MILICA MATI-BOKOVI

PRESLICE

NA

Beograd

NADGROBNIM

U UIKOM

SPOMENICIMA

KRAJU

Stavljanje preslice; na grob, njeno sahranjivanje s pokojnicom, vezi

vanje za nadgrobni spomenik kao i urezivanje na kameni nadgrobni
spomenik davnanjeg je porekla. 1
Najstariji pomeni sahranjdvanja preslice s pokojnicom nalaze se u
slovenskim i skitskim nekropolama, gde se skoro uvek javlja preslica
sa prljenom.
Pomena o toj pojavi nalazimo fragmentarno u literaturi. Najstariji
pisani pomen je iz 1745. godine. Mitropolit karlovaki Pavle Nenadovi
izdao je 24. juna u Gomirju Pravila za klir. U tim Pravilima stoji
da se na grobove meu krstovi, ai ne kao to je obiaj
. ! -,
kao i da se iz starih grobova povade drva i preslice i stave krstovi. 2
Isti obiaj postojao je i kod Dalmatinaca rimokatolike vere u oko
lini ibenika u 18. stoleu. Tamo su stavljali enama po kraju grobnice
u malteru okiene preslice. Protiv toga obiaja negodovale su crkvene
vlasti. 3 Taj obiaj zadrao se i u predelu Grui do dananjih dana, gde
se na povratke (prvo jutro po sahrani) nosi preslica okiena cveem
onako kako se zatekla iza smrti ene koja je na njoj prela, s vunom ili
bez vune, i pobada se mal grob zajedno sa vretenom koje se zabode u
vunu ili se i ono zabada u grob. Isti obiaj javlja se i kod Peanaca u
Kosanici. 4
1
Pojavu stavljanja preslice na grob kao nadgrobni spomenik, njeno sahranji
vanje s pokojnicom obuhvatio je u svom radu Preslice i predenja u Drenici Tatomir Vukanovi, Godinjak skopskog filozofskog fakulteta, k n j . II, Skoplje 1938*
229, 265. - O preslicama uopte ima vie radova: Arthur Haberlandt: Volkskunst
der Balkanlnder, Wien 1919, 57-60; Dr Milovan Gavazzi: Oko tipa praslovenske
preslice; Lud Slowianski, I, Krakow 1929^-1930, B 3 - B 10; Cvetko Popovi: Bosansko-hercegovake preslice i vretena, P, o. Glasnika Zemaljskog muzeja, Sarajevo
1953, 159-186; Dr Bor;, Drobnjakovi: Preslice kao predmet narodne umetnosti,
Umetniki pregled I I I , Beograd 1940, 48-51
2
Tatomir Vukanovi: Preslice i predenja u Drenici, Godinjak skopskog filozof
skog fakulteta I I , Skoplje 1938, 247
3
Isti, navedeno delo, 245, 246
4
Isti, navedeno delp, 247

343

U Drenici postojalo je obiaj kod Srba i Arbanasa pre primanja isla

ma da su stavljali preslice kao nadgrobne spomenike samo enama, izu
zev baici, ija je preslica ostajala u nasledstvo baici koja je nasleivala umrlu. 5
Na grobljima u Orevcu (srez niski) drvene su krstae u vidu preslica
s lepim urezima. 6
U Brankovini valjevskoj se preslica sahranjivala sa nejakom (trud
nom) enom. Kada umre naprave joj malu preslicu, ako je teka sa
enskim detetom, pa metnu pored nje u sanduk, pa kad hale navedu
grad, neka bije samo grob. 7
Pojavu preslice na grobovima moemo posmatrati u nekoliko faza:
stavljanje preslice na grob umesto nadgrobnog spomenika, sahranjivanje preslice s pokojnicom, vezivanje preslice za nadgrobni spomenik i
najzad urezivanje preslice u kameni nadgrobni spomenik.
Prouavanje pojave preslice na grobovima vreno je u uikom ^
ju, u kome je naeno vie faza te pojave, koje se ovde spajaju ili dodi
ruju, a u literaturi su fragmentarno pomenute u pojedinim krajevima.
Uiki kraj obuhvata desni sliv gornje Drine i levi sliv gornje Za
padne Morave. Ua oblast obuhvata manje celine kao Stari Vlah, Uiku
crnu goru i Rujno. Ta oblast je planinska i siromana, preteno stoar
ska, sa slabije razvijenom zemljoradnjom, ali s razvijenom domaom
industrijom. Gaje se ovce, koze i zlatiborska goveda. Poznati su proiz
vodi tih krajeva: beli smok, prut, slanina, vuna, kozina, drvenarija,
katran itd. 8
Stanovnitvo uikog kraja skoro iskljuivo pripada doseljenikoj
struji, i to: iz Bosne, Hercegovine, Polimlja i Crne Gore. Ono je dose
ljavajui se donosilo sa sobom svoju nonju, dejove pokustva, poljo
privredne sprave, tkalake sprave (preslice), to se s vremenom delimino zadralo i ouvalo.
U uikom kraju rasprostranjena je umetnika obrada kamenih nad
grobnih spomenika, a oni svojom lepotom urezanih likova i simbola,
koji oznaavaju zanimanje, pol, doba uzrasta, zauzimaju znaajno mesto u naoj narodnoj kulturi.
Sve te stilizovane predstave na nadgrobnim spomenicima najee su
u celini samo dela narodne; umetnosti i domae radinosti. One su obino
dela samoukih seljaka, a u izvesnim sluajevima i dela profesionalnih
zanatlija, kod kojih spontanost u stvaranju i sveina inspiracija i crte
a ine od ovih dela umetnike spomenike od stvarnog interesa.
5

Isti, navedeno delo, 246

Jovan Erdeljanovie: Etnoloka grada o umadineima, Srp. Etnografski zbornik,,

LXIV,< Beograd 1951, 172
7

Sima Trojanovi: Glavni srpski rtveni

XVIII, Beograd 1911, 147
8

344

obiaji,

Srpski

Etnografski

St. Stanojevi: Narodna enciklopedija IV, Zagreb 1929, pod Uika

zbornik

oblast.

Nai alost ovo veoma vano pitanje kod nas nije proueno, ve samo
naeto. 9
U nekoliko mahova, 1954, 1955 i 1958 godine, obila sam groblja u
uikom kraju u srezovima: ariljski, poeki, ivanjiki, uiki, zlatiborski i dragaevski. Iako dragaevski srejZ ne ide u uiki kraj, majstori
su iz sela Lisica i Puhovo, odakle su i poznati i majdani za izradu spo
menika, a i velik broj1 spomenika na grobljima u, prije pomemitim sre
zovima je iz Puhova i Lisica. Zbog toga je i obuhvaen ovaj srez u ra
du. Na grobljima uikog kraja zapazili smo velik broj preslicai pobo
denih na grob pored nadgrobnog spomenika ili vezanih za drvene spo
menike ili urezanih na kamenim nadgrobnim spomenicima.
Preslica je urezivana na svim vrstama spomenika koji se nalaze na
ovim grobljima: na srednjovekovnim stecima, gde se javlja u orna
mentu spirale, 10 na studenikim spomenicima (si. 1) od belog mermera,
koji su zvani tako u ovom kraju jer su donoeni iz Studenice i nalaze
se po svim grobljima uikog kraja; na spomenicima od peera, zvanih
u narodu tociljai, koji su izraivani u uikom kraju (si. 2); na spo
menicima livenim od betona (si. 3) i na dananjim mermernim spomer
nicima; ona se nalazi pored enskog lika kao simbol pola i predenja,
iako u ovim krajevima znai i simbol zanimanja. Na nadgrobnom spo
meniku jednog seljaka u selu Vranama (srez ariljski) nalazi se preslica
zajedno s alatkama (si. 4). Preslica se javlja na spomenicima svih doba
uzrasta, kako kod d'eteta od tri godine tako i kod starice od sedamde
set godina.
Posle osloboenja reei se rade spomenici na -kojima se urezuju sim
boli, ve se gotovi dovoze iz aka, Aranelovca i Beograda i na nji
ma je samo natpis i slika na porcelanu.
Preslica se u ovom kraju naijpre zabadala u grob i bila umesto nad
grobnog spomenika. Taj obiaj se sauvao do dananjih dana. Etno
grafski muzej u Beogradu poseduje preslicu inv. br. 26599, uzetu sa
groba u selu Kosovica (Ivanjiki srez) (si. 5).
Preslica se sahranjivala s pokojnicom.
Ona se stavljala pored pokojnice u sanduk. enskoj deci takoe se
stavljala mala d'eja preslica, koju dete u ovom kraju dobija od malena
kao deju igraku na kojoj se u isto vreme ui i da prede.
9
O grobljima i nadgrobnim spomenicima za uiki kraj pisali su: Dr Mirjana
orovi-Ljubinkovi: Nekropole i grobni belezi, Arheoloki spomenici i nalazita u
Srbijii, I Zapadna Srbija, Beograd 1953, 170-198; Vojin Ivanovi: Srednjevekovni
nadgrobni spomenici u Podrinju, Glasnik Etnografskog muzeja XVII, Beograd 1954,
221-268; Bosiljka Radovi: Srpski nadgrobni spomenici, Beograd 1955, 313 (kata
log); Mitar Vlahovi-Predrag Milosavljevi: Seoski nadgrobni spomeniici u Srbiji,
Beograd 1956, 3-31
10
Spirala na ovim spomenicima oznaava simbol predenja. Ona je stari simbo
lini a i ornamentalni motiv. Od najstarijih vremena tkanje i predenje simbolizi
ralo se spiralom; Drago Vidovi: Srednjevekovni nadgrobni spomenici u okolini
Zvorndka, Nae starine III, Sarajevo 1956, 237

345

To je stari obiaj sahranjivanja predmeta s pokojnicom i verovanje

TI zagrobni ivot, verovanje da e joj trebati i na onom svetu.
U kasnijoj fazi ove pojave preslica se vezivala za drveni nadgrobni
spomenik, i to samo mladim osobama enskog pola. Kod stanovnitva
uikog kraja postoji obiaj da se nai etrdeset dana kada umrei mlado
eljade stavlja lepo izrezbaren drveni krst visine 35 metara, nazvan u
ovom kraju perjanica ili barjak. Taj krst se ukraavao cveem,
ogledalom, arapama i pekirom, a kod osoba enskog pola privrivala se i preslica s vunom ili bez nje (si. 6).
Preslica je nala svoje mesto i na epitafu nadgrobnog spomenika. U
selu Latvici (ariljski srez) na spomeniku Savke Andri uklesani su
stihovi:
Draga majko,
ti ni mnogo
gladovala,
a u kolu si mene dala
sa nadnicom i preslicom
veito ti zato hvala.

teko

izdrala

Petko.

U uikom kraju, koji je preteno stoarski i u kojem gaje dosta

ovaca, bilo je i vune, tako da su siromane ene s dosta dece preko dana
ile u nadnicu, a nou su prele da bi decu odgojile i ikolovale, o emu
najbolje govore ti stihovi na spomeniku.
Na veini spomenika u prije pomenutim srezovima najee se javlja
urezana preslica na spomeniku. To je poslednja faza pojave preslice
na grobovima. Izneemo broj urezanih preslica na nadgrobnim spome
nicima od kamena u navedenim srezovima uikog kraja. Groblja: Mi
lica Selo (56), a retlko se nau dve istovetne preslice na groblju, Gorobilje (18), Visibaba (25), Pbeko groblj (14) srez poeki; Ariljsko
groblje (22), Vrane (19), Grdovii (27), Vigote (16), Cerova (47), Virovo (36), Bogojevii (24), Latvica dva groblja (39), srez ariljski; Kosovica (12), Svetica (12), Ivanjiko groblje (9), Bukovica (17), Kuii (15) ivanjiki srez; Uzice sa svojim starim Bijelim grobljem (2),
Metaljka (17), Kriva Reka sa zaseocima (ima sedam grobalja) (62), Sirogojno (14), Roanstvo (14), Rudine (19), ajetina (12) srez uiki;
Jablanica (27), Dobroselica (17), Stublo (26) srez zlatiborski; Puhovo
(23), Lisice (26), Negrior (16), Luani (12), Donje i Gornje Kravarice
(32) srez dragaevski.
Najstariji spomenik na komet je urezana preslica je iz 1862 godine.
Spomenik je od peera tocilja na grobu Petre Mirki iz Milica Sela
(srez poeki).
Najvei broj preslica urezan je na kamene nadgrobne spomenike do
1932. godine (1915. godine je najvie urezano), a kasnije se sve rede
javlja preslica na enskim nadgrobnim spomenicima. Preslica je zamenjena kiobranom i ivaom mainom kao ornamentom na nadgrobnim
spomenicima.
46

1/1938/

5/1909/

2/19191

6/1915/

3/1913/

7/1915/

4/1913/

8/1906/

347

/1869/

2/1901/

7/1915/

348

4/1895/.

:18

1/1899/

5J1928J

2/1892/

6/1870/

3/1904/

4/1928/

7/19091
8/1897/

349

A,
0

2/19127

6/1912/

350

3/1886/

4/1912/

8fl862f

3/1890/

4/1910/ U

S190W

Inv. br/26599

;lnv. br. 16297

Inv. br. 15689'

i us im 1 I
5.

Ok

352

Q
OD

V A N J A RADAU : Seljanka

iz

Jamnice

SI. 1. - Nadgrobni spome

nik - studeniki, selo o gojcvii (ariljski srcs)

SI. 2. - Nadgrobni spornen k od pccra tociljas

iz g. ]876; selo Prr.njan

SI. 3. - Nadgrobni spome

nici selo Gorobilje (srez
poeki)

1 '> -'"

****'^,>*-

WV'X

'* .
*~ "
,4*

'-A

ff
4

. j*'t

> ? . ;S
iA

N',

.*.

f i

,,,-

5J, 4. - Nadgrobni spome

nik iz g. 1919; selo Vrane
(srez ariijski)

SI. 5. - Preslica sa groba

iz sela Kosovice (ivanjiki srez)

SZ. 6. - Perjanica na
grobu Dobrile P. Pavlovia. Groblje u selu Kui
srez ivanjiki

>.*

&

Na grobljima uikog kraja na nadgrobnim spomenicima javljaju se

dva tipa preslica u nekoliko varijanata: kopljastolopatasti i lopatasti
(uporedi table od 15), na kojima je i starost preslice, kada je klesan spo
menik. Najvie je zastupljen kopljastolopatasti tip u nekoliko varija
nata, i to: prema obliku vrha koji moe biti piramidast i okrugao, pre
ma obliku.lopate, s okruglim gornjim i donjim zavretkom, gornjim ko
sim, a donjim zaobljenim, i gornjim i donjim kosim zavretkom i razli
itom drkom.
Kod kopljastolopatastog tipa gornji pljosnati deio je u obliku poireg koplja. Taj tip preslice razvijen je u Bosni, Hercegovim, Crnoj Go
ri, Albaniji i uikom kraju.
Kod lopatastog tipa preslice gornji eo lopate je ravan ili zupast.
Taj tip preslice rasprostranjen je od Dalmacije do severne Albanije,
Stare Srbije, Bosne, Hercegovine, a nalazi se i u uikom kraju.
Oba tipa preslice doneli su doseljenici iz Bosne, Hercegovine, Crne
Gore i Polimlja, a zadrala su se do danas kod stanovnitva ovoga
kraja.
Urezana ornamentika na preslicama na nadgrobnim spomenicima je
stilizovana geometrijska i biljna; realistikih antropomorfnih i zoomorfnih predstava nema (uporedi ornamentiku tabla VI), to se sree
na preslicama u drugim krajevima (Sumad'ija, istona Srbija, Vojvo
dina itd.).
Etnografski muzej u svojoj zbirci preslica ima 41 preslicu iz uikog
kraja, i one se ne razlikuju po obliku i tipu od preslica na nadgrobnim
spomenicima, sem to imaju bogatiju ornameptiku. Na njima se javlja
ornamenat dvojni krst koji se ne sree na preslicama na nadgrobnim
spomenicima. (Tablai V od broja 6 do 8 su preslice iz zbirke Etnograf
skog muzeja iz Uikog kraja, for. 6 je Inv. br. 26599 iz sela Kosovica
(ivanjiki srez), br. 7. Inv. br. 16297 selo Rudine (srez zlatiborski), br.
8 Inv. br. 15689 selo Vrane (srez aril jeki).
.

5p

Pojava preslice na grobovima nije kod nas dosad prouavana, iako

zasluuje punu panju etnologa. Koreni ove pojave seiu u daleku pro
lost, to se moe ustanoviti na osnovu faza: preslica kao naidgrobni
spomenik, njeno stavljanje u sanduk pored pokojnice i sahranjivanje,
vezivanje za nadgrobni spomenik kao i urezivanje na kameni nadgrobni
spomenik. Tome treba dodati i znaaj preslice u narodnom ivotu, ne
samo kao orua ve vezane za mnogobrojne obiaje i vqrovanja.

23

ZBORNIK ZA NAR. IVOT I OBIAJE

353