RICCI ANN M.

GALICIA
VI- MOONSTONE

ALAMAT
ALAMAT NG BULKKANG MAYON

Noong unang panahon, sa rehiyon

ng Ibalong (matandang pangalan ng
Bikol), ay naninirahan ang isang datu.
Siya si Datu Makusog (salitang
Bikolano, nangangahulugang
malakas) ng Rawis (salitang
Bikolano, ibig sabihin ay kanal para sa
irigasyon/patubig, isang baryo ito sa
lungsod ng Legaspi) at ang asawa niya
ay si Dawani (salitang Bikolano,
bahaghari). Silay may isang supling
na babae, siDaragang
Magayon (salitang Bikolano,
nangangahulugang magandang
dalaga). Ngunit sa kasamaang-palad,
agad na binawian ng buhay si Dawani
pagkasilang niya sa kanyang sanggol.
Gayunman, lumaki si Magayon na isang
marikit, mabait, at malambing na
dalaga. Nabihag niya ang puso ng
maraming kabinataan sa loob o labas
man ng kanilang bayan. Subalit ni isa
man sa kanila ay walang pinalad na
makamit ang matamis niyang oo.
Maging ang magandang lalakit
mapagmalaking siPagtuga (salitang

Bikolano, nangangahulugang
pagputok ng bulkan), isang mahusay
na mangangaso at makapangyarihang
datu ng Iraga (salitang Bikolano, ibig
sabihin ay sa kapatagan;
Iriga, Camarines Sur ito sa
kasalukuyan) na laging nagpapadala
ng mga regalo, gaya ng ginto, perlas,
at mga hayop sa ama ni Magayon, ay
hindi napaibig ang mahinhing dalaga.
Hanggang sa dumating ang isang
lalaking nagngangalang Ulap sa bayan
ng Rawis. Tahimik na binata ngunit
matapang na mandirigma, si Ulap ay
anak ni Datu Karilaya (matandang
Bikolanong katawagan sa rehiyon ng
Timog Katagalugan). Naglakbay siya
nang naglalakad lamang patungo sa
Ibalong para lamang masilayan ang
napapabalitang kagandahan ni
Daragang Magayon. Hindi tulad ng
ibang mga manliligaw na pawang
mapupusok at may hangin sa ulo,
matiyagang naghintay ang tahimik na
si Ulap ng pagkakataong ligawan ang
dilag. Sa loob ng maraming araw, mga
panakaw na tingin lamang ang
kanyang nagagawa. Lagi niyang
sinusundan ngunit minamasdan
lamang mula sa malayo si Daragang
Magayon tuwing maliligo ito sa ilog
Yawa (isang ilog sa Rawis).
Gayunman, hindi nagtagal at
dumating din ang magandang
pagkakataong maipakilala ng
sumisinta ang kanyang sarili sa lihim
na sinisinta. Gabi noon, kararaan
lamang ng isang matinding pagbuhos
ng ulan. Subalit nagtungo pa rin si
Magayon sa ilog para maligo, gaya ng
dati. Habang lumalangoy, biglang

nagkaroon ng isang malakit malakas

na agos sa ilog na ikinapahamak ng
dalaga. Parang kidlat namang
nagtungo si Ulap sa kinaroroonan niya
at siya ay sinagip mula sa tiyak na
kamatayan. Binuhat ng makisig na
binata ang nahintakutang dilag at
dinala sa lupa. Ang mga nahintakutan
ding katulong ni Magayon ay
napatunganga lamang sa dalawa pagahon nila sa tubigan.
Anupat nagsimula roon ang kuwento
ng pag-iibigan ni Magayon at ni Ulap.
Sinundan ang gabing iyon ng ilang mga
araw na pagkikita at pagniniig sa
pagitan ng dalawa.
Dumating ang isang umaga, nagpasya
na si Ulap na magtungo sa bahay nina
Magayon. Inihagis niya ang kanyang
dalang sibat sa tapat ng hagdanan
para ipahiwatig na nais niyang
pakasalan ang dalagang naninirahan
doon. Pinapasok siya ni Datu Makusog
sa bahay.
Ano ang iyong pakay, binata? tanong
ng datu.
Ako po si Ulap, anak ni Datu Karilaya.
Naparito po ako upang hingin ang
kamay ng inyong anak. Isinusumpa
ko pong aalagaan at mamahalin siya sa
habambuhay, sagot ng binata.
Tiningnan ng ama ang kanyang anak.
Namula ang mga pisngi ng nito at
napayuko. Naramdaman ni Datu
Makusog na si Magayon ay umiibig sa
lalaki at alam niyang ito ang
kaligayahan ng dalaga, kung kayat
wala siyang tutol sa kanilang kasal.

Nakikita ko ang iyong mabuting

hangarin sa aking anak. Walang
dahilan upang ako ay humadlang. Siya,
pumapayag ako sa inyong pag-iisang
dibdib, wika ni Datu Makusog.
Pagkarinig niyon, hindi mailarawan ang
nag-uumapaw na kaligayahan sa puso
ng magkasintahan. Subalit ang kasal
ay gaganapin pa matapos ang isang
buwan. Aalis muna si Ulap para
maipaalam sa kanyang mga kababayan
ang kasal at para makapaghanda sa
isasagawang pagdiriwang.
Ang masayang balita ukol sa pagiisang dibdib ay parang apoy sa
talahiban na kumalat, hanggang sa
itoy nakarating kay Pagtuga. Galit na
galit ang datu ng Iraga. Isang araw,
inabangan nila ng kanyang mga tauhan
si Datu Makusog sa pangangaso nito.
Dinakip nila ang matanda at ipinarating
kay Magayon na kung hindi siya
magpapakasal kay Pagtuga, papatayin
nila ang kanyang ama at gigiyerahin
nila ang Rawis.
Labag man sa kanyang kalooban,
pumayag si Magayon sa kagustuhan ni
Pagtuga. Mabilis na itinakda ang araw
ng kanilang kasal. Ngunit nakaabot
kay Ulap ang mga pangyayari. Inihinto
niya ang ginagawang mga paghahanda
sa kasal sa kanyang bayan at tinipon
niya ang pinakamatatapang na
mandirigma. Dali-dali silang nagtungo
sa Rawis at tamang-tama lamang ang
kanilang pagdating sa araw ng kasal
nina Pagtuga.
Nagkagulo sa pagdiriwang, at napatay
ni Ulap si Pagtuga. Ang masayang si
Magayon naman ay tumakbo at

niyakap si Ulap. Sa kasamaang-palad,

natamaan ng isang ligaw na palaso ang
dalaga. Habang lumuluhang hawak ng
binata ang naghihingalong kasintahan
sa kanyang mga bisig, si Linog
(salitang Bikol, ibig sabihin ay lindol),
isang malaking tauhan ni Pagtuga, ay
inihagis ang kanyang sibat sa likod ni
Ulap na mabilis na kumitil sa buhay
nito. Sa sandaling iyon, si Datu
Makusog naman ay binigwasan nang
malakas si Linog at sinaksak ito ng
kanyang minasbad (salitang Bikolano,
matalas na bolo na ginagamit bilang
sandata o pangkatay).

ng mga matatanda, iyon daw ay si Ulap

na hinahalikan si Magayon. Sa mga
pagkakataon namang ang ulan ay
masuyong pumapatak at dumadaloy sa
libis (slope) ng bulkan, iyon daw ay
mga luha ni Ulap.

Labis na nalungkot at hindi

nakapagsalita ang mga tao sa
trahedyang kanilang nasaksihan. Ang
kasiyahan ng pagdiriwang ng kasalan
ay napalitan ng paghihinagpis at
pagdadalamhati sa mga namatay. Ang
luhaang si Datu Makusog ay naghukay
ng libingan para kina Ulap at Magayon
at doon ay inilibing niya ang
magkasintahan.

Ang Tsinelas -Anekdota ni Jose Rizal

Sa pagdaan ng mga araw, ang lupang

pinaglibingan sa dalawa ay niyanig ng
mga lindol at iyon ay tumaas nang
tumaas. Nabuo ang isang bundok na
may butas sa gitnang naglalaman ng
naglalagablab na mga bato at apoy.
Ayon sa matatanda, ang mga paglindol
daw ay gawa ni Pagtuga, sa tulong ni
Linog, na ginugulo ang bulkan para
isauli ang mga regalong kanyang
ibinigay sa dalaga. Dahil sa isang
tradisyon, ang mga bagay na pag-aari
ni Magayon, na inihandog ni Pagtuga,
ay isinamang ilibing sa kanya.
May mga araw namang natatakpan ng
mga ulap ang tuktok ng bulkan. Sabi

Sa pagtagal ng panahon, ang pangalan

ng bulkan na Magayon ay pinaikli at
naging Mayong o Mayon na lamang sa
kasalukuyan.

ANEKDOTA

Maganda ang dagat at ang ilog sa

aming bayan sa Laguna. Bughaw na
may halong luntian kapag walang
sigwa. Ang tubig sa wawa ay
napapaligiran ng mga kawayang
sumasayaw na tila umiindak kapag
nahihipan ng hangin.
Ang mga bangkang may layag ay
parang mga paru-parong puti na
naghahabulan.
Ang bangka ay karaniwang gawa sa
kahoy na inukit sa matibay na kahoy
na nakukuha sa aming gubat. Kung
minsan ito ay may dalawang katig na
gawa sa matitibay at mahabang
kawayan upang ang bangka ay hindi
gumiwang kapag ito ay nakatigil sa
tubig.
Karamihan sa gamit nito ay
pangingisda nguni't sa aming
lalawigan, ang ay ginagamit namin sa
paglalakbay lalo na sa pagtawid sa
ibayo ng dagat. Mas mabilis ito kaysa
gumamit ng kalabaw o ng karetela.

Naalala ko pa noon kasalukuyang

kaming nakasakay sa bangka nang
humulagpos ang isa kong tsinelas. Ang
tsinelas ay ang gamit namin sa
pagpasok at pagpunta sa mga lakaran
kung saan ang bakya na gawa sa
kahoy ay hindi nararapat.
Mabilis itong inanod sa tubig bago ko
nahabol para kunin. Malungkot ako
dahil iniisip ko ang aking ina na
magagalit dahil sa pagkawala ng aking
tsinelas.
Tiningnan ako ng nagsasagwan nang
kinuha ko ang aking isa pang tsinelas
at dali dali kong itinapon sa dagat,
kasama ang dasal na mahabol nito ang
kapares na tsinelas.
"Bakit mo itinapon ang iyong isa pang
tsinelas?" tanong sa akin ng
kasamahan ko sa bangka.
"Isang tsinelas ang nawala sa akin at
walang silbi sa makakakita. Ang isang
tsinelas na nasa akin ay wala ring silbi
sa akin. Kung sino man ang makakuha
ng pares ng tsinelas ay magagamit
niya ito sa kaniyang paglakad.
Napatingin ulit sa akin ang mama.
Marahil naunawaan niya ang isang
batang katulad ko.
Ang Tsinelas ni Rizal:
"Naalala ko pa noon kasalukuyang
kaming nakasakay sa bangka nang
humulagpos ang isa kong tsinelas. Ang
tsinelas ay ang gamit namin sa
pagpasok at pagpunta sa mga lakaran
kung saan ang bakya na gawa sa
kahoy ay hindi nararapat. Mabilis itong
inanod sa tubig bago ko nahabol para
kunin. Malungkot ako dahil iniisip ko
ang aking ina na magagalit dahil sa
pagkawala ng aking tsinelas.
Tiningnan ako ng nagsasagwan nang
kinuha ko ang aking isa pang tsinelas

at dali dali kong itinapon sa dagat,

kasama ang dasal na mahabol nito ang
kapares na tsinelas. "Bakit mo itinapon
ang iyong isa pang tsinelas?" tanong
sa akin ng kasamahan ko sa bangka.
"Isang tsinelas ang nawala sa akin at
walang silbi sa makakakita. Ang isang
tsinelas na nasa akin ay wala ring silbi
sa akin. Kung sino man ang makakuha
ng pares ng tsinelas ay magagamit
niya ito sa kaniyang paglakad.

DULA
DULANG KOMEDYA Bakit Babae
ang Naghuhugas ng Pinggan?
BAKIT BABAE ANG NAGHUHUGAS
NG PINGGAN
-isa itong uri ng komedya na patungkol
sa dalawang pasaway na mag-asawa.
Characters:
Yoh asawa ng bungangera na si
Anna.
Anna ang bungangerang misis.
Hao si ginoong albularyo mula sa
kabundukan ng Tralala.
Ren mayamang ginoo.
Horo-horo - kapitbahay nina Yoh at
Anna.
Tamao isa pang kapitbahay.
Manta - isang extra.

_____

Horo-horo: yan ang lalaki! (sabay alis)

Sa isang maliit na barangay na hindi ko

* Pagkatapos ni Yoh na magsibak ng

alam kung saan, mayroong naninirahan

kahoy ay pumasok na siya sa bahay.

na mag-asawa. Yun nga sina Yoh at

Doon nya naabutan si Anna na

Anna. Si Yoh ay isang tamad na asawa

nanonood ng Dolphin Bay.*

(alam nating lahat iyon) at si Anna ay

bungangera (alam din natin yon). Isang
araw.
Anna: Yoh! Magsibak ka ng kahoy!
Yoh: .
Anna: (lapit sa asawa sabay sigaw)
YOH! HINDI BA SABI KO SA IYO
MAGSIBAK KA NG KAHOY!
Yoh: (nagulat at nahulog mula sa

Yoh: Anna! Tapos na akong magsibak!

Anna: buti naman. Magluto ka naman
ngayon.
Yoh: Pero. (biglang tumitig si Anna)
Anna: Pero ano?
Yoh: ah? Wala wala. Hehehe. Sige.
(sabay alis)

upuan) Ha? Ah oo nga sabi ko nga

* Nagluto na nga si Yoh at pagkatapos

ehehehe. (sabay alis)

nilang kumain ni Anna.*

* sa labas ng bahay habang nagsisibak

Anna: O, linisan mo na yang mga plato.

ng kahoy si Yoh.* Horo-horo: Aba!

Kumpareng Yoh! Kamusta ka na?
Yoh: Eto ganun pa rin.
Horo-horo: Ba! Hindi ako
makapaniwalang hanggang ngayon ay
under ka pa rin dyan kay Anna! Akala
ko kapag kasal na kaya eh babait na
yon. (napakamot sa ulo)
Yoh: eheheh. ganon lang talaga yon.
Horo-Horo: Alam ko na bakit hindi mo
kaya subukang sabihin sa kanya na
sawa ka na sa pang-uunder nya sa iyo?
Yoh: Huh? Hmm. O sige pag-iisipan ko.

Yoh: Ha eh ikaw na lang.

Anna: (gulat) Aba! At sumasagot ka na
ngayon! Ako ang asawa mo kaya dapat
mo akong pagsilbihan!
Hindi pwede ang tatamad-tamad sa
pamamahay na ito! Naiintindihan mo?
Yoh: (takot pero sige pa rin) Eh
masyado mo naman akong inaabuso!
Anna: (Shocked) Inaabuso? Hoy para
sabihin ko sa iyo, hindi kita nire-rape!
Kapal ng apog mo!
Yoh: (Natawa) Hindi yun ang
ibig kong sabihin. Dapat gumagawa ka
rin sa bahay.

Anna: Ayoko nga. Yoh: Ah alam ko na.

Tamao: (habang nakiki-usyoso) Naku

Pustahan na lang tayo. Kung sinong

kawawa naman sila!

unang magsasalita o gumalaw ang

siyang maghuhugas nga mga pinggan
simula ngayon.
Anna: Sige.
* At nagsimula ang pustahan. Si Yoh ay
nanatili sa kanyang upuan at nakatitig
lamang kay Anna. Si Anna naman ay
nakaupo rin medyo malapit kaya
Yoh. Maya-maya.*
Ren: Heto na naman ako. Hoy utang
nyo bayaran nyo na!
Anna at Yoh: .
Ren: Hello! May kausap ba ako dito?
Anna at Yoh:.
Ren: Huh? Magsalita naman kayo.
Tinatakot nyo naman ako eh.

Horo-horo: (nakiki-usyoso rin) Oo nga.

Hao: hmmm. Sa tingin ko kailangan
nilang sumailalim sa isang banal na
seremonya. (daan si Manta)
Hoy bata, pwede mo bang kunin ang
mga ito para sa akin? (Sabay abot sa
isang listahan kay Manta).
Manta: Ha, o sige po. (sabay alis)
Hao: Ang kailangan lang nating gawin
ay maghintay para sa pagbabalik ng
batang iyon.
* Makalipas ang ilang saglit, bumalik si
Manta bitbit ang isang malaking
supot.*
Manta: Tatang, eto na po yung
pinapakakuha ninyo.

Anna at Yoh: .

Hao: (nagalit) Hoy! Wag na wag mo

Ren: Yikes! Tatawag na ako ng

akong tatawaging tatang! For your

albularyo! Baka sinapian na itong mga

information, 18 pa lang ako. Pero kung

ito! (sabay takbo)

pagbabasehan mo yung past life ko,

* Tumawag nga si Ren ng albularyo na

pwede mo na akong tawaging tatang.

nagmula pa sa mahiwang kabundukan

ng Tralala. Ito ang pinakamahusay na
albularyo. Si Hao.*
Hao: (Tinitingnan ang mag-asawang
hindi gumagalaw) Ngayon laman ako
nakakakita ng ganito!

Manata: Eh di ganun din po iyon! Sige

po! Babay! (takbo)
Hao: Diyaskeng baya yun ah. Bueno,
magagawa ko na ang seremonya. Ah!
Eto na ang mga kailangan ko: Dragon
Katol! Siguradong lamok ay tepok!
(May American accent) (sinindihan ang

katol) At eto rin ang tawas! Uy ang

nang maisip si Hao kaya ito na lang

dami pa! Teka nga, makadekwat nga

ang huli niyang maisip.*

ng kaunti para may magamit ako.

Hao: Eto na lang ang alam kong

solusyon. Ang paggamit sa

Horo-horo: Haha! Tawas lang pala

mahiwagang bastonna mula sa

ginagamit mo eh!

mahiwagang bundok. Ang bundok

ng Smokey Mountain!

Hao: (napahiya) Eh bakit ikaw, anong

gamit mo?

Tamao at Horo-horo: Yuck!

Horo-horo: Ako Secret Platinum! Sprin

Hao: He! Manahimik kayo! Eto na!

g Breeze yung scent!

Idinadalangin ko sa mga banal na

espiritu ng Smokey mountain na iligtas

Hao: (natawa) E pambabae yun diba?

Tamao: Oo nga kasi akin talaga yun!
Gumagamit siya pag hindi ako
nakatingin kaya pala ang bilis maubos!
Hao: Teka nga. Sisimulan ko na nga
itong seremonya! Tama na ang
diskusyong tungkol sa deodorant!
* Nagsagawa ng seremonya si Hao.
Ang dami dami na niyang nasindihang
katol kaya ang baho.*

ninyo itong mag-asawang ito mula sa

mga masasamang kaluluwa! Yaaah!
(hahampasin ng baston si Anna kaso
biglang tumayo at nagsalita si Anna)
Anna: (inis) Hoy ginoong albularyo,
wag mo nga akong mahampas-hampas!
Baka sampalin kita dyan!
Wala akong balak magkaroon ng pasa
noh! Paano na ang aking
flawless skin kung magkakapasa ako?

Anna: (sa isip) yuck! Ang baho baho

naman ever!
Yoh: (sa isip rin) ang bantot! Amoy
putok! Ayokong masinghot dahil mas

Horo-horo at Tamao: Yehey! Ang

galing-galing ni ginoong albularyo!
Napagaling niya si Anna!

malala pa ito sa utot ng taong may

Yoh: Yehey rin kasi si Anna ang unang

kinaing bulok! (galing kong mag-

nagsalita! Siya ang maghuhugas ng

rhyming no! joke joke joke)

plato simula ngayon! Yehey!

* Wala pa ring nangyari dahil hindi

naman sinapian sina Yoh at Anna. Wala

(nagpagulong-gulong sa lupa)

Anna: Kainis kasi kayo! Napaka

ang aming hardin. Maraming halaman

pakialamero talaga ninyo!

at insekto doon. Masaya silang

Horo-horo, Hao at Tamao: Huh?

naglalaro pero hindi ko sila

maintindihan. Lumabas ako sa likod-

Anna: Nagpupustahan lang kami ni Yoh

bahay at nagpunta sa dagat. Sumakay

na kung sinong unang magsalita o

ako ng bangka upang hanapin ang

gumalaw ang maghuhugas lagi ng

aking kaibigan pero walang ibang tao

plato! Bwisit talaga kayo!

sa dagat. Ah alam ko na. Sumisid ako

sa ilalim ng dagat, sumakay ako sa

Horo-horo: Pasensya na po madam

likod ng dolphin at doon nakita ko ang

Anna.

ibat-ibang hayop at halaman, pero

Anna: Hmmph!

hindi ako mabubuhay doon. Kaya

bumalik na lamang ako sa amin.

Narrator: At iyan ang dahilan kung

Gabi na ng makauwi ako. Mula sa

bakit babae ang naghuhugas ng

aking silid ay may natanaw ako na

Pinggan!

maliwanag sa langit. Mayroong isang

Tapos na po

bituin na ubod ng laki. Ahah!

Pupuntahan ko ang bituin. Kumapit ako
sa lobo at pinuntahan ko ito. Pero

MAIKLING KUWENTO
Bagong Kaibigan

walang tao roon. Mula sa itaas ay

tanaw na tanaw ko ang daigdig na
bilog at nagliliwanag. Ang ganda ng
kulay. Para itong bolang umiilaw. May

(Ang maikling kwentong ito ay mula sa

panulat ni G. Bernard Umali)
May napulot akong papel. Nakasulat
doon na may matatagpuan daw akong
isang kaibigan. Kinakailangan
ko raw sumakay para matagpuan ito.
Umuwi ako agad sa amin dahil baka
naroon na ang kaibigang tinutukoy sa
papel.
Sumakay ako sa likod ng kabayo pero
wala doon ang bagong kaibigan.
Binuksan ko ang binatana at nakita ko

kulay bughaw, luntian at kulay lupa.

Naisip kong bumalik na, mula sa itaas
ay nagpalundag-lundag ako sa mga
ulap, ang sarap! Parang mga bulak!
Nagpadulas ako sa bahaghari! Subalit
wala pa rin akong kalaro kaya gumamit
ako ng isang malaking payong at
ginawa kong parachute. Napunta ako
sa kagubatan. Doon ay nagpupulong
ang mga hayop. Hindi ko sila
maintindihan kaya bumalik na ako sa
amin sakay-sakay ng isang elepante.
Maya-maya ay kinalabit na ako ni inay.

Gising na anak, may pasok ka ngayon

Si Don Santiago de los

Nay, nanaginip ako na may makikilala

Santos o Kapitan Tiago, ay isang

akong bagong kaibigan!

mangangalakal na tiga-Binondo; ama-

Oo, meron nga, doon sa inyong

amahan ni Maria Clara.

paaralan kaya gumising ka na at

Elias

darating na angschool bus.

Si Elias ay isang bangkero at

magsasakang tumulong kay Ibarra
para makilala ang kanyang bayan at
ang mga suliranin nito.
Sisa, Crispin, at Basilio

NOBELA

Mga Pangunahing Tauhan

Si Narcisa o Sisa, ay isang

masintahing ina na ang tanging

Crisostomo Ibarra

kasalanan ay ang pagkakaroon ng

Si Juan Crisostomo Ibarra y

asawang pabaya at malupit.

Magsalin o Crisostomo o Ibarra, ay

isang binatang nag-aral sa Europa;

Sina Basilio at Crispin ay mga

nangarap na makapagpatayo ng

magkapatid na anak ni Sisa; sila

paaralan upang matiyak ang

ang sakristan at tagatugtog ng

magandang kinabukasan ng mga

kabataan ng San Diego.

kampana sa simbahan ng San

Diego.

Maria Clara

Pilosopo Tasio

Si Maria Clara de los Santos y

Si Don Anastasio o Pilosopo Tasio,

Alba o Maria Clara, ay ang mayuming

kasintahan ni Crisostomo; mutya
ng San Diego na inihimatong anak ng
kanyang ina na si Doa Pia Alba kay
Padre Damaso.
Padre Damaso
Si Damaso Verdolagas o Padre
Damaso, ay isang kurang Pransiskano
na napalipat ng ibang parokya matapos
maglingkod ng matagal na panahon sa
San Diego; tunay na ama

ay maalam na matandang tagapayo ng

marurunong na mamamayan ng San
Diego.
Donya Victorina
Si Donya Victorina de los Reyes de
Espadaa o Donya Victorina, ay isang
babaing nagpapanggap na mestisang
Kastila kung kaya abut-abot ang
kolorete sa mukha at maling
pangangastila. Mahilig niyang lagyan
ng isa pang "de" ang pangalan niya

ni Maria Clara.

dahil nagdudulot ito ng "kalidad" sa

Kapitan Tiago

pangalan niya.

Ibang Tauhan

Seor Nyor Juan - namahala ng

mga gawain sa pagpapatayo ng

Padre Salvi o Bernardo Salvi-

paaralan.

kurang pumalit kay Padre Damaso,

nagkaroon ng lihim na pagtatangi
kay Maria Clara.

madilaw na gumawa ng kalong

ginamit sa di-natuloy na pagpatay

Alperes - matalik na kaagaw ng

Lucas - kapatid ng taong

kay Ibarra.

kura sa kapangyarihan sa San

Diego (itinuring ni Rizal na Hari ng

Tarsilo at Bruno - magkapatid

Italya ng San Diego habang ang

na ang ama ay napatay sa palo ng

kura ang Papa ng Estado

mga Kastila.

Pontipikal)
Tiya Isabel - hipag ni Kapitan

Donya Consolacion -

Tiago na tumulong sa pagpapalaki

napangasawa ng

kay Maria Clara.

alperes; dating labandera na may

malaswang bibig at pag-uugali.

Donya Pia Alba - masimbahing

ina ni Maria Clara na namatay

Don Tiburcio de Espadaa -

matapos na kaagad na siya'y

isang pilay at bungal na Kastilang

maisilang.

napadpad sa Pilipinas sa
paghahanap ng magandang

kapalaran; napangasawa ni Donya

Andeng - mga kaibigan ni Maria

Victorina.

Clara sa San Diego

Kapitan-Heneral -

Linares - malayong pamangkin

ni Don Tiburcio at pinsan ng

pinakamakapangyarihan sa

inaanak ni Padre Damaso na napili

Pilipinas; lumakad na maalisan ng

niya para mapangasawa ni Maria

pagka-ekskomunyon si Ibarra.

Clara.

Inday, Sinang, Victoria, at

Don Filipo - tenyente mayor na

mahilig magbasa na Latin

Don Rafael Ibarra - ama ni

Crisostomo; nakainggitan nang
labis ni Padre Damaso dahilan sa
yaman kung kaya nataguriang
erehe.

Don Saturnino - lolo ni

Crisostomo; naging dahilan ng

Silipin din: Talaan ng mga

kasawian ng nuno ni Elias.

Kabanata sa Noli Me Tangere

Balat - nuno ni Elias na naging

isang tulisan
Don Pedro Eibarramendia -

ama ni Don Saturnino; nuno ni

Crisostomo
Mang Pablo - pinuno ng mga

tulisan na ibig tulungan ni Elias.

Kapitan Basilio - ilan sa mga

kapitan ng bayan sa San Diego

Kapitan Tinong at Kapitan Valentin;
ama ni Sinang
Tenyente Guevarra - isang

matapat na tenyente ng mga

guwardiya sibil na nagsalaysay kay
Ibarra ng tungkol sa kasawiang
sinapit ng kanyang ama.
Kapitana Maria - tanging

babaing makabayan na pumapanig

sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala
ng ama.

Padre Sibyla - paring

Dominikano na lihim na

sumusubaybay sa mga kilos ni

Ibarra.

Buod ng aklat na Noli Me Tangere

Albino - dating seminarista na

nakasama sa piknik sa lawa.

May handaan sa bahay ni Don

Santiago de los Santos. Maraming
handa, Dumalo ang mga kaibigan at
kakilala ng Don. Nagsidalo rin pati
na ang mga taong hindi inimbita.
Masaya ang lahat sa nasabing
pagtitipon. Kaya lamang ay nauwi
sa pagtatalo ang pagsasaya ng iba,
tulad ng nangyari kina Padre
Damaso at sa tenyente ng guardia
civil. Talo pa nila ang mga walang
pinag-aralan. Dumating mula sa
Europa si Crisostomo Ibarra, anak
ng namatay na si Don Rafael.
Hinangaan siya at binati ng
maraming panauhin sa bahay ni
Kapitan Tiago. Nagulat si
Crisostomo Ibarra sa pagtatakwil ni
Padre Damaso sa kanyang pagaalala nang lapitan siya ni
Tenyente Guevarra at purihin niyon
ang kanyang ama.
Masaganang hapunan ang inihanda
ni Kapitan Tiago bilang
pasasalamat sa Mahal na Birhen sa
pagdating ni Crisostomo Ibarra
mula sa Europa. Ang pakikipagusap ng ilang panauhin kay Ibarra
habang naghahapunan ay humanga
sa pagsasalaysay niya ng kanyang
nakikinig sa kanyang pagsasalita,
marami ang namasid at palagay
tungkol sa kalagayan ng mga
bansang nalakbay na niya. Ang

opinyon ni Padre Damaso ay

pandaranas at katusuhan sa

pagsasayang lamang ng salapi ang

negosyo. Salapi ang ginagamit niya

gayon. Nainsulto si Ibarra sa

sa pagliligtas ng kanyang kaluluwa.

ipinahayag ng dating pari sa

Marahil ay dahil sa pag-aakalng

kanyang bayang San Diego. Umalis

mabibili niya pati na ang Diyos.

siya nang hindi pa tapos ang

Ngunit, ano man ang kapintasan ni

hapunan.

Kapitan Tiago ay sinasabing mahal

Isinalaysay ni Tenyente Guevarra

kay Crisostomo Ibarra ang naging
dahilan ng pagkakabilanggo at
pagkamatay ni Don Rafael. Dahil sa
pagtatanggol ni Don Rafael sa
isang batang lalaki na gustong
saktan ng artilyero ay naitulak niya
iyon. Nabagok ang ulo ng artilyero.
Hindi na yaon muling natauhan at
tuluyan nang namatay. Hinuli ng

na mahal niya ang anak na si Maria

Clara kahit na hindi niya ito
kamukha. Inakala ng mga kamaganak ni Kapitan Tiago na gawa ng
paglilihi sa mga santol ng asawa
niyang si Donya Pia ang pagkamestisa ni Maria Clara. Sinasabi
ring ang donya ang isa sa mga
dahilan ng lubhang pagyaman ng
Don.

pulisya si Don Rafael Ibarra.

Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa

Tumagal ang paglilitis ng kanyang

kasintahan niyang sa Maria clara

usapin hanggang sa namatay na

sa bahay ni Kapitan Tiago sa

siya sa loob ng bilangguan ng may

Binondo. Sa kanilang pag-uulayaw

sakit. Sa tinuluyang silid ni

sa balkonahe ay sinariwa ng balisa

Crisostomo Ibarra ay iba-ibang

si Kapitan Tiago bago at

pangitain ang nakita niya sa

pagkatapos ng pag-uusap nila ni

kanyang isipan. Naging abalang

Padre Damaso. Samantala, ay isang

lubha ang kanyang pag-iisip sa

matandang pari sa kanilang

malupit at malungkot na

korporasyon ang dinalaw ni Padre

kapalarang sinapit ng kanyang

Sibyla. Nasabi ng paring may sakit

ama. Hindi na tuloy niya napag-

na kailangan nang magbago ng

ukulan ng pansin ang mga tanawing

pamamalakad ang mga prayle sa

makapagpapaligaya sa puso.

Pilipinas sapagkat namumulat na

Mauuri ang mga taong

naglalarawan sa pagkatao ni
Kapitan Tiago. May humahanga at
natutuwa sa kanya. May
namimintas at naiinis. May mga
nasusuklam dahil sa kanyang mga

ang isipan ng mga tao sa

katotohanan kinabukasan ay Araw
ng mga Patay. Kailangan niyang
umuwi sa San Diego upang dalawin
ang libing ng kanyang amang si Don
Rafael Ibarra.

Nasisiyahang pinanood ni Ibarra

siyang inuutusan. Ang mga

ang mga nadaraanan niyang mga

makapangyarihan. Todos los

taot bagay-bagay sa mga

Santos. Dumalaw si Crisostomo

lansangan at mga pook na binagtas

Ibarra sa libingan. Hinananap nila

ng kanyang karwahe mula sa

ng kasamang katulong ang puntod

Binondo. Itinulad niya ang mga iyon

ng kanyang amang si Don Rafael,

sa mga naobserbahan niya sa

ngunit hindi nila iyon natagpuan.

kanyang paglalakbay sa mga bansa

Isinalaysay ng sepulturero ang

sa Europa. Nasabi niyang higit na

kahilahilakbot na nangyari sa

mauunlad ang mga bansa sa

bangkay ng Don dahil sa utos ng

ibayong dagat kaysa sa sarili

Malaking Kura. Nilisan ni Ibarra

niyang bayan. Kinausap ni Padre

ang libingan na gulong-gulo ang isp.

Damaso si Kapitan Tiago tungkol

Diniian niya sa balikat ang

sa isang mahalagang bagay na sila

nakasalubong ang kura sa pag-

pa lamang ang nakakaalam.

aakalng iyon ang humamak sa

agkasuyo ang masasaya at

bangkay ng kanyang ama. Kakaiba

malulungkot nilang karanasan.

sa karaniwan ang mga kilos at

Dahil sa matamis nilang pag-

paniniwala ni Pilosopong Tasyo.

uulayaw ay muntik nang malimutan

Kaya may mga nagbabansag sa

ni Ibarra na. Dating isang maliit na

kanyang pilosopo at may nag-

nayon lamang ang bayan ng San

aakala ring siya ay isang baliw. Sa

Diego. Mayaman ito sa anking mga

mga ipinahayag niyang kaisipan ay

bukirin at lupaing pinag-aanihan ng

mapupunang makasiyensiya,

palay, asukal, kape, at prutas na

makatao, at maka-Diyos ang

naipagbibili sa iba pang mga bayan.

kanyang mga paniniwala sa buhay.

Bukod sa ilog na parang ahas gubat

sa gitna ng luntiang bukid ay
angkin pa rin ng San diego ang
isang gubat na nagtatago ng

Mga sakristan sa simbahan ng San

maraming alamat. Isa na rito ang

Diego sina Basilio at Crispin. Gabi

kuwento ukol sa mga ninuno ni

nay nasa kampanaryo pa ang

Crisostomo Ibarra.

magkapatid. Ayaw silang pauwiin

Dadalawa ang talagang

ng sakristan mayor hanggat hindi

makapangyarihan sa bayan ng San

Diego. Silay ang kura ng kinatawan
ng Papa sa Batikano, at ang
alperes na kumakatawan sa mga
tauhang sa halip na mag-utos ay

nila naililitaw ang salaping

(tatlumpu't dalawang piso)
ibinibintang sa kanila na ninakaw ni
Crispin. Pinag-uusapan ng
magkapatid ang nararapat na

gawin para makauwi na sila sa

pagkabahala ni Sisa. Naipayak siya

kanilang ina nang dumating sa

sa kusina ng kumbento kayat

kampanaryo ang sakristan mayor.

ipinagtabuyan siya ng kusinero.

Kinaladkad niyang pababa si

Crispin at pinagsabihan si Basilio
na huwag munang umuwi, lampas
alas diyes na daw sya ng gabi
makakauwi. Ang sinasabing curfew
ay alas nuebe lang ng gabi.

Nagtanong si Crisostomo Ibarra sa

guro ng paaralan sa San Diego ng
tungkol sa problema sa edukasyon.
Isinalaysay ng guro ang ibat ibang
problema pa rin ang kahirapan ng
mag-aaral at kakulangan sa mga

Maraming katangian si Sisa

kagamitan sa pagtuturo.

mabuti at masasama.

Nakabibigat pa sa lahat ng ito ang

Nakaimpluwensiya nang malaki sa

kawalan ng kalagayan ng guro sa

asawa ni Sisa ang nasasabing mga

kanyang pagtuturo at ang wikang

katangian. Sa pamamagitan ni Sisa

gamit sa panturo.

ay nailantad ni Dr. Rizal ang

mabubuti at masasamang
katangian ng babaing Pilipina. Hindi
maitatanggi na ang masasamang
kaangkinan ay nagbubunga rin ng
masama.

May pulong sa tribunal ng San

Diego. Mga namumuno sa mga
nayon at bayan ang nagmimiting.
Adyenda ng miting ang mga
gagawing pagdidiriwang para sa
pista ng San diego. Naging

Sa pag-uwi ni Basilio mula sa

mainitan ang pagtatalo sa mga

kumbento ay sinita siya ng guardia

mungkahing iniharap, lalo na ang

civil. Nagtatakbo siya nang takot

ukol sa balak na iminungkahi ni

lalo pa ngat hindi niya naintindihan

Don Filipo. Gayunamy pinagtibay

ang itinanong ng Kastila.

ang mungkahi ng isang karaniwang

Pinaputukan siya at nadaplisan ng

kasapi. Nang nagkakasundo na ang

bala sa noo. Binalak niyang iwan

lahat tungkol sa idaraos na mga

ang pagsasakristan at pumasok na

pagdiriwang ay saka ipinaalam ng

lamang bilang pastol kay

kapitan na hindi maisasagawa ang

Crisostomo Ibarra. Ipinagtaka ng

pinagkasunduan ng dalawang

mga namamahala sa pista ang hindi

partido sapagkat iba ang gusto ang

pagpapahalik sa kanila ng kamay

kura para sa pista. Si Sisa ay hinuli

ng pari. Samantala, napabilang si

ng dalawang guardia civil dahil sa

Sisa sa mga nagdurusang kaluluwa

hindi natagpuan ang dalawa niyang

nang malamang wala sa kumbento

anak na pinagbintangang

ang susunduin sana niyang anak na

magnanakaw. Gayon lamang ang

si Crispin. Gayon na lamang ang

hiya ni Sisa nang dalawang oras

siyang makulong sa kwartel ng

pinangisdaan ang isang buwaya. Sa

mga sundalo. Pinalaya naman siya

nasabing sitwasyon ay iniligtas sa

ng alperes pagka't pakana lamang

kapahamakan ni Ibarra ang

daw ng kura ang pagsusuplong kay

pilotong sumasagwan ng bangka ng

Sisa. Maraming pangyayaring

kanilang sinasakyan. Sa gubat

pinatindi ng pagkakakita ni Sisa sa

idinaos ang masaganang

duguang kapirasong damit ni

pananghalian na inihanda ni

Basilio ang siyang nagging

Crisostomo Ibarra para sa mga

dahilan ng kanyang tuluyang

panauhing inanyayahan; sina Padre

pagkabaliw.

Salvi at ang alperes o tenyente ng

Dumating na sa San Diego sina

Maria Clara at Tiya Isabel. Halos
magkapasabay na pumunta sa
bahay ng dalaga sina Ibarra at
padre Salvi. Gayunpaman ay
nagbatian ang dalawa. Inanyayahan
ni Ibarra si Salvi sa piknik na
gagawin sa gubat ng mga
magkakaibigang binata at dalaga
sa San Diego. Tinanggap ng pari
ang paanyaya. Nagmamadaling
nagpaalam si Ibarra sa kasintahan
upang ihanda ang mga kailangan sa
piknik. Sa daan ay isang lalaki ang
kumausap sa kanya. Natupad ang
kahilingan ni Maria Clara kay Ibarra
na magpapiknik sa kanilang mga
kaibigan. Dalawang bangkang
malaki ang pinangayan ni Ibarra.

guardia civil. Nagturu-turuan sa

pananagutan ang dalawang batang
sakristan. Namagitan sa kanila si
Ibarra nang hindi na lumala pa ang
pagkakakitan ng dalawa.
Kinaawaan ng mga
nagsisipagpiknik si Sisa na
nakarating sa gubat sa
pagpapalabuy-laboy. Binalak ni
Ibarra na ipagamot si Sisa at
ipahanap ang dalawang anak niyon.
Sa pagtatapos ng piknik ay
dumating naman ang sarhento ng
mg guardia civil. Hinanap nila ang
piloto na Elias ang pangalan dahil
sa pagkakagulpi niyon kay Padre
Damaso at dahil din sa
pagkakahulog ng tenyente sa luba
na puno ng putik.

Ang mga ito ang ginamit nilang

Isang kubo sa tabi ng batis ang

magkasama sa pangingisda ng

tinungo ni Elias, o piloto,

kanilang pananghalian at sa

pagpanggaling niya sa piknik. Ang

pagtawid sa lawa patungo sa gubat

kaibigan niyang dalaga, si Salome,

na pagpipiknikan. Ang kasayahan

ang naninirahang mag-isa sa

ng magkakaibigan ay pinalungkot

nasabing kubo. Hindi malubos ang

sandali ng inawit ni Maria Clara.

pag-iibigan ng dalawa dahil sa

Nabahiran din iyon ng pangamba

kahirapan nila ni Salome ang

nang pumasok sa baklad na unang

kanilang magiging anak, kayat

hindi niya pinigilan ang dalaga sa

malakasang sugalan ang

balak niyang paglayo upang

mayayaman. Tila tampok ng pista

manirahan sa mga kamag-anak niya

ang pagsisimula ng paggawa para

sa Mindoro.

sa ipinatayong paaralan ni

Sinadya ni Crisostomo Ibarra ang

bahay ni Pilosopong Tasyo upang
humingi ng payo tungkol sa balak
niyang pagtatayo ng paaralan sa
San Diego. Unang ipinayo ni
Pilosopong Tasyo ang paglapit ni
Ibarra sa kura upang isanguni ang
plano. Bukod ditto kailangan
paring sumangguni ang binata sa
iba pang makapangyarihan sa
bayan. Sa simulay tinutulan ni
Ibarra ang gayong mga payo.
Ikinatwiran niyang mabuti ang
kanyang layunin kayat tiyak na
magtatagumpay sa tulong ng ilang

Crisostomo Ibarra. Gayon na

lamang ang paghanga ng marami
sa binata dahil sa
kapakipakinabang na proyekto
niyon. Tanging si pilosopong tasyo
ang hindi malubos ang kasiyahan
gawa ng kung anong pangitain niya.
Kagabihan ng bisperas ng pista sa
San Diego ang kagandahan ng
dalaga. Tumingkad ang gayong
kagandahan dahil sa anyang taglay
na kabaitan at kagandahang-loob.
Pinaunayan ito ng ibat ibang mga
pangyayaring naganap sa kanilang
pamamasyal.

matitinong tao sa bayan.

Tungol sa sulat ng kabanata 29.

Ipinaalaala ni Pilosopong Tasyo kay

Dalawa sa nasabing sulat ang

Ibarra na hindi maaaring

nagbabalita at naglalarawan ng

makibagay sa pari at iba pang

maulay na selebrasyon para sa

makapangyarihan ang binata,

pista ng San Diego gayong bispeas

ipinayo ni Pilosopong Tasyo na

pa lamang. Makikita ang mga

isaisantabi na muna iyon ang balak

kapintasan ng mga Pilipino sa

sa pagpapatayo ng paaralan. Abala

gayong paglalarawan. Ang isa ang

ang lahat sa paghahanda para sa

isa pang sulat para kay Ibarra na

pista ng San Diego. Natatangiang

mula kay Maria Clara. Punong ng

mga pagkain ang inihanda sa

pag-aalaala at hinampo ang sulat

malalaki at maliliit mang bahay.

ng dalaga. Araw ng pista sa San

Ang kasiglahan ay higit na

Diego. Masasasihan ang iba-ibang

kapansin-pansi sa mga lansangan

bagay na ginanap bilang

sinabitan ng mga papel na iba-iba

selebrasyon sa pista. Mga bagay na

ang kulay at pinaparadahan ng mga

sa palagay ni Pilosopong tasyo ang

banda ng musiko. Bukod sa

mga pagmamalabis na lalo lamang

paghahanda ng mga pagkain ay

nagpapahirap sa bayan, ngunit

naghahanda rin pa sa isang

taun-taon ay pilit na ipinagagawa

sa mga Pilipino para mapagtakpan

sermonya sa paglalagay ng pulok

ang paghihirap ng bayan. Ni walang

na bato sa itatayong paaalan sa

naipasok na pagbabago ang isang

San Diego. Mukhang namang

pinunong Pilipino ng tulad ni Don

matibay at matatag ang itinayo

Filipo, pagkat halimbawa siya ng

niyang paghugos. Ngunit sa hinda

mga pinunong dinidiktahan ng mga

malamang dahilan ay bigla iyong

dayuhan.

nagiba at bumagsak nang si Ibarra

Nasa loob na nga simbahan ang

mga mamamayan ng San Diego
ang mayayaman at mahihirap, ang
pinunong bayan at magbubukid.
Masikip sa loob ng simbahan kayat
sarisaring dama sa buhay ng tao
ang mapapanood. Saisari rin ang
maraamdaman. Si padre Salvia ng
nagmisa at naging kapuna-puna
ang madalas sa pagkawala niya sa
tono ng kanyang binigkas at
kinakanta. Sa Maraming pangyayari
ay naipamalas ni Dr. Jose Rizal ang
kanyang humor sa pagsulat.
Punong-puno ng mga tao ang
simbahan ng San Diego. Maganda
ang simula ng sermon ni Padre
Damaso. Hinangaan ng marami ang
sermon lalo na ng mga paring
naunang nagsermon. Naga-alaala
ang mga iyon na mahigitan ni Padre
Damaso sa pagsesermon. Ngunit
mga barbaro tuloy sila sa
paningin niyon. Lumalabas na tila
nasang ang buong umaga ni Padre
Damaso sa pagsesermon. Isang
lalaking may maputlang mukha ang
nagprisenta sa namamahala ng
pagpapatayo ng paaralan.
Naprisinta siyang magtayo ng
panghugos na gagamitin sa

na ang nasa huay sa katapat ng

panghugos. Kataka-taka in gang
lalaking nagtayo nh panghugos ang
nabagsakan niyon, athindi si Ibarra.
Dumalaw sa tahanan si Ibarra si
Elias. Muli niyang pinaalalahanan
ang binatang mag-ingat sa mga
kaaway niyon. Sa pag-uusap nina
Elias at Ibarra ay pinagtakpan
nitong huli. Ang matatayog ng mga
aisipang ipinahayag ng kahaap.
Naunawaan ni Ibarra na lalong
tumindi ang pananalig ni Elias sa
Diyos nang mawalan iyon ng tiwala
sa tao. Subalit ninais niyang
maligtas sa kapahamakan si Ibarra
para sa kapakanan ng bayan.
Maayos ang simula ng handaan.
Sagana sa pagkain. Masigla ang
lahat. Pinasuan ng munting pagaalala ang ilang makapangyarihan
sa pagdating ng telegramang mula
sa gobernado-heneral. Gayon pa
man ay nagpatuloy ang kasiglahan,
subalit muling nauntol sa pagdating
ni Padre Damaso. Dinugtungan
niyon ang mga pagpaparungit na
sinimulan sa anyang sermon sa
simbahan. Nang banggitin niyang
muli ang tunkol sa alaala ni Don
Rafael Ibarra ay hindi na

nakapagpigil si Cisostomo Ibara.

na rito si Ibara na sadya niyang

Galit nag alit na hinarap ng binata

bayan at sa mga makabgong ideya

ang pari.

nito sa pamamalakad sa bayan.

Kumalat ang balita tungkol sa

nangyari kina Ibarra at Padre
Damaso sa handaan. Bawat grupo
ng mamamayan ng San Diego ay
iba ang nagging palagay sa dapat o
hinda dapat ginawa ni Ibarra at ng
pari. Bawat isay humuhula rin sa

Hinangad niyang matulungan ang

binat, ngunit sinabi niyang
maaaring hindi niya iyon laging
magagawa. Inakit niyang
manirahan si Ibarra
sa Espanyasapagkat
nanghihinayang siya sa binata.

iba pang mangyayari dahil sa

Hindi naipagsaya sa araw ng

naganap sa dalawa. Ang mahihiap

kapistahan ng San Diego si Donya

na magbubukid ang higit na

Consolacion. Pinagbawalan siyang

nalulungot at nag-aalaala dahil sa

magsimba ng kanyang asawa dsa

maaaring hindi na matuloy ang

ikinahihiya siya niyon. Nag-iisa sa

pagpapatayo ng paaralan. Hindi na

kanilang bahay si Donya

rin maaaring makapag-aaaral ang

Consolacion habang nagsasaya ang

anilang mga anak. Pati sina

karamihan sa mga mamamayan,

Kapitan Tiago at Maria Claa ay

kayat si Sisa ang napagbalingan

napasama o naapektuhan sa

niya at pinaglupitan.

nangyai kina Padre Damaso at

Ibarra. Naeksumulgado si Ibarra.
Pinagbilin naman si Kapitan Tiago
na putulin ang relasyon niyon kay
Ibara at iurong na ang kasal nina
Maria Clara at Ibarra. Iniluluha ni
Maria Clara ang nanganganib na
pag-iibigan nila ng binat.
Pinopoblema naman ni Kapitan
Tiago ang malaking halagang utang
niya kay Ibarra na kailangang
bayaran niya kaagad kung
puputulinniya nag elasyon sa
sanay mamanugangin niya.

Isa pang pagdidiriwang para sa

kapistahan ng San Diego ang
ginanap sa plasa. Itoy ang
pagtatahanghal ng stage show.
Sarisaring kilos at katangian ng
iba-ibang uri ng tao ang
maoobserbahan sa dulaan.
Maaming tao ang naligalig ngunit
iba-iba ang dahilan ng kanilang
pagkakabalisa. Kayat ang
magarbong pagdiriwang ay
nagwakas sa kaguluhan. Hindi
makatulog si Ibarra dahil sa ibaibang isipinag gumugulo sa kanya

Dumating ang goberndor-heneral sa

kayat inumaga siya sa pagtitimpla

San Diego. Maraming humarap sa

ng kung anu-anong kemikal sa

kanya upang magbigay-galang. Isa

kanyang aklatan. Naabala siya sa

pagdating ni Elias na nagbabalita

binatang Kastilang si Alfonso

sa kanya ng patungo nito sa

Linares. Waring nag-iisip si Pade

Batangas at pagkakasait ni Maria

Damaso nang makilala niya ang

Clara. Buong pusong pinasalamatan

inaanak ng kanyang bayaw na

ni Ibarra si Elias sa pagiging

ipinagbilin sa kanya sa sulat nito.

maalalahanin niyon. Kabaligtaran

Samantala, takangtaka

ng gayong kilos ang ipinamalas

si Lucas nang sigawan siya at

niya sa ikalawang panauhin dahil

ipagtabuyan ni Padre Salvi nang

sa nahalata niyang pangunguwarta

ibinalita niya rito ang pagbibigay sa

niyon. Malungkot noon sa bahay ni

kanya ni Ibara ng limadaang pisong

Kapitan Tiago sapagkat may sakit

bayad-pinsala. Nabiant si Maria

si Maria Clara. Dahil dito ay

Clara pagkatapos

naipatawag si Dr. Tiburcio de

makapangumpisal at iba- iba ang

Espadaa, na asawa ni Donya

hatol ng mga taong nakapaligid sa

Victorina, upang siyang tumingin

kanya inihanda ni Tiya Isabel si

kay may Maria Clara. Naging

Maria Clara sa isang mabuting

magasawa ni Don Tibucio at Donya

pangungumpisal na muli. Siyang-

Victorina pagkat natugunan ng

siya si Tiya Isabel sa naitang

bawat isa sa kanila ang magkaiba

pagluha ng dalaga pangkat

nilang mahigpit na pangngailangan.

nangangahulugan iyon ng pagsisisi

Mahuhulaan nang hindi kasiya-siya

ayon sa kanya.

ang kanilang pagsasama dahil sa

nasabing dahilan ng pagkakasal
nila sa isat isa. Isang bagong
tauhan ang nakilala sa kabanatang
ito si Alfonso Linares na inaanak
ng bayaw ni Padre Damaso. Naging
administrado sana siya ng mga ariarian ni Donya Victorina ung totoo
lamnag ang inamalita niyong
pagdadalantao.

Isang matandang lalaking dating

kumupkop kay Elias ang
kasalukuyang nagtatago sa mga
abundukan sapagkat siya ay
nagging rebelde laban sa
pamahalaang Kastila. Natagpuan
siya ni Elias sa kanyang
pinagtataguan at pinakiusapang
magbagong-buhay. Ipinaliwanag ni
Elias na may mapakikiusapan

Labis na ikinalungkot ni Padre

siyang isang mayamang binata para

Damaso ang pagkakasakit ni Maria

maging tagpagsalita nila sa Cortes

Clara. Nahalata ng mga taong

sa Espanya tungkol sa mga

nakapaligid sa kanyang

karaingan ng mga mamamayang

pagkabalisa. Tila nalibang lamang

naaapi sa Pilipinas tulad ng

siay nang aunti nang ipakilala sa

matandang lalai, Tandang Pablo.

kanya ni Donya Victorina ang

Pinagduduhan ni Tandang Pablo

kung papanigan ang mga naapi ng

pagkatapos ng ilang araw na pag-

binata sapagkat iyon ay mayaman,

aasikaso sa kanyang kaso.

at ang mga mayayaman ay walang

Napatawad siya sa pagkaeskandalo

hangarin kundi ang lalong

ng mismong arsobispo. Kaagad

magpayaman. Ang sabong ay

niyang dinalaw si Maria upang

bahagi na ng kultura ng mga

ibailta iyon. Ngunit tila may

Pilipino. Sa sugal na ito ay makiita

namagitang hindi pagkakaunawaan

ang katangain at kapintasan ng

sa dalawa dahil sa dinatnan ni

mamamayang Pilipino. Hindi lang

Ibarra si Linares sa bahay ni

paglilibangan ang nagaganap sa

Kapitan Tiago. Samantala, nagtaka

sabungan. Makikita rin na isang

si Ibarra nang Makita niyang

pook tiong panangyayarihan ng iba-

nagtatrabaho si elias kay Maestor

ibang klase ng pandaraya at

Juan gayong wala iyon sa talaan ng

pakana. Para itong baying kaikitaan

mga manggagawa.

ng mga taong nagsasamantala at

pinagsamantalahan.

Dumating si Ibarra sa tipanan nila

ni Elias. Habang namamangang

Namasyal sina Donya Victorina at

patungo sa kabilang bayan ay

Don Tiburcio sa mga hayag na

sinabi ni Elias kay Ibara ang mga

lansangan ng San Diego.

karaingan ng mga manghihimagsik.

Nakakahawak pa ang donya sa

Inakala ni Elias na makatulong si

asawa at may pagyayabang na

Ibaa sa pagpapaating sa nasbing

mababakas sa kanyang anyo. Kay,

mga kanilang palagay ni Ibara

gayon na lamang ang kanyang

tungol sa guardia civil at

pagkainis nang hindi siya pansinin

oporasyong ng mga prayle.

ng mga taong nakasalubong, lalo

Matapos na maibulalas ni Elias

na nga ng omandante. Nagyaya na

angkasaysayan ng kanyang

tuloy siyang umuwi. Nag-away sila

angkan. Nagulumihan si Ibarra sa

ni Donya Consolacion nang

kanyang nairinig na alupitan ng tao

mapatapat silang mag-asawa sa

sa kapwa tao. Hiniling ni Elias kay

bahay ng komandante. Dahil sa

Ibarra na manguna iyon sa

nangyayaring pagkampi ng

pagpapaating ng mga karaingan ng

komandante kay Donya

mamamayan sa pamahalaang

Consolacion ay pinagbantaan ni

Kastila sa Espanya upnag

Donya Victorina si Linaes na

magkaroon ng pagbabago sa

ibubunyag niya ang lihim ng binat

pamamalakad ng pamahalaang sa

apag hindi niyon hinamon ng

Pilipinas. Tumanggi si Ibarra sa

duwelo ang komandante. Dumating

pag-aakalang hindi pa

na muli sa San Diego si Ibarra

napapanahon ang gayong

kahilingan. Ipinasya ni Elias na

taon na itong luma sa mga bansa

tupain ang ipinangao niya ay

sa Europa. Ayon kay padre Salvi ay

Kapitan Pablo.

natuklasan niya sa pamamagitan

May mga nagbagong-kilos sa ilan

sa mga tauhan sa nobelang ito.
Hindi pa matukoy ang dahilan ng
ilan din sa mga pagbabagong ito,
lalo na ang may kinalaman kina
Maria Clara at Padre Salvi. Ngunit
kapu-punang hindi nakabubuti para
kay Maria Clara ang mahiwagang
nangyari sa kanya. Palihim na
nagtungo si Lucas sa sementeryo
upang katagpuin ang ilan pang
lalaki. Pinagbilinan ni Lucas ang
mga iyon sa dapat isigaw sa
paglusob sa kuwartel at sa
kumbento. Sinundan ni Elias si
Lucas, at inalam niya ang dahilan
ng pagtatapu-tagpo sa sementeryo.
Ngunit napilitan siyang iwang mag-

ng isang babaeng nangumpisal sa

kanya ang isang malaking
sanwatan laban sa pamahalaan at
simbahan. Pinuntahan ng kura ang
komandante at isinumbong niya
ang kanyang natuklasan.
Pinagpayuhan niyang magiangat at
mahinahon sa pamaraan ang puno
ng guardia civil para madakip at
mapagsalita ang mga may-pakana.
Naghiwalay ang dalawang
makapangyarihan na kapwa
umaasa sa tatamuhing pag-asenso
sa tungkulin at parangal.
Samantala, natuklasan naman ni
Elias ang pangalan ng taong siyang
ugat ng lahat ng kasawian ng
kanyang mga kaanak.

isa doon si Lucas nang makaharap

Dumalaw si Ibarra kay Maria Clara

na sila sapagkat natalo siya sa

kinagabihan. Ngunit papasok pa

suhal sa baraha.

lamang siya sa bulwagan ay

Pinagtatalunan ng mga manang sa

San Diego ang bilang ng kandilang
may sinding kanilang nakita o
kunwariy nakita nagdaang gabi.
Iba-iba rin pakuhulugan ang
kanilang ibinigay sa gayong
pangyayari. Samantala ay hindi ang
mga kaluluwa sa purgatoryo ang
paksa ng usapan nina pilosopong
Tasyo at Don Filipo, kundi ang pagunlad na sinasang-ayunan ng mga
Heswita at hinahangaan sa
Pilipinas, bagamat tatlong daan

umalingawngaw na ang sunodsunod ng mga putukan mula sa

kabayanan. Takot at kalituhan ang
naghari sa mga nasa tahanan ni
Kapitan Tiago, matangi kay Ibarra.
Nanaog siyang natitigilan. Nang
makabalik siya sa kanyang bahay
ay naghanda siyang para sa pagalis, subalit inabutan siya ng mga
papeles ni Ibarra, pagkat sinunog ni
Elias ang kanyang bahay. Hindi
iilang pala-palgay o sabi sabi
tungkol sa naganap na tungkol sa
putukan ang kumalat sa kabayanan

kinaumagahan. Inilantad ng gayong

mga batot dumi ng kaanak ng mga

pangyayari ang kalikasan ng

bilanggo. Isinisisi sa kanya ang

pagkatao ng mamamayan.

lahat ng nangyaring mga

Mapupunanag walang nagging

kapahamakan. Nakarating sa

mabuting palagay sa nangyari. Ang

Maynila ang nangyaring kaguluhan

isa pang napapabalita ay tungkol

sa San Diego na marami at iba-iba

sa nagbigting lalaking may pilat sa

na ang bersiyon. Naging tampulan

bakurang malapit kina Sister Pute.

ng pamumuna ang mga tauhan sa

Isang nag-anyong magbubukid ang

pangyayari. Nangunguna rito sina

napansing nangingilala sa

padre Salvi at Ibarra. Marami ring

nagbigting lalaki. Siya si Elias na

ipinaaalam na kalagayan sa

nagtungo rin sa kumbento at

mamamayang Pilipino noon ang

nagpamisa. Sinabi niya sa sacristan

nangyari kay kapitan Tinong.

mayor na ang nasabing pamisa ay

Mahuhulaang inggit sa kapwa at

para sa isang malapit nang

hindi lagging ang tunay na dahilan

mamatay.

ang ikinapapahamak ng tao.

Dalawa sa mga lumusob sa kwartel

ang nahuli nang buhay. Sinikap ng
komandante/alperes na
imbestigahin sina tarsilio at

Kadalsan ding ang inaakalang

walang magagawang pinsala ay
siyang nakapagpapahamak sa
kapwa.

Andong. Ipinaghihigante lamang ni

Ipakakasal ni Kapitan Tiago si

tarsilio ang kanyang amang pinatay

Maria Clara kay Liares, isang

sa palo ng gwardia civil. Wala nang

kamag-anak ni Padre Damaso,

ano mang pahayag na nakuha si

upang makatiyak siya ng tahimik na

tarsilio kahit na nang timbain siya

pamumuhay. Dahil ditoy nagging

hanggang sa mamatay. Si Andong

paksa ng tsimis ang dalga. Pati si

na nagkataong nanabihan sa

Tenyente Guevarra ay naghinala sa

bakuran ng kwartel dahil sa inabot

kanya. Ipaliwanag ni Maria Clara

ng sakit na tiyan ay pinalo at

kay Ibarra ang tunay na mga

ipinakulong na muli ng

pangyayari na siyang dahilan ng

komandante. Inilabas sa kulungan

paglalayo nilang magkasintahan.

ng munisipyo ang mga bilanggo

Nagpatuloy sa pagtakas si Ibarra

upang dalhin sa ulumbuyan. Walang

sa tulong ni Elias. Ipinayo ni Elias

malamang gawin ang kaanak ng

sa kasama na mangibang bansa na.

bilanggo para makalya ang mga

Ngunit may ibang balak si Ibarra.

iyon. Tanging kay Ibarra lamng

Nais niyang makpaghihiganti sa

walang nagmalasakit nang nang

mga taong nagsadlak sa kanya sa

gayon. Sa halip ay inulan siya ng

bilangguan at sa mga humamak sa

kanyang kapitan. Hindi sinag-

iyon at nang magkita silay hindi

ayunan ni Elias ang gayong balak

siya kaagad nakilala ni Sisa kayat

sapagkat maraming walang-malay

muli iyong tumakas. Nakarating

ang maaaring madamay. Ipinasiya

ang kanyang ina sa gubat. Nang

ni Ibarra ng ituloy ang nasabing

noche buenang iyon ay isa pang

balak na hindi kasama si Elias.

wariy takas din ang dapat gawin ni

Nagpahatid siya sa bundok, pero

Basilio. Iba-ibang klase ng

natuklasan na ang kanyang

kasawiang-palad ang naganap sa

pagtakas at itinugis sila ng patruya

buhay ng mga tauhan ng nobelang

at isa pang bangkang lulan ang

ito. Tanging ang

mga guardia civil. Tumalon sa lawa

alperes/komandante ng guardia

si Elias at nagpahabol sa mga

civil sa San diego ang matagumpay

tumutugis upang makalayo ang

na nagbalik sa Espanya at gayon

bangkang kinahihigaan ni Ibarra.

din naman si Padre Salvi na nataas

Nabasa ni Maria Clara sa

pahayagan ang balitang napatay si
Ibarra sa tungisan sa lawa.
Ipinasya niyang huwag nang
pakasal kay Liares itoy ipinaalam

ng tungkulin. Sarisaring balita ang

kumalat kay Maria Clara mga
balitang hindi napatunayan pagkat
nilukuban ng maykapal na pader ng
monasteryo ng Sta. Clara.

niya kay Padre Damaso. Minabuti

pa ng dalagang magmongha pagkat
wala na siyang pag-asang
mangunita man lamang si Ibarra.
Nadama ni Padre Damaso ang bigat
ng pakakasalang nagawa niya sa
pakikialam sa pag-iibigan nina
Ibarrat Maria Clara. Ipinagtapat
niya sa dalaga ang tunay na dahilan
ng gayon niyang panghihimasok.
Bisperas ng Pasko. Napasalamat
ang batang si Basilio sa mag-anak
na kumupkop sa kanya sa
kabundukan. Nagpaalam na rin siya
upang umuwi sa kanila. Nagpag-

PABULA
ANG UWAK NA NAGPANGGAP
Isang uwak ang nakakita ng mga lagas
na balahibo ng pabo sa lupa.
Pinagmasdan niya iyon at nasiyahan sa
iba't ibang kulay na taglay niyon. At
dahil sawa na siya sa pagiging isang
itim na ibon, iyon ay kanyang pinulot
isa-isa at saka idinikit sa kanyang
katawan.
Iyon lang at dali-dali siyang lumipad
patungo sa grupo ng mga pabo at
nagpakilala bilang kauri ng mga ito.
Ngunit sadyang kilala ng mga pabo ang
kanilang kauri, kaya naman

alaman niyang nabaliw ang

hindi rin nagtagal ay nabisto ng mga

kanyang ina at nagpagala-gala sa

ito ang nagkukunwaring uwak.

bayan ng San Diego. Hinanap niya

Dahil dito, inalis ng mga pabo ang iba't

ibang kulay na balahibong nakadikit sa

katawan ng uwak. Pagkuwa'y

pinagtutuka nila ito hanggang sa takot
na lumisan.
Nang magbalik ang uwak sa kanyang
mga kauri, hindi na rin siya tinanggap
ng mga ito. At sinabing, "Hindi namin
kailangan ang isang tulad mong
walang pagmamahal sa sariling anyo!

napahamak", wika ng aso

nawaring nanunumbat.

SANAYSAY
Isang Mabuting Desisyon ang
Paghinto sa Pag-inom ng Alak
(Sanaysay)

ni: J

PARABULA
Ang Aso at ang Ibon
Isang araw, ang aso ay nakahuli ng
isang ibon. Samantalang
pinagpapasasaan niya iyon, isang
munting buto ang nahalang sa kanyang
lalamunan, Hindi niya maalis ang bikig

Kung tutuusin, isang napakadaling

gawain ang pagpasok sa kahit
anong uri ng addiction. Ang mas
mahirap ay ang paglabas sa ganitong
kondisyon kapag ikaw ay nalulong na.
Ang alcohol ay isang nakakaaddict na substance. Kung patuloy mo
itong aabusuhin sa matagal na

na napakasakit. Sa matinding

panahon, maaari kang mahulog sa

paghihirap ay napahalinghing nang

kanyang patibong. Maaari kang maging

ubod- lakas.

addict dito at mamamalayan mo na

lamang na hindi mo na pala kayang

Tumakbo siya kung saan-saan upang

humanap ng makapa-aalis ng kanyang
bikig. Parang namamakaawang
ipinangangako niya sa kaninumang
mahilingan ng tulong na ibibigay niya
ang anumang mayroon siya sa
makapag aalis ng kaniyang bikig at
tinik sa kanyang lalamunan.
Tumihaya na ang aso at ibinuka ang
kanyang bunganga. Ipinasok naman ng
pusa ang kanyang ulo hanggang leeg
upang alisin ang bikig. Pagkabunot ng

kumilos kung wala ito. Magigising ka

na lamang isang umaga na hindi mo na
pala kayang mabuhay nang hindi
umiinom. Sapagkat ang alak nga ay
nakapasok na sa iyong sistema at itoy
nakagawa na ng isang malakas na
impluwensiya sa iyong katawan at
isipan. Na parang kasama na ito
ngayon sa iyong regular na
pangangailangan upang makagawa ng
pang-araw-araw na gawain.
Alam nating lahat na ang alak ay isang
mapanirang substance. Maraming

bikig, ang pusa ay nagsalita, "Akin na

masamang epekto ang labis na

ang aking gantimpala." Umuungol ang

pagkonsumo nito sa ating kalusugan at

aso. Inilabas ang matatalim na pangil.

buhay. At kahit na baliktarin mo ang

"Magpasalamat ka, at naipasok mo ang

iyong ulos sa aking bunganga at
nailabas mo pa rin nang hindi

sitwasyon at mundo, sigurado akong

malalaman mong walang mabuting
maidudulot ang labis na pag-inom nito

lalo na sa pagtagal ng panahon. Kaya

nasayang na ito at lalo pang

nga ang paghinto sa pag-inom ay isang

madaragdagan kung patuloy kang

mabuting desisyon na siyang

iinom ng alak. Ngunit kahit hindi man

makapagpapabago ng iyong buhay at

maibalik ang mga nasayang na

pati na rin ang kalagayan mo sa

panahon at salapi, maaari mo pang

iyong community at kapaligirang

baguhin ang takbo ng iyong buhay

ginagalawan. Hindi rin natin dapat isa-

kung ititigil mo na ang iyong bisyo. At

isantabi na ang desisyong ihinto ang

sigurado akong hindi na madaragdagan

bisyong ito ay makabubuti sa iyong

ang iyong mga problema bagkus ay

kinabukasan at makapagpapatibay pa

magkakaroon ka ng mas magandang

ng lubos ng mga relasyong maaaring

kalusugan at mabuting pamumuhay

nasira noong nakaraan habang

ngayon at sa darating pang panahon.

ipinagpapalit mo kang alak sa iyong

2011 Mga Sanaysay sa Filipino.

mga mahal sa buhay.

Hindi madali ang huminto sa iyong
nakasanayan. Lalo pa ngat
naimpluwensiyahan na nito ang iyong

TALAMBUHAY

katawan at isipan. Pero kung ilalagay

mo sa iyong utak ang gawaing ito,
maaaring mapagtagumpayan mo ito
kahit sa iyong sariling paraan. Mahirap
na kung mahirap, ngunit maraming
paraan upang makaalis ka sa iyong
bisyo. At kung maghahanap ka lamang
ng mga programa na maaaring
makatulong sa iyo, magiging madali
ang paghinto sa pag-inom ng alcohol.
Marami pang panahon para tumigil ka.
Marami ring available na paraan para
mapaglaban ang iyong kondisyon
bilang isang alcoholic. Manghinayang
ka sa panahon na inuubos mo lamang
sa iyong pag-inom. Sikapin mong
pahalagahan ang mga pera na
ginagastos mo sa pagtangkilik sa mga
inuming nakalalasing. At lagi mong isaalang-alang ang mga mahal mo sa
buhay na umaasang ikaw ay may
kapasidad na magbagong buhay. Hindi
kailanman maibabalik ang mga

Si Melchora Aquino-Ramos na mas

kilala sa bansag na Tandang Sora ay
hinahangaan at nagsilbing inspirasyon
sa mga
katipunero.Kahitsiyaymay edadna
buong puso pa rin siyang tumulong
nong panahon ng himagsikan na
pinamunuan ni Andres Bonifacio noong
taong 1896.
Si Melchora ay isinilang sa
Banlat,Caloocansa National Capital
Regionnoong Enero 6,1812.Ang
kanyang mga magulang ay sina Juan
Aquino at Valentina de Aquino.
Siya hindi nagkaroon ng pagkakataong
makapag-aral subalit siya ay
biniyayaan ng mabuting kalooban. Siya
ay relihiyoso at magaling
makisalamuha sa kapwa . Siya rin ay
pinagkalooban ng kagandahan sa
panlabas na kaanyuan. Kaya naman
siya ay laging tinatanghal bilang Reyna
Elena ng kanilang lugar.Halos lahat ng

kabinataan ay nabibighanisa kanyang

tinataglay na kagandahan.
Si Melchora ay nagkaroon ng
napakaraming manliligaw.At isa sa
kanyang masigasig na manliligaw si
Fulgencio Ramos na kanyang naging
kabiyak.
Ang kanilang pagsasama ay naging
mabunga. Nakaroon sila ng anim na
anak na pinangalanang Juan, Simon,
Estefania, Saturnino, Romualdo, at
Juana. Si Fulgencio ay isang cabesa
de barangay. Ngunit itoy pumanaw rin
noong pitong taong gulang pa lamang
ang kanyang bunsong anak. Tinaguyod
ni Tandang Sora ang kanyang anim
na anak.Siya ay nakaranas ng kunting
hirap sa pagtataguyod sa kanyang mga
anak.

Si Tandang Sora ay tumulong sa

himagsikan. Kinukupkop niya ang mga
katipunerong nakatakas sa mga
kastila. At nang itoy natugunan ng
mga kastila siya ay ipinatapon sa
pulong Marianas. Bumalik siya sa
Pilipinas nang ito ay nasa pamahalaan
na ng mga Amerikano. Siya ay
nagmistulang pulubi dahil siya
ay matandang-matanda naat wala ng
nalalabing ari-arian. Namatay siya sa
karalitaan noong Marso 2, 1919. Siya
ay nakahimlay sa kanyang bakuran sa
Balintawak. Inilibing siya sa Musoleo
ng mga Belerano ng Rebolusyong
Pilipino sa Cementerio del Norte.

TALUMPATI