yar

trkiye

proletaryam

a.nurov

0 a .n u ro v

YAR YAYINLARI

YAR YAYINLARI
Aralk, 1973 - stanbul
tutb

- Tertip
YNET MATBAASI

Kapak Filmi:

E&ltJ GBAFtK
Kapak Basks:
TEKN OFSET
Cilt:
EHR M CELUTHANES
YNETM YEKt:
Ticarethane kmasa,
Bozkurt Han, 25/1
Caeoglu - stanbul

a. nurov

trkiye
proletaryas
Trkesi:
Gne BOZKAYA

YAB YAYINLARI

F. K. 37 - stanbul

nsz

Trkiyede 19X9-1922 seneleri arasnda patalk ve

ren milli burjuva devrimi, Birinci Dnya Savanda
yenilen Trkiyeyi olduu gibi yutmak isteyen ngilizFransz, emperyalizmine ve yardaks olan Yunan sal
drganlarna kar ynelmiti. Trk milleti buna kar
koydu ve zaferle neticelenen bir milli mcadeleye gi
riti. Bu mcadelesinde Trk halk kendi bana bra
klm deildi. Kendisi iin de azl dman olan ngiliz-Fransz emperyalizmine kar Sovyetler Birlii
Trk milletini destekliyordu.
Devrimin nderi Mustafa Keml Paaya izafeten
kemalis ad verilen bu Trk milli devrimini, Trki
yenin milli burjuvazisi, yani tccar, toprak aas ve o
srada Trkiyede ok az sayda bulunan sanayiciler
ynetiyordu. Kyl kitleleri rgtlenmemiti. Kyl
yalnz milli dmann seebiliyor, snf dman olan
byk toprak sahiplerine, aalara, tefecilere, vurguncu
ve tccara kar sava amay dnemiyor, bunu beceremiyordu. Proletarya bu milli hareketin ynetilme
sini esasen dnemezdi nk gszd, gerektii gi
bi rgtlenmemiti, milli hareketin beii olan yerler
de (Trkiyenin Asya blm olan Anadoluda) say ba-

6
knlndan azd. Proletaryann nc partisi ve dier dev
rimci ii rgtlerinin rol bu savata yok denecek ka
dar nemsizdi.
Bunun sonucu olarak, milli devrimden yalnz trk
burjuvazisi faydaland. Burjuvazi ele geirdii iktida
r, ii ve kyl srtndan gelir salamak iin kullan
yor, ii srtndan salad krlarla kendi mili sana
yiini kuruyor, emperyalistlerle birleip devrim eylemi
ne kar koyuyor. B u noktada Trk burjuvazisi ile ya
banc burjuvazinin karlar birleiyor. Trk burjuva
zisi emeki snfnn en azl dmandr, emekiyi s
mryor ve ii ile kyl eylemlerini korkun bir zu
lmle bastrmbaa alyor. Bunun iii Trk prole
taryasnn nnde, ncelikle zlmesi gereken en
nemli sorun, kendi durumlarn dzeltebilmeleri iin,
burjuvaziye kar amansz bir mcadele alp, gerek em
peryalistler gerekse z trk burjuvazisi tarafndan
smrlmelerine son vermek iin, emeki kitlelerini
rgtlemektir.
T rk burjuvazisi, kendi sermayesi bakmndan fa
kir olduundan, yine de emperyalistlerin yardmna
muhtatr ve emperyalistlere bamll devam etmek
tedir. Sovyet iisi, karde trk proletaryasnn emper
yalistlere kar giritii zgrlk ve'egemenlik sava
nda tarafsz kalamaz. Geni ii kitlelerimiz Trk pro
letaryasnn ne olduunu bilmez, hayat artlarm tan
maz. rgt ve savalar hakknda bilgi sahibi deil
dir. Bu kk kitabmzn amac, SSCB ilerine Trk
proletaryasn tantmaktr.

Moskova, 1929
A. NUROV

trklyenin milli ekonomisi

ve politik dzeni

28 Ekim 1927 tarihinde Trkiyede bir genel nfus

saym yapld. Saym sonucu, Trkiye nfusu 13.5 mil
yon olarak tesbit edildi. Bunun 3 milyonu, yani bete
biri ehirlerde, artakalan bete drd ise kylerde otur
maktadr, En kalabalk blgeler, sahillere yakn olan
lardr, Anadolunun merkez blgesi ile dier blgeleri
nin nfusu azdr. Kalabalk saylan blgelerde 1 met
rekareye ortalama 18-87 kii isabet ettii halde az n
fuslu blgelerde bu oran 2-25 kiiye dyor.

Trk ehirleri Nasl Kurulmutur?

Trkiyede tccar, esnaf, memur ve kylnn bif
arada yaadklar olduka ufak nahiye ve kasabalar
vardr. Byk ticaret ve sanayi merkezi saylan e
hirler ise pek azdr. 5-10.000 nfuslu 79 kasaba var.
.10.000 20.000 nfuslu 39 kasaba, 20 30.000 nfus
lu 14 kasaba, 30 40.000 nfuslu 7, ve 40.000den faz
la nfusu olan yalnz 8 ehir vardr. En byk ehir
ler Konya (47.286), Bursa (61.451), Adana (72.652),
Ankara (74.704), stan b u lin skdar ilesi (124.555)',

8
zmir (153.845) ve stanbul (796.147)dur. Konya ve
Adana tarm ticareti merkezleridir, dier ehirler (An
kara hari) liman ehirleridir.
Trkiye nfusunun meslek saym yapld hal
de, sonular henz yaynlanmamtr. Ancak ortaya u
gerein kacandan phe edilemez:
1) Trkiye bir tarm lkesidir. Bir ehirliye drt
kyl isabet etmektedir.
2) Memlekette ticaret, zellikle esnaflk ok ge
limitir. Geen yzyln sollunda Trabzon gibi bir e
hirde oturan 27 kiiye bir dkkan isabet ediyordu, Kas
tamonuda bu oran 16 kiiye bir dkkana ykseliyor
du. Ticaretin bugnk rol ve ekli ile ilgili olarak
stanbul ehrine ait belli bal istatistiklere gre,. s
tanbulda 1927 ylnda 54.000 tccar ve 30.000 dkkan
da alan 90.000 mstahdem tesbit edilmitir. Demek
oluyor ki, stanbulda oturan 26 kiiye bir dkkan ve
her 15 kiiye bir tccar isabet ediyor. stanbul halk
nn bete birinin ikolu ticarettir. Bu rakkam lara tc
car aileleri, nakliyeciler^ hammal, ykleyici ve tccar
larn hizmetinde alan dier iiler dahil deildir.
3) Trkiyenin zellikle demiryollaryle limanlara
balanmam olan yerlerinde trl zenaat ve esnaflk
ok gelimi bir durumdadr. Bu blgelere yabanc
memleketlerden ithal olunan mallar giremez nk it
halatn tamam denizyolu ile yaplmaktadr. Hinterland
ekonoimsi daha ziyade tabi dzene dayanmaktadr. Ya
ni hazrlanan riallar ya retici tarafndan yada aym
blgede tketilmektedir. Mesela S. L. Kolyada, Anadolunun Ekonomi Dzeni adl makalesinde unlar di
yor : ster gelip geen deve kervanlarm tetkik edi
niz, ister yol boyunca ufak tara ehirlerinin saysz
ufack dkkanlarna uraynz - her yerde yerli olarak
.yaplan mallar yada yerli zanaat rn eya gze ar

9
pyor. Fakat ayn zenaat erbab, yabanc memleket
lere de ihra olunan mallar hazrlyor. Bu gibi, zenaat
erbab az deildir. Mesela Uak ehrinin 25.900 kiilik
nfusundan 6.000 kusur kii fazla miktarda ihra olu
nan hal dokumaktadr.

Trk milletinin gelir kayna nedir?

1924 senesinde milli ekonominin toplam geliri
700.000.000 TL idi. Gelirin bete drd tarm rnle
rinden ve bete biri sanayi rnlerinden salanmakta
dr. Milli ekonominin rnlerinin 1/3i ihra edilmek
tedir. Bu hra mallar ttn, pamuk, meyve, fndk,
ceviz, sepide kullanlan maddelerdir. Hububat ihra
edilmiyor. Sanayi mallarnn ou ithal edilmektedir.
Yabanc memleketlerden ithal ettii mallarn hemen
hemen yans tekstil mallardr ki, bunlarn hammad
deleri (pamuk, yn) lkede bol bol vardr. Bugn mem-,
lekette senede 15 milyon metreden fazla kuma re
tilmektedir, ki deeri 5,5 milyon Trk lirasdr. Ya
banc lkelerden 38 milyon Trk liras deerinde ynl
kuma thal edilmektedir. thal olunan ince ynl ku
malar 32 milyon lira, pamuklular 86 milyon lira, top
lam olarak thal olunan kumalarn deeri 156 milyon
liradr. Bu rakkam, memleket iinde retilen mallarn
deerinin on mislidir.
Ayrca, Trkiyede tketilen eker, maden, kimya
maddelerinin retimi iin gereken makine ve donatm
ile buna benzer mallar ithal edilir. Yalnz yurt iinde
satlan imentonun byk bir ksm ile yiyecek mad
deleri (eker hari), konserve gibi mamuller yerlidir.
Geen yzyln ikinci yarsnda demiryollarnn den
mesiyle d ticaret hzla gelimitir. Mamafih, demir

10
yollarnn denmesi ile sanayiin gelimesi paralel ol
mamtr, demiryollar sadece ithalatn artmasna yolamtr.
Trkiye'nin demiryollarnn uzunluu 1928 sene
sinde toplam olarak 4635 kilometredir. Bunun 2248 ki
lometresi devlete, 2389 kilometresi yabanc sermaye
ye aittir. Bunun dnda 1967 kilometrelik hat devletin
yine yabanc mteahhitlere verdii sipariler zerine
halen denmektedir. Trkiyenin btn demiryollar
nn ya Ege, yada Marmara Denizine k vardr,
yurt iine fazla uzanmamafctadr. Btn demiryollar
yabanc sermaye ile denmitir. Y abana lkelerin
amac ise. demiryollarnn denmesi ile, Trkiyeden
bol miktarda hammadde ithalini salamak, buna kar
lk da Avrupadan mal ihra etmek ve elbette Av
rupadan Trkiyeye daha kolay szmaktjr.

Trk Sanayiinin Glie ememesmin Nedeni

Yukarda saylan rakkamlardan anlaldna g

re, Trk sanayii zayf kalmtr. Oysa bu lkenin ta
bii artlan her trl sanayiin mkemmel gelimesine
son derece msaittir. Esasen Kk Asya emperyalist
devletlerin dikkatini bou bouna ekmi deildir.
Charles Wilson adnda bir ngiliz generali Trk top
raklarnn zenginliklerini yle anlatyor:
Anadolunun tarm rnleri ile maden hzineleri,
doru drst iense, olaanst geliebilir. Amerika
dnda dnyann hibir yerinde buday iin bu derece
mmbit topraklara rastlamadm. Dnyada bu kadar
eitli, birbirinden gzel meyve grmedim: Amasya el

11
mas, Ankara armudu ngiliz as ile alanarak yeti
tirildi ve ngiliz trlerini lezzet bakmndan kat kat
a t; zm balar, zeytin ve incir baheleri gney ve
bat sahilleri boyunca grlmemi apta yetitirilmek
tedir. Bir ok blgede ipek, pamuk, pirin, afyon, me
yan kk, ttn, palamut, keiboynuzu v.s. yetitirili
yor. Da yamalarnda saysz koyun ve kei srleri
otluyor, keiler arasnda bilhassa ipek gibi ince ve yu
muak tyl Ankara keisi dnyaca tannmtr. Yk
sek yaylalarda ise gl cinsten at ve deve srleri
yaylyor. lkenin madenlerinde altn, gm, kurun,
demir, takmr, boraks, krom, kil, kayatuzu, kaolin,
lleta, gl ve deniz tuzu bol miktarda var. Bir ok
yerde ylantama ve en iyi mermer cinslerine rastla
nyor. Anadolunun ok elverili sahilleri, tarm ve ma
den hzineleri varken, bu lke dnyann en mmbit en
gelimi lkesi olabilirken, bugn acnacak durumda
dr. Bunun nedeni, yzyllarca sren ve memleketi yp
ratan kt idaresidir. Fakat zaman gelecek ve bu l
kenin tabii zenginlikleri tekrar iletilmee balanacak,
o zaman Trkiye, Akdenizde sahili olan memleketler
arasnda en gelimi lke olacaktr.
Trkiyede lkenin qz sanayiinin geni lde ge
limesi iin art olan hammaddeler toplu bir ekilde
bulunuyor: demir, petrol, ta kmr, renkli madenle
rin trl ham ekilleri (bakr,, inko vs.). Toprak hazineleri de olaansttii^lverilidir. Btn banlar varken, Trkiye sanayiinin gelimemesinin sebebi nedir?
ok ileri teknii olan gl ve .ilerici bir sanayi
nin kurulmas iin ok byk bir yatrm gerekmek
tedir. Oysa Trkiye, yabanc halklarla savam, lke
ler igal eden, bitmez tkenmez savalar srdren,
aralksz ayaklanmalar bastrmak zorunda kalan bir
monari idi. Savalar memleketi sarsyor, ypratyor

12
du. Trkiye Karadeniz'den Akdenize ve Avrupadan
Asyaya uzanan ticari ve askeri gzergahn zerinde
dir. Bu yollan keyfin gre kapatarak, bu yollardan
faydalanan btn devletleri kendisine tabi bir hale ge
tirebilirdi. Bu yzden Trkiye, dnya zerinde ege
menlik kurmak isteyen arlk Rusya, ngiltere, Fran
sa, Avusturya gibi devletlerin doymak bilmez agzl
lklerinin hedefi idi. Trkiycnin paylalmas iin bir
ka yzyldan beri bir takm gl devletlerarasn
daki elimeler'devam ediyor. Bunun iin Trkiye, fe
dakarlk yaparak' kendisine saldrmaya ynelen her
gl devlete bir saldrmazlk pay vermese, onunla sa
vamak zorunda kalyordu. Devlet gelirlerinin byk
ksm bu savalara harcanyordu, memleket gitgide
kyordu. Trkiyede son toprak blmesi Birinci
Dnya Savandan sonra olmu, ngiltere Filistini ve
Irak, Fransa ise Suriyeyi ele geirmitir.
Byk teebbslerde btlunmak iin her eyden n
ce huzur ve dzenli bir hayat gerekiyor. Baka trl,
salam bir temeli olan teebbs kurulamaz. Halbuki
mteebbis iadam Trkiyede ne yamaya kar, ne
yabanc lkelerin saldrsna, ne de kendi yurdunun
devlet memuru ile askeri memurlarnn keyfi hareket
lerine kar korunmutu. Kylleri bir yandan bitmez
tkenmez savalar, te yandan da byk toprak sa
hipleri ve aalar ypratyordu
Savalara para yetmiyordu, Trkiye durmadan
yabanc devletlerden kredi almak zorunda kalyordu.
Bylece gitgide kredisinden faydaland Avrupa dev
letlerine bamll artyordu. Ve gnn birinde bor
larn deyemeyince, mflis bir borlu ilan edilerek, l
kenin btn gelirleri alacakl olan devletlerin kontro
l altna verildi. Yabanclarn 'Trkiyede bir sr im
tiyazlar vard. Yabanclar Trk mahkemelerine tabi

13
deildi, gmrksz ve vergisiz olarak kendi lkelerin
den diledikleri mal ithal edebiliyorlard, hibir vergi
demiyorlard. Yabanc uyruklular, Trk vatandan
dan ok daha msait durumda idiler, bunun iin Trk
tccar ve sanayicisi yabanclarla rekabet edemiyordu.
stn teknik sayesinde, Avrupa mallar daha da ucu
za geliyordu. Sat ise, yabanc kapitalistlere tannan
imtiyazlar sayesinde kolaylatrlmt.

jn trkler ve
kemalist devrim

Esasen fakir olan lkeyi insafszca soyan byk

-toprak sahipleriyle din adamlarnn ve en bata da sul
tanlarn hakimiyeti neticesinde Trkiye tamamen. Av
rupa sermayesinin eline derek. Avrupa kapitalizmi
nin klesi olmutu: 1908 senesinde sultann hakimiye
ti, ,Trkiye tarihinde ilk defa olmak zere T rk tica
ret burjuvazisi, subaylar ve asilzadelerin birlemi g
c ile kknden sarslmtr. Bu burjuva devrimi, Jn
Trk devrimi olarak tannmaktadr ve- bunu balan
gta halk ynlar da desteklemitir.
Jn Trkler Trkiye'nin gelimesine nem vere
rek bir takm tedbirler almlardr: lke endstrisinin
korunmasna ait bir ok kanun *ve nizamnameler ya
ynlarmlar, bir ok reformlar yapmlardr.
0
zamana! kadar yabanclara- tannan bir ok im
tiyazlar kaldrlm, bylece Jn T rk idaresi srasn
da, zellikle Birinci Dnya Sava senelerinde, bir ok
yeni ticaret ve sanayi teebbs kurulmutur. Fakat
Jn Trkler yurdun fakirliini ortadan kaldrp lke-

15
i nin gerektii gibi gelimesi iin lazm olan sermayeyi
ortaya koyamamlardr. Kald ki, bir sr savaa gi
rimek zorunda kaldklar iin, Jn Trkler tekrar
yurt dndan kredi aramaa balamlardr. Bu yz
den tarm rnlerini sanayi maml haline getiren bir
takm ufak tefek iletmeler kurmaktan teye gidile
memitir.
Trkiye yar-smrge karakterini muhafaza edi
yordu. Yani kapitalist lkeler iin, hammadde alp sa
nayi mamullerini sattklar bir pazar durumundayd.
Politik bakmdan Trkiye bamsz saylyordu. Fa
kat Trkiye emperyalist lkeleritl ^elinde oyuncakt.
Bu yzden Trkiye, ekonomik ynden ar derecede
baml bulunduu Almanya tarafndan Birinci Dnya
Savana itildi ve Almanya uruna savat. Almanya
sava kaybedince, Trkiye tam anlamyla yama edil
di. lkenin btnln korumak iin ikinci bir dev
rime ihtiya hasl oldu.
Bu defa kemalist devrim ad ile tannan devrim,
ngiliz - f ran sz emperyalizmine kar yaplmtr. Dev
rim, atfm, trk burjuvazisinin nderi Mustafa Kemal
Paada almaktadr.
i snf ile kyl kitleleri o zamanlar henz za
yft. Snf menfaatini henz kavram deillerdi. -s
telik de hibir ekilde rgtlenmemilerdi. Bunun iin
devrimde balbana bir rol oynayamadlar. Devrimin
bana Trk ticaret .burjuvazisi geti. Trkiye tarm
memleketi olduu iin, tccarlarn balca alverii ta
rm rnleri zerine idi. Bylece ticarct burjuvazisi,
aalar ve byk toprak sahipleri ile sk balar kur
du: H er Trk kynde aa ve byk toprak sahibi; ay
n zamanda tefeci, ve kyl rnlerinin beltibal al
cs ve satcs idi. Bu aalarn, bazen un deirmeni,
ya veya kurmeyve ileyen kk imalathaneleri ve

16
dier ufak tefek teebbsleri oluyordu. Aalar ayn
zamanda tarm rnlerini toptan satnalan byk ti
caret firmalarnn-acenteleri durumundaydlar.
Bu koullar altnda, Trkiye Avrupa kapitalistle
rine yenilmi olsayd, yabanclar en ksa zaman iin
de btn ticareti ve sanayii ele geireceklerdi. Trk
burjuvazisi bir lirikalm sorunu ile. kar karya idi :
Kapitalistlerin igali altndaki liman ehirleri olmaz
sa, devlet kendilerini desteklemezse, yabanclara veri
len imtiyazlar devam edip Trkiye her bakmdan ya
banc kapitale bal kalrsa, yurdun z ticareti ve sa
nayii erge lecekti. Tccar, sanayiciyi, tarm rnle
rini yabanc lkelere satan aa ve byk toprak sahip
lerini devrimci klan ite bu tehlike idi. Kyl, ii ve
kk esnafn kapitalistler ve toprak aalarna kar
duyduu honutsuzluk, ustalkla yabanc kapitalistler
le mcadeleye dntrld. Bunun iin devrim btn
yurda yaylarak milli bir kirakter ald. Ne olursa ol
sun yine de, burjuvazi, burjuvazidir. Burjuvazi iin ba
dman smrenler deil, smrlenlerdir; ister ken
di halkndan, ister yabanc uyruktan olsun...
Emperyalistler ufak tefek tavizler vermee ba
laynca, kemalistler hemen !Fransa, talya, ngiltere ve
dier memleketler burjuvazisi ile anlamalar imza et
mekte gecikmediler. Kemal is tlerin korkusu u di: sa
va devam ederse, emeki kitleleri yabanc smrc
lere kar mcadelc ile yetinmeyip, kendi yurtta olan
smrclere kar da savaa giricbilrdi. Bylece bir
mddet daha demiryollar, fabrikalar, maden ocaklar
v.s. yabanclarn elinde kald. Avrupa'nn byk banka
ve firmalar bugn dahi Trkiye'de diledii ekilde a
lmaktadr.
Bununla beraber, devrimin sonunda, vurt iinde
ticaret ve sanayiin gelimesine yol aan baz artlar

17
meydana geldi, rnein, yabanc lkelerden ithal olu
nan mallardan daha yksek vergi ve gmrk rsumu
alnmaa baland. Yabanc sermayeye tannan rhan haklar kaldrld. Fakat yine de Trkiye yaban
c emperyalistlerin basks altnda baz eski borlar
tanmak zorunda kald, yabanclara ticaret serbestisi
salad. Geri bu serbest ticarette yabanclar Trk va
tandandan fazla yada zel herhangi bir hakka sahip
deildi. Fakat bu eit olmayanlar arasnda eitlikti.
Yani gl Avrupa sermayesi, nasl olur da, zayf trk
sermayesine eit olabilir ? Doaldr ki, hibir eitlik sz *
konusu olamazd.
Kemalist devrimin ekonomik sonucu pek de par
lak deildir. Fakat ne de olsa, Trk sanayii ve ticareti
artk gerekten daha kolay geliiyor ve kemalist h^
kmet elinden gelen yardm esirgemiyordu. Gerek
Trk sermayesi, gerekse yabanc sermaye ile yeni yeni
sanayi teebbsleri kuruluyor ve buna paralel olarak
Trk proletarays da geliiyordu. (*)
Trk burjuvazisi, eskiden beri, proletaryann ve
kyl ynlarnn kitle halindeki eyleminden ateten
korkar gibi korkard. Fakat kemalist milli - burjuva
devrimi 1919 - 1920 yllar arasnda, yani Sovyet Cum
huriyetlerinin emperyalizme kar en ar savalar
yrtt srada patlak vermitir. u muhakkak ki,
{*} Her trl sanayi teebbsnn (el iilii, zanaat, bylt
sanayi v.s.) son istatistikleri 65.245 teebbs gsteriyor.
Bunun 256.855 iisi vardr. Ayrca 10.941 i sahibi ve
7.817 mstahdem. Geri bu rakkamlar fazla bir ey ifade
etmiyor, nk bunlar teker teker teebbsn karakte
rini ve hacmini gstermiyor. Sonra cretli iinin ailele
riyle iverenlerin ailelerinin bu rakkama dahil olup ol
mad belli deildir. Fakat ne de olsa, aklamadan an
laldna gre, zellikle madencilik (ta kmr, pirin,
gm, kurun), sonra tekstil, un ve unlu mamuller, de
ricilik ve her trl tarm sanayii gelimitir. Brorm
zn sonunda iilerin trl sanayi ikollanndaki dal
gsterilmitir.

18
kemalist devrim, ezilenlerin mterek dman olan
dnya emperyalizminin gsz bir hale getirilmesine
yaramtr, Bunun iin, devrimci olmad halde, ke
malist burjuvazi, kendi isteiyle olsun olmasn, yine
de uluslararas devrime yardmc olmutur. Devrim,
milli bilinci uyandrarak dier Dojjlu ve emperyaliz
min smrgesi lkelere rnek oluyordu. Bunun iin
Sbvyetler Birlii, ingiliz - fransz emperyalizmine karr savanda Trkiye'yi destekliyordu.
Trkiye, emperyalizme kar at savata, ken
di politik bamszln korumu ve salamlatrm
tr. Bu, memleketin daha sonraki gelime aamas iin
gerekliydi. Bu aamadadr ki, Trk proletaryas ve
Ryl ynlar, sefaletlerinin, yalnz yabanc kimsele
rin smrsne dayanmayp, hangi lkeden olursa olatrn, yerli yada yabanc kapitalist ve byk toprak sa
hibinin smrclne dayandn aka anlamak
tadrlar.

( Politik Dzen
H er ne kadar baz grntsel demokratik ekiller
mevcutsa da (seimle meydana getirilen parlamento
vjs,), Trkiyede bugn mevcut olan dzenin z, b
tn demokrasilerden uzak bir diktatoryadr. Egemen
parti dnda hibir parti rgt yoktur ve hibir par
tinin de meydana gelmesine imkn verilmemektedir.
Sosyal-demokrat parti bile yasaklanmtr. Gazete ve
dergiler bir an dahi gevemeyen sk bir kontrol altn
dadr. H atta bu gazete ve dergilerde hkmet aleyhi
ne ileride herhangi bir makalenin kabilmesi ihtimali
dahi, bunlarn kapatlmasna yetiyor. Memleketin tek
ve egemen siyasi rgt olan Halk Partisbnin tz

19
ne gre, partinin deimez bakan Kemal Paa'dr.
1927 senesi haziran aynda Halk Partisi tznde ba
z deiiklikler yaplarak bundan byle parti genel bakanma, yani Kemal Paaya, parlamentoya partili me
buslarn serilmesinde tam yetki verilmitir. Yine se
im kampanyasnn ynetilmesi, parti bakanma bra
klmtr. Halbuki partinin eski tznde, bu ynetim
seim brosunun ii idi. Halk Partisinin parlamento
grubu ve Halk Partisi yesi olan bakanlar, bu yeni t
ze gre, dorudan doruya parti bakanma balan
mtr.
Bugnk trk hkmeti elbette bir diktatorya h
kmetidir. nk egemen olan Trk burjuvazisi ta
mamen gszdr ve geliebilmek iin emeki halkezmek zorundadr. Fakat bu diktatorya ok gzel sz
lere brnyor, snflar arasnda bar ve halk ege
menlii gibi cmlelerle ssleniyor. Smrenlere kar
fkelerini baka mecralara dkmek ve proletaryay
baka uluslara saldrtmak iin trk iisinin ve kyl
snn trl oven duygular her araca bavurularak
krkleniyor.
Kemalistler, halk kitlelerine ho grnmee al
yor ve bu amala eitim ve sosyal yardm abalar
na giriiyor. Bu kampanya uruna yalnz stanbul ilin
de yetikinler iin 27 halk okulu, dul ve yoksul ka
dnlar iin ocaklar, dispanserler ald. Halk Partisi,
emeki kitlelerinin gvenini salamlatrmak iin, halk
bayramlarnn saysn artrd, beyaz terr maskele
mek iin genliin spor rgtlerini destekleyerek ge
litirdi, bir takm burjuva haniefendileri tarafndan
kurulan kadn derneklerine yardm etti. Bir sre nce
babakann yaynlad yeni bir emre gre, Trkiyenin spor dernekleri ile hkmet tarafndan desteklenen
dier demeklerce tavsiye edilecek olan kimselere re s-

20
mi daire, messese ve devlet fabrikalarna memur ola
rak atanmada ncelik tannacaktr. Halkn aydnlatl
mas ve elendirilmesi iin Trk Ocaklar (halkevleri)
adnda zet rgtler meydana getirildi. Birinci Dnya
Sava srasnda 28 ocak varken, 1920 senesinde ocak
says 270e ve ye says 40.000e ykseldi.
Devrimin ilk yllarnda Trk burjuvazisi, psdokonrnist rgtleri meydana getirmee alyordu,
Bunlar gya mslmanhk ile komnizmi badatra
cakt. Szm ona komnist sloganlar ile bu rgtler,
komnizmi, burjuvazinin hizmetine tahsis edecekti.
Kominterni daveti zerine 1920 ylnda Bakuda d
zenlenen Dou Halklar Genel Kongresine Trkiye
delegesi olarak katlan Enver Paa yle diyordu:
Yalanc ve sahtekar Avrupa politikaclarnn tam ak
sine, biz bugn en doru ve en vefal mttefiimz XII.
Enternasynerie elele ve yanyana yryoruz. Ayn
Enver Paa, bir ka sene sonra Trkistanda Sovyet
Hkmeti aleyhine dzenledii bir ayaklanmada l
mtr.
Kominternin II. Kongres-nde Vladimir lyi Leninin verdii rapora gre, Az gelimi lkelerde s
zm ona zgrlk uruna bir takm burjuva - demok
ratik akmlarn tornistan edip, boyayp boyayp zorla
komnizm rengine brmeye alan eylemlere kar
mutlak ve amansz bir savan almas zaman gelmi
tir. Maamafih, bu durmadan renk deitirilmesi, trk
burjuvazisine faydal olmaktan ok zararl olmutur;
nk uyarlan halk kitleleri yava yava sosyalizm ile
ilgilenmee balyor, bu ise burjuvazi iin tehlikeli olu
yor.
Trk burjuvazisi sermaye le emek karlarnn
badatrlmas yolundaki teebbslerinde Avrupanm
sosyal - uzlatrclarnn tecrbelerine dayanmakta

21
idi. Fakat daha evvel de sylediimiz gibi, Trk h
kmeti byle bir partinin faaliyeti, cumhuriyetimizin
z durumuna uygun olamayacak gerekesiyle Trki
ye'de sosyal-demokrat partinin kurulmasna izin ver
medi. Trk Hkmeti kendi kendine, yani sosyal - de
mokratlarn yardmndan faydalanmadan, Avrupa uzlatrclmn yolunda yrmek istiyor. Bu amala
Trkiye, Milletler Cemiyeti nezdindeki Milletleraras
Emek Brosu ile iliki kurmutur. Trkiyenin Ber
lin Elisi Mahmut Mnir bey iki seneden beri hem el
ilik, hem de Milletleraras Emek Brosunda daimi
gzlemcilik grevini bir arada grmekte ve bu Bro
nun btn konferanslarna katlmaktadr. Trkiye D
ileri Bakanl Mstear, bu yaknlarda gzlemci
mize gsterilen iyi kabulden dolay Emeki Brosu
bakanma bir teekkrname gndermekten geri kal
mamtr, Bu, mektup, Broya, baarlar diliyor ve Bjro sayesinde Trkiyedeki emek artlarnn hayli d
zeltildiini aklyor.

Hukuku - Kanunu
Btn bu ssl szler ile uzlatrc tedbirler
altnda proletaryann snf dman gayet bariz bir e
kilde grnyor. Yrrlkteki i hukukuna bir gz at
mak kafidir. Sendikalar hemen hemen yasaklanmtr;
kurulmasna izin verilen federasyon ve dernekler ha
yr ileriyle yetinip devlet kontrol altnda almak
zorundadr.
1923 ylnda emperyalistlere kar silahl mcade
le bitince, zmirde bir ktisat Kongresi yapld. Bu
kongrede halk adna lkenin bundan sonraki ynetimi
ne bir yn verdirilecekti. Oysa, ekseri delegeler tc
car, byk toprak sahibi, aa ve bir takm ufak sana

22
yi iletmesi sahibinden ibaretti. Toplantya katlan de
legeler, yol parasn ve zmir'deki masraflar kendi ke
selerinden demek zorundaydlar. Bu da yalnz zen
ginlerin harc idi. i delegeleri arasnda gerek ii
yandan azd. Hepsi stanbuldan, zmirden ve baka
Bat sahil ehirlerinden gelmiti, k bu ehirlerden z
mire seyahat hepsinden ucuzdu. i delegeleri arasn
da atlye altranlar, eski bir vali, hatta imamlar da
hi vard. zmir Kongresi'nde ii delegeleri, i hukuku
nun kanunlatrlmasn, 8 saatlik ign, birlik kur
ma Ve toplant hakk, iverenlerle toplu szleme, yap
ma hakk istiyordu. Hkmet yeni kanunlar karma
y vaad etmekle beraber, ne birlik, ne de federasyona
izin veremeyeceini kesinlikle bildijdi. Bu zayf vaadler dahi sadece birer vaatten ibaret kald... Demek olu
yor ki, kemalistler bu szmona ii delegasyonunu
bile kendilerine muhatap saymak istemiyorlard.
H er trl ikolu dernekleri ve dernek birlikleri
yasaktr. Oysa, anayasaya gre, hkmetin izniyle ku
rulan her trl birliklere - yalnz cemiyete muzr ve
mevcut politik dzeni sarsacak mahiyette olan gizli
birlikler hari - msaade edilmiti. Ayrca Adn ve
amacn baka rk veya milliyetten alan politik der
nekler yasaklanmt. Dikkatle baklrsa, bu kanun,
hkmete, iine gelmeyen her ii rgtn datmak
hakkn veriyor.. (*)
Halen 25 Haziran 1909 tarihinde yaynlanan grev
kanunu yrrlktedir. Bu. kanuna gre, grevi dzenle
yenler bir sene hapisle cezalandrlmaktadr. u var ki,
iileri ar derecede fkelendirmemek iin bu kanun
hemen Hemen hi uygulanmyor. Bugne kadar i'i{*) Haber aldmza gre Trkiyede imdi yeni batan sen
dika tescili yaplyor. Bundan maksat iilerin devrimci
snfsal rgtlerini kapatp yalnz hkmete bal olan
rgtlere izin vermektir.

2S
lerin emei hibir kanunla korunmu deildir. Bir tek
istisna, yaynlanan nfusu 10.000den fazla olan ehir
lerde cuma gnnn 2 Ocak 1924ten itibaren mecbu
ri tatil gn saylmasdr*. Fakat bunun da bir ok
boluklar vardr: rnein, bu kanundan mevsim ile
ri, maazalar, trmavay iletmeleri, hastaneler, v.b. yer
lerde alanlarn yararlanmamas gibi--- Kald ki, bu
kanun dahi, aslnda, uygulanmyor. Kanunu tasar
lar 1910 senesinden bu yana eitli tarihlerde hazr
land halde, bugne kadar hibiri kabul edilmemi
tir. Son yllarda bir saat le paydosu olan on saatlik
ign tasars mecliste bir ka defa gndeme alnm
ise de, bu tasar bir trl kanunlatrlmamtr. En
son tasarda ignnn hkmetin msaadesi ile 12
saate kadar uzatlmas dahi ngrlyor, Trk mte
ebbisleri buna dahi iddetle kardr; on saatlik i
gn, henz gelimekte olan gen trk sanayiini y
kacakm ! verenle ii arasnda btn anlamazlklar ka
nunlara gre deil, dostane anlama esasna gre
hallediliyor. Bu amala baz iletmelerde, mesela s
tanbul Tramvay letmesinde uzlama komisyonlar
kurulmu, bu komisyonlar iletmeci ile ii deleglerinden meydana gelmitir. Bu komisyonlarn kurulma
s aslmda iletmenin elindedir ve iletme, elbette ki.,
komisyon yelerini iine gelen adamlardan semek
tedir. rnein, 1926 senesinde stanbul Tramvay
letmesi, komisyona delege seimini, bir gn nce ilan
etmitir. iler gerektii gibi hazrlanamad karndafl,
seilen delegeleri kabul etmemilerdir.
Yani tasarya gre, herhangi bir iletmede anla
mazlklar zlememise, vali veya belediye reisi, h
kmet yetkililerinden, idarecilerden ve iilerden m
teekkil bir uzlama komisyonu kuracaktr. Bu komis

24
yon da anlamazl zemezse, kanuna gre, memur
Ve i iini terkedebilir, fakat her trl gsteri, ey
lem ve i zgrlne halel getiren hareketler yasak
edilmitir. Yani rev krclar ile mcadele yasaklan
mtr. Bylece patronun herhangi bir grevi hemen da
tmas mmkndr.
M edise 1925 ylnda sunulan Kanunu tasars,
i hukukunun iilerin korunmas iin deil, sadece
kapitalistlerin korunmas iin tasarlandn gsteri
yor. Kanunun sekiz maddesinden bei, sadece iletme
cinin ve mteebbislerin korunmasn ngrmektedir.
Bunlardan n zetliyeim:
1) verenler randmann artrlmas iin ne gibi
tedbirlerin alnacan hkmete bildirecektir.
2) letmeci ile hkmet arasnda ok sk bir i
birlii kurulacaktr.
3) Btn ticaret ve i bankalar, iletmecilere
yardm edecektir, vs. vs.

trk iisinin
yaama artlar

Trk iisinin Getiri ve ign

Trk ii kitlesinin yaama artlarnn arl,
ignne karlk ald cretten apak anlalmakta
dr.
Hkmete yg,kn olan Milliyetsin bir yazar, 21
Ekim 1928 tarihli nshada, Hali Vapur letmelerin
de alan iiler hakknda unlar yazyo:
Kendileri ile yaptm grmede iiler bana
unlar anlattlar: gnmz gne domadan, saat
5 ,3 0 ^ balar ve gece saat 10*a kadar srer. Cuma g
n hari, nk cuma gn tatil olduu iin trafik
ok youndur. Cuma gnleri biz gece saat 11, hatta
11,30a kadaj almak zorunda kalyoruz, le yemek
yiyebilmemiz iin iki saatlik paydosumuz var. Bylece ar iimiz (hammallk, ykleyici olarak alma
mz) 24 saatte en az 14 saat sryor. letme, hi
deilse u le paydosumuzu 2 saat daha uzatsa da,
biz de dinlenmi olsak.

26
stanbul liman iileri gnde 12 saat almay ni
metten sayyor. Bu krek cehennemine benzeyen iin
creti nedir?
Hangi ii yaparsak yapalm, irket ie yeni aln
m iilere ayda 25 lira dyor. Ancak ilk 6 aydan son
ra bu cret 30 liraya ykseliyor. Zam iin senelerce
beklemek lazm. Aramzda irkette 10-15 sene alan
arkadalar var, bunlar en fazla 40-50 lira alyor. On
lar da zaten topu topu drt be kiidir. irketimizin
altrd iinin durumunun dier irketlere gre
daha iyi olduuna dair aklamas geree uymuyor.
Oysa, irketin bu iddias hi de aslsz yada aka
deildir. Ne yazk ki, dorudur, iilerin durumu ba
ka irketlerde daha da beterdir. Demiryolu inaatn
da alan trk iisi gnde 15 saat alr, gnlk ka
zanc 80 kuru, hatta daha da azdr.
Dokumaclar ve ttn iileri gnde 14 saat a
lrlar, gnlk cretleri 1 liradr.
stanbul'un baz semtlerinde lokanta, otel, ka
sap ve buna benzer iletmelerde iiler gnde 20 saat
alr ve yalnz 4 saat dinlenip uyuyabilirler.
Frn iisinin durumu dha da berbattr. gn
leri 18 saatten fazladr. stanbulun baz semt frn
larnda 24 saat devam ediyor. ok defa ii 24 saat
lik ignnde uygun bir saatte bir yere kvrlp-kesti
rir, yoksa ii gece gndz devam eder.
Bunu yazan bir burjuva gazetesidir (Vakit, 18
M art 1926)
Mslmanlarn ok hrmet ettikleri dini bayram
lara da hi sayg gsterilmiyor.
Sanayiin trl . kollarndaki cretler nasldr?
Bunun cevabn Journal dOrient (Aralk 1928) ii
cretleri hakkmdaki makalesinde veriyor:

Sanayi ikollar

Usta

rak

Ba emele

40 TL

Konserve

ayda 80 TL

eker

ayda 30-50 T l

Dkm

gnde 3-4 7 L

gnde 2-2,5 TL

Hal

ayda 80 TL

ayda 60-70 TL

Parfmeri
(Itriyat)

ayda 65 TL

Matbaa

ayda 70 TL

Mobilya

gnde 2-3 TL

Kalifiye
olmayan

gnde 50 kuru
ayda 8 -10 TL
gnde 50 kr.
gnde 1 TL
ayda 40 TL

gnde 35-100 kr
ayda 25-40 TL
ayda 25 TL

gnde
180-200 kr

gnde 30-50 kr

28
Bu cetvel tahminidir. Cetveldeki cretler trk ve
yabanc iisinin ortalama creti olarak gsterilmi
tir. Oysa, bir yabanc ii Trk iisinden ok daha
yksek cret almaktadr. nk yabanc iiler hem
okuma yazma bilir, hem de ok daha kalifiyedir. Kapi
talistler (zellikle yabanc olanlar) yabanc iiye da
ha fazla verip onu kendilerine destek yaparlar; Bylece rnein takmr endstrisinde yabanc ustalar
gnde 410 la 730 kuru alrlar, Trk usta iilerine
denen cretler ise 160 ila 300 kuru arasndadr.
Ocaklarda yeraltnda alan yabanclar 170 kuru
alrlarken, Trklere yalnz 60 kuru denmektedir.
Yerst tesislerde alan yabanclar 300 kuru, trkler 100 kuru alrlar. Yabanc raklar 400-450 kurtl
alrlar, trkler ie 160-350 kuru. Yabanc memurlar
gnde 300 kuru alrlar, trkler 100 kuru. stanbul
Tramvay iletmesinde alan Trkler ayda 30 lira
alrlarken, yabanclara 120 lira aylk cret deniyor.
Trk iisi ve memurunun cretleri yabanc ii ve
memurundan iki misli dktr. Bunun iin bu cet
velde gsterilmi olan ortalama cretler trk isi
iin daha dk, yabanc ii iin daha yksek d
nlmelidir.
t
Hem trk, hem de yabanc burjuvazisi, kadn ve
ocuklarn emeini de insafszca smryor (*). Er
kek dokumaclar gnde 1,5 lira alyorsa, kanlar 75
kuru, oeuklar ise 20 kuru ve daha az alr. Nakliye
ilerinde kadn iiye 20-70 kuru, ocuklara 10-50 ku
ru deniyor. Erkek olan maden iisi 60-200 kuru
alrken kadn 15-60 kuru, ocuklar 10-15 kuru gn
delik alyor. Bir ok iletmede 10 yandan ufak olan
{*) Kadn ve ocuk ii saysn gsteren dorudriist istatis
tikler yoktur. Bugne kadar yaplm saym, 14 yandan
kk kz ve erkek ocuk iilerin saysn 12.664 olarak
gstermektedir.

29
ocuklar ise gnde 3 saat alrlar. Byk ehirler
de ii cretleri biraz daha yksektir. Bu aadaki
cetvelden anlalyor:

Byk merkezlerdeki ii cretleri

(gnlk, kuru olarak)
ehirler
stanbul
zmir
Ankara
Samsun ttn
fabrikas

Erkek

Kadn

SO250
115500
1 1 0 -450

40110
80160

150200

1550

ocuklar
1090
30150
30-120

zelllike Birinci Dnya Savanda kadn ve o

cuk emeinden yarralanmaya balanmtr. Kadn ve
ocuklar erkekler kadar alrlar, emekleri ucuz ol
duu iin, kapitalistler yetikin erkek almaktansa, ka
dn ve ocuk almay tercih ederler. Erkek iilerle ka
dn ve ocuk iiler arasndaki bu rekabetten yine ka
pitalistler yararlanmakta ve iki taraf arasndaki ayr
l krkleyip cretleri drmektedir.

M i cretleri Neye Yetiyor?

Trk iisinin kazancnn para olarak deil de,
gerek karl ne kadardr ? Yani, kazandklar para
nn satnalabiime gc nedir? Sava ncesi cretlerle
karlatrlrsa, Trk iisinin para olarak kazanc
6-7 misli art. Ya hayat pahall? zel bir ekilde ku
rulan hkmet komisyonlarnn tesbit ettiklerine gre,
yiyecek fiyatlar 1912 senesine oranla 21 misli artt.

30
En fazla fiyat art yiyecek maddelerindedir. Yani,
ii iin en gerekli maddelerin, eker ve patetesin fi
yatlar 24 misli, nebati yalarn 30 misli, unun 18 mis
li, sabunun ve- gazyamn 17 misli artt. Detfek olu
yor ki, gerekte tiirk iisinin geliri sava ncesine
oranla 3-4 defa azalm tr; zira hayat pahall para
olarak gelir artn 3-4 defa gemitir.
Pahalln bu art, kemalis hkmetin politika
s ile izah edilebilir. Bu hkmet bir sre ticaret teke
li kurarak satlan maddelerin vastal vergilerini dur
madan artrmaktadr. Tannm bir gazeteci, Tekel
kelimesi, Trk halk iin kanunlam soygun anla
mna geliyor demektedir. Almanyada kan Bergwerkzeitung, 25 Eyll 1927 tarihli saysnda, tekelci
lik politikasnn nasl bir soygun olduunu ve vergile
rin korkun hacmini gsteren rakamlar yaylanmtr.
Buna gre, gazyamn stanbul'a teslim fiyat 4,5 ku
rutur (listesi), sat fiyat ise 16,5 kuru.; yani, fiyat 4
misli artyor. Benzin fiyat 7 kurutan (al fiyat)
11,5 kuru imtiyazl sat fiyatna kyor (fabrika,
atlye v.s. iin). ekerin fiyat y an yarya artyor. Bu
vastal vergiler, tekellerle birlikte 1927-1928 senele
rinde devlet gelirinin bete n tekil ediyor. Tc
car- ve kapitalistler bu vergilerden madur olmuyor*
nk bu vergiler"sat fiyatlarnn artrlmas ile,
tketiciden tahsil ediliyor. Bu vergilerin tm arl
n, emekiler tayor, nk yoksul insanlarn gerini
en byk ksm yiyecek ve dier birinci derecede ge
rekli, maddelere harcanyor.
O halde trk iisi bu gelirle nasl geiniyor?
rnek olarak olduka kalifiye ola ortalama bir
demiryolu iisini alalm. Aylk geliri 55 liradr.'Bu pa
rann 5 liras gelir vergisine gidiyor. Sosyal vergi ve
denekler 2 lira 60 kuru tutuyor. Ev kiras 10 lira;

31
yiyecek, giyecek ve dier masraf iin gnde 75 kuru
kalyor. Bu hayat pahall karssnda demiryolu i
isi, haftada bir defa et yiyebiliyor, kalan gnler ise
ekmek, zeytin,- peynir, pirin ve balk yiyebiliyor.

Mesken artlar

Dier iilerin durumu daha iyi deil, hatta ou

defa daha d ktdr. Ev kiras stanbul, zmir, An
kara ve baka byk ehirlerde ii gelirinin . drtte
birini yutuyor* Bunun iin trk. iisinin oturduu yer
ok defa br insan evi olmaktan uzak kalyor. Tak
mr ocaklarnn bulunduu Zohguldak ve civarn^
da ii barakalarmnda ranza bile y o k ; barakalar o ka
dar pis ki, ii kahvelerde veya aik havada uyumay
tercih ediyor. Sahil ehirlerindeki liman iisinin o
u defa hi meskeni olmuyor.
Akam Gazetesinn 25 Eyll 1926 tarihli sa
ysnda Balya Karaeddin maden ocaklarndaki ii
nin oturma yerleri ok canl bir ekilde anlatlyor.
Bu maden ocaklarnda gm ve kurun retiliyor. Bi
lindii gibi kurun retiminde zehirli sis meydana ge
tiren gazlar kyor. Bu gazlar yalnz insanlara zarar
l olmakla kalmyor, maden ocann civarndaki b
tn ormanlar tamamen kurutuyor. ki ky maden
ocaklarn ileten bir fransz irketini asliye mahke
mesine ikayet edince, mahkeme durumu aratrmak
iin zel bir tetkik komisyonu gnderdi. Komisyon
kylnn ikayetlerini yerinde buldu. Aratrma sra
snda, maden ocaklarnda altrlan iilerin tyler
rpertici hayat artlarn da meydana kard. Maden
ocaklarna ok yakn bulunan ii evleri zehirli gaz
lardan hibir ekilde korunmam. Bunun iin iiler

32
gittike perian oluyor ve erken yata lyor. Oysa
mhendis ve mdrlerin evleri maden ocann'bu
lunduu dan br yamacindadr ve gazdan mkem
mel bir ekilde konmutur.

.i

1$ Gvenlii

Hibir yetkili makam emein korunmas ile ilgi

lenmiyor. Geri olan bir teknik, makinelerin moden
teknik icaplarna uymayp stelik de ar derecede
anm olmalan, koruyucu tedbirlerin alnmamas ve
insangcn aan ar ite ypranan ve yeteri kadar
beslenmeyen iilerin yorgunluu yznden sk sk
byk i kazalar oluyor, rnein, 1927 senesinde Bal
ya Karan adndaki mad^n ocandan iiler koma ha
linde karlmtr. Kaza sonunda retim 4/5 nisbetinde azalm olduundan 800 i iinden karlm, yani
trkesi, be parasz sokaa atlmtr. 1927 senesin
de- Ankaradaki fiek fabrikasnda (devlet fabrikas)
mermi doldurulurken patlama olmu, 2 ii lm, 13
ii yaralanmtr. zmirde, 1925 senesinde zeytinya
fabrikasnda kazan patlam, 11 ii lm, 4 i koma
halinde hastaneye yatrlmtr. zel mteebbisler ile
hkmet bu kadar iinin lmne' kar kaytsz kal
mtr. Bu irkin olay zmir iilerini o derece m
teessir etmi ki, iiler protesto olarak 24 saat btn
iyerlerinde ilerini durdurmulardr.
Trk iileri arasnda meslek hastalklar, zel
likle, verem, geni lde yaylmtr. Trk iisi 40
yana varnca bir ihtiyardr. nsangcnn stnde
olan ar i ve gerektii gibi beslenememesi, iinin
bnyesini tez ypratyor. 26 Austos 1927 tarihli
Pravda, (Kitaygorodskinin makalesi)

33

S isizlik
Trkiyede ne i borsalar!, ne de herhangi bir i
bulma kurumu var. Bu noksanlktan, iveren kadar,
onun ibirlikileri de faydalanyor: bu madrabazlar ve
dalavereciler iiyi aktan aa istismar ediyor.
Ameeba ile ekip balarnn keyfi harekelterinden i
iler ok ikayetidir. Bunlar iiyi ie yerletirmek
vaadiyle ve dier frsatlarla iiden rvet istiyor. Me
sela Zonguldakta ii ie avular araclyla alnyor.
Bu avular, bir iiyi iyerine yerletirince en aa
kazancnn l/H ^nu gaspediyor.
Trkiyede pek ok toprak varken, isizlik dur
madan artyor. sizlik istatistikleri yaplmad iin,
isizlerin says kesin olarak bilinmemektedir, fakat
u muhakkak ki, kyllerin kylerinde beslenme ve
yaama imkan bulamamas, byk ehirlerde rasyonalzasyon, iflas ve bir ok teebbslerin ektikleri
para darl yznden, isizlerin says durmadan art
maktadr. Soyulup evi bark yklan bir ok kyl, r
gat olmakla kalmyor, i aramak iin ehirlere g
ediyor. Kyde kyly tefeci, byk toprak sahibi,
aalar, toptanclar, tccarlar insafszca soyuyor. Tr
kiyenin ekseri ky aileleri yoksundur. letmeleri fa
kirdir. Ne yeterli topra, ne arac, makinesi, ne de
hayvan var. Fakir kyl zenginlerden, yani byk
toprak sahibi ile aalardan topra icara, arac borca
alr; karlnda malsahibinin tarlasnda hem beda
va rgatlk yapar, hem de mahsuln yarsn yada
te birini verir. Ara almaa, geinmeye paras yetmedi
i iin, kyl, paray tefecilerden alp fahi faizle der.
Yoksul kylnn, rnn pazara indirmek iin at,

34
arabas olmadndan, ister istemez rnn yok pa
hasna toptancya vermek zorundadr. Bu toptanc,
ou defa, topra icara ald toprak sahibi, aa veya
tefecidir. Bu yzden, kylnn ufack iletmesine
trl bor, faiz, vergi biniyor ve' erge bunun yk
altnda yklyor. Fakir kyl kitleleri ya kylerde rgt olarak alama yada ehiflere gidip kendine i
aramaa zorlanyor.
imdi ise, ehir iileri arasndaki isizliin neden
arttn inceleyelim.
Balca nedelnerden biri rasyonalizasyondur. 11
Ekim 1928 tarihli Milliyet Gazetesi Ermans Spi
ker adh ttn irketinin 150 iiyi iten karttn
bildiriyor. ilerin iten karlmasna sebep olarak
da, bu irketin daha modern ttn ileme metodlarna
bavurmas gsteriliyor. Bu metodlar sayesinde" iiye
ihtiya azalmtr. Rasyonalizasyon yaplrken, irket
daha az kalifiye olan trk iisini atp, yerine, daha az.
sayda, fakat buna karlk daha kalifiye olan yaban
c ii alyor. Bu iiye daha yksek cret) veriyor.
Baka letmelerde de durum byledir. stanbul Tram
vay iletmelerinde ii ve memur says gitgide aza
lyor. iilerden olmayacak cezalar kesiliyor, iilerin
kendiliinden iyerini terk etmeleri iin trl bask
metodlar kullanlyor. Yabanc mallarla rekabet ede
bilmek iin, mevcut trk fabrika ve iletmeleri,, yal
nz trk iisini smrmekle kalmyor, ayn zamanda
tekniini gelitirmek, ii saysn durmadan azaltyor.
Buna ramen yine de-' rk sanayii gelimi bir sanayi
saylmaz. Trkiyede birok iletmelerde hl elii re
vatadr. Kalifiye ii ve ustalara gnde 1 lira cret
odeniyor. Bu iletmelerde tekniin ro l son derece
nemsizdir! Fakat zanaat ve yar-zanaat tipinde olan

35
teebbsler yannda kurulan bycek tesisler, yaaya
bilmek iin tekniini gelitirmek zorundadr.
isizliin ikinci nedeni - iflas ve para sknts.
Trk ticaret - sanayi tesislerinin iflaslar gitgide art
yor. Bunlarn sebebi nedir?
Son senelerde bir ok tesis kuruldu, amma bunla
rn yeterli sermayesi yoktu. Bu trl tesislerin kuru
cular hkmetten trl imtiyazlar ve kolaylklar bek
liyorlard. Ayrca, devlet bankalarndan ve kredi messeselerinden de yardm esirgenmiyeceinden emin
diler. Ama, umduklarn da bulamadlar. Kald ki, ser
maye ve bilginin yerini hibir imtiyaz ve kolaylk
tutamaz. Buna karlk yabanc firmalar sermaye ve
teknik bilgiye fazlasyla sahip olduundan, trk fir
malar glgede kaldlar. Yeni tesislerin ve'teebbsle-.
' rin elinde bulunan sermaye, ksmen memleketi terketmi olan ermeni ve rum teebbslerinin ele geirilme
si, ksmen de devlet messeselerinin soyulmas ve r
vetlerle meydana getirilmiti.
Bunun dnda, trk teebbslerinin para sknts
ve iflas, Trkiye'nin yabanc memleketlere tarm
rnlerinin satnda meydana gelen glklere de da
yanyor. Trk tarm rnleri arasnda yer alan ttn,
pamuk gibi rnler, bol miktarda baka memleketler
de de yetitiriliyor. Trk kyls o kadar yoksul, tek
nii o kadar geridir ki, gelimi memleketlerin reka
betine dayanamyor. Bu yzden bu rnleri ihra eden
veya tarm rnlerini ileyen bir ok fabrika al
masn durdurmak zorunda kalyor.
1927 senesine ait stanbul Blgesi ve 8 Civar Vi
layeti Ticaret Jdaresinin raporuna gre, 1927 senesin
de 12 iflas kaydedilmi, 751 kk teebbs iini tatil
etmek zorunda kalmtr. 1928 senesinde yaplan ge
ici saym sonucu, iflaslarn 400'c, i tatilinin ise 1000e

36
ktn gsteriyor. flas eden bu iletmelerde al
an iiler, tabii ki, sokaa atlmlardr. Bu duruma
paralel olarak ticarete hizmet eden ikollarnda da i
i says azaltlyor (liman iisi, hamal v.s.). Kapita
listler bu isizlikten faydalanarak ii cretlerini d
ryor. iler ise ya bu indirimi kabul etmek zorun
dadr, yada iten atlmay gze almalar gerekiyor.
Trk burjuvazisi henz gszdr; gerekli kapi
tali yok. Bu kapitalleri bir araya getirip oaltmak la
zm. te, sermaye artrm a yplunda ii ve kyly
soyuyor, gizlemeye dahi lzum grmeden bir a gz
llkle emekilerin suyunu skabildii kadar skyor.
Vakit Gazetesinde kasaplar ve frnlardaki k o r
kun i artlarn anlatan burjuva gazetecisi Mehmet
Asm, makalesinde unlar diyor:
Biz bu rnekleri verirken, memleketimizde ge
nellikle iilerin hayatlarm bir nizama sokmak zo
runda olduumuzu anlatmak istiyoruz. Elbette ki
amacmz hibir zaman baz lkelerde balam olan
ar zoraki ii hareketlerine uymak deildir. Kald
ki, yurdumuzda krkrne aadaki forml tatbik
etmek aklmza dahi gelmez! Yani: 8 saatlik gn,
8 saat uyku, 8 saat istirahat. Bu 8 saatlik ign for
mln uygulayanlar, bununla hibir iyi sonuca var
m deildir. Henz hereyi bir dzene sokup btn
gcn ite toplamak zorunda olan memleketimiz iin
bu fantezi mahsl olan formller peine komak,
esasen yurdumuzda mevcut geim skntsn kat kat
artrmak demek olacaktr.
Mehmet Asm, trk iisinden, SSCBde uzun za
mandan beri 8 saatlik ignnn uygulandm ve hat
ta nerede ise 7 saate indirileceini bilerek saklyor.
SSCBnin, iinin smrs yerine lkenin varlnn
artrlmas iin ok daha baka areler bulduunu da

37
bilerek saklyor. Mehmet Asm hi sklmadan, tiirk
burjuvazisinin isteini itiraf ediyor: inin elinden en
mbrem ihtiyac olan eylerin alnmas bahasna ser
mayenin artmn!
Yine de Mehmet Asm dahi, iinin tyler rper
tici smrsnden yararlanarak frn, sahiplerinin ra
kiplerine kar koyduklarn saklyamyor. Bu reka
betin baka bir sebebi, rnein sokaklarda gezici sa
tclarn ekmei 16 kurua sattklar halde, belediye
nin ekmee koyduu narhn 17 ksur kuru olmas
dr, diyor Mehmet Asm. Yabanc mallarn rekabetine
ve geri teknie ramen, *bir ok kapitalist, iiyi s
mrerek muazzam krlar salyabiliyor. rnein, 1927
senesinde ark Undeirmeni Birlii adnda bir irket
600.000 liralk sermaye karlnda 190,000 Hra kr
salayabilmitir. Sabun Fabrikalar Birlii adndaki
irket 137.000 liralk sermaye ile senede 260.000 Hra
kr salamtr.

trk iisinin
mcadelesi

Kemalist Devrimden
nceki i Hareketleri

Jn trk devriminden nceki snrsz monaride

Trkiye'de ancak birbirinden kopuk tek tk zanaat
birlikleri vard. i birlikleri kurmaya alan ilerici,
iiler, bu cesaretlerini Arap lkelerine mebbet sr
gnle derdi; orada da ekseriyetle habis stmaya ya*^
kai anarak lrlerdi.
Burjuvazi hibir zaman halk kitlelerinin yardm ol
madan iktidara gelmi deildir. Nitekim, jntrk bur
juvazisi de, emekilerin srtndan iktidara gelmiti ve
bunun iin, hi deilse iktidarn ilk gnlerinde, emek
ilere sz, basn, toplant ve birlik kurma zgrl
vermek zorunda idi. Demiryollar iileri sendikalar,
terzi, berber, ofr, garson, liman iisi birlikleri v.s.
kurulmutu.
Yurdu bir grev dalgas boydan boya kaplad - bu

39
.grevler her eyden evvel yabanc kapitalistlere kar
ynelmiti.
Anadolu ve Trakya demiryollar iileri, arkasn
dan, ttn iileri, terziler, frnclar, hatta baz messeselerde alan memurlar dahi greve girifti. Kitle
hareketlerinin hzla bymesi ve iilerin istekleri,
j n trkleri rktmt. yle ya, burjuvazi iktidara,
iilerin srtndan mmkn olduu kadar fazla serma
ye biriktirmek iin gelmiti, oysa iiler bunu engel
lemek istiyordu! Emperyalist devletlerin msamaha
sim ve sempatisini elde etmek iin, jn trkler, ne ka
dar lml, yani ii snfna ne kadar dman olduk
larm onlara gstermek zorundaydlar. Jn trkler
devrimin getirdiklerini snrlandrmaa balyordu.
Sendikalarn ou datld. Geri kalan yardmlama
sendikalar, milli ve dini birlikler, hkmet ajanlar
nn kadrolara szdrlmas hatta zorla sokulmasyla
soysuzlat.
1909 senesinde yabanc sosyalistler, zellikle bulgar sosyalistleri, ajitasyon ve propaganday ngren
Sosyal Bilimleri Aratrma Grubunu-kurdular. O
zamana kadar yeraltnda alan ermeni milliyeti
lerinin kurduklar Danak Partisi de ortaya kt.
Danaklarn jn trklerle olan ibirlii 1915 senesine
kadar devam etti. Birinci Dnya- Savanda danaklarn ou ya kuruna dizildi, yada Mezopotamyaya
srld. Daha sonraki senelerde ancak ok az sayda
kimseler oradan tekrar yurda dnebildi.
Sosyal Bilimler Aratrma Grubu 1911 senesin
de Selanikte Trkiyenin ilk genel sosyalist kongresi
ni dzenledi. Kongreye sekiz proleter - snfsal sen
dika itirak etti. Sosyal Bilimleri Aratrma Grubum
kongrede alnan karar zerine,' Trkiye Sosyalist Partisinin- rgt merkezi oldu.
-

40
1912 senesinde bu parti stanbul, zmir ve Trki
yenin Rumeli kesiminde parlamento seimlerine ka
tld Sendikalar Ortak Sendika iinde birletirildi
ve hkmetin takiplerinden yakasn kurtaran 16 s
tanbul sendikas, 2500 yesiyle bu rgte katld.
Sosyal Bilimler Aratrma Grubu iki gazete ya
ynlyordu. i adm tayan bu gazeteler yahudice - spanyolca ve yunanca yaynlanyordu. Bu ikinci
gazete daha sonra Selanik* e nakledildi ve bir sre da
ha, franszca olarak, Solidarit (Dayanma) ad ile
kmaa devam etti.
Dnya Sava sralarnda iilerin btn snfsal
rgtleri, bu arada Ortak Sendika ile Sosyal Bilim
leri Aratrma Grubu kapatld. Hkmetin gereke
si, sava nasl olsa btn snflar birletirdiine g
re, snf kavgasna son verilmesidir. Bu amala, pro
letaryann snfsal birlikleri ve rgtleri datld. Fa
kat ok gemeden, jn trkler, tekrar iinin deste
ine ve sempatisine muhta kalp, onlarn ocana
dtler. Bir sr milli ii rgt meydana getirdi
ler. Bir burjuva-polis sosyalist partisi kuruldu, bu
partiye kapitalistler, avukatlar, hatta generaller ye
oldular. 1917 senesinde bu sosyalist burjuvazi ve mu
hafzlar, Stockholmde dzenlenen Milletleraras Sos
yalist Kongresine Trk Sosyalist Partisi adna katl
mak istedi. Bu olayn erefine byk vezir (ba
kan) Talat Paa Emniyet Mdrlne emir vererek,
Trk Sosyalist Partisi ibareli zel bir mhr Mahi
yaptrmtr. Trk iileri ve sosyalistleri adna iki
trk, bir de alman niversite profesr svee gnde
rildi. Fakat bu temsilciler kongreden rezaletle ko
vuldu. Bundan byle, hkmetten yana Trk basnn
da, sosyalist eylem hakknda ar kfrlerden baka
bir ey yaynlanm deildir.

41

P Emperyalizme Kar Mcadele

Srasnda ii Hareketleri
Dnya Sava, Ekim devrimi ile Trkiyede milli
kurtulu savann balamas, Trk proletaryas saf
larn pekletirmitir.
Birinci Dnya Sava srasnda bir ok trk aske
ri, Avrupa ve Rusyada sava tutuklusu olarak kalm
tr. Savan sonu, Rusyann ubat ve Ekim devrimleri tarihlerine Taslamaktadr. Baka lkelerde de dev
rim hareketi gn getike kzyor, kuvvet buluyor
du. Trk sava esirleri, bu lkelerde, zellikle Rusya
da devrim havasn teneffs ettiler', devrimci proleter
eyleminin tecrbesinden yararlandlar. Sava srala
rnda bir ok trk iisi, Almanya ve Avusturyada
harp sanayii tesislerinde eitim grd ve bu vesile ile
Avrupa ii hareketi hakknda bilgi edindi.
Sava, trk iisinin sefaletini ve kapitalistlerin
smrsne kar duyduklar fke ve honutsuzluu
nu kat kat artrd, son hadde getirdi. Btn bu art
lardan dolay, Birinci Dnya sava sonu ve emperya
listlere kar Kemalist Devrim ad ile tannan milli
kurtulu sava, ii eylemlerini de canlandrd. Bu
hareket g kazanmaa balad. Kemalistler de, jn
trkler gibi, yalnz emeki kitlelerinin desteiyle ik
tidara gelebilirdi. Jn trkler gibi, kemalist devriminin ilk aylarnda milli, burjuvazi, i rgtlerinin ku
rulmasna engel olamad. Ancak, bu sendikalar srf s
nfsal nitelikte deildi; bazlar burjuvazinin etkisi al
tndayd.
Baz sendikalarn banda satlm avukatlar ve
trl madrabazlar bulunuyordu; bunlar iileri ele ve
riyor sendika paralarn ceplerine indiriyordu. Baz

42
sendikalar, iilerden baka, bir de ufak tefek i sa
hiplikleri ile yar - proleter elemanlar da iine alm
bulunuyordu. Bununla beraber, bir ok snfsal ii r
gtleri de kurulmam deildi.
1920 senesi sonunda stanbul iileri Milletlera
ras Birlii kuruldu!. Bu birlik, sendikalar inde ken
di hcrelerini meydana getiriyordu. 1921 senesinde, bu
Birlik, Kzl Profinterne ye oldu. Derken Trk pro
letaryasnn politik rgtleri de meydana getirildi.
1920 senesinde baz gen trkler (bu genler Almanr
yada tahsilleri srasnda Spartakistlerin -etkisi altn
da kalarak komnist olmulard) Trkiye ii - Ky
l Partisini kurdular. Parti uzun mrl olmad.
1920 yl Eyll aynda Bakuda Trk Komnist Parti
si kuruldu..
Trk proletaryas, milli kurtulu hareketinde,
emekilerin nderi olarak byk rol oynayamad. Bu
nun-nedeni, her eyden nce, proletaryann rgtlen
mesinin emperyalistlerin elinde olan stanbula mn
hasr kaldr. Bu yzden Trk proletaryasnn en
nemli ksm, milli mcadelenin dnda kald.
Kemalist burjuvazisi emperyalistlerle bar, pakt
n imzaladktan sonra, balca liman ehirleri olan s^
tanbul ve zmir Trkiyeye iade edildi, bylece mill
burjuvazinin zaferi kesinleti. Burjuvazinin artk
emeki kitlelerinin desteine ihtiyac kalmamt. S
nf kavgasnn bymesine engel olmak lazmd; yle
ya, yerli olsun yabanc olsun, bu kavga, btn sm
renlere, btn kapitalistlere kar ak bir sava hali
ni. almak zere idi.
Kemalistler, komnist partisinin ve ii hareke
tinin canna okudu. Komnist partisi yeraltna inmek
zorunda kald. Bir ok nl yesi, bu arada Mustafa
Suphi, hunharca ldrld, hayatta kalanlar takibe

4a
urad, hapislere atld. 1923 senesinde stanbul Millet
leraras i Birlii kapatld. Kapatlmas iin, 1 Ma
ys gnnn kutlanmas ile ilgili bildirilerin datl
mas bahane edildi- Birliin ileri gelenleri tutukland
ve tpk vaktiyle jn trklerin proletarya snf hareke
tinin hesabn grdkleri, burjuvazi kontrolnde szmona ii rgtleri kurmaa koyulduklar gibi, im
di de Kemalistler,. kendi burjuva sendikalarn, ii
eylemine kar mcadele arac olarak kullandlar. Bu
yeni sendikalarn amac, ii snfnn politikadan ve
snf mcadelesinden uzaklatrlmas, gerek ii bir
likleri ve rgtlerinin datlmas, trl bo vaadler ve
be paralk tavizlerle iilerin elde tutulmas, devrim
ci nderlerin uzaklatrlp yerine burjuvazi yardak
lar olan nderler getirilmesi idi.
Bunu baardktan sonra, artk sendikalara ihtiya
kalmayacakt ve sendikalar rahata kapatlabilirdi.
Gerek ii sendiklarnm datlmasn kamufle
etmek ve te yandan da kemalistlerin iiye kar
olmadklarn gstermek iin, Sendikalar Birlii ku
ruldu. Bu Birlik, balangta kemalistler tarafndan
ho grlyor ve destekleniyordu. Birliin 32.000 ye
si 32 sendikada toplanmt, ii ile iveren arasnda
ki btn anlamazlklar bu Birlike bartrc - uz
latrc danmalarla zlyor ve bu dammal
toplantlara daima polis komiserleri bakanlk ediyor
du. Birlik komnizmle mcadele ediyor, sosyalist
olanlar kendi evresinden uzaklatryor, grevlere en
gel oluyordu. 13 Aralk 1923te Birliin en son k
, burjuvazi temsilcisi stanbul milletvekillerinin ere
fine parlak bir ziyafet dzenlenmesi oldu. Milletvekil
lerinden biri, akir Rasin, Birliin, iler evre
sinde sosyal ve vatan polisi vazifesini ok iyi grd
n syliyerek, bundan byle de ayn gayretle a

44
lacana dair mitvar olduunu izah etti. Ziyafet
te bulunan baka bir milletvekili iilerden zavall
yurdun pek ok ihtiyac olan kapitale kar gven bes
lemeleri, kapitalistlerin szn dinlemeleri ve tehdit
edici bir g deil, varlk ve zenginlik yaratan bir g
haline gelmelerini istedi.
Her nedense bu iyi niyetlerine (!) ve zararsz tu
tumuna. (!) ramen, kemalistler, bu 'TBiri de ok
gemeden kapattlar, yle ya, Birlik iileri snfsal
rgtlerinden uzaklatrm, baka bir yere ekmi,
vazifesini grm ve artk lzumsuz bir kurul olmu
tu ; rahata kapatlabilirdi.
Ne var ki, bu Birlik gibi sendikalarn kurulmas
dahi iilerin snf menfaatlerini anlamalarna yar
dmc oluyordu. iler burjuvazi tarafndan balarna
musallat edilen bakanlar kovuyor ve baz sendika
lar proleter - devrimci birer rgt haline getirmekte
gecikmiyorlard.
Bunun en gzel rneini stanbulda Amele Tea
li adndaki dernek vermiti. Amele Teali, kemalist
otan eski bakanm kovdu, yerine aktif ve ilerici bir
iiyi getirdi ve bu birlik bylece gerek bir ii rg
t halini ald.

Wk mele Teali
Amele Teali, 1924-1926 senelerinde ii eyle
minde ok nemli bir rol oynad. Bu seneler, kemalist
olan ii nderlerinin iinin bana orap rdkleri
devrin en hareketli zaman saylr. Hikayesi olaans
t ve ibret vericidir:
stanbul Sendikalar Birlii Amele Teali, 1924
senesinin Austos aynda, sosyalitlerin nayak olma-

45
lan ile kuruldu. Kuruldu amma, hkmet yetkilileri
kukuland. lk frsatta (1 Mays bayramnn kutlan
mas mnasebetiyle bror yaynlanmas bahane edilelerek) Birliin sosyalist nderleri tutuklarid. Kimi 7
sene, kimi 17 sene krek cezasna mahkum edildi.
Polis Amele Tealbni penesine geirdi ve bu Bir
lii yeni batan rgtleyerek stanbul i Yardm
lama Birlii haline soktu. Amele Tealinin yne
tim kurulu bakanlna stanbul Halk Partisi Sekre
teri Doktor Refik smail getirildi. Bu Refik Bey, esa
sen daha evvel de u mahut Birliin bakam idi. Ye
ni bakan ilk toplantda trk iisinin politik sorun
larla ilgilenmediini aklad.
Fakat bu arada ii kitlelerinin potansiyeli o de
rece artt ki, burjuva elemanlar, 1925/1926 senelerin
de Amele Tealinden ister istemez el ayak ekmee
balad. Birlik yneticileri olan kemastler, Birlik is
tedii kadar ikide birde kemalist hkmete ballm
ilan etsin, ii isteklerine uymak zorunda kaldlar.
Hkmet Mecliste i kanunu tasarsn gndeme
ald srada, Amele Teali 13 ubat 1925 tarihinde 14
sendikadan 150 delege toplad. Sendikalarn yeleri o
zamana kadar 30.000 iiyi ayordu. Toplantda Ame
le Tealinin kendi kanun tasarsnn hazrlanmas iin
bir komisyon seildi. Bu i kanunu tasars 21 ubat
1925 senesinde bir daha toplanan ve bu defa Byk
i Kongresi adn alan kongrede yeni batan gr
ld. Kongre hkmete bir heyet gndererek, aa
daki isteklerini iletti:
46 saatlik i haftas. Anneliin korunmas, zel
ahslarla szleme yaplmasnn yasaklanmas. ve
ren ie ii alrken ancak sendikalarla veya ii rgt
leri ile toplu szleme yapabilr. kanununa sayg gs, termeyen iyerlerinin ar bir ekilde cezalandrlma

46
s ve suun arlna gre, icabnda iyerlerine elkonulmas. Sendikalarn hukuki ve hkmi ahs olarak
tannmas.
Bununla birlikte Amele Teali- hkmete bal
ln belirtmee devam etti.
1 Ekim 1926 tarihinde dzenlenen Amele T eali
nin senelik kongresi, o sene Mustafa. Kemale yaplan
ve akim kalan suikastten dolay suikastileri lanetlemekle ald. Mustafa Kemale aadaki telgraf gn
derildi: Amele Teali, senelik kongresi mnasebetiyle
muhterem Gaziye selam eder, i kanununun bir an ev
vel tasdikini diler. Kongre bakam Hayreddin.
Halbuki bu d grnn arkasnda. Amele T ea
lin in eylem ekli deimekte idi. Hkmet istedii
kadar devrimci Birliklere bask yapp Amele Tealiden
bunlarn kapatlmasn istesin, bu eylem gitgide daha
belirli ekilde snfsal nitelik kazanyordu.
Kemalist yneticiler atldktan sonra, Amele Te
ali gerek bir ii merkezi haline geldi. kdam Gazetesinin 1 Mays 1927 saysnda unlar yazlyor:
2000e yakn ii iini terketti ve Teali binasnda top
lanarak hep birlikte nl aif Nazm Hikmetin yazp
besteledii Trksn sylediler.
Amele Teali bir ok grevi destekledi,, grevci ii
lere yardm etti, mcadelenin ynetimini zerine aldr.
Btn bunlar kemalist hkmeti ileden kartt. 1927.
senesi sonlarna doru Amele Teali, kanun d bir
kurul olduundan kapatld. Amele Tealinin kanun
d halini mahkeme heyeti, bile ispatlayamad. Buna
ramen 150 aktif Amele Teali yesi ve bu arada b
tn ynetim kurulu tutukland, binas yama edildi,
rgt datld. Amele Tealinin yama edilmesi ze
rine Profinternin ynetim kurulu aadaki bildiriyi
yaynlad:

47
TRKYENN SINIFSAL SENDKALARINI
KORUYALIM!
Dnya lkeleri iilerine!
Yoldalar!
Btn Trkiyeyi iine alan sendikalar birlii r
gt Amele Teali, Kemal Paamn szde milli-devrimci hkmetinin emriyle datld. Aktif yeleri tu
tukland, rgt binas yama edildi. Amele Tealinin
tek kusuru, sefalet ve yolsuzluktan inim inim inleyen
Trkiye ii kitlelerini rgtleyen bir merkez olarak
kurulmu olmasdr.
Halk Partisi Hkmeti (kemalistler) uzun za
mandan beri sendika eylemini ele geirip faist bir
rgt haline getirmee altlar. Fakat ne arlk za
mannn milli istihbarat efi Zubtovun kulland metodlar, ne rvet, ne bask, ii ynlarnn kendili
inden olan snfsal sendika rgtlerine kar se.vgi
ve meylini zayflatamad. Parlamento seiminde Halk
Partisi tekrar ktidara geldikten ve Kemal Pann
be gn sren Trk demokrasisinin baarsn en
demecinden sonra, ii sendikalarnn lml merkezi
yama ediliyor. te, btn dnyada burjuva demok
ratlarnn szleri ve ite iler?,
Amele Teali her ne kadar Profintern yesi deit
ise de, yine de Trk narodniklerinin bu yeni olumsuz
davran karsnda ynetim kurulumuz duyduu hid
deti, ve te yandan da Trkiyede ar bir bask altn
da olan ii kitlesine kar derin sevgi ve saygsn ifa
de eder.
Profinternin ynetim kurulu,, dnya iilerini
Trkiye snfsal birliklerinin yama edilmesine kar
protestoya davet ederken, kemalistlerin yama inetodlarna, bozgunlarna ve ii snfn faist usulleri ile

48
dejenere etme teebbslerine kar mcadeleye ve
Trk iisine yardmna aryor!
Kemalistler, Trkiyede ii kitlelerini zorbalk
la milli burjuvaziye balamak istiyor, kendine bal
sendikalar kurup snfsal ii hareketinin kkn ka
zyor. Fakat btn bu ii rgtlerini kendilerini s
mrenlerin boyunduruu altna sokma planlar, Trk
proletaryasnn iddetle kar koymas ile arparak
bozulacaktr ye Trk proletaryas btn dnya iisi
nin yardm ile kemalist himayesinden kurtularak ken
di snfsal rgtlerini kuracak ve smrenlerin bask
sndan da kurtulmak iin azimli bir mcadeleye giri
ecektir.

Kemalist Hkmeti ve i rgtleri

Kemalist hkmeti fabrika ve tesis sahiplerini

korur, nk kemalist olan ticaret burjuvazisi, serma
yesini, henz gelien sanayi kollarna yatrr. Daha
ok yeni olan sanayi burjuvazisine smsk baldr.
Bir ok teebbsler ve ticari messeseler, hkmet
bankalarndan aldklar para ile kurulmutur. Bir ok
tesisin sermayesi yalnz ksmen zel sermaye sayla
bilir. Bu sermayenin byk ksm, zel ahslarn elin
de fazla sermaye bulunmadndan, hkmet tarafn
dan denir.
Kemalist hkmet de bir sr tekeller kurdu: t
tn ileme ve ihra etme tekeli, eker, gazya, kibrit,
tuz, barut, iskambil kad, liman ileri v.s.
Bu tekeller sayesinde hkmetin kendisi de m
teebbis bir tccar haline geldi. Demiryollar ya dev
let hzinesinden yada yabanc kapitalistler tarafndan
yaplyor; bu yabanc kapitalistlere hkmet rahat a-

49
lm artlarn salamak zorundadr. Yabanc yat
rmlarla alan irketlerde de durum baka deildir.
N itekim bir ok kemalist milletvekili ve devlet adam,
iktidardan faydalanarak, Birinci Dnya Sava sra
snda yurttan kaan rum, ermeni ve dier uyruklu ya
banclardan kalan messeseleri ele geirip, memurluk
lar srasnda bir yana koyduklar paralarla iletiyor
ve yeni yeni teebbsler kuruluyor.
Eninde sonunda bir ok k e m a list,t rl yabanc
firm alarn orta oluyor. Bu yabanc firmalar da, h
km et organlar ile sk ilikisi olan, isim sahibi me
murlardan ve ortaklarndan faydalanyor.
Btn bu artlar, ister istemez, kemalizmi ii
hareketiyle iddetli atma haline getiriyor. Bir ok
iverenle anlamazlkta, iiler karlarnda dorudan
doruya hkmeti buluyor. arpan taraflarn birisi
hkmet oluyor, nk iiler, hkmetin - hem kapi
talist, hem de devlet olarak - menfaatine dokunuyor.
Fakat kemalistlerin de, bu durumun, kemalizmin
gerek niteliini iilerin gzleri nnde apak sere
ceini ve ii snfnn devrimci hareketini tevik ede
ceini bilmeleri iin, dpedz enayi olmalar lzm.
Bunun iin kemalizmin iilerle olan ilikisi bakmn
dan politikas son derece apraktr. Trl manevra
larla doludur. Bu manevralardan maksat, kemalist h
kmetinin, burjuva - snfsal esasna dayandnn ka,mufle edilmesidir.
i hareketlerine ait demelerinde ve yazlarn
da kemalistler, her eyden evvel, Trkiyedeki ii so
rununun baka lkelerden farkl bir ekilde zlmesi
gerektiini, yani iilerin kapitalizme kar mcadele
amasndan ok, hkmet araclyla ibirlii kurma
s sayesinde halledilebileceini ispatlamaa alyor
lar. Kemalistler her yerde herkese sosyalizmin rusla-

50

ra zg bir olay olduunu, Trkiye ile hibir ilikisinin

olmadm isbat etmee alyorlar. Dediklerine bak
lrsa, Trkiyede snf kavgas yokmu ve olmazm.
Pravda gaizetesinin 1927 senesi ekim aynda ya
ynlad Trk ii hareketine deinen yazlar serisi
ne kar Akam u aklamada bulundu: Trk ii-
s ve Trk ivereni kardee geinirler. Trkiye'de ko
mnist partisi yqktu'r ve byle bir partiye msaade edi
lebilecei tasavvur bile edilemez.
O halde, Trkiye'de gerekten snf kavgas var
m ?
7
Haziran 1927 tarihli saysnda Milliyet gaz
tesi bu soruya cevap veriyor: Sanayiimiz henz ge
limee balad. Bunun, iin Trkiyede hibir snf
kavgas olamaz.
Fakat son iki sene iinde demiryollar ileri,
tram vay iletmeleri iileri, liman iileri byk ap
ta grevler dzenledikten sonra, snf kavgasnn varl
zor inkar edilir. Bunun iin kemalistler, mevcut ii
mcadelesini engellemek, kapitalistlere yardm etmek,
evrelerini ne bahasma olursa olsun dejenere et
tirip yozlatrmak, kimi rvet yolu ile, kimi korkuta
rak birbirinden ayrmak, kendi aralarnda trl eli
kiler yarattklar gibi kk burjuvalarla da anlamaz
l krklemek iin ellerinden geleni yapyorlar. Ky
ller, zenaatlar, kk esnaf, byk sermayenin bas
ks altnda inim inim nliyor, fakat yine de rel ufa
ck iletmelerin sahibi sayld iin, kemalistler on
lar kkrtp iilere saldrtyor; iilerden, ekiya,
bozguncu, cani, gibi sz ederek ufack, miskin bezir
gan, kendi malnn selameti iin tirtir titretiyor20 Ekim 1928 tarihinde Milliyet Gazetesi tram
vay clarn grevi mnasebetiyle unlar yazd: zgr. lk - iki yan da keskin bir silahtr. Bu silah kullan

51
may bilmeyenin elinde, zgrlk, faydal olmaktan
ziyade tehlikeli bir alet oluyor. Neticede yzlerce aile
nin sefaletinden baka bir ev temin edemeyen byle
bir hareketin sorumluluu kime decektir? imdi ak
l banda olan ii bu soruya kendisi de cevap verebi
lecektir. Herkes bilir ki, grev snrl sayda olan kun
daklarn iidir, bunlar disiplin dman, karanlk bir
amac olan kiilerdir. Hkmetin bu grevin nasl neti
celeneceini bilmediini dnenler ok yanlyor.

M Kam ile Baklava - Brek Politikas

i hareketine trl bask yaparak, kemalistler,
kendilerine bir nevi ii hamisi ssn de verdirme
yi ihmal etmiyorlar. Bu allm kam ile baklava brek politikasdr. Bu baklava - brek geri bir az
tatldr amma, kamy aklatan kamy var hzyla
iinin srtna indiriyor. Kemalistler ii snfna kar
aktif olarak arpan taraflardan biri olmaktan ken
dini alamaz k
Kemalistlerin baklavas, kemalist hkmeti ve ik
tidarda olan Halk Partsini, ii menfaatini gdeni
ve iiyi koruyan bir parti olarak gstermek abasdr.
Kemalistler bu amala kendi ii birliklerini kuruyor,
kendi adamlarn mevcut ii birliklerine szdryorlar.
Anlamazlklarda ii ile iverenler arasnda arac ro
ln zerine alyorlar ve bazen de dorudan doruya
kavgaya kararak iilerin menfaatini koruyorlar, ha
yr ileri ile urayorlar, bazen i kanunu tasars ile
ilgilendiklerini anlatmaa alyorlar, v.s. Kemalistlerin bu ii koruma faaliyetlerinden bir iki rnek ve
relim.
1926 senesinde Dou demiryolar kesiminde bir

52
anlamazlk douyor. Hkmet ie karyor. Anla
mazln sebebi, demiryolunu yapan irketin gelirinin
azalmas bahanesiyle kapitalistlerin ii cretlerini in
direrek ignn uzatmas idi. Hkmetin tarifeleri
artracan vaat etmesi zerine irket ii cretlerini
de biraz ykseltti. Kemalist ii himayesinin tipik
rnei budur: kazanan yalnz kapitalistler oldu, n
k neticede iinin ign hayli uzad, irket ise yolcu
ve yk tarifesinin ykseltilmesi ile yine ii srtndan
gelirini artrd.
1928 senesinde ayn Dou demiryollarnda ii ile
iveren arasnda yine bir anlamazlk douyor. e yi
ne hkmet karyor. Bu defa Vali Muhittin Beyin
bakanlnda alan i Sorunlar Komisyonu ie
elkoyuyor. Aracl baarldr: Anlamazlk baar
ile halledildi. Bunun erefine byk bir# ay ziyafeti
dzenlendi. Ziyafett her iki tarafn temsilcileri bu
lundular ve stanbul Valisi M uhittin Beye aracl iin
teekkr ettiler. Daha sonraki satrlarda La Rpub
lique Gazetesi unlar yazyor: Muhittin Bey de
emek ve sermayenin elele verip ayn yoldan yrme
sinden duyduu memnuniyeti izhar eyledi. Evet, i
ilere de Vali Beyin ayndan ikram edli ama, anla
mazln baarl taraf yalnz kapitalistlere aitti. Sz
lemeyi imza ederken ii temsilcileri: Bize bu sz
lemeyi zorla imzalatyorlar. Biz aslnda bir ok mad
desini kabul etmek istemedik, demitir.
Daha yukarda hkmet organ olan bir gazete
nin tramvayclarm grevi hususundaki kanaatini ak
lamtk. Szm ona bu grevi dzenleyenler disiplin
ve asayi dmanlan imi... Bu anlamazlkta da h
kmet bir nevi bartrc - uzlatrc rol oynamak is
tiyor. Emniyet Mdr- erif Bey, resmen mlan
aklyor: Polis grevin balangcndan beri btn ha

53
reketi smsk kontrol ediyor. Grev bittikten sonra
Tramvay letmesi 138 iiyi tekrar ie aimak isteme
yince, iiler Halk Partisi Mfettiine ba vuruyorlar.
M fetti de, Tramvay letmelerinin ilerini tetkik
edip ounun tekrar ie alnacan sylyor. ilere
hkmete bavurup iin esasn ve arzularn yazl
olarak, anlatmalarn tavsiye ediyor. Neticede irket
75 iiyi tekrar ie ald, en aktif olan 60 iiyi de bord
ro d brakt. Yine de kemalistler iileri korumu
gibi grndler. Oysa kendi yazlarnda da dedikleri
gibi, iverenin tarafndadrlar.

Trk ve Yabanc ileri, Yabana Sermaye

iler arasnda burjuvazinin ustalkla krkledi
i oven duygular bilhassa kuvvetlidir. Trk iileri,
baka rktan iilere kar kkrtlyor, Kapitalistlere
kar mcadele etmek yerine, trk iileri, kendi kar
deleri olan baka milliyetten iilerle daimi eliki
halinde tutulmaktadr. rnein, Zonguldaktaki grev
srasnda iiler kmr ocaklarna trk olmayan ii
lerin sokulmamasn stiyorlard. Buna benzer olaylar
dier iletmelerde de sk sk olmaktadr.
Elbette bir ok tiirk kapitalisti, rakibi olan ya
banc kapitalistlerin yklmasn ister, bunun iin bu
kapitalistler bazen ii koruyucusu olarak grnmee
gayret eder, ve kendi keselerine dokunmadan yabanc
kapitalistlere kar koyduu siirece, iiyi destekler..
Bu koruma, trk burjtva/.isi ken<J kesesinden de fe
dakarlk yapmak zorunda kald zama orackta sona
ermektedir, ama ne de olsa, butun rnekleri hayli il
gintir.

54
Kzl Sendikalar Enternasyonali Dergisinin
1924 ylna ait 2 - 3 . saysnda unlar anlatlyor:
1923 senesi Austos aynn son gnlerinde, bir
ngiliz kumpanyasna ait zmir - Aydn demiryolunda
kargaalk kmt. .Karma komisyonun kavga konu
su sorunlar zme teebbsleri hibir sonu vermedi.
Ve sonunda 1 Eyll gn grev ilan edildi. Demiryolla
r ileri Federasyonuriun Bakam Refik evket, greyi desteklediinden, istifa etti. Greve katlanlann sa
ys 3.000 iiyi buldu, grevcileri bir de zmir tccar
destekliyordu ve hatta grevcilere 300 liralk bir yar
dmda dahi bulundular. Bu grevin byle popler bir
hal gelmesinin sebebi, grevin bir de ovence yannn
bulunmasayd; bu ovence duygular, btn ermeni ve
rum iilerinin yerine trk iisinin alnma istein
de ifade bulmutu. Kumpanya bu istei kabul etti, fa
kat ngiliz idarecileri yeni ie alman iilerin cretle
rini indirdi. Mcadele uzadka uzad ve gayet keskin
bir karakter almaa balad. Grevcileri yalnz trk ticart burjuvazisi ve vilayet idaresi desteklemekle kal
mad, bir de frankofil eemanlar ie kart - bunlar
ingilizleri gl bir rakip grdklerinden grevi krklyorlard. Kumpanya grevcilerin lerine nihayet ver
mee balad ve yerine grevkrc elemanlar sokma
a alt; fakat bunda da baarsz kald. Halkn ve
hkmetin menfaatini korumak iin iiler postay
drezinle getirip gtryordu. Fakat grevin gitgide uzamas, tccar ve toprak sahiplerinin keselerine do
kunmaa balad, nk tanmayan incirler fazla bek
lemekten dolay depolarda rmee yz tutmutu.
Tccarlar, Ticaret Bakanlna ikayette bulundular
ve jbunun sonunda hemen sert tedbirler alnarak grev
durduruldu. Ve 10 Eyll gn trenler tekrar ilemeye
balad.

55
1927 ylnda bir ka birlik (federasyon), transz,
ngiliz v,s. kumpanyalarndan bir ka istekte bulundu.
ilerin temsilcileri H alk Partisinde Meseleleri
Tetkik Komisyonu tarafndan arld. Bu komisyon
iilerin isteklerini destekleyeceini bildirerek, unla
r aklad: H alk partisi daima emekilerin menfaati
ni korumutur, bunun iin btn federasyon iisine
en iyi hal aresi olarak bu demokratik esaslara daya
nan partiye, girmeyi tavsiye, ederiz, biz de iileri ken
di himayemize alalm/ Fakat ii delegeleri kati bir
lisanla, H alk Partisi ile birlemeyi reddettiler; bug
ne kadar yalnz Kahve ve Lokanta ileri Federasyo
nu Halk Partsine geti. Fakat delegeler, hi deilse,
iilerin tek tk de olsa partiye girmelerini destekleye
ceklerini vaad etmek zorunda kaldlar (bu vaadlerini
yerine getirip getirmemeleri baka bir meseledir). Kemalistler, gerekten, iilerin baz isteklerini destek
leyerek iletme sahiplerinden baz fedakarlklar yap
malarn istediler ve onlar bunu yapmaya zorladlar.
Kemalistler bylece gerici iilerin oven duygu
larn krklemek stediler: hani, bakn ocuklar, biz
kemalistler, trk iilerini yabanc sermayeye kar
nasl da koruyoruz, kabilinden... Fakat bu sadece g
rnte byle idi; bunu kemalistlerin yabanc serma
yeye verdikleri tavizler gsteriyor (rnein, Avrupa
kapitalistlerine eski borlarn altnla denmesinin ka
bul gibi). Mcadele daha kesin bir hal almaa bala
ynca, kemalistler kendi snfndan olan kardelerim
yani yabanc kapitalistleri iilere kar desteklemek
ten geri kalm azlar! rnein, Adana - Nusaybin demiryolundaki olaylar bunu apak gstermektedir. Bir
fransz kumpanyasna ait olan bu hatta, kan grevde,
polis, silahsz grevcileri tam anlamyla kuruna dizdi.
ok daha fazla cret alan yabanc iiler, yaban

56
c kapitalistler hesabna, karacahil Asyallara gzkulak olmak, bir nevi gardiyan roln oynamaya raz ol
mak zorundadrlar. Yabanc kapitalistler kendi uyruk
larndan olan iilere bol keseden para verip onlar
trk iisinden soyutlamaa gayret ederler. Bu politi
kann sonucu olarak, Trkiyede alan Avrupal i
iler, kapitalistlerle daha kolay uzlar. Fakat buzlar
bu alanda da zlmee balam gibidir, 1928 ylmda.
Ocak aynda Trkiyeden komnizm propagandas
yaptklar gerekesiyle 48 Macar iisi snrd edildi.

D Trk i Snfnda Opartnizm.

Trkiyede, ii snf evrelerinde oportnizm ia

elverili artlar var mdr ?
Oportnizm, burjuvazi ile uzlama politikasdr.
Bir oportnist ii snf arasnda burjuva veya kk
burjuva propagandasn yapan, arkadalarn bu a
dan etki altnda brakmak isteyen bir ii veya herhan
gi bir ii rtnn yesidir. Tek tk iiler, ya bur
juvazinin rvetine dayanamayarak oportnist oluyor
yada esasen kk burjuva balan henz kopmad,
ufak tefek mal-mlke (toprak, hayvan, alet edavat ve
ya tezgah) sahip olduu iin oportnizme tevessl edi
yorlar. Gerek iinin hibir zel mal mlk yoktur
ve bunun iin menfaati burjuvazinin kan ile eliki
halindedir. z ii politikasnn amac, fabrika, ufak
tesis Ve dier retim arac olan meseselerde, az da
olsa, ortaklk paylarna son vermek ve bu tesisleri sos
yal kollektif .mlkiyet haline evirmektir. Emperya
list lkelerde burjuvazi, trl mallarn, az gelimi l
kelere - smrge ve yar smrgelere - srp satm ak
la milyonlara, milyarlara varan sermayeler biriktiri

57
yor. Bu sermayelerinin gln dcreccde ufak olan ks
m baz ii gruplarna iyi cret demek iin harcanr.
Bylece iiler arasnda da imtiyaz sahibi bir ii aris
tokrasisi meydana gelir. Bu aristokrasi, her eyden
evvel, ii snfn, burjuva asndan etki altna alma
a gayret eder. zellikle sendika evrelerinden ve sosyal-demokratik eilimde partili brokratlar arasndan
eleman seilip bunlara oportnist polkikay gtme va
zifesi veriliyor.
Trkiye, az gelimi, yar smrge olan bir lke
dir. Trk iisi ve kylsnn srtndan Fransa, Al
manya ve ngiltere kapitalistleri servetler salyorlar
ve bu servetler Bat - Avrupah ii aristokrasisinin
azna bir parmak bal alyorlar. Grne gre, Tr
kiye'de iiler arasnda oportnizm iin elverili art
lar yoktur. Ama olaylar bunun aksini gsteriyor. Tr
kiyede de burjuvazi ii snfna tesir etmek iin yol
lar buluyor; fakat bu etki yollar, emperyalist lkeler
den farkldr. nk, Trk burjuvazisinin elinde em
peryalist devletlerin elindeki olaanst kr yok ki,
hi deilse iilerin bir ksmn para ile satnalabilsin.
Trk burjuvazisi baka arelere bavuruyor: iinin
cehaletinden, kyllkle, zenaat erbab, esnaf ve bezir
ganla, dier kk burjuvazi elemanlar ile ilikisin
den, iilerin dank ve rgtlenmemi bir halde bu
lunmalarndan, iiler arasnda mevcut kk burjuva
duygularndan istifade ediyor.
Burjuvazi, rnein, liman iisi.gibi ii evrele
rinde, kk burjuva elemanlarn aknmdan yararlana
rak, grevkrc tekilatn kuruyor. Liman iisinin 1922
ylndaki grevi srasnda grev yapan 400 iiyi dat
mak iin 2000 kii hizmet arzettiler! Ancak son yllar
da bu zntl olaylara rastlanmyor ^veya daha

58
rastlanyor, nk Trk proletaryasnn snf duygu
su ve bilinci gn getike artm aktadr.
H atta sanayi proletaryas dahi - madeni eya fab
rikalarnda alan iiler, dokumaclar - henz zenaat
erbabnn kurduu imalathane geleneklerinden tam
anlamyla kurtulmu saylmaz; bu imalathaneler, k
k mlkiyettir. Eski geleneklere bal olan ii, ok
defa politikada duraksamaya, kararszla dyor - bu
karakteristik daha ok kk burjuvaya zgdr. Ka
pitalizm, zenaat ve kyly de sefalete dryor,
nk bunlarn ufack imalathaneleri, byk kapita
listlerin iletmeleriyle yaramyor. Bu iflas etmi ze
naat erbab ve kyller, kapitalizme, kar duyduklar
fke iinde ii snfnn mttefiki oluyorlar. F akat bu
gibi elemanlar, yine de kendi mal mlkleri zerine tit
rer, sosyalizmi istemez, yada sosyalizmden derhal fe
rah bir yaama imkan bekler. Ve bu hemen mmkn
olmazsa, devrimden korkmaa balar ve eninde sonun
da elini -kapitalizme uzatr.
Trk ii evrelerindeki oportnizm, iflas etmek
te olan kk burjuvazi oportnizmidir; bunun iin
trk iisinin bir ksmnda byk tereddtler mahade ediliyor. Ar sa, yani burjuva.- reaksiyoner (mr
teci) sapmalar da, gze arpyor. 'Trkiye tarihinde
iilerin kendilerini unutup, kiisel karndan ok uzak
mcadelelere srklendikleri, liman iisi ve dier i
ilerin ermeni katliam v.s. rahata kullanldkla
r grlyor. Bunun iin devrimci sendikalar ve pro
leter, partisi, ii snfnn bu her iki trl kk bur
juva saplants ile iddetle mcadele etmelidir.

ii snfnn
gelien kovgas

Trkiye, ii hareketinin en zalim takibata ura

d lkelerden biridir. Profinternin III. Kongresi
;(1924 ylnda) zel bir kararda Trkiye ii snfna
yaplan bu basklan iddetle protesto ederek u bildi
riyi yaynlamt:
Profinternin III kongresi, trk kemalist hk
metinin Trkiye devrimci ii rgtlerine yapt bas
ky ve iileri uratt kovuturmay iddetle protes
to ediyor. Kongre* Trk proletaryasna en kardee,
en samimi duygularn iletir ve kapitalizm boyunduru
u altndan kurtulmas yolundaki mcadelesinde her
trl yardmda bulunmaya hazr olduunu iletir.
1925
ylndaki krt isyanndan sonra 1925 senesi
de istiklal mahkemeleri kurularak yine iki yl md
detle skynetim ilan edilmiti. Bu olay vesile edile
rek ii, kyl ve genellikle btn emeki kitleleri ar
takibata uratld. Aydnlk ile Ortak eki gazeteleri
kapatld, Trk ii liderleri, trl ii birlikleri ve bu
gazeteleri karan yaynevleri sorumlular istiklal

60
mahkemelerince 10-15 sene hapis cezasna mahkum ol
dular.
Tarihin tekerrr! Tpk bunun gibi, devrimin so
nunda emeki kitlelerinin srtndan iktidara gelmi
olan jn trkler de ayn eyi yapmlard vaktiyle.
Fakat, ne oldu- Jn trkler eninde sonunda alman em
peryalizminin itaatkar aleti haline geldiler.
Polis hem grevcileri, hem de grev dzenleyebileceinden phelendii kimseleri tutukluyor.. 1927 yli
eyll aynda stanbulda 20 ii tutukland. Ttn fab
rikalar iileri arasnda grev ars datld iddia
ediliyordu.
Ne kadar masum yaplrsa yaplsn, her ey enin
de sonunda, bir ayaklanma teebbs oluyor, hatta
hatta 1 Mays bayramnn ktlanlmas d ah i! 1 Mays
1928 arifesinde gece yars polis stanbulun, zmirin
ve Adanann btn ii semtlerine nbeti ekipler gn
derdi. Bu ekiplerin grevi 1 Mays bildirilerinin yayl
masna engel olmakt. Hkmet yetkililerinin kuku
derecesini, Milliyet Gazetesinin 22 Ekim 1929 says
apak gsteriyor:
Dn Aksaray tramvay deposunda, cretler da
tlrken, tekrar ie alnmam olan bir grevci, cretini
alp veznenin bulunduu odadan kan her iinin ku
lana bir eyler fsldyordu. inin bu tutumu depo
mdrnn houna gitmedi, derhal telefonla polisi a
rd. Tahkikat sonunda anlaldna gre, bu ii sa
dece Tramvay letmeleri ileri Birliine aidat top
lamakta imi.
ileri, gammaz, ispiyon, sivil polis, jurnalci a
lar saryor. Bunlar iilerin her admn takip eder.
1926 ylnda stanbul Tramvay letmeleri ileri Brliinin dileklerinden biri de, iiler arasnda jurnalci
liin ve ispiyonluun yokedilmesi idi, ki bunlarn ele

61
bas, iletmenin ta kendsiydi. Bu kumpanya, kendi
kesesinden bir ispiyonlar ordusu besliyor, bunlar i
i klnda ijiler arasna sokuldu,
zmirde bir rum kapitalistinin fabrikasnda geen
u ufak sahne ok karakteristiktir:
KOZMETTO FABRKASINDA LER ARA
SINDA BR KONUMA:
Birinci ii: u Kozmetto denilen herif ve kum
panyas, emperyalistlerin Anadoluyu istila etmelerine
yardm etmi vaktiyle, diyorlar... imdi de bizi sm
ryor...
ikinci ii: Bo ver, be karde; Hkmet bize yar
dm edecek, yoksa bu milli mcadele bouna m?
(ki hafta sonra)
Btn iiler bir arada: Hayr, bu olamaz, buna
dayanlmaz artk! Gnde 24 saat almak ne demek
tir, buna kim dayanr? Arkadalar, grev! grev!
Uzakta duran bir ii: ocuklar, ocuklar! Aman
ne iy i! Polis geliyor, herhalde u rumun arkna oku
yacak!
Polis (iilere); Sen... sen... sen de... Be kii'siniz. Kanun adna sizi tevkif ediyorum, be kiiden faz
la toplantlar yasaktr.
Bu hadise sahiden olmutur ve herhalde herhangi
bir tefsiri gerektirmez. i hareketini ezmek in kemalist hkmet her araca bavuruyor, her eyi mu
bah gryor. i rgtlerinin ilerici yelerini polis
gece yarsndan sonra, afak vakti evinden alp kara
kola gtryor. Bir k. gn tutuklu tutuyor... Sebep?
Hi, Filan tarihte, falan gnde kravatlarn rengi ne
imi, kasketlerinde nasl iaretler varm, ne konu
mular- acaba ?. Sendikalarn baz akl banda ilerici
yeleri, bu bitmez tkenmez karakola srklenmeler
den o kadar mteki olmu, sinirleri o derece bozul

62
mutur ki, faal yelikten istifa etmek zorunda kalm
lardr.
te size, snflar st, uzlatrc, kapitalizm ile
emein bartrcs olan kemalizm!
imdi de, son yllarda Trk iisinin mcadelesiy
le ilgili baz ilgin gerekleri ele alalm. Bir isava
olmad zamanlarda iilerin en bellibah ve keskin
mcadelc biimi - grevlerdir. Grevcilerin ve grevlerin
tam says henz kesinlikle saptanm deildir. Fakat
yine de, aadaki saylar, Trkiyenin grev hareketi
nin hacmini apak gsterecektir. 1925 ylnda 32.100
ii 10 grev yapmtr. Bu grevler arasnda en byk
aptaki, Zonguldakta 12.0P0 iinin katld genel
grevdi; bir de zmirde, kuru meyve fabrikalarnda a
lan 5.000 iinin yedi gn sren grevi yabana atlamaz.
1928 ylnda, iki ay iinde, yani Nisan - Maysta
birbiri ardna aadaki grevler yapld:
1) Adapazar karoseri fabrikasnda alan 180 i
inin 10 gnlk grevi. Grevden m aksat: cretin yk
seltilmesi. ilerin istekleri yerine getirildi.
2) Demiryollar inaatnda 1500 iinin 7 gn s
ren grevleri. Sebebi : esasen dk olan cretlerin
denmemesi. ilere mesken ayrlmamas. iler yendi.
3) gnnri ksaltlmasn isteyen 300 stanbul
dokumacsnn grevi. iler yenildi.
4) 500 sttanbul ttn iisinin gn sren gre
vi. Grevciler yendi; cretlerine 40 kuru zam yapld.
5) 70 maden iisinin (Maden leri Fabrikas, s
tanbul) alt gn sren grevi. iler yenildi.
Bylece 5on senelerde grev hareketi gittike da
ha byk ii kitlelerini iine alyor.. Ne kemalst, ne
de devrimci liderler, iinin kendiliinden patlak ve
ren fkesine mani olamyor.

1 Demiryollar ilerinin Grevleri

r

Demiryollar iilerinin grevleri hem rgtl, hem

de rgtsz iileri ilgilendiriyor. 1926 ylnda Dou
Demiryollar idaresi, gelirleri azalyor bahanesiyle i
i cretlerini indirerek ignn uzatmt. iler he
men bir grev komitesi seerek, sendika ye saysnn
alt misli, 12.000 imzal bir dileke hazrladlar.
Trk iisinin gc, rgtlenme kabiliyeti ve m
cadelede gsterdii inat, disiplin, cesaret, gereinde
lm gze almas ve mcadele iinde bu toplu, dzen
li halini kaybetmemesi, gerek bir l olabilir. Baka
bir. l de, kapitalistlerin ve hkmetin korkusu ve
fkesinin iddetidir. Fakat bunu istatistikler ne yazk
ki gsteremez.
Trk iisinin mcadelesi iin en belirli rnek, 1927
Austos aynda patlak veren Adana - Nusaybin de
miryolu grevidir. Bu hatta alan yap iilerinin du
rumlar gerekten dayanlmaz bir halde idi. Fakat i
ilerin iyerini brakmalar aslnda pek nemi olmayan
bir nedene dayanyordu: bayram arifesinde kendilerine
istedikleri avans denmemiti. Bundan nce ii tem
silcileri 31 dilek saptad; bu dilekler olduka mtevazi
ve b asitti: rnein, i srasnda hastalanan iilerin c
retsiz tedavisi, yol harcrahnn denmesi, irketin y
netimi tarafndan herhangi bir su isnad edildiinde, i
ilere kendi avukatlar tarafndan savunma hakk, ta
til gnleri iin de cret denmesi, yabanc iilerin da
vet edilmemesi (bir ka uzman dnda), zin verilme
si ve cretli izin tannmas, fazla mesai iin daha yk
sek cretlerin denmesi, keyfi iten karmalara son
verilmesi, sendikann tannmas gibi. (Aslnda iiler,
tabii haklar olan, fakat kumpanya tarafndan mah-

64
rtrm brakldklar adaleti istiyorlard.) Kapitalistler
bir trl cevap vermediler ve aradan birbuuk ay ge
tikten sonra da dilekeyi reddettiler. Bunun zerine
balayan grev 20 gn srfd ve greve 850 ii katld.
ki gn tren ilemedi,
Nihayet nc gn kumpanya (fransz kapitalist
ler irketi) grevkrclara yardm iin bir tren yollad.
O zaman birka yz ii kanlar ve ocuklar ile hat
boyunca ray zerine yatt ve tren yolunu kapadlar.
Buna karlk kemalist hkmet yetkilileri askeri bir
lik gndererek aralarnda oluk ocuk ve kadn bulu
nan silahsz iilere ate atrd. Raylar al kana boyand, 22 eleba tutukland.
Grev yabanc kapitalistler tarafndan ezildi ve bu
ie demokratik olan kemalist hkmet de itirak et
ti. Kapitalistlerin snf kardelii, milli dmanlkla
rndan ar bast., Bu rnek tek deildir. 1926 ylnda
Seyrsefayin irketinde alan iilerin grey de ay
n ekilde bastrld. Hkmet grevi datmak iin de
niz askerini grevkrcs olarak gnderdi.

Tramvay ilerinin Grevi

ilerin kahramanca mcadeleleri iin dier r
nek, 1928 ylnda stanbul t ram vay alarm n grevi ol
mutur. Bu grev burjuvazinin korkaklnn ve hidde
tinin derecesini gsteriyor. iler dilediklerini kabul
ettiremedler, nk hkmet, polis, kapitalist ve ba
tan karlm zavall, a, grevkrcs rolndeki iile
rin gc ar bast ve grevi ezdi. Bu grevi Dounun
Tanyeri atlndaki gazetenin 2 Kasm 1928 tarihli sa
ys u ekilde anlatyor:
stanbul tramvay iileri, greve son vermee ka

65
ra r aldktan sonra, ehrin geici valisi ve belediye rei
si olan Muhittin Bey'e bu karar bildirmek istediler.
Vali iiler ile Tramvay letmeleri Mdrl arasn
daki arac roln zerine almak zahmetine her nasl
sa katlanmt. Fakat o anda iki tarafn ans eit ol
maktan kt. Grevkrclar ile polis ve tramvay ida
resi bir araya gelerek tramvay seferlerini tekrar bir
dzene koydu ve iletme mdrl de ie balama
yan iileri iinden attn bildirdi. Tramvay letmesi
Mdrl bylece kendi artlarn iilere kabul et
tirdi. A rtk ne zam, ne de herhangi bir dilein kabul
si konusu cleildi. Valinin btn aracl, muhte
rem bay H indorftan ricalarda bulunarak grevcilere
kar merhametli davranmasn istemekten ibaretti.
Zira, Muhittin Bey'in ifadesine gre, zavalllar, ya
banc elebalar tarafndan aldatlm ve imdi byk
sayda iilerin isiz kalma ihtimali varm. Vali da
reye yalvararak iilerin tekrar ie alnmalar ve es
ki kdemlerini muhafaza etmelerini istemi. Muhte
rem bay Hindorf bu yalvarma karsnda yumua
m ve bunu vali beyin alicenaplna atfederek i
ilerin tekrar ie alnmasn kabul eylemi. u art
la ki, elebalar kapdar edilecektir. Grevcilerin tek
rar ie alnmalar ancak teker teker dileke ile ba
vurmalar zerine mmkn olacaktr. Bu suretle ii
lerin tekrar ie alnmalar idarenin keyfine bal ka
lyordu.
En iyi iilerden 60 kii sokakta kald. Bu olay
dan sonra kapitalistler ile hkmet erkan elden ge
leni yaparak iiyi korkutup bilinli hareketlerine en
gel olmaa alt, Hkmet ve gazeteleri halk ii
lere kar kkrtyor, grevi rgtleyenleri bir nevi
ekya, haydut gsteriyordu.
60 tramvay iisi, greve nayak olmalarndan

66
dolay iyerlerine bir daha alnmaynca, 27 Ekim g
n ikinci bir grev dzenlemek istediler. Bu iiler,
ikinci grev de baarsz olursa, btn kablolar kese
re k tramvay raylarn tahrip etmeyi dnyordu. da
re, iilerin bu kt niyetlerinden haberdar edilerek,.
banda olan iilere, bu tasarladklar ie teebbs
ederlerse bir daha asla ie alnamayacaklarn bildir
mitir. Bundan baka dare, polis yardmyla her t r
l tedbiri almtr.
Bu tedbirler, kapitalistlerin tam zamannda ye
teri sayda grevkrcs yetitirmesinden ibaret olmu
tur. Btn bunlar korkudan yaplyordu. Ayn zaman
da polis, grev sonucu ile ilgili kanaatlerini aklayan
bildiri datanlar harl harl her yerde aryordu. Bu
bildirinin metni u:
Bir defa grevi kaybettik. Arkadalar, bu sizin iin
bir ders, iyi bir ders olsun. Gelecek defa grevi kazan
mak iin kuvvet toplayalm ve rgtlenelim.
ilerin btn arzulan yalnz iten kovulan 60
arkadan tekrar ie alnmas idi.
Zenaat ile Memurlarn Grevi
Grev hareketi, kemalist hkmetin cretli ii ha
line soktuu eski zenaat erbabna da sryor. 927 se
nesinin Ocak aynda 3000 kayk grev ilan ediyor. Ka
yklar liman letmesi tekel idaresinden, bu idarenin
bir ka ay evveJ kendilerine yaptrd iin bedeli olan
25.000 liray demesini istediler, aksi halde almaya
caklarn bir ka defa bu iletmeye ihtar ettiler. Fa
kat iletmenin ajanlar iileri zorla altryordu.
iler eninde sonunda sorunla .karlatlar: Ya isiz
kalmak, ya kayklarn iletmeye satp ie alnmak, ya
da grev yapm ak! Bu son. areyi hepsinden makul bul

6T

dular. Grevciler grevkralar altrmadlar, kaykla

rna aldklar ykleri denize attlar. Grev mkemmel
bir ekilde rgtlenmiti. Nihayet 6 Ocak tarihinde
limana IJoyd Triestino adndaki gemi girerek demir
att. iler vapuru, boaltmak istemediler. O zaman
Nakliyat irketi polise bavurarak ya iilerin zorla
altrlmasn, yada grev yapanlarn yerine baka i
i davet etmek i imkn yaratmasn istediler. Grev
yapan iiler ise, iletmenin kendilerine borcu olan.
25.000 lirann denmesinde srar ediyordu. Balayan
arpmaya arkadalarn desteklemek iin ehirden ko
a koa gelen baka iiler de katldlar. arpma ye
rine asker gnderildi. Durum hakiki bir ayaklanma ha
lini alyordu. arpmada 10 ii ldrld, polis ve
iiden 50 kii ar yaraland. 370 kii tutukland. (Bu
, haber Davar Gazetesinin 28 Ocak 1927 tarihli say-;
smdadr.)
Bundan sonra limanda btn iler durdu. Tutuk
lanan iler arasndan 33 ii, bu arada Kayklar Bir
liinin bakan mahkemeye verildiler.
1926
ylnda hamallar ve liman iileri de harek
te geti. J. Zimmering'in Trkiyede 1916 ylndaki i
i hareketi adl makalesinde (27. Ocak 1927 tarihli
Milletleraras i Hareketi Dergisi) unlar anlat
lyor:
Karayollar Nakliyesi adndaki irketin kurul
mas sralarnda bir sr anlamazlk meydana gelmi
tir. nk bu irketin statsne gre, irketin stan
bulda nakliyat ve yklemeyi tekeline almas ngrl
yordu. Bu irketin hizmetinde alanlar, darda her
hangi nakliye ii yapamayacaklar gibi, boaltma - yk
leme iini de yapamayacaklard. Btn hamallar ve li
man iileri bunun iin irkete tescil olunup gnlk
gelirlerinin % 15ini irkete demek zorunda olacak
lard.

68
Eu art 15.000 trk nakliyecisinin menfaatine do
kunuyordu. irket ald gn liman hamallar grev
ilan ettiler. Kendi birlikleri nderliinde iiler bu ir
ketin feshim istediler. Protesto gsterisine tescilli i
iler de katld. Ksa bir zaman iin de olsa, iiler di
ledikleri gibi alma imkann ele geirdiler, fakat ir
ketin hizmetinde alanlar ile tescili olmayanlar ara
snda arpmalar olmaa balad. Bu arpmalar s
rasnda polis defalarca ie karp bir ok kiiyi tutuk
lad.
Snf rgt ile mcadele azmi memurlarda da g
rnmeye balyor. Fakat memurlarn hareketi ar
artlara baldr. nk onlar iin hkmet, dorudan
doruya cretle mstahdem altran bir kapitalisttir.
H atta, daha iyi cret ve daha elverili olan, i artlan
uruna yaplan her mcadele, kemalistler tarafndan
hemen hkmete kar hareket, politik bir su olarak
vasflandrlyor. Dier taraftan, Kemalistler, btn
gleriyle, gvenilir ve hkmete sadk bir devlet r
gtn kurmaa gayret ediyorlar.
Kemalistler baka gr as olan kimseleri i- ,
ten kovuyor, dier taraftan da hizmetinde alan me
murlara imkanlar tanyarak memur rgtlerini ele ge
irmee gayret ediyorlar. Nitekim. 1927 ylnda baz
gmrk memurlarna 3 0 -4 0 Hra ihsan edilmiti. R
publique Gazetesinin 25 ubat 1927 tarihli Aysnda
kan yazda bu sadaka ile alay edercesine unlar ya
ynlanmtr: Bu vicdan sahibi, rvet almayan me
murlar can<lan tebrik ederiz.
Fakat yine de, Kemalistler, kendi saflarna ancak
aydnlarn en st ve imtiyazl tabakalarn ekebiliyor
lar. Bylece Anucara'da 1928 ylnda bir ka hukuku
profesrn teviki ile Trk Hukukular Dernei ku
ruluyor ve bu dernein bana Adalet Bakan Mahmut

69
Esat Bey getiriliyor. stanbulda Halk Partisi binasn
da toplanan doktorlar derhei var, bu dernek her top
lantsnda Salk Bakamndan balayarak Cumhurba
kan Kemal Paaya kadar, her kademeden tebrik tel
graflar alr.
Yksek kademeli memur ve aydnlar burjuva h
kmeti ile birlik kuradursun, alt kademeden mstah
dem ile proletarya ar durumlarnn slah edilmesi iin
mcadele etmee balyor. Geri memur ve mstah
dem henz rgtlenmemitir. Fakat olaylar, mcade
lenin bu halk tabakalarna da sradn isbat ediyor:
18 Ocak 1925 tarihinde stanbul lkokulu retm enle
ri Kongresi dzenlenmitir. Bu kongrede maalarnn
ykseltilmesi iin gerekli teebbslerde bulunulmasna
karar verildi. Zira, bugnk maalar ayda 25-40 lira
y gemez, yani bu kazanlar, kalifiye olmayan bir
iinin cretine eittir. Dernek, hkmet bunu kabul
etmezse, grev ilan edeceini aklamtr.
Yir>*- 1925 ylnda bir ka ehrin telgraf (telsiz)
memurlar grev yaptlar. Temmuz aynda Erzurum,
Samsun ve Adana*da ehirde birden anszn telgraf
larn (telsizcilerin) grevleri patlak verdi. Grevciler,
grev komitesinden parolay. alrca, ilerini terkettler.
Bu parola, leri! di. Telgraflar da maalarna zam
yaplmas istiyordu. lkm et bu iin arkasnda yine
komnistlerin bulunduunu ileri srerek grevcileri tu
tuklad. AdanaMa bu emir yerine getirildi ve bir ok
grevci telgraf Ankaraya, stiklal mahkemesine sevkedildi. Sulan, hkmet aleyhine bir komplo imi!
Sonu ne olursa olsun, telgraflarn grevi de ok
iyi rgtlenmi olduklarn gsteriyordu. Bu rgt-?
lenmeye hkmet ihanet gz ile bakmaktadr. Ga
zetelerin verdikleri habere gre, grevcilerin d1#L't***ne verilen cevap, b olmutur.

trk sanayii ve trk

proletaryas kadrosu
M Trk Sanayiinin Hacmi

Trkiyede bugne kadar doru drst bir sanayi

saym yaplmadndan, tesislerin ve iletmelerin tam
says, ve dolaysyla, sanayi gelimesini gsteren gra
fikler yoktur. Elimizde olan rakamlar, bunun iin, an
cak en nemli noktalarda ayrntlar tahmini olan bir
tablo verebilmektedir^
Trkiyenin ba sanayi m erkezleri; stanbul, z- .
mir, Ankara, Zonguldak, Balya - Karaeddindir.
1927
senesinde stanbulda 140 letme vard:
un deirmeni, 7 nebati ya fabrikas, 17 <iabbahane,
2 konserve fabrikas, 6 yn dokuma fabrikas, S iplik
fabrikas, 7 tula kiremit fabrikas, 2 imento fabrika
s, 1 ini fabrikas, 9 mobilya fabrikas, 9 kereste fab
rikas, 1 harp sanayii fabrikas, 1 sabun fabrikas, 1
kimya maddeleri fabrikas, 1 sigara kad fabrikas, 1
bira fabrikas.

71
zmir ilinde 180 sanayi teebbs vardr: 43 zey
tinya fabrikas, 27 un fabrikas, 24 zm kurutm a ve
leme fabrikas, 15 sabun fabrikas, 13 pamuklu men
sucat fabrikas/1 0 elektrik istasyonu, 8 sandk ve am
balaj malzemesi fabrikas, 4 makarna fabrikas, 3 me
y an kk fabrikas, 3 teknik ve mihaniki iler atlye
si, 3 kereste fabrikas, 3 ekerleme fabrikas, 3 mobil
ya fabrikas.
Ahkarada mevcut olanlar.: b a ru t-fie k fabrikas,
tekstil fabrikas, 6 kereste ve tahta ileri fabrikas,
tula ve kiremit fabrikalar, .elektrik gc istasyonu
ve bir tamirhane.
Zonguldak ve Gerak blgeleri: takmr ocak
lar merkezi. Takmrnn 1912 ylnda retimi
810.180 ton, 1923 senesinde 527.449 ton, 1926 ylnda
(ngiliz maden iilerinin grev senesi) 950.000 ton.
Baya-Karaeddin, kurun ve gm maden ocak*
lan merkezidir. 1913 senesinde 13.976 ton, 1926 senesinde 6.168 ton kurun retildi. "Sebebi, sava ylarnda
maden ocaklarnn almanlar tarafndan yama edilircesine altrlmasdr.
lkede fazla sayda byk iletme yok. Teknik
ekseriyetle geridir. Fabrika ve atlyelerin ileri, seri
halinde mal karma karakterini tamyor, sadece el
emei le alan zanaatlarn imalathanelerinde re
tilen mallarn biraz fazlasn tekil ediyor,
Tekstil sanayii hereyden nce hal dokur. 1913
senesinde btn eski Trkiyede hal dokumas kolun
da 69.000 ii alyordu. ngiliz Dou Halclk irke
ti yannda (irketin sermayesi 10 milyon franktr) di
er iletmeler daha ziyade atlye niteliindedir. Pa
muklu iplik ile pamuklu dokuma sanayiinde ancak
50.000 i vardr: en fazla i, sadece yabanc sermaye
ile kurulu dokuma fabrikasnda bulunuyor. pek sa

TZ

nayii daha ziyade aile tezgahlarna mnhasr kalyor..

Yunanllarla yaplan sava bu sanayie ar bir darbe
indirdi. Savatan nce Bursada 103 ipek plikhanesi
ve 5180 koza fabriksr varken 921. senesinde bu sa
ylar 16 iplikhane ve '912 koza imalathanesine dyor.
Tekstil sanayii, orduya, jandarmaya, polis kuvvetleri
ne, askeri okullarda okuyanlara alyor, yada hal
sanayii iin iplik hazrlyor. Tekstil iletmelerinin hac^mi normalden fazla byk deildir, 20.057 tekstil fabrikasmda ancak 35.316 ii alyor, yani ortalama bir
letmeye iki ii... Byk iletmelerin teknii birbi
rine hi benzemez. Gayt modern, ileri teknikle kuru
lan, Avrupa fabrikalarn andran iletmeler yannda,,
makinelerinin ya 75ten fazla olan fabrikalar da var
dr. :

ili Maden Sanayii.

Bir iki harp sanayii fabrikas var ki, bunlar oldukza byk iletmeler saylr. H er trl makine y urt
dndan ithal ediliyor. T rk maden sanayii trl ufak
maden eyasn yapar: pencere ve kap iin madeni
aksam, nal, ufak tefek madeni kaplar v.s. Tamirhane
ler ok saydadr.

9 Deri Sanayn
Byk saylan 41 fabrikada 1400 ii alyor. En
byk sanayi iletmesinde 206 ii alyor, dierleri
ortalama 30 ii altrmaktadr.
Tekniin gelimemi oluu, sermaye noksan, i
letmelerin ufak bacmlar, maden iletmeleri hari,.

73
t rk sanayiinin karakteristiidir. Maden iletmeleri
ekseriyetle byk yabanc iletmelerin iidir. eitli
apta 400 fabrika (tescil edilmi olan 1.200 fabrikadan)
kendini kurtaram yor ve hkmetten yardm gryor
(1924).
Trkiyenin en byk kapitalistleri, yabanclardr.
Btn maden iletmelerinden baka bir de demiryolla
rnn byk bir ksm ve tarm rnlerini ileyen fab
rikalard ou yabanclarn elindedir.
Trkiye milli ekonomisine 1.100 milyon frank ya
banc sermaye yatrlmtr. Sermayenin 450 milyonu
alman, 350 milyonu fransz, 200 milyonu ngiliz ve 100
milyonu dier lkelerin sermayesidir
Sanayiinin gelime hz nedir? Bu gelimenin hz
anonim irketlerin says ile de gsterilebilir. (Snai
ve ticari iletmeler bir arada).
Birinci Dnya Sava sonunda Trkiyede 138
anonim irket vard. Daha sonraki senelerde kurulan
irketler:
1919
1920
1921
1922

12
8
4
5

1923 ........... 11
1924 ..........4 2
1925 ...... . 50
1926 .... .... 26

Kurulan eski irketlerin bazlar ok gemeden da

lyordu, fakat bir ok irket, yine de, ya ticaret ya
da sanayi letmesi kurmay beceriyordu.
Genellikle memleket eskisi gibi sermaye azln
dan ikayetidir. Mevcut sermaye ancak nemsiz ilet
melerin kurulmasna yetiyor. Tasarlanan bir ok te
ebbs realize edilemiyor. Bu yaknlarda Ticaret Ba
kan Rahmi Bey bir demete, hkmetin trl made
nin iletilmesi*iin 400 imtiyaz hakk verdiini syle

74
mi. bu rakama maden aramas iin verilen imtiyazla
rn dahil olmadn da. belirtmitir. Buna ramen, ne
dense, iletilen maden ocaklarnn says 3Ou gemi
yor.
1925 senesinde, memleket sanayimin hzl vc mut
lak gelimesi uruna sarf edilen gayretler, 1925 sene
sinde hzn azaltmtr, O tarihe kadar mevcut olan
fabrika iletmeleri retimlerini tam kapasite ile geli-,
tirmi olduklar halde, yeni yeni teebbslerin kurul
mas fazla ileri gidememi ve ufak iletmelerin, zel
likle un deirmeni ile nebati ya imalathanelerinin
kurulmasyla iktifa edilmitir.
Byk teebbsler arasnda kayda deer olanlar
unlardr: 2 imento fabrikas, kibrit fabrikas, 2 e
ker fabrikasi (iki eker fabrikasnda topyekuri 722 i-,
i almaktadr), 3 maden iletmesi (2 manganez ,ve
biri linyit kmr), elektrik akam hazrlayan fabri
ka/sabun fabrikalar, kereste fabrikas, un deirmeni
ve bir kat fabrikas. 1920den 1926 ylna kadar ye
ni kurulan fabrikalarn sermayesi, yani topyekun 39
iletmenin sermayesi 21 milyon veya en fazla senede
3 milyon liraya eitti. Bu rakam ok dktr ve bu
durum karsnda Trkiye sanayiinin hil gelimesi
sz konusu olmaz. leride-de byk fabrika ve ilet
melerin fazla sayda kurulmas bize biraz pheli g
rnyor.'

Trk Proletarya Kadrolar

Trkiye milli ekonomisinin ve sanayiinin'karakte

ri, Trk proletaryasn hasl etkiliyor ?
1.
Trkiyede ehirde kurulmu ar sanayi y
gibidir. Trk proletaryasnn merkez gc nakliyat i

75

lerinde (limanlarda, demiryollarnda, nakil vastalarn

da, oto-kam yon nakliyesinde v*s.), byk ehirlerden
uzak olan maden iletmeleri ile hafif endstride - be
sin maddeleri, manifatura sanayii - v.s. alr.
2.
Trk sanayii henz gelimektedir. Gelime h
ancak son on, onbe sene iinde artt. Trk proletar
yas da buna paralel olarak henz gen ve yenidir ve
ounlukla kyle ban koparmyor.
Bu durum zellikle byk liman ehirleri dnda
gze arpyor. Byk liman ehirlerinde ise bir ok i
i, -zenaat erbab le ufak bezirgan aileleri ocuklarihakiki proleterlerdir. Bunlar mnhasran aldklar c
retlerle geinirler. Fakat bunlarn da byk ksm ok
ksa sre nce proleter olmaa yz tuttu. stanbul
emekisinin byk bir ksm memur, kk esnaf, f
las etmi ufak imalathane sahibi zenaat ve ocuklar
dr. H atta bu emekilerin bir ksmnn orta tahsili da
hi vardr.
Anadolu iisi, ve zellikle maden iisi- ile demir
yollar iisi hakknda L. S. Kolyadko unlar yazyor:
Bu alak gnll, snrl sayda ii grubu henz koy
ve tara kasabalar halk arasnda dank bir halde ya
ar ve onlarla kkl balan vardr. Bu grubun ancak
ufak bir ksmnn yegane geim kayna, aldi crettir. Ekserisinin ya'kynde kendi evi, tarlas, yada
tifack bir dkkan v a r; ve bunlar sanayi iletmelerine
mevsim mevsim gelip alrlar.
Kyl eleman, ehirlerde de viar. stnbulun bir
ok hamal, liman isi, kayks kylerden gelmi
kimselerdir. Bunlar arasnda, hatta uzak dalk blge
lerin kyls - krtler ve lazlar da - vardr. Bunlar
bir iki sene iin ehirlere iner, kyleri ile balarn ko
parmaz. Kylerinden kasabalara veya ehirlere akn
etmeleri, ya vergi iin para toplamak zonnluundan

76
yada kendi ailelerinin para skntisndandr. Bir iki se
ne altktan sonra bu geici iiler kylerine dner
ler, bunlarn yerini kyden gelen yeni arkadalar tu
tar.
Zonguldak Takmr iletmelerinde 17.000 ii
alr. Bunlardan 7.000'i daimi ii,' 10.000i ise mev
simlik iidir. Mevsimlik ii maden ocaklarnda 3 - 4
ay akr, senenin^ artakalan aylarnda tarm ilerini
yapar. Halkn bir ksm kmr kendisi kayklarla ta
r.
Proletaryann kye bal kal, hem gl hem
de zayf tarafdr. T rk proletaryas kyly kendi et
kisinde bulundurabildiinden, devrim halinde kyly
de arkasndan ekebilir. Zayf taraf ise, bir ok ii
nin henz tam manas ile ii olmamasndandr. Bu i
inin henz kendi ufack iletmesi vardr, bu halleri le
onlar yar proleter, yani ufak iletme sahibidir.
3. Trk sanayii ne de olsa byyp geliiyor,
onunla beraber Trk proletaryas da byyor. Fakat
trk burjuvazisinin de ayn tempo ile gelitiini d
nmek, hataya dmek olacaktr. Eksfer byk ilet
meler yabanc yatrmlarla kurulmu ve yabanclarn
ellerindedir, bunun iin Trk proletaryasnn potansi
yeli trk burjuvazisinin gcnden ok abuk geliiyor.
4. Kylerdeki smr gelitiinden, kylerde
emeki kylnn srtndan geinen ky burjuvazisi,
yani aalar, tefeciler ve bezirgan snf geliiyor. Ky
llerin ekserisi ya sefaletin kapsna dayanm bir hal
dedir yada rgat olarak zengin aalarn emrinde a
lyor ve onlar da proletarya saflarn dolduruyor.
Kyllerin - honutsuzluu proletaryann iini ileride
kolaylatracaktr.
5. Yabanc sermayenin yeni yeni gelimeye yz
tutan ar sanayi ile rekabet halinde olmas, binlerce

77
tfak zenaat erbabn iflas ettiriyor. Bu rekabetten zel
likle esnaf ve zenaat ekiyor. Onlarn evrelerinde
proletarya politik mttefikini bulduu gibi, bu evre
lerden ii snfnn saflarna geenler de olmaktadr.
Trk iisi ve genellilke cretli emekle geinen kimse
lerin says ne kadardr? Doru saylarmz olmad
iin, elimizde olan eksik, bazen hakiki durumu tam
gstermeyen tahmini saylar yardm ile ii saymm
yapalm.
A. iletme sanayi: Sanayi iletmelerinin ii say
s (mihaniki tahrik gc ve kira ile tutulan emek) ta
rm ve maden ocaklar sektrleri hari, O.OOOdir.
; B. stihsal eden sanayi: Ta ve linyit kmr, g
m, kurun, manganez, bakr, lleta, trl talar
v.s. 45.000 ii.
C T anm sektr: (nebati yalar, peynir imalat
haneleri, kuru meyve hazrlama yerleri v.s.) 40.000.
D .N akliyat: Demiryollar 22.000, kamyon nakli
ye ileri 10.000 (Istanbulda), 6.000 (Trkiye'nin dier
blgelerinde). Limna iisi ve hamal 6.000, kayk
lar 3.000, hamal - ii olanlar- (Istanbulda bunlar da
ii saylyor) 3.000, T rk ticaret filosu gemicileri
3.500, ehir tatlar (tramvay) 2.500, Toplam olarak
56.100 kii.
E. Yaplarda alaan iiler (naat iisi):
Bu iilerin bir ksm mevsimlik iidir, dier ks
mnn (mesela demiryollar inaatmda) baka gelirleri
yoktur. Demiryollar naatnda, resmi kaynaklara g
re, 20.000e yakn ii alr. Dier yaplarda alan
larn saylar belli deildir. En mtevaz bir say ala
lm, 5.000 kii olsunlar.
F. Tanm proletaryas (rg atlk ):
Trkiyede drt trl rgat var. .
Maraba - krden kye dolaan rgatlar. Bunlar

78
lOO.OOOden fazladr ve bunlar t^aha ziyade byk i
letmelerde (byk toprak sahiplerine ait iletmeler
de), Anadolunun gney ve bat blgelerinde alr. Bu
cgatlar toplam olarak bir kyden bir kye giderek i
ararlar.
kincisi: mahsul az, topra mmbit olmayan
baz dalk blgelerde btn ky halk rgatlk yapar.
H asat zaman bu kyler rgtlenmi bir ekilde, ba
ta setikleri m uhtarlarla kendi kylerini terk edip zen
gin toprak sahiplerine rgat olurlar.
ncs: tk bana alan rgatlar. ,
Drdncs: yar proleter olan rgatlar ki, bun
larn ellerinde kendi ufack iletme kalntlar var, fa
kat ba gelirleri yine rgatlktr. Umumiyetle Trki
ye'de tarm iletmelerinde 800.000 ii rgat olarak a
lr. Fakat hakiki proleter - rgatlar, ancak maraba ve
tek bana alan rgatlar saylabilir, bunlar da
200.000 kiidir.
G. Ticaret hizmetinde aldan personel
stanbul ticaret evrelerinde alanlarn says,
yeni ve resmi saymlarna gre ,90.000 kiidir ;(9 n
fusa bir kii). Memleketin dier yerlerinde ticaret esa
sen nem tamaz, bunun iin 100 nfusa 1 ticaret ms
tahdemini hesap edelim. Yine de 129.000 kii, toplam
olarak 219.000 mstahdemdir.
H. Devlet dairelerinde atanlar: retmenler,
tp personeli memurlar v.s. - 120.000 kii.
I. Zenaat erbab olan proletarya:
Hi kale alnmyor. Halbuki zenaatlarn imalat
hanelerinde alan rak ve yardmclar insafszca s
mrlyor. Bunlar say bakmndan fazla deildir, n
k zenaat da ok defa aile ii oluyor. Yine de bu t r
l zenaat proletaryas 25.000den az deildir.
J. Hizmetiler, kapclar, ev hizmetisi, kahvdha-

79
ne lokanta, otel iileri: Bu sefil, zavall, her trl
haktan mahrum proletarya says, Trkiyede ok faz
ladr. Yine de tam ve doru saylar yoktur. F akat bun
lar Trkiye nfustma nisbeten, arlk Rusyasndaki
nisbetten farkszdr. Geri Trkiye Rusyadan bir az
daha fakirdir. F akat bu trl hizmetkar says Trki
yede daha az olam az; nk Trkiyede btn emekile lokanta ve ahanelerde yiyor ve istirahat zama
nn kahvelerde geiriyor. Bunun dnda da Trkiyede yakn zamanlara kadar hem kelimenin tam mana
s ile (Yirminci asrn banda Mekkede kleler ar
s vard), hem de kamufle edilmi bir ekilde (kadn
lar - harem cariyelerinin ou e olmaktan ziyade ev
hizmetileri idi) klelik vard. arlk Rusyasnda 50
nfusa bu trl hizmetilerden bir kii derdi, bu
oran Trkiyede aa yukar ayndr, yani toplam ola
rak 273.000.
Demek oluyor ki Trkiyede bedenle alan dai
mi ii sanayi ve tat endstrisinde (A, B, C, D) top
lam larak 201.100 kiidir; yap iisi ve zenaat prole
taryas ile (E, F) bunlar 251.000 kiidir; tarm prole
taryas ile 451.100 kiiye ykseliyor; J grubu ile 724.100
kiidir; btn tarm proletaryas ile 1.324.100 kiidirv
Tarm proletaryas hari emekiler, son grup da sa
ylmasa, 1.658.000dir, yani Trkiye nfusunun 1/8 ini
tekil ediyor.
Bu saylar dikkatle ele alnmtr, fazla olmaktan
ziyade belki noksandr. Bu saylar Dou milletlerinin
eski ufak i sahibi hayatn srdklerine dair kanaa
tin yanlln ortaya karyor. Kapitalizm yzbinlerce insan proleter yapyor, bu insanlar smrerek ser
vet sahibi oluyor. Ve bu smrlen insanlar, gn gele
cek ki, Trkiyede olduu gibi, dnyann btn di er
lkelerinde, kapitalistlerin mezarn kazacaktr.

80

rgtl ilerin Says

Trkiyenin en byk rgtlerini sayalm.

Zonguldaktaki Maden ileri Birliinin 8.000
yesi var. Ttn iisinin'drt birliinde 5.000 ye ka
ytldr. (Ttn iisinin says toplam 25.000 kiidir.)
Demiryollar iileri dernekleri ve birlikleri: Dou de
miryollarnda 2.000, Anadolu demiryollarnda 500, z
mir - Kasaba hattnda 500, Adana - Nusaybin hattnda
800 ii rgtlenmi olup ii birlii yesidir. Anka
radaki harp sanayii iisinden 800 birlikte yedir.
Bunun dnda stanbulda byk ii rgtleri var.
Tramvay iletmeleri iisi 950 kii, mstahdem ise 150
kii; hamal 3.000 kii (9.000 iiden), liman ykle
me iisi 1.000 kii (3.000 iiden), ofrler 3.500 kii
(10.000 kiiden), frnc 2.000 kii dernek ve birlikler
de rgtlenmi bulunmaktadr. Yani, ortalama olarak,
emekilerin te biri rgtldr. Bunun, dnda bir
sr ufak tefek ii dernekleri var, bunlarn ou y ar
dmlama sand gibi rgtlerdir: dizgiciler 400 kii,
elektrik iletmelerinin mstahdemi 50 kii, gemici 250
kii, mezbaha iisi 180 kii, dokumac 600 kii. Balya Karaeddin madenleri iileri de rgtldr. Trkiyede
toplam olarak 45 ile 50.000 ii trl tipten birlikler
halinde rgtlenmitir. Hi rgtl olmayan kesim ta
rm proletaryas; gayet zayf rgtl olan alt tabaka
memurlar, ufak tefek teebbslerin mstahdem ve i
isi, ev hizmetileri vs. dir.

M i rgtleri Tipleri
Birlik tipleri ok deiiktir ve ok defa iie ge
mi bir haldedir, rnein, yardmlama derpei tipin
de bir dernek, ayn zamanda bir irketin iindeki r
gte bal olabiliyordu ve ayn zamanda kemalistlere
bal olanlar da vard. te bu durumu gz nnde bu
lundurarak, T rk birliklerini tiplere ayryoruz.
yle k i:
1. retici ii kitlesinin snfsal birlikleri:
Bu birliklere Ankaradaki harp sanayii fabrikala
r iileri. Dou Anadolu ve Adana - Nusaybin demir
yollar iileri; Balya - Karaeddin maden ocaklar ii
leri, ofrleri, Maden Eya Fabrikalarnda alan i
iler (zm ir) ve stanbul Tramvay letmeleri iileri
dahildir. Bu birlikler 10.000 iiyi topluyor. Gerek pro
letaryay iine aiaab u rgtler say bakmndan az ise
de, yeleri trl mcadeleden gemitir, tecrbe sahi
bidir. Yurdun btn merkezlerine dalm olan bu r
gtler (stanbul, Ankara, zmir, Edirne) yine de iyi
birer nve saylr, ye bu nveler attklar sloganlar al
tnda trk ii hareketinin gerek proleterlerini topla
yabilir.

2. Burjuva partileri tarafndan rgtlenmi olan

burjuvalarn etkisinde babmm birlikler:
1924 senesinde m antarlar gibi treyen kemalist
birlikler. 60.000 iiyi topladlar. Fakat btn bu r
gtler, doduklar gibi, hemen daldlar. O n lar' ya
hkmet datyor, yada bunlar kendiliinden burju
va nderlerim atyordu. Bugn kemalist olan rgt
lerin says pek fazla saylmaz.
Birka aydnlar dernei dnda. Gemiciler Derne

82
i, Zonguldak Maden isi Birlii, Tramvay k o n tro
lrleri ve st kademe mstahdemleri birlikleri vardr.
Bu birlikler genellikle kumpanya birlikleridir, yani
hem iiler, hem de iverenler tarafndan bir arada ku
rulur. rnein, Zonguldakta, Birliin banda birer i
i ile mdrlk delegesi bulunuyor. Maden Ocaklar
nn umum mdr, ayn zamanda bu birliin idare he
yeti bakamdir.
3. Kemalist rejimi benimseyen birlikler. Bunlarn
banda ou zaman ya satlm yada dalkavuk olan
bakanlar bulunur, bunlar kendi ilerinde ok nem
siz baz ekonomik dzeltmelerle yetinir. Kapitalistle
rin msaade ettikleri snrlar amaz, uzlatrc g
rmelerle sonuca varmaa alrlar. iye yaltakla
narak yattrm aa bakarlar, anlamazlklar bastrr
lar v.s. Nitelik olarak bunlar reformcu, menevik
olan sendikalardr, zellikle kalifiye iiyi iine alan
bu gibi birlikler rnein stanbul ve zmir Ttn
ileri Birlii, Liman ileri Birlii, Dizgiciler ve Mat
baa ileri Birliindir. Bu birliklerin bazlarnda, rne
in Ttncler Birliinde yine de devrimci bir vC
yok deildir. Hayat mcadelesi, gnler getike, ii
ye, reformcu nderlerinin korkakln, yalancln
ve satlmlklarn gsteriyor.
4. Yar kooperatif faalinde olan, yardmlama der
nei tipinde birlikler
,
Bu birlikler ve dernekler, iverenlerle hkmete
kar gelmez, iilerin durumlarnn slah edilmesi iin
arpmaz, mcadele etm ez; bunlar sadece kredi verir,
toptan erzak alr ve bu gibi ufak yararlklarla iktifa
eder. Bunlar gsz, ufack derneklerdir, takibattan
korkarlar, nk kanun yahiiiz hayr ileri ile uraan
birliklere msaade eder.

83

5.
Ufak imalathane sahibi ve zanaat tipinrfe ko
pcratif birlikleri:
Eskiden ufak zenaat erbab olanlarn ikolu r
gtleri (mavnaclar, ykleyiciler, hamallar, kayklar,
sakalar v.s.) ikolu inhisarna sahipti: yani yalniz bu
yukarda saylan zenaat birlikleri (loncalar)nin yele
ri kayk, hamal v.s. olabilirdi. Bu durum zenaatlar
iin ok elverili idi. leri oktu, buta gre de ka
zanlar iyi idi. Bir hamal gnde rahata 10 lira kaza
nabiliyordu. Kald ki. icrai zenaat hakk babadan oula kalyordu; lonca yesi ldkten sonra ailesinden
hibiri yerini tum ak istemiyorsa, ailesi bu hakk ba
kasna satabiliyordu. 1924 senesi haziran aynda b
tn bu liman iilerinin bamsz rgtleri datld
Yeni rgtlerin yalnz hayr maksad ile kurulmasna
msaade ediliyordu ve bunlar hkmetin kontrol al
tnda idi. Az zaman sonra Liman ileri nhisar adn
da bir birlik kuruldu ve btn tek bana alan
zenaat bu irketin iisi oluverdi. imdi bunlar ya
irkete kazanlarnn bir yzdesini demek zorunda
dr yada kazan yerine bir cret alrlar. Bununla be
raber, kayklar - kayk sahibi, arabaclar - araba ve
at sahibi kaldlar. Yaptklar ite kendi alet ve arala
rm kullanan yar proleter olan iiler, imdi tekrar
kendi birliklerini kuruyor. Bu birlikler sendikalara
benziyor, batta bazlar olduka devrimcidir.
Baz ii birlikleri, bir ka yardmlama sandnn
birlii oluyor, mesela Zonguldak Birlii gibi. Sandk
larn idarecileri ii ile iverenlerle birlikte seim yo
lu ile atanyor. Sandklarn almas iin lazm olan
para, iilerden ie gelmedikleri gnler iin kesilen ce*
zalardan toplanyor. Ayrca cretlerden kesilen % 1
yelik aidat ve ayn m iktarda kapitalistlerin yatrdk-^
lan paralardan meydana geliyor.

84
Liman iileri rgtleri iinde bir de artei yada
hemehriler birlii olabiliyor. Bunlar her zaman kendi
aralarnda veyahut birlie bal olmuyor, hatta bazan
birbiriyle yaryor. Hemehriler birlikleri birinci de
recede kylerden gelenleri rgtlyor. Bu birlikler ken
di hemehrilerine i buluyor ve hemehrilerinden biri
kyne dnnce onun yerine yine kendi hemehrile
rinden baka.bir arkada tayin ediyorlar. Bylece bu
Hemehriler Birlikleri* kylerine ok -sk balarla
bal kalyor. Bu arteler reisler tarafndan idare edi*
liyor. Dorudan doruya veya dolayl olarak hkme
tin kontrol altndadrlar. Reis kendine artelin btn
kazancnn yarsn ayrr, arta kalan dier arkadalar arasnda paylatrr.

iindekiler
nsz

1. Trkiyam Milli Ekonomisi ve Politik Dzeni

Trk ehirleri Nasl Kurulmutur
Trk Milletinin Gelir K ayna Nedir
M Trk Sanayiinin Geliememesinin Nedeni

7
7
9
10

2.

Jn Trkltir ve Kemalist Devrim

Politik Dzen
Hukuku - Kanunu

14
18
21

3.

T rk j$tsinm Yaama artlar

T rk isinin Geliri ve gn
B i cretleri Neye Yetiyor
Mesken artlar
Gvenlii
H sizlik

25
25
29
31
32
33

Tiisrk isinin Mcadelesi

V Kemalist Devrimden nceki i
H areketleri

38
38

86
B
fli
M
M

98

5.

6.

Emperyalizme Kar Mcadele Srasnda

i Hareketleri
Amele Teali
Kemalist Hkmeti ve i rgtleri
Kam ile Baklava - Brek Politikas
Trk ve Yabanc ileri, Yabanc
Sermaye
Trk i Snfnda Oportnizm

41
44
48
51
53
56

i Snfnn Gelien K a v g a s
Demiryollar ilerinin Grevleri
Tramvay ilerinin Grevi
Zenaat le Memurlarn Grevi

63
64
66

Trk Sanayii ve Trk Proletaryas Kadrosu

Trk Sanayiinin Hacmi
Maden Sanayii
Deri Sanayii
Trk Proletarya Kadrolar
M rgtl ilerin Says
W i rgtleri Tipleri

70
70
72
72
74
80
81

59

Vc

a .sn u ro v

tiirkiye
proletaryas

Yar Yaynlar, sosyal gereki ro m a n la rn yam sra,

T rkiyede k ap italistlem en in h an g i aam ad a b ulun
duunun, snf m cadelelerinin h an g i boyu tlara ula t m n sap tan m asn d a, T rkiyede ta rt la n bir
ok sorunun akla k av u tu ru lm asn d a ve som ut
so ru n larn , som ut ta rtlm a sn d a y ararl olabilecek
yerli ve y abanc bir ok belgesel eseri de sras gel
dike okuyucularna /,un m ak tad r.
Trkiye Proletaryas n m yazar A. nurov, ekono
mi politik ve trkoloji renim i y a p tk ta n sonra bir
ok kez T rkiyede bulunm u, d a h a so n ra Sovyetler
Birlii Bilim A kadem isine bal Asya lkeleri E ns
tit s n n akadem ik kad ro su n d a yeralm tr.
nurovun Trkiye Proletaryas adl bu nem li in
celemesi, gerek Jn T rk iktid ar, gerekse kem alist
ik tid a r srasn d a T rkiyen in sosyo-ekonom ik yap
sn, burjuvazi y a ra tm a ve yabanc serm aye ile b
tnlem e ab alarn ; bu kapitalistlem eye paralel
olarak ii sn fn n gelimesini, 1923 - 1929 dne
m indeki a r koullarn, hem burjuvazi, hem de
ik tid a r ile atm asn belgelerle o rtay a koym ak
tadr.
15 Lira