal, i prema Turcima i prema
Ugarima. Iako je imao brojna značajna utvrđenja, Bela Stena, Stalać, Maglič, Borač, Debar,
Petrus, Braničevo, Golubac, kako bi szadovoljio samo svoje potrebe rešio je da sagradi grad
između Dunava i Jezave. Sva utvrđenja koja su postojala, bila su mahom i ranije korišćena,
naročito neka baš dobra na nepristupačnim mestima. Gradovi sa tvrđavama u ovim teškim
vremenima su bili pun pogodak. O utvrđenjima za vreme Nemanjića ne znamo puno, jer je
država bila u usponu i miru. Tako, Ras, Kruševac, Skoplje, Prizren, Novo Brdo, Stalać ili su
već bili pod Turcima, ili su bili pod njihovim stalnim napadama i pljačkama. Tako je iskusni
Branković birao za sebe mesta, sa tradicionalnim bedemima i kulama, koje zahteva evropski
dvor XV veka. Najbolji je bio i taj pogranični deo države, blizu Beograda. (28-29.strana)
Smederevo je bilo dobro i zbog 2 reke, zbog plodnog zemljišta za razne delatnosti. Prokopan
je rov, da grad bude zaštićen sa 3 strane rekom, a i bio je na važnom putu. Tu je već bilo
naslje, tako da je taman imao i mnogo stanovništva da napuni novi grad. Selo Smederevo
pominje se još početkom XI veka u povelji Vasilija II, sa istorijskom tradicijom. Za vreme
Brankovića, zbog ugleda privuklo je i dubrovačke trgovce iz Beograda. (30.strana) To je bila

33
gradnja na ravničarskom predelu, pomalo neobično za to vreme, sa pravom palatom unutar
utvrđenja. Znači, Smederevo nije izniklo iz antičkog grada, niti ranovizantijskog utvrđenja, na
mestu rudarkse proizvodnje, već je planski osnovano, isto kao i Golubac na veoma važnom
strategjskom prostoru. (31.strana)
Stefan Lazarević je bio ujak Brankoviću i na njega je preneo svu ambiciju da digne
razvijen grad i da ga održi. Smederevo je podignuto krajem treće i poč IV decenije 15.veka,
kada je tursko carstvo malo bilo oslabljeno, bili su nemiri u istočnim delovima imperije, tako
je Smederevo postalo poslednje uporište srpske vlasti. Ktitor je ostavio monumentalni natpis
10.65m dužine na krstastoj kuli južnog zida ispod monumentalnog krsta izvedenog od cigala
velikog formata: U HRISTU BOGU BLAGOVERNI DESPOT ĐURAĐ GOSPODIN
SRBLJEM I POMORLJU ZETSKOM NAREDBOM SAZIDA SE OVAJ GRAD U GODINI
6938-1430. (32.strana) Podignut je sa ciljem da zameni Beograd, posle smrti Stefana
Lazarevića. Prema natpisu na kuli podignuta je 1428-1430. Ali Popović i Bošković su izrazili
sumnju u ovako brzo podizanje grada. Zapravo se natpis odnosio samo na zidanje Malog
grada, a posle se gradilo ostalo. Prva faza gradnje Mali grad, druga Veliki grad i trećea bi bila
faza dogradnje poligonalnih kula od strane Turaka. (33.strana)

Tursko doba:
Zapisi da je to bio smederevski sandžak, sa sedištem u Smederevu u prvoj pol.
16.veka. Tu su dolazili putopisci, Turci i Arapi, koji su se ili divili gradu ili uviđali njegove
mane i slabosti. Nazivi su bili Semendria, Smedereuo, Ugari su ga zvali
Scendro...Najdetaljniji opis Smedereva dao je polovinom XVII turski putopisac Evlija
Čelebija, dosta su mu tačni podaci – grad 4-ugaone osnove, sa visokim bedemima od tesanog
kamena, sa 32 kule, od čega je 12 osmatračnica, kule su visoke i 4-ugaone osnove. Gradska
citadela se nalazi na obali Dunava. Unutrašnja varoš 1000 kuća, spoljašnja do 3000.
(39.strana) Na austrijskoj karti iz 1688 nalazi se 9 različitih naziva za Smederevo: Semendrie,
Spenderoben, Senderobie, Simedro, Semender, Cendren, Sendrev, Saintandre. (40.strana)

Proučavanje Smederevske tvrđave:

Prvi savremenog tipa-rad Ljubomira Petrovića, sa istorijom Smedereva i narodnim
pesmama. Tako je i rad M.Jovanovića, govori o neophodnosti obnove tvrđave i o kratkoj
istoriji nje, ali nije zalazio u probleme tvrđave. Jasne i kratke opise tvrđave da je Milan
Kašinin, gleda kao vojno utvrđenje. Lj. Petrović, P.Popović, M. Konstantinović pišu još za
500 g. od nastanka Malog grada-spomenica. (49.strana) S. Nenadović, pa Deroko, Bošković
sa pogleda arhitekture. Deroko piše o podizanju gradai stanovništvu, Bošković kaže da je
Veliki grad mogao da se sagradi tek posle 1430, a pre 1459. S.Nenadović piše i o stradanju
grada i spolijama u bedemima i zidnim platnima kula. (50-51.strana)

Kartografski izvori:
Značajna građa u proučavanju utvrđenja. Ratni arhiv u Beču 1689?, gde je oko 22
plana i panoramska snimka tvrđave ili okoline , gde se vidi osnova tvrđave. (56.strana)

Mali grad:

Nalazi se na samom ušću Jezave u Dunav, sa dvema kraćim stranama prema Dunavu i
Jezavi i najdužoj, ka Velikom gradu, koja je bila zaštićena rovom širine 12m. Sa svih strana
nalazili su se dvostruki bedemi. Mali grad je podignut kao samostalno utvrđenje, nepravilne je
trougaone osnove, sa 4kule. Jedna kula je jako poznata, a zove se Despotova kula, ili Kula sa
natpisom (prema Velikom gradu, na toj strani), pošto na njoj stoji monumentalni krst rađen od

34
opeke sa natpisom o vremenu podizanja grada. Glavna i najveća kula je na dunavskom
bedemu (73.strana). Slabo je sačuvana i na više spratova sa tavanicom, verovatno sa
cisternom ili ostavom u tom prostoru. Tu se nalazio i stan despota, te se odatle lako stupalo u
kulu. (74.strana) Glavna kula je bila najbezbedniji prostor i za najbitnije ljude, brani prilaz sa
Dunava, a odatle i vladar može da pobegne preko Dunava u Mađarsku. Glavna kapija je bila
na jz. strani između Jerinine kule i dunavskog bedema. (75.strana) Na ulazu su bile 2 kapije.
Kanal je postojao verovatno samo kao odvod za površinske vode (76-77.strana). U 15. veku
gradi se zgrada sa 4 prostorije, to je dvorac despota, koji je bio podignut kada i bedemi malog
grada. Od drveta je bio, najbolji deo u okviru dunavskog bedema. Višespratna rezidencija, a u
jednoj Sali je despot potpisao ugovor sa Venecijom 1435. U 14.veku dolazi do novina u
gradnju, dvorci postaju stalne rezidencije, pa je tako i u Stalaću, Beogradu, Kruševcu, te mora
da se i Branković ugledao na svoje predhodnike (81-83.strana). Postojale se i prostorije za
vojsku, za hranu i barut-Mali grad je bio jak dobro obezbeđen oruđem. Najbolje je bila
utvrđena ta strana ka kopnu, što ju je čuvao rov od 12m i kule na rastojanjima, a najslabije
dunavska strana, jer su se mnogo oslanjali na Dunav kao prirodnu barijeru. Tu su bila ta 4
przora, kao i despotova kula (84.strana).

Veliki grad:

Mali grad nije bio dovoljan i za sedište crkvene i svetovne vlasti, pa je Veliki grad
građen čim se Mali završio. Opet tri strane, Jezava, Dunav, sa manje kula i kopnena strana sa
11 kula i oko 500m dužine. To je grad i za one okolne stanovnike koji se boje od upada
Turaka. (85.strana) Prolaz na Jezavskoj strani, a posle je tu dograđen i turski zid (90.strana).
Mali grad je onda građen verovatno 1428-1430, a Veliki u dve etape, I-1430-1439, kada
dolazi do zauzimanja tvrđave od Turaka, a II-1444-1453. Sakralni objekti se pominju u
pisanim izvorima, a pronađene su strukture i kamena plastika, kao i freske, sa svetim ratnicia,
krstovi od opeke (95.strana). Pisani izvori govore o prenosu moštiju sv. Luke u Smederevu,
prvo unete u crkvu, pa u despotovu palatu, pa oko grada i na kraju položene u crkvi sv.
Blagoveštenja, sa desne strane dvora. Postoje znači 2 crkve, pridvorna i sv.Blagoveštenja, tj.
mitropolijska, kao i džamija sa drvenim minaretom, koju je sagradio Mehmet II u 18.veku u
ji. uglu V.grada, između kula 10 i 11(96,97.strana). Ukupno postoji 6 kultnih objekata, 3
crkve i 3 džamije, sve su u Velikom gradu, sem pridvorne kapele u Malom gradu. (98.strana).
Trikonhalna crkva, verovatno iz X veka, jer je nađen postjustinijanski novac -7.ili8.vek i
dečiji grob, ne mlađi od 13.veka, a zna se i za druge primere sličnih crkava po Vizantijskom
carstvu.Ta crkva je jako oštećena i pretvorena u džamiju u 15.veku (99-104.strana). Crkva iz
15.veka je pridvorna crkva, mislilo se da je isto što i sv.Blagoveštenje, kao i to da je van
bedema, ali nije. Kapela u glavnoj kuli Malog grada je ta pridvorna kapela, u tom rangu je
crkva, dok je u blizini palate, a sv.blagoveštenje-iz prve pol.XV veka. Ona je despotova i
jednobrodna je crkva sa pevnicama i freskama, koje se posle Turci uneli kao kamen u gradnju
nekih kula, a pretvorili crkvu u džamiju1459, Mehmed Osvajač! Posle ovoga crkva je
pretvorena u katoličku! (105-114.strana).Tursko kupatilo ili hamam je sagrađen odmah pre
1476, kada je sv.Blagoveštenje srušeno. Prvo je odatle nikla džamija i onda preostali materijal
iskorišćen za hamam, ima fresaka sa ratnicima koji svedoče o tome, a nema ništa ispod
hamama, pa znači da je građen u temelju od one crkve. On je dvostruki sa m. i ž. delom, i ne
vodi poreklo od termi. (115-119.) Džamija minaretom u blizini hamama iz 16.veka, posle
hamama (123.strana). I postoji još jedna džamija iz 19.veka (125.strana). Poligonalne kule su
turske, ima ih valjda 4!

Deroko – Smederevo

35
 Smederevski grad sagradio je despot Đurađ Branković 1428-30. Turci su napadali
grad topovima 1439. i osvojili ga za 3 medeca. 1444. grad je opet vraćen Đurđu, ali ga Turci
opet osvajaju u dva maha, 1453. i 1456. Definitivni pad Smedereva pod Turke 1459. što
ujedno označava i prestanak postojanja srpske srednjevekovne države. Posle su ga napadali
Đurđevi potomci u ugarskoj službi-Zmaj-despot Vuk 1474-6. Prvo je izgrađen Mali grad
1428-30. i to kao zasebna tvrđava sa rovom ispred, gde je bio i despotov dvor, da bi posle
toga bio sagrađen i Veliki grad (147.strana)
Mali grad je imao donžon kulu i ukupno 6 kula, a na jednoj od njih, onoj koja je sa
licem ka V.gradu stoji i natpis o izgradnji grada. Ostali deo grada ima još 19 kula, a 5 ulaza, 2
prema varoši, 1 prema Jezavi i 2 prema Dunavu. Građen je vizantijskim načinom gradnje,
budući da su kule sa ukrasima od uzidanih opeka. Po mnogo čemu ovaj grad se ugledao na
vizantijska utvrđenja. Kule su jake i visoke. Turi su 1480. dodali još 3 topovske kule, kao
ojačanje gradu. Ovo je jedan od naših najbolje čuvanih srednjevekovnih gradova (148.strana).

Deroko – Golubac, 1950: 112-113.strana

Srednj. grad Golubac se nalazi 4km od Golupca na Dunavu. Pominje se kao mađarski
grad 1337. U XIV veku je bivao na mahove i srpski. Turci su ga uzeli prvi put posle Kosova,
ali on dalje menja gospodare Srbe, Mađare i Turke. Držali su ga i despoti Stefan i Đurđe. Zna
se ime srpske starešine vojvode Jeremije 1427, koji je grad predao Turcima da ga ne bi morao
vratiti Mađarima posle smrti despota Stefana. Posle gobitka samostalnosti srpske
srednjovekovne države oko Golupca se bore Turci i Mađari. Napušten je u ruševinama tek u
XIX veku.Grad ima strategijski karakter, sagrađen je na steni iznad Dunava,sa donžonom na
najvišoj tački a ostalim kulama i zidovima lepezasto postavljenim u 2 reda prema zapadu.
(112.strana)
Mađari su topovima teško bombardovali Golubac 1428. Jedna četvrtasta kula u sredini
grada mogla je biti srpska, to je kapela u njenom prizemlju, verovatno bila deo pravoslavnog
hrama, ima i đakonikon i protezis. Ovo je jedan od najlepših gradova i relativno najbolje
očuvanih spomenika srednjovekovne Srbije. (113.strana)

Marjanović-Vujović: Golubac, srednjovekovni grad, Beograd 1984: 65-71

Projekat Đerdap I, sondažna istraživanja Golupca 1969. (65.strana)

Ostatke bedema, koji više ne postoje, u podgrađu I, zabeležio je još Feliks Kanic.
Dobro odabrano prirodno utvrđeno mesto kao i jačina utvrđenja, činilo je
srednjovekovni grad Golubac važnim strategijskim mestom, koje je zajedno sa utvrđenjima u
Beogradu i Smederevu služilo kao mostobran odakle se kontrolisao, branio i napadao granični
pojas teritorija Ugarske, Srbije i Turske. Prvi pomen Golupca kao utvrđenja srećemo u
izvorima 1335, ali je moguće da je utvrđenje postojalo ovde i ranije, zbog dobrog mesta.
(69.strana).
Podrgadje I u vezi sa pristanistem, i na priobalnom delu. Kugle i keramika odnose se
na period od 14. do 18. veka. Podgradje II je razdvojeno od prvog samo kulom 5. Neki
prozori u podgradju II imaju analogije sa prozorima iz Malog grada iz Smedereva. Mozda je
tu bila izgradjena palata sa prizemljem i 2 sprata. Prozori i otvori-nise ukazuju da je tu bio
prostor za stanovanje. Mozda palata zapovednika recne flote.

Simić, Golubački grad, Beograd 1984: 71-87.strana

36
 Cuppae – I, II vek-kastel, Kanic misli da je mestu tvrdjave Golubac, ali nije! Nadjeno
je dosta keramike, koja svedoci o kontinuiranom zivotu od 16. do 18. veka. Najlaksi pristup je
sa zapada u Golubacku tvrdjavu. pronalazak baruta u 14. veku. Kule sa zupcima. Utvrdjenje
ima 9 kula, 20-25m, 5 kula je sagradjeno u starijoj i 4 kule u mladjoj fazi. Kule za odbranu,
zivot, skladistenje hrane i oruzja. Najnizi pristup preko rova - mosta i kapije. Plan cine
unutrasnje i spoljasnje utvrdjenje, koji su povezani. Donzon kula je najvisa, a kula 4 potpuno
otvorena i imala je masikulu. Spoljno utvrdjenje se spusta do Dunava i povezano je sa
unutrasnjim, sacinjeno je od masivnih bedema i izgleda impozantno. Po Celebiju tu postoji
oko 7 kuca ili celo naselje sa zitnicom. Tu postoji i pristaniste, po izvorima su tu stajali mnogi
brodovi.
1335. izgradio se pogranični grad Golubac i strategijsko uporište. Istraživanje
koncepcija odbrane u ovom članku. Najveći doprinos svakako daje Deroko, koji je prvi
objavio najpotpunije podatke o gradu. Istraživanje u ovom članku: prostorni sklop, sistem
odbrane, faze građenja i stanje pojedinih delova (71.strana)
kastrumi i fortifikacije u blizini još od antičog perioda. Kanic mislio da je na mestu
današnjeg naselja Golubac kontatovao ostatke rimskog utvrđenja, kastel iz I,II veka.
(71.strana) A mislio je da se i srednjovekovni grad Golubac nalazi na ostacima rimske
arhitekture, što se ne čini kao tačan podatak, budući da se u srednjem veku pažljivo biraju
nove lokacije za izgradnju ovakvih utvrđenja, na jako nepristupačnim mestima. Tako je
srednj. Golubac nezavistan od antičkog kastela Cuppae. (72.strana)
1969 su počeli radovi na priobalnom prostoru utvrđenja, a po ostacima keramike,
shvaćeno je da je na ovom mestu život kontinuirano trajao od 16-18.veka. Od 1972-1979.
rađeni su konzervativni radovi, pa deluje kao da je od 69-79. rad na terernu bio pre svega
zaštita od Dunava, a da je u cilju bilo zaštiti ugrožene zone. (72-73.strana)
Golubac je podignut kao pogranični grad, vojno utvrđenje koje ima funkciju zaštite
granice i granične oblasti. (73.strana)
Hronologija nastanka grada nam nije savršeno poznata, ali se smatra da postoje neke 4
faze gradnje. Materijal je bio kamen-krečnjak, dok je vezivno sredstvo bio malter. (79.strana)
Predgradje je bilo ispred samog ulaza u utvrdjenje. Jedini do sada poznat plan Golupca
dolazi iz Beckog ratnog arhiva iz 18. veka. Sluti se da je postojala i katolicka crkva, ali ona do
sada nije potvrdjena arheoloskim istrazivanjima. Golubac je bio napredan grad u vreme
Turaka i iz tog vremena se jedino znaju neki podaci o predgradju od Celebije – da su tu bile
age i janicari. Verovatno je predgradje netalo u 19. veku kada je i zivalj iz utvrde potpuno
nestao.

Mlađan Cunjak i Časlav Jordović – Srednjovekovni grad Golubac – 2002.

Teritorija koja je dugo bila poprište sukoba između Vizantije i Srba, Vizantije i
Bugara, zatim Srba i Bugara i napokon Srba i Mađara. Mir je zavladao tek onda kada su ove
oblasti potpale pod upravu Srba za vreme kralja Dragutina. U tim burnim, ratnim vremenima
nastao je i srednjovekovni grad Golubac. Za sada nije jasno da li su ga podigli Srbi, Mađari ili
Vizantinci.Za njegovu izgradnju su imali potrebe i Vizantinci i Mađari, a ponajviše Srbi.
Mađarima da obezbede njohove posede preko Dunava, Vizantincima radi utvrđivanja granica
na severu, a Srbima najpotrebniji, jer u njhovom naglom usponu, izgrađeni grad Golubac
štitio je srpske oblasti od upada Mađara sa severa, a u slučaju opasnosti sa juga omogućavao
je prelaz na Ugarsku teritoriju, dok je ostalima pokazivao srpsku jačinu. (10.strana)

Mesto Golupca:
Ostaci srednjovekovnog grada Golupca nalaze se na desnoj obali Dunava, na veoma
nepristupačnoj steni, na mesto odakle, samo hiljadu metara nizvodno, počinje Đerdapski

37
tesnac, koji se deli na Gornju i Donju klisuru. Grad je lociran na samom ulazu u istoimenu
klisuru, na 140 km udaljenosti ist. od Beograda. (11.strana) Podignut na ovakvoj steni, na
visokim liticama sa kojih se lako mogu kontrolisati sva kretanja bilo uzvodno ili nizvodno.
Povrh svega zna se da stenoviti grebeni kose Ridan koji se naglo spuštaju u Dunav daju ovoj
lokaciji pravi vojno strategijski značaj. (12.strana)
Visoki grebeni Ridana, koji se prema istoku i jugu okomito spuštaju, gradu pružaju
pravu odbranu, slično onoj koji je imao Dunav, dok je jedini prilaz bio sa zapadne strane.
Zbog svega ovoga Golubac u odnosu na ostala srenjovekovna utvrđenja zauzima posebno
mesto. On nije iznikao iz nekog antičkog grada ili ranovizantijskog utvrđenja, niti je spontano
sagrađen u blizini neke rudarske proizvodnje, več je planski izgrađen na veoma važnom
strategijskom prostoru. Visoke litice u blizini Đerdapskog klanca i Dunava, važnog vodenog
puta između istoka i zapada, kao i kopnenog puta koji je povezivao utvrđenja u dunavskom
priobalju, podizale su značaj ove lokacije u strategijsko odbrambenom smislu. (13.strana)
Kao što kaze S.Ćirković Golubac je sa okolinom u dvostrukom smislu zauzimao
pogranični položaj. U prirodnom smislu planinski masiv je odvajao zapadne i istočne oblasti,
Ugarsku i Vlašku na severu, a Srbiju i Bugarsku na jugu, a u državnom smislu dugo je bio
pogranični grad između Ugarske i Srbije, zatim Ugarske i Turske i napokon između Srbije i
Rumunije (13.strana).

Kartografki izvori:
Dva plana o Golupcu iz Ratnog arhiva u Beču (Kriegsarchiv)-osnovni podaci o planu,
razmeri i vremenu nastanka. Drugi su planovi Kanica iz polovine 19.veka, razlike u odnosu na
bečke planove iz 18.veka, bečki su precizniji. (15.strana)

Legenda o nastanku imena:

Više legendi. Prema jednoj, u glavnoj, šešir kuli bila je zarobljena vizantijska carica
Jelena, koja je zbog usamljenosti gajila golubove, pa je tako i grad dobio kasnije ime. Tako je
u toj legendi i sama šešir kula podignuta radi lakšeg sletanja i poletanja golubova koji su
donosili i odnosili carici poruke. Druga legenda kaže da su na liticima bili nastanjeni divlji
golubovi i zbog toga i naziv, a treća da je grad dobio ime po izgledu kula na liticama, koje
deluju kao golubovi na steni. (17.strana)
Golub je svakako bio u osnovi imena. I u stranim nazivima grada, pominje se golub u
osnovi svake reči. (18.strana)

Prvi pomeni:
Nema dosta pisanih podataka o Golupcu. Nije bio pre svega u blizini nekog većeg
državnog centra, d bi tako bio interesantan za strane putopisce. Nije bio ni sedište vlasti.
Jedino je spominjan kada se govorilo o nemirima i ratnim sukobima u ovim severnim,
pograničnim teritorijama (19.strana). Prvi pomeni grada sreću se u ugarskim poveljama 1335.

Istorija:
Ne zna se tačno kada je nastao, ali se zna da nije bio sedište ili dvor nekog vladara,
feudalca ili tron crkvenog velikodostojnika. Prvi pomen 1335. kao grad u kome je boravio
Nikola Bonfini. Znači, to upućuje na to da je ranije podignut, kao i da ga nisu digli mađari, ili
da pre te 1335. nije bio pod Mađarima. Jer bio se onda o njemu govorilo tada kao o ugarskom.
Znači on je iz perioda srpskog uspona, a pre stvaranja neprijateljstva sa Mađarima. (33.strana)
Možda je baš podizanje grada stvorilo mržnju među Srbima i Mađarima, jer su želeli prevlast
nad tom oblašću. (33.strana)

38
 Verovatno podignut pre 1335, jer je u modi bilo građenje na nepristupačnim mestima
u 13.14. veku. Pisani izvori 1337. pominju Mađare u samom gradu, ali oni su pozeban položaj
imali za vreme Dragutina i Milutina, jer su bili blagonakloni prema zapadu. Dragutin jeste bio
naklonjen katolicima zbog žene Jelene Anžujske, naročito prema kotorskoj biskupiji. Možda
je i Golubac podignut da čuva severne granice kraljevstva od upada Mađara sa severa.
Ćirković veruje da je u vreme Kosovske bitke Golubac bio u ugarskim rukama. (34.strana)
Golubac je preuzeo Bajazit I. 1391. Ugari pobeđuju Turke i čini se da osvajaju grad.
(36-37.strana) 1410. Golubac je opet srpski grad. Stefan Lazarević nije imao muške
naslednike i bio je obavezan da Mačvu, Beograd i Golubac vrati Ugarskoj, pa će Ugari
priznati njegovog naslednika. (39.strana) Stefan potom umire, a ugarski Žigmund dolazi u
Srbiju da preuzme gradove iz ugovora. Ali tada dolaze i Turci, koji hoce Golubac za sebe.
Stedan Lazarević je pre smrti za dug dao Golubac Jeremiji, koji je onda grad predao Turcima
da izbegne Ugare. Tada dolazi Đurađ Branković da odvrati Jeremiju od zamisli, ali ne uspeva,
tako da tu dolaze Turci (40-41.strana). Tada i Žigmund gradi utvrđenja na levoj obali Dunava,
jer dobija najvećeg neprijatelja-Turke! Gradi Laslovar nasprav Golupca. Sultan šalje vojsku
jer je izbila borba oko Golupca, hoće da se nagodi sa Ugarima za velike pare. Turci naravno
nisu održali primirje koji su sami sklopili i napadaju Ugare u povlačenju(41-42.strana) Pola
Ugara se podavilo u Dunavu dok su bežali od nadmoćnih Turaka. Zaviša, Poljak, koji pomaže
samo Žigmundu, koji ostaje bez broda da pređe Dunav, napada Turke koji ga zarobljavaju,
odvode pred sultana gde su mu odrubili glavu, koju su poslali u Carigrad. (43.strana)
Žigmund još pred smrt pokušava da zauzme Golubac, pljačkaju okolinu, ali sve to
nanosi štetu okruženju. Ugari i dalje opsedaju, dok Turci ne reaguju preterano hitro. Golubac
je zatim stradao a 1437. pod njim se vode borbe međi Turcima, Mađarima, Poljacima i
Česima, ali rezultati nisu zabeleženi. Turci vrše pritisak na Srbe, Đurađ mora da im da
Braničevo. Sultan je pole 10 godina predao Golubac Ugarima valjda. (46-47.strana)
Golubac je predat despotu, jer su to tražili Mađari, imali su prirodnu vezu sa Srbijom.
Sporazum Đurđa i sultana-segedinski mir 1444. kada su i drugi gradovi vraćeni Đurađu, ali
već posle 10 godina Mehmed II traži grad nazad. Ipak Golubac ostaje srpski i posle
Brankovićeve smrti, sve do 1458, kada su ga Jelena, udovica sina Brankovića, Lazara i
oslepljeni Stefan vratili Mihailu-Mehmedu. (48.strana)
Posle smrti Đurđa, Lazar je sklopio mir sa Turcima, pa se učvrstio na vlasti. Ipak te
1458. Golubac ide Turcima. Tada Turci, sa Kladovom učvršćuju svoju granicu na Dunavu.
Gotovo gospodare đerdapskom klisurom. (49.strana)
Potom su Turci 1460. padom Despotovine, prešli u Ugarsku, opsedali Laslovar,
nasprav Golupca. U 15. veku su u Golupcu bili i dubrovački trgovci, prodavali tkaninu.
Poslednji pomen Golupca u 15. veku – grad sa tim trgovcima, i 1481. sukob vojske
mađarskog kralja Matije Korvina sa Zmaj Ognjenim Vukom i Jovanom Jakšićem. Pobedili su
Turke kod Rama, prešli Dunav, krenuli ka Smederevu, na Godominskom polju se sukobili sa
Skender begom, zapovednikom Smedereva, on je pobegao u tvrđavu, gde naređuje da se spali
smederevsko podgrađe, da bi se spasio. Đurađ Jakšić je sa druge strane potukao tursku vojsku
koja dolazi iz Golupca, ušli su Srbi u grad, a turskom zapovedniku na ulazu odsekli glavu.
Opet, Turci dolaze iz Carigrada, pa Srbi i Mađari beže nazad, a Golubac ostaje Turcima. U
16.veku sudbina Golupca biva uslovljena ugarsko-turskim ugovorom o miru 1503. i 1519.
Golubac ostaje turski, kao i što se svi događaji 16.veka vezuju za Turke. (50.strana)
U 17.veku Golubac je bio nahija u okviru vidinskog sandžaka. Posle toga ostaje turski
grad sve do 1683. kada ga je zauzeo Austrijski car Leopold I sve do 1690. kada ga je morao
ustupiti mađarima. Opet 1718. Požarevačkim mirom dodeljen je Turcima, i tako ostaje sve do
Prvog srpskog ustanka. Pod Srbima je tek tokom Drugog srpskog ustanka i ostaje do danas.
(51.strana)

39
Arhitektura:
9 kula koje su zidane od kamena koji je vađen na majdanu nekoliko stotina metara
uzvodno. Kamen je delimično pritesan međusobno povezan malterom. Pored kamena je
veoma retko korišćena opeka. Sreće se uglavnom na glavnoj kuli i na lukovima iznad ulaza i
oko prozora. (66 . strana)
Faze gradnje
Više faza gradnje, koje se oslikavaju po boji maltera. U gradnji se mogu izdvojiti 4,
odnosno 5 faza, dok je svaka bila diktirana istorijsko-političkim zbivanjima u gradu. II faza
kao vezana za početak 15.veka i za despota Stefana Lazarevića. (67.strana)

ARHEOLOGIJA:

1969.godine počinju istraživanja, G- Marjanović-Vujović. 1970-Aleksandrina Jurišić,

pa 1971. pa sve do kraja Časlav Jordović (73-74.strana)

Oružje:
Oruzje ima poseban tretman, jer je ovo utvrđenje važno strategijsko mesto, formirano
za odbranu Dunavske granice! Strele, koplja, mamuza kao oprema ratnika? potkovica.
Vatreno oružje: pisani izvori ga pominju, puške, granate, slabo zastupljeno. (87-96.strana)
Keramika:
Kuhinjska, trpezna, tehnička, kultna keramika. Pećnjaci tkriveni, noćni sudovi,
apotekarski sudovi.Različiti ornamenti, i 4 tipa dekoracije.
Novac:
Jako retki nalazi, bronzani i bakarni, jako izlizani, mogu samo da se odrede kao rimski
i vizantijski. 15 komada zlatnih novčića iz turskog perioda,16-17.vek. Venecijanski novac-
verovatno tu kod te džamije tokom druge decenije 18.veka za vreme austrougarske okupacije.

ZAKLJUČAK

Srednjovekovni grad lociran na desnoj strani Dunava na nepristupačnoj steni, na

visokoj litici, čiji se grebeni spuštaju strmo sa dve strane, pružajući pravu odbranu grada.
Sličnu prirodnu prepreku sa severa pruža i Dunav, dok je jedini mogući prilaz bio sa zapada.
Više legendi o imenu grada. Prvi put se pominje 1335. ali to ne znači da je tada i sagrađen, a
sasvim je moguće da je podignut ranije. U turskim izvorima se pominje prvi put 1390. vezuje
se za Oliveru, ćerku kneza Lazara, koja je tražila od Sultana da Smederevo i Golubac pokloni
njenom bratu Stefanu.
Nastanak i razvoj grada se posmatra u istorijskom sklopu sa Braničevom, pošto
Golubac nikad nije bio prestonica, niti dvor bilo koga. Ali je zato imao vojno-strategijski jako
važan značaj, koji dolazi do izražaja u sukobima Turaka, Srba i Mađara u 14. i 15. veku.
(123.strana)
Podignut je u duhu srpske vojne arhitekture, iz perioda hladnog oružja, jer je utvrđenje
prilagođeno ovakvom načinu ratovanja. Sa zapadne strane, koja je bila otvorena, sagrađene su
kule i bedemi. Ima 9 kula, vidine od 20-25m, a glavna donžon kula je poznata kao šešit kula-
Sa vatrenim oružjem stvari su se menjale, podiže se utvrđenje za odbranu od tog oružja, pa je
tako to prilagođavanje jako upečatljivo kod Golupca na kulama 6 i 7. Zadebljane su za 2m.
Grad se deli na unutrašnje i spoljašnje utvrđenje, odnosno na gornje i donje priobalno
utvrđenje. Ima 4, odnosno 5 građevinskih faza. (124.strana)

40
 Prva faza je završena do 1335, a poslednja posle 1456. ili 1480.najverovatnije. Prva
godina je prvi pomen grada, a druga(56.) pojava vatrenog oružja. Arheološki materijal u
gradu nje stariji od 13.veka. Pokretni arh. materijal: najviše keramike i predmeta od metala.
Od metala se ističe oruđe i oružje, što potvrđuje da su se bavili obradom drveta, kože, metala,
poljoprivredom – tj, bavili su se raznim zanatima. Za sada postoji samo osam primeraka
hladnog i vatrenog oružja.
Golubac se zapravo razvijao u skladu sa ostalim utvrđenjima u srednjovekovnoj Srbiji.
Bio je na granici istoka i zapada, pa se u strukturi življenja oseća uticaj zapada ili istoka. Ali ti
uticaji nisu bili dovoljno jaki da bi promenili arhitektonski sklop, ili način življenja, koji je od
početka do kraja svog razvoja ostao u okvirima utvrđenja Moravske Srbije. (125.strana)

PREROMANIKA
CRKVA SVETOG DONATA U ZADRU
 Izvorno je bila posvećena Sv. Trojstvu.
 Podignuta je na antičkom forumu. Antička je spolja u njenim temeljima.
 Crkva je rotonda (kružne osnove). Ovaj oblik poznat je u arhitekturi kasne antike i ranog
srednjeg veka. Može se pratiti od jednospratnih starohrišćanskih, do dvospratnih
vizantijskih i karolinških rotondi. Prema opisu Konstantina Porfirogenita rotonda je bila i
crkva Sv. Trifuna u Kotoru (uništena).
 Centralna građevina. Raščlanjen centralni prostor zastupljen je samo ovom grđevinom.
 Crkva je pilonima i stubovima podeljena u dva dela:
1. središnji koji zaprema čitavu visinu zgrade
2. spoljni koji je podeljen na prizemlje i sprat
 Ima tri polukružne, dvospratne apside radijalno vezane na istočnoj strani uz spoljni prsten.
Na apsidama su plitke niše.
 Na zapadnoj strani je narteks, nepravilne poligonalne osnove. Podeljen je na dva sprata.
 Gornjem spratu prilazi se stepeništem na spoljnom dodatku sa severne strane. Na gornjem
spratu bila je galerija, matreneum, koja je služila za žene.
 Na jugu je pravougaoni dodatak, koji je bifornim otvorima bio vezan sa drugim spratom.
 Središnji deo čine 6 pilona, 2 stuba i polukupolni svodovi apsida.
 Piloni i stubovi nose kupolu. Kružni tambur nad središnjim delom danas ima drvenu
krovnu konstrukciju, čunasti krov.
 Unutrašnji zid spoljneg prostora raščlanjen je polukružnim nišama, a vanjski plašt u
čitavoj visini lezenama.

 U crkvu su smeštene mošti mučenice Anastazije (Stošije), koje je početkom IX veka

preneo iz Carigrada biskup Donat. Boravio je i na dvoru Karla Velikog i često bio
posrednik između dva dvora, vizantijskog i franačkog.
 Slične dvospratne rotonde: Carigrad - Sv. Sergije i Vakh, Ahen - dvorska kapela Karla
Velikog, Ravena - San Vitale, Fuld - Sv. Mihajlo, Ras - Sv. Petar.
 O njoj su pisali Karaman, Subotić i Marasović.
 Datuje se u početak IX veka.

41
 CRKVA SVETOG KRIŽA U NINU
 Centralna građevina.
 Dimenzije 780x760 m.
 Četvorolisni križni tip. Osnova je u obliku nepravilnog krsta.
 Dominantna središnja kupola je na trompama. Kupola je nepravilnog elipsoidnog oblika,
kojoj je baza trapez.
 Sa istočne strane, na poprečni krak krsta nastavljaju se glavna i dve sporedne apside.
Glavna je spolja pravougaona, a iznutra polukružna. Druge dve su polukružne spolja i
iznutra.
 Spolja je ukrašena plitkim nišama sa polukružnim lukovima.
 Pokrivena je lomljenim kamenim pločama.
 Ulaz je na zapadu, a iznad njega se diže zvonik.
 Na ulaznim vratima je nadvratnik, 180x38, ukrašen sa dva reljefna friza:
- gore - pletenice troprute vrpce koja pravi deset kružnica, unutar kojih su cvetići i krstovi
- dole - biljna vitica i natpis isklesan sa dosta rustičnim i nepravilnim slovima GO DE ČAI
Prenet je u Arheološki muzej u Zadru, a na njegovom mestu je kopija.
 Slična ovoj je i uništena crkva Sv. Vida u Zadru.
 O crkvi u Ninu su pisali S. Gunjača i D. Jelovina u Starohrvatskoj baštini.
 Datovanje:
- L. Jelić, IX-XII vek
- LJ. Karaman, prvo 800.g. pa u XI vek
- J. Petričeli, XI vek (na osnovu stilske analize građevine, dekoracije na nadvratniku)

CRKVA SVETOG PETRA U RASU KOD NOVOG PAZARA

 Crkva je bila glavno episkopsko sedište sve do 1219.g. i osnivanja arhiepiskopije u Žiči.
 Sagrađena je u X veku.

 Građevina centralnog tipa.

 Rotonda sa upisanim četvorolistom, sa oštrim uglovima u osnovi, ali sa svodovima u vidu
polukalota. Nad središnjim prostorom uzdiže se unutra okrugla, a spolja osmostrana
kupola, nejadnakih strana. Prelazi ka svodovima i kupoli izvršeni su trompama.
 Središnji deo je sa severne, zapadne i južne strane obuhvaćen kružnim hodnikom, iznad
kojeg se nalazi galerija mestimično otvorena prema unutrašnjosti hrama.
 Na zapadnoj stani crkve se nalazi egzonarteks (spoljni narteks).
 U podu crkve nalazi se piscina, koja svedoči o masovnom pokrštavanju Srba.
 U Jermeniji i Gruziji tokom VII i XI veka nastao je niz rotondi, sa upisanim
četvorolistom.

 Najstariji sloj živopisa prekriva tambur i gornje površine podkupolnog prostora.

 U tamburu je smešteno pet scena iz Hristova života: Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete,
Rođenje Hristovo, Poklonjenje mudraca i Sretenje.

42
 Ostaci pojedinih kompozicija delimično su očuvani u nižim pojasevima ispod kupole.
 U dvema trompama je Krštenje Hristovo i Izdajstvo Judino.
 O crkvi su pisali:
- V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, posebno
izdanje SANU 1950.
- J. Nešković, Petrova crkva kod Novog Pazara, 1960/61.

CRKVA SVETOG MIHAJLA KOD STONA

 Crkva se nalazi u Zahumlju, na uzvišenju Gorica, na istočnom rubu Stonskog polja.
 Podigao ju je zetski kralj Mihajlo 1077-1081.g. U blizini crkve nađena je kamena greda sa
natpisom Mihajlo (možda Arhanđel).

 Jednobrodni kupolni tip raščlanjen spolja, nije sačuvala svoju kupolu.

 Karakterističan sistem konstrukcije, i po modelu crkve koju drži u ruci kralj Mihajlo na
fresci u crkvi.
 Apsida je spolja pravougla, a iznutra polukružna.
 Specifičnosti spolja su plitke niše lučno presvođene, koje se na bočnim zidovima javljaju
u dva vertikalna reda.
 Unutra su lezene sa pojasnicom, i plitke i dublje polukružne niše.

 Portret kralja Mihajla

 Tip krune na portretu je kruna sa uhobranom, glomazna i teškog oblika, a iznad čela
završava sa tri krsta kao ukrasa.
 Najbliža paralela je reljef iz splitske krstionice, gde je predstavljena ličnost iz parabole o
dobrom i lošem dužniku, a smatran je kao portret hrvatskog kralja Karama. Oblik krune je
tipično zapadni. Javlja se na engleskim i južnoitalijanskim minijaturama iz XII veka, kao i
na nemačkom novcu XII veka.

 Cela unutrašnjost crkve, zidovi, niše i svod bili su oslikani freskama.

 Freske pripadaju periodu ranoromaničkih fresaka Italije, od XI do XII veka.
 Signature na freskama su latinske.
 Na bočnim zidovima ističe se portret Mihajla, lik Sv. Đorđa sa signaturom GE/O/R/GIVS,
Jovan Krstitelj, četiri jevanđelista na prestolima i nekoliko manjih figura svetaca u
odorama.
 Iznad Mihajla prikazan je patron crkve, arhangel Mihajlo, kao merač duša na strašnom
sudu.
 U apsidi je predstava Adama i Eve pored drveta sa zmijom.
 Na apsidalnom luku je Hrist, sa prorocima oko njega.
 U zapadnoj niši na severnom zidu naslikan je ktitor, kralj Mihajlo. On je svoj dar, model
crkve, prinosio Hristu nekada naslikanom u sceni Strašnog suda na zapadnom zidu. Činio
je to uz posredovanje arhanđela Mihajla.

 O freskama je pisao: C. Fisković, Ranoromaničke freske u Stonu, Prilozi povjesti

umetnosti u Dalmaciji.

43
 CRKVA SVETOG DUHA IZ KOMOLCA KOD DUBROVNIKA
 Crkva je iz IX veka.
 Figuralna plastika "Samson (Herkul) ubija lava" je poznata scena u hrišćanskoj umetnosti.
Ona krasi centralni deo oltarske pregrade sa zabatom i postavljena je na mesto čuvara nad
vratim i prozorima XI v. Tročlana pletenica duž ivica i kružnin preplet čine okvire
središnjoj sceni, u kojoj je ljudska figura polegla po lavu u trku i uhvatila ga šakom za
čeljust. Očuvan je zadnji deo progonjene životinje. Na sapima lava nalzi se sigla VA,
možda signatura majstora.
 O crkvi su pisali:
- I. Petričoli, Pojava romaničke skulpture u Dalmaciji
- J. Kovačević, Istorija Crne Gore

CIBORIJ IZ ULCINJA
 Narodni muzej Beograd.
 Sličan je kotorskom ciboriju iz Svetog Trifuna.
 Deo ornamentačine pletenica, tročlani preplet, kimation i astragal. U uglovima su male
scene iz životinjskog sveta: na levoj strani lav u trku, povijena repa i isplažena jezika, a na
desnoj strani sličan lav koji grabi neku životinju. Lisnatim ornamentima popunjen je
prazan prostor (horror vakui).
 Datovanje:
- Stilski spada u završnu fazu preromaničke dekoracije XI veka
- J. Kovačević ga datuje u IX vek (car Lav i Konstantin koji se pominje u natpisu kasnijeg
fragmenta.)
- J. Maksimović ga datuje u XI vek

KOTORSKA KRSTIONICA
 Značajan spomenik preromaničke plastike.
 Krstionica je iz XI veka.
 Danas se nalazi u Svetom Tripunu.
 Isklesana su dva simbolička reljefa:
- na jednom su dva pauna sa kantarom među njima, a iznad njih je po jedna rozeta (stara
ranohrišćanska tema)
- na drugom su lav i orao sa drvom života, koje je predstavljeno u vidu stilizovane palme
sa srcolikim visećim urmama (orijentalna tema)
 Euharistična simbolika scene, ukrašena sa dve strane jer se nalazila u uglu neke crkve.
 Datovanje:
- C.Fisković i Karaman ga datuju u VIII vek
- J. Maksimović ga datuje u XI vek.
CRKVE U BOKI
SVETI TRIFUN U KOTORU

44
 Konstantin Porfirogenit beleži da u tadašnjem vizantijskom Kotoru postoji okrugla crkva -
rotonda. Isti termin upotrebljava i za Sv. Donata u Zadru: eilematikos - presvođen sa
kubetom, ili okrugao.
 Podigao ju je bogati građanin Andreaci, pošto je dobio mošti Sv. Trifuna. Datum
posvećena crkve je 13.1.809.god., kada se slavi i praznik Mali Sv. Trifun. To je potvrđeno
natpisom koji je nađen u crkvi (godina se čita sa desna u levo). Taj datum je potvrđen
kasnijom Andreacijevom poveljom.
 Kameni nameštaj crkve je iz tog vremena, a nađen je deo ciborija sa fragmentom natpisa
/d/NICIFORIUS. Po J. Kovačeviću to je ime vizantijskog cara NIĆIFORA I (802-811.),
koji je 809.g. bio na vlasti.
 Reljef Sv. Jovana Krstitelja i Sv. Jakova iz crkve Sv. Trifuna u Kotoru. Na osnovu
epigrafske analize natpisa IACCBVS, može se ustanoviti da reljef pripada crkvi koja je
podignuta 809.g.
 Ciborij - Sem tipičnih motiva preromaničkog stila (prepleti krugova, rombova i pletenica),
na njemu se nalaze i antički astragal i kimation, i što je najzanimljivije dve scene u
uglovima. U svakom uglu je po jedan lav u trku, isplažena jezika, povijena repa, kako
hvata životinju (antilopu). Poznati su takvi ciboriji u Italiji od IX do XII veka. Scene sa
lavovima su posebno zanimljive, one su identične samo su obrnuto postavljene i natpis
LEO ugraviran na bokovima lava. Novi element ritma i pokreta je element zrele
preromanike i početka romanike.
 Datovanje:
- Pogrešno čitan natpis, pa je datovana u IX vek. Umesto Sv. Andreja čitao se Andreaci,
kotorska ličnost iz IX veka
- Lj. Karaman datuje je takođe u IX vek, a natpis u XI vek, što je čudno
 Na sapima lavova natpis LEO, istog diktusa reljefom Sv. Jovana Krstitelja i Jakovom iz
Sv. Trifuna. To je IACOBVS, istog je diktusa.

SVETI TOMA U PRČNJU

 Tip centralne crkve.
 Osnova je komponovana u obliku upisanog krsta. Tri apside su spolja četvrtaste, a unutra
polukružne-konhalne. Centralno, moćno kube podupirala su četiri stuba sa kapitelima koji
su sačuvani. Na zapadnoj strani je portal - ulaz.
 Datovanje prema analogiji sa San Satiro u Milanu 876.g. i crkvom St. Germainu des Pres
u Francuskoj 813.g. Bliske su joj crkve Sv. Petra Starog u Dubrovniku i krstoobrazna
crkva otkrivena iznad Bazilike B u Duklji (to bi bila crkva Sv. Marije, koja se pominje u
Barskom rodoslovu).
 Datovanje:
- J. Kovačević je datuje u IX vek
 Iskopavanja vrše J. Kovačević i V. Korać, 1959. do 1960.g.

SVETI TOMA U KUTIMA selo kod Herceg Novog

 Tip jednobrodne gradjevine sl. Mihajlo u Stonu. Iskopavanja vršena 1959g. J. K. Južni
deo crkve je uništen, ali je rekonstruisana na osnovu sačuvanog severnog i istočnog zida.
Jednobrodna zasvedene gradjevina čiji je unutrašnji prostor pomoću pilastra izdeljen na tri
dela -traveja. Apsida je iznutra bila polukružna a spolja četvrtasta, levo i desno od nje po

45
 jedna polukružna niša. Veće niše nalazile su se u severnom delu, verov. i u južnom.
Spoljni zidovi bili su ukrašeni plitkim lezenama. Vreme XI v.
KAMENA PARAPETNA PLOČA nadjena prilikom iskopavanja. Muzej H.Novi.
Prikazana kompozicija -dva andjela obožavaju krst, simetričnost. Izmedju krakova krsta su
dve ptice-simboli vernika, a gornjom ivicom vijuga tročlana lozica sa upletenim životinjama i
pticama.
Dva orla, raširenih krila i okrenutih krstu. Tročlana prepletna traka kao ukras krsta. Izrazito
razrogačene oči Vreme XI v.

CRKVE U MAKEDONIJI
OHRID
 Najstarija sakralna gradjevina tog vremena je crkva sv. Pantelejmona koju je krajem IX v.
podigao Kliment, ostatke te crkve je otkopao D. Koco ispod Imaret Džamije. To je bila
gradjevina crentraklnog tipa sa osnovom u obliku trikonhosa, kasnije je na zapadnoj strani
prizidan narteks u kojem je smešten Klimentov grob.
Crkva sv. Sofije sredinom XI v. podigao ohridski arhiepiskop Leon, a postoji predpostavka da
je crkvu podigao Samuilo krajem X ili poč. XI v. Novija iskopavanja R. Ljubinković su
pokazala da tu postoje tri horizonta. Najstarija je rano-vizantijska crkva, pa druga crkva koju
je Leon obnoviop u XI v. To je velika trobrodna bazilika sa troapsidalnim svetištem na
istočnoj strani i dvospratnim narteksom na zapadu. Centralna apsida je spolja poligonalna dok
su bočne polukružne i unutra su sve tri polukružne. Crkva je prvobitno imala kupolu koju su
srušili kada su je pretvorili u džamiju. U narteksu, naosu i oltarskom prostoru očuvane su
freske iz XI v.
Originalni kameni ikonostas. Dve parapetne ploče: jedna ukrašena dekorativnim krugovima sa
orlom i zmijom u sredini, druga slična sa orlom i zecom u krugu. Od oltarske pregrade-
sačuvani su delovi pet stubova ukrašeni stilizovanim lišćem i nizom tročlanih krugova i
rozetama u njima, zatim dve osmostrane kolonete, zatim odlomak kamenog friza sa
stilizovanim biljnim ornamentom i malim poprsjem (danas iznad severnih vrata sv. Sofije)
analogija je savremena kamena plastika u Vizantiji.
Na južnoj obali jezera Naum osnovao manastir posvećen sv. Arhandjelu .kasnije dobio ime
sv. Naum. Crkva je imala osnovu trikonhosa sve tri apside unutra polukružne, a spolja - ravne
zidove centralna-trostrana, a dve bočne -pravougaone fasade. Na zapadnoj strani pravougaoni
narteks gde je bio i grob Nauma. umro 910g.
Možda se uzduzala kupola.
pisao D. Koco Klimentov manastir Panteleimon i iskopavanja u Imaret u Ohridu. GZFFS
1948 crkva sv Sofije u Ohridu GZFFS
Proučavanje crkvve sv Nauma tkodje D. Koco

STARO NAGORIČANE KOD KUMANOVA

46
Crkva sv. Djordja koju je podigao vizantiski car Roman IV Diogen (1067-1071) a srpski kralj
Milutin je posvetio sv. Djordje 1313.; prvobitna gradjevina je bila centralnog tipa sa osnovom
u obliku upisanog krsta.
STRUMICA
Sv Bogorodica u selu VELJUSA . natpis uklesan u kameni nadvratnik na ulazu u norteks
crkvu je 1080.g. podigao episkop Manojlo. Osnova tetrakonhos nad čijim središtem se
uzdizalo kube. Na zapadnoj strani -pravougaoni narteks sa jednim malim kubetom. posebna
vrednost freska koje su datirane u kraj XI v. sa uobičajenim predstavama Bogorodica sa
Isusom na prestolu.
KAVADARCI
Selo Drenovo - sv. Bogorodica X-XI v. centralna gradjevina sa osnovom upisanog krsta nad
čijim središtem se uzdizala kupola.

PRESPA
prestonica makedonskog cara Samuila (976-1015) na ostrvu AIL tu je u X v. podigao i veliku
trobrodnu baziliku sv. Achiliju.

CRKVA U OŠLJU KOD STONA

Centralni tip osmoroapsidna crkva
Ruševine bez krova i svoda, zidovi sačuvani do 4m. visine i 2m.
Spominje je car Konstantin Porfirogenit mesto Ošlje u X v.
Crkva se nalazi na lokalitetu Bijela Lokva. Nije poznato ime i svecu kojem je bila posvećena.
Prvi je na nju skrenuo pažnju F. Radić u Starohrvatska posveta 3 Knin 1897. Spominju je
Diggve, Karaman, i Bošković i Mirasović, Dimenzije male, unutra 6,7om. a spolja 10m.
Tehnika gradnje -lomljeni kamen sa dosta maltera, sllojevi kamena kvadratnog oblika. Ima
osam apsida, s tim što je zapadna ulaz pa se i razlikuje od ostalih. Sadrži dve polukružne niše
i spolja je kvadratna, a pridodat joj je i narteks. Spoljni zid raščlanjen je plitkim nišama
(redovna pojava u preromanici) funkcija im je dekorativna. Plitkih niša ima 5 i četiri lezene,
sa jednom zajedničkom lezenom na uglu izmedju dve apside (prvi slučak u preromanici
Dalmacije).
Takodje je retkost da su prozori postavljeni u svakoj apsidi. Pisao Marasović T.
Ranosrednjevekovna crkva u Ošlju kod Stona Peristil 1957.
Subotić G. smatra da je srodna sa šestolisnim osnovama datirana u IX -X vek.

CRKVA SV. TROJICE U POLJUDU KOD SPLITA

centralni tip šestolist

47
-taj tip poznat je na sedam crkava i to tri u splitskoj i četiri u zadarskoj regiji.
Sv. Trojica je najbolje sačuvana . Sačuvana sve do krova središnjeg dela i krov svih šest
apsida. 1972. restaurirana, obnovljena i središnja kupola sa krovom. Središnji kružni prostor
sa kupolom oko njega se radijalno nižu šest apsida nejednake veličine i nepravilnog tlocrta
presvodjene polukalotama, tri istočne konhe pripadaju prezbiteriju, pa ih možemo smatrati
apsidama liturgički. U svakoj od njih nalazi se po jedan prozor. Na zapadnoj i jugozapadnoj
konhi nalaze se vrata. Konhe su spolja rasčlanjene sa po tri plitke niše. osim jugozapadne koja
ima samo jednu nišu. I zapadne koja je bez niša.
-Sv. Marija u Trogiru porušena u XIXv. Sv Mihovil u Pridrazi
-kod Sinja uništena crkva sv. Mihovila u Brnazima.
-Crkva sv. Marije u Zadru, najbolje sačuvani primerak u Zadru
-Stomorica. Morfološka specifičnost je petolist, pravouglio oblik zapadnog prostora i ispred
njega .kvadratna osnova zvonika Crkva sv. Krševana na Kolovaramu. U BOSNI -ROGAČIĆI
kod Blažuja

JEDNOBRODNI KUPOLNI TIP RASČLANJENE VANJŠTINE (spoljašnost)

Sv. Petar u Priku kod Omiša
Do danas zadržala u celosti svoj izvorni izgled. Njena unutrašnjost rasčlanjena u lezenama,
koje spoljne pojasnicama dele svod u tri polja. U srednjem polju je kupola koja se diže nad
PANDANTIVIMA: Prvo i treće polje prosvodjeno je križnim svodom. Bočni zidovi
rasčlanjeni su plitkim nišama po sredini kojih su i uske polukružne niše. Apsida je iz nutra
polukružna a spolja pravougla. Spolja je potpuno rasčlanjena, na zapadu je veliki slepi luk.
Kupola je spolja rasčlanjena uskim, ali dubokim nišama te trouglim krovnim zabatima.
Za nju se vezuje sv. Nikola Grčki na Lopudu, kojoj kupola nije sačuvana.
Sv- Barbara na Koločepu.
Crkva sv Spasa najstariji preromanički zvonik (IX v) kod vrela Cetine

48