Kulture gvozdenog doba na tlu

Srbije
Dragoslav Srejovi
Izvor: Istorija srpskog naroda I, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1994.

Mirna vremena na centralnobalkanskom prostoru i u junom Podunavlju potrajala su

do sredine VIII veka pre nove ere. Najkasnije oko 725. godine iz kavkasko-pontskih
oblasti, verovatno pod pritiskom Skita, zapoelo je raseljavanje Kimeraca ka prednjoj
Aziji i srednjoj Evropi. Na putu prema zapadu, Kimercima su se pridruile i druge
grupacije, tako da se oni u Panonskoj niziji i na Balkanskom poluostrvu pojavljuju
etniki i kulturno znatno izmenjeni, kao takozvani Trako-Kimerci.[1]

U nadiranju sa severa Panonske nizije prema jugu, ova heterogena etno-kulturna

grupacija najpre se spustila na podruje Baranje, Slavonije i Srema (Batina, Dalj,
Adaevci, Novi Banovci), a odatle se, neto kasnije, probila sve do Kosova
(Janjevo).[2] Kako su na ove teritorije Trako-Kimerci pristizali u manjim grupama,
domoroci mahom nisu bili prinueni da naputaju svoje domove i zemlju. Iz tih
razloga je u arheolokoj grai, koja je prikupljena na teritoriji Srbije, dolazak Trako-
Kimeraca dokumentovan prvenstveno pojavom novih kulturnih dobara: konjskom
opremom (psalije, krstasta dugmad za provlaenje remenja, praporci, privesci u vidu
zvonia ili ptijih protoma), raznovrsnim nakitom (grivne sa ukrtenim krajevima,
ogrlice od tordirane ice, naoaraste fibule, fibule s kuglastim proirenjima na luku) i
orujem od gvoa (koplja, sekire). Najvea i za budunost najznaajnija novina koja
se vezuje za dolazak Trako-Kimeraca svakako je korienje gvoa u izradi orua i
nakita. Predmeti od gvoa pojavljivali su se mestimice na Balkanskom poluostrvu i
srednjoj Evropi i pre VIII veka, ali tek posle prodora Trako-Kimeraca postaju omiljeni
i svuda prisutni. Iz tih razloga, poslednje decenije VIII veka pre ne. obeleavaju
poetak gvozdenog doba na teritoriji Srbije.

Dogaaji vezani za prodor Trako-Kimeraca, kao i upoznavanje nove sirovine

gvoa, nisu snanije uzdrmali domorodake zajednice na teritoriji Srbije niti su u
prvi mah osetnije izmenili njihovu kulturu. Proces* etnike stabilizacije i kulturnog
osamostaljenja, zapoet u prethodnom razdoblju, nije zaustavljen jer se i tokom prve
faze gvozdenog doba, priblino od 725. do 625. godine pre n. e., neometano nastavlja
razvoj tradicionalnih kulturnih grupa, tj. i grupe Bosut i grupe Donja Brnjica.

Tokom VII veka pre n. e., grupa Bosut doivljava svoj najvii uspon. Odmah posle
trako-kimerskog prodora, ve krajem VIII veka, na teritoriji ove grupe pojavljuju se
skupoceni predmeti od bronze i gvoa: velike naoaraste fibule, fibule s kuglicama
na luku, grivne s prebaenim krajevima, ogrlice od tordirane ice, raznovrsni privesci,
koplja i sekire. Snaenje i bogaenje lokalnih zajednica dokumentovano je i nalazima
iz grobova. U Sremu, na Gomolavi, otkrivena je velika grobnica u kojoj je sahranjeno
6 mukaraca, 17 ena i 54 deteta.[3] Pored veeg broja keramikih posuda, u grobnici
je naen raznovrstan nakit od bronze, ilibara, gorskog kristala i staklene paste. Nalaz
iz irovnice, kod Kragujevca, koji se sastoji od devet naoarastih fibula, spiralno
uvijene narukvice, dve ogrlice, dve ukrasne ploe i skiptra od bronze i gvoa,
verovatno treba vezati za grob nekog uglednog domoroca.[4] Slini i skupoceni
predmeti koji su naeni na vie mesta u umadiji (Roanjci, Rodovci, Vranovo) i u
istonoj Srbiji (Stari Kostolac, Aljudovo, Vrmda, arbanovac, Rujite, Brusnik)
svakako su deo imetka obogaenih pojedinaca.[5] Ovi nalazi pokazuju da je oko 700.
godine pre n. e. na teritoriji bosutske grupe u punom jeku proces ekonomskog i
drutvenog raslojavanja, da je u to vreme ve bilo pojedinaca koji su mogli da zasnuju
poligamnu porodicu (grupna grobnica na Gomolavi) ili da postanu poglavari zajednice
(nalaz iz irovnice). Arheoloka graa sa istovremenih naselja (Gradina na Bosutu;
idovar, kod Vrca; Boljetin, u erdapu; Crvena livada, kod Svetozareva; Radimlja,
na Uvcu) pokazuje, meutim, da je veina pripadnika zajednica grupe Bosut i dalje
skromno ivela, uglavnom u poluzemunicama i tronim kolibama, i da je ekonomski
jo uvek bila zavisna od prinosa obradive zemlje.

U prvim decenijama VII veka, kultura je jednoobrazna na celoj teritoriji bosutske

grupe. Zemljoradnji i stoarstvu poklanja se priblino podjednaka panja, a na svim
podrujima proizvodi se keramiko posue, koje se od posua prethodnog razdoblja
razlikuje jedino neto boljom fakturom i raznovrsnijom dekoracijom. Sredinom VII
veka ravnotea se, meutim, naruava. Zajednice koje su naseljavale Olteniju, erdap
i severno Pomoravlje usredsredile su se na stoarstvo i poele da proizvode keramiko
posue ukraeno na osoben nain (tzv. Basarabi stil). Kako su nove vrste posua
oigledno nastale oponaanjem metalnih vaza, izvesno je da su njihovi stvaraoci
poznavali i skupocene proizvode toreutike. Posebno su omiljeni pehari s trakastim
drkama, kao i zdele i amfore irokog, horizontalno razgranatog oboda. Primenom
raznih tehnika urezivanja, igosanja i inkrustacije ovo posue dobija i efektnu
dekoraciju, koja se sastoji od matovitih sloaja pravolinijskih i krivolinijskih motiva,
najee rafiranih trouglova i romboida povezanih s derivatima spirale. Ovaj stil
oblikovanja i ukraavanja posua veoma brzo prihvataju i zajednice koje su
naseljavale severozapadnu Srbiju, Srem i junu Baku, tako da ve iko 650. godine
pre n. e. Basarabi keramika postaje omiljena na celoj teritoriji bosutske
grupe.[6] Nain privreivanja, meutim, nije postao jedinstven. Dok se stanovnitvo
istone Srbije i umadije sve vie usmeravalo na polunomadski nain ivota, njihovi
srodnici u Banatu, Sremu i Bakoj ne samo da su ostali privreni zemljoradnji ve su,
kako to pokazuju istraivanja Gradine na Bosutu, svoja naselja proirili i ulepali ih
prostranim, solidno graenim kuama.[7]

U okvirima druge etno-kulturne celine, na teritoriji grupe Donja Brnjica, prodor

Trako-Kimeraca ostavio je jedva vidljive tragove. Samo metalni predmeti iz dve
ostave, naene u Janjevu, izraeni su u trako-kimerskom maniru. Uticaj kulture
Trako-Kimeraca ogleda se, moda, jo jedino u pojavi malih i sasvim niskih tumula, i
to najpre u dolinama Toplice i Rake (nekropole u Gornjoj Straevi, kod Prokuplja, i u
Dojeviima, kod Novog Pazara), a neto kasnije, tokom prve polovine VII veka, i u
Metohiji (nekropola iroko, kod Suve Reke).[8] Velike urne i druge vrste keramikog
posua koje su otkrivene pod tumulima u Gornjoj Straevi i Dojeviima imaju,
meutim, gotovo iste oblike kao i keramiki proizvodi sa starijih nekropola grupe
Donja Brnjica. To znai da trako-kimerski prodor nije prekinuo razvoj tradicionalne
kulture. Osetnije promene u kulturi tipa Donja Brnjica nastaju tek tokom druge ili
tree decenije VII veka, i to pod uticajem kulture gvozdenog doba u oblastima
severno od sastava Zapadne i June Morave (kultura tipa Bosut-Basarabi) i zapadnije
od gornjeg Podrinja i Lima (kultura tipa Glasinac IVb).

U prvim decenijama VII veka pre n. e., zajednice grupe Donja Brnjica bile su
prinuene da severozapadne delove svojih teritorija prepuste polunimadima i
ratnicima koji su se, iz podruja omeenog Romanijom, Durmitorom, Tarom i
Limom, probili do Golije. Na visokim, zatravljenim povrinama Petera, koje su
ranije pripadale zajednicama grupe Donja Brnjica, niu naselja ove ekspanzivne etno-
kulturne grupacije, a na vie mesta (Glogovik, Delimee) otkrivena su i njihova
groblja, koja se sastoje od po desetak visokih kamenih tumula. Za razliku od
domorodaca, koji su mrtve spaljivali, ovi polunomadi i ratnici sahranjivali su
pokojnike u opruenom stavu, i to ene u odei iskienoj ilibarskim perlama, a
mukarce sa skupocenim orujem od gvoa.[9] Pred dobro naoruanim zajednicama
domoroci sa Golije i Petera povukli su se u nie predele Rake. Pouene njihovim
iskustvom, ostale zajednice grupe Donja Brnjica brzo su izmenile ivotne navike i
tradicionalnu kulturu kako bi se osposobile za odbranu zaviajne zemlje. Ve pre
sredine VII veka, na celoj teritoriji ove grupe podiu se naselja na teko pristupanim
poloajima sa kojih se lako kontroliu sva kretanja u ravnici (Belaevac, na obodu
Kosovske kotline; Gornja Gadimlja, u dolini oko Lipljana; Hisar, na junoj strani
Prizrenskog polja).[10] Istovremeno se uspostavljaju prisnije veze sa zajednicama
bosutske grupe i od njih se pribavljaju skupoceni metalni predmeti. U grobovima koji
su otkriveni pod malim i niskim humkama kod Suve Reke naene su gotovo one iste
vrste metalnih predmeta koje su poznate i sa teritorija bosutske grupe.[11] Keramiko
posue iz ovih grobova, kao i posue koje je nalaeno u starijim naseljima na
Belaevcu i Gornjoj Gadimlji, vezuje se delimino za tradicionalne lokalne proizvode
(krukolike urne), a delimino za keramiku modelovanu u Basarabi stilu (zdele
fasetiranog oboda, ornamenti izvedeni urezivanjem i nazubljenim instrumentom). Ono
to se ne menja, a to je, meutim, najee glavno distinktivno obeleje jednog
naroda, jesu pogrebni rituali. Tokom celog VII veka, a i kasnije, zajednice grupe
Donja Brnjica spaljivale su svoje mrtve na zajednikoj lomai, a zatim su njihove
ostatke polagale u urne ili su samo pregrt pepela prenosile u plitke jame i raznovrsne
kamene konstrukcije. Uprkos pritiscima sa strane, ove zajednice su sauvale predake
obiaje i etno-kulturni integritet. U drugoj polovini VII veka, one su toliko ojaale da
su ak nametnule neka dobra svoje kulture, na primer, keramike proizvode, i
zajednicama koje su ivele u Skopskoj kotlini.[12]

U sledeem stoleu, priblino od 625. do 525. godine pre n. e., konano se stabilizuje
kultura gvozdenog doba i meusobno se jo jasnije razgraniavaju etnike grupacije
na teritoriji Srbije. Bosutska etno-kulturna grupa jasno se u ovom razdoblju cepa na
dva dela. Zajednice koje su naseljavale istonu Srbiju i umadiju sve vie
zapostavljaju zemljoradnju u korist stoarstva i lova, a u njihovim okvirima najvei
ugled uivaju ratnici, koji se vremenom potpuno oslobaaju rada i obrazuju povlaen
drutveni sloj. Zbog polunomadskog naina ivota, i dalje se ivi u poluzemunicama,
a esto se nastanjuju i peine. Arheoloki nalazi iz jedne od ovakvih peina (Zlotska
peina, kod Bora) do te mere su karakteristini da se i kultura razvijenog gvozdenog
doba u ovom delu Srbije esto oznaava kao zlotska grupa.[13] Keramika proizvodnja
je u naglom opadanju: umesto ranijeg raznovrsnog, bogato dekorisanog posua,
tokom VI veka izrauju se uglavnom samo konine zdele, jednouhi lonii i krazi,
ukraeni irokim kanelurama. Pogrebni ritual nije jedinstven, tj. na istim podrujima i
u isto vreme pokojnici se i spaljuju i inhumiraju, bilo u ravnim grobovima ili pod
malenim humkama. Najvie su cenjeni predmeti od bronze, gvoa i srebra. Sa raznih
strana pribavljane su nove vrste nakita (fibule s konkavnim izrezima na nozi, grivne s
bogato dekorisanim krajevima, ukosnice, igle s diskoidnom glavom) i oruje
(gvozdena koplja, sekire, krivi noevi). Na nekoliko mesta (Ritopek, Zlotska peina,
Vrtite) naeni su konjska oprema, ukrasi za odeu (velike pojasne kope, aplike) i
delovi bojne opreme (umba), na osnovu kojih se moe zakljuiti da je meu ratnicima
bilo i konjanika, obuenih u iskienu odeu i naoruanih kopljem i titom.

Zajednice u Sremu, Banatu i junoj Bakoj opredelile su se za drugaiji nain ivota.

Tokom celog VI veka ivi se u starim naseljima, i to uglavnom od prinosa sa okolnih
njiva. Keramika proizvodnja je i u ovim oblastima u opadanju, tj. pri modelovanju
posua monotono se ponavljaju tradicionalne forme, i to bez ranijeg bogatog ukrasa.
Za razliku od svojih srodnika u istonoj Srbiji i umadiji, lokalne zajednice severno
od Save i Dunava gotovo da i ne poznaju metalni nakit i oruje. Sedelaki nain
ivota i opredeljenost za zemljoradnju oigledno su zaustavili proces drutvenog
raslojavanja. Nerazvijeni drutveno-privredni odnosi jasno su razgraniavali ove
zajednice ne samo od etno-kulturnih grupa u Slavoniji i Bosni ve i od njihovih
najbliih srodnika u umadiji i istonoj Srbiji. Cepanje nekad jedinstvene bosutske
grupe na dva dela oznaava vaan momenat u etnogenezi onih naroda koje antiki
istorijski izvori pominju kao stanovnike centralnobalkanskog podruja i junog
Podunavlja. One zajednice bosutske grupe koje su u VI veku ivele u istonoj Srbiji i
umadiji treba svakako poistovetiti s Tribalima, najmonijim i najveim plemenom
u srednjem delu Balkanskog poluostrva, a one koje su ivele u Sremu, junoj Bakoj
i Banatu - s perifernim ogrankom velike dako-getske populacije.

Na podruju zapadne Srbije i Metohije odigrala su se krajem VII i u prvim decenijama

VI veka dva vana dogaaja koji su izmenili etno-kulturne odnose u ovom delu
Balkanskog poluostrva. Zajednice glasinake grupe sa Romanije i Devetaka prele su
u to vreme Drinu i zaposele doline etinje i Rzava. Na vie mesta u okolini Titovog
Uica (Raana, Pilatovii, Kriva Reka) istraeni su veliki tumuli, u kojima su
otkriveni grobovi pripadnika ove snane etno-kulturne grupacije.[14] Pokojnici su
preteno sahranjivani u opruenom stavu, i to ene s bogatim nakitom (diskoidni
broevi, grivne, kope), a mukarci sa po dva koplja u desnici ili s dugim gvozdenim
maem. Prodor ovih dobro naoruanih ratnika zaustavljen je ve na Moravici i
Maljenu, gde su im se suprotstavile zajednice bosutske, odnosno zlotske grupe jer su
one u prethodnom razdoblju zaposele teritoriju zapadne Srbije, i to sve do Uvca.
Snage su svakako bile podjednake i sukob je ostao neodluen, poto su i u naredna
dva stolea Moravica i Maljen razgraniavali domorodake zajednice Podunavlja od
glasinake etno-kulturne grupe.

U isto vreme, ili koju deceniju kasnije, pojavili su se dobro naoruani ratnici i u
jugozapadnim delovima Metohije, na suvatima i panjacima izmeu severnih padina
Patrika, desne obale Belog Drima i Deanske Bistrice. Njihov dolazak i vekovno
zadravanje u ovom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheolokim
nalazima sa velike nekropole u selu Romaji.[15]Nekropola se sastoji od petnaestak
tumula, meu kojima se istie dinovska humka, iji prenik iznosi 50 t a visina oko 5
t. U humci su tokom VI veka sahranjivani ratnici: kraj svakog pokojnika polagano je
gvozdeno oruje, i to redovno po nekoliko kopalja, a, ree, i maevi, strelice, noevi i
sekire. Keramikoj proizvodnji nije poklanjana vea panja, jer je i u grobove
stavljano posue od nepreiene i nedovoljno peene gline, jednostavnih oblika
(dvouhi i jednouhi lonii) i, mahom, bez ikakvih ukrasa. Kako su istovetni pogrebni
rituali, oruje i keramiki proizvodi posvedoeni i na veem broju nekropola na
podruju severne Albanije, posebno oko Kukesa, jasno je da su ratnici sahranjeni u
Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija
se ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove
Metohije. Domoroci stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica verovatno su bez
otpora ustupili tuincima neplodno zemljite i krevite povri izmeu Belog Drima,
Deanske Bistrice i Patrika, ali su ilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom
polju, severnoj Metohiji i na Kosovu.

Trajno naseljavanje dobro naoruanih zajednica du desne obale Belog Drima

usmerilo je u novom pravcu razvoj tradicionalne kulture u ostalim delovima Metohije,
na Kosovu i u dolini Ibra. Tokom VI veka pre ne., u svim ovim oblastima stara naselja
se utvruju kamenim bedemima ili palisadama (mlaa naselja na Belaevcu i Velikom
Gadimlju), a niu i nova, takoe utvrena, na teko pristupanim terenima (Vala, kod
Zveana).[16] Arheoloki nalazi iz ovih utvrenih naselja razlikuju se od onih iz
starijih i neutvrenih prvenstveno po prisustvu veeg broja metalnih predmeta i
posua koje je izraivano na vitlu. Poto su oblici glinenog posua starije faze i dalje
dominantni, pogrebni rituali isti, a naselja ne menjaju svoj poloaj, ve se samo
umnoavaju, oigledno je da se lokalna kultura neometano dalje razvija. Na Velikom
Gadimlju jasno se uoava utvrena akropola, a ispod nje neutvreno podgrae. Pojava
ovako strukturiranih naselja svakako je posledica drutvenog raslojavanja. Upadljivo
je da tek grobovi iz VI veka pre n. e. sadre i gvozdeno oruje (grobovi pod humkama
na Dibiaku, kod Suve Reke).[17] To je siguran dokaz da je u lokalnim zajednicama
bilo i ratnika, sposobnih da brane svoje saplemenike ili da ugroze susede i preuzmu
njihova dobra.

Zaustavljanjem prodora nomada i ratnika, najpre na Goliji i u gornjem toku Rake

(poetak VII veka), kasnije, na liniji Moravica-Maljen (kraj VII veka) i na liniji Beli
Drim-Deanska Bistrica (poetak VI veka), za dugo vreme se utvruju granice izmeu
etno-kulturnih grupa u ovom delu Balkanskog poluostrva. Prvu grupaciju, pripadnike
glasinake kulture, koja je zaposela Peter i oblasti do Moravice, treba, verovatno,
poistovetiti sa Autarijatima, najmonijim ilirskim plemenom, a drugu grupaciju,
koja se iz severne Albanije probila u Metohiju, sa ogrankom one populacije koju
antiki pisci oznaavaju Ilirima u uem smislu rei (Illyrii proprie dicti). To znai da
su u VI veku pre ne. teritoriju Srbije najveim delom naseljavale prastare, meusobno
srodne domorodake zajednice - Dardanci (Kosovo i podruje omeeno dolinama
Ibra, Zapadne i June Morave), Tribali (umadija i istona Srbija) i ogranak Dako-
Geta (Banat, Srem, Baka), a da su samo manja podruja zaposedala i ilirska plemena
ogranak Autarijata (Podrinje i Polimlje od Povlena i Maljena do Petera) i Ilira u
uem smislu rei (jugozapadna Metohija). Ove granice se nisu bitnije menjale sve do
pred kraj IV veka pre n. e., do dolaska Kelta na Balkansko poluostrvo i sukoba
starobalkanskih plemena sa makedonskom dravom i helenistikim vladarima.

Razdoblje od kraja VI do sredine IV veka, priblino od 525. od 350. godine pre n. e.,
karakterie gotovo ravnomeran uspon svih etno-kulturnih grupa u kontinentalnim
delovima Balkanskog poluostrva. Granice koje su tokom VI veka uspostavljene
izmeu plemena da tite njihovu nezavisnost, obiaje i svojinu iroko su se otvorile
tokom V veka radi razmene sirovina i kulturnih dobara. Zbog irokog kulturnog
proimanja gotovo je nemoguno razaznati za koju etno-kulturnu grupu treba vezati
nove oblike nakita, orua, oruja ili keramike koji se pojavljuju na teritoriji Srbije od
kraja VI do sredine IV veka pre nove ere. S druge strane, u veini etno-kulturnih
grupa okonava se ranije zapoet proces drutvenog raslojavanja. Iz tih razloga, i
kultura pojedinih plemena postaje vieslojna: na jednoj strani, bogata i kosmopolitska,
a na drugoj, siromana i krajnje arhaina. Arheolokom graom je, na alost,
dokumentovana uglavnom kultura povlaenih drutvenih slojeva plemenskih
stareina, njihovih porodica i ratnika.

U periodu od 525. do 350. godine pre n. e., Srbiju preplavljuju luksuzni predmeti koji
su proizvedeni u zanatskim radionicama grkog sveta. Kako se ovi predmeti najpre
pojavljuju na teritoriji Dardanaca i Tribala (priblino izmeu 525. i 480. godine pre n.
e.), i kako su tu i kasnije najbrojniji, jasno je da su ove dve etnike grupacije tokom V
i IV veka postale glavni inioci kulturno-istorijskih zbivanja u ovom delu Balkanskog
poluostrva. Dok se kultura u onim oblastima Srbije koje su zaposedale ilirske
zajednice razvija u tradicionalnim okvirima, u celom Pomoravlju i na Kosovu odluno
se prekida s prolou i zapoinje helenizacija domorodake kulture.

Iako se jo odlikuje po kojom originalnom formom, glasinaka kultura ve od

poslednjih decenija VI veka postepeno opada. Njeni ogranci na teritoriji Srbije, u
gornjem Podrinju i Polimlju, vitalni su kroz ceo V vek, ali su do te mere konzervativni
da je teko razlikovati starija kulturna ostvarenja od novih.[18] Isti je sluaj i s
kulturom zajednica koje su naseljavale jugozapadne delove Metohije. Pokojnici koji
su tokom V-IU veka sahranjivani pod humkama du obale Belog Drima (Romaja,
Prevo) polagani su u grobove na isti nain kao i njihovi preci, sa gotovo istim
vrstama gvozdenog oruja i keramikih proizvoda. Tek tokom 111-11 veka do ovih
zajednica stiu i luksuzni predmeti pribavljani u helenistikim zanatskim radionicama.

Sasvim je drukija kultura na tribalskoj i dardanskoj teritoriji. Nagli uspon Tribala

krajem VI veka dokumentovan je srebrnim i zlatnim nakitom, koji je otkriven na
veem broju mesta u Pomoravlju, i, moda, nalazima iz tumula u Atenici, kod aka.
U Mramorcu, Batincu, Kolarima, Miloevcu i Umarima otkrivene su skupocene
garniture nakita (iroki pojasevi od srebrnog lima, raskono dekorisani palmetama i
geometrijskim motivima; zlatne i srebrne grivne s krajevima u vidu zmijske glave),
kojima su se kitili monici tribalskih zajednica.[2]" Dve velike humke u Atenici nasute
su, verovatno, nad grobovima tribalskih poglavara: kneza (humka II), mladog princa i
kneginje (humka I).[2] Njihova tela, u odei okienoj zlatnim i srebrnim aplikama,
doneta su do lomae na kolima, koja su takoe spaljena. U kneev grob stavljeno je
celokupno naoruanje tribalskih ratnika: koplja, strele i titovi, kao i oruje za borbu
izbliza. Sva tri pokojnika sahranjena su s predmetima koji su nabavljeni u udaljenim
krajevima: s bogatim nakitom, metalnim posuem i slikanim vazama. Ovi predmeti,
koji inae pripadaju krugu jonske zanatske umetnosti, verovatno su proizvedeni u
grkim kolonijama na crnomorskoj obali, a na tribalsku teritoriju su dospeli
dunavskim putem, posredstvom zajednica donjeg Podunavlja ili Skita. Da su krajem
VI i u prvim decenijama V veka uspostavljene neposredne veze izmeu Tribala i
Skita, pokazuju kako troperne strele i dvodelni gvozdeni emovi iz kneevskih
grobova u Atenici tako i nekoliko nalaza iz ueg pojasa srpskog Podunavlja (maevi i
nekoliko grobova u okolini Vrca)-[2]

Kao kontrast ovim skupocenim predmetima, na mnogim mestima u Pomoravlju, a ak

i u okvirima kneevskih humki u Atenici, nalaene su keramike posude od
nepreiene i nedovoljno peene gline, sasvim jednostavnih oblika (konine zdele,
jednouhi lonii). Kako na tribalskoj teritoriji nije dosad otkriveno nijedno naselje u
kome se due ivelo, ini se da je sreen, sedelaki ivot naputen tokom V veka, da
je zemljoradnja zanemarena, a dobar deo potreba podmirivan pljakanjem tuih
teritorija. Pojava karakteristinog tribalskog nakita u severnoj Metohiji (Peka Banja)
i donjem Potisju (Titel) moda dokumentuje kratkotrajne upade Tribala na dardanske i
dako-getske teritorije. Njihovi neto kasniji ratniki uspesi i pljakaki pohodi
pominju se i u istorijskim izvorima; oko 424. godine Tribali su prodrli na traku
teritoriju i porazili odriskog kralja Sitalka, a 376-375, u potrazi za hranom, opustoili
su teritoriju daleke Abdere. Da su se sa tih i drugih, u istorijskim izvorima
nezabeleenih pohoda vraali na svoju teritoriju s bogatim plenom, pokazuje nakit
koji je naen u okolini Nia, na Juhoru i ukarici (srebrne fibule sa zvezdicama na
luku, trake fibule) ili zoomorfni bronzani predmeti iz Ritopeka i Baraa, kao i
halkidski lem, naen u okolini Vrca.[23] Tribali su vrili snaan pritisak i na
Makedoniju, koju su esto pljakali. Filip II ih je pokorio 344-343. godine, ali se oni
brzo oporavljaju i ve 339. godine stiu do Dobrude, gde se sukobljavaju sa skitskim
kraljem Atejem.[24] Tek 335. godine Aleksandar Veliki uspeo je da ih obuzda i zauvek
slomi njihovu silu. U razdoblju 111-11 veka, tribalske zajednice slabe i izumiru, tako
da im se tokom I veka pre n. e. gubi svaki trag i u arheolokim i u istorijskim
dokumentima.

Kultura na dardanskoj teritoriji je raznovrsnija i znatno stabilnija. Podatak da se u

razdoblju od kraja VI veka do vremena rimskih osvajanja stara naselja stalno proiruju
(na primer, Veliko Gadimlje) i da se uz njih podiu i nova, posebno u gornjem toku
June Morave i Skopskoj kotlini (Krevica, kod Vranja; Skopsko Kale), pokazuje da
su dardanske zajednice do kraja praistorije ostale vezane za predaku zemlju, odnosno
da su ostajale na teritorijama koje su preuzimale od svojih suseda. Sedelaki ivot
omoguio im je da svoju privredu razgranaju i iroko razviju razmenu dobara sa
okolnim zajednicama. Iz tih razloga, u dardanskoj kulturi ovog razdoblja, pored
luksuznih predmeta iz grkih zanatskih radionica i njihovih jevtinijih imitacija,
zastupljeni su i oblici karakteristini za ilirsku, tribalsku ili traku kulturu.
Slino Tribalima, i Dardanci su krajem VI veka imali neku vrstu klasnog drutva, ali
su veze izmeu lanova zajednice bile prisnije, a staleke razlike znatno manje.
Grobovi iz poslednjih decenija VI i prvih decenija V veka to jasno pokazuju. Ispod
Petrove crkve, u Novom Pazaru, istraena je velika humka nasuta nad grobom
plemenskog stareine i grobovima njegovih podanika.[25] Centralni, kneevski grob
je prava riznica, koja se sastoji od zlatnog, srebrnog i ilibarskog nakita, kao i
skupocenih grkih vaza, dok grobovi na periferiji humke sadre samo lokalne
keramike proizvode. Grobovi iz istog vremena koji su otkriveni u Karagau,
nedaleko od Zveana, skromna su imitacija ove kneevske humke: u njima su kraj
pokojnika, umesto skupocenih proizvoda grkog umetnikog zanatstva, poloeni
gvozdeno oruje i bronzani nakit, pribavljen od susednih ilirskih i tribalskih
plemena.[26]

Raslojenost dardanskog drutva i kompozitni karakter dardanske kulture jo se jasnije

manifestuju u strukturi naselja U- veka i u odlikama predmeta koji su u njima
naeni. U Krevici, juno od Vranja, otkriveno je na visokom grebenu veliko naselje
koje se sastoji od tri dela.: akropolja, opkoljenog irokim bedemima od velikih
tesanika, utvrenog podgraa i otvorenog naselja na neto niem platou.[27] Kako
gotovo istu strukturu imaju i naselja na Velikom Gadimlju i skopskom lokalitetu Kale
moe se pretpostaviti da su na svim ovim mestima akropolj naseljavali ugledni
Dardanci, odnosno poglavari i njihove porodice, a da su u neutvrenom podgrau
iveli od njih zavisni seljaci i rudari, moda i oni koji su zbog duga postali
robovi.[28]Arheoloki nalazi iz ovih naselja pokazuju da je dardanska kultura oko
sredine V veka ve uveliko helenizovana. Keramiko posue iz Krevice sastoji se
veim delom od importovanih atikih vaza i imitacija raznih vrsta grkog posua. I
graevinski objekti ovog naselja podseaju na ranohelenistiku arhitekturu. S druge
strane, ve od poetka IV veka na dardanskoj teritoriji poinje iv opticaj novca,
najpre ilirskog

U drugoj polovini IV veka, veina naselja u jugoistinom delu dardanske teritorije

popaljena je i poruena. Ovo pustoenje verovatno treba vezati za pobedu
makedonskog kralja Filipa II nad Dardancima oko 345. godine, a, moda, i za ratove
koje je Aleksandar Veliki vodio u Iliriji, Peoniji i njima susednim zemljama. Izvesno
je da su se Dardanci ubrzo posle Aleksandrove smrti oporavili i osamostalili jer se ve
od osamdesetih godina 111 veka javljaju kao znaajan faktor u meunarodnim
odnosima ovog dela antikog sveta.[30] Na dardanskoj teritoriji nisu jo pronaeni
arheoloki dokumenti -1 veka, ali istorijski izvori svedoe da su Dardanci u tom
razdoblju bili moan i samosvestan narod. Da su oni i u prvim vekovima nove ere
sauvali individualnost i ostali verni obiajima svojih predaka, pokazala su
istraivanja jedne velike humke, nasute nedaleko od nekropole rimskog municipija
Ulpijane. U sreditu humke otkriven je grob neke ugledne Dardanke iz III veka nove
ere, koja je, poput svojih dalekih predaka, sahranjena u purpurnoj tkanini protkanoj i
okienoj zlatom i srebrom.[31]

Kultura zajednica koje su u V i IV veku naseljavale teritoriju severno od Save i

Dunava dokumentovana je malim brojem arheolokih nalaza. U naseljima ovog
razdoblja (Gomolava, Gradina na Bosutu) otkriveno je iskljuivo keramiko posue
koje je, fakturom, oblicima i ukrasom veoma slino keramikim proizvodima iz
srednje Posavine (Donja Dolina) i Oltenije (tzv. Feriile grupa). Jedino u grobovima
spaljenih ili inhumiranih pokojnika nalaeni su metalni nakit i oruje.[32] Ovi
predmeti, meutim, nisu proizvod lokalnih radionica, ve su pribavljeni bilo
posredstvom Tribala i Dardanaca (fibule sa zvezdicama na luku, fibule sa sedlastom
nogom, zlatne ogrlice), bilo preko zajednica koje su naseljavale Posavinu (fibule tipa
ertoza) i istonu Bosnu (astragaloidni pojasevi). Tek u prvoj polovini IV veka, u
vreme prvih dodira domorodaca s keltskom kulturom, pojavljuju se u Sremu i Bakoj
i originalne vrste nakita: iroke grivne iji se krajevi zavravaju sa po dve povijene
zmijske glave, prstenje i fibule s laniima[33] Na osnovu ove oskudne arheoloke
grae moe se jedino pretpostaviti da zajednice severno od Save i Dunava i u
razdoblju od kraja VI do sredine IV veka karakteriu nerazvijeni privredno-drutveni
odnosi i etno-kulturna povezanost sa zajednicama srednje Posavine i Oltenije. Tek
neustraiva keltska plemena, koja su se u poslednjim decenijama IV veka sa
severozapada spustila do ua Save i Dunava, iz osnova su izmenila tradicionalnu
kulturu i etnike odnose u celom srednjem Podunavlju.

Susret keltskih izaslanika sa Aleksandrom Velikim na Dunavu, 335. godine pre n. e.,
simbolino najavljuje poslednje razdoblje u razvoju praistorijske kulture na teritoriji
Srbije mlae gvozdeno doba, razdoblje kome osnovno obeleje daju Kelti i
helenistika civilizacija. O ovom razdoblju, meutim, vie podataka pruaju istorijski
izvori nego arheoloki dokumenti. Odmah posle Aleksandrove smrti (323. godine),
Kelti su u brzom naletu osvojili teritorije do ua Save i Dunava, a ve 310. godine
sukobili su se sa Aleksandrovim vojskovoom Kasandrom duboko u unutranjosti
Balkanskog poluostrva, na planini Hemu. U narednim decenijama, ovi surovi ratnici
opustoili su Dardaniju i Makedoniju, ali su u srednjoj Grkoj, kod Delfa, doiveli
279. godine strahovit poraz. Razbijene keltske ete krenule su raznim putevima ka
staroj domovini. Povlaenje je bilo muno i dugo: u Makedoniji i Dardaniji ete su
unitene ili desetkovane, ali je jedan njihov deo, kao i deo keltskih grupacija koje su
se kretale drugim putevima, ipak stigao do ua Save i Dunava gde se trajno nastanio.
Verovatno za ivota jedne generacije zaboravljen je poraz iz 279. godine, jer,
nastanivi se u ovom podruju, Kelti opet postaju agresivni i tokom III veka
pokoravaju ne samo Tribale ve zaposedaju i deo autarijatske i getske teritorije.
Pobednici i pokoreni domoroci obrazovali su tada ono mono pleme koje se u
istorijskim izvorima pominje pod imenom Skordisci.[34]
Raspoloiva arheoloka graa dokumentuje samo jednu, i to poznu etapu istorije
Skordiska. S ranim razdobljem njihove istorije, od sredine III do sredine II veka,
mogu se povezati samo grobovi koji su otkriveni na periferiji Beograda (Karaburma,
Rospi uprija).[35] Arheoloki nalazi iz druge polovine II veka neto su brojniji, ali tek
razdoblje opadanja moi Skordiska, poev od osamdesetih godina I veka,
dokumentovano je bogatom graom koja je prikupljena istraivanjem mnogih naselja
i nekropola na podruju od ua Drave do ua Timoka u Dunav.[36] Pojedini, jo
usamljeni arheoloki nalazi iz umadije (Koriani, kod Kragujevca), junog
Pomoravlja (mnogobrojni lokaliteti u okolini Nia) i zapadne Srbije (Krajinovii,
kod Priboja) pokazuju, meutim, da su Skordisci u i II veku naseljavali znatno iru
teritoriju.[37] Na osnovu arheolokih dokumenata moe se zakljuiti da je kultura
Skordiska u celini bila eklektina; u toku njenog razvoja keltsko naslee je neprekidno
prisutno (tehnologija izrade keramikih i metalnih predmeta), ali je u starijem
razdoblju (-P vek) snano proimaju tribalske i autarijatske forme, a u mlaem, u
vreme irenja Burebistine kraljevine, u nju se ukljuuju i mnogi elementi dako-getske
kulture.[38]

Najkasnije 9. godine nove ere, sve teritorije do Dunava prikljuene su rimskoj dravi.
Dardanci i Skordisci konano su pokoreni neto ranije, ali njihova kultura nije
unitena. Tokom prva dva veka nove ere, uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije
du granice i magistralnih puteva, domorodake zajednice po zabitim varoicama i
selima i dalje uvaju predake obiaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu. Tek
tokom III veka, ove razlike nestaju, a domoroci na teritoriji Srbije masovno se
ukljuuju u kulturnu i politiku istoriju Rimske Imperije.

Napomene:

1 O Trako-Kimercima opirnije: S. Gallu-T. Horvat, Un peuple cavalier prescythique

en Hongrie, Budapest 1939; J. Harmatta, Zum Kimmerierproblem, Archaeolgiai
rtesit 7-9 (1946-48); M. Gimbutas,Bronze Age 516-517.

2 O trako-kimerskim nalazima na teritoriji Srbije opirnije: M.

Garaanin,Praistorija II, 456-464.

3 N. Tasi, Nalazi gvozdenog doba na Gomolavi, Rad Vojvoanskih Muzeja 21-22

(1972-73) 99-124.

4 M. Valtrovi, Bakarne i bronzane starine iz Srbije, Starinar 7 (189O) T. VIII.

5 Up. R. Vasi, The Chronology of the Early Iron Age in Serbia, BAR Supplementary
Series 31, Oxford 1977, 9-17.
6 U strunoj literaturi pojava tzv. Basarabi keramike na teritoriji Srbije
objanjavana je migracionim pokretima iz donjeg Podunavlja ka zapadu (N. Tasi
u Praistorija Vojvodine 266 i dalje. Meutim, ona je stalna pojava samo na
podrujima koja lee zapadnije od teritorije bosutske grupe, na primer, u Slavoniji
(Dalj, Vukovar), severnoj Bosni (Zecovi) i gornjoj Posavini (Podzemelj).

7 N. Tasi je otkrio na Gradini, kod Batrinaca, velike kue sa vrstim podovima.

Nepublikovano. Prema usmenom saoptenju N. Tasia.

8 Up. D. Krsti, Gornja Straeva, Arheoloki pregled 4 (1962) 73-75; 3. D.

Srejovi, Praistorijska nekropola u Dojeviima. Novopazarski zbornik 1 (1977) 73-
81; N. SIavkovi-Duri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, Glasnik Muzeja Kosova i
Metohije 9 (1964) 537-555.

9 Rezultati istraivanja praistorijskih tumula na Peteru jo nisu publikovani.

Arheoloki nalazi iz grobova izloeni su u Zaviajnom muzeju u Novom Pazaru.

10 N. uri, Gradina kod Belaevca, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 10 (197O)

281-299; Lj. Dai, Praistorijsko naselje na irokom, Glasnik Muzeja Kosova i
Metohije 2 (1957) 249-256. Istraivanja na Velikom Gadimlju jo su u toku. Na
podacima se zahvaljujem rukovodiocu ovih istraivanja dr J. Gliiu.

11 N.Slavkovi-uri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GIasnik Muzeja Kosova i

Metohije 9 (1964) 537-555.

12 Na primer, keramika sa lokaliteta Vuji Dol. Up. K. Kilian, Trachtzubehr der

Eisenzeit znjischen Agis und Adria, Prchistorische Zeitschrift 5O (1975) T. 56.

13 R. Vasi, nav. delo 19-20.

14 M. Garaanin, Praistorija II 47O-481; R. Vasi, nav. Delo 20-21.

15 N. Duri J. Glii J. Todorovi, Praistorijska Romaja, Dissertationes et

Monographiae XVII, Beograd 1975.

16 Vn. D. Srejovi, Balcanica 4 (1973) 53-54.

17 N. Slavkovi-uri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, Glasnik Muzeja Kosova i

Metohije 9 (1964)

537-555.

18 Up. R. Vasi, nav. delo 23-24.

19 N. uri J. Glii J. Todorovi, nav. delo 106-109.

20 M. Garaanin je izdvojio ove nalaze u posebnu grupu tzv. tipa Mramorac i sklon je
da ih povee sa Autarijatima (Praistorija II, 505-508).

21 M. ukni B. Jovanovi, Ilirska kneevska nekropola u Atenici, aak 1966.

22 O putevima kojima je grki import stizao na teritoriju Srbije vid. M. Parovi-

Peikan, O karakteru grkog materijala na Glasincu, Starinar 11 (1961) 21-45; V.
Popovi, o poreklu grkih arhajskih predmeta iz nekropole kod Trebenita, Starinar
15-16 (1964-1965) 15-29. O skitskim nalazima na teritoriji Srbije vid. M.
Garaanin, Praistorija II, 515; R. Vasi, nav. delo 26.

23 B. Jovanovi, Primerci ivotinjskog stila skitskog i trakog gvozdeiog doba u

Jugoslaviji, Starinar 27 (1977) 19-29.

24 O istoriji, teritoriji i etnikoj pripadnosti Tribala vid. opirnije: F.

Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969, 11-68.

25 . Mano-Zisi Lj. Popovi, Der Fund von Novi Pazar, 50 Bericht der Romisch-
Germanischen Komission 1969, 191-208.

26 D.Srejovi, Karaga, Balcanica 4 (1973) fig. 10-12, Pl. IV-IX.

27 I. Mikuli M. Jovanovi, Helenistiki oppidum iz Krevice kod Vranja,Vranjski

glasnik 4 (1968) 355-375.

28 O drutvenim odnosima kod Dardanaca opirnije: F. Papazoglu, nav. delo 337 i

dalje.

29 O cirkulaciji novca na teritoriji Srbije vid. F. Papazoglu, nav. delo 355 i dalje.

3O F. Papazoglu, nav. delo 101.

31 Nepublikovano. Muzej Kosova u Pritini.

32 R. Vasi, nav. delo 28-29. Na osnovu ovih nalaza M. Garaanin izdvaja posebnu,
tzv. sremsku grupu gvozdenog doba (Praistorija II, 511-515).

33 M. Grbi, Srebrna ostava iz uruga, Glasnik IDNS 1 (1928) 10-22.

34 O Skordiscima u antikim izvorima, njihovoj etnikoj pripadnosti i teritoriji vid.

opirnije: F. Papazoglu,, nav. delo 209-298.
35 J. Todorovi, Praistorijska Karaburma I, Dissertationes et Monographiae XIII,
Beograd

36 J. Todorovi, nav. delo; isti, Kelti u jugoistonoj Evropi, Dissertationes VII,

Beograd 1968.

37 U svim muzejima u unutranjosti Srbije uva se nakit i oruje iz III i II veka, ali je
ova arheoloka graa neobjavljena. O nalazima iz Krajinovia vid. M. Zotovi -J.
Bui, Uiki zbornik 4(1975)17-34.

38 O osnovnim karakteristikama kulture Skordiska, osim navedenih radova J.

Todorovia, vid. B. Gavela, Keltski oppidum idovar, Beograd; M.
Garaanin,Praistorija II, 520-539.

// Projekat Rastko / Arheologija //

[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomo ]