SEMINARSKI RAD:

PRIRODNI MONOPOL

www.maturski.org

SADRAJ

1. UVOD..........................................................................................................................................3
2. TO JE MONOPL.....................................................................................................................3
2.1. Znaenje monopola.....................................................................................................4
2.2. Podjela monopola prema postanku...........................................................................4
2.3. Kako definirati monopol............................................................................................5
3. PRIRODNI MONOPOL...........................................................................................................5
4. ANTIMONOPOLISTIKA POLITIKA................................................................................8
4.1. Optimalna regulacija prirodnog monopola............................................................10
4.2. Konflikt izmeu proizvodne i alokativne efikasnosti.............................................11
5. KADA JE MONOPOL IZDRLJIV NA ULAZAK.............................................................12
5.1. Optimalna regulacija prirodnog monopola............................................................13
6. ZAKLJUAK...........................................................................................................................15

1. UVOD
2

Ovim seminarskim radom pokuat u obraditi monopol, ali posebnu vrstu monopola kojeg
nazivamo prirodnim monopolom. Nakon uvodnog upoznavanja sa monopolima openito krenut
u na zadatak objanjavanja prirodnog monopola.
Pokuat u odgovoriti na pitanja to i kakav je prirodni monopol, dati neke osnovne crte o
njegovoj prirodi, prikazati ga naravno i grafiki, na kraju vidjeti i na odreenom primjeru
njegove osobine. Bavit u se malo njegovim nedostacima te pokazati osnovne naine na koje se
drava moe, ali i mora boriti protiv te vrste monopola.

2. TO JE MONOPOL
Prije nego to krenem pisati o prirodnom monopolu pokuati u objasniti to je monopol uope.
No prije svega treba naglasiti podjelu trinih struktura na:

savrenu konkurenciju,

monopol,

monopolistika konkurencija,

oligopol.

Nas zanima nepotpuna konkurencija u kojoj se kao krajnji oblik javlja monopol: jedan prodava
ili davatelj usluga s potpunom kontrolom nad cijelim privrednim sektorom. Ukratko to znai da
postoji jedan proizvoa/davatelj usluga koji tritu nudi proizvod za kojega ne postoji pravi
supstitut. Zbog nepostojanja trine konkurencije on diktira cijenom te ima mogunost zarade
ekstra profita.
Monopolist je na kratak rok siguran od napada konkurenta, ali na dugi nije. U praksi gotovo da
ne postoji takav monopolist koji nema apsolutno nikakvu konkurenciju jer ak i takvi monopoli
mogu naii na kakvu takvu konkurenciju iz drugih privrednih sektora. Pojasnimo to primjerom.
Monopolistu koji prua usluge kablovskog telefoniranja moe indirektno konkurirati davatelj
mobilne telefonije.

Takoer, monopolom se naziva i stanje kada postoji vie davatelja usluga ili proizvoaa, ali
kada su svi ostali proizvoai povezani ili na neki drugi nain ovise od jednog, monopolista.
Takav monopol uistinu nije potpuni ili isti monopol, ali on u ekonomskom smislu ostavlja iste
posljedice na trite.

2.1. Znaenje monopola

Ekonomske analize pokazuju da se monopolom i njihovom tenjom da maksimiziraju profite,
cijene rastu, a koliine proizvedene robe se smanjuju, to vodi niem ivotnom standardu i nioj
zaposlenosti od objektivno moguih.
Takoer, monopoli monopoliziraju tehnike i tehnoloke pronalaske, ime sputavaju tehniki
razvoj. S proizvodnim koliinama manjim od objektivno moguih, dolazi do nedovoljne
iskoritenosti kapaciteta, tako da su trokovi proizvodnje vii od objektivnih moguih.

2.2. Podjela monopola prema postanku

1. PRIRODNI MONOPOL - nastaje iz limitiranosti proizvodnih initelja i izvora ponude.
2. ZAKONSKI MONOPOL - nastaju kada se prodaja ili proizvodnja odreenih roba, dravnim
propisima monopolizira za samo neka poduzea (npr.Dravni monopol u prodaji duhana, ibica,
soli, eera).
3. EKONOMSKI MONOPOL - nastaje koncentracijom i centralizacijom kapitala.
4. OKTOPODSKI MONOPOL- predstavljaju kombinaciju prirodnih i ekonomskih, i kod njih
zbog veliine opreme nije povoljno postojanje vie poduzea.

2.3. Kako definirati monopol?

Monopol se moe definirati kao

1. nedostatkom konkurencije
2. nema supstituta kojima se moe trgovati (roba ili usluga)
3. postoji ulazna barijera na trite: monopolist kontrolira vrijedan input, prirodni monopol,
patenti i zatite, dravni monopoli.
Zbog svega ovoga gore navedenoga, ponajvie nedostatka konkurencije, monopolist moe
ostvarivati profite u duem vremenskom razdoblju.
Kada na tritu nema konkurencije tj. postoji monopol, krajnji korisnici, dakle kupci, su ti koji
trpe najvie i to iz razloga jer takva poduzea tijekom vremena postaju manje efikasna i
inovativna. Naime, uspavaju se zbog svoje sigurne pozicije na tritu tj. ne moraju se zabrinjavati
otvorenom trinom utakmicom na tritu. Ljudi ne mogu poeti kupovati i koristiti neki drugi
proizvod koji moe biti jeftiniji ili bolji iz jednostavnog razloga jer takav proizvod ne postoji
(nema supstituta).

3. PRIRODNI MONOPOL
Prirodnim monopolom se smatra kompanija koja postane jedinim dobavljaem odreenog
proizvoda ili usluge i to iz razloga to taj proizvod ili usluga po svojoj prirodi ine jednog
proizvoaa tj. dobavljaa puno efikasnijeg nego kada bi postojala konkurencija. to vie,
kompanije koje rastu iz razloga da bi uivale ekonomiju razmjera esto upadaju u probleme zbog
birokracije; te barijere djeluju na kompaniju na nain da kompanija naraste na odreenu, idealnu,
veliinu.Ukoliko kompanija takve idealne veliine moe opskrbljivati cjelokupno trite, onda
govorimo o prirodnom monopolu.
Takoer neki time nazivaju i kompaniju na tritu za iji ulazak treba platiti visoku cijenu.
Primjer za to su recimo prve eljeznike i telefonske kompanije. One se naime nisu puno bojale
konkurenata iz razloga to bi oni morali duplicirati velike koliine eljeznikih traka te
telefonskih kablova koje je prva kompanija, ve ionako platila. U ovome sluaju prestanak takvih
monopola mogu je ne ulaskom konkurencije izravno na to trite, ve indirektno, i to tako da se

ovima ponudi alternativa tj. supstitut. Dakle, potrebne su inovacije. Npr. za eljeznicu je to
pojava automobilske industrije, a za telefonske kompanije to je pojava beine telefonije.
Prirodni monopol je industrija koja uiva takve razmjere ekonomije tako da jedna firma moe
ispuniti svu potranju na tritu i jo uvijek ne postii svoju najefikasniju ekonomiju razmjera
(ATC jo uvijek pada).
Takva firma stalno trai cijenu te se ona stalno suoava sa padajuom krivuljom potranje. Njeni
granini(marginalni) prihodi su ispod cijene. Postoje prirodne zapreke za ulaz kao to su jako
visoki poetni trokovi. Ekonomski profiti su mogui u duemu razdoblju, ako firma nije
regulirana. Kandidat je za dravnu regulaciju (radi smanjivanja znaajnog gubitka mrtvog
kapitala tj. gubitka drutvenog blagostanja). Postavljanje cijene na marginalne trokove eliminirat
e gubitak drutvenog blagostanja, ali ostaviti firmu na ekonomskim gubicima(firma e propasti,
ako vlada ne pomogne subvencijama). Postavljanje cijene na prosjene trokove omoguava
firmi pozitivnu nulu, ali ne eliminira gubitak drutvenog blagostanja.

Slika 1.1 Potranja prirodnog monopola

Slika 1.2 Granini prihodi prirodnog monopola

Monopolist je jedini dobavlja, stoga je trina potranja za tom robom ista kao i potranja za
robom koju nudi sam monopolist (Slika 1.1).Na tritu na kome egzistira konkurencija vrijedi
ova relacija: MR=P, dok na monopolskom tritu vrijedi da je MR<P.Nadalje kao to moemo
vidjeti na slici 1.2 krivulja graninog prihoda kod prirodnog monopola je padajua ravna krivulja
i to na nain da je ona dva puta strmija od krivulje potranje na osnovi poveanja outputa.

Slika 2.1 Model prirodnog monopola

Slika 2.1 grafiki prikazuje na koji se nain ponaa prirodni monopol u svome trinom
okruenju.Kako znamo da se na ovoj slici radi o prirodnom monopolu? Prvo, znamo da za
monopol vrijedi da je MR manji od D, za prirodni da je krivulja MR dvostruko strmija od
krivulje D.Drugo,krivulja troka po dodanoj jedinici (MC) je uvijek ispod krivulje prosjenih
trokova (ATC) koja je padajua. ATC je padajua iz razloga to firma koja je prirodni monopol
na tritu moe ispuniti svu potranju i jo uvijek ne dostii najefikasniju ekonomiju razmjera.

Slika 2.2 Model prirodnog monopola, prihodi, trokovi, GDB

Znamo da za monopol vrijedi ova relacija: MR=MC, i da tu on ostvaruje tj, maksimizira svoj
profit. Naemo dakle toku u kojoj su MR i MC jednaki te povuemo okomitu liniju na x os tj.
na os koja pokazuje koliinu proizvodnje - Q. Pri toj koliini proizvodnje prirodni monopol e
ostvarivati maksimalan profit.
Monopolska cijena:cijena koja omoguava poduzeu da proda sav svoj output i pri tome
maksimizira profit.Kako je nai pomou grafa?Prvo trebamo nai za koju koliinu robe firma
ostvaruje maksimalan profit.To smo pronali ranije.Sada iz te toke povlaimo pravac okomito
7

prema gore do toke u kojoj sijee krivulju potranje D.Iz te toke paralelno sa osi x povlaimo
pravac na os y koja oznaava cijenu p.Time smo pronali monopolsku cijenu koja je oznaena sa
Pm.
Kao to se moe primijetiti na ovome grafu traei maks. profit i monopolsku cijenu dobili smo
dva kvadrata koja su oznaena sa A1 i A2.Ta dva kvadrata zajedno nam iskazuju ovu relaciju:
TR=PxQ, tj. pokazuju nam kolike e ukupne prihode ostvariti firma.Kvadrat A2 pak nam
pokazuje koliki e biti ukupni trokovi tj. TC=QxATC.
Krivulje D i MC te pravac Q zatvaraju trokut A3. Taj trokut zapravo pokazuje koliki je DW
(deadweight) gubitak,tj. razliku izmeu MB prema potroaima i MC prema firmi na jedinice
koje nisu proizvedene; jednostavnije reeno to je gubitak drutvenog blagostanja (GDB).

4. ANTIMONOPOLISTIKA POLITIKA
Ukoliko se ekonomije razmjera ne iscrpe niti na onoj razini proizvodnje koja zadovoljava ukupnu
krivulju potranje,dakle ako jedan proizvoa opskrbljuje cjelokupno trite uz najnie prosjene
trokove, pojavljuje se prirodni monopol.U takvom je sluaju s obzirom na prosjene trokove
uinkovito postojanje jednog ponuaa za cijelo trite.
No tada je potrebno regulirati cijenu i kako prirodni monopol ne bi koristio trinu mo koju kao
jedini proizvoa na tritu ima i tako poveavao cijenu u cilju postizanja monopolskog
ekstraprofita.
to u takvom sluaju moe uiniti drava? Pod jedan drava moe preuzeti industriju.Pod dva
pustiti je da slobodno radi i nadati se najboljemu.Te pod tri primijeniti regulaciju na monopol.Tu
regulaciju ona moe postii na dva bitna naina, ali sa dva razliita rezultata.
Regulacija:
1.

p=MC; preko cjenovnog graninog troka

Slika 2.3 prikazuje dravnu regulaciju prirodnog monopola pomou prisiljenog cjenovnog
graninog troka koji e eliminirati gubitak drutvenog blagostanja (GDB),ali e firmu ostaviti
pri ekonomskim gubicima i mogunosti propadanja i zatvaranja firme.
Kako smo doli do toga? Prvo treba pronai toku krianja krivulja D i MC. Zatim treba povui
pravce na x i y osi da bismo na njima dobili toke Qmc i Pmc. Vidimo da smo dobili pravokutnik
A1.On zapravo predstavlja ukupne prihode firme (TR=PxQ) kada se prirodni monopol regulira
preko cijene i graninog troka.Takoer vidimo da je p<ATC to je jo jedan pokazatelj gubitaka,
a to nam pokazuje pravokutnik A2.

Slika 2.3 Regulacija prirodnog monopola preko p=MC

2.

p=ATC ; preko cjenovnog prosjenog troka

Slika 2.4 Regulacija prirodnog monopola preko p=ATC

Slika 2.4 prikazuje dravnu regulaciju prirodnog monopola preko prisiljenog cjenovnog
prosjenog troka koji za razliku od prijanjeg modela ne eliminira u potpunosti gubitak
drutvenog blagostanja (trokut to ga zatvaraju krivulje D, MC i Qac),ali zato omoguava firmi
da posluje bez gubitaka,ali i bez profita;poslovanje na pozitivnoj nuli(p=ATC).Moemo
primijetiti da je sada povuen pravac iz toke krianja krivulja D i ATC na os x(q) i pravac na os
y(p).Pravokutnik to ga zatvaraju pokazuje prihode firme.
Poetkom ezdesetih godina 20. stoljea mnoge studije sve su jasnije pokazivale da regulacija ne
mora sluiti javnim interesima i da ne ispravlja u potpunosti trine neuspjehe,ve da regulaciju
prave i brojni neuspjesi drave u njezinom pokuaju kontrole i upravljanja ekonomskim
procesima. Pa su tako ekonomisti poeli tvrditi da moraju biti regulirane samo one grane gdje je
jasno da je konkurencija nemogua.ak se dovodi u pitanje i sama regulacija prirodnih
monopola.Tako su neki ekonomisti kao to je William J. Baumol smatrali da prirodne monopole
nije potrebno regulirati ukoliko postoji sloboda ulaska na to trite kao i besplatni izlazak s njega,
te potencijalna konkurencija koja prisiljava prirodni monopol na konkurentsko ponaanje.

4.1 Optimalna regulacija prirodnog monopola

Slika 2.5 Optimalna regulacija prirodnog monopola

Ova slika prikazuje regulaciju monopola preko cijene proizvoda i graninog troka (p=MC) kao
to smo obradili u prijanjem poglavlju (vidi sliku 2.3).Pri takvoj vrsti regulacije firma e imati
ekonomske gubitke te e joj prijetiti zatvaranje.Postavlja se pitanje kako to izbjei i zato je onda
ovaj model gore (slika 2.5) optimalan?

10

Rjeenje je jednostavno.Primijetite pravokutnik koji je oznaen kosim naranastim crtama.On,

kao to je prije objanjeno predstavlja gubitak.Ali, ukoliko drava subvencionira firmu upravo za
taj gubitak firma e biti regulirana na nain p=MC te e ostvarivati poslovanje bez gubitaka isto
kao i kod regulacije na nain p=ATC.to je jo najbolje firma e izbjei gubitak drutvenog
blagostanja to nije sluaj kod ove posljednje regulacije.
Jedino to e to dravu, porezne obveznike, kotati za iznos subvencija.Ali prirodni monopol e
biti reguliran, firma e raditi, zaposlenici nee dobiti otkaz zbog zatvaranja firme, a i potroai e
biti zatieni jer monopolist nee moi bezobrazno poveavati cijenu proizvoda/usluga radi
postizanja ekstra profita.Iz svih tih razloga zato govorimo o optimalnoj regulaciji prirodnog
monopola.
4.2 Konflikt izmeu proizvodne i alokativne efikasnosti

Kod prirodnog monopola dolazi do pojave konflikta izmeu proizvodne efikasnosti i alokativne
efikasnosti.Do toga dolazi iz jednostavnog razloga to proizvodna efikasnost zahtijeva postojanje
jedne firme.Ali, ta jedna firma e teiti i imati monopolske cijenu to e direktno utjecati na
slabiju alokativnu efikasnost.Dobra je stvar to se to moe promijeniti kroz neko vrijeme tako da
firma ne mora zauvijek birati izmeu tih dviju efikasnosti.

11

5. KADA JE MONOPOL IZDRLJIV NA ULAZAK?

Ako je mogu ulazak na monopolsko trite,pitanje je da li e se on i ostvariti?Ako nije,onda se
naravno radi o prirodnom monopolu.Da bi bilo mogue objasniti to pitanje trebat emo model
outputa za dvije firme u industriji.Trebat emo model oligopola (slika 2.6).

Slika 2.6 Model oligopola

Napravimo sada preliminarnu analizu.Uzmimo u obzir pretpostavku da monopolist prodaje svoj

proizvod prije ulaska konkurenta na njegovo trite i ne oekuje ulazak kada bira svoju koliinu
outputa,te da firma koja ima namjeru ulaska pretpostavlja da monopolist nee reagirati na taj
pokuaj.
Pod ovim pretpostavkama pitanje je da li postoji takav output,za firmu koja ulazi,koji donosi
profit uzimajui u obzir preostalu potranju tj. potranju koja ostaje nakon to je monopolist
prodao svoj output.Ako monopolist prodajom outputa podmiri potranju,logino je da onda ba i
nema mjesta za novu firmu na tom istom tritu nudei isti proizvod.Dakle,pitanje koje
postavljamo je da li postoji takav output za kojeg krivulja preostale potranje lei iznad krivulje
prosjenih trokova firme koja ulazi?
Da bismo pronali krivulju preostale potranje oduzmimo koliinu koju je prodao monopolist od
ukupne potranje.Pokuajmo sada objasniti model.Poetak za monopolista je oznaen sa 0.
Monopolist proizvodi output za kojeg je jednako MR=MC pri cijeni p*.Poetak za firmu koja

12

ulazi je toka OE, sa pripadajuim krivuljama graninog i prosjenog troka oznaenih sa MCE i
ACE.Izjednaavanjem MC sa MR dobivamo output yE (izmjeren iz toke OE ) uz traenu cijenu
pE,a svim tim dobivamo profit koji je jednak dobivenom pravokutniku ljubiaste boje.
Dakle,ulazak je mogu samo ako postoji preostala potranja tj. monopolist nije u mogunosti
podmiriti cijelo svoje trite.S druge strane,ako monopolist podmiruje svu potranju nema mjesta
za ulazak te govorimo o prirodnom monopolu.Sada bismo trebali bolje razumjeti samu bit
prirodnog monopola.

5.1. Primjer
Slika 2.7 prikazuje jedan model prirodnog monopola sa nekim izmiljenim realnim brojevima.
Pomou njega emo pokuati matematiki obraditi cjeline koje smo prije obradili.Pokuat emo
matematikim putom pokazati kako dravna regulacija moe djelovati na monopol te to se
dogaa kada je nema.

Slika 2.7 Model prirodnog monopola

1. nema regulacije (rjeenje maksimalnog profita)

13

Poznato nam je da je tenja u ostvarivanju maksimalnog rezultata.On e biti ostvaren u toki

krianja krivulja MR i MC. Neka to bude ostvareno za koliinu Q*=22 i cijenu te robe P*=9.8.
Da bismo izraunali profit, u ovom sluaju max. profit, trebamo poznavati neke relacije kao to
su slijedee.
Profit = Prihod - Troak
Profit = (PxQ) - (ACxQ) ,to je
Profit =(P-AC)xQ
Vidimo da znamo kolika nam je cijena i koliina pri toj cijeni, ali ne znamo prosjene trokove.
Prvo dakle naimo toku na apcisi Q*. Primijetite da smo ve povukli jedan pravac iz te toke na
krivulju potranje D.Spustimo se malo po njoj dok ne doemo do krivulje AC te iz te toke
povuemo liniju na ordinatnu os te kao rezultat dobivamo vrijednost AC kada vrijedi MR=MC.
Neka AC otprilike vrijedi 7.5. Na ovaj nain pronai ete i ostale vrijednosti za AC u slijedea
dva primjera. Izraunajmo sada koliki je max. profit to bi ga poduzee ostvarilo prema ovom
modelu.
Profit = (P-AC)xQ tj,
Profit = (9.8-7.5)x22= 50.6

2. ima regulacije; P=MC; P<AC (efikasno rjeenje)

Kao to smo vidjeli u poglavlju 4 monopol e, ako e biti reguliran na ovaj nain, ostvarivati
negativne profite.Pa da vidimo to matematiki. Imamo ove vrijednosti: Qe=65, Pe=4.5 i AC=6.2.
Profit = (4.5-6.2)x65= -110.5
Vidimo da e pri ovakvoj regulaciji firma ostvarivati gubitke te da bi ovakva regulacija bila
mogua firmu e biti potrebno subvencionirati za tih 110.5, ako se eli nastaviti s poslovanjem. U
tom sluaju firma e ostvarivati efekat pozitivne nule.

3. ima regulacije; P=AC (rjeenje tzv. fer cijene)

14

Imamo ove vrijednosti koje smo dobili itanjem iz gornjeg grafa: Qf=45, Pf=7 i AC=7.
Profit = (P-AC)xQ ;
Profit = (7-7)x45=0
Ovakva regulacija omoguava da firma ne mora razmiljati o gubicima i zatvaranju, ali kao to
vidimo profiti koji se postiu biti e jednaki 0. Dakle, nema pozitivnih, ali ni negativnih
ekonomskih uinaka.

6. ZAKLJUAK
Nakon nekih osnovnih smjernica o monopolu openito krenuo sam na glavni zadatak ovog
seminarskog rada,a to je prirodni monopol.
Monopol postane prirodnim,ako neka firma ima proizvod koji zahtijeva svojom prirodom jednog
proizvoaa ili dobavljaa.Takvi monopoli rastu iz namjere uivanja velikih ekonomija razmjera
ime uvelike smanjuju trokove;njihova krivulja prosjenih trokova uglavnom je padajue
prirode.Takoer,trite prirodnog monopola sadri barijere koje onemoguavaju konkurenciji
ulazak na njihovo trite,a prije svega tu mislim na visoke trokove ulaska koje treba platiti.
Tu je bolji nain prirodnom monopolu uzvratiti ne njegovim proizvodom,ve inovacijama, tj,
nuenjem supstituta.Kao primjer uzmimo fiksnu telefoniju koja je do pojave beinih telefona
imala sve odlike prirodnog monopola.
Takoer sam pokazao da prirodni monopoli uivaju velike ekonomije razmjera te poveanjem
outputa njihovi prosjeni trokovi (AC) padaju.Protiv takvih monopola se teko boriti stoga
drava da zatiti potroae provodi regulaciju.Sjetite se da postoje dvije osnovne regulacije.
Preko cjenovnog graninog troka (p=MC) te preko cjenovnog prosjenog troka(p=ATC).
Malo dalje sam pokazao optimalnu regulaciju monopola koja se radi preko graninog troka,ali
da bi se izbjegli gubici potrebna je subvencija.Takoer sam radi boljeg shvaanja objasnio
grafiki model prirodnog monopola i isto matematikim putom.
Prirodni monopol je monopol koji je to zbog prirodnih osobina svojega proizvoda koji zahtijeva
jednog proizvoaa zbog ouvanja efikasnosti.On uiva takve razmjere ekonomije tako da moe
ispuniti svu potranju na tritu i jo uvijek ne postii svoju najefikasniju ekonomiju razmjera

15

(ATC jo uvijek pada).Njegova krivulja MC je uvijek ispod krivulje AC.Za ulazak na njegovo
trite je potrebno platiti visoku cijenu te je on stalno kandidat za regulaciju.U kraim crtama
sada je napisano i zakljueno ono to je ovaj seminar pokuao objasniti.

www.maturski.org

16