KABANATA 46

ANG SABUNGAN

530

Upang ipangilin sa Pilipinas ang hapon ng araw ng Linggo,

karaniwan nang nagtutungo ang mga tao sa sabungan,1 ito ay
katulad din naman nang pagparoon ng mga tao sa laruan ng toro
sa Espanya. Ang sabong,
isang bisyo na ipinasok sa
lupaing
ito
at
pinagkakakitaan na sa loob
ng isang dantaon, isa ito sa
mga bisyo ng bayan, na higit
pa kaysa pagkasugapa sa
apyan ng mga Insik;2 doon
pumupunta
ang
maralita
upang
itaya
ang
buong
kabuhayan
dahil
sa
pagnanais na kumita ng malaking salapi nang hindi
nagtatrabaho;3 doon nagpupunta ang mayayaman upang
maglibang, na itinataya ang salaping lumabis sa mga pista at
pamisa de gracia; ngunit sadyang kanila ang salaping ipinupusta,
ang manok ay alagang-alaga, marahil ay higit pa kaysa pag-aalaga
sa isang anak na siyang hahalili sa ama sa sabungan,4 at sa bagay
na itoy wala kaming masasabi.
1MGA PALIWANAG Makikita na ang pagsasabong ay regular na ginagawa

ng mga kalalakihan sa Pilipinas katulad ng kanilang pagsisimba. Malimit

sa umaga ay dumadalo ng gawaing pansimbahan at sa hapon naman ay
nasa loob ng sabungan.

2 Ipinapakita rito ni Rizal (mula sa obserbasyon ni Jagor) ang labis na

pagkasugapa ng mga Pilipino sa sugal na sabong. Isipin na kung ang

mga sugapa sa narkotiko ay mahirap na alisin sa bisyo lalo na ang mga
sabungero.

3 Dito ay nagawang ipakita ni Rizal ang isa sa mga masamang hilig ng

mga Pilipino ang magkamal ng salapi sa madaling paraan. Tandaan

sana ng mga mambabasa na ang pag-unlad sa buhay ay hindi produkto
ng katamaran kundi ng patuloy na paggawa na kinakailangang gamitan
ng Talino, Pagkamalikhain, at Determinasyon sa tatlong bagay na ito
walang papel ang katamaran at matalinong pagbabaka-sakali.
4 Ugali ng mga sabungero ito ay ang pagpapakita ng labis na

pagmamahal sa manok kaysa sa kaniyang pamilya.

531

Dahil
sa
pinapayagan
ng
Pamahalaan
at
halos
nanghihikayat pa na puntahan, kaya iniuutos na ang pagsasabong
ay gawin lamang sa mga liwasang-bayan, sa mga araw ng pista
(upang mapanood ng lahat at gayahin ang halimbawang iyon?)
matapos ang misa mayor, hanggang sa pagtatakip-silim (walong
oras) ay manood tayo ng laro5 upang makita ang ilan nating
kakilala.

Walang pinagkaiba sa ibang bayan ang sabungan sa San

Diego maliban sa ilang bagay, ito ay may tatlong lugar: ang una,
ang papasukan, ay isang bahaging may dalawampung metro ang
haba at labing-apat ang luwang; sa isang panig ay may isang
pinto, na ang karaniwang nagbabantay ay isang babae na
sumisingil ng upa sa pagpasok. Sa ibinabayad ng bawat pumasok,
ay tumatanggap ang Pamahalaan ng isang bahagi, mga ilang
daang libong piso sa isang taon: sinasabing ang salaping ito na
ibinabayad ng legal na bisyo, ay ipinagpapatayo ng maiinam na
paaralan, ipinagpapagawa ng mga tulay at lansangan, ng mga
gantimpalang ikapapaunlad ng pangangalakal at pagtatanim
pagpalain nawa ang bisyo na nakapagbibigay ng gayong
kabubuting bagay!6 Sa unang pook na ito naroroon ang mga
nagtitinda ng hitso, tabako, mga kakanin at mga pamatid-gutom,
atbp.; doon naglipana ang mga bata na sumasama sa kanikanilang ama o amain na maingat na nagtuturo sa kanila ng mga
lihim ng buhay.

Ang pook na ito ay karugtong ng isa pang lalong malaki,

isang parang pinakasalas na siyang pinag-iipunan ng mga tao
bago dumating ang soltada. Naroroon ang maraming manok na
5 Walong oras napakahabang oras para sa pagpapalitan ng suwerte at

kamalasan.

Mapapansin ang kahusayan ni Rizal sa pagsasalarawan

mararamdaman ng mambabasa na para siya ay nasa loob ng sabungan.

6 Isa sa ipinamana ng pamahalaang kolonyal sa ating makabagong

pamahalaan ay ang pag-asa sa

karagdagang pondo ng pamahalaan.

sugal

bilang

pinagkukunan

ng

Sa bahaging ito ay hindi lamang ang pook ang inilarawan kundi ang

kaayusan ng mga tao na nasa loob ng bahagi ng sabungan na

inilalarawan ni Rizal.

532

ang tali ay nakatusok sa lupa; naroroon ang mga manunugal, ang

mga mahilig sa sabong, ang mananari; doon nagkakasundo, nagiisip,
nag-uutangan,
nagmumurahan,
sumusumpa,
naghahalakhakan; hinihimas doon ang kanilang mga manok,
hinahaplos ang makintab na balahibo; sinisiyasat at binibilang
ang kaliskis ng paa:7 pinagyayabang ang mga kabayanihan ng
mga matatapang na manok; doon ay makikita ninyo ang maraming
malungkot ang mukha, dala sa paa ang isang patay na manok na
wala nang balahibo; ang manok na pinakamahal sa loob ng ilang
buwan, hinihimas-himas, inaalagaan sa gabi at araw at pinagukulan ng mga magagandang pag-asa, ngayon ay isang bangkay
na lamang at ipagbibili sa halagang isang piseta, o kaya ay upang
mailutong may lahok na luya at kakainin sa gabing yaon: sic
transit gloria mundi!8 Ang natalo ay uuwi sa kanyang bahay na
kinaroroonan ng kanyang kakaba-kabang asawa at mga
marurungis na anak, nawala ang puhunan at ang manok. Ang
lahat ng magagandang pangarap na iyon, ang pag-aalagang iyon
ng ilang buwan magmula sa pagsikat ng araw sa umaga hanggang
sa pagdilim, ang pagpapagod na iyon at pagkalinga ay walang
kinauwian kundi isang piseta, ang abong nalabi sa gayon
karaming pa-usok. Sa salas na ito ay nakikipagtalo ang lalong
mangmang; ang pinakawalang hunus-dili ay nagsisiyasat na
mataimtim,9 tinitimbang ang bigat, minamalas, iniuunat ang mga
pakpak, hinihipo ang mga hita ng mga hayop na iyon. Ang ilan ay
may mainam na bihis, sinusundan at napapalibutan ng mga
pupusta sa kanyang manok; ang ibay marurusing, na taglay ang
tatak ng pagkagumon sa bisyo sa kanilang nangangalirang na
7 Nagawang ipakita ni Rizal ang pagiging mapamahiin ng mga sabungero,

palagi silang naghahanap ng mga senyales na nagbibigay sa kanila ng

magandang palatandaan na mananalo ang manok na kanilang ilalaban o
pupustahan.
8 Sa ganito o nagtatapos ang kaluwalhatian sa lupa. Lahat ay

mayroong katapusan.

9 Inilagay ni Rizal ang bahaging ito upang iparamdam sa mga Pilipino sa

kaniyang kapanahunan, na ang kanilang lakas, talino at dedikasyon ay
higit na ginagamit nila sa kanilang mga bisyo lalo sa sabong, kaysa sa
pag-iisip ukol sa pambansang kagalingan.

533

mukha10, sinusundan ang galawan ng mga mayayaman at

pinakikinggan ang mga pustahan11 sapagkat maaring maubusan
ng laman ang supot, ngunit walang kabusugan ang udyok ng
kalooban;12 doon ay walang mukha na hindi gumagalaw; walang
Pilipinong mapagpabaya, patay-patay, walang imik; doon ay
gumagalaw lahat, dumog, pag-aasam-asam;13 masasabing sila ay
may pagkauhaw na pinasisidhi ng tubig ng latian.14
Buhat sa pook na ito ay magtungo tayo sa pinaglalabanan na
tinatawag na rueda. Ang pinagsasabungan na nababakuran ng
kawayan ay karaniwang maging mataas kaysa dalawang
nailarawan na sa unahan. Sa itaas, na halos umaabot na sa
bubungan ay ang kinaroroonan ng mga nanonood o
nagpupustahan na magkasama na rin sa lugar na ito. Pag
naglalaban ang mga manok ay napupuno ang mga pook na ito,
mga matatandat mga bata na nagsisigawan, naghihiyawan,
pinagpa-pawisan, nagkakagalit at nagpapalitan ng mga murahan:
mabuti na lamang at walang babaeng nakararating doon 15. Sa
rueda naroon ang mga dakilang tao, ang mayayaman, ang mga
10 Nangangalirang na mukha marungis at napabayaang mukha dahilan

sa
kapabayaan
o
karukhaan

mukhang
hindi
mapagkatiwalaan, hubad sa karangalan, at kababaang moral.

maaring

11 May masamang iniisip maaring krimen o maaring humanap ng

pagkakataon na sumakay sa suwerte ng mga mayayamang pumupusta.

12 Isang pangungusap ngunit nagawa ni Rizal na bigyan ng pagsusuri

ang pagkagumon ng isang tao sa sugal nauubusan ang supot ngunit

hindi ang udyok ng kalooban ito ang dahilan kung bakit ang mga
manunugal sa panahon ng walang tigil na pagkatalo ay nalulubog sa
utang ito ang udyok na sila ay makakabawi pa sa natalo sa kanila.
13 Nakapanghihinayang na maisip na ang pagiging pabaya ng mga

Pilipino ay kabaligtaran sa ipinapakita niyang enerhiya sa loob ng

sabungan.
14 Pagpapkilala na ang anumang bisyo ay isang anyo ng pagkauhaw

na mapapatid lamang sa pag-inom ng maruming tubig.

15 Noon walang babae na pumapasok sa sabungan pero ngayon ay

marami na.

534

bantog na tahur, ang may pasabong, ang tagahatol. Sa lupa, na

mabuti ang pagkakapit-pit, naglalaban ang mga manok, at mula
roon ay namamahagi ang kapalaran, sa mga kaa-kaanak, ng tuwa
o kalungkutan, ng kapasasaan o gutom.
Sa pagpasok ay makikita na natin ang kapitan sa bayan, si
Kapitan Pablo, si Kapitan Basilio, si Lucas, ang taong may peklat
sa mukha na lubhang nagdamdam dahil sa pagkamatay ng
kanyang kapatid.
Si Kapitan Basilio ay lumapit sa isang taong-bayan at
nagtanong: Alam mo ba kung aling manok ang dala ni Kapitan
Tiyago?
Hindi po; kaninang umagay dumating ang dalawa niyang
manok na ang isa ay ang lasak na tumalo sa talisain ng konsul.
Sa akala mo bay mailalaban natin sa lasak ang aking
bulik?
Aba, opo! Itataya ko pati ng aking bahay at suot na
camisa!16
Nang sandaling iyon ay siyang pagdating ni Kapitan Tiyago.
Ang suot niya ay barong Canton, pantalong lana at sumbrerong
hipi-hapa, na gaya ng mga pinakadakilang manunugal.
Sumusunod sa kanya ang dalawang alila, na may dala sa lasak at
sa isang puting malaki.
Ang sabi sa akin ni Sinang ay pabuti nang pabuti na raw si
Maria! ang sabi ni Kapitan Basilio.
Wala nang lagnat, ngunit mahina pa.
Natalo ba kayo kagabi?
Kaunti; alam kong kayo ay nanalotitingnan ko kung ako
ay makababawi.
Ilalaban ba ninyo ang lasak? tanong ni Kapitan Basilio,
tiningnan at hiningi ang manok sa bataan.
Kung may pusta.
Magkano ang ilalagay ninyo?
Kung kukulangin sa dalawa ay hindi ko ilalaban.
Nakita ba ninyo ang aking bulik? ang tanong ni Kapitan
Basilio at tinawag ang isang taong may dalang isang munting
manok.
16 Ang saloobin ng isang manunugal ang kahandaan na itaya ang lahat

sa kaniyang buhay.

535

Siniyasat ni Kapitan Tiyago, at matapos na matimbang ang

bigat at matingnan ang kaliskis ay isinauli. Magkano ang itataya
ninyo? ang tanong.
Ang inyong itataya.
Dalawang libot limang daan?
Tatlo?
Tatlo!
Sa susunod na laban, pagkatapos nito!
Ikinalat ng mga nagkalipong mga nakikinig at mga
manunugal ang balitang maglalaban ang dalawang bantog na
manok; kapwa balita at may kani-kanyang kabantugan. Ang lahat
ay may nasang makakita at sumiyasat sa dalawang bantog na
iyon; may nagpapahayag ng kanyang mga haka-haka, may
humuhula na sa magiging kalalabasan ng laban.
Samantala ay lumalakas ang sigawan, lumalaki ang ingay,
ang rueda ay dinudumog, ang mga panooran ay napuno. Ang mga
soltador ay nagdala sa pinagbibitawan ng dalawang manok, ang
isay puti at ang isa ay pula, na kapwa may sandata na, ngunit
ang mga tari ay mayroon pang supot. Nadinig ang sigawan sa
puti! sa puti! at mangisa-ngisa ang sumisigaw nang sa pula! Ang
puti ay siyang llamado, at ang pula ay siyang dejado.
Sa kakapalan ng tao ay kasama ang mga guwardiya sibil;
hindi nila suot ang uniporme ng mga kawal na sibil, ngunit hindi
rin naman lubos na nakasibilyan. Nakapantalon silang ginggon na
may guhit na pula, barong may bahid na bughaw na nanghawa,
gorang pangkuwartel; ito ang kanilang balatkayo na alinsunod sa
kanilang inuugali:17
pumupusta sila at nangagbabantay,
nangagsisipanggulo at nagsasabing dapat paghariin ang
kapayapaan.
Samantalang sumisigaw, isinasahod ang mga kamay,
kinakalog at pinakakalansing ang salapi: samantalang kinakapa
sa bulsa ang kuwaltang nalalabi o kung wala na ay nangungutang
sa pamamagitan ng pangako na ipagbibili ang kalabaw, ang
aanihin, atbp.18, ang dalawang binata, na magkapatid mandin, ay
17 Ganoon din pala ang mga sundalo ng kolonyal na hukbo noon, kapag

nasa sabungan ayaw magpakilala ngunit nagpapahalatang sundalo.

18 Ang labis na pagkagumon sa bisyo ipinapangutang at ipinapangako

ang kinabukasan.

536

nakatinging parang naiinggit sa mga nagpupustahan, naglalapit,

nagbubulungan ang may pangambang pag-uusap na wala namang
nakakarinig, unti-unting sila ay lalong lumulungkot at
nagtitinginang may sama at di-kasiyahang loob. Sila ay
tinitingnan ni Lucas, na napapangiti, nagpapataginting ng
mamisong pilak pagdaan sa kalapit ng magkapatid at sumisigaw
na nakatingin sa rueda: 19
Eto ang cincuenta, limampu na dalawampu ang tatalunin,
sa puti!
Ang magkapatid ay nagtinginan.
Sinasabi ko na sa iyo, sabi ng pinakamatanda, na
huwag mong itayang lahat ang pera; kung sinunod mo ako ay
mayroon tayong ipupusta ngayon sa pula!
Ang pinakabata ay lumapit na may pangingimi kay Lucas
at kinalabit ito sa bisig.
Ikaw pala! ang bulalas ni Lucas nito na nagpakunwaring
nagulat, pumapayag ba ang iyong kapatid sa sabi ko, o pupusta
ka?
Papaano ang pagpusta namin, sa natalo nang lahat ang
aming kuwalta?
Ano, pumapayag kayo?
Ayaw siya! Kung mapapautang ninyo kami ng munting
halaga, sabi ninyo kilala ninyo kami
Nagkamot ng ulo si Lucas, binatak ang baro at sumagot:
Oo, kilala ko kayo; sina Tarsilo at Bruno, na mga bata at
malalakas. Alam kong ang inyong ama ay namatay dahil sa
tumanggap ng isang daang palo araw-araw sa mga sundalo; alam
kong hindi ninyo iniisip na siya ay ipaghiganti
Huwag ninyong panghimasukan ang aming buhay, ang
sabi ng pinakamatanda, na si Tarsilo: iyoy nagbibigay-kasawian.
Kung wala lamang kaming kapatid na babae ay malaon na kaming
nabitay.
19 Kaya nasa sabungan si Lucas ay hindi para magsugal, kundi para sa

mas mahalagang bagay. Alam ni Lucas ang istorya ukol sa ama ng

magkapatid at nakausap na niya ang mga ito sa kaniyang plano, ngunit
hindi pa sumasang-ayon ang mga ito kaya pinapanood ni Lucas ang
reaksiyon ng magkapatid, kung ang mga ito ay maari niyang magamit sa
kaniyang masamang balak. Aalukin niya ng maruming tubig ang
magkapatid na uhaw sa bisyo.

537

Nabitay? Ang duwag lamang ang nabibitay, ang walang

salapi, at makakapitan. At saka ang isa pa ay malapit ang
kabundukan, sa anumang mangyayari.20
Isang daan laban sa dalawampu, sa puti ang pusta ko!
ang sigaw ng isang taong dumaan.21
Pahiramin ninyo kami ng apat na pisotatlodalawa,
ang samo ng pinakabata, ibayong isasauli namin sa inyo mamaya,
sisimulan na ang soltada.
Kinamot na muli ni Lucas ang kanyang ulo.
Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigay sa akin ni
Ginoong Crisostomo upang ipamudmod sa mga may nais na
maglingkod sa kanya. Ngunit namamalas kong hindi kayo kagaya
ng inyong ama: iyon ang matapang; ang walang tapang ay huwag
maghanap ng libangan. 22
At lumayo nang bahagya sa mga kausap.
Pumayag na tayo, ano ba? ang sabi ni Bruno, Mabitay
at mabaril ay iisa rin: tayong mga dukha ay talagang sa ganyan na
lamang nakalaan.23
20 Wala kayang layunin si Rizal na ituro sa hanay na ito na ang maaring

maging taguan ng mga Pilipino sa kung lalabanan nila ang kolonyal na

sistema?

21 Mapansin sana na dumaan lamang ang tao na nagsalita nito ngunit

nagbibigay ng isang istadistiko na nagpapakita ng ratio na 100 laban sa

20 ng lakas ng kolonyal na hukbo sa mga taong maaring lumaban sa
kolonyal na pamahalaan. Pansinin din ang palusot ni Rizal ang taong
dumaan ay pumusta sa puti..
22 Sa bahaging ito ay pinalalabas ni Lucas na ang pera na kaniyang
ginagamit sa pagre-recruit ng mga sasama sa kaniyang balakin ay galing
kay Ibarra. Ipinapakita ni Rizal ang pagkakahawig ng pagrerekluta ni
Lucas sa mga sasama sa kaniyang balaking pag-aalsa sa naganap sa
Cavite ng 1872. Isa sa paliwanag sa kaganapan noong 1872 na mayroong
mga upahang tauhan ang mga prayle na nagrekluta ng mga taong
makikilahok sa Pag-aalsa sa Cavite at pinalabas ng mga ito na si Padre
Burgos ang utak sa likod ng nasabing pag-aalsa. Sa estilo ng
pagrerekluta ni Lucas ay nagsisilbi ang Noli Me Tangere bilang isang
nobela na nag-iinbestiga sa kaganapang pangkasaysayan sa Cavite ng
1872.
23 Ipinakikita ni Rizal ang desperasyon ng mga mahihirap sa kaniyang

kapanahunan.

538

May katwiran ka, ngunit alalahanin mo ang ating kapatid

na babae.
Umalis ang mga tao sa gitna ng rueda, sisimulan na ang
paglalaban. Ang sigawan ay tumahimik, at ang dalawang
magbibitiw at ang mananari ay naiwan sa gitna. Sa hudyat ng
tagahatol ay inalis ng mananari ang balot sa mga patalim at
kumislap ang maninipis na sundang, na nagbabala at makintab.
Ang magkapatid ay lumapit na malulungkot at walang imik
sa bakod at nakimatyag na isinandig ang noo sa mga kawayan.
Isang lalake ang lumapit at pinagsabihan sila: Pare! Isang daan,
kalaban ng sampu, ako ay sa puti!
Siya ay tiningnang pamulala ni Tarsilo. Siniko siya ni
Bruno at ito ay sinagot ng isang ungol.
Pigil na mabuti ng mga magbibitaw ang mga manok at nagiingat na silay masugatan. Isang ganap na katahimikan ang
naghari: waring ang mga naroon, maliban na sa dalawang
tagapagbitaw, ay walang kakilos-kilos na parang mga manyikang
gawa sa kandila. Pinaglapit ang mga manok upang tukain ng isa
at pagkatapos ay ang isa naman upang silay pagalitin: sa
alinmang paglalaban ay nararapat na huwag magkalamangan,
kung ano ang paraan ng pagsasabong sa mga manok sa Paris ay
gayon din sa Pilipinas.24
Pagkatapos ay pinaghaharap,
pinaglalapit, bagay na nagpapakilala sa mga kaawa-awang hayop,
kung sino ang bumunot ng isa nilang balahibo at kung sino ang
kakalabanin. Nangalisag ang mga pulok, nangagtitigan, at mga
kislap ng galit ang tumatapon sa mga bilog nilang matang maliliit.
Matapos ang gayon ay dumating ang sandaling katangi-tangi;
binitiwan sila sa lupa, na magkalayo nang kaunti, at silay iniwan
sa gitna ng paglalabanan.

Unti-unting naglalapit ang dalawang manok. Ang mga

yabag nila sa matigas na lupa ay maririnig; walang nagsasalita,
Punong lunsod ng Pransiya na isa sa mga kinaganapan ng
Rebolusyong Pranses noong 1789.
24

Sa bahaging ito ay nailarawan ni Rizal ng buong-buo ang paglalaban

ng mga manok. Isang buhay na buhay na paglalarawan na mahirap na

mapantayan kahit na ng mga batikang sabungero.

539

walang humihinga. Ang dalawang manok ay marahil bumubulong

ng babala o insulto, itinataas at ibinababa ang ulo, nagsusukatan
sa tingin. Natanaw ang makintab na patalim na nagtatapon ng
malalamig at bughaw na kislap; ang panganib ay nagpainit sa
kanila at panabay silang naglapitan, ngunit nang isang hakbang
na lamang ang agwatay huminto, at ibinaba ang mga ulo na
walang kilos ang titig at muling nangalisag ang kanilang mga
pulok. Umakyat ang dugo sa ulo, bumuga ang lintik, at dala ng
sadyang katapangan ay biglang nagsagupaan ang dalawa;
nagtama ang mga tuka, ang mga dibdib, ang mga patalim, ang
mga pakpak: ang mga taga ay nailagang mabuti, at walang
nalagas kundi ilang balahibo lamang. Muli silang nagsukatan sa
tingin:
ang puti ay biglang lumipad, nagpaimbuyog na
ikinukumpay ang pamatay na patalim, ngunit umupo ang pula,
yumuko, kaya sa hangin tumaga ang puti, subalit nang lumagpak
sa lupa ay biglang hinarap ang kalaban, sa pag-ilag na masugatan
sa likod. Binigyan siya nang katakut-takot na taga ng pula, ngunit
kanyang nailagan: bagay na nagpapakilalang karapat-dapat nga
siyang mapiling isigaw ng mga mamumusta. Sinusundan nang
buong ingat ng lahat ang paglalaban, na nakabibitiw kung minsan
ng mangisa-ngisang sigaw. Ang lupa ay unti-unting nakakalatan
ng mga balahibong puti at pula na puno ng dugo; ngunit ang
labanan ay hindi hanggang magkatuluan ng dugo; ang ibig ng
Pilipino ay matapos sa pagkamatay o kayay sa pagtakbo ng isa,
alinsunod sa mga batas na ibinigay ng Pamahalaan. Nadidilig na
ng dugo ang lupa,25 ang paluan ay dumadalas, ngunit hindi pa
rin makita kung sino ang magtatagumpay. Sa kahuli-hulihan ay
pumalo ang puti upang utasin ang kalaban, tumusok ang kanyang
tari sa pakpak ng pula at nasabit sa buto; dapatwat nasugatan
ang puti sa dibdib, at silang dalawa, na kapwa sugatan, pagod at
hingal, ay napahintong magkakawit hanggang sa ang puti ay
mabuwal, sumuka ng dugo sa bibig, pumalag at naghingalo; ang
pula naman, na pigil sa pakpak, ay nasa tabi ng isa, dahandahang napaupo at unti-unting napikit.26
25 Maaring sangguniin ang Kabanata 49, para magkatulad na

pagkakagamit ng hanay ng pananalitang ito.

26 Inilalarawan ang kalupitan ng mga tao sa mga tandang na inalalaban
sa loob ng sabungan. O maari rin kayang ipinapakita ni Rizal ang
isang labanan na maaring ang mismong lipunan. Basahin ang isang
talababa sa kabanatang ito.

540

Nang magkagayon, alinsunod sa iniuutos ng Pamahalaan,

ay binigyan ng panalo ng tagahatol ang pula; isang matinding
sigawan ang sumalubong sa kahatulan, sigawan na nadinig sa
buong bayan nang mahaba at nagtagal ng ilang sandali. Ang nasa
malayong makadinig noon ay nakababatid na nanalo ang dejado
sapagkat kung hindi ay hindi gayon katagal ang sigawan. 27 Gayon
din ang nangyayari sa mga bansa: ang isang munti na manalong
minsan sa isang malaking bansang kalaban, ay nasasabi-sabi at
inaawit sa daan-daang taon ang pangyayari28
Nakita mo na? ang sabing may sama ng loob ni Bruno sa
kanyang kapatid, kung naniwala ka lamang sa akin ay may isang
daang piso sana tayo ngayon: wala tayo ni isang beles ngayon
dahil sa iyo.
Si Tarsilo ay hindi sumagot, sumulyap sa kanyang paligid
na parang may hinahanap. Hayun, nakikipag-usap kay Pedro,
ang patuloy ni Bruno, binigyan ng salapi ang kausap; anong
daming salapi!
Gayon nga ang nangyayari; binibilangan ng salapi ni Lucas
sa kamay ang asawa ni Sisa. Nagbulungan ng ilang salita at
naghiwalay na kapwa mandin may kasiyahang-loob. Marahil ay
nakuha si Pedro; iyan ay hindi na nag-iisip,29 ang sabi ni Bruno
na nagbuntung-hininga.
Si Tarsilo ay malungkot at nag-iisip; pinahid ng manggas
ang pawis ng kanyang noo. Kaka, sabi Bruno, ako ay lalapit
27 Madaling malaman kung nanalo ay ang dehado dahilan sa haba ng

sigawan at katuwaan ng mga tao. Kapag llamado ay maikli dahilan sa

iyon ay inaasahan talaga.
28 Isang patutsada ni Rizal sa Espanya

daan-daan taon na
ikinukuwento pa rin ang kaniyang panalo. Maging tayo ay hindi ligtas sa
ganitong kaayusan mahigit ng 100 taon na magmula ng lumaya tayo sa
Espanya, lagi nating ikinukuwento sa loob ng silid paaralan halos
dalawang dekada na buhat ng magtagumpay ang payapang himagsikan
sa EDSA pero tandaan natin na ang tunay na katuturan ng anumang
himagsikan ay hindi ang mapalitan lamang ang naghaharing uri, kundi
kung naisulong natin ang tunay na pagbabagong pangkabuhayan at
panlipunan ng ating bansa.
29 Basta pera, walang inuurungan si Pedro na asawa ni Sisa.

541

kung ayaw ka; patuloy ang kasunduan, ang mananalo ay ang

lasak at hindi natin dapat bayaan. Ibig kong pumusta sa susunod
na soltada, mangyari na ang mangyayari. Sa gayon ay maigaganti
pa natin si Ama.
Hintay ka, ang sabi ni Tarsilo at tinitigan siya; kapwa sila
namumutla, sasama ako sa iyo, may katwiran ka: maigaganti
natin si ama. Gayunman ay napatigil, at muling nagpahid ng
pawis.
Bakit ka napapahinto? ang tanong na nayayamot ni
Bruno.
Alam mo ba kung anong soltada ang susunod? Mabuti
ba?
Bakit hindi! Hindi mo ba naririnig? Ang bulik ni Kapitan
Basilio na kalaban ng lasak ni Kapitan Tiyago; alinsunod sa
usapan ay mananalo ang lasak.
Ah, ang lasak! Ako man ay tataya rin ngunit tingnan
muna natin kung tunay nga.
Si Bruno ay kumilos ng kilos-yamot, ngunit sinundan ang
kanyang kapatid na minamasdang mabuti ang manok, siniyasat,
nag-isip-isip, nagkuru-kuro, tumanong ng ilan, ang kaawa-awa tao
ay nag-aalinlangan; si Bruno ay di-mapakali at pagalit siyang
tinitingnan.
Ngunit hindi mo ba nakikita iyang malapad na kaliskis na
malapit sa tahid? Hindi mo nakikita ang mga hitang iyan? Ano pa
ang ibig mo? Tingnan mo ang mga hitang iyan, ikadkad mo ang
mga pakpak! At ang putok na kaliskis na ito sa ibabaw ng
malapad, at ang magkakabit na ito?
Hindi siya naririnig ni Tarsilo, patuloy rin sa pagsisiyasat
sa manok: ang tunog ng salaping pilak at ginto ay umaabot sa
kanyang tainga.
Tingnan natin ngayon ang bulik, ang sabing timpi ang
boses.
Si Bruno ay nagpapadyak, nagngangalit, ngunit sumunod
sa kanyang kapatid.
Lumapit sila sa ibang pangkat. Doon ay tinatarian ang
isang manok, pumipili ng patalim, naghahanda ng sutlang pula
ang mananari, pinagkitan at makailang hinaplos.

542

Tiningnan mabuti ni Tarsilo ang manok: parang hindi ito

ang namamalas kundi ibang bagay na sasapit sa hinaharap na
panahon. Hinaplos ang noo. 30
Gusto mo ba talaga? tanong, na ang boses ay timpi, sa
kanyang kapatid.
Ako? Kanina pa; hindi ko na kailangan ang makita pa
ang mga manok.
Ngunit ang ating kaawa-awang kapatid
Aba! Hindi ba ang sabi sa iyo ay si Ginoong Crisostomo
ang namumuno? Hindi mo ba nakitang kasama ng Kapitan
Heneral sa pamamasyal? Ano ang ikakatakot natin?
At kung mamatay tayo?
Eh, ano? Ang ating ama ay namatay sa bugbog.
May katwiran ka!
Hinanap ng magkapatid si Lucas sa gitna ng mga tao. Nang
makita nila ay huminto si Tarsilo.
Huwag! Lumayo tayo rito, masasawi tayo! anya.
Umalis ka kung ibig mo, ako ang tatanggap!
Bruno!
Dala ng kasawian ay lumapit sa kanila a ng isang tao na
ang sabi ay: Pupusta ba kayo? Ako ay sa bulik.
Ang magkapatid ay hindi sumagot.
Logro!
Magkano? ang tanong ni Bruno.
Binilang ng tao ang tig-aapat na pisong ginto: tiningnan
siya ni Bruno na hindi halos humihinga.
Mayroon akong dalawang daan; limampu kalaban ng
apatnapu!
Ayaw! ang sabi ni Bruno, tumaya kayo ng
Siya! Limampu laban sa tatlumpu!
Idoblado ninyo!
Oo! Ang bulik ay ari ng amo ko at kapapanalo ko pa
lamang; isang daan laban sa animnapu.
Kasundo tayo! Hintay muna kayo at kukuha ako ng
kuwalta.
Ngunit ako ang pipigil ng pustahan, ang sabi ng isa na
walang tiwala sa anyo ni Bruno.
30 Ang pakiramdam niya sa sarili ay katulad sila ng mga manok na

inaarmasan para sa isang pakikipaglaban. Balikan ang talababa 27.

543

Walang kailangan sa akin! ang sagot nito na nanangan sa

lakas ng kanyang bisig.
At lumingon sa kanyang kapatid, at nagsabing:
Kung ayaw ka ay paparoon ako.
Si Tarsilo ay nag-isip-isip: kapwa niya minamahal ang
kanyang kapatid at ang sugal. Hindi mangyayaring bayaan niya
ang mag-isa, kaya sinabing: Sige na nga!
Lumapit sila kay Lucas: nakita nitong sila ay lumalapit, at
ngumiti.
Mama! sabi ni Tarsilo.
Ano ang ibig ninyo?
Magkano ang ibibigay ninyo? ang sabi nilang dalawa.
Kung hahanap kayo ng ibang kasamahan sa paglusob sa
kuwartel ay bibigyan ko kayo ng tatlumpu at sampu karagdagan sa
bawat isang kasama ninyong makuha. Kapag lumabas na
tagumpay ang lakad ay tatanggap kayo ng isang daan ang bawat
isa at kayo ay doble: si Ginoong Crisostomo ay mayaman.31
Siya, payag na ako! ang sabi ni Bruno, akin na ang
salapi.
Alam kong kasintapang kayo ng inyong ama! Halikayo at
nang huwag tayong madinig niyang mga pumatay sa kanya! ang
sabi ni Lucas na itinuro ang mga guwardiya sibil.
Pagkatapos magpunta sa isang sulok ay sinabi sa kanila
habang binibilang ang salapi, na: Bukas ay darating si Ginoong
Crisostomo, may dalang armas; sa makalawa sa gabi, ika-walo, ay
pumunta kayo sa simenteryo, doon ko sasabihin ang huli niyang
utos. May panahon pang humanap ng ibang makakasama.
Nagpaalaman. Ang magkapatid ay parang nagkapalit ng
kalagayan: si Tarsilo ay panatag, at si Bruno ay namumutla.

31 Walang kamalay-malay si Ibarra sa mga lihim na pakana ni Lucas na

ginagamit ang kaniyang pangalan sa isang magaganap na kaguluhan.

Ang pagkakatulad ng ganitong pangyayari ay noong 1872, ayon sa ilang
mga salaysay ng mga kapanahong iyon ay nagkaroon ng lihim na
pagrerekruta ng mga tao na lalahok sa Pag-aalsa sa Cavite, at ang
sinasabing mangungulo ay si Padre Jose Burgos na mortal na kalaban
ng mga prayle.

544