MC LC

PHN 1: CC NC TY U.................................................................................................12
Chng I: S hnh thnh ch Phong kin Ty u.......................................................12
I.

S thnh lp cc nc Ty u t th k 5-10:..........................................................12
1.

S thnh lp vng quc ngi Giecman (Gic-manh)......................................12

2.

Qu trnh thnh lp, pht trin v tan r ca vng quc Frng......................14

II. Qu trnh hnh thnh ch phong kin...................................................................17

1.

S hnh thnh ch rung t phong kin.........................................................17

2.

Qu trnh nng n ho nng dn............................................................................19

3.

Trang vin phong kin.............................................................................................21

4.

B my nh nc.....................................................................................................22

Chng II: S ra i v pht trin ca thnh th................................................................23

I.

S ra i ca thnh th................................................................................................23
1.

Hon cnh lch s.....................................................................................................23

2.

Qu trnh ra i ca thnh th...............................................................................24

II. Hot ng kinh t ca cc thnh th..........................................................................25

1.

Th cng nghip v t chc phng hi................................................................25

2.

Thng nghip.........................................................................................................28

III.
Nhng cuc u tranh ca th dn & nh hng ca thnh th vi ch
phong kin............................................................................................................................29
1.

Nhng cuc u tranh ca th dn.........................................................................29

2.

nh hng ca thnh th i vi ch phong kin............................................31

Chng III : Gio hi Kit v nhng cuc vin chinh ca qun thp t...........................32
A.

GIO HI KIT T TH K V-XI.........................................................................32

I.

o Kit tr thnh tn gio phc v ch phong kin.....................................32

II. T chc gio hi v s chia r gia gio hi phng ty v phng ng........33

B.

NHNG CUC VIN CHINH CA QUN THP T.....................................35

I.

Hon cnh lch s...............................................................................................35

II.

Cc cuc vin chinh............................................................................................36

III.

Hu qu...............................................................................................................41

Chng IV: Vn ho Ty u t th k V n th k XIII....................................................42

I.

Vn ho Ty u thi s k phong kin......................................................................42

1.

Tnh hnh vn ho gio dc v t tng................................................................42

2.

Ci gi l "Vn ho phc hng thi Carlanhging"..........................................44

II. Vn ho Ty u thi trung k phong kin (trc th k XIV)................................45

1.

S thnh lp cc trng i hc.............................................................................45

2.

Trit hc kinh vin...................................................................................................46

3.

Vn hc.....................................................................................................................48

4.

Ngh thut kin trc................................................................................................49

Chng V: S ra i ca ch ngha t bn Ty u..........................................................50

I.

Nhng tin ra i CNTB:......................................................................................50

1.

S tin b k thut dn ti s pht trin ca nn kinh t hng ho....................50

2.

S tch lu ban u ca CNTB...............................................................................51

II. S ra i ca nn sn xut TBCN..............................................................................53

1.

Cng trng th cng.............................................................................................53

2.

Cc hnh thc sn xut TBCN trong nng nghip................................................55

III.

S ra i ca giai cp t sn v v sn..................................................................55

IV.

nh hng ca quan h TBCN i vi x hi phong kin..................................57

Chng VI: Nhng pht kin ln v a l (cui th k XV- u th k XVI) v s ra i

ca Ch ngha thc dn..........................................................................................................58
A.

NHNG PHT KIN LN V A L...................................................................58

I.

Nguyn nhn v iu kin ca nhng pht kin ln v a l..............................58

II. Nhng pht kin ln v a l..................................................................................60

1.

Cc cuc pht kin ca ngi B o Nha.....................................................61

2.

Pht kin ra chu M ca Crixtp Colmbo....................................................63

3.

Hnh trnh vng quanh th gii ca Magienlng...........................................64

III.
B.

Hu qu kinh t ca nhng pht kin a l........................................................66

S RA I CA CH NGHA THC DN...........................................................67

I.

S hnh thnh quc thc dn v chnh sch thc dn ca B o Nha........67

II. S thnh lp quc thc dn Ty Ban Nha.......................................................68

Chng VII: Vn ho phc hng...........................................................................................69

I.

Nguyn nhn v hon cnh lch s ca phong tro vn ho phc hng................70

II. Nhng thnh tu chnh ca phong tro vn ho phc hng...................................71

1.

Vn hc Phc hng..................................................................................................71

2.

Ngh thut Phc hng.............................................................................................73

3.

Khoa hc v trit hc Phc hng...........................................................................75

III.

Tnh cht ca phong tro Vn ho phc hng.....................................................78

Chng VIII: Ci cch tn gio v chin tranh nng dn c.......................................79

I.

Nc c trc khi din ra ci cch tn gio v chin tranh nng dn................79

1.

Tnh hnh kinh t.....................................................................................................79

2.

Tnh hnh Kit gio c......................................................................................80

3.

Tnh hnh giai cp c.........................................................................................81

II. Ci cch tn gio ca Luth c............................................................................81

III.

Chin tranh nng dn c......................................................................................84

1.

Nhng cuc khi ngha nng dn m u.............................................................84

2.

Tmt Muynxe v cuc Chin tranh nng dn c............................................84

3. Nguyn nhn tht bi v ngha lch s ca phong tro Chin tranh nng dn
c 87
IV.

S thnh lp tn gio Luth...................................................................................87

Chng IX: Ci cch tn gio Thu S. Hot ng chng ci cch tn gio ca gio hi
Thin cha................................................................................................................................88
A.

CC CUC CI CCH TN GIO THU S..................................................88

I.

Tnh hnh Thu S trc ci cch tn gio............................................................88

II. Cuc ci cch tn gio ca Dvingli Durch........................................................90

III.

Cuc ci cch tn gio ca Canvanh Ginev.................................................91

B. NHNG HOT NG CHNG CI CCH TN GIO CA GIO HI

THIN CHA......................................................................................................................94
I.

Nhng quyt nh ca hi ngh tn gio Trent.................................................94

1.

Chnh n ni b................................................................................................94

2.

Nhng b cc vua cha Thin cha gio.......................................................94

3.

Kin quyt chng li ci cch tn gio.............................................................94

II. Hot ng ca hi Gisu.........................................................................................95

Chng X: S pht trin ch phong kin t phn quyn n tp quyn Php........96

I.

Qu trnh thng nht nc Php...............................................................................96

1.

Tnh trng chia ct phong kin t th k IX -XI...................................................96

2.

Nhng n lc ca cc vua Php trong cng cuc thng nh t nc..............98

3.

Chin tranh trm nm...........................................................................................100

4.

Hon thnh vic thng nht nc Php..............................................................104

II. Qu trnh pht trin ch qun ch chuyn ch Php....................................105

1.

Ch qun ch chuyn ch thi Frngxoa I....................................................105

2.

Cuc chin tranh tn gio - thi k suy sp ca ch qun ch chuyn ch. 106

3.

S pht trin ca ch qun ch chuyn ch na u th k XVII...............108

Chng XI: Cch mng Nclan........................................................................................110

I.

Tnh hnh Nclan trc cch mng......................................................................110

Vi nt v lch s:...........................................................................................................110
1.

Tnh hnh kinh t x hi........................................................................................111

2.

Chnh sch thng tr ca Ty Ban Nha i vi Nclan..................................113

II. Din bin ca cch mng...........................................................................................114

1.

Cch mng bng n.........................................................................................114

2.

Phong tro khi ngha ginh chnh quyn cc TP (1572-1578)................116

3.

Thng li min Bc v s thnh lp nc cng ho H Lan....................118

III.

Tnh cht, ngha v hn ch ca cch mng Nclan..................................120

1.

Tnh cht.................................................................................................................120

2.

ngha:...................................................................................................................120

PHN II: LCH S PHNG NG TRUNG I...........................................................123

Chng 1: Trung Quc.........................................................................................................123
A.

Tnh hnh chnh tr.....................................................................................................123

I.

Triu Tn (221 - 206 tr.CN)...................................................................................123

1.

S thng tr ca triu Tn...............................................................................123

2.

Phong tro chin tranh nng dn cui Tn...................................................125

II. Triu Hn................................................................................................................126

1.

Cuc chin Hn s v s thnh lp triu Ty Hn (206 tr.CN - 8 CN).......126

2.

Nhng cuc u tranh trong ni b triu Ty Hn......................................127

3.

Nhng cuc chin tranh xm lc thi Hn V ......................................128

4.

Triu Tn (9 - 23)..............................................................................................129

5.
Phong tro chin tranh nng dn Lc Lm - My v s thnh lp triu
ng Hn (25 - 220)...................................................................................................129
6.

Tnh hnh thi ng Hn v phong tro chin tranh nng dn Khn vng
130

III.

Thi k Tam Quc : Ngy, Thc, Ng (220 - 280).............................................131

1.

Cuc ni chin cui thi ng Hn................................................................131

2.

S thnh lp v dit vong ca ba nc Ngy, Thc, Ng.............................131

IV.

Triu Tn (265 - 420)...........................................................................................132

1.

Ty Tn (265 - 316)..........................................................................................132

2.

ng Tn (317 - 420)........................................................................................132

V.

Thi k Nam Bc triu (420 - 589)........................................................................132

1.

Nam triu..........................................................................................................132

2.

Bc triu............................................................................................................133

3.

Phong tro chin tranh nng dn cui Tu....................................................135

VII.

TRIU NG (618 - 907)............................................................................135

1.

S thnh lp triu ng v nn thnh tr thi ng Thi Tng.............135

1.

S chuyn quyn ca n hong V Tc Thin..............................................136

2.

Nhng cuc chin tranh xm lc u i ng.......................................136

3.

V lon An s v s suy thoi ca nh ng..............................................138

4.

Phong tro chin tranh nng dn cui ng..............................................139

VIII.

Thi k Ng i, Thp Quc (907 - 960)........................................................140

1.

5 triu i v 10 nc.......................................................................................140

2.

S e do ca ngi Kht an.......................................................................140

IX.

Triu Tng (960 - 1279).......................................................................................141

1.

S thnh lp triu Bc Tng. Quan h gia Bc Tng vi Liu, H...........141

2.

Ci cch Vng An Thch...............................................................................141

3.

Nhng cuc chin tranh xm lc..................................................................142

4.

Nhng cuc tn cng Bc Tng ca Kim.......................................................143

X.

Triu Nguyn (1271 - 1368)...................................................................................144

1.

Cuc chinh phc ca ngui Mng C v s thnh lp triu Nguyn.........144

2.

Chnh sch thng tr ca triu Nguyn..........................................................144

3.

Nhng cuc chin tranh xm lc..................................................................145

4.

Phong tro khi ngha cui Nguyn...............................................................146

XI.

Triu Minh (1368 - 1644).....................................................................................147

1.

Thi k cng thnh ca triu Minh...............................................................147

2.

S suy yu ca triu Minh...............................................................................148

3.

Phong tro chin tranh nng dn cui triu Minh.......................................149

XII.

Triu Thanh......................................................................................................150

1.

Nhng hot ng bnh nh Trung Quc ca triu Thanh..........................150

2.

S hnh thnh quc Thanh.........................................................................151

3.

Nhng cuc chin tranh xm lc Min in v i Vit...........................152

4.

Chnh sch thng tr ca Mn Thanh............................................................152

5.

S xm nhp ca ch ngha thc dn phng Ty......................................153

B.

Tnh hnh kinh t x hi............................................................................................154

I.

Cc ngnh kinh t..................................................................................................154

1.

Nng nghip......................................................................................................154

2.

Th cng nghip v thng nghip................................................................156

II. Ch rung t...................................................................................................158

C.

1.

Rung t ca nh nc..................................................................................158

2.

Rung t ca t nhn....................................................................................160

3.

Quan h giai cp...............................................................................................162

Vn ho.......................................................................................................................165
I.

T tng, tn gio.................................................................................................165
1.

S pht trin ca Nho hc...............................................................................165

2.

o Gio............................................................................................................167

3.

o Pht............................................................................................................169

II. Vn hc...................................................................................................................169
III.

S hc....................................................................................................................171

IV.

Khoa hc k thut.................................................................................................172

Chng II: Mng C.............................................................................................................174

I.

S hnh thnh nh nc Mng C...........................................................................174

1.

Tnh hnh x hi Mng C trc khi nh nc ra i.......................................174

2.

S thnh lp nh nc Mng C.........................................................................175

II. quc Mng C.......................................................................................................176

1.

Nhng cuc chin tranh xm lc thi Thnh Ct T Hn..............................176

2.

Nhng cuc chinh phc thi gy, Mng Ca v Ht Tt Lit......................177

3.

S phn lit ca quc Mng c........................................................................179

III.

Tnh hnh Mng C sau khi triu Nguyn b ui khi Trung Quc................179

Chng III: Triu Tin..........................................................................................................181

I.

Cc nc c Triu Tin, Ph D, Thn Quc (th k V n I tr.CN).....................181

II. Triu Tin (th k I tr.CN n th k XX)................................................................182

1.

Khi qut lch s....................................................................................................182

2.

Tnh hnh kinh t...................................................................................................186

Chng IV: Nht Bn............................................................................................................187

I.

Nht Bn trc khi nh nc hnh thnh...............................................................187

II. Nhng nh nc c i Nht Bn.........................................................................189

III.

Cuc ci cch Taica v s thit lp ch phong kin.......................................192

IV.

S pht trin ca ch phong kin Nht t th k VIII - XII.........................194

1.

Thi k Nara (710 - 794)........................................................................................194

2.

Thi k Hyan (794 - 1192)....................................................................................195

3.

S tan r ca ch chia cp rung t v s pht trin ca ch trang vin

196

4.

Vn ho Nht trong cc th k VII - XII..............................................................197

V.

Thi k Mc Ph (1192 - 1867)..................................................................................198

1.

Mc ph Camacra (1192 - 1333)........................................................................198

2.

Thi k Nht b chia ct (1336 - 1590)..................................................................200

3.

Thi k Mc ph Tcgaoa (1603 - 1867)............................................................202

4.

Vn ho Nht Bn t th k XIII n na u th k XIX................................207

Chng V: n ...................................................................................................................209
I.

Thi k hnh thnh v bc u cng c ch phong kin (th k IV - VII).....209

1.

T triu i Gpta (320-500) n triu i Hcsa (606-648).............................209

2.

Kinh t n trong cc th k IV - VII...............................................................211

3.

Ch rung t v quan h giai cp..................................................................212

II. Thi k n b chia ct v b ngoi tc xm nhp (gia th k 7 n th k 12)

213
1.

Cc quc gia phong kin n t gia th k VII n th k XII....................213

2.

Tnh hnh kinh t, x hi n t gia th k VII n th k XII...................215

3.

S suy sp ca o Pht v s hnh thnh n gio......................................216

III.
1.

Nc Xuntan li v s thng tr ca cc vng triu Hi gio (1206 - 1526)218

2.

Kinh t, x hi ca nc Xuntan li..................................................................219

3.

Cc quc gia min Nam n .........................................................................221

IV.

V.

n t th k XIII n u th k XVI.............................................................217

n t th k XVI - XVII..................................................................................222

1.

Quc gia i Mgn n ...............................................................................222

2.

Kinh t, x hi n trong th k XVI - XVII...................................................224

3.

S xm nhp ca thc dn phng Ty..............................................................226

Vn Ho......................................................................................................................227

LI NI U
phng Ty, Trung i hay Trung c l thut ng dng ch giai on lch s nm gia hai
thi k c i v cn i c cc nh nhn vn ch ngha Italia nu ra u tin vo th k 16,
sang th k 17 c nh s hc c Crixtph Kenl vn dng chia tc phm "Lch s th
gii" ca ng thnh 3 phn: c i, trung i v cn i. n th k 18, thut ng ny c s
dng ph bin phng Ty. Tuy hc gi nht tr cho rng trung i l giai on gia
c i v cn i nhng thi k lch s ny m u v kt thc vo lc no th kin c khc
nhau, v mc m u, ngi ta ch trng davo cc s kin lch s nh cc hong Rma
cht, v nh hong mixing cht nm 96, quc Ty Rma dit vong (476), gio hong
Grgoa l ln ngi (590), ngi A Rp chim Grudalem (638), Sclmanh c tn phong lm
hong (800) v.v... V mc kt thc, ngi ta cn c vo cc s kin nh quc ng Rma
dit vong (1453), Crixtph Clmb tm ra chu M (1492), nm bt u ca phong tro ci
cch tn gio c (1517). v.v... R rng l hu ht nhng thi im c nu ra trn u
khng c ngha vch thi i.
Cc s gia Mc-xt cho rng lch s trung i v c bn l lch s ch phong kin, mt hnh
thi kinh t x hi tip theo ch chim hu n l m nin i nh du s kt thc ca ch
chim hu n l Ty u l nm 476, nm quc Ty Rma dit vong. Cn s kin nh du
s kt thc thi trung i v m u cho thi k cn i l cuc cch mng t sn Anh bt u
bng n nm 1642.

Nh trn ni, ni dung ca lch s trung i l lch s ch phong kin, 1 ch x hi ph

bin nht trong lch s loi ngi. V mt thut ng, ch phong kin l mt t chuyn ng t
ch fodalit hoc feodalisme, 1 ch bt ngun t ch feod trong ting Latinh ngha l lnh a
cha truyn con ni. Trung Quc thi Ty Chu cng c ch vua Chu em t ai phong cho
b con kin lp cc nc ch hu gi l "phong kin thn thch". Do ch ny ging ch
phong t cho bi thn Ty u nn ngi ta dng ch phong kin dch ch fodalit.
Tuy vy c hai ch ny ch mi phn nh hnh thc phn phong t ai ch cha phn nh bn
cht ca ch .
Vy th bn cht ca ch phong kin l g ? l mt hnh thi kinh t x hi trong c hai
giai cp c bn l giai cp a ch phong kin v giai cp nng dn. Giai cp a ch phong kin
chim hu ht rung t trong x hi, cn giai cp nng dn th b mt rung t v b bin thnh
nng n. Trn c s y, giai cp a ch phong kin bc lt nng dn bng a t v cc hnh
thc cng bc siu kinh t khc.
Ty u, a t c 3 hnh thc l t lao dch, t sn phm v t tin. Ring vi hnh thc t lao
dch, mi h nng dn c lnh cha ca mnh giao cho mt mnh t lm n sinh sng,
nhng h c ngha v mi tun phi em theo sc vt v nng c n lm vic trn rung t ca
ch t 3 - 4 ngy. Trong thi k u ca thi trung i, hnh thc a t ny p dng ph bin
nht Ty u. V sau kh nn kinh t hng ho pht trin, cc hnh thc a t khc (gi chung
l t i dch) mi dn thay th t lao dch. S thay i hnh thc a t ko lm gim bt t l bc
lt, nhng ni lng s qun l ca ch i vi nng n.
Ngoi vic bt nng n phi np a t cho mnh, giai cp phong kin cn buc cht nng dn
vo mnh t c chia ht i ny sang i khc v c quyn can thip vo nhiu mt trong i
sng ca h.
Lch s trung i phng Ty ko di 12 th k (t th k 5- 12), trong cn c theo tin trnh
ca ch phong kin c th chia thnh ba thi k l s k, trung k v mt k.
Thi s k trung i ko di t th k V - X l thi k hnh thnh ch phong kin. Trong thi k
ny, trn c s dit vong ca quc Ty Rma, nhiu vng quc mi ra i, trong s
tiu biu nht l vng quc Frng. cc quc gia ny, hu ht rung t trong x hi dn dn
tp trung vo tay giai cp phong kin th tc v Gio hi v bin thnh nhng lnh a truyn t
i ny sang i khc. ng thi y cng l qu trnh nng n ho nng dn v trang vin ho
nn kinh t trong nc.
Thi trung k trung i ko di t th k XI - XV l thi k pht trin ca ch phong kin.
Trong thi k ny, ch nng n cng vng chc, th lc giai cp lnh cha phong kin cng
pht trin, do dn n tnh trng chia ct phong kin tn ti ph bin Ty u. Nhng, t th
k XI, nn kinh t hng ho bt u pht trin dn n s ra i ca thnh th v mt tng p x
hi mi l dn, tng lp ngy cng c vai tr quan trng v mi mt trong tin trnh lch s.
Cng t y nn vn ho sau nhiu th k b li tn li bt u khi sc. Tuy nhin do s pht
trin ca ch phong kin v ca kinh t hng ho, s bc lt v n dch i vi nng dn cng
tng cng cc nc Ty u din ra nhiu cuc khi ngha tng i ln ca nng dn.
Thi mt k trung i ko di t u th k XVI n gia th k XVII l thi k tan r ca ch
phong kin. Do s pht trin mnh m ca nn kinh t hng ho, quan h CNTB vn c mm

mng Italia t th k 14, gi y pht trin ph bin Ty u dn n s ra i ca 2 giai cp

mi l t sn v v sn. Trn c s nhng bin i ln lao v kinh t x hi, cc nc Ty u
c nhng thay i quan trng v nhiu mt nh i mi v t tng, pht trin nhy vt v
vn ho, xc lp ch qun ch chuyn ch mt s nc... nhng ng thi mu thun trong
x hi cng ngy cng gay gt v phc tp nn dn n cc phong tro ci cch tn gio v
khi ngha nng dn rm r m tiu biu nht l c. Ring Nclan, ngoi nhng iu
kin x hi ni trn cn tn ti mu thun dn tc gay gt gia nhn dn Nclan vi giai cp
thng tr ngoi lai Ty Ban Nha, nn sm n ra cuc cch mng lm nhim v gii phng dn
tc v do dn n s ra i ca nc H Lan, nh nc cng ho t sn u tin trn th
gii. Do quan nim cho rng t khi bt u din ra phong tro vn ho phc hng v sau l thi
k cn i ; nn trc y nhiu hc gi phng Ty cho rng trung i l mt thi k en ti gn
lin vi lc hu v bo tn nn gi l "m trng trung c". Thc ra, d cho trong giai on
u, s pht trin v kinh t v vn ho c chm chp nh no i na th phng thc sn xut
phong kin vn l 1 bc tin ca lch s so vi ch chim hu n l. V chng t th k XV
v sau, lch s trung i phng Ty sang nhng trang huy hong vi nhng thnh tu mi v
s pht trin ca cng thng nghip, ca vn ho ni chung v khoa hc k thut ni ring. Hn
na chnh trong thi trung i, cc quc gia v cc dn tc chu u hnh thnh. Cui cng,
chnh t trong lng ch phong kin thai nghn mt phng thc sn xut mi tin b hn,
l CNTB. V vy, ph nhn hoc nh gi ko tho ng giai on lch s ny u l nhng
quan im phin din thiu khoa hc.
Lch s trung i phng Ty l lch s ch phong kin trn phm vi ton chu u, trong
ch phong kin Ty u xut hin v tan r sm hn nhiu so vi cc khu vc khc, hn na
nhng ni dung quan trng nht ca lch s trung i phng Ty v knh t, x h, chnh tr,
tn gio, vn ho, u tranh giai cp v.v... ch yu din ra Ty u. Do vy vi iu kin thi
gian dnh cho phn lch s ny chng trnh c s c hn, nn chng ti ch tp trung gii
thiu lch s Ty u thi. Hn na do c im ca khu vc ny, nhiu phong tro, nhiu bin
ng lch s khng phi ch xy ra trong tng quc gia ring l m thng tr thnh nhng s
kin chung ca c Ty u, do lch s trung i phng Ty khng vit theo tng nc m
theo nhng vn c bn, nhng s kin quan trng v c tnh cht tiu biu ca c khu vc
qua ni ln ni dung ch yu ca ch phong kin khu vc ny.
So vi phng Ty, lch s phng ng trong giai on ny c nhiu khc hit.
Thi c i, phng ng c 4 trung tm vn minh ln l Ai Cp, Lng H, n v Trung
Quc, trong ch c lch s 2 nc ln l n v Trung Quc pht trin lin tc, cn Ai Cp
v cc nc Ty th tri qua nhiu bin ng, n th k VII u thuc quc A Rp. Do vy,
nu chia lch s phng ng trc th k XIX thnh 2 giai on ln l c i v Trung i th
thc t ch c n v Trung Quc thi.
Ngoi nhng nc ni trn, vo nhng th k trc v sau Cng nguyn, phng ng cn ln
lt xut hin nhiu quc gia ng Nam v ng Bc . Nh vy, n thi k ny,
phng ng tn ti nhiu quc gia c trnh pht trin cao v kinh t v vn ho. Tuy th,
chng ti ch tp trung gii thiu lch s 1 s nc tiu biu nh Trung Quc, n , A Rp,
Nht, Triu Tin, Mng C, v mt a l nhng quc gia ny bao gm i b phn t ai

phng ng, v v chnh tr, kinh t x hi, vn ho c nhng ni dung v c im ch yu

ca lch s khu vc ny thi Trung i. Ring Mng c tuy ra i mun, v kinh t, vn ho ko
c g ni bt nhng l 1 quc c lin quan n lch s nhiu nc khng ch chu m
c chu u na.
Vic xc nh thi gian bt u ca lch s Trung i phng ng l mt vn ko d nh
phng Ty. Do s pht trin c lp ca lch s cc nc phng ng, vic tm mt mc thi
gian chung m u cho lch s Trung i phng ng l kh thc hin c. Vic tm mt ranh
gii thi gian phn chia lch s c i v trung i ca Trung Quc v n cng l mt
vic khng d c mi ngi nht tr. S d nh vy l v s khc bit v phng thc sn xut
gia giai on trc v giai on sau Trung Quc khng phi l mt s khc nhau v bn cht,
cn n th khng c g khc nhau.
Do , vic m u lch s trung i Trung Quc bng s kin Tn thng nht c nc nm 221
TCN, v lch s trung i n c bt u khi vng triu Gupta thnh lp nm 320 ch c
tnh quy c. Cn lch s cc nc nh Triu Tin, Nht th trnh by t khi thnh lp nh nc
cho n th k XIX.
V mt phng thc sn xut, x hi phng ng thi trung i cng l x hi phong kin
nhng quan h phong kin y khc phng Ty.
phng ng c hai hnh thc s hu rung t: s hu nh nc (quc hu) v s hu t
nhn (t hu). Do vy, giai cp nng dn cng bao gm nhiu loi : nng dn canh tc rung t
ca nh nc do lng x giao cho, nng dn lnh canh rung t ca a ch, ngoi ra cn c
nng dn t cy cy rung t ca mnh. Nhng nng dn canh tc rng t ca nh nc hoc
rung t ca mnh c ngha v phi np thu cho nh nc, cn nhng nng dn lnh canh
rung t ca a ch th phi np t.
Nh vy ch phong kin phng ng gm 2 quan h l quan k nh nc - nng dn v
quan h a ch - t in. Tnh hnh ny phng ng khng phi l mt vn mi. Trung
Quc, t thi Xun Thu v trc tn ti quan h th nht, t thi Chin Quc v sau th c hai
quan h cng tn ti. Ring n th trong sut thi c trung i hu nh ch c quan h th
nht m thi. Tnh hnh Vit Nam, Triu Tin, Nht v.v... cng tng t, nhng xu hng chung
l trong thi k u rung t ch yu thuc v nh nc, v sau rung t mi dn pht trin.
Do nn kinh t hng ho pht trin chm chp ca nn 1 s nc t th k 16 v sau mm
mng ca CNTB xut hin, nhng nhn t y cn ht sc nh nn cha sc gy nn nhng
nh hng quan trng lm thay i lch s phng ng.
n th k XVIII, XIX, a s cc nc phng ng b cc quc phng Ty xm lc.
Ring Nht chuyn t phong kin ln CNTB vo nm 1868 khi thc hin Minh Tr duy tn".
Tuy v hnh thi kinh t x hi v v th ch chnh tr, phng ng c nhiu im tng ng
nhng s pht trin lch s ca cc nc y mang tnh c lp rt ln. V vy, lch s phng
ng ko trnh by nh phng Ty m phi trnh by theo tng nc.
Mt s thut ng Anh- Vit.
Xen t: Celt
Slav: Ngi Slave

PHN 1: CC NC TY U
Chng I: S hnh thnh ch Phong kin Ty u
I.

S thnh lp cc nc Ty u t th k 5-10:
1. S thnh lp vng quc ngi Giecman (Gic-manh)
ngoi cng gii quc Rma c cc b lc ngi Xent, ngi Gicmanh v ngi Xlav
c tr. Trc th k V, h sng trong x hi nguyn thu nn ngi Rma gi h l man tc".
Trong cc tc y, ngi Xent vn sinh sng trn mt a bn rt rng bao gm cc x Britn
(Anh), Bc Italia, Gl (Php), Ty Ban Nha, nhng t sm h Rma chinh phc v ng
ho vi ngi Rma . Ngi Gicmanh th sng ri rc trn mt khu t tri rng t sng
Vixtuyn pha ng n sng Ranh pha ty v t sng anup pha nam n bin Bantch
pha bc. Cn ngi Xlav th pha ng khu vc .
n th k III, cc b lc Gicmanh lin kt thnh nhiu lin minh b lc nh xtrgt
(ng Gt), Vidigt, (Ty Gt), Vngan, Frng, Anggl, Xcxng, Alamng, Lngba,... v
thng tp kch vng bin cng ca quc Rma. Khng ngn chn ni s xm nhp ny, cc
hong Rma buc phi cho mt s lin minh b lc Gicmanh bt u di c t vo phn
lnh th pha ty ca quc Rma, lch s gi l cuc thin di ln ca cc tc ngi
Gicmanh v t h ln lt thnh lp cc vng quc sau y:
Vng quc Vidigt:
B ngi Hung N dn ui t nm 376, ngi Vidigt c hong Rma cho nh c ti mt
vng trn lnh th pha ng ca quc. Nhng do s p bc ca cc quan li a phng,
ngi Vidigt nhiu ln khi ngha. c bit, n nm 395, di s lnh o ca th lnh ni
ting ca h l Alarch, ngi Vidigt tin vo kinh Cngxtngtinpl (Constantinople)
ca quc ng Rma. Sau khi nhn c mt khon hi l ln, h bn tin sang pha ty.
Nm 401, h trn vo min Bc Italia v n nm 410 th chim c Rma. t lu sau, Alarch
cht t ngt khi dang tin qun xung min Nam Italia. Ngi k tha ng l Atnph
(Ataulphe) dn ngi Vidigt quay ln pha bc ri trn sang x Gl, chim c vng Akiten
(ty nam Gl). Ti y, nm 419, h thnh lp vng quc u tin ca ngi Gicmanh trn
t ai ca quc Rma. Tip , h m rng th lc sang bn o Ibrch v ui ngi
Vngan v ngi Alanh n t trc ra khi bn o ny.
n na sau th k V, vng quc Vidigt t n giai on cng thnh nht, nhng n nm
507, trc tn cng ca vng quc Frng, Vidigt phi di sang Ty Ban Nha, ton b t
ai pha bc dy ni Pirn b ri vo tay ngi Frng. Nm 711, Vidigt b A Rp chinh phc.
Vng quc Xuyev:
Nm 401, khi ngi Vidigt trn vo Italia, ngi Vngan, ngi Xuyev v ngi Alanh cng
vt sng anup ri tin dn v pha ty. Nm 409, t x Gl, h tin vo Ty Ban Nha. Sau
khi ngi Vidigt xm nhp Ty Ban Nha, ngi Xuyev phi rt ln pha ty bc ca bn o
v thnh lp vng quc ca mnh.
Vng quc Vngan:

Ngi Vidigt dn ui, ngi Vngan v ngi Alanh phi rt xung pha nam bn o n
nm 429 th vt bin sang Bc Phi. Nm 439, h chim c thnh Cctagia v thnh lp
vng quc Vngan. Tip , h chinh phc c min Ty o Xixilia, o Xcnh, o
Cocx v qun o Bala. Nm 455, ngi Vngan h thnh Rma, thng tay cp bc trong
14 ngy lin. Vng quc Vngan tn ti gn mt th k, n nm 534 th b hong ng
Rma tiu dit.
Vng quc Bucgng (Burgondes):
Tip sau ngi Vngan, vo khong nhng nm 30 ca th k V, ngi Bucgng vn c tr
khu vc gia sng e v sng Vixtuyn cng vt sng Ranh n nh c ng nam x
Gl. Nm 457, h thnh lp vng quc Bucgng ng Lyng. Quc gia ny tn ti
khng y mt th k, n nm 534 b vng quc Frng thn tnh.
Cc vng quc ca ngi nggl Xcxng:
Britn, t nm 407, Rma rt ht cc binh on ca mnh v bo v phn lnh th ca
quc lc a, kt thc s thng tr ca Rma i vi vng ny. Ngay sau c dn bn a
ni dy lm ch t ai ca mnh. Nhng n gia th k V, cc b lc nggl Xcxng, Giut
thuc tc Gicmanh m trong phn ln l ngi nggl v ngi Xcxng nn c gi
chung l ngi nggl Xcxng vn c tr vng bin Bc di c sang min Nam Britn v
thnh lp nhiu vng quc nh. Trong khi , ng bc Gl, t th k III, ngi Frng
vt sng Ranh v n nh c .
Th l, n gia th k V, phn ln t ai trn lnh th pha Ty ca quc Ty Rma thuc
v ngi Gicmanh, Rma ch cn li vng lu vc sng Xen x Gl, nhng b vng
quc Bucgng ct ri khi quc, v vy v thc t, quc Ty Rma ch cn nm c
t ai Italia m thi.
Nm 476, 1 vin tng Gicmanh l acr (Odoacre) chnh bin lt hong cui cng
ca Ty Rma l Rmult guxtult (Romulus Augustulus). quc Ty Rma dit vong. Sau
s kin y, v danh ngha, acr tha nhn quyn lc ca hong ng Rma, nhng thc
t th chnh ng l cha t ca bn o Italia. n nm 493, acr b ngi xtrgt nh
bi v v sau b vua xtrgt l Trch git cht trong 1 ba tic.
Sau khi quc Ty Rma dit vong, ngi Gicmanh thnh lp 3 vng quc mi trn t ai
ca quc: vng quc xtrgt, vng quc Lngba (Lombard), vng quc Frang (Franc).
Vng quc xtrgt:
Ngi xtrgt vn sinh sng vng tho nguyn gn Bin en sau di n vng Panni.
Nm 488, trnh i, th lnh Trch ch huy ngi xtrgt di c sang Italia. Nm 493,
h tn cng Raven, kinh ca cc hong cui cng ca Ty Rma. Ti y, acr b nh
bi v b git. Trn t ai chinh phc c gm Italia v anmati, Trch thnh lp
vng quc xtrgt, ng Raven. Nm 535, xtrgt b hong ca ng Rma tn
cng v n nm 555 th dit vong.
Vng quc Lngba:
Nm 568, lin minh b lc Lngba vn c tr trung v thng lu sng anup chinh phc
c min Bc v Trung Italia ri dng ln y vng quc Lngba, ng Bavie. Do vy,

ng Rma ch cn li min Nam Italia v Xixin. Trong khi vng quc Lngba ang tn ti
Italia th min Trung bn o ny cn mt t chc chnh tr na, l khu gio hong. Tuy v
danh ngha, Gio hong vn chu s chi phi ca hong ng Rma, nhng thc t l 1 ng
vua qun l c vic o ln vic i khu vc Rma. n th k 8, vua Lngba c mu qun
l c lnh a ca gio hong nn Gio hong da vo th lc ca vng quc Frng, quc gia
mnh nht Ty u lc by gi. V vy, nm 754 v 755, Lngba b vua Frng Ppanh "Ln"
ging cho nhng n tht bi u tin v n nm 774 th b vua Scl (tc Sclmanh sau ny)
chinh phc. Nh vy, trc v sau khi quc Ty Rma dit vong, trn t ai c ca quc
thnh lp nhiu vng quc ca ngi Gicmanh, nhng phn ln cc nc y ch tn ti
c mt thi gian ngn, nhiu lm l n th k VIII th dit vong. Ch c vng quc Frng tn
ti lu di v c vai tr quan trng trong lch s Ty u thi s k trung i.
2. Qu trnh thnh lp, pht trin v tan r ca vng quc Frng
a. S ra i ca nh nc
Ngi Frang (Franc) ngha l "dng cm", "t do lc u c tr vng hu ngn h lu sng
Ranh. H chia thnh 2 nhnh ln: nhng b lc sng gn Bc Hi gi l "ngi Frang ven bin"
(Francs Saliens) v nhng b lc sng gn sng Ranh gi l ngi Frang ven sng (Francs
Ripuaires). T th k III, ngi Frng vt qua sng Ranh trn vo x Gl, n th k IV th
c coi l bn ng minh ca Rma v c nh c vng ng bc x Gl. Nm 451,
ngi Frng cng ngi Vidigt, ngi Bucgng lin minh vi qun Rma nh bi qun
Hung N do ttila ch huy Catalnch gn Troay (Troyes).
Sau khi Ty Rma dit vong, vin Tng c c ca Rma l Xiagrit vn tip tc cm quyn
x Gl. Nhn khi chnh quyn y suy yu, ngi Frng bt u tn cng vng ny. Nm
486, di s ch huy ca Clvt (Clovis), 1 th lnh b lc ca ngi Frng ven bin, lin minh
b lc Frng nh bi qun Xiagrit Xoaxng, chim thm c vng t nm gia sng
Xen v sng Loa min Bc x Gl.
Trong qu trnh chinh chin khng ngng ginh c thng li y, t 1 th lnh qun s, Clvt
bin dn thnh 1 ng vua uy quyn rt ln. cao hn na a v ca mnh, tm mt
ch da vng chc cho chnh quyn ang hnh thnh, c mt th lc ng tnh ng h nhng
cuc chinh phc sp ti v hn ch s cch bit gia ngi Frng vi ngi Rma, nm 496,
Clvt dn 3.000 thn binh n nh th Ranhx (Reims) lm l ra ti theo Kit gio.
Ngay nm , Clvt tn cng v chim c mt phn t ca ngi Alamng pha ng. T
nm 507-510, Clvt tin xung pha nam nh Vidigt, chim c vng Akiten. Trong qu
trnh y, Clvt cn tiu dit cc th lnh khc ca ngi Frang ven bin v Frng ven sng,
nhng k ng h mnh trong cng cuc chinh phc x Gl, tr thnh ng vua duy nht ca
vng quc Frng, lc lnh th gm 3/4 x Gl v 1 vng rng ln hu ngn sng Ranh.
b. Vng triu Mrvanhging
Vng triu u tin do Clvt (481511) sng lp cn c theo tn ca ng t Clvt, mt th
lnh b lc ca ngi Frng ven bin sng vo gia th k V l Mrv (Mrove) gi l triu
Mrvanhging (Mrovingiens).
Nm 511, Clvt cht. V cha c quan nim con trng c quyn k tha, vng quc Frng
chia 4 phn chia cho 4 con trai ca ng. Sau , c thi k c thng nht li, nhng

chng bao lu li b chia ct. Tuy nhng vua k tha Clvt vn tip tc thi hnh chnh sch m
rng lnh th. Trong na u th k VI, vng quc Frng thn tnh c nc Bucgng,
chim c vng Prvngx l phn t cn li ca nc Vidigt x Gl, chinh phc c
nhiu t ai ca ngi Alamng pha ng v sp nhp c vng Thuringghen vo bn
ca mnh. Ngoi ra, cc vua Frng cn thn phc c ngi Xcxng min Bc c ngy
nay v ngi Brtng bn o Acmrch, buc h phi triu cng. V vy n na sau th k
VI, Frang tr thnh nc ln mnh nht trong s cc quc gia "man tc" Ty u.
Nhng chng bao lu, do mu thun ni b, th lc ca vua Frng gim st. Nhn , ngi
Brtng v ngi Xcxng ko triu cng na. Thuringghen c ngy nay Akiten v ty nam
x Gl tch khi vng quc thnh nhng min c lp. Phn lnh th cn li th chia thnh ba
x i ch vi nhau l Nxtri pha ty, Bucgng pha nam v xtradi pha ng.
Vua cc x ny nh nhau huynh tng tn ko di hn 40 nm (t nm 567 n 613).
Nm 613, vng quc Frng li c thng nht di s cai tr ca vua Clte II. Nhung nm
614, Clte II phi ban sc lnh tha nhn c quyn v t ai, v hnh chnh v t php ca cc
lnh cha ln, ng thi phi ng ch c chn cc lnh cha a phng lm B tc, tc
l quan cai tr a phng . Nh vy tuy l vua chung ca c nc, nhng quyn lc ca
Clte II cng rt c hn.
n gia th k VII, mi quyn hnh Nxtri, Bucgng xtradi u nm trong tay tng
cc x , cc vua Frang ch tn ti trn danh ngha. V vy, t nm 639- 751 c gi l thi
k "vua li". Trong thi gian y, cc T tng ca xtradi v Nxtri khng ngng u tranh
vi nhau ginh quyn thng tr c vng quc. Lc u, T tng x Nxtri tng i mnh
hn, nhng n nm 687, T tng x xtradi nh bi ch th ca mnh v thng tr c
vng quc.
u th k VIII, T tng Scl Mcten (cm quyn t 715-741) tin hnh ci cch qun s
v chnh sch ban cp rung t, do nh bi c s phn khng ca gii qu tc
Nxtri, chinh phc mt ln na cc b lc bn kia sng Ranh, buc ngi Xcxng, ngi
Alamng, ngi Bavaroa li phi np cng cho vng quc Frng. c bit, chin cng ni bt
nht ca Scl Mcten l nm 732, trong trn Poachi, nh bi cuc tn cng ca qun A
Rp1. T uy tn ca ng vang di trong c vng quc v chnh ng l ngi t c s cho
vic thnh lp mt triu i mi thay th triu i Mrvanhging.
c. Vng triu Carlanhging (Carolingiens)
Scl Mcten cht, con l Ppanh "Ln ln thay chc T tng (741768). c s ng tnh
ca gio hong Rma, Ppanh o chnh lt triu Mrvanhging. Nm 751, hi ngh qu tc
c Ppanh ln lm vua. Sau , i din ca gio hong lm l xc du thnh cho Ppanh; vng
triu mi c gio hi cng nhn. Vng triu mi do Ppanh "Ln" lp nn v sau c gi l
vng triu Carlanhging (Carolingiens) hoc Cclvanhging (Carlovingiens2).
Cng thi gian y, vng quc Lngba e da nh chim Rma. tr n gio hong ng
tnh vi mnh trong vic lt triu Mrvanhging v cng nhn mnh lm vua, nm 754 v
1 :Nm 711, ngi A Rp t bc Phi tn cng Ty Ban Nha, dit vng quc Vidigt, ri tn
cng vng quc Fran.

755, Ppanh 2 ln a qun tn cng ngi Lngba ri em t ly c vng Trung Italia

tng gio hong. T , Ty u xut hin 1 nc l nc Gio hong. Ppanh cn chinh phc
vng hu ngn sng Ranh v Akiten. n y, ngi Rp hon ton b ui khi min Nam
x Gl.
Nm 768, Ppanh cht, con l Scl - n nm 800 gi l Sclmanh ln thay. Sclmanh l
v vua li lc ca vng triu Carlanhging m thnh tch ch yu l qun s. Trong 46 nm
ngi (768814)ng tin hnh hn 50 cuc chin tranh chinh phc. Nm 772, Sclmanh
bt u xm lc t ai ca ngi Xcxng pha nam nc c ngy nay. Nm 774,
Sclmanh tiu dit vng quc Lngba, sp nhp min Bc Italia vo bn ca vng quc
Frng. Nm 778, Sclmanh chinh phc Ty Ban Nha lc by gi ang trong tay ngi A Rp,
nhng cuc tn cng ny tht bi. Sau , n cui th k VIII u th k IX, Sclmanh cn
nhiu ln a qun sang Ty Ban Nha, chim c vng t pha nam dy ni Pirn n tn
sng br lp thnh 1 phin trn, v sau gi l Barcelona. Sclmanh cn tin hnh nhng cuc
vin chinh sang ng u, chinh phc vng quc ca ngi Bavaroa m trc kia h thn
phc v np cng, bt vng quc Avar trung lu sng anup phi l thuc, buc 1 s b
lc ngi Xlav vng sng Enb phi np cng. Do nhng thng li ca nhng cuc chin
tranh chinh phc y, Sclmanh lm cho vng quc Frng tr thnh 1 quc c cng
gii rng ln t sng br v b i Ty Dng pha ty n sng Enb v sng anup
pha ng v t nam Italia pha nam n Bc Hi v bin Bantch pha bc. Th l lnh th
ca quc Sclmanh tng ng vi lnh th ca quc Ty Rma trc kia. Kinh
ca vng quc ng Ex la Sapen (Aix la Chapelle). Vo ngy l Nen nm 800, ti nh th
ln Xanh Pie Rma, Sclmanh c Gio hong Lng III c hnh l gia min 3 tn lm
"Hong ca ngi Rma". Chnh t y ng mi mang danh hiu Sclmanh ngha l "i
hong Scl".
Nm 814, Sclmanh cht, ngi con trng l Luy "M o" ln ni ngi hong (814-840).
L ngi nhu nhc bt ti, Luy ph mc mi vic cho cc gio s v cc qu tc phong kin.
Li dng tnh hnh y, gii qu tc xi gic 2 con ca ng l Lte v Luy "X Gicmanh" 4
chng li cha mnh. Ch c ngi con th ba l Scl Hi ng v pha cha m thi. Nm 840,
Luy M o cht, cuc ni chin gia 3 ngi con bng n. 2 ngi em l Luy X
Gicmanh" v Scl "Hi" cng chng li anh c Lte xng lm hong , kt qu l n nm
843, 3 anh em phi k vi nhau c Vcoong.

2: Vng triu ny gi tn theo Saclomannho (Charlemagne) m dng Latinh ca ch Charles l

Carolus.
3 L i m min bng vng ca hong Rma. Nh vy, Sclmanh c coi ngang hng
nh cc hong ca Roma trc y.
4 S d Luy c ci bit hiu ny v lnh a ch yu ca ng Ba vie.

Theo ho c ny, lnh th ca quc c chia 3 phn: anh c Lte c phn gia, bao gm
vng t ngn sng Ranh v min Bc bn o Italia ; ngi con th hai Luy "X Gicmanh
c phn t pha ng sng Ranh ; ngi em t Scl "Hi" c phn t pha ty ca
quc. Ho c quy nh Lte vn c gi danh hiu Hong , nhng ko c quyn g vi 2 em,
Luy "X Gicmanh" v Scl "Hi" l 2 quc vng c lp.
Sau khi Lte cht, Luy "X Gicmanh" v Scl "Hi" chia nhau phn lnh th ca Lte t
ngn sng Ranh, do con chu ca Lte ch cn li phn t bn o Italia. Danh hiu Hong
t nm 875-877 cng thuc v Scl "Hi", t nm 880-887 th thuc v con ca Luy X
Gicmanh" l Scl "Bo" v n u th k X th khng c ngha g na.
Nh vy, Ho c Vcoong l s kin quan trng nh du quc Sclmanh hon ton tan
r, l mc lch s nh du s thnh lp 3 nc ln Ty u l Php, c v Italia.
II.
Qu trnh hnh thnh ch phong kin
Trc khi chinh phc x Gl, ngi Frng ang trong giai on cng x th tc, sau khi chinh
phc vng ny, ch th tc tan r, nh nc ca ngi Frng ra i. T, ngi Frng lm
cho tn d ca ch chim hu n l Gl tiu vong nhanh chng, ng thi bt u bc
vo qu trnh phong kin ho m ch yu biu hin 3 mt sau y :
Lnh a ho ton b rung t trong x hi.
Nng n ho giai cp nng dn.
Trang vin ho nn kinh t.
1. S hnh thnh ch rung t phong kin
Trong qu trnh chinh phc x Gl, ngi Frang chim c rt nhiu rung t. Trn c s
y, vua Frng giao mt phn t dai cho cc thnh vin ca cng x th tc c lp thnh nhng
cng x nng thn, 1 phn ban cho cc tng thn cn v tng cc c s ca gio hi Kit gio,
vic ban cp ny khng km theo iu kin g. Bn thn nh vua cng gi li cho mnh nhng
lnh a rng ln. Ngoi ra, 1 s qu tc c vn gi li lnh a ca mnh. Tt c nhng
ngi (vua, quan li, tng lnh, qu tc Rma c, gio ch, vin trng tu vin...) lp thnh
giai cp a ch mi.
Cng trong qu trnh ny, cng x nng thn ca ngi Frng m ting Gicmanh c gi l
Mcc (Mark) c thnh lp. Nhng do nh hng ca ch rung t t hu ni trn, nn
cng x nng thn ko tn ti lu. Ngay khi cng x mi c t chc, rung t tuy thuc quyn
s hu tp th ca ton cng x, nhng rung t cy cy ch chia 1 ln ch khng xo trn
chia li na, nn nng dn c th s dng phn t ca mnh ht i ny sang i khc. n cui
th k VI, cng x nng thn dn tan r, phn rung t m nng dn cy cy bin thnh rung
t thuc quyn s hu ca h v c gi l al (alleu) ngha l t t do.
Nhung nng dn lm ch mnh t ca mnh ko c lu. Mt mt, do nng dn b bn cng
buc phi bn rung t ca mnh, mt khc do giai cp a ch th tc cng nh gio hi tm
cch chim ot, nn rung t ngy cng tp trung vo tay k giu.
n th k VIII, trong chnh sch ban cp rung t c s thay i quan trng. S thay i y
gn lin vi vic t chc li qun i. Trc lng v trang ch yu ca vng quc Frng l
b binh m ngun binh lnh quan trng nht l nng dn t do. Nay phn ln nng dn b ph
sn v b bin thnh nng dn l thuc ca giai cp a ch, nh nc ko th bt h lm ngha v

binh dch c na. Trong khi , vng quc Frng ang b ngi A Rp Ty Ban Nha de
do. chng li k binh ca ngi A Rp, T tng vng quc Frng l Scl Mcten tin
hnh ci cch qun s: ly k binh lm lc lng nng ct ca qun i. Lc by gi, cc k s
u phi t tc nga v qun trang, do ch c nhng ngi thuc giai cp a ch v 1 s t
nng dn kh gi mi m ng c nhim v .
khuyn khch v to iu kin vt cht thun li cho cc k s, nh vua ban cp rung t
cho h. Ngun t em ban cp cho k binh l t cng mi chinh phc c v s rung t tch
thu ca cc qu tc phin lon. Nhng nhng ngun rung t y vn cha ban cp cho k
binh, v vy Scl Mcten tch thu c rung t ca cc gio ch cng cc qu tc th tc ni
dy chng li ng. Nhng gio ch thuc loi ny Nxtradi v Akiten ko t 5.
Khc vi chnh sch phong tng rung t trc kia, chnh sch rung t ca Scl Mcten l
ban cp c iu kin v rung t c ban cp gi l bnphix (bnefice) ngha l vt ban cp,
dch tm l thi p. Nhng iu kin l:
Ngi c phong t (bi thn) phi th trung thnh vi ngi phong t (tn ch) v
phi thc hin ngha v qun s 40 ngy/nm.
t phong ch c s dng sut i ch ko c truyn cho con chu.
Nu bi thn khng thc hin y cc ngha v th rung t b thu hi. Nu tn ch
cht th rung t phi tr li cho ngi k tha ca tn ch. Sau , bi thn mun nhn
li thi p th phi lm l phn phong li. Nu bi thn cht m con ca ngi ny n
tui trng thnh v mun k tha thi p ca cha cng phi lm l phn phong li.
Mc ch ca l phn phong li l khng nh quyn hn v ngha v ca tn ch mi v bi
thn mi. Khi lm l phn phong li, bi thn phi np cho tn ch mt khon l vt. Khon l
vt ny khng c quy nh thng nht, c khi l mt s tin tng ng vi ton b thu hoch
trong mt nm ca thi p c phong, v sau, quy nh ny dn bi b.
n thi Sclmanh, cc cuc chin tranh chinh phc khin cng gii ca vng quc Frng
dn m rng, nn ng cng c nhiu t ai phn phong ho phng cho nhng ngi thn tn.
Nhng ngi ny li em mt phn thi p phong cho cc chin s ca mnh. Ngi c phong
rung t vn phi th trung thnh vi tn ch v phi lm ngha v qun s. Khi c chin tranh,
cc bi thn phi ch huy cc chin s ca mnh m s lng nhiu hay t tu theo thi p ln hay
nh cng vi chin m v qun trang i chin u. n na th k IX, tuy bi thn vn phi
lm ngha v qun s, nhng t phong bin thnh nhng lnh a c th truyn cho con chu,
ch khng c mua bn chuyn nhng m thi. Nhng lnh a y c gi l fief hoc pht
(feod). Vi hnh thc lnh a ny, ch rung t phong kin Ty u c hnh thnh.
Nhng ngi ch ca cc lnh a y u c gi chung l lnh cha, l qu tc, trong lnh
cha ln c gi l Cng tc, Hu tc (vn ngha l th lnh qun s), B tc (vn ngha l
chin hu tc l thn binh ca vua). Lnh a ca Cng tc thng rt ln, lnh a ca Hu
5 n thi con Scl Mcten, Pepanh ln ko nhng tr li cho Gio hi s rung t tch
thu m bt tt c cc k s nhn t ban cp phi np cho Gio hi 1 khon thu gi l thu
1/10.

tc gm my qun, cn lnh a ca B tc l mt qun. Tng lp thp nht nhng ng o

nht trong giai cp phong kin l k s.
Mt khi lnh a tr thnh ti sn c th k tha, nu lnh cha c nhiu con trai th sau khi lnh
cha cht, lnh a thng c chia u cho cc ngi con y. V sau th lnh a thng
truyn cho ngi con c. Nu con trai ca lnh cha cha n tui trng thnh (di 15 tui),
hoc lnh cha ch c con gi th lnh a cng truyn cho con, nhng phi c ngi bo tr. i
vi con trai cn nh tui, ngi bo tr phi thc hin mi ngha v ca bi thn v c hng
ton b thu hoch ca lnh a. Thng ngi bo tr chnh l tn ch. i vi ngi con gi
c tha k th chng c ta l ngi bo tr. Nu c ta cha kt hn th tn ch s chn cho c
1 ngi chng.
Nh vy, chnh sch phn phong rung t t Scl Mcten cho n Sclmanh lm bnh
thnh giai cp phong kin ng o. y l giai cp t c hc vn ho nhng li c tinh thn
thng v cao. H ly vic chin u lm ngh nghip, ly sn bn thi v lm tiu khin, ly u
kim l cch gii quyt mu thun. Chnh giai cp phong kin y l c s ca chnh quyn nh
vua bn trong th n p cc th lc chng i, bn ngoi th xm lc m rng lnh th.
Nhng chnh sch phong cp rung t y cng c mt tc dng ngc li l chng bao lu th
lc ca cc lnh cha ln mnh tr thnh nhng ng vua con a phng khng phc tng
chnh quyn trung ng na, do tnh trng chia ct t nc din ra ph bin Ty u v
ko di trong nhiu th k.
2. Qu trnh nng n ho nng dn
Khi mi chinh phc x Gl, tng lp c dn ng o nht l nhng ngi Frng t do. L
nhng thnh vin cng x Mcc, h c chia mt phn t cy cy v c truyn t i ny
sang i khc. Tuy vy, nng dn ko c quyn bn phn t y, ko c truyn cho con gi. Nu
nng dn cht m khng c ngi tha k th rung t phi giao li cho cng x. Bn cnh t
canh tc, nng dn cn c mnh vn xung quanh nh m ch vi mnh t ny nng dn mi c
quyn s hu. Ngoi ra, nng dn cn c dng chung rng ni, t hoang, bi c, ao h, sng
ngi... Rung t cy cy khi dang canh tc, khi c hoa mu v c hng ro bo v l thuc
quyn qun l ca tng nng dn, nhng sau khi thu hoch, hng ro phi ph i bin thnh
bi chn nui chung ca mi ngi trong cng x.
n u th k VII, cng x Mcc tan r, phn ln thnh vin cng x bin thnh nhng ngi
nng dn t do c mnh rung t ring ca mnh. Ngoi nhng ngi nng dn Frng t do ra,
lc by gi cn c nhng ngi lao ng nng nghip lm vic trong cc trang vin ca cc a
ch ngi Frang cng nh cc a ch Rma c. V thn phn, h khng thun nht m bao gm
nhiu loi nh l nng, nng dn na t do, n l. Trong 3 loi ny, l nng l tng lp ng o
nht. c nhn mt phn t do ch gio cho, h c ngha v phi np t, np thu thn, phi
lm lao dch v khng c ri rung t. N l lm vic trong trang vin chia lm hai loi :
Loi th nht gm nhng y t lm cc cng vic hu h trong nh lnh cha v nhng ngi
lm cc ngh th cng nh th lm bnh m, th ng xe, th kim hon v.v... lm vic trong cc
xng ca lnh cha. H b coi l ti sn ca ch v c th b mua bn. Loi 2 l nhng n l
c cp rung t, h phi np a cho ch v khng c ri khi rung t. Tuy vy, sau khi
np a t, s sn phm cn li thuc quyn s dng ca h. Th l, v danh ngha, h vn l n

l nhng thc cht h bin thnh nng n. Cn nng dn na t do c a v cao hn n l,

nhng li thp hn l nng. H cng c giao cho mt mnh t canh tc v truyn mnh
t y t i ny sang i khc. Cng vi s pht trin ca phng thc bc lt phong kin, s
khc bit gia ba loi lc lng lao ng nng nghip y ngy cng t. H bin dn thnh mt
tng lp c thn phn ging nhau, l tng lp nng n.
Cn nng dn t do vo u th k VII l tng lp ng o nht trong giai cp nng dn, nhng
tnh hnh y khng duy tr c lu. Do cc nguyn nhn nh thin tai mt ma, gia sc cht
khng canh tc c, phi np thu kho nng n, phi ri rung ng qu hng i lm
ngha v binh dch..., rt nhiu nng dn b ph sn, phi bn rung t ca mnh. Sau khi khng
cn t liu sn xut na, nng dn ch cn cch l lnh canh rung t ca lnh cha lm n
v do bin thnh nng dn l thuc.
Nhng nng dn cha mt rung t th v khng chu ni s hch sch ca cc quan li v o p
ca lnh cha, nn phi em rung t ca mnh hin cho a ch th tc hoc gio hi nh
h che ch ri xin nhn li mnh t y cy cy. Nhiu khi, khuyn khch hin tng ny,
ngoi vic giao li mnh t m nng dn hin, cc lnh cha thng cp thm cho nng dn
mt mnh t ph na. Sau khi hin rung t ri nhn li mnh rung t y cy cy, ngi
nng dn mt quyn s hu t ca mnh v bn thn mnh h ko cn t do na. H bin
thnh mt loi nng dn l thuc tng t nh l nng hoc nng dn na t do v n i con
chu h th hon ton bin thnh nng n. Nh vy l, cng nh c dn lao ng bn a, n
y, phn ln nng dn t do ngi Frng bin dn thnh nng n.
Nng n l tng lp a v trung gian gia dn t do v n l. V mt kinh t, h c ch giao
cho mt mnh t cy cy. Din tch phn t ny thay i tu theo tng ni v tng thi k,
nhng thng l t 10 n 15 ha. S d phn t ca h nhiu nh vy l v lc by gi t rng
ngi tha v k thut sn xut cn lc hu, phng thc canh tc c p dng ph bin l ch
lun canh hai mnh hoc ba mnh, do hng nm ngi nng dn ch cy cy mt na hoc
nhiu lm l 2/3 s rung t y. Do cy cy rung t ca lnh cha, nng n phi np a t
cho ch. Trong thi k hnh thnh ch phong kin, hnh thc a t c p dng ph bin
nht l t lao dch. Vi loi a t ny, mi tun l, mi h nng n phi c mt ngi kho
mnh em theo nng c v sc vt ko, n lm vic trn rung t ca lnh cha 3 hoc 4 ngy.
Thi gian cn li, nng n lm vic trn phn t ca mnh. Khi ma mng bn rn, mi gia nh
nng n, ngoi b ch v cc c gi n tui ly chng ra, tt c nhng ngi c th lao ng
c u phi n lm vic trn rung t ca ch.
Ngoi a t lao dch, nng n cn phi lm cc vic khc cho lnh cha nh vn chuyn, cha
nh, cha hng ro, lm ng, bc cu v.v... Bn cnh nhng ngha v lao dch , trong nhng
ngy l ngy tt, nng n cn phi np cho ch mt s sn phm nh gia cm, trng g, ru...
c khi cn phi np mt t tin. Ngoi ra, nng n cn phi np nhiu th thu khc nh thu xay
bt, thu nng bnh m, phi np tin khi qua cu, qua , kim ci, chn gia sc. i vi gio
hi Thin cha, v l tn , nng n phi np thu 1/10 v nhiu khon bt thng khc.
V mt chnh tr, tuy nng n cha hon ton mt t do, tc l h c gia nh ring v mt t ti
sn ring, ch khng c quyn git h, nhng h b l thuc vo lnh cha v mt thn th. H
khng c t tin ri b rung t m ch giao cho, hn na con chu h cng phi k tha

mnh t y v phi lm nng n cho lnh cha. Nng n ko c quyn t do kt hn. Hn nhn
ca h phi c lnh cha ng nu khng s b x pht nng. Nu n nng n ly chng l
nng n thuc lnh cha khc th phi np mt khon tin pht gi l "tin ngoi hn". Sau ,
con ci ca h sinh ra phi chia cho c 2 lnh cha6 . Lnh cha cn c quyn hnh h nh p
nng n min l khng nguy hi n tnh mng hoc c th l c. Nh vy, tuy nng n khng
hon ton mt t do, khng hon ton b l thuc vo ch nhng thc t th i sng, a v ca
h khng hn n l bao nhiu.
3. Trang vin phong kin
Khi vng quc Frng mi thnh lp, trn t ai ca nh vua, ca cc thn binh, ca gio hi y
ca a ch Rma c, trang vin xut hin ri. Tuy vy lc by gi, bn cnh cc trang vin
ca giai cp a ch cn c cc cng x Mcc. n thi Carlanhging, cng vi qu trnh tp
trung hu ht rung t trong x hi vo tay giai cp lnh cha v bin nng dn t do thnh
nng n, trang vin mi c thnh lp ph bin trong c nc.
Khi thnh lp trang vin, cc lnh cha thng da vo cc c s c sn nh cc in trang ca
ch n Rma trc kia, cc cng x nng thn ca ngi Frng. Ch nhng ni khng c cc c
s c y th h mi lp nhng trang vin hon ton mi.
Tu ni, din tch ca trang vin ln b khc nhau. C trang vin gm my lng, ngc li c khi
mt lng ln li gm my trang vin. Lc lng lao ng chnh trong cc trang vin l nng n.
Nhng trang vin nh th ch c vi ba chc h, thng th c 100 h.
Trong trang vin thng c lu i, kho tng, ci xay bt, l bnh m, xng p du, l rn... ca
lnh cha, nh th v khu vc nh chung ca cc tu s, v nhng tp lu ca nng n.
t ai ca trang vin bao gm rung t canh tc, bi c, rng, ao h, m ly... Rung t cy
cy chia lm hai phn : phn t t s dng ca lnh cha v phn t chia cho nng n cy cy.
Phn t t s dng ca lnh cha do nng n dng cng c v gia sc ca mnh canh tc.
Ton b thu hoch trn phn rung t ny thuc v lnh cha, y, ngoi rung t trng cy
lng thc cn c vn nho, vn qu, vn rau. Nhng ngi lao ng trn cc vn cy y
thng l ti t ca ch. Phn t ca nng dn th chia thnh tng mnh di chia cho tng h
nng n. Ngoi phn rung ra, mi gia nh nng n cn c mt mnh vn nh trng rau
qu cnh nh. Ton b thu hoch trn phn t th hai ny l ca nng n. Cn rng r, bi c,
6 Di y l mt bn phn x v vic chia con ca nng n : "Ti l Mrix, nh n Cha
c lm Gim mc Parixin thng bo cho mi ngi ngy nay v mai sau bit rng : "Gia cc
linh mc nh th Mcsen v tn Girng Vitric xy ra mt cuc tranh chp, v tn ny
ly mt n nng n ca chng ti, th li l n t ca nh th Mcsen. Ngoi ra, cc linh mc ni
trn cn i ly mt s' rung t v vn nho m tn Girng k tha ca cha m. Cuc tranh
chp ny cui cng a n nh th chng ti phn x v c gii quyt nh sau : trong
s cc con ca Girng. bao gm nhng a sinh ri v c nhng a s sinh sau ny, a
th nht thuc v chng ti, a th hai thuc v cc linh mc, a th ba thuc v chng ti,
a th t th thuc v Girng... Ti sn do Girng v v hn li phi c phn chia
mt cch thch ng cho chng n ging nh chia cho nhng ngi anh em".

t hoang... thuc cng x Mcc trc kia nay b coi l ti sn ca lnh cha. Nng n tuy cng
c s dng chung nhng thng l phi np nhng khon thu nht nh.
Phng php canh tc c s dng ph bin nht vn l phng php lun canh 3 mnh. Vi
phng php ny, rung t cy cy c chia lm 3 khu : 1 khu gieo trng v xun, 1 khu gieo
trng v thu v 1 khu cho t ngh. Mi khu sau khi gieo trng 2 nm li ngh 1 nm. Tuy nhin
c ch trng 3 nm mi ngh 1 nm hoc trng 1 nm ngh 1 nm. Sau mi v thu hoch v
trong thi gian t ngh, rung t li bin thnh bi c mi ngi cng s dng.
Trang vin phong kin l nhng n v kinh t t cp t tc. Ngoi vic sn xut nng nghip,
trong trang vin cn sn xut th cng nghip ; v vy ngoi nhng nng n lm rung cn c
nhng nng n lm cc loi th th cng nh th mc, th rn, th dao kim, th vng bc, th
tin... Nhng ngi nng n lm ngh th cng ny c cp cho mt mnh t nh t sn
xut lng thc. Nh vy, cc trang vin v c bn c th , tho mn c cc nhu cu v lng
thc thc phm cng nh cc loi dng hng ngy ca lnh cha v nng n. Ch c nhng
th khng sn xut c nh mui, st v cc th hng xa x nh vi, la, hng liu, v kh...
sn xut t cc nc phng ng mi phi mua ca cc li bun m phn ln l ngi
Bidantium hoc A Rp. Do mi trang vin l mt n v kinh t t nhin v trang vin li c
thnh lp ph bin nn nn kinh t hng ho cha c g ng k v tnh hnh ko di cho n
th k XI, khi thnh th ra i mi chm dt.
4. B my nh nc
Sau khi chinh phc x Gl, nh nc ca ngi Frng bt u c thnh lp. Tuy nhin, di
thi Mrvanhging, b my nh nc y cn th s. trung ng, di vua l cc quan li cp
cao ph trch qun s, t php, ti chnh, vn th, kho ru v.v... Song, s phn cng trch
nhim y cha tht r v c nh. VD quan Chng n hoc quan Th v c khi lm c nhim v
ngoi giao hoc qun s, tri li quan Thng ch c khi ph trch c n ung tic tng. Ngoi ra,
cn c nhng vin Qun l trng coi cc trang vin ca nh vua. Chc v ca vin quan ny
ngang hng vi B tc. ng u cc vin Qun l ny l quan Qun l cung nh tc l T
tng trong "thi k vua li". T tng l k cm quyn 3 x Nxtradi, xtradi v
Bucgng, v sau l ton vng quc.
n thi Carlanhging m nht l di thi Sclmanh, b my nh nc ca vng quc
Frng ngy cng hon chnh hn. ng u b my quan li di vua l cc chc Tha tng,
Tng gim mc v i thn cung nh. Tha tng gi chc v B th v Chng n ca nh
vua. Tng gim mc qun l cc gio s trong c nc, cn i thn cung nh th gn ging nh
T tng trc kia, qun l cc cng vic hnh chnh triu nh. Chc T tng trc kia n
thi k ny th bi b. Di cc quan u triu ny l cc quan Thng ch, quan Chnh n, quan
Coi quc kh, quan Qun l kho ru v.v...
C nc chia thnh nhiu n v hnh chnh a phng do quan B tc ng u nn gi l
"Khu qun ht B tc". n u th k IX, ton vng quc chia thnh 98 khu qun bt B tc
nh vy. Cc b tc ny c ton quyn v hnh chnh, t php, ti chnh v qun s trong a
ht ca mnh. H c nh vua ban cho 1 s rung t v c gi li 1/3 tin n ph. T thi
Sclmanh v sau, quan h gia vua v cc b tc ng u cc a phng tr thnh quan h
gia tn ch v bi thn, dn dn chc v ny bin thnh cha truyn con ni.

 cc vng bin gii, triu Carlanhging thnh lp nhng n v hnh chnh c bit gi l bin
trn. ng u mi bin trn l 1 B tc hoc Hu tc hoc Cng tc. Ti cc bin trn ny,
nh nc xy dng nhng pho i kin c phng ng v lm cn c xm lc bn ngoi.
qun l cht ch cc a phng, nh vua thng c nhng on khm sai, mi on thng
gm 2 ngi v cc ni kim tra vic thc hin sc lnh ca vua, x l cc hnh vi lm dng
quyn hnh ca cc quan a phng v gii quyt nhng v khiu t ca nhn dn trong vng
i vi b tc hoc gio ch a phng, nn ch ny ko cn c tc dng na.
V t php, trung ng c to n ca nh vua. Cc php quan t Chnh n n Bi thm u
do vua ch nh. cc a phng, khi nh nc Frng mi thnh lp, do tn d ca x hi th
tc cn tn ti, nhn dn c tham gia bi thm v c c nhng i biu ca mnh lm thm
phn. Nhng chng bao lu, cc hnh thc y u b bi b, quyn t php thuc v B tc.
Ngoi ra, cc on khm sai do vua phi v cc a phng cng c quyn m phin to ti ch
xt x.
bo v an ninh trong nc, n p phn khng ca nhn dn, nht l gy chin tranh chinh
phc bn ngoi, vng quc Frng lun ch xy dng i thn binh ca nh vua, mi khi c
chin tranh, tt c mi ngi Frng t do u l chin s. Nhng dn v sau, do i sng nng
nghip, nh c, a s nng dn khng mun xa ri rung t, gia nh i lm ngh chinh
chin na. Thm ch c nhiu nng dn hin rung t cho lnh cha th tc hoc gio hi
tr thnh nng dn l thuc khi phi thc hin ngha v binh dch i vi nh nc. V vy,
gi y i thn binh ca nh vua tr thnh lc lng qun s ch yu.
Sau ci cch ca Scl Mcten v nht l n thi Sclmanh, i a s nng dn mt rung
t v b bin thnh dn l thuc, nn nh nc khng th bt h i lnh c na. V vy tng
lp kh gi bao gm a ch lp di v mt s t nng dn giu c l lc lng c bn trong
qun i. Thi Carlanhging, lc lng qun s ca vng quc Frng chia lm 2 b phn : b
phn 1 l mt i qun chuyn nghip, h thng xuyn c mt trong doanh tri nht l cc
bin trn ; b phn 2 l cc bi thn c phong t cng vi i k binh ca h, ch tp hp li
mi khi c chin tranh.
Nh vy, n thi Carlanhging, b my nh nc ca vng quc Frng bao gm chnh
quyn, to n v qun i l rt hon b. Bng cc bin php nh tp trung mi quyn hnh v
hnh chnh, t php, ti chnh, qun s... vo tay mnh v vic bn thn mnh c tn lm
Hong , Sclmanh xy dng Frng thnh mt nc qun ch tp quyn trung ng. Song
s thng nht ca quc gia ny khng duy tr c lu. Do chnh sch phn phong rung t v
nht l do t phong c cha truyn con ni, th lc ca cc lnh cha khng ngng pht trin.
Trong khi , t thi Mrlanhging, cc lnh cha ln c vua ban cho quyn bt kh xm
phm. Vi c quyn ny, lnh a ca h tr thnh ni m quan li ca nh vua khng c n
thi hnh cc nhim v v hnh chnh, t php, cnh st, ti chnh v.v... n thi
Carlanhging, hin tng cng ph bin v tr thnh xu hng m vua ko ngn chn c.
l tin ca tnh trng chia ct t nc thnh nhng tiu quc c lp din ra trong th k
X sp ti.

Chng II: S ra i v pht trin ca thnh th

I.
S ra i ca thnh th
1. Hon cnh lch s
T cui thi quc Rma, do s suy thoi ca nn kinh t hng ho, cc thnh th Ty u
b iu tn. S xm nhp v ph hoi ca man tc cng lm nghim trng thm tnh hnh y. Tr
1 s thnh ph Italia, min Nam Php v Ty Ban Nha, cn ni chung, cc thnh th u tr
nn vng v, cc cng trnh kin trc trng l trc kia nh lu i, n miu... ch cn li nhng
ng hoang tn, ng ph th ngp c, t ai xung quanh bin thnh ng rung.
n u thi trung i, phng s xm nhp ca cc tc bn ngoi nh ngi Nocmng,
ngi A Rp v do tnh trng hn chin Ty u, Php v c xy dng nhng thnh lu
mi hoc khi phc li cc cng trnh phng th ca cc thnh ph c nh Pari, Clnh. Nhng
c s ny thng tr thnh kinh ca vua hoc trung tm hnh chnh ca cc b tc hoc
gim mc. C dn y phn ln l b con v ti t ca lnh cha, ngoi ra cn c mt s nng
dn v th th cng.
n th k XI, nn kinh t chu u c 1 bc tin rt quan trng m ch yu biu hin s pht
trin ca th cng nghip v nng nghip.
Trong th cng nghip, nhiu ngnh ngh mi ra i vi trnh k thut ngy cng hon
thin. l cc ngh khai m, luyn kim, ch to v kh, thuc da, dt len d, lm gm bng
bn xoay v.v... S tin b y ca th cng nghip i hi phi c nhng ngi th th cng
chuyn mn ho, ng thi phi bin th cng nghip t 1 ngh ph ca nng nghip thnh 1
ngnh c lp.
Trong nng nghip c nhiu tin b nh nng c c ci tin, din tch canh tc m rng, nng
sut lao ng nng cao, sn lng v s chng loi nng phm tng nhiu. Nh vy nng dn c
th c mt t nng sn tha em i ly cc sn phm th cng nghip. Nh th l nng dn
cung cp nguyn liu v lng thc thc phm cho th th cng, to iu kin cho h c th
hon ton thot li khi nng nghip chuyn lm ngh nghip ca mnh. Chnh s tch ri gia
th cng nghip v nng nghip y l iu kin quan trng dn n s ra i ca thnh th thi
trung i chu u.
Mc v ngghen vit : "S phn cng lao ng trong ni b mt dn tc gy ra trc ht l s
tch ri gia lao ng cng nghip, thng nghip vi lao ng nng nghip, v do gy ra s
tch ri gia thnh th v nng thn v s i lp gia li ch ca thnh th v nng thn"7.
2. Qu trnh ra i ca thnh th
Thnh th chu u ra i t th k X, XI tu theo trnh pht trin kinh t v v tr a l tng
vng. Do k thut sn xut tin b v nng sut lao ng nng cao, nhng th th cng nng
thn t ch lm vic theo yu cu t hng ca ngi tiu dng chuyn sang chuyn sn xut
hng ho em bn th trng. tin cho tiu th sn phm ca mnh v thot khi s n
dch ca lnh cha, nhng ngi th th cng ny trn khi nng thn n nhng ni c iu
kin thun li cho vic lao ng sn xut nh gn ni cung cp nguyn liu, c nhiu khch hng
7 C.Mc - Ph. Angghen. Tuyn tp (gm 6 tp) tp I, NXB S tht, H Ni. 1980, trang 270.

mua sn phm ca h, tng i an ton v.v... Nhng ni th th cng n c tr thng l

nhng trung tm chnh tr nh kinh ca vua, thnh lu ca lnh cha phong kin, hoc nhng
trung tm tn gio nh to gim mc, tu vin, nh th... l nhng ni c h thng phng v
c th bo m an ton cho tnh mng v ti sn ca h, ng thi cng l ni tp trung ng
ngi nh lnh cha, gio s, tu tng, ngi phc dch... Ty u, nhng ni thng l
nhng thnh ph c ca Rma trc kia. Th th cng cn hay t hi nhng ni mi, nhng
ni c nhiu ngi thng xuyn qua li nh cc giao im ca cc ng giao thng, u cu,
bn , ca sng v.v...
Lc by gi th th cng cng l k bn cc sn phm ca mnh, nn nhng ni h n c tr v
sn xut tr thnh nhng trung tm cng thng nghip. Tip , nng dn chy n nhng ni
ny lm cho c dn y ng thm ri dn dn pht trin thnh nhng thnh ph.
Ty u, thnh th ra i tng i sm Italia (Vnxia, Ginva, Napl, Pida, Amanphi...)
v min Nam Php (Mcxy, cl, Ncbon, Mngpli). Ti , kinh t pht trin, qu trnh
tch ri gia th cng nghip v nng nghip din ra sm hn ni khc, ng thi y cn c
iu kin trao i kinh t vi Bidantium v phng ng. Tip , cc thnh ph Bc Php,
c v cc nc Ty u khc cng ln lt hnh thnh.
ng u vo thi k ny cng xut hin nhiu thnh ph cng thng nghip nh Kip,
Npgrt, Praha v.v...
Thnh th chu u lc by gi cn rt th s, xung quanh thnh ph c thnh xy bng ,
bng gch, thm ch bng g, c ho su, c thp canh, c cng thnh chc chn c n ti th
ng li. Nhng cng trnh y dng bo v dn c thnh ph phng s tn cng ca k th.
Khi c dn tng ln, TP khng cn ch th ngi ta phi sinh sng ngoi thnh. pha
ngoi khu c tr mi ny, ngi ta li xy dng 1 vng thnh v nhng cng trnh phng v mi
v tnh hnh y c th din ra vi ln na cng vi s tng ln khng ngng ca dn thnh th.
Trong thnh ph, ng ph ngang dc chng cht, nhng cht hp v y rc ri, mi n th
k XIV, XV mi bit ri , ban m th ti tm v cha c n ng. Nhng ngi th th
cng cng ngh thng sng tp trung mt khu vc, do tn ph c gi theo tn ngh
nghip nh ph th Rn, ph th Mc, ph th Dt v.v... Nh ca tuy phn ln lm bng g
nhng c nhiu tng, tng trn thng nh ra ngoi m ng ph th hp, nn cc tng trn ca
cc nh lu hai bn ph gn chm vo nhau, do c nhng ng ph hu nh khng bao gi
c nh nng. trung tm thnh ph thng c ch v to th chnh.
Tuy thnh th l nhng trung tm cng thng nghip, c dn thnh th ch yu l th th cng
v ngi bun bn, nhng thnh th thi k ny vn mang t nhiu du vt ca nng thn v nng
nghip vn c vai tr nht nh trong i sng th dn. Nhiu th dn c rung t, vn rau v
bi chn nui ngoi thnh, thm ch ngay trong ni thnh. Cc loi gia sc nh nh d, cu,
ln thng th n trong ni thnh, ln thng n kim thc n cc ng rc ba bi trn
cc ng ph. Do n mt v sinh nn TP d sinh ra cc loi bnh dch nh dch hch, dch t.
Do nh ca phn ln bng g nn hay chy, c khi thiu hu c 1 khu ph.
Quy m cc thnh ph chu u lc by gi cn nh. n th k XIII, Pari l thnh ph quan
trng nht chu u c 100.000 dn, Lun n, Milan c 50.000 ngi, cn phn ln cc TP
khc th di 10.000.

II.

Hot ng kinh t ca cc thnh th

1. Th cng nghip v t chc phng hi
Trong hu ht cc thnh th chu u, ngnh th cng nghip l quan trng nht. Cng nh
nng dn, th th cng thi l nhng ngi sn xut nh c lp. H lm vic ngay ti nh
mnh = cng c lao ng v nguyn liu ca mnh. Tuy vy, m bo cho vic sn xut thun
li hn, nhng ngi th th cng thnh th t chc thnh nhng on th ngh nghip gi
l phng hi hoc hng hi.
T chc phng hi hu nh ra i ng thi vi s xut hin ca thnh th. Italia, phng
hi c thnh lp t th k X, cn cc nc khc nh Php Anh, c, Tip Khc th n th k
XI, XII mi c phng hi.
Mc ch ch yu ca vic thnh lp phng hi l nhm :
Bo m s ng u v quyn li trong vic sn xut cng nh trong khu mua nguyn
liu v bn sn phm, trnh s cnh tranh ln nhau gia nhng th th cng cng ngh.
Bo v s c quyn v ngh nghip ca mnh chng s cnh tranh ca nhng nng n
khng ngng chy vo thnh th v cng lm ngh .
on kt vi nhau nhm chng li s hch sch v cp bc ca lnh cha phong kin.
Phng hi l t chc ca nhng ngi th th cng cng ngnh ngh trong mt thnh ph. Tuy
vy, c ni do s pht trin ca vic phn cng lao ng, mt ngh ln li chia thnh nhiu ngh
khc nhau th mi ngh mi ny li lp thnh mt phng hi ring. VD ngh gia cng kim loi
c cc phng hi nh phng th rn dao ko, phng th lm v kh, phng th c ni ;
hoc nh ngnh dt len d gm cc phng hi nh phng th ko si, phng th dt, phng
th nhum.
Thnh vin ca cc phng hi l nhng ngi th c ng thi l ngi ch ca cc xng th
cng gia nh. H lm vic cng vi v con v nhng thnh vin khc trong gia nh. Ngoi ra
trong xng ca h cn c 1 s ngi th bn v vi ngi th hc vic. Th c, th bn, th
hc vic to thnh mt h thng ng cp trong tng lp th th cng. Trong giai on u, khi
phng hi mi thnh lp, mun tr thnh th c, mi ngi th th cng u phi tri qua thi
k hc vic v my nm lm th bn. n khi tay ngh tho, c phng hi tha nhn, th bn
mi c th tch ra lp xng ring do mnh lm th c v mi c th gia nhp phng hi.
Phng hi c t chc v quy ch cht ch. Mi phng hi c 1 ngi cm u gi l Trm
phng do i hi cc thnh vin bu ra. Trm phng c nhim v theo di vic thc hin quy
ch ca phng hi, x l nhng v vi phm, gii quyt xch mch gia cc thnh vin v.v... Quy
ch ca phng hi do i hi cc ch xng tho ra, gm nhng quy nh cht ch v chi tit
v cc mt :
Quy m sn xut, bao gm cc khu nh s lng cng c lao ng, s lng th bn v
th hc vic, thi gian lao ng hng ngy.
iu kin nhn th hc vic, thi gian hc vic v thi gian lm th bn, ch th
lao i vi th hc vic v th bn.
Cht lng v quy cch sn phm, gi bn sn phm v.v...

VD trong bn iu l ca phng hi th dt lng cu Pavi th k XIII v nhng vn

c quy nh nh sau :
"Mi th dt lng cu Pari, trong nh c th c 2 khung ci kh rng, 1 khung ci kh hp..."
"Mi ngi th dt lng cu ch c km nhiu nht l 1 ngi hc vic, nhng thi gian km
cp ngi khng c t hn k hn phc v.
4 nm, c thu 4 livr8 Pari, nu k hn phc v l 5 nm th c thu 60 xu Pari, nu k hn
phc v l 6 nm th c thu 20 xu Pari, nu k hn phc v l 7 nm th khng thu hc ph".
"Bt c ngi no khi dt vi ko c trn lng cu vn vi lng cu tt, nu lm vy, mi tm
vi b pht 10 xu..."
"Bt c ngi no trong phng hi khng c bt u lm vic trc khi mt tri mc..."
"Th dt, th bn, khi hi chung bo hong hn ln th nht vang ln th phi ngng lm vic,
khng k cng vic ca h ang lm n mc no".
Phng hi l t chc ngh nghip ca th th cng mang tnh phong kin. Biu hin ch yu
ca nn sn xut th cng nghip ca phng hi l sn xut nh, ngi th th cng gn lin
vi t liu sn xut nh "con c ko th ri v ca n". ng thi, mc ch ca vic sn xut ch
yu l kim t liu sinh hot ch ko mu cu li nhun.
Tuy vy, trong thi k u, phng hi ng vai tr quan trng trong sn xut th cng nghip
cng nh vi cc mt trong i sng x hi ca th th cng. Trong iu kin nn th cng
nghip cc thnh th cn yu, t chc phng hi bo m cho sn xut c thun li,
ng thi c tc dng rt ln trong vic duy tr, trau di v lu truyn k thut sn xut, do
thc y s pht trin ca cc ngh th cng trong mt thi gian nht nh.
V mt x hi, phng hi trc ht l t chc on kt tng tr ca th th cng u tranh
chng lnh cha phong kin, qu tc thnh th v gip ln nhau mi khi gp kh khn
hon nn. Phng hi thng dng qu ca mnh thu c bng cc khon nh hi ph, tin pht
v.v... d tr cp cho nhng th th cng m au v gia nh ca th th cng b cht.
Phng hi cn l t chc c tnh cht qun s v tn gio. Mi phng hi c mt i dn binh
c nhim v tun tra canh gc bo v TP v khi c chin s xy ra th lc lng dn binh y l
mt n v tc chin c lp. Mi phng hi li c nh th ring v nhng ngy l, ngy hi
ring ca mnh.
S phng hi tng nhiu. Pari, gia th k XIII ch c 78 phng hi, th k XIV c 300
phng hi.
n th k XIV-XV, phng hi bt u tan r. Trc ht, nhng quy ch cht ch ca phng
hi ngy cng ko dung ho c vi yu cu pht trin khng ngng ca nn sn xut th cng
nghip. Quy ch ca phng hi ko cho php m rng quy m sn xut, ci tin cng c nng
cao hn na nng sut lao ng. Vo th k XV, Clnh (c) c ngi ngh dng gung
ko v xe si t, nhng sau khi nghin cu, ngi ta quyt nh l trc mt v tng lai ko
dng ci gung y v nu dng gung th nhng ngi th sng bng ngh ny s cht.

8 Livro (livrre): tin xa ca Php, sau i thnh ng Franc, 1 livro = 20 xu (sou).

Trc tnh hnh y, mt s ch xng bt chp quy ch t m rng quy m sn xut, tng
thm s lng th bn v th vic, ko di thi gian lao ng trong ngy, ci tin k thut... do
dn n s phn ho giu ngho gia cc thnh vin ca phng hi.
Mt s phng hi th bin thnh nhng t chc lng on ca cc ch xng bc lt th bn
v th hc vic. y, a v ca th c hu nh cha truyn con ni, v vy th bn rt kh c
iu kin tr thnh th c nn buc phi lm thu sut i cho ch xng.
S xm nhp ca CNTB cng thc y nhanh chng qu trnh tan r ca phng hi. Mt s ch
xng giu c thot li sn xut bin thnh nhng li bun bao mua. H em nguyn liu n
t hng cho nhng ch xng ngho tng thu v thnh phm hoc na thnh phm, nh vy
h bin nhng ngi ny thnh nhng ngi lm thu cho h.
2. Thng nghip
Thnh th l trung tm th cng nghip v thng nghip. Lc u, th th cng cng l ngi
bn cc sn phm ca mnh cho ngi tiu dng, v sau, "s pht trin thm na ca s phn
cng lao ng dn ti s tch ri gia lao ng thng nghip vi lao ng cng nghip9.
S trao i hng ho trc ht din ra thnh th v vng xung quanh. a im trao i hng
ho ch yu l ch ca thnh ph thng thng c lp gn nh th ln. Ch thnh ph hp
mi tun mt hoc hai ln, mi ln ko di sut c ngy. Hng ho c em ra trao i y l
cc sn phm th cng nghip do thnh th sn xut v cc loi nng sn nh lng thc, rau
qu, tht c... t nng thn a ra thnh th.
Do iu kin c th ca tng a phng, vo thi k ny chu u din ra vic chuyn mn
ho v sn xut. Nhiu a phng, nhiu thnh th ni ting v 1 mt hng nht nh. VD
vng Flngr v Bc Php ni ting v len d, Smpanh min ng Php ni ting v vi
lanh, Bc Italia ni ting v vi bng, Milan v Nurnbe ni ting v v kh, Ty Ban Nha ni
ting v cc loi da nhiu mu v.v...
trao i cc sn phm ca cc nc chu u v cc th hng qu him ch t phng ng
ti nh t la, trang sc, cc loi hng liu (h tiu, qu, inh hng, gng...), nhiu nc
Ty u t chc hi ch. Hi ch lc u hp mi nm mt ln v ko di t 1 n 2 tun.
u th k XII, cc hi ch Linl, Ipr... Flngr tng i ni ting. Mun hn mt t,
nht l vo th k XIII, ni ting nht li l cc hi ch Smpanh, (Troay, Prvanh, Ba,
Lanhi. Do vy, hi ch hu nh c t chc quanh nm. Ngoi li bun Php, cc nh bun
nhiu nc chu u khc nh Anh, c, Italia, Tip Khc, Hunggari... ch cc sn phm ni
ting ca mnh v phng ng n trao i. n th k XIV, cc hi ch Smpanh b suy
thoi v thay th cho v tr ca n l hi ch Bruygi (Bruges) Flngr.
Trong khi , do vic bun bn vi phng ng v cc nc pha Bc, chu u hnh
thnh 2 khu vc mu dch : 1 l khu vc a Trung Hi gm cc thnh ph Ginva, Vnxia
(Italia), Mcxy (Php) v Bcxlna (Ty Ban Nha), 2 l khu vc Bc Hi v bin Ban Tch
gm cc thnh th Bc c, an Mch, bn o Xcnginavi v.v...
n th k XIII, cc TP Bc c lp 1 lin minh thng nghip gi l ng minh Hanx.
Sang th k XIV, ng minh ny cng pht trin, gm hn 70 thnh ph, trong Luybch
9 C.Mc - Ph. Angghen. Tuyn tp (gm 6 tp) tp I, NXB S tht, H Ni. 1980, trang 270.

(Lbeck) l trung tm ca ng minh. ng minh c i l ng ti nhiu TP ca cc nc nh

Npgrt (Nga), Bruygi, Lun n. Thuyn bun ca ng minh n tn cc hi cng ca
Php i Ty Dng mua ru vang v mui. n th k XVI, ng minh Hanx b suy
sp v 1 mt do s pht trin ngoi thng ca Anh v Nclan, ng thi do cc cuc pht
kin a l, trung tm thng nghip ca Ty u chuyn sang vng ven b i Ty Dng.
S pht trin ca mu dch quc t dn n s ra i ca ngn hng. Ngn hng bt ngun t
ngh i tin. Do tin t cc ni khc nhau nn mun mua bn cc hi ch th phi i ly
loi tin c lu hnh a phng . Dn dn nhng ngi kinh doanh ngh i tin c
nhng nhn vin ca mnh n nhiu ni chu u. Cc li bun ko cn mang tin trong khi i
ng, va cng knh va nguy him m ch cn em tin n np cho ngi i tin TP mnh
nhn mt giy chuyn tin ri khi n hi ch s nhn li mt s tin tng ng. V sau, hot
ng ca ngn hng m rng kim c vic nhn tin gi cho vay n v.v... Lc u, kinh doanh
ngh i tin phn ln l ngi Italia, v vy trong ngn ng cc nc phng Ty, ch ngn
hng (bank) bt ngun t ch Banca trong ting Italia c ngha l ci bn ca ngi i tin.
III.
Nhng cuc u tranh ca th dn & nh hng ca thnh th vi ch phong
kin
1. Nhng cuc u tranh ca th dn
a. u tranh ca th dn chng lnh cha phong kin
Cc thnh th u xy trn t ca lnh cha, 1 s TP nm trn t ca nhiu lnh cha. VD Pari
xy trn t ca 2 lnh cha, Bve nm trn t ca 3 lnh cha, Aming trn t ca 4 lnh
cha. Do vy, khi mi ra i, cc thnh th u b l thuc vo lnh cha phong kin.
L ch s hu, lnh cha c quyn chuyn TP cho con chu hoc bn cho k khc. Lnh cha
thng u nhim cho nhng i din ca mnh n qun l thnh ph, ng thi c nhiu quyn
i vi TP nh quyn t php, quyn c tin, quyn thu thu, quyn c tr trong nhng ngy
lnh cha n TP, quyn trng dng nga phc v cho nhng vic cn thit, 1 s TP lnh cha
cn bt th dn phi lm tp dch. S bc lt v hch sch ca lnh cha tng ln cng vi s
giu c ngy cng tng ca thnh th, lm cn tr cng thng nghip pht trin. Trc tnh hnh
y, th dn d on kt li u tranh vi lnh cha nhm ginh quyn t tr cho TP. t
mc ch , 1 s TP np cho lnh cha mt khon tin ln hng quyn t do, nhng
thng thng nht l u tranh v trang.
Hnh thc u tranh bng bo lc ca th dn din ra sm nht Milan. Nm 1037, lc lng
v trang ca thnh ph nh ui c qun i ca Tng gim mc (lnh cha TP) v vin
binh ca cc cha phong kin khc. Sau , th dn y lp chnh quyn t tr ca TP.
Cuc u tranh ca TP Lng Bc Php l VD in hnh. c php thnh lp cng x t tr,
nm 1108, th dn y np cho lnh cha l Gim mc Gri mt khon tin ln, ng thi
np tin cho vua Lui VI ca Php c ph chun. Nhng n nm 1112, sau khi tiu ht tin,
Gri xo b quyn t tr ca TP Lng nn th dn ni dy khi ngha, git cht Gri, ginh
c quyn lp cng x t tr.
Phong tro u tranh ginh quyn t tr ca thnh th Ty u din ra rm r nht l 2 th k XII,
XIII. Kt qu l cc thnh th ginh c thng li vi mc khc nhau. Nh kinh t pht
trin sm v do khng c chnh quyn trung ng mnh m, cc thnh th Italia nh Vnxia,

Ginva, Phirenx, Milan, Pida... c lp hon ton. Hn th na, cc TP ny cn khng ch

c vng nng thn xung quanh v cc thnh ph nh ln cn nn lp thnh nhng nc
cng ho thnh th, gm c chnh quyn, vin nguyn lo, php lut, to n, qun i v.v... VD :
Phirenx, t nm 1293, tng lp th dn giu c bt u ginh c chnh quyn. Ti y
ban b mt b lut gi l B lut chnh ngha. C quan hnh chnh cao nht ca nc cng ho
l Hi ng trng lo m ngi ng u c gi l Ngi cm c chnh ngha. Nhn vt ny
ng thi cng l ngi ch huy lc lng t v ca thnh ph.
Cn cc TP Bc Php nh Lng, Xanhcngtanh, Bve, Xoaxng... v Nam Php nh
Mcxy, Tulud, Acl, Mngpli, tuy cn phi thc hin mt vi ngha v i vi vua hoc
lnh cha nh phi np 1 khon a t nht nh, nhng thc t l c lp. Nhng TP ny c Hi
ng thnh ph v th trng do th dn bu ra, c ti chnh, qun i, to n v lut php ring.
Nhng TP trc thuc nh vua nh Pari, Oclng, Nngt, Bucgi... Php v Oxford,
Cambridge... Anh th mc t do ginh c c hn ch hn. Nhng TP ny cng c quyn
bu c c quan qun l TP, nhng c quan ny phi bn vi quan li ca vua c n khi gii
quyt cc cng vic hnh chnh v t php. Cn nhng TP nh ko c tin np cho lnh cha,
cng khng lc lng u tranh ginh quyn t tr th vn chu s thng tr ca cc c
quan hnh chnh ca lnh cha nh c.
Tuy mc t tr ginh c c khc nhau, nhng 1 im ging nhau l c dn tt c cc thnh
th u c thot li khi thn phn nng n, h c t do. Trong qu trnh y, mt tc l c
hnh thnh l lnh cha khng c quyn lng bt nhng nng n trn ra thnh th c 1 nm
l 1 ngy. Do vy c c cu tc ng : "Khng kh thnh th c th lm cho con ngi t do".
b. u tranh ca th th cng chng qu tc thnh th
Trong cuc u tranh ca thnh th chng lnh cha phong kin, th th cng l lc lng quan
trng nht, nhng sau khi thng li, thnh qu u tranh li ri vo tay tng lp qu tc thnh th
gm cc thng gia giu c, cc ch n, cc ch cho thu nh v ch rung t xung quanh TP.
Nh th lc ln v kinh t, tng lp ny chim mi chc v quan trng v hnh chnh, t php,
ti chnh, qun s trong chnh quyn. Trn c s y, tng lp qu tc thnh th tng cng p
bc bc lt th th cng v dn ngho thnh th, mi gnh nng v thu kho, lao dch ln
lng h.
V vy, t th k XIII - XV, khi t chc phng hi vng chc, th th cng lin u tranh
mnh m vi qu tc thnh th i quyn tham gia vo cc c quan qun l TP. Cc nh s hc
gi cuc u tranh ny l cuc cch mng ca phng hi. Kt qu l nhng TP th cng
nghip pht trin km hn thng nghip nh Vnxia, Ginva Italia v Hmbua, Lubch,
Brm Bc c th tng lp qu tc vn gi vng chnh quyn. Cn nhng TP c nn th
cng nghip pht trin nh Clnh c v Phirenx Italia v.v... th phng hi ginh c
thng li, do h thnh lp chnh quyn mi hoc ginh c mt s chc v trong chnh
quyn thnh ph.
Tuy nhin, thnh qu u tranh khng thuc v tt c th th cng ca cc phng hi m b cc
phng hi giu c lng on. V vy, 1 s ni li din ra cuc u tranh ca nhng ngi th
th cng m ngh nghip ca h b coi l thp km nh th ct lng cu, th dt si lanh v.v...
chng li tng lp ch xng giu c. VD Clnh, nm 1396, phng hi thng trong

cuc u tranh vi qu tc thnh th. Nhng nhng k cm quyn mi gm i biu ca cc ch

xng giu c v cc thng gia ln li tr thnh mt tp on lng on v ch lo lm giu cho
mnh. V vy nm 1482, mt cuc khi ngha mi ca qun chng th dn rng ri do cc ch
xng v nh bun b gt ra khi chnh quyn lnh o din ra nhng b tht bi.
c. u tranh gia th bn v ch xng
Theo quy ch ca phng hi, sau mt thi gian nht nh, th bn c th tr thnh th c v c
quyn m xng ri gia nhp phng hi. Nhng n th k XIII, nht l th k XIV, vic
ngy cng kh khn i vi th bn. Mun gia nhp phng hi, th bn phi lm mt tc phm
chng minh trnh tay ngh ca mnh. Nguyn liu lm tc phm y do th bn phi t
mua ly. Ngoi ra khi gia nhp phng hi h cn phi tng qu cho ch xng. Cng v sau
ch xng cng khng mun th bn c th tch ra m xng ring va khi mt ngi gip
vic va khi tng thm lc lng cnh tranh vi mnh. Nn phng hi th cng nghip thc
cht bin thnh nhng t chc ng kn. Ch c con trai, con r ca ch xng hoc nhng
ngi kt hn vi v go ca ch xng cht mi c gia nhp phng hi.
Cn ch xng li tng cng bc lt i vi th bn nh tng thm cng lao ng, gim
tin lng, lut l do ch xng t ra thm kht khe.
Trc tnh hnh y, bt chp s phn i ca ch xng, cc th bn t chc thnh nhng
on th ring ca mnh gi l "Hi anh em" hoc "Hi th bn" u tranh vi ch. Bng hnh
thc bi cng, h i ch tng lng, gim gi lm v cho h c quyn thi vic trc thi
hn quy nh v.v... Nhng cuc nh cng ca th bn lm cc ngh may, sn xut da... xy
ra nhiu TP Ty u nh Lun n (Anh), Cnxtanx (c), Fribua (Thu S) v.v... vo cui
th k XIV u th k XV. Cc cuc u tranh y cn nh, thng cha vt qua phm vi nhng
phng hi ring l. Song, cng xut hin nhng cuc khi ngha ln thu ht tt c cc loi
dn ngho thnh th gm th bn, th th cng ph sn, ngi lm cng nht, phu khun vc,
ngi ko c vic lm c nh.... u tranh khng ch vi ch xng phng hi, m vi tt c
tng lp giu v c th lc thnh th. Nhng cuc khi ngha Xienna (nm 1371) v Phirenx
(nm 1378) Italia l VD tiu biu.
2. nh hng ca thnh th i vi ch phong kin
S ra i thnh th l mt biu hin ca s pht trin ca ch phong kin chu u. Song,
thnh th, vi s pht trin ca nn kinh t hng ho cng ph hoi ngm ch phong kin.
Trc ht s pht trin ca nn kinh t hng ho lm tan r nhanh chng nn kinh t t nhin.
Trong cuc sng hng ngy, c dn thnh th cn c thc phm (rau, tht, hoa qu...). Trong sn
xut th cng nghip, thnh th cn c nguyn liu (nho, lng cu). Tt c nhng th thnh th
u da vo s cung cp ca nng thn, do to nn mi lin h kinh t cht ch gia nng
thn v thnh th, li cun nhiu trang vin phong kin vo sn xut hng ho. VD th k XIII,
nhiu trang vin Anh tp trung sn xut lng cu. Vng Bucgng Php th chuyn
trng nho p ru... Nh vy, nn kinh t t cp t tc trong tng phm vi nh hp, c trng
c bn ca kinh t phong kin phng Ty bt u thay i.
Th 2, s pht trin ca nn kinh t hng ho gp phn quan trng lm tan r ch nng n.
Do hng ho ngy cng nhiu trn th trng, 1 phn do cc thnh th sn xut, 1 phn ch t
phng ng n, nhu cu ca giai cp phong kin cng ngy cng tng. c tin mua cc th

hng ho , cc lnh cha dng hnh thc t tin thay th cc loi t lao dch v t sn phm.
Do vy, n th k XIII, t tin chu u ph bin. Hn na, nhiu lnh cha ng cho
nng n dng tin chuc li t do. Sau khi np tin cho lnh cha, h thot khi thn phn
nng n. Nh vy, quan h tin t lm cho ch nng n bt u lng lo v ph hoi t t ch
phong kin.
ngghen ni : "T lu trc khi b cc v kh ph hu, cc pho i ca hip s b sp ; trn
thc t, phi ni rng thuc sng chng qua ch l ngi thc hnh bn n phc v ng tin10.
Th 3, s pht trin ca kinh t hng ho lm cho mi lin h kinh t gia cc a phng cng
cht ch, to iu kin thun li cho vic hnh thnh nhng quc gia thng nht. ng thi, th
dn cn ng h nh vua trong vic u tranh vi cc th lc phong kin ct c thng nht t
nc v xy dng b my nh nc tp quyn trung ng.

Chng III : Gio hi Kit v nhng cuc vin chinh ca qun thp t
A. GIO HI KIT T TH K V-XI
I.
o Kit tr thnh tn gio phc v ch phong kin
o Kit ra i vo th k I sau CN ng quc Rma. Lc u, o Kit l tn gio ca
qun chng b p bc, ln n s giu c, bc lt, nn b giai cp thng tr Rma thng tay n p.
Dn dn, o Kit bin cht, tr thnh tn gio c li cho giai cp ch n, nn n cui th k IV
c cng nhn l Quc gio ca quc Rma.
Sau khi ch chim hu n l dit vong, o Kit li cng pht trin v tr thnh cng c c
lc bo v ch phong kin. l v x hi phong kin v x hi chim hu n l tuy khc
nhau v phng thc bc lt, nhng cng u l x hi c giai cp. o Kit l cng c phc
v cho x hi c giai cp ny th cng rt d thch nghi vi mt x hi c giai cp khc. Nhng
lun iu m cc gio s tuyn truyn, khi ging o nh hin tng ko bnh ng trong x hi l
do "cha tri xp t", hoc trong cuc sng hin ti b kh cc th sau khi cht s hng hnh
phc vnh vin trn thin ng v.v... ph hp vi li ch ca ch phong kin.
Hn na, trnh pht trin thp km v kinh t v vn ho ca cc nc Ty u lc by gi
chnh l c s tt cc loi t tng m tn pht trin, bi vy nhng lun iu bp bm do gio
hi Kit truyn b d dng c cc tng lp c dn tin tng.
m hoc qun chng phc v cho li ch ca giai cp thng tr, gio l ca o Kit thi trung
i nhn mnh thuyt con ngi sinh ra ai cng c ti. S d nh vy l v thu t loi ngi l
Aam v Eva b ma qu xi gic lm tri Cha nn phm ti. Do , dng ging ca h
tc loi ngi phi mang ci ti truyn kip. Ngoi ra, mi ngi trong cuc i ca mnh cn
phm nhng ti ring.
Bn cnh thuyt ngi ta ai cng c ti, gio hi thi trung i cn nu ra thuyt ma qu u
cng c v thng d d con ngi lm vic xu. c bit, ma qu thng sai khin cc m ph
thu c th thin bin vn ho gieo rc tai ho cho con ngi. Nh vy, ma qu l mt hnh
tng i lp vi Cha tri. Nu ko tin c ma qu tc l ko tin c Cha tri.

10 C.Mc - Ph. Angghen. Tuyn tp, tp VI, NXB S tht, H Ni. 1984, trang 440.

Do con ngi y ti li nh vy, nn sau khi cht s b y o a ngc. Tuy nhin, gio hi
Kit c th lm cho mi ngi thot khi s trng pht sau khi cht v c hng hnh phc
thin ng. Gio hi tuyn truyn rng tng lp gio s l nhng k c ban phc lnh v khi
phong nhng chc v thing ling cho h th ng thi cng ban cho h nhng quyn lc thing
ling. Bng cc nghi l nh ra ti, cho n bnh thnh v.v..., cc gio s c nhn danh Cha
ban phc lnh cho mi ngi. Nh vy, gio hi lm cho cc tn tin tng m qung vo s
cu vt do gio hi em li cho h m cn to uy quyn rt ln cho tng lp gio s. Trn c s
y, gio hi thng dng bin php khai tr gio tch i vi tng ngi hoc c x e do
mi ngi nhm buc mi ngi phi ngoan ngon phc tng gio hi.
Ngoi ra, c ban phc lnh v c cu vt, gio hi cn xng ch ngha cm dc,
thnh lp cc nh tu kn, khuyn khch mi ngi phi nhn nhc chu ng mi kh hnh i
sau khi cht c hng hnh phc vnh vin ni thin ng. ng thi, gio hi cn ch
trng th cc di vt ca cc thnh v hnh hng n cc t thnh lm tng thm s cung
tn ca mi ngi v quyn tin cho gio hi.
Tm li, gio l ca o Kit thi trung i ch yu nhn mnh s cu vt linh hn sau khi cht,
khuyn nhn dn phi an phn th thng, cam chu cc kh i, lm t lit ch u tranh
ca qun chung bo v quyn lc ca giai cp phong kin.
II.
T chc gio hi v s chia r gia gio hi phng ty v phng ng
1. T chc gio hi s k phong kin
Sau khi bin thnh quc gio ca Rma, qun l vic o trong ton quc, o Kit
thnh lp 5 trung tm gio hi do Tng gim mc ng u. l Cngxtngtinpl, Antit,
Girudalem, Alchxngri v Rma. Sang thi trung i, do tnh hnh chnh tr ng Rma
(tc Bidantium) v phng Ty khc nhau, nn lch s pht trin ca gio hi Kit 2 min
cng khc nhau.
phng ng, cc trung tm gio hi t chc theo n v hnh chnh, nhng Tng gim mc
Cngxtngtinpl c gi quyn lnh o. ng thi do ng Rma l mt quc thng
nht, chnh quyn ca hong rt vng mnh nn gio hi phi phc tng quyn lc ca
hong . Hi ngh tn gio c triu tp vo gia th k V cng nhn hong Bidantium
l ngi c quyn cao nht trong gio hi v c gi l "Hong gio ch". Do vy, hi ngh
tn gio tuy c coi l c quan cao nht ca gio hi phng ng, nhng quyn triu tp hi
ngh y, quyn quyt nh cc thnh vin tham d cng nh quyn ph chun ngh quyt ca hi
ngh li thuc v hong .
Cn phng Ty, t th k V hnh thnh nhiu vng quc ca ngi Gicmanh. Vua v
qu tc cc nc ny nhanh chng tip thu o Kit lm cho th lc ca gio hi y cng
thm mnh. Trong khi , Tng gim mc Rma t xng l Gio hong, lun nui mu nng
cao a v ca mnh v chim quyn lnh o ton b gio hi Kit. Li dng s suy yu v tnh
hnh cha n nh ca cc quc gia phong kin do "man tc" va mi lp nn Ty u, gio
hong khng ch qun l cng vic ca tn gio m cn ginh ly chc nng v chnh tr v hnh
chnh na.
C s vt cht ca chnh quyn gio hong l cc lnh a rng ln ca cc nh th v tu vin
thuc gio hi Rma. thn thnh ho a v ca mnh, gio hong loan truyn rng ngi Tng

gim mc Rma vn l do thnh Pie, ngi cm u cc mn ca cha Gisu sng lp. Do

vy, gio hong gi lnh a ca mnh l "Lnh a k tha ca thnh tng Pie". Gio hong
L I (440-461) cn di tr, thm vo bn dch ting Latinh quyt ngh ca hi ngh ton th
tn Kit gio ln 1 mt cu : "Gio hi Rma vnh vin ng hng u". n na sau th k
VI, tuy v danh ngha, gio hong Rma vn l thuc Bidantium, nhng v chnh quyn ca
Bidantium Italia suy yu nn thc t c hon ton c lp. Do vy, mu lm cha t c
vic o v vic i ca gio hong i vi th gii Kit gio cng khng b rng buc.
Mt khi th lc mnh th d tm ca gio hong cng cng ln. Nm 568, ngi Lngba xm
nhp Italia. Nh vy, Italia b ngi Bidantium v ngi Lngba chia nhau chim ng. nh li
dng s u tranh gia hai bn mu li ring cho mnh, gio hong khi th k hip nh vi
bn ny, khi th cam kt vi bn kia. n khi th lc ca vng quc Frng ln mnh v ngy
cng gi vai tr quan trng Ty u th gio hong Rma li kt ng minh vi vua Frng
chng li ngi Lngba.
Nm 754 v 755, vua ca vng quc Frng l Ppanh "Ln" 2 ln em qun sang Italia nh li
ngi Lngba, chim c tnh Rma v khu Ravenna ri n nm 756 em nhng vng y giao
cho gio hong. T , gio hong c mt lnh th thc s v quc gia ca gio hong cng
ging nh nhng vng quc phong kin khc Ty u.
chng minh bng lch s cho quyn thng tr ca gio hong Ty u v chng minh
quyn lc ca gio hong Rma cao hn Tng gim mc khc v cao hn c chnh quyn th
tc, cc gio hong thng ba ra nhng vn kin gi m ci gi l "S trao tng ca
Cngxtngtint" l 1 VD tiu biu. Theo ti liu gi ny th hong Cngxtngtint trao cho
gio hong quyn lc ngang hng vi mnh v tng gio hong thnh Rma, cc TP khc Italia
v t ai phng Ty, cn bn thn hong th lui v Cngxtngtinpl phng ng. Tt
nhin, mu y ca gio hong dn n s phn i mnh m ca cc gio ch phng ng
v quyn ca cc nc lc by gi.
2. S phn lit gia gio hi phng Ty v phng ng
Trong thi k trung i, s pht trin v chnh tr, x hi, vn ho gia Ty u v Bidantium c
s khc bit r rt. Tnh hnh y nh hng mnh m n vn tn gio 2 khu vc .
Mu ca gio hong Rma mun ng tr trn ton b gio hi Kit cng lm cho mu thun
trong t chc gio hi hai khu vc ny cng gay gt. S bt ng gia 2 bn cn biu hin
cch gii thch thuyt "Tam v nht th". Gio hi phng ng cho rng cha Thnh thn l do
cha cha sinh ra, cn gio hi phng Ty th cho c cha cha v cha con sinh ra. ng thi, s
tranh ginh nhau trong vic truyn gio nhng nc ln cn cung lm cho quan h gia 2 bn
thm cng thng.
Do mu thun gia hai bn phc tp v su sc nh vy, nm 867, Tng gim mc
Cngxtngtinpl l Phtit triu tp mt cuc hi ngh cc gio hi phng ng thng
qua ngh quyt khai tr gio tch ca gio hong Nicla I v tuyn b rng vic can thip ca
gio hong vo cng vic ca gio hi phng ng l khng hp php.
n na u th k XI, gia Tng gim mc Cngxtngtinpl Michel Keroularios v gio
hong Rma L IX li xy ra s tranh chp v quyn qun l cc gio s Nam Italia. Do vy,
nm 1054, gio hong sai s sang Cngxtngtinpl vt ln bn th ca gio ng Xphia giy

khai tr gio tch ca Tng gim mc Cngxtngtinpl. p li hnh ng y, Tng gim mc

Cngxtngtinpl yu cu hong Bidantium triu tp 1 hi ngh tn gio khai tr gio tch
s gi ca gio hong.
T , gio hi Kit chnh thc phn thnh 2 gio hi : phng Ty gi l gio hi Rma hoc
gio hi Thin cha do gio hong ng u, phng ng gi l gio hi Hy Lp hoc gio
hi Chnh thng. Tuy ch c mt s khc bit nh v nghi thc l thnh... nhng 2 gio hi y
hon ton c lp nhau, thm ch coi nhau nh th ch.
B. NHNG CUC VIN CHINH CA QUN THP T
T cui th k XI n cui th k XIII, di s h ho ca gio hong Rma, qun i phong
kin nhiu nc chu u vi hnh cy thp t trn o, nhiu ln tn cng vng ng a
Trung Hi. Nhng cuc chin tranh xm lc y gi l "Nhng cuc vin chinh ca qun Thp
t" hoc gi tt l nhng cuc "Thp t chinh".
I.
Hon cnh lch s
Vo th k XI, x hi Ty u c nhiu bin i v nhng thay i y nh hng trc tip n
nhiu tng lp khc nhau trong x hi.
Trong cc th k X, XI, gio hi Rma rt suy yu v hn lon. Nhng n cui th k XI, qua
phong tro chn chnh gio hi do tu s Hinbrng (Hildebrand) thuc tu vin Cluyni Php
xng, gio hi phng Ty mi dn n nh. Sau khi thnh Gio hong Grgoa VII (10731085), ng cng tm cch cao vai tr ca gio hong v gio hi nh nu ra nguyn tc gio
hi Rma do cha tri sng lp, nn tuyt i khng c sai lm, quyn uy ca gio hong bao
trm c th gii, v tr ca gio hong khng nhng cao hn chnh quyn ca cc vua m cn cao
hn hi ngh tn gio. Nh vy, mu ca gio hong l khng nhng ch cm u gio hi
Thin cha, khng ch chnh quyn th tc ca cc nc phng Ty m cn mun khut phc
c gio hi phng ng di quyn lc ca mnh. t c mc ch , gio hong cng
sn sng ng h tn cng qun s quc Bidantium.
n th k XI, qu trnh phong kin ho Ty u hon thnh t lu. Ton b rung t trong
x hi tp trung vo tay giai cp phong kin v chia thnh nhiu lnh a (fief) truyn t i
ny sang i khc. Song cc lnh a y thng ch truyn cho con trng, v vy nhng ngi
con th tr thnh nhng k s khng c rung t. Nhiu k s phi tm n cc lu i phc v
cc lnh cha phong kin mun thu h. C mt s th tn cng cc tu vin hoc chn ng
cp ca ci ca cc khch bun.
Th k XI cng l thi k ra i ca thnh th Ty u. Nh v tr thun li, cc thnh th ca
Italia nht l Vnxia pht trin mnh v thng nghip v mc tiu bun bn ca h ch yu
l vng ng a Trung Hi.
Trong khi , theo quan nim truyn thng ca o Kit, Girudalem l t thnh ca tn gio
ny. V y l ni cha Gisu sng v m ca cha cng tng ni y. Song lc by gi tnh
hnh chnh tr vng ny rt phc tp. Vo u th k VII, Xiri v Palextin b nc A Rp mi
thnh lp chinh phc. n cui th k X, quc A Rp ru r, vng ny li ri vo tay nc
Calipha Ai Cp, 1 nc va tch khi quc A Rp. n thp k 70 ca th k XI, ngi Tuc

Xengiuc11 li tr thnh ch nhn ca Girudalem. Do chnh sch phn phong t ai, nc

Xengic chng bao lu chia thnh nhiu tiu quc (mirat) c lp v n thp k 90 ca th
k XI, chin tranh gia cc tiu quc y din ra lin tip.
Mc d theo o Hi, ngi Tuc Xengic cng nh ngi A Rp u c thi khoan dung i
vi tn Kit gio v nhng ngi Ty u n Girudalem hnh hng. Nhng n cui th
k XI, do chin tranh lon lc, khch hnh hng ko th i qua Tiu n Palextin na m
phi i ng bin. V vy Ty u, ngi ta phng i s ngc i ca ngi Tuc
Xengic i vi tn o Kit, kch ng tinh thn chng d gio ca ngi Ty u. ng
thi, qua li k ca khch hnh hng t phng ng v, vng ng a Trung Hi c m
t thnh mt x s ht sc sung sng. thnh ph sm ut, cung in nguy nga, sn phm
phong ph, giai cp thng tr v tng lp giu c tha h hng th. Nhng cu chuyn y cng
lm tng thm s khao kht ca ci ca giai cp phong kin Ty u.
Trong hon cnh y, chnh hong Bidantium to nn thi c thun li cho phong tro
vin chinh sang phng ng sm thc hin. Vn l, t nhng nm 80 ca th k XI, Bidantium
lin tip b nhiu k th bn ngoi tn cng t nhiu pha, c bit ngi Tuc Xengic sau khi
chim c vng Tiu ca Bidantium ang chun b tn cng Cngxtngtinpl. Trc tnh
hnh nguy cp y, nm 1090 v 1091 hong Alxit I Comnnt (1090-1118) c s gi
sang cu cu gio hong v gi th yu cu cc nc Ty u a qun sang phng ng
chng bn t gio. V th, gio hong v giai cp phong kin cc nc phng Ty c c
t chc vin chinh.
Nh vy, nguyn nhn thc s ca phong tro vin chinh Thp t l do mu xm lc cp
bc ca to thnh Rma v giai cp phong kin Ty u i vi vng a Trung Hi, nhng mu
y c ngy trang di chiu bi chng d gio, lm cho tnh cht ca nhng cuc vin
chinh ny c quan nim nh l nhng cuc chin tranh tn gio, l "cuc u tranh gia thp
gi v mt trng li lim", tc l gia o Kit v o Hi.
II.
Cc cuc vin chinh
Trong gn 200 nm t cui th k XI n cui th k XIII, nhng on qun Thp t tin hnh
8 cuc vin chinh sang phng ng, trong 4 cuc u l quan trng hn c.
1. Cuc vin chinh ln 1 (1096-1099):
Nhn thy thi c xm lc phng ng thun li, thng 9-1095, gio hong Uycbanh II
(1088-1099) triu tp 1 hi ngh tn gio TP Clecmng (Php) tin hnh vin chinh. Ti
phin b mc ca hi ngh ny, gio hong nu ln nhng tai ho m ngi Tuc v ngi A Rp
gieo rc phng ng nh xm chim t ca quc Bidantium, ph hoi gio hi, git
hi v bt dn. V vy, nhn danh cha, gio hong ku gi tt c mi ngi, khng phn bit
giu ngho, hy nhanh chng i cu gip nhng ngi anh em Kit gio phng ng, gii
phng m cha, ui bn tn bo y ra khi th gii ca tn Kit gio. Tip , gio hong
thay mt cha ha hn rng nu ai tham gia vin chinh m b cht th s c xo b mi ti li,
11 Nc Xengic (Seldoanaukides) do b lc Tuc Ogud thnh lp vo th k X Trung .
n th k XI, ngi Tuc Xengic ko ngng chinh phc bn ngoi, tr thnh quc ln mnh
Ty v Trung .

c cu vt ln thin ng. Hn na, gio hong khng qun ch ra nhng li ch thit thn
trn gian m nhng ngi tham gia vin chinh s c hng. ng ni rng phng Ty ngi
th ng m t ai th cht hp v cn ci, ngi cy rung ch tm sng qua ngy, tri li
phng ng "khp ni y mt v sa", c bit Girudalem l trung tm ca mt t th li
cng giu c, l "thin ng th hai". V vy, "ai y bun kh ngho i th n s tr
thnh ngi giu c".
Li ku gi ca gio hong c thnh gi hoan h nhit lit. H h to : " l Cha ! l
Cha !". Ngay sau , h khu vo o hnh cy thnh gi mu biu th quyt tm tham gia
vin chinh.
K hoch ca Uycbanh II l sang ma xun nm 1096, on k s Ty u s bt u vin chinh.
Nhng khi qun k s chun b cha xong th thng 2-1096 my vn nng dn Php v c vi
vng ln ng m u cho phong tro vin chinh Thp t.
Vn l, b kch ng bi nhng vin cnh m gio hong phc ho, nng dn vi vng bn r
tt c nhng g c th bn c v mua t nhng g cn thit cho cuc hnh trnh. Nhiu gia
nh cht c v cho con ci ngi ln xe tham gia vin chinh. Ngoi nng dn cht
phc, trong hng ng vin chinh cn c nhng k lang thang, nhng ngi phm ti, nhng bng
cp... Ngi cm u on qun nng dn ny l mt thy tu n dt ngi Php tn l Pie
Lecmt (Piere 1Ermite). Thc ra y ch l 1 m hp, ko c i ng chnh t, v ki lut, ko c
v kh lng thc v ko hiu bit v qun s, thm ch Girudalem u, cch xa bao nhiu h
cng ko bit. H ch bit i theo con ng khch hnh hng tng i v tin v hng ng.
Dc ng h phi cp bc kim thc n nn b git nhiu, nht l Hunggari v Bungari,
nn ch cn non na (3, 4 vn ngi) n c Cngxtngtinpl, nhng khi va sang n Tiu
, h b ngi Tuc Xengic nh tan, chi cn 1/10 trn thot. Cuc vin chinh ca dn ngho
ch l tin tu ca phong tro vin chinh Thp t m thi.
Mi n thng 8-1096, qun k s Ty u mi bt u ln ng. Xut pht t 4 a im khc
nhau (Nocmngi, Loren, Nam Php v Nam Italia), n ma xun nm 1097, 4 on qun y
gp nhau Cngxtngtinpl. Dc ng hnh qun cng nh ti Cngxtngtinpl, qun k s
phng Ty thng tay cp bc dn a phng; do nhiu cuc xung t din ra. Tuy vy,
hong Bidantium c gng dng ngoi giao y qun k s nhanh chng chuyn sang Tiu
v yu cu th lnh ca h tuyn th vi mnh rng nhng t ai ly c t tay ngi Tuc s
thuc v quc Bidantium v bn thn h tr thnh bi thn ca hong .
Cui thng 4-1097, qun Thp t vt eo bin Bxpho t chn ln t chu . Nhng cuc
giao chin vi ngi Xengic bt u din ra. Sau khi chim c vi c im Tiu , u
nm 1098, qun Thp t chim c etxa v thnh lp y b quc u tin ca qun phong
kin Ty u. Tip , tri qua rt nhiu kh khn, qun Thp t chim c Antit v thnh lp
y 1 cng quc. Nm 1099, qun Thp t tn cng Girudalem. Mt cuc tn st ht sc khc
lit c dn Hi gio din ra. Vng quc Girudalem c thnh lp. Gfroa Buing
(Godefroy de Bouillon), th lnh qun Thp t Loren c tn ln lm vua, nhng ng ta ch t
xng l "k bo v m cha". Sau , vi s gip ca hm i ca Vnxia v Ginva, qun
Thp t chim c ton b b ng a Trung Hi ri thnh lp b quc Tripli v mt

s tiu quc khc. V danh ngha, cc nc etxa, Antit v Tripli u ph thuc vo vng
quc Girudalem, nhng v thc cht th hon ton c lp.
Trong cc nc ny, giai cp phong kin cng thi hnh chnh sch phn phong rung t v
thnh lp trang vin nh phng Ty. Qun chng nng dn gm ngi A Rp, ngi Tuc
theo Hi gio v ngi Xiri, ngi Hy Lp theo Kit gio u b bin thnh nng n. Do b bc
lt tn nhn tho mn cuc sng xa x ca giai cp thng tr, nng dn lun ni dy khi
ngha, nht l vng quc Girudalem v b quc Tripli.
c lc lng trn p s phn khng ca dn a phng v chng cc nc Hi gio
lng ging nhm bo v v m rng lnh a ca qun Thp t, cc on k s tn gio nh on
k s Y vin, on k s n miu, on k s Ttn c thnh lp.
C s u tin ca on k s Y vin l mt t chc t thin thnh lp bnh vin Thnh Ging
Girudalem. Nhim v lc u ca t chc ny l gip nhng ngi n Palextin hnh hng
nh b tr ch ca h, cha bnh cho nhng ngi au m. Sau khi cuc vin chinh ln th
nht kt thc th t chc ny bin hn thnh mt on k s m nhim v ch yu l chin u.
on k s n miu thnh lp khong nm 1118, lc u ng gn nn c ca n th vua Do
Thi l Xalamn m lc by gi xy dng nh th Cha cu th. Thnh vin ca hai
on k s nv ch yu l ngi Php v Italia.
Cn on k s Ttn cui th k XII mi thnh lp v thnh vin ca n l cc k s ngi c.
Nhng u th k XIII th on k s ny ri Girudalem v hot ng vng bin Ban Tch.
Thnh vin ca nhng t chc ny va l k s va l tu s. H bn trong mc o gip, nhng bn
ngoi khoc o chong trng, en hoc v c khu hnh cy thp t. H phi sng c thn,
khng c ham mun giu sang, sut i hin thn cho vic bo v Kit gio. H ch phc tng
gio hong ch khng chu s lnh o ca lnh cha v gio hi a phng. Tuy v danh ngha
th nh vy, nhng thc t, bng cc bin php chin tranh cp bc, bun bn, li c vua
cha cc nc Ty u biu tng, nn cc thnh vin ca on tr thnh nhng k rt giu.
S thng tr tn bo ca bn phong kin Ty u lm dn a phng lun ni dy phn khng.
ng thi, ni b giai cp phong kin y cng thng xy ra xung t, nn cc quc gia ny
khng n nh.
2. Cuc vin chinh ln 2 (1147-1149)
Nm 1144, ngi Tuc Xengic chim c b quc etxa, nc Antit b e do nn sai s
v Rma cu cu gio hong. l nguyn nhn trc tip ca cuc vin chinh ln 2.
Do s ku gi ca gio hong, Ty u li rn rng nh 50 nm trc chun b cho mt cuc
vin chinh mi. Tham gia cuc vin chinh ny c vua Php Lui VII v hong c Cnrat III.
Qun k s Php-c qua Cngxtngtinpl sang Tiu ri tin xung pha nam phi hp vi
qun chim ng Girudalem tn cng amt, nhng h b ngi Tuc Xengic nh bi phi
rt v nc.
3. Cuc vin chinh ln 3 (1189-1192)
Vo thp k 70 ca th k XII, vng ng a Trung Hi c thay i quan trng, quan h trc
tip n vn mnh ca cc quc gia ca qun Thp t. Nm 1171, 1 tng Ai Cp l Xalatin
(quen gi l Xalain) lt vng triu Phatima ri t xng lm Xuntan (vua), thng tr 1

quc rng ln gm Ai Cp, Xiri, Lng H. Nm 1187, Xalatin nh bi qun Thp t gn

h Tibriat ri chim Girudalem. Qun Thp t ch cn gi Antit, Tripli v Tia.
Tin Girudalem b tht th lm Ty u s n ni gio hong Uycbanh II b chn ng thn
kinh qu mnh m cht. Gio hong mi Grgoa VIII lp tc h ho tin hnh vin chinh mi.
Tham gia cuc vin chinh ln ny c hong c Phrirch I "Ru ", vua Php Philip II
gut v vua Anh Rist I "Tim s t". Qun c vn i ng b qua bn o Bancng ri sang
Tiu . Nhng ngy 6/10/1190 hong c b cht ui khi vt qua 1 con sng nc chy
xit gn Xlri (Tiu ), on qun Thp t ca c tan r, 1 phn v nc. Mi n h nm
1190, qun Thp t Anh v Php mi bt u ln ng. C hai on qun ny u n Xixilia
i bng ng bin. Chin cng u tin ca Rist 'Tim s t' l chim c Acr nhng mu
thun vn c gia 2 vng quc ny nn Philip II b v nc thc hin nhng mu thit
thn hn Ty u.
Rist "Tim s t" vn tip tc nh tn cng Girudalem nhng ko c. Thy ko th thng,
ngy 2-9-1192, Rist phi k ho c vi Xalatin. Theo ho c ny qun Thp t c chim
gi mt di t hp t Tia n Giapha (nay hp nht vi Ten Avip) cn Girudalem th vn
thuc Ai Cp, nhng tn Kit gio c n y hnh hng trong thi hn 3 nm.
Nh vy cuc vin chinh ln 3 l mt cuc vin chinh ln do 3 vua ca 3 nc mnh nht Ty
u ch thn ch huy v lc lng chin u l cc i qun chnh quy ca ba nc y, nhng
cui cng ko thu c kt qu g ng k.
4. Cuc vin chinh ln 4 (1202-1204)
Mc d tin hnh ba cuc vin chinh, mc ch ca to thnh Rma v giai cp phong kin
Ty u vn cha t c. V vy, n thi gio hong Inxng III (1198-1226), nhn khi th
lc ca to thnh vng mnh, uy tn ca gio hong c nng cao, ng li pht ng mt cuc
vin chinh mi. S h ho ca gio hong c cc lnh cha phong kin Php, c, Italia
hng ng. Theo k hoch ca gio hong th mc tiu ca cuc vin chinh ny l Ai Cp, v nu
nh bi c Ai Cp th s chim c Girudalem d dng.
thc hin k hoch qun Thp t phi hp ng vi Vnxia, nh h dng thuyn ch qun
Thp t i vin chinh v phi tr cho h 85.000 ng mc bng bc, ngoi ra cn phi chia cho
h mt na t ai v chin li phm cp c. Nhng qun Thp t khng tin thanh
ton. b vo s tin 34.000 mc cn thiu, Vnxia yu cu qun Thp t nh chim thnh
ph Dara nm trn b bin Ariatch ca vng quc Hunggari, 1 ch th thng nghip ca
Vnxia. Thng 11-1202, qun Thp t tho mn yu cu y ca Vnxia, mc d dn TP ny
u l tn o Thin cha.
Trong khi qun Thp t ang ngh ngi chun b ln ng vin chinh th u nm 1203, thi
t lu vong ca Bidantium l Alxit sai ngi n cu cu. Vn l, nm 1195, hong nc
ny l Idac II b Alxit III lt ri chc m mt v bt cm t. n u nm 1202, thi t
Alxit trn sang Rma. V vy, s gi ca thi t yu cu qun Thp t sang Cngxtngtinpl
khi phc ngi vua cho hong hp php ca Bidantium. Nu cng vic thnh cng, hong
Bidantium s tr cho qun Thp t 200.000 mc, s cung cp 10.000 binh lnh v 500 k s
ng "t thnh". Yu cu lp tc c chp nhn v n ph hp vi lng mong mun t
lu ca nhiu tng lp x hi Ty u. c bit l lc by gi Vnxia ko mun qun Thp t

tn cng Ai Cp v vic bun bn ca h ang thun li m tri li mun tn cng

Bidantium c khng ch hon ton vic bun bn vng ny.
Thng 7-1203, qun Thp t b ln Cngxtngtinpl. Alxit III chy trn. Idac II "m" li
c ln ngi. Mc du tm cch, ng ta ko th kim tin np cho qun Thp t nh
ha. t nc kit qu, nhn dn kinh ni dy khi ngha, Idac II li b lt . Nhng kh
khn chng cht y ca Bidantium i vi d tm xm lc ca qun phong kin Ty u li l
mt thun li rt c bn. Thng 4/1204, qun Thp t tn cng v chim c Cngxtngtinpl
ri thng tay cp bc, tn st, t ph. La chy lin tc 3 ngy m. Nhiu cng trnh kin
trc, biu tng ca mt nn ngh thut tuyt vi nh cung in, gio ng ... b tn ph.
Nhng k t xng l "nhng chin s gii phng m cha" y cn cp ph tng thnh, th,
ni ging o v.v... Nhng ca ci m chng v vt c nhiu n mc mt quyn s bin nin
Php chp rng : "T khi khai thin lp a n nay cha c cuc nh chim thnh ph no
li ly c nhiu chin li phm n nh th". Theo s tho thun t trc, 3/4 s chin li
phm y thuc v Vnxia.
Trong qu trnh y, gio hong Inxng III ht sc khuyn khch vic nh chim
Cngxtngtinpl, nhng sau khi vic ri th gi v ln ting trch qun Thp t giy xo
nc Bidantium Kit gio (!).
Sau khi chim c Cngxtngtinpl, qun Thp t khng cn mun i gii phng "t thnh"
Girudalem na m li y sinh c lp nghip. Trn 3/8 lnh th Bidantium chim c,
qun phong kin Ty u lp mt quc gia mi gi l quc Latinh. B tc Buanh
(Baudouin) x Flngr, mt th lnh ca qun Thp t trong cuc vin chinh ln 4 c c lm
Hong u tin v mt gio ch Vnxia c c lm Tng gim mc Thin cha gio u
tin Cngxtngtinpl.
Ngi Vnxia cng c chia 3/8 t ai ca quc bao gm cc o trong c b v
Crt, mt s thnh ph ven bin v 3/8 kinh Cngxtngtinpl.
Ngi Bidantium gi ch cn li vng ven bin Ariatch v phn t Tiu . Trn phn lnh
th cn li y, h thnh lp 2 nc mi l nc pia v nc Nix. Nhng nc ny tin hnh
cuc u tranh quyt lit vi quc Latinh. Nhn dn trong nc Latinh cng rt cm th k
thng tr ngoi lai tn bo, nn lun lun phn khng. quc Latinh b suy yu nhanh chng v
n nm 1261 th b sp trc s tn cng ca vng quc Nix. quc Bidantium li c
khi phc.
5. Nhng cuc vin chinh cui cng
Sau 4 ln vin chinh rm r, nhng khng thu c kt qu g ng k, nng thn v thnh th
ca hai nc Php, c loan truyn mt quan nim cho rng ngi ln phm nhiu ti nn
khng th thc hin c s mnh thing ling gii phng m cha m ch c cc tr em trong
trng mi hon thnh c nhim v .
u tin, vo nm 1212, mt em b mc ng ngi Php 12 tui t xng l "s gi ca
cha", c cha c lm ngi ch huy i qun nhi ng i gii phng "t thnh". Tin c
loan truyn i cc ni rt nhanh. Ch 3 thng sau, 30.000 tr em Php tp hp Mcxy
xung thuyn i Palextin. Nhng, 2 thuyn b m v bo, s tr em trn 5 thuyn cn li th
b ch thuyn ch sang Ai Cp bn lm n l.

Tip , c cng tng t, 20.000 tr em c tp hp li i gii phng m cha. Trn

ng sang Italia, nht l khi vt dy ni Anp, cc em b cht mt mt na, s cn li
n tn min Nam Italia. Ti y, do s can thip ca chnh quyn a phng nn cc em c
a v c, trn ng v phn ln cc em b cht v i v bnh tt. Trong khi nhit tnh
vin chinh ca cc tng lp c dn trong x hi gim st rt nhiu. Tuy vy, do s vn ng
tch cc ca gio hong, trong th k XIII, giai cp phong kin phng Ty cn tin hnh 4 cuc
vin chinh na, song cng v cui cng km rm r so vi trc.
Cuc vin chinh ln th 5 (1217 - 1219) c s tham gia ca vua Hunggari v lnh cha phong
kin c, o, Nclan. Nhng n cc, vua Hunggari quay v, b phn cn li tn cng
xung Ai Cp, song cui cng b tht bi.
Cuc vin chinh ln th 6 (1228 - 1229) do hong c Phrirch II tin hnh. ng dng
bin php ngoi giao k vi Xuntan Ai Cp mt ho c, do chim c Girudalem v
nhiu TP khc Palextin. Nhng trong qu trnh y, do mu thun vi to thnh Rma, gio
hong tuyn b khai tr gio tch ca ng, li cn cho qun tn cng lnh a ca ng Nam
Italia, nn ng phi vi vng rt qun v. n nm 1244, Ai Cp li chim Girudalem, v t
"t thnh" ca o Kit vnh vin trong tay ngi Hi gio.
Cuc vin chinh ln 7 (1248 - 1254) do vua Php Luy IX cm u. Tham gia vin chinh, ngoi
bn phong kin Php cn c qu tc v k s Anh. Mc tiu ca cuc vin chinh ny l Ai Cp,
nhng cng tht bi nng n. Bn thn Luy IX b bt, phi dng mt khon tin ln chuc t
do v phi rt khi Ai Cp n cc v nm 1254 th rt v nc.
Cuc vin chinh ln 8 (1270) vn do vua Php Luy IX ch huy. Mc tiu tn cng ln ny nhm
vo Tuynt (Tunis), nhng ti y, Luy IX cht v bnh dch hch. Qun Thp t tan r.
Sau , gio hong cn nhiu ln h ho t chc vin chinh, nhng khng ai hng ng. n
nm 1289, Tripli b Xuntan Ai Cp chim. 2 nm sau, c im cui cng ca qun Thp t
b ng a Trung Hi l cc cng b ri vo tay ngi Ai Cp v b ph hu.
III.
Hu qu
Phong tro vin chinh Thp t cui cng tht bi hon ton. Trong hai cuc vin chinh ln th
nht v th t, qun phong kin Ty u chim c Girudalem v Cngxtngtinpl, v
thnh lp nhng vng quc mi, nhng ch duy tr c my chc nm thi.
Do chin tranh sm mun u tht bi, nn mi mu ca cc tng lp x hi Ty u ni
chung u khng t c. To thnh Rma chng nhng khng thc hin c d tm mun
m rng th lc ca gio hi Thin cha sang phng ng, tri li s tn bo ca qun Thp t
cng lm cho gio hi v Gio hong mt uy tn. Giai cp phong kin Ty u bao gm cc lnh
cha ln v k s cng ko t c mc ch chim t ai thnh lp lnh a. Ch c Vnxia
v mt s thnh ph khc Bc Italia l thu c nhiu li qua cc cuc chin tranh ny.
Vnxia chim c nhiu chin li phm, chim c nhiu c im mi ng a Trung
Hi m quan trng hn l ginh c quyn lng on thng nghip phng ng.
Trong khi , nhng cuc vin chinh Thp t din i din li nhiu ln trong gn 2 th k gy
nn rt nhiu thm ho. Trc ht, nhng cuc chin tranh xm lc ny lm cho hng chc
vn dn phng ng b git; nhiu TP, di sn vn ho qu b ph hu; sn xut nh n...
ng thi, phong tro vin chinh ny cng lm cho hng chc vn c dn Ty u bao gm nng

dn, k s, lnh cha... phi b mng trn ng hnh qun hoc chin trng. Hn na, giai
cp phong kin phng Ty phi dc ra rt nhiu ca ci cho cc cuc chin tranh y.
Tuy vy, cc cuc vin chinh Thp t cng c nhng hu qu khch quan tch cc no i vi
s pht trin ca x hi Ty u.
V kinh t, do ginh c quyn lng on trong vic bun bn vng ng a Trung Hi, s
lng hng ho ca phng ng nh hng liu, t la, trang sc... tng ln so vi trc rt
nhiu. V vy, nhiu TP Bc Italia, Nam Php, Ty Ban Nha nh Vnxia, Ginva, Mcxy...
pht trin nhanh chng v tr thnh nhng TP ln Ty u.
Ngoi ra, sau cc phong tro vin chinh Thp t, nhiu ngh mi nh lm giy, lm thu tinh,
ch to thuc sng, k thut tin tin trong ngh dt, luyn kim, nhiu loi nng sn mi nh la,
kiu mch, chanh, da hu... xut hin Ty u. Vic truyn b cc th sang phng Ty
mt phn l do ngi A Rp truyn qua Ty Ban Nha, mt phn l do qun Thp t trc tip hc
tp kinh nghim v a t phng ng v.
V vn ho, trong cuc nh chim Cngxtngtinpl, nhiu di sn vn ho b ph hu v cp
bc. V vy, mc d v sau c khi phc, quc Biantium ko cn l trung tm vn ho
ca chu u na, tri li, cng vi s pht trin v kinh t, Ty u dn thay th vai tr y.
ng thi, qua tip xc vi phng ng, giai cp phong kin Ty u hc tp c nhiu
iu mi m trong cuc sng hng ngy nh cc nghi thc cung nh, nhng c ch tao nh,
cch giao tip lch s, cch tc ru, cch tm ra... Thc n, qun o, v kh, dng... gi
cng yu cu phi ngon lnh, p v cu k hn. VD thc n th phi c thm gia v, kim
th cn phi khm ng v bao phi khm vng v ng voi... Do vy, i sng vn ho trong x
hi Ty u c bc tin r rt.
V chnh tr, khi chun b vin chinh, nhiu lnh cha v cn phi c mt mn tin ln nn
thng bn rung t ti sn ca mnh, li cn gii phng nng n v cho thnh th c hng
quyn t do.
Cui cng, phong tro vin chinh Thp t gp phn lm tan r ch nng n, to iu kin
cho thnh th pht trin. Sau vin chinh, s lnh cha cn sng st tr v ko nhiu. Nh vy
phong tro vin chinh Thp t lm tng lp lnh cha phong kin suy yu, l iu kin
thun li lm tng thm quyn lc ca vua mt s nc Ty u.

Chng IV: Vn ho Ty u t th k V n th k XIII

I.

Vn ho Ty u thi s k phong kin

1. Tnh hnh vn ho gio dc v t tng
Vo thi k cui ca quc Rma, cng vi s khng hong trm trng ca ch chim hu
n l v s suy sp ton din v kinh t, nn vn ho huy hong mt thi cng li tn. Nhng
cuc chinh phc lin tip ca cc tc Giecmanh trn lnh th ca quc tn ph nng n
nhng di sn ca nn vn minh c i. Chi c mt th hu nh khng b ngi man tc xm
phm, l cc nh th v tu vin ca o Kit. Chnh v th, ch c nhng c s tn gio ny
mi gi li c mt s thnh tu ca nn vn ho c i. Trong khi cc vng quc ca
ngi Giecmanh mi thnh lp khng h ch ti gio dc, cho nn hu ht giai cp qu tc k
c nh vua u m ch. Ton x hi khng c trng lp do gio hi m o to gio s.

Tuy gio s l tng lp c vn ho duy nht trong x hi, nhng ch tr 1 s rt t ngi c ting
tm, cn ni chung trnh hc thc ca h rt hn ch.
Do nhim v ca gio dc lc by gi ch o to gio s, nn ni dung hc tp ch yu l Thn
hc, mn hc c suy tn l "b cha ca khoa hc". Ngoi Thn hc, cn c cc mn Ng
php, Tu t hc, Lgich hc, S hc, Hnh hc, Thin vn hc v m nhc c gi l "7 mn
ngh thut t do"12. Cc mn hc ny u l nhng mn ph tr v phi phc v cho Thn hc.
Trong 7 mn ny, mn Ng php rt c ch trng, do thng c v hnh mt b hong
u i m min lm biu tng. Nhim v ca mn Ng php l dy ting Latinh, th ngn
ng chnh dng trong cc nghi thc nh th v c Kinh thnh.
Lgich hc c gi l "y t ca Thn hc" cng vi mn Tu t hc ch yu dy thut hng
bin bin h cho Kit gio chin thng cc t gio.
S hc dng gii thch mt cch thn b nhng con s gp trong Kinh Thnh, ng thi
bit tnh ton, m c gch ngi khi xy dng cc c s ca gio hi.
Hnh hc l mn hc miu t v qu t, nhung do s hiu bit c hn, nn ni dung thng sai
lm, thm ch hoang ng. VD trong 1 quyn sch tham kho ca mn Hnh hc c mt on
nh sau :
"y l b mt khng phi ngi mt sa mc hoang vu ( tipi) v cc b lc k qui. Mt
s b lc khng c mi, tt c b mt ca h u ging nhau v tm thng... ming ca mt b
lc khc th dnh li vi nhau, h ch c mt l nh ht thc n bng bt m... cn ngi
tipi ca tc Mor th c bn mt, l v bn cho chnh xc".
Mn Thin vn hc ch yu l chn ngy cho nh th lm l. Cn quan nim v tri t ca
h lc by gi th hon ton tri vi khoa hc. H kin quyt chng li thuyt qu t hnh cu v
h lp lun rng nu ni mt t hnh cu th phi tha nhn c nhng ngi phi i ln u
xung di m nh th l khng th c. V vy, theo gio l ca o Kit, mt t ging nh
mt ci mm trn ni trn mt bin, cn tri ging nh mt ci mi trn c 4 ct chng .
Trung tm ca mt t l Girudalem.
Nh vy, tnh hnh vn ho gio dc Ty u thi ny rt km v b gio hi Kit lng on.
Hn na, mt khi tr thnh k c bo tn mt s thnh tu ca vn ho c i, gio hi ch
gi li nhng g c li cho mnh, cn nhng g tri vi gio l ca o Kit u b hu hoc ct
xn ko thng tic13. Vic cng lm cho vn ho Ty u b suy sp nghim trng.

12 Chng trnh hc ny do Btit (Boethius, 480-525) 1 gio s vn xut thn t mt qu tc

Rma t ra. Chng trnh mn ny c chia lm 2 cp, trong bc s cp gm ba mn Ng
php. Tu t hc v Lgich hc. cn bc cao cp gm bn mn s hc, Hnh hc, Thin vn v
m nhc.
13 Thi by gi sch chp trn giy da cu, cc gio s thng dng dao co hoc ct b nhng
iu khng c li i vi gio hi.

Song song vi vic lng on v vn ho gio dc, gio hi cn tch cc truyn b h t tng
ca o Kit thi trung i m trong ch yu l ch ngha cm dc. Ngi t c s cho h t
tng ny l guxtin (Augustin, 354-430), Gim mc x Hippn ( Angiri ngy nay).
Lc quc Rma ang khng hong trm trng, c nhiu ngi cho rng s d nh vy l v
ngi Rma theo o Kit nn b thn trng pht. guxtin bn vit quyn "Thnh ph ca Cha
Tri" (La Cit de Dieu) bin h cho o Kit. Trong tc phm ngi ta mi c sng trong
cnh sung sng mi mi, cn th gii trn tc ny th y ry ti c v au kh. V vy, mun
gi sch mi ti li sau khi cht linh hn c cu vt v c ln thin ng th phi n
chay, sm hi, cm dc, thot li khi cuc sng trn tc i, tu trong nh tu kn. Hn na, tt c
mi th i u do Cha Tri sp t. Ch c nhng ngi bng lng vi s phn ca mnh,
ngoan ngon phc tng, mt lng tin th Cha th mi mong c cu vt... R rng l quan
im rt ph hp vi li ch ca gio hi v ch phong kin, do c coi l nn tng
ca h t tng v quan im o c ca gio hi Kit thi trung i. Cng vi tnh trng km
pht trin v vn ho gio dc, s gieo rc t tng ny c tc dng km hm rt ln i vi
t tng v tnh cm ca nhn dn trong non mi th k.
2. Ci gi l "Vn ho phc hng thi Carlanhging"
Tuy ni chung trong sut 5 th k thi s k phong kin, nn vn ho Ty u rt km nhng
ring di thi Sclmanh th c pht trin t nhiu. Lc by gi Frng pht trin thnh mt
quc rng ln. c nhiu quan li qun l cc cng vic ca nh nc nh t chc, ti chnh,
ngoi giao v.v... v c nhiu gio s cm ho nhn dn, nht l i vi nhng vng mi chinh
phc, Sclmanh rt ch n vic pht trin vn ho gio dc. ng m trng hc cung nh,
khuyn khch con em qu tc theo hc v mi cc hc gi ni ting Ty u n ging dy.
Ngi ng vai tr quan trng nht trong trng hc cung nh v cng l ngi c
Sclmanh c bit u i l Anquyn (Alcuin, 735-804), 1 gio s ngi Anh. Chnh Anquyn
ni v nhim v v mc ch ca mnh trong th gi cho Saclmanh nh sau :
"Thn xin c gng ht sc vo vic bi dng tht nhiu ngi c kh nng phc v gio hi
thn thnh ca c Cha Tri v trang sc cho chnh quyn ca hong ".
Ngoi Anquyn cn c nhiu hc gi cc nc khc nh Pie, Paol ngi Italia, nh th
Tunph (Theodul), Eginha (Eginhard) ngi Ty Ban Nha... Do vy, cung nh ca
Sclmanh tr thnh trung tm hc thut ca Ty u lc by gi. Hn na, trng hc cung
nh ca Sclmanh c nh hng rt ln i vi vic nng cao cht lng ca cc trng
hc ca gio hi trong c nc. V vy, cc nh s hc phng Ty gi phong tro hc thut
ny l "Phong tro vn ho phc hng thi Carlanhging"
Tuy nhin, v thc cht th phong tro hc thut ny vn ly thn hc lm ni dung hc tp ch
yu, ly cung nh v nh th lm trung tm, khc hn vi phong tro vn ho phc hng ly
thnh th lm trung tm Italia sau ny. Hn na, trnh hiu bit ca cc nh tr thc lc
cn rt thp. Nhng ti liu gio khoa v Ng php, Tu t hc, Thin vn hc v.v... lc by gi
thng c son di hnh thc vn p gia thy v tr v ni dung ca n cng thng rt
ng nghnh. on i thoi sau y gia Anquyn v hong t Ppanh, con th hai ca
Sclmanh l VD :
Ppanh hi : Ch ci l g ?

Anquyn p : L ngi lnh gc ca lch s.

p : Vn t l g ?
A : L k phn bi ca linh hn.
p : Ci g sinh ra vn t ?
A : Ngn ng.
p : Ngn ng l g ?
A : L ci roi ca khng kh
p : Khng kh l g ?
A : L k bo v tnh mnh.
P : Con ngi l g ?
A : L n l ca tui gi, l ngi qua ng, l khch trong nh mnh.
p : Con ngi ging ci g ?
A : Ging qu cu.
p : Con ngi c xp t nh th no ?
A : Nh ngn n trc gi.
Thi gian tn ti ca ci gi l "Phong tro vn ho phc hng thi Carlanhging" kh ngn.
Sau khi Sclmanh cht (nm 814) ko lu, quc do ng thnh lp khng duy tr c s
thng nht na v s pht trin tm thi v vn ho cng suy sp.
II.
Vn ho Ty u thi trung k phong kin (trc th k XIV)
n th k XI, kinh t cng thng nghip Ty u bt u pht trin, dn n s ra i ca
thnh th v tng lp th dn. Do s thc y ca nhng iu kin x hi mi, nn vn ho Ty
u cng bt u khi sc. S pht trin bc u ca vn ho Ty u trong thi k ny biu hin
cc mt nh s ra i ca cc trng i hc, nhng thnh tu v trit hc, vn hc, kin trc.
1. S thnh lp cc trng i hc
Cng vi s pht trin v kinh t, s i hi ca con ngi v tri thc cng tng ln, nhng cc
trng hc ca gio hi khng p ng c nhng yu cu , v vy trng i hc ca thnh
th dn ra i.
u tin, t th k X, nhiu trng hc ko dnh g n gio hi c thnh lp cc thnh
ph khc Ty u. Nhng trng hc thnh th ny l c s pht trin thnh cc H sau ny.
Trng H ra i sm nht Ty u l H Blna Italia c thnh lp vo th k XI m
tin thn ca n l trng Lut Blna. Sang th k XII, XIII, nhiu H khc ln lt xut
hin nh H Pari, H Oclng Php, H Oxford, Cambridge Anh 14, H Xalamanca Ty
Ban Nha, i hc Palcm (Palermo) Italia v.v... n cui th k XIV, chu u c hn 40
trng H.
Khi mi thnh lp, cc trng hc ny gi l "trng ph thng" (Etudia generalia), sau dn gi
l "trng H" (Universitas). Ch "Universitas" ngha en l "lin hp' v H lc u thc s l
mt t chc lin hp gm cc on th ca sinh vin v gio s, nhng on th c lp ra
bo v quyn li cc thnh vin ging nh cc phng hi ca th th cng.
14 H Oxft do lu hc sinh Anh trng i hc Pari v thnh lp. Cn H Kembrit th do
mt b phn sinh vin ca trng Oxft tch ra v t thnh lp mt trng ring.

Trong cc H Ty u lc , ni ting nht l H Pari ra i t th k XII. Sinh vin y

lp thnh 4 hi ng hng l Nocmngi, Anh, Gl v Picci. Cc gio s cng gia nhp
nhng t chc m v sau pht trin thnh cc khoa. n cui th k XII, cc t chc ca sinh
vin v gio s mi bt u lin hp li bu ra Hiu trng iu hnh ging dy v hc tp.
Nm 1200, quy ch do trng t ra c vua Philip II ph chun v nh vy, Trng H Pari
c chnh thc thnh lp.
H Pari c 4 khoa l Ngh thut, Y hc, Lut hc v Thn hc, trong Ngh thut l khoa s
cp, chng trnh hc tp l "7 mn ngh thut t do". Tt nghip bc s cp th c cp bng
C nhn. Cc khoa Y hc, Lut hc v Thn hc thuc v bc cao cp. Ch nhng ngi c
bng C nhn mi c tip tc hc. Tt nghip bc cao cp th c cp bng Thc s hay Tin
s. Nhng ngi c bng C nhn, Thc s hay Tin s mi c lm gio s ging dy trng
i hc.
Ngn ng dng ging dy trong nh trng l ting Latinh. Phng php hc l ln lp nghe
ging, ghi chp v tho lun, trong tho lun gi vai tr quan trng. Khi tt nghip sinh vin
phi lm lun vn tt nghip v phi bo v lun vn.
Phng php t chc, ging dy v hc tp cc H khc chu u u nh th c. Nh vy,
ni dung hc tp trong cc trng i hc chu u trong thi k ny khng phi ch l thn hc
v cc thy gio khng phi l cc gio s m l nhng ngi thng. Th l trng i hc
thot li khi gio hi v pht trin t do. y l iu gio hi khng th chp nhn c, nn
tm cch nm ly cc trng i hc, loi tr cc gio s c t tng chng li gio hi v ca
ngi l tr con ngi. n gia th k XIII, Trng H Pari b gio hi khng ch hon ton.
Nhiu gio s tin b b ui v thay th bng cc gio s. T mn hc chim a v quan
trng nht trong trng H l mn Trit hc kinh vin. Cn Y hc v Lut hc l nhng mn
hc thc dng nn vn c duy tr.
2. Trit hc kinh vin
Trit hc kinh vin l mt thut ng dch t ch Scolasticus trong ting Latinh ngha l trit hc
nh trng, v l mn hc rt c ch trng trong cc trng i hc lc by gi.
Vo th k XII, ti cung nh vng quc Nocmngi trn o Xixilia v Trng i hc
Tld Ty Ban Nha, cc hc gi tin hnh phin dch nhng tc phm ca Hy Lp c i
c dch ra ting A Rp, ng thi cn dch cc tc phm bng ting Hy Lp c bo tn
Bidantium. Vic lm cho s hiu bit ca ngi Ty u cng c m rng. Nhng cc
nh trit hc kinh vin mun khai thc cc kin thc y phc v cho thn hc, do vn
dng mt cch xuyn tc hc thuyt ca cc trit gia Hy Lp v Rma c i, nht ca Arixtt.
Ngi c thnh tch ln nht v mt ny l Anbe (1193-1280), 1 gio s c. ng ch thch
ton b cc tc phm ca Arixtt thuc cc lnh vc lgich hc, siu hnh hc, lun l hc, vt l
hc, thin vn hc, a l hc, ng vt hc, thc vt hc; qua chng minh rng gio l ca
o Kit ko ngc vi trit hc v khoa hc t nhin. Chnh v s hiu bit uyn bc nh vy,
nn ng c gi l Anbe "v i.
Trit hc kinh vin c mt c im l p dng phng php bin lun cc k rc ri, rt ch
trng lgich hnh thc. Ni chung, cc nh trit hc kinh vin cho rng, i vi cc hin tng t

nhin ngi ta khng cn phi quan st, th nghim m ch cn dng PP t duy tru tng cng
c th t n chn l.
Tuy nhin, trong khi nghin cu v vn khi nim chung, cc nh trit hc kinh vin chia
lm 2 phi l phi duy danh (nominalisme) v phi duy thc (ralisme). Phi duy danh cho rng
khi nim chung do t duy ca con ngi sng to ra l tn gi ca cc vt th ring l v cc vt
th ring l c trc khi nim chung. Cn phi duy thc th cho rng trc khi c mt vt th
no th khi nim v vt th y tn ti, c thc ri. Nh vy, duy thc l ch ngha duy
tm hon ton, cn duy danh l trng phi c nhn t ca ch ngha duy vt. Chnh v th, tuy
vn tin Cha, nhng cc nh duy danh thng b gio hi ngc i v rt php thng cng, tri
li nhng ngi duy thc rt c cao, trong ngi tiu biu nht l Ackinat (Thomas
Acquinas), quen gi l Tmt acanh (Thomas dAquin).
Tmt acanh (1225-1274) l mt gio s ngi Italia, l hc tr ca Anbe v i. ng bin
son nhiu tc phm trong quan trng nht l Thn hc ton th (Somme Thologique). Tc
phm ny rt s, c chia lm 4 phn, gm 100 chng trong dng quan im ca gio
hi gii quyt 1.000 vn thn hc v bc li 10.000 thuyt. ng cho rng v tr chia lm
nhiu ng cp, bt u l phi sinh vt, dn dn ln n ngi, tn , thin s, ri cao nht l
Cha tri. Mi mt ng cp thp u mun vn ln ng cp cao, v vy c h thng y u
hng v Cha Tri, Cha l mc ch cui cng ca v tr.
Tc phm ny c gio hi tha nhn l mt s tng kt v gio l ca o Thin cha. Do
cng lao y, sau khi ng cht khng lu, n u th k XIV, ng c gio hi phong thnh.
Trong s cc nh trit hc kinh vin c mt trng hp ngoi l c bit, l Rgi Bcn
(Roger Bacon, 1214-1292), 1 gio s Anh v l Gio s H Oxft. Tri vi Tmt acanh,
Rgi Bcn rt ch nghin cu vt l hc v ho hc, rt coi trng PP th nghim v c
nhiu cng hin v quang hc. Chnh ng l ngi u tin gii thch hin tng cu vng v
cng l ngi u tin chu u em thuc sng p dng vo qun s. ng bit n t tnh
ca nam chm, cao ton hc, coi l c s khng th thiu c ca tt c tri thc.
i trc thi i ca mnh, ng c nhiu d kin thin ti nh ngi ta c th ch to nhng loi
knh " c li rt xa m c th c c nhng ch rt nh, phn bit c nhng vt ht sc
b, quan st cc v sao; c th ch to c nhng chic thuyn i bin v i sng rt ln m ch
cn mt ngi iu khin ch khng cn mi cho. ng cng ngh n chic xe 4 bnh chy
rt nhanh m ko cn nga ko, ngh n my bay "ngi ngi trong , cnh p khng kh bay
nh chim", ngh n cn trc, n cu khng c ct v.v..
Do nhng hiu bit su rng y, ng c gi l "nh bc hc ng khm phc", nhng cng v
nhng xut mnh dn y, ng b gio hi kt ti l mt tn ph thu xng d oan v b
bt b ngc. Mi 14 nm sau ng mi c tha. Lc , ng rt gi yu nn 2 nm th cht.
Sang th k XIV, trit hc kinh vin bt u suy thoi. T y, cc nh trit hc kinh vin khng
nghin cu khoa hc t nhin v cc tc phm c in na m ch lm cng vic bin h cho
gio l ca o thin cha, ng thi h u tranh mnh m vi nhng nh khoa hc ca giai cp
t sn mi ra i tc l nhng ngi theo ch ngha nhn vn.
3. Vn hc

n thi k ny, ngoi vn hc dn gian gm cc bi ht, cc truyn k... v vn hc Latinh (hay

vn hc nh th) bao gm th, kch, truyn vit bang ting Latinh v ti tn gio, c 2 loi
vn hc mi th hin s pht trin ca nn vn hc Ty u l vn hc k s v vn hc thnh th.
Vo khong th k XII, do s trng thnh ca mnh v do chu nh hng ca vn minh thnh
th, giai cp qu tc phong kin Ty u i hi phi c mt dng vn hc phc v cho i sng
tinh thn ca mnh. Trong hon cnh y, c nhiu vn nhn du khch vo tn cc lu i ca cc
lnh cha, k cho h nghe nhng cu chuyn li k ca cc hip s, cng c khi h ht nhng bi
ca ngi ng ch anh hng khng khi, b ch dim l yu kiu. Hnh thc sinh hot vn ngh y
lm cho cuc sng t nht ca cc lnh cha trong nhng lu i kn cng cao tng tr nn vui
v. Do , cc vn nhn y c cc gia nh qu tc nui lm thc khch chuyn mn
mua vui cho h. Vn hc k s v th m c iu kin pht trin.
Vn hc k s thng bt ngun t nhng cu chuyn c lu truyn trong nhn dn, nhng
nhn vt chnh trong c xy dng thnh mt con ngi mang y cc tnh cch ca gii
k s, l trung thnh vi lnh cha, ngoan o, tn th ngi p v dng cm trong chin
u, nht l i vi d gio.
Vn hc k s c th chia thnh 2 loi chnh l anh hng ca v th tr tnh. Bi ca Rlng, Bi ca
Xt, Bi ca Niblunghen l nhng bn anh hng ca tng i ni ting lc by gi.
Bi ca Rlng c sng tc vo khong nm 1100 Php, da vo cu chuyn dn
gian k v cuc chin tranh gia Saclmanh v ngi A Rp Ty Ban Nha nm 778.
Sau khi vy nh thnh Xaragx Ty Ban Nha do ngi A Rp thng tr thnh cng,
ngi Frng phi k ho c vi ngi A Rp rt qun v nc. Nhng do s phn
trc ca ngi A Rp, hu qun ca Sclmanh do B tc Rlng ch huy b qun
A Rp phc kch v tiu dit o Rngxv thuc vng ni Pirn. Trong gi pht nguy
nan y, Rlng t ra ht sc trung thnh vi vua ca mnh v dng cm chin u
cho n cht. Bi trng ca ny di 1400 cu.
Bi ca Xt xut hin vo th k XII Ty Ban Nha. ni dung miu t s u tranh gia
ngi Ty Ban Nha v ngi A Rp, trong bao gm c cuc u tranh vi Hi gio.
Bi ca Niblunghen xut hin vo th k XIII c, miu t s u tranh ca ngi
Bucgnli chng li ngi Hung n vo th ki V.
Cn loi th tr tnh th ch yu pht trin c v Php. Tnh yu lng mn say m v mo
him kiu k s l ch ca loi th ny m tc phm tiu biu nht l Trixtng v Yd. Bt
ngun t mt truyn thuyt lu hnh trong cc b lc Xent v c b sung bng mt s chi
tit bt chc cu chuyn cnh bum en v cnh bum trng trong thn thoi gi, tc phm
ny miu t tnh yu mnh lit bt chp tt c ca Trixtng v Yd.
Vn hc thnh th ra i vo khong gia th k XII, khi tng lp th dn ngy mt ln mnh.
Ngun gc ca dng vn hc ny cng l dn ca v nhng truyn dn gian do nhng th th
cng vn l nng n a t nng thn vo thnh th. Nn loi vn hc ny vit bng ting ni
ca nhn dn v ni dung mang tnh cht chng phong kin, chng gio hi Thin cha rt r.
Vn hc thnh th bao gm cc hnh thc th, kch, truyn ngn v thng mang tnh cht tro
phng kch giai cp phong kin, vch trn s tham lam v nhng hnh vi xu xa ca tng lp

gio s, ng thi miu t s thng minh tho vt ca nhn dn. Nhng truyn ngn tng i
tiu biu l Di chc ca con la, Thy lang vn.
"Di chc ca con la" k chuyn mt linh mc chn con la ca mnh vo t thnh
ca gio hi nn b pht, nhng theo li trng tri ca con la em np cho gio ch mt
s tin nn c tha.
"Thy lang vn" k chuyn mt nng dn lm cho mt Cng cha ang b hc xng
bt ci m khi. T c TP n nh anh ta cha bnh. khi b quy ry, anh ta i
ni chuyn vi tng ngi, yu cu ngi b bnh nng nht phi hy sinh mnh thiu
ly tro cha cho nhng ngi khc, v vy ai cng bo mnh khng c bnh na.
Tc phm ni ting nht l Truyn con co, trong cc con vt c nhn cch ho
v tng trng cho cc hng ngi khc: s t i biu cho vua, gu ch i biu cho
lnh cha phong kin, ch si i biu cho k s, la i biu cho linh mc, con co xo
quyt i biu cho th dn, cc loi vt nh b nh g, th, c sn i biu cho nhn dn.
Ni dung ch yu ca truyn ny ni v s tranh chp gia con co Rna (Renart) tinh khn v
con ch si Idnggranh (Isengrin) ngu n. ng thi cng cp n s h hip ca con co i
vi nhng con vt nh.
Truyn con co lc c ng o ngi c rt a thch v c dch ra nhiu th ting
Flngr, Anh, c, Italia. Ngi ta ham c truyn ny n ni cc gio ch phi ku ln rng
cc tu s thch xem Truyn con co hn l truyn cc thnh t v o !
Kch bn ca thnh th bt ngun t li biu din ho trang ca nhn dn v phn nhiu mang
tnh cht hi hc chm bim. Tc phm ni ting nht lc by gi l kch Rbanh v Maring
ca Aam la Han (Adam de la Halle) (1238-1286), ni dung miu t mi tnh gia mt chng
trai v c gi chn cu.
4. Ngh thut kin trc
Trong s suy thoi chung v vn ho, thi s k phong kin, ngh thut kin trc v iu khc
kiu Rma hon ton b tn t. Lc , cc gio ng, cc lu i ca lnh cha phong kin u
lm bng g. n thi Sclmanh, kiu kin trc Rma c khi phc, nhng v ngh thut
th th kch nng n ch khng c p nh cc cng trnh kin trc thi c i. Thi k ny,
nh th xy bng , mt bng hnh ch thp, tng dy, ca s nh, mi trn, ct to v thp.
Ni ca ra vo c thp chung nhn v s, bn trong nh th c trang sc bng bc tng
th s v nhng bc tranh t mu lo lot.
n na sau th k XII, min Bc nc Php xut hin mt kin trc mi gi l kin trc
Gtch. c im ca li kin trc ny l vm ca nhn, nc nh nhn, bn ngoi c thp cao
vt, tng tng i mng, ca s ln v trang sc bng nhiu loi knh mu lm cho trong nh
c y nh sng. Trc ca li c nhiu bc ph iu sinh ng.
Li kin trc ny rt ph hp vi yu cu lm tng thm v uy nghim ca tn gio nn trc ht
c p dng xy dng cc gio ng, ngoi ra cn c dng xy cc cng s v dinh
th. Hn na. vi nhng thp chung cao vt hn 100m c th nhn thy t xa, vi s trang tr
p b th ca ton b to nh, cc cng trnh kin trc ny khng nhng th hin mt bc
tin mi v ngh thut xy dng m cn th hin sc mnh v s giu c ca c dn thnh th

lc by gi. Do nhng u im , li kin trc Gtch ny c p dng rng ri nhiu nc

chu u nh Php, Anh, c, Ty Ban Nha, Tip Khc v.v..
Tm li t th k XI - XIII, tuy gio hi Thin cha vn gi vai tr lng on v t tng nhng
vn ho t c nhng thnh tu nht nh. l 1 trong nhng tin dn n Phong tro
vn ho phc hng, 1 bc pht trin nhy vt v vn ho trong nhng th k sp ti.

Chng V: S ra i ca ch ngha t bn Ty u
T th k XIV, XV nhng nhn t l t ca CNTB xut hin trong cc thnh th Italia,
vng sng Ranh v Nclan. Nhng n u th k XVI, CNTB mi thc s ra i v ph
bin Ty u.
I.
Nhng tin ra i CNTB:
1. S tin b k thut dn ti s pht trin ca nn kinh t hng ho
Cho n th k XVI, lao ng th cng vn l c s ca vic sn xut, nhng ng thi trong
lnh vc th cng nghip c nhiu pht minh, nhiu ci tin quan trng, do thc y sc
sn xut pht trin nhanh chng.
Trong hon cnh lch s lc by gi, sc nc l ngun nng lng quan trng, bi vy s ci
tin gung nc c nh hng ln n s pht trin ca nhiu ngnh sn xut. K tha thi c
i, n cui th k XIV, gung nc c hon thin. Gung nc ci tin khng cn t
trn mt sng m c th t bt c ni no thun tin cho vic lp cc c s sn xut. Ch cn
mt knh nh dn nc t trn cao vo mng ca gung l c th lm cho gung quay vi tc
nhanh. Nng lng mi c s dng vo nhiu ngnh sn xut nh xay ht ng cc, x g,
p d, nghin qung, khi ng cc ng b qut l luyn kim, chuyn ng ba t p st
v.v... Vic s dng rng ri nng lng nc cho php thay th dn sc ngi v sc sc vt
trong mt s c s sn xut. ng thi vi vic ci tin v s dng rng ri gung nc l nhng
tin b mi v k thut sn xut trong cc ngnh cng nghip.
Trong ngh dt len d, cc khu ko si, dt, nhum, p... u c nhng ci tin rt ln. T th k
XIII, chic xa quay si bng tay c pht minh thay th cho hn ch xe ch th s. n
cui th k XV, ngi ta li pht minh ra xa quay si t ng c bn p. Trong khu dt, chic
khung ci nm ngang thay th cho loi khung ci dng ng c s dng trc kia. Khi p d
th dng nhng chy ln chuyn ng bng sc nc. Trong khu nhum, ngoi chm, ngi ta
cn s dng nhiu nguyn liu a t phng ng n, do mu sc hng dt phong ph v
p. S tin b v k thut trong ngh dt lm nng sut lao ng tng nhanh v to ra c
nhiu sn phm mi cht lng cao hn. Ngoi len d, ngh dt la v vi bng cng bt u
pht trin Ty u.
Ngh khai m v luyn kim cng pht trin mnh, nht l c, o, Tip Khc, Hunggari...
Trc kia ngi ta ch mi khai thc c nhng m l thin hoc su khng ng k. Nay
nh vic s dng cc loi my chuyn ng bng sc nc, sc gi..., ngi ta c th khai thc
qung nhng hm l tng i su. Cng vic nghin qung, ra qung cng c c gii ho.
Trc kia, qung c nu trong nhng l thp v h, do ch to ra c mt loi sn phm
m ngi ta phi dng ba loi b tp cht. Vo th k XIV Xtiri (o) bt u xut hin
nhng l cao hn xy bng gch hoc . Vi nhng ci l ny, lc u ngi ta ch mi luyn

c gang rt gin, cha c th dng rn dng c c, v sau, nh s dng nhng qut gi

chy bng sc nc lm cho nhit trong l tng ln ngi ta luyn c mt loi gang tt
hn. Loi gang ny em nu li mt ln na th c st c cht lng tt. K thut rn st cng
c nng cao nh c nhng ba t chuyn ng bng sc nc. Mt s my mc nh my
khoan, my mi... cng ra i vo th k XV.
S tin b ln ca ngh luyn kim kt hp vi vic truyn b thuc sng do ngi Trung Quc
pht minh sang chu u t th k XIII dn n s pht trin mnh m ca ngh ch to cc
loi v kh c sc cng ph ln nh pho v cc loi sng tay.
ng thi, cc ngnh cng nghip phc v s nghip vn ho cng pht trin nhanh. Ngh lm
giy do ngi A Rp hc c t Trung Quc truyn sang Ty u t gia th k XII n th
k XIV th pht trin ph bin c, Anh, Neclan, Php... v do thay th giy da cu
vn him v t tin. Ngh in vi nhng con ch ri bng kim loi cng c p dng Ty u
vo th k XV. Cng vo thi k ny, ng h - loi my t ng u tin - ra i. Nhng tin
b trn to iu kin thun li cho s truyn b rng ri v pht trin khng ngng ca cc ngnh
khoa hc k thut v thc y s pht trin nhanh chng ca lc lng sn xut.
Nhng bin i mi v cng nghip c nh hng quan trng n s pht trin ca nng
nghip. Chnh s tin b ca luyn kim v rn st cung cp cho nng nghip nhiu loi cng
c hon thin. V th, ngi ta c th m rng din tch canh tc bng cch khai ph rng rm,
lm kh m ly. ng thi cng nh c cng c hon thin v nh c phn bn m nng sut
cy trng c tng ln. Kt qu l lng thc, cc loi nguyn liu cng nghip nh gai, lanh,
lng cu... ngy cng phong ph.
Trong qu trnh , s phn cng lao ng gia cc ngnh ngh, gia cc vng sn xut cng
khng ngng pht trin. Lc by gi, Ty u s ngnh ngh trong x hi tng ln rt nhiu.
VD vo cui th k XIV, Pari c n 350 ngnh sn xut th cng nghip. Mt khc s vng
c chuyn mn ho v 1 ngnh sn xut cng xut hin nhiu. VD Anh ni ting v len,
Flngr v Phirenx ni ting v ngh dt d, Milan ni ting v ngh lm gip tr, Vnxia
ni ting v thu tinh, Php ni ting v ru nho, Nclan ni ting v ng thuyn v.v...
S pht trin ca cng nng nghip v s phn cng lao ng gia cc ngnh ngh v cc vng
sn xut thc y s pht trin nhanh chng ca nn kinh t hng ho. Do vy, n th k
XVI, nn thng nghip chu u cng bc vo thi k phn thnh. Hn na, nh nhng tin
b mi trong hng hi nh t th k XIII bit s dng la bn, thuyn i bin Caravenla xut
hin v.v... nn phm vi bun bn c th m rng n nhng vng xa xi. Nhng hnh thc mi
ca s lu thng hng ho nh s giao dch, ngn hng... ra i cng lm cho thng nghip
pht trin nhanh chng v do cng thc y kinh t hng ho pht trin mnh m.
2. S tch lu ban u ca CNTB
S pht trin ca nn kinh t hng ho l iu kin c bn dn n s ra i ca CNTB, nhng
ch c kinh t hng ho th cha . Mun c quan h CNTB th cn phi c mt qu trnh chun
b gi l qu trnh tch lu ban u. nh ngha v qu trnh tch ly ban u, Mc vit :
"Qu trnh to ra quan h CNTB khng th l ci g khc hn l mt qu trnh tch ri gia
ngi lao ng khi quyn s hu iu kin lao ng ca anh ta, qu trnh mt mt th bin t
liu sn xut v t liu sinh hot ca x hi thnh t bn, v mt khc bin nhng ngi sn xut

trc tip thnh nhng ngi lao ng lm thu. Do , ci gi l tch lu ban du chng qua ch
l mt qu trnh lch s tch ri ngi sn xut ra khi t liu sn xut 15".
Nh vy, qu trnh tch lu ban u l qu trnh tp trung vn vo tay mt s t ngi v cng l
qu trnh tc ot t liu sn xut ca qun chng lao ng m ch yu l nng dn, nhm bin
h thnh nhng ngi lm thu.
Qu trnh tch lu ban u c thc hin bng nhiu bin php nh cp rung t ca nng
dn, tng thu, ban hnh quc tri v.v.., trong c hai bin php trng trn nht, tn bo nht
c Mc c bit ch l phong tro ro t Anh v vic cp bc thuc a.
Lc by gi do s pht trin nhanh chng ca ngh dt len d, nhu cu v lng cu ngy cng
nhiu v gi lng cu cng tng vt. V vy, "Bin ng rung thnh bi chn cu tr thnh
khu hiu ca cc cha phong kin"16. Trong khi "vo cui th k XIV ch nng n Anh
thc s khng cn na. By gi tuyt i a s dn c v trong th k XV th li cng nhiu
hn - l nhng nng dn t do, c kinh t c lp, mc d quyn s hu ca h c th b che y
di nhng chiu bi phong kin no chng na"17. Bn cha t khoanh nhng vng rng
ln, trong khng nhng chi c rung t ca chng m cn c c rung t nh ca ca nng
dn v t hoang m mi ngi cng c s dng.
B mt rung t nh ca, phn ng nng dn tr thnh nhng ngi lang thang, nhng k n
xin; thm ch thnh k cp. bin nhng ngi v sn ny thnh nhng ngi lm thu cho
cc ch xng, cc nc Ty u u ban hnh nhng o lut chng nhng ngi i lang thang,
trong nhng o lut v vn ny Anh cng tng i tiu biu.
Nm 1495, chnh ph Anh ra lnh x pht nhng ngi n my v i lang thang 3 ngy
giam t vi bnh m v nc l.
o lut nm 1530 quy nh rng ch tr nhng ngi gi c v khng c sc lao ng
c cp giy php cho i n xin, cn nhng ngi kho mnh m i lang thang th b
pht n v b t.
o lut nm 1535 cng nhc li nhng iu quy nh v cn b sung thm rng nu
b bt ln th hai v ti lang thang th li b nh v b ct na tai; nu b bt ln 3 th b
x t.
o lut nm 1547 quy nh k no ko chu lao ng th b x lm n l cho ngi t
gic. Nu trn 2 tun th b x pht phi lm n l sut i v b ng du st nung
hnh ch s (ch u ca t Slave ngha l n l) trn trn hoc trn m, nu li b trn th
b x t.
Mt bin php cc k tn bo khc l vic cp bc ti nguyn v k c bn thn con ngi
nhng vng mi pht hin. Sau cc cuc pht kin ln v a l, cc nc Ty u ua nhau i
15 C.Mc, T bn, Quyn th nht, tp III, NXB S tht, H Ni, 1975, trang 268-269.
16 C.Mc, T bn, Quyn th nht, tp III, NXB S tht, H Ni, 1995. trang 274.
17 Sch dn, trang 271-272.

chim thuc a v th trng bun bn chu M, chu Phi v chu . Kt qu l : "Vic tm

thy nhng vng c m vng v m bc chu M, vic tuyt dit ngi bn x bt h lm n
v chn vi h trong cc hm m, vic bt u i chinh plic v cp bc min ng n, vic
bin chu Phi thnh khu cm sn bt, bun bn ngi da en l bui bnh minh ca thi
i sn xut CNTB. Nhng qu trnh th mng y l nhng yu t ch yu ca s tch lu ban
u 18. Trong 2 bin php y, bin php th nht em li kt qu ch yu l to nn tng lp v
sn ng o phi lm thu cho cc nh t bn, cn kt qu ch yu ca bin php th hai l tch
lu tin vn nhanh chng. Mc vit :
"Nhng kho tng trc tip chim ot c ngoi chu Alt bng cp bc n dch ngi a
phng, git ngi cp ca, dc dn v chinh quc v tr thnh t bn "19
Nh vy, bt c bng bin php no, qu trnh tch lu ban u cng "c thc hin vi 1 s
ph phch tn nhn nht v di s thc y ca nhng dc vng thp hn nht, bn thu nht,
nh nhen nht, ng ght nht"20. Nn "nu tin, theo li ca gi" ra i vi 1 vt mu bn
m" th t bn mi ra i c mu v bn nh r ra tt c cc l chn lng, t u n chn" 21.
II.
S ra i ca nn sn xut TBCN
1. Cng trng th cng
Cng trng th cng l hnh thc sn xut mang tnh cht TBCN u tin trong lnh vc cng
nghip. Cng trng th cng c 2 loi chnh : cng trng th cng phn tn v cng trng
th cng tp trung. C hai loi u ging nhau v bn cht, nhng hnh thc t chc th khc
nhau, do qu trnh ra i cng khc nhau.
S xut hin cng trng th cng phn tn thng gn lin vi hot ng ca li bun bao mua.
Nhng li bun em nguyn liu n bn cho th th cng thnh th hoc nng thn ri thu
mua sn phm ca h em bn cho ngi tiu dng. Nu mt hng thu mua c ch mi l
na thnh phm th h bn li cho ngi th th cng khc tip tc gia cng thnh thnh
phm. VD li bun mua si ca th ko si ri bn cho th dt dt thnh vi. Trong giai on
ny ngi th thu cng c quyn lm ch kinh t ca minh.
Dn dn, do s cnh tranh trn th trng, nhiu th th cng khng cn vn ling tip tc
sn xut, nn h cho vay nguyn liu hoc cho vay tin ca li bun mua nguyn liu. Do sn
xut bng nguyn.liu ca li bun bao mua, th th cng phi bn sn phm cho h theo gi
tho thun trc, v sau, th th cng khng nhng ch vay nguyn liu m cn da vo li bun
bao mua c trang b cng c lao ng, nn h phi giao np ton b sn phm cho li bun
bao mua v c nhn mt khon th lao nht nh.
18 C.Mc. T bn. Quyn th nht. Tp III, NXB S tht, H Ni, 1975, trang 330
19 C.Mc, T bn. Quyn th nht. Tp III. Sch dn, trang 334.
20 Sch trn, trang 350.
21 Sch trn, trang 347-348.

Trong qu trnh ngi th th cng vn lm vic ti nh mnh nh trc. Nhng v phi lm

vic theo yu cu ca ngi li bun sau bao mua, nn thc t h c t chc thnh mt tp
on sn xut, gi l cng trng th cng phn tn. Trong , h tr thnh ngi lm thu v
b bc lt gi tr thng d, cn li bun bao mua th thc t tr thnh nhng ng ch x nghip.
ng thi, tuy cng trng th cng phn tn v hnh thc vn mang tnh sn xut nh nhng
trong bc u c s phn cng lao ng : mi loi th th cng ch lm mt khu trong
ton b qu trnh hon thnh sn phm. Nh vy cng trng th cng phn tn l hnh thc
phi thai ca nn cng nghip TBCN.
Vo th k XVI, hnh thc cng trng th cng phn tn ny xut hin ph bin nhng thnh
ph mi thnh lp v nng thn ca cc nc Ty u v ti nhng ni khng c phng hi
hoc th lc ca phng hi khng ng k.
Khc vi cng trng th cng phn tn, nhng k u tin t chc cng trng th cng tp
trung ch yu l nhng ngi th th cng kh gi. Nh tch lu c mt s vn nht nh,
trc ht h phi m rng quy m cng xng ca mnh ri thu ht nhng ngi th th cng
khng c t liu sn xut vo lm vic. Do cng lao ng ti 1 ch (cng xng, hm m),
nhng ngi th ca cng trng th cng tp trung phi lm vic theo gi gic quy nh v
phi chu s gim st, n c ca ch hoc vin qun c thay mt ch, v vy thi gian lm
vic v cng tng ln rt nhiu.
S phn cng lao ng trong cng trng th cng tp trung t n mc ti mi, trong mi
ngi th chi lm 1 s thao tc trong dy chuyn sn xut. VD: Trong xng lm kim, si dy
thp phai qua tay 72, thm ch 92 ngi th mi c th tr thnh nhng ci kim.
Hn na, trong cng trng th cng tp trung, cng c sn xut c ch ci tin thng
xuyn, nhng cng c tin tin nht ng thi u c s dng.VD 1 s x nghip dng
my pht ng th s chuyn bng sc nc. ng thi, nh lm vic tp trung, nh phn cng
lao ng t m, k thut sn xut c nng cao. Bng nhng yu t , nng sut lao ng v
cht lng sn phm u tng r rt.
Tuy chim ti l t hn so vi cng trng th cng phn tn, nhng hnh thc cng trng thu
cng tp trung tham nhp vo nhiu ngnh cng nghip cc nc Ty u lc , nht l
nhng ngnh c yu cu phc tp v trang b k thut nh khai m, luyn kim, c kh, ng
thuyn, ch to thuc sng, m t, lm giy, in, v.v...
Quy m ca cc cng trng th cng tp trung thi k ni chung vn cn rt nh b, ch c
nhng x nghip thuc 1 s ngnh nh khai m, luyn kim, ng thuyn, ch to v kh v.v... mi
c 100 cng nhn tr ln. Mc d cng vic ch yu vn lm bng tay, quy m ca cc xng
cn nh, nhng cng trng th cng tp trung th hin xu hng tin ti nn sn xut ln,
t c s thnh lp nn i cng nghip TBCN sau ny.
Ngoi cng trng th cng phn tn v tp trung, thc t cn c nhng cng trng th cng
hn hp. y, mt s khu trong dy chuyn sn xut c giao cho cc th th cng lm vic
ti nh ring ca h, cn mt s khu khc c a v gia cng ti xng. Cng trng th
cng hn hp khng phi l loi cng trng th cng th ba m ch l mt hnh thc chuyn
tip ca 2 loi cng trng th cng trn.

Cng trng th cng l giai on u tin trong qu trnh pht trin ca CNTB. Giai on y
bt u t th k XV v ko di cho n th k XVIII, XIX tc l khi cuc cch mng cng
nghip din ra cc nc Ty u mi kt thc.
2. Cc hnh thc sn xut TBCN trong nng nghip
iu kin tin quyt ca s xut hin quan h TBCN trong nng nghip l s xo b ch nng
n. Vo th k XIV, XV, vic xy ra Anh, Nclan v 1 phn nc Php, do s thm
nhp ca CNTB vo lnh vc nng nghip cng din ra y sm nht.
S pht trin nhanh chng ca cng trng th cng i hi c nguyn liu di do, ng thi s
tng ln khng ngng ca c dn thnh th v tng lp th th cng to nn nh cu ngy cng
ln v lng thc. Tnh hnh y li cun nng nghip pht trin theo hng sn xut hng ho
v do to iu kin cho CNTB thm nhp vo nng nghip. Nhng nhn t TBCN y c
biu hin di cc hnh thc sau y :
Mt l, nhng trang tri ca ph nng.
Do tham gia vo vic sn xut hng ho, 1 s t nng dn tr nn giu c. H tm mi cch m
rng trang tri ca mnh ri thu c nng (ngi nng dn b ph sn) vo lm vic, bc lt sc
lao ng ca h. Nhng trang tri y bin thnh nhng c s sn xut nng nghip mang tinh
cht TBCN. Tuy nhin nhn chung nhng yu t TBCN y vn c nhiu hn ch, v s nng
dn lm thu cho cac trang tri y thng rt t, hn na bn thn ph nng v nhng ngi
trong gia nh h cng tham gia lao ng.
Hai l nhng nng trang ca a ch phong kin.
Trc tnh hnh thi trng ngy cng c nhu cu ln v cc mt hng nng sn, 1 s a ch
thay i cch bc lt : h s dng sc lao ng ca nhng ngi lm thu thay cho nng dn l
thuc pht trin sn xut hng ho. Nh vy phng thc bc lt ca h ko cn tnh cht
phong kin na m mang tnh cht TBCN v bn thn h tr thnh tng lp qu tc mi c
li ch gn lin vi s pht trin ca CNTB.
Ba l, nhng tri p ca cc nh t sn nng nghip.
Nhng ngi ny vn xut thn t nhng ngi nng dn giu c hoc l nhng th dn kh gi
thch c c nhng thu nhp tuy khng ln bng nhng chc chn hn so vi vic kinh doanh
thng nghip. Rung t ca tri p l nhng vng t nm trong lnh a ca cc lnh cha m
nhng ng ch ny thu c bng hp ng. Cc lnh cha thng vui lng cho cc nh
kinh doanh nng nghip thu t, v mc a t khng phi quy nh theo tp qun m theo tnh
hnh gi c th trng. Sau khi thu t, h thu cng nhn nng nghip n lm vic, qua
bc lt c mt khon gi tr thng d. Hn na, hp ng thu t thng di hn, trong khi
gi nng phm thng tng nhanh, nn cc ng ch tri p ny thu c li nhun ln. Do s
thay i trong vic s dng rung t, c cu giai cp nng thn cng thay i : quan h lnh
cha - nng n trc kia c thay = quan h lnh cha - ch tri p - cng nhn nng nghip ;
ng thi tnh cht ca khon a t m ch tri p np cho lnh cha cng ko phi l a t
phong kin na m l a t TBCN v n c trch ra trong s gi tr thng d m ch tri p
bc lt c ca cng nhn nng nghip.
III.
S ra i ca giai cp t sn v v sn

ng thi vi qu trnh tch lu vn ban u v vic thnh lp nhng cng trng th cng, hai
giai cp mi l giai cp t sn v giai cp v sn ra i.
"Giai cp t sn l giai cp nhng nh t bn s hu t liu sn xut x hi v s dng lao ng
lm thu"22.
V ngun gc v qu trnh hnh thnh giai cp t sn, Tuyn ngn CS vit : "T nhng nng n
thi trung c ny sinh ra nhng th dn cc thnh th u tin, t dn c thnh th ny, ny
sinh ra nhng phn t u tin ca giai cp t sn23.
Nhng b phn no trong c dn thnh th tr thnh nhng phn t t bn u tin ca giai
cp t sn v h bin thnh nhng nh t sn nh th no ? V vn , trong T bn, Mc
ch ra rt c th.
"Khng cn nghi ng g na, c mt s t th c nh phng hi th cng, mt s ng hn
nhng th th cng nh c lp, hay thm ch c nhng cng nhn lm thu na, cng tr
thnh nhng nh t bn nh, ri dn m rng s bc lt lao ng lm thu v y mnh tch lu
t bn mt cch tng xng m tr thnh nhng nh t bn sans phrase (thc th)"24.
Nhng nh t bn thc th y chnh l nhng ng ch cc cng trng th cng ni trn.
Trong qu trnh hnh thnh giai cp mnh, giai cp t sn cng to ra giai cp v sn.
"Giai cp v sn l giai cp nhng cng nhn lm thu hin i, v mt cc t liu sn xut ca
bn thn, nn buc phi bn sc lao ng ca mnh sng"25.
Ngun gc ca giai cp v sn l nhng ngi bn v nhng ngi th th cng ph sn.
ngghen ni :
"Khi ngi th c cc phng hi thi Trung c pht trin thnh ngi t sn cn i, ngi th
bn cc phng hi v ngi lm cng nht khng trong phng hi cng pht trin thnh
ngi v sn theo mt trnh tng ng"26.
ng thi, mt ngun cung cp phong ph khc cho hng ng nhng ngi v sn l nhng
ngi nng dn b tc ot t liu sn xut v b cng bc phi lm thu. Mc ni :
"Vic tc ot v xua ui dn c nng thn ra khi rung t khng ngng ht t ny n t
khc, cung cp cho cng nghip thnh th ngy cng nhiu nhng on ngi v sn hon
ton ng ngoi quan h phng hi"27 .

22 C.Mc, ngghen. Tuyn tp (6 tp). Tp 1, NXB S tht. H Ni, 1980, trang 540.
23 C.Mc, ngghen. Tuyn tp sch dn, trang 541.
24 C.Mc, T bn . Quyn th 1, Tp III, NXB S tht. H Ni, 1975, trang 328.
25 C.Mc, T bn . Quyn th 1, Tp III, NXB S tht. H Ni, 1975, trang 540.
26 C.Mc, ngghen. Tuyn tp, tp II, NXB S tht. H Ni, 1962, trang 183-184..

Nhng "giai cp cng nhn lm thu xut hin vo na cui th k XIV, lc by gi v trong th
k sau ch mi l mt b phn t i trong dn c" 28, ng thi h ch mi l nhng ngi th
lm vic trong cc cng trng th cng, do lc lng cn non yu. Tuy vy, do s bc lt
tn t ca giai cp t sn nh phi lm vic 15h/ngy, tin lng t i, gi c tng vt, li thng
b cp pht, nn cng nhn thng ni dy u tranh chng li ch xng, trong tiu biu
nht l cuc khi ngha ca th in Ling (Php) n ra nm 1539.
Do b t chi tng lng v ci thin iu kin lm vic, th in Ling t v trang bng gy,
cuc, dao ri xung ng v xung t vi i k binh gi trt t.
Trc kh th ca phong tro, chnh quyn phi iu qun i n n p. Sau , cuc u tranh
ca th in Ling khi dp tt, khi bng ln v ko di n nm 1544 mi chm dt.
IV. nh hng ca quan h TBCN i vi x hi phong kin
CNTB ra i trong lng ch phong kin l 1 hin tng ph hp vi quy lut lch s. Trong
thi mt k trung i, CNTB thm nhp vo tt c cc ngnh kinh t cc nc Ty u.
Song, trong bui bnh minh ca mnh, s pht trin ca CNTB cn c nhiu hn ch nh ang
trong giai on sn xut bng th cng, s lng sn phm do cc cng trng th cng sn xut
t t l cha ln lm, trong khi nn sn xut nh ca tiu nng v th th cng c th vn
chim u th. ng thi, s pht trin ca CNTB cc nc Ty u cng ko ng u. T th
k XIV, CNTB xut hin u tin Italia, sang th k XV, XVI mi ph bin cc nc Ty
u khc. Song, do nhng iu kin ch quan v khch quan nh th lc phong kin bo th cn
mnh, t nc cn b chia ct trm trng, trung tm mu dch quc t thay i v.v..., cc nc
c, Italia, Ty Ban Nha dn b lc hu, tri li cc nc Nclan, Anh, Php tr thnh nhng
nc ng hng u v s pht trin ca CNTB.
Tuy mi ra i cn c nhiu mt non yu, nhng CNTB th hin r tnh u vit ca mnh so
vi ch phong kin v c nh hng mnh m i vi x hi lc by gi.
V kinh t x hi, tuy nn sn xut TBCN ch mi cung cp mt b phn khng nh trong ton
b sn phm x hi, nhng l sn phm thuc cc lnh vc quan trng nh khong sn, cng
c lao ng phc tp, v kh, tu thuyn, len d v.v... ng thi cc cng trng th cng
cung cp phn ln s lng hng ho em trao i trn th trng. Do vy b mt kinh t ca cc
nc khc hn trc kia, nhng hnh thc sn xut mang tnh phong kin ngy cng b CNTB
chi phi mnh. Hnh thc t tin xut hin t trc cng c p dng ph bin, hng ng th
th cng c th cng b phn ho v cng ngy cng b l thuc vo t bn thng nghip.
V chnh tr s ra i ca CNTB dn n s xut hin mt hnh thc mi ca nh nc phong
kin, l ch qun ch chuyn ch. V cha kh nng ginh chnh quyn, giai cp t sn
tch cc ng h nh vua loi tr cc th lc ct c, duy tr s thng nht ca t nc, m
bo iu kin thun li cho vic pht trin nn kinh t TBCN.

27 C.Mc. T bn. Quyn th nht. Tp III, NXB S tht, H Ni, trang 321.
28 Sch dn, trang 308.

 p li s ng h , nh vua cng thi hnh nhng chnh sch c li cho giai cp t sn nh

khuyn khch vic thnh lp nhng cng trng th cng mi, ban hnh chnh sch thu kho
nhm hn ch vic nhp khu hng cng nghip v xut khu nguyn liu, m mang mng li
giao thng thu b, a qun i chim thuc a v.v... Tuy nhin, hnh thc nh nc qun ch
chuyn ch ch l biu hin ca s lin minh tm thi gia giai cp t sn v vng quyn, v
chnh quyn phong kin khng th bo m s pht trin lu di ca CNTB, bi vy mt khi giai
cp t sn mnh th vic lt chnh quyn phong kin l ko th trnh khi.
V vn ho t tng, s ra i ca CNTB cng gy thm nhng bin ng ln. i lp vi h t
tng ca giai cp phong kin v ca gio hi Kit km hm t tng tnh cm con ngi, mt
tro lu t tng mi ra i, v di s ch o ca n, Ty u din ra phong tro vn
ho Phc hng v phong tro Ci cch tn gio. Kt qu l t tng c gii phng v nn vn
ho Ty u c mt bc nhy vt, thc y CNTB pht trin nhanh chng.
Tm li, CNTB ngay t khi mi ra i t ra hn hn ch phong kin v mi mt, v gy
nn nhng nh hng ln lao i vi x hi phong kin. Vic thay th ch phong kin ch cn
l vn thi gian.

Chng VI: Nhng pht kin ln v a l (cui th k XV- u th k XVI) v

s ra i ca Ch ngha thc dn
A. NHNG PHT KIN LN V A L
I.
Nguyn nhn v iu kin ca nhng pht kin ln v a l
Trong thi c i v s k trung i, ngi chu u cha dm vt qua cc i dng. Nhng
ni m cc thng nhn v nhng nh hng hi chu u quen thuc ch l min b bin quanh
chu u v a Trung Hi. Nhng t na sau th k XV tr i, ngi chu u tin hnh nhiu
cuc thm him vt i dng vi mc ch tm con ng bin sang phng ng. Trong s
nhng cuc thm him ny, c 3 cuc thm him a l ln nht din ra vo cui th k XV, u
th k XVI dn ti 3 pht kin a l lng danh: Cuc thm him tm ra chu M (1492) ca
Crixtp Clmb, cuc thm him ng bin vng qua chu Phi ti n (1497-1498) ca
Vasco da Gama v cuc thm him vng quanh th gii (1519-1522) ca Magienlng. Nhng
pht kin ln v a l trn lm o ln nhiu quan im v Tri t thi . Khng y 50
nm sau, loi ngi bit n hu ht cc bin, cc min t l.
Nhng pht kin ln v a l din ra l do nhng mu thun v kinh t, x hi ny sinh trong
qu trnh pht trin ca sc sn xut trong hon cnh lch s ca Ty u bc vo thi k qu
t phong kin sang CNTB. Nguyn nhn quan trng nht l do nguy c b tc trong vic bun
bn trc tip vi phng ng ca ngi chu u. Trc , giai cp phong kin chu u vn
tiu th mt khi lng ln hng xa x nh gia v, t la v chu ngc mang t phng
ng sang29. Nhng t cui th k XV, i vi chu u, hng ho phng ng tr nn khan
29 Trc thi trung c, ngi chu u cha bit ng, chanh, ch, c ph. h tiu... l g.
Nhng th thng dng by gi nh khoai ty, c chua cng mi v sau mi nhp vo chu u.
Do vy, ngi chu u, k c cc qu tc v hong thn, thi n ung rt n gin vi nhng
mn n ong v.

him, gi c cao vt do cc thng l sang phng ng gp nhng tr ngi hu nh khng

khc phc c. Mt trong nhng con ng bun bn ch yu ca chu u vi phng ng
l con ng qua a Trung Hi, sau cuc Thp t chinh, nm trong tay ngi Italia. Mt s
thnh th Italia tr nn phn vinh trn thng l ny. Tuy nhin, h vn phi nh vo s mi gii
ca ngi A Rp, v ngi A Rp hu nh kim sot ton b con ng bun bn pha nam
sang n hoc l i qua Ai Cp v Hng Hi, hoc l i theo sng Tigr v phrat n vnh
Ba T. Ngi A Rp dng ln mt hng ro bt kh xm phm gia n v chu u khin
cho khng mt tu bun chu u no c php b neo trn Hng Hi, cng nh khng mt
thng nhn chu u no c php qua . Ngi A Rp lng on hng ho n , chu u
phi mua li hng ho vi gi t gp 8 - 10 ln.
1 con ng bun bn khc l con ng xuyn qua i lc chu n Trung Quc 30 cng b v
hiu do b dn du mc ca pganixtan thay nhau chim gi. Tuy nhin trong vic bun bn vi
phng ng, nguy c b tc chnh l ngi Th Nh K chim mt con ng qua Hc Hi,
vnh Ba T. Nm 1453, khi quc Bidantium dit vong, ngi Th chim lnh Cngxtngtinp
ri chim lun Tiu v bn o Bancng. Nm 1475, h chim Crim. Hc Hi tr thnh bin
ca h. T v sau Hc Hi v nhng vng t ngi Th Nh K chim lnh hon ton tr nn
khc lit do chnh sch kinh t tn bo ca ngi Th. H cp ot v l hng ho ca
thng nhn khin cho con ng bun bn ny ca chu u vi phng ng b tc.
Trong tnh hnh b tc , cuc thm him tm ng bin sang phng ng tr nn c
ngha v cng quan trng.
Nhng pht kin ln v a l din ra cn bi mt nguyn nhn quan trng khc : l lng tham
vng ca qu tc v thng nhn chu u. N thi thc nhng ngi ny lao vo nhng cuc
vin chinh y mo him. i vi ngi chu u, phng ng - nht l n - trong tr
tng tng ca h l mt x s giu hng liu, gia v, t la, 1 vng t giu khng th tng
tng c v vng. Phng ng c t v thnh mt th gii thn tin giu c trong Nghn
l mt m (truyn ca ngi A Rp) v cun sch Nhng truyn k l (du k ca Mcc Pl 31)
30 Trong nhiu th k, nhiu on thng nhn vi nhng on lc ch y hng xa x
phng ng (c bit l t la Trung Quc - mt mt hng ni ting m ngi Trung Quc
gi kn k thut dt trong my nghn nm) i qua cng ty ca thnh ph Ty An, kinh Trung
Quc thi ng, ri vt qua cc sa mc ng c. hm ni ca min Trung y mo him
em bn chu u. 1 nh a l v a cht c l Ferdinand Von Richthofen gi nhng con
ng thng mi ni lin ng - Ty l "Nhng con ng t la".
31 Mcc Pl ngi Italia tng qua Trung Quc v 26 nm (1269 -1295) trong thi Ht
Tt Lit (Nguyn Th T, 1277-1295) tr v. Tr v Italia, ng c k cho mt ngi bn t chp
mt tp du k ni danh, k v nhng iu k th Trung Quc. Nh vn Anh H.Oenx nh gi
"cun sch lm bng chy c tng tng ca tr thc chu u sut th k XIV n ni tiu
thuyt ca chu u vo th ki XV mn nhiu cm hng trong . V thc tin chnh cun sch
thc y s tm ra chu MI.

v chnh ngi chu u tng chng kin cnh huy hong ca kinh thnh Bidantium trong thi
k Thp t chinh cng nh s giu c ca ngi A Rp. Trung Quc v n c coi l thin
ng m ngi Ty u mun i ti. Vng v gia v l c vng ngi Ty u mong thu lm
c. Do vy, nh trc tin ca tt c nhng ngi tham gia thm him l tm cho bng c
vng. Nhng mt khc Ty u thi k cng rt cn vng pht trin nn kinh t. T bn
bt u hnh thc tin t di ci v bng vng. Trong khi , Italia c nhp siu mi trong vic
bun bn vi Cn ng nn vng c chy sang phng ng. "Cn kht vng" nng bng xn
xao mt thi y phn nh nhng mu thun v yu cu pht trin hn na ca quan h hng ho
tin t Ty u, n thi thc cc nh mo him Ty u lao vo nhng cuc hnh trnh ng
bin nguy him nht.
n th k XV, Ty u c cc iu kin chn mui tin hnh nhng cuc thm him
bng ng bin. Trc ht l nhng thnh tu v khoa hc, k thut, c bit l k thut hng
hi, ng tu thuyn. T u th k XV ngi Ty u bit ti a bn nam chm 32 v cui th
k XV n c s dng ph bin dng i bin khi khng c mt tri hay trng sao. K thut
ng tu c bc tin mi. Hi nhng xng ng tu ng c nhng con tu di v
p hn kiu tu a Trung Hi trc , thch hp vi sng gi i dng hn. Trn loi tu
ny c lp bum hnh vung v bum hnh tam gic. Loi tu mi gi l Caraven. y l tu
vt i dng u tin trong lch s.
V kin thc a l th ngay t cui th k XIII Ty u lu hnh quan nim qu t hnh
trn. Quan nim ny c hc phi Pitago v sau l Arixtt c Hy Lp nghin cu. n
th k th II, nh thin vn ni ting Ptlm Alchxanri trnh by r rng hn. n th k
XIV, cc thu th Italia lp c nhng a tng i chnh xc nhng phn nhiu ch l
a a Trung Hi, khu vc m h quen thuc, luy nhin theo hc thuyt qu t hnh cu ca
Ptlm, mt nh thin vn thnh ph Vrlngxan (Italia) l Txcanenli d on l i v pha
Ty th cng c th n c chu . Da trn t tng , ng lp mt bn th gii, trn
n vo b bn kia ca i Ty Dng ; cn b bn ny l chu u. D nhin thi
Txcanenli cng nh nhng ngi chu u cha th bit c gia chu u v chu cn c
mt i lc l chu M v 2 i dng (Thi Bnh Dng v i Ty Dng) rng ln na. C
iu chc chc l, s d Clmb c nh vt qua i Ty Dng sang n chnh v
chu nh hng ca thuyt qu t trn cng nhng d on v bn th gii ca Txcanenli.
Tuy nhin, trong cc pht kin ln, iu kin tinh thn thng l lc pht ng, nhng bao gi
cng vy, ng lc chnh lm quay gung my phi l nhng iu kin vt cht. Vo th k XV,
s pht trin ca ch ngha chuyn ch Ty u to ra nhng iu kin vt cht quan trng cho
vic thc hin nhng cuc thm him. Bi v tiu hao v vt cht m nhng cuc thm him trn
bin cn n l rt ln, vt xa kh nng kinh t ca cha phong kin bnh thng cng nh cc
cng tc v b tc. Vic thm him c coi l nhng khon thu nhp quan trong nht v
c xem l 1 trong nhng nhim v trong chnh sch ca nh nc chuyn ch, trong vic cng
32 a s kin cho rng, a bn, nam chm do ngi A Rp tip thu c ca Trung Quc ri
truyn sang chu u. Cng c kin cho rng ngi Nocmngi (thuc tc ngi Gicmanh)
pht hin ra a bn nam chm.

c s vng mnh ca nh nc chuyn ch. Do vy, trang b cho nhng cuc thm him ny ch
yu l do nh nc.
II.
Nhng pht kin ln v a l
Lch s nhng pht kin ln v a l l lch s ca hng lot cc hot ng thm him dng cm
v a li nhng thnh tu to ln. Ngi B o Nha v Ty Ban Nha nm trong s nhng
ngi u tin33 v tch cc nht tham gia thm him. S d nh vy v B o Nha v Ty Ban
Nha c v tr a l thun li. Trong thi k din ra nhng hot ng thm him, nn kinh t hng
ho ca hai nc ny kh pht trin nht l cc thnh th ven bin. B o Nha v Ty Ban
Nha u c nhng i hm thuyn vo loi mnh nht chu u by gi vi nhiu thu th gan
d. Hai nc ny tng tin hnh cuc u tranh my trm nm vi ngi A Rp, ng thi
phi u tranh chng s lng on bun bn ca ngi Italia. Cuc u tranh sinh ra tng
lp qu tc thng v hiu chin. Tng lp ny quyt tm tham gia vo nhng hot ng thm
him nhm b cu cho s nghip kinh t lung lay ca h do cuc chin tranh lu di gy nn.
Nhng pht kin a l ln nht, ch yu nht do ngi B o Nha v Ty Ban Nha lp nn. D
nhin h k tha nhng thnh qu ca nhiu cuc thm him trc . Nhng ch nhng pht
kin a l ca ngi B o Nha v Ty Ban Nha mi dn n nhng hu qu kinh t quan
trng nht.
1. Cc cuc pht kin ca ngi B o Nha
Trc khi ngi B o Nha thm him a l, ngi Italia l ngi u tin thm him dc b
bin chu Phi trn i Ty Dng tm ng bin thng sang n , nhng nhng thm
him v pht hin ca ngi Italia ch l khc nhc m, h cha n c n .
T u th k XV tr i, sau khi nh ui c ngi Hi gio ra khi t nc, ngi B
o Nha bt u mang ht sc lc ra khm ph nhng b bin chu Phi. Nm 1415 mt trng
hc hng hi, thin vn v a l c thnh lp B o Nha. Ngi sng lp ra n l hong
t Henri (1393-1460) con trai ca quc vng B o Nha. Trong trng hng hi, ngi ta
tp hp rt nhiu sch v, bn v cc phng tin nghin cu a l, ng thi mi nhiu
nh bc hc A Rp v Do Thi ti lm vic. T nm 1416 tr i, hu nh nm no cng c mt
on thm him ca ngi B o Nha ra i. Nhng mi on ch i mt qung ri quay tr v.
Nm sau, on thm him khc nghin cu kt qua nhng on trc t c v i xa hn on
trc mt t. Nhng bc tin ca ngi B o Nha tht kh nhc. H mt ti 82 nm (14161498) mi sang c n .
Trong s nhng nh thm him ln ca B o Nha, Henri l 1 trong nhng ngi tiu biu
nht. ng thch a l, thin vn, ho , sng lp 1 s hc phi hng hi. ng c mnh danh
l "nh hng hi", ng thi ng cng l mt thng nhn ln ch tr 1 s cng ti thng nhn.
Nhng cng ti ny thnh lp vi mc ch cp ot nhng khu vc mi pht hin. Henri
li cho B o Nha i tu thuyn hin i nht thi y v nhng nh hng hi ti hoa nht
chinh phc i dng.
33 Thc t nhng ngi Nocmngi ti chu M trc Clmb 500 nm. Nhng lch s ko coi
h l nhng ngi u tin pht kin "th gii mi" v h ko cng c c s lin h vi cc t
ai v cc dn tc m h i ti.

Di thi Henri, ngi B o Nha c 1 vi pht hin a l nh. Nm 1419, h pht hin
qun o Mara ; nm 1432 pht hin qun o Axo (Aores) ; nm 1434 h i qua Patoc v
n nhng nm 70 ca th k XV tm ra Ghin. Ti nhng ni ny, ngi B o Nha khai
thc m vng, bun bn rng ri cc th ng voi, vng, n l v cung cp cho ngi da en cc
mt hng v kh, ru, vi, chui ht...
Nhng Henri khng c chng kin mt pht hin ln lao tng lm cho t nc ng - B
o Nha - tr thnh bt t. Nm ng mt (1460), ngi B o Nha cha t c kt qu c
th no trn lnh vc a l. Sau Henri, B o Nha cn tin hnh nhiu cuc thm him na.
Nm 1471, h ti vng xch o. Nm 1472, h ti Ghin, ni tn cng ca vng t Ty Phi
nh ra bin. Lc u, h tng y l mm cc Nam ca chu Phi, nhng sau h thy rng b
bin cn tip tc ko di hn na xung pha nam. n nm 1484, ngi B o Nha n
c ca sng Cngg. Thng 8/1486, 1 nh thm him B o Nha l Bctlmi iax
(Bartolomeu Dias) tin hnh thm him xung vng bin nam chu Phi. Cuc thm him ny
gp bo v b bo thi bt xa xung pha nam v bt ng i ti mi cc Nam chu Phi - mi Ho
vng. Lc u, iax t tn l mi Bo tp. Ti y, ng nhn thy b ng chu Phi v cc
hoa tiu Hi gio sn sng dn ng cho ng sang n . Nhng cc thu th ca ng ni
lon buc ng quay tr li B o Nha, t b ci vinh d l ngi chu u u tin m ng
ti n .
Tuy nhin, cuc vin chinh ca iax chun b mi iu kin cho s thnh cng trong cuc
vin chinh ni ting ca mt ngi B o Nha khc, Vaxc Gama 34. Cuc thm him ca
Gama l nh cao nht trong hng lot cc cuc thm him ca B o Nha. N hon thnh vic
tm ng bin thng sang n .
Tham gia cuc hnh trnh ny c 4 chin thuyn vi 160 thu th, do Gama ch huy, lc y mi
28 tui. Ngy 8/7/1497, on thm him ri cng Lixbon v i vo o Mi Lc (Cpve), tin
theo l trnh ca iax trc y. T o Mi Lc on thm him tin v mi Ho vng. Gama
cho hm i ca mnh i xa b bin chu Phi t 1000-1500 km trnh nhng dng nghch lu
bn b. on thm him cng gp bo. Bo tp thi h ti Braxin, m lc h tng l
mt hn o. B bin ny 3 nm sau cng c 1 ngi B o Nha khc l Cabran khm ph
trn ng i ti n .
Sau khi vt qua xch o, on thm him chuyn hng i v pha ng ti chu Phi. n
vnh Bc lna, on thm him i v pha nam dc theo b hoang mc. Ngy 22/11/1497, tc l
sau 4 thng ri, on thm him ca Vaxc Gama ti c mi Ho vng i vo n
Dng. Nhng kh khn ca cuc hnh trnh nh bo, gi, i... khin Gama phi dng
nhng bin php kin quyt v qu cm nht mi c th trn p c s ni lon ca thu th
tip tc i v pha trc.
Sau , on thm him i ln pha bc. Cui thng 1-1498, Gama ti ca sng Zambed, cm
ct mc v tuyn b ni y thuc t B o Nha. T ca sng Zambed cch mt vi ngy
bi thuyn, on thm him n thnh ph Mdmbich, 1 thnh ph bun bn ng nam
chu Phi ca ngi A Rp. Ti y, h c ngi A Rp cung cp nc ngt, lng thc v c
34 Vaxc Gama (1469 - 1524), xut thn trong mt gia nh qu tc B o Nha.

hoa tiu hng dn on ti n . Ngy 1/3/1498, h n Mmbaxa, mt thnh ph bun bn

n l da en ca ngi A Rp. Ngi A Rp y coi ngi B o Nha l mt ch th nguy
him cn tiu dit. 1 cuc xung t xy ra v on thm him may mn thot khi tai nn
khng khip.
Gama tip tc cho on thm him ca mnh i ti Malini, 1 TP cch Mmbaxa 100 km. T
y, on thm him phi i 23 ngy m trn n Dng trong iu kin kh hu oi bc.
Cui cng ngy 20-5-1498 h cp bn Calicut trn b bin Malaba ca n . l trung
tm bun bn ln nht gia ngi n v ngi A Rp lc by gi.
Nhng v ngi A Rp coi ngi B o Nha nh k th, nn h xi gic ngi n
chng li ngi B. Do vy, cuc m phn gia Gama vi i cng Calicut n l Xamlin
ko thnh. n khng cho ngi B o Nha mua bn hng liu. Cuc hi kin u tin gia
ngi chu u v ngi n kt thc bng xung t v trang. Ngy 30/9/1498, hm i
ca Gama ri Calicut v bt u n i bc vo TP ny. Dc ng tr v, ngi B o Nha
cp sch thuyn b ca ngi n m h gp, git nhng ngi i trn thuyn. Thi gian tr v
qua n Dng ko di 89 ngy. Nhiu thu th b cht v bnh hoi mu. Ngy 10-3-1499 h
v ti mi Ho vng v cui cng, ngy 18-9-1499, on thm him tr v ti Lixbon. on
thm him mang v 1 s lng hng ho nh gia v, t la, qu, ng voi... tr gi gp 60 ln
tin dng cho cuc vin chinh.
Th l gic m pht hin ng bin sang n cui cng c thc hin. Sau , ngi B
o Nha gi c quyn con ng bin ny trong gn mt th k, t chc nhiu cuc hng
hi mi. Nm 1517, h n Trung Quc v nm 1542 n Nht Bn.
2. Pht kin ra chu M ca Crixtp Colmbo
ng thi vi nhng cuc thm him ca B o Nha, Ty Ban Nha cng tin hnh nhiu cuc
thm him v pht hin ra nhiu ni m trc cha ai bit. Trong lch s hng hi, ln u
tin h i vng quanh qu t. Nhn chung, nhng hot ng thm him ca Ty Ban Nha tin
hnh trong iu kin cnh tranh vi ngi B o Nha. Tuy nhin, ngi Ty Ban Nha i tm
con ng sang phng ng khc vi ngi B o Nha. H t mc tiu i v pha ty ch
ko nh ngi B i v pha Nam, v h xut pht t gi thuyt qu t hnh trn.
Cuc thm him ca Crixtp Clmb m u cho nhng chuyn i ny. ng l con mt
ngi th dt Ginva (Italia) vo khong gia th k XV 35. Khi cn t tui, Clmb tng
tham gia nhiu chuyn i bin a Trung Hi. Nm 1476, ng n B o Nha vi t cch l
mt nh bun. Sau , ng c vi ln ti thuc a ca ngi B o Nha. Chng hn nh
chu Phi ng tng sng vi nm o Mayra v Poctoxngta. ng cng ti Anh,
Ghin, Cn ng v nhiu ni khc. Trong nht k, ng ghi rng ng i bin 23 nm v
nhn thy tt c t ng sang Ty. Clmb dy cng nghin cu ton hc, thin vn, ho .
B o Nha, ng ra nhp Hi cc nh thu th, tham gia cc hot ng thm him v lm ngh
v bn . Vo thi k ny, ngi B o Nha thm him v chinh phc tt c b bin Ty
Phi cho ti mi Ho vng. Clmb ny ra nh i ti cc vng b bin pha ng chu qua
35 V ngy sinh v tui th ca Clmb c nhiu ti liu mu thun. Mt s ngi cho rng
ng sinh khong nm 1435-1437. Mt s khc li cho rng ng sinh vo khong nm 1455-1456.

i Ty Dng. ng xy dng k hoch v trnh k hoch ln quc vng B o Nha

nhng khng c chp thun. ng lin i sang Ty Ban Nha vo nm 1485. Ti y, qua rt
nhiu kh khn, cui cng k hoch ca ng c quc vng Ty Ban Nha Fcinng v
hong hu Ixabenla ph chun, ng cho t chc cuc thm him. Theo k kt ca 2 bn,
Clmb phi gnh vc 1/8 ph tn ca chuyn i v dn u chuyn i ny. Nhng ng s tr
thnh Ph vng v quan Ton quyn cc t ai mi khm ph. Sau khi ng cht, quyn
c truyn cho con chu ng. ng cng c hng 1/10 s ca ci thu c ca chuyn i.
Ngy 3-8-1492, Clmb cng 90 thu th i trn 3 chic tu ri cng Palt i v o Cana. Sau
, hm i ca ng i v pha ty trn i Ty Dng bao la ti nhng vng bin v vng t
xa l cha ai bit n.
Mc d gp nhiu kh khn, nhng thu th Ty Ban Nha t ra dng cm. Cui cng, h vt
qua i Ty Dng. Ngy 12-10-1492, on thm him n mt trong nhng hn o thuc
qun o Bahama, m Clmb t tn l o San Sanvao, cn th dn y th gi o ca
h l Goanakhani36. Sau , nh th dn dn ng, on thm him ln lt i qua hng lot
cc o khc, thuc qun o Bahama. Clmb t tn cho nhiu o nh o Xanhmaria ;
o Ixabenla (tn hong hu Ty Ban Nha)... pha nam o Goanakhani c 1 o tng i ln
c Clmb t tn l Phcinan. Th dn c trnh vn ho cao hn th dn o
Goanakhani. H c nh v bit dng vi th lm qun o. Ti y, ln u tin cc thu th
Ty Ban Nha vo thm nh ca th dn.
Trn cc o ca qun o Bahama, Clmb v cc thu th ca ng thy nhiu loi cy,
qu l. Nhng cy qu ny u c ng cho ly mu em v.
Ngy 28-10-1492, Clmb n mt hn o rt ln pha nam o Ixabenla - hn o cui
cng ca qun o Bahama. l o Cuba nhng khi Clmb cho l b phn t ai thuc
pha ng chu . y Clmb khng tm thy nhng thnh ph sm ut, cng nh khng
thy vng v hng liu. ng ly lm l rng khng mt th dn no bit ting A Rp, mt th
ting m theo Clmb rt ph bin chu . Th dn y da . H trong nhng lng mc
gm nhiu nh ln. H bit trng ng v khoai ty. n b bit dt vi bng th. n ng v n
b ht thuc qun bng mt th l.
Clmb i xa hn na v pha ty bc dc theo b bin Cuba. ng tin rng y l mt vng b
bin ngho nn ca Trung Quc. Theo tnh ton v hiu bit ca ng, pha ng Trung Quc l
nhng qun o giu c ca Nht. V th, ng tip tc thm him v pha ng v pht hin mt
o ln khc, l o Haiti c nhiu ni cao m ng gi l o Hispaniola (Tiu Ty Ban Nha).
Clmb tm thy y nhiu vng hn cc o khc. Ngy 4-1-1493, on thm him ca
Clmb ln ng tr v. Bo tp buc ng cp b bin B o Nha. Ngy 15-3-1493, ng
tr v ti vnh Palt ca Ty Ban Nha trong cuc n tip nng hu. Tr v Ty Ban Nha,
Clmb mang theo t vng, mt vi th dn da , mt s cy, qu l v mt s loi chim
cng nhng tin tc nng hi v nhng vng t mi c pht hin. ng tin rng nhng t ai
36 Hin nay ngi ta cn bn ci v hn o u tin m Clmb tm thy. C ngi cho l
o Utlin, li cn c nhng gi thuyt khc na. Nhng chc chn cc o u thuc qun
o Bahama.

m ng tm thy l nhng hn o thuc min ng chu , ch yu thuc n , nn ng gi

th dn l ngi n (Indien). Sau cuc hnh trnh ln th nht, Clmb c phong
chc Thng tng hi qun, Tng c n ; vinh d ca ng t n nh cao nht.
Sau , Clmb cn tin hnh 3 cuc thm him na ti chu M. Trong cuc hnh trnh ln
th 2 (1493 - 1496), Clmb pht hin ln lt kh nhiu o : Anti, Marigalan, Goalup,
Mxrt, Hvit, Antiguna, Xancritf, Xantacuc, Bicgin, Puct Ric, Jamaica. Trong cuc
hnh trnh ln 3 (1498-1500), Clmb pht hin o Trinit v lc a Nam M, v ng vn
ngh l 1 o ca chu . Trong cuc hnh trnh ln 4 (1502-1504), Clmb d ln lt ti
Hnurat, Nicaragoa, Cxta Rica, Panama v vnh arien. Ti y, Clmb mi v l l khng
c eo bin i sang n Dng.
Clmb chn nn tr v Ty Ban Nha ngy 7-10-1504. Lc ny, hong hu Ixabenla cht, quc
vng Phcinng i x t vi ng. Ngy 20-5-1506, Clmb cht trong cnh i ngho.
Nhng ngi cng thi cha nh gi ng s nghip v i ca ng. Thm ch i lc mi m
ng pht hin cng khng c mang tn ng, m mang tn America, theo tn ca mt nh hng
hi Italia l Amerig Vexpuxi.
Amerig tng thm him chu M, theo li ng, ti 4 ln vo nhng nm : 1497, 1499, 1501,
1503. ng nghin cu v miu t chu M, khng nh l mt i lc mi. Chnh s pht hin
ny ca Amerig m lc a mi mang tn ng. T nm 1520, tt c cc bn th gii u s
dng a danh "America".
3. Hnh trnh vng quanh th gii ca Magienlng
Sau nhng pht kin a l ca Clmb, ngi Ty Ban Nha cng b lng khao kht vng kch
ng. H tip tc lao vo nhng cuc tm kim t ai mi. Mt trong nhng ngi chun b
mt phn iu kin cho cuc thm him vng quanh th gii ca Magienlng l Banboa. ng l
ngi Ty Ban Nha b trn sang chu M. Thng 9/1513, Banboa t chc mt cuc trng
chinh ni ting xuyn qua eo Panama vi mc ch lm giu. Cng i vi ng c 200 ngi Ty
Ban Nha v 1000 th dn Anhing. n ngy th 25, t trn mt nh ni, Banboa trng thy
bin nc mnh mng ca Thi Bnh Dng. ng l ngi chu u u tin c vinh d pht
hin ra Thi Bnh Dng m khi gi l "Nam hi". Sau , ng t chc mt i thm him
Thi Bnh Dng tm nc Pilu (Pru) thn b c rt nhiu vng nh truyn thuyt ca ngi
Anhing ni ti. Song do b nghi ng l mu phn, nn ng b quc vng Ty Ban Nha bt v
b x t.
Nhng nhng pht hin a l ca Banboa c nh hng trc tip ti cuc thm him ni ting
ca Magienlng, cuc hnh trnh vng quanh th gii (1519-1522). Magienlng l ngi thuc
dng di qu tc B o Nha, c gio dc kh nhiu. T nm 1506 n 1511, ng tng
tham gia vo s nghip khm ph ca ngi B o Nha ng n v bn o Malacca.
Vi nm sau, ng tham gia vo cuc thm him Bc Phi v b thng trong cuc hnh trnh ny.
Magienlng cho rng, nu vng qua cc nam chu M, c th vo c bin Thi Bnh Dng.
ng trnh k hoch thm him ca mnh vi quc vng B o Nha, nhng khng c
chp thun. Nm 1517, ng b sang sng Ty Ban Nha. Ti y, ng gia nhp vo tp on cc
nh thin vn do Faly lnh o. ng gia nhp vo "Hi ng n ", mt t chc nghin cu
v ph trch cc vn c lin quan ti vic tm t mi n . Do tng n n v

hiu bit v t mi , Magienlng vit cun ng n phong th k, Magienlng trnh

by ch trng thm him ca mnh vi quc vng Ty Ban Nha Scl I (tc Scl V). Sau
nhng cuc thng lng ko di, Scl I ng cho ng t chc thm him. ng c phong
chc Thng tng hi qun v Tng c ti tt c nhng vng ng pht hin th gii mi,
on thm him ca ng gm 5 thuyn v 265 ngi37. H ri t lin vo ngy 20-9-1519.
Trc ht, on thm him i ti o Cana. Sau , h theo ng Ty Nam i ti b bin
Braxin. Cui thng 11/1519 on thm him ti Nam M, trung tun thng 1/1520 ti ca sng
Laplata. Thi gian i dc b bin ng Nam M l thi gian cng thng nht i vi
Magienlng. Mt mt xut pht t nhng kh khn gian kh thc s ca on thm him ; mt
khc xut pht t nhng mu thun trong ni b on, nhng hoi nghi v s thnh cng ca
cuc thm him, dn ti s ni lon ca mt s thuyn trng v thu th. Magienlng
phi s dng nhng bin php kho lo v kin quyt nht mi c th trn p c cuc ni lon
cuc thm him vn c tip tc.
Cui thng 8-1520, on thm him ti sng Xantacuc v n 18-10-1520, i v pha Nam dc
theo b bin Patagn. Ngy 21-10-1520, 1 eo bin bt ng c khm ph. Eo bin ny va di,
va hp ngn cch i lc v o "t la", v sau c gi l eo bin Magienlng. Sau 5 tun
i ht eo bin, ngy 28-11-1520 on thm him tin vo 1 i dng rng ln m Magienlng
gi l Thi Bnh Dng. H i v pha bc dc theo b Ty Nam M ri li i v pha ty ti
qun o Mluch. H i 3 thng 20 ngy trn i dng sng yn bin lng. Cc thu th
dng cm chu i, rt. Cui cng, ngy 16-3-1520, on ti qun o Philippin. Ti y ngy
27-4-1521, Magienlng cht trn o Mctan trong 1 trn ng vi th dn.
Sau khi Magienlng cht, En Can ch huy thuyn Victoria tip tc hnh trnh ti o Mluch.
Ngy 8-10-1521, h ti o Tiore, 1 o ln thuc qun o Mluch. Cui thng 1-1522, c
hoa tiu M Lai dn ng, h ti o Timo, n 13-2-1522 ri o Timo i v mi Ho vng.
Trn ng i h kh s v i v v bnh hoi t mu. Cui cng, ngy 6-9-1522 ch cn 1
thuyn v 18 ngi v cng mt mi v n b bin Ty Ban Nha. Tuy nhin, on cng
mang v c kh nhiu hng liu v gia v.
Cuc hnh trnh vng quanh tri t ln u tin c hon thnh lm rng r tn tui ca nh
thm him Magienlng ; bi v chuyn i ca ng hon chnh nhng thnh tu ca cc nh
hng hi B o Nha v Ty Ban Nha 1 cch trit . N chng minh mt cch thuyt phc nht
qu t hnh trn, mc no n tng kt nhng pht hin c tnh cht cc b ca cc
nh thm him trc kia. Magienlng tng nhn loi mt iu hiu bit mi, v v th chin
cng ca ng vt ln tt c mi chin cng. ng bin nhng g m hng trm th h trc
coi nh gic m tr thnh hin thc.
III.
Hu qu kinh t ca nhng pht kin a l
Nhng pht kin ln v a l th k XV v XVI gy nn nhng hu qu kinh t ln lao khng
ch i vi Ty Ban Nha, B o Nha m cn vi c chu u v c th gii na.
37 5 thuyn tham gia thm him l: Triniat (di 130 mt), Xanantni (di 130 m), Xantiag
(60 m), Cngxepxing (90 m) v Vichtoria (90 m). C kin ni l c 239 ngi tham gia thm
him.

Trc ht vic pht kin a l ny dn n s m rng phm vi bun bn th gii v s pht

trin nhanh chng ca thng nghip v cng nghip. Trc pht kin a l, th trng bun bn
quc t ca chu u cn hn ch, vic bun bn vi phng ng phi qua s mi gii ca
ngi A Rp. Sau pht kin a l, chu u tm c nhiu ng sang phng ng, chu
Phi v chu M, t c s cho vic trao i hng ho trc tip vi cc khu vc ny. V th phm
vi lin h kinh t tng gp 5 ln trc . T tr i, t bn chu u c c lnh vc hot
ng rng bao la.
S m rng phm vi bun bn th hin s tng ln rt nhiu s lng hng ho v cc loi
hng ho. Nhiu sn phm trc y cha h n Ty u, cng gia nhp phm vi lu thng
hng ho nh thuc l, ca cao, c ph, ch l v nhiu loi hng ho khc 38. Bn thn tnh cht
thng nghip cng thay i theo s m rng phm vi bun bn quc t. Cc trung tm thng
nghip mi chu u xut hin. Mi TP chu u u c 1 s giao dch cho thng nhn.
Trc y vic bun bn gia phng ng v phng Ty ch yu thng qua a Trung Hi,
nhng lc ny i Ty Dng, n Dng v sau na l Thi Bnh Dng ginh ly vai
tr . Trung tm kinh t thng mi Ty u v th cng thay i. Cc thnh th Italia tng
sm ut mt thi, sa st dn, tri li cc thnh th ca Ty Ban Nha, B o Nha, Nclan ... tr
nn phn vinh cha tng thy. Vo th k XVI, thnh ph Anvecpen (H Lan) tr thnh trung
tm thng nghip ln nht chu u, n th k XVII thnh ph Amxtecam vn ln tr thnh
th thng nghip ca th gii.
Nhng hu qu ln nht m cc pht kin a l to nn l cuc "cch mng gi c". N din ra
do vng chy vo chu u nhiu hn bao gi ht. Ty Ban Nha l nc kim c nhiu vng
nht do khai thc v cp bc c chu M, vng bc c tung ra mua hng ho khin
cho gi c tng vn vt. Anh, Php, c gi c tng trung bnh t 2 - 2,5 ln. Ty Ban Nha
gi c tng ln mc cao nht t 4 - 5 ln. S cao vt ca gi c hng ho ch c li cho thng
nhn v cc nh sn xut hng ho, cn nhn dn, nht l nng dn b bn cng ho nhanh
chng. ng thi, n l nhn t kch thch qu trnh tch lu t bn ban u v thc y s pht
trin ca sn xut.
Nhng pht kin a l v khch quan l s cng hin rt quan trng cho s pht trin ca khoa
hc. N em li nhiu kin thc v a l, thin vn, k thut v kinh nghim hng hi. ng thi
vic pht hin nhng vng t mi v c dn mi m ra mt phm vi rng ln cho s pht
trin v nghin cu ca nhiu b mn khoa hc khc nhau, nh Dn tc hc, Ngn ng hc,
Sinh vt hc, a cht hc, Nhn chng hc v.v...

B. S RA I CA CH NGHA THC DN
38 Cy ca cao do ngi Ty Ban Nha pht hin c Mhic. Khong 1520 ngi Ty Ban Nha ung ca cao
v t m truyn rt nhanh chng sang cc nc khc chu u. Thuc l cng l th do ngi chu M s dng
u tin. n th k XVI chu s dng thuc l ph bin. Cn c ph t Cngxtngtinp v Cn ng ch vo
Ty u. Mi n th k XVII mi c ngi chu u ung rng ri.Ch sau nhng pht hin ng bin sang
Trung Quc, ngi H Lan mi bt u ch l ch, go v ng trng sang chu u, dn dn n tr thnh nhng
mt hng quan trng.

Nhng pht kin a l lm kinh t chu u pht trin nhanh chng, nhng dn n s cp ot
i vi nhn dn chu M, chu Phi, chu v s hnh thnh ca ch ngha thc dn.
Ngi B o Nha v Ty Ban Nha xy dng nhng quc thc dn trc tin. Sau h,
nhng nc Ty u khc cng ua nhau i tm t m trc ht l n Bc M v Trung M, sau
th to ra khp chu Phi, chu v chu M. Ti cc thuc a, bn thc dn khng t mt
th on tn bo no khai thc v cp bc ca ci, ti nguyn thin nhin, n p, git hi
nhn dn thuc a.
I.
S hnh thnh quc thc dn v chnh sch thc dn ca B o Nha
Sau khi tm c ng bin sang n , B o Nha tm mi cch nm c quyn thng
mi n Dng. Trc ht B o Nha tm cch loi my i th cnh tranh ca mnh l
ngi A Rp, Ai Cp v Vnxia.
Nm 1503, hm i ngi B o Nha ti ng n Dng bt gi cc tu bin ca
ngi A Rp i t Ai Cp qua Hng Hi ti n . H chim o Xctra, vi mc ch n ng
bin A Rp thng vi n Dng. H chim o Ocmu chn con ng t Bta n
vnh Pcxch. Nm 1509, 1 cuc hi chin gia ngi B o Nha v ngi A Rp din ra
a Trung Hi. Ngi A Rp thua. T , B o Nha c chim con ng hng hi bun bn
vi n . Bt c thuyn b no qua con ng ny u phi xin php ngi B o Nha, cn
thuyn bun ca ngi A Rp phi np thu cho h.
Sau , ngi B o Nha tin su hn sang pha ng v h bit rng cc hng liu v gia v
qu ko ch c n m cn c rt nhiu cc o thuc Innxia. V th, nm 1509 h ti
o Xumatra, nm 1511 h chim Malacca v o Giava, n ng con ng bun bn n Trung Quc.
B o Nha tip tc tin su ln pha bc. Nm 1517 h ti Macao (Trung Quc) v nm 1542
ti Nht. 1 quc thc dn to ln B o Nha c thit lp tri di trn 8000 km b bin,
ri rc dc b bin chu Phi, n n o Mluch trn Thi Bnh Dng. Ngoi ra, Braxin
Nam M c coi l thuc a ca B o Nha t nm 1500 sau pht kin ca Cabran.
Vic bun bn vi thuc a em li cho B o Nha li nhun to ln. Rt nhiu i l thng
mi n , Trung Quc v nhng ni khc c lp ra mua hng liu, t la v cc
th qu gi khc. Ti nhng thuc a chu Phi, ngi B o Nha lng bt nhng ngi da
en, bn h lm n l cho cc n in trng ma chu M, thu li khng l.
Chnh sch thc dn ca B o Nha tuy tham lam v tn c, nhng dn s t nn B o Nha
cha i su vo cc vng thuc a, cha t chc b my a phng, cng nh cha m rng
lnh th chim ng. N ch chim 1 s a im ven bin t lm hi cng v xy dng nhng
thng im. Ngi B o Nha dng chnh sch chia r, mua chuc cc quc vng a
phng cp ot hay bt cng np hng ho ch v nc. Lixbon tr thnh ch ln bun
bn gia v ca ton chu u, v l 1 trong nhng TP sm ut nht chu u thi . Tuy nhin,
thnh qu ca nhng cuc pht kin a l cng nh ca ci do n mang li u lt vo tay giai
cp qu tc phong kin B o Nha. Cng thng nghip trong nc khng c ch trng
pht trin m cn b ph hoi. Vng bc ca ci ch phc v cho s n chi xa x ca giai cp qu
tc, nn nhanh chng chuyn sang tay giai cp t sn cc nc pht trin hn lc by gi - nh
Anh, Php, H Lan... Ti sn trong nc kh cn dn. quc B o Nha rng ln khng

sc t bo v na. B o Nha b ph thuc vo Ty Ban Nha trong 60 nm lin, t 1580 1640. Nm 1588, B o Nha v Ty Ban Nha b H Lan nh bi. Li dng tnh hnh y, H
Lan chim ly phn ln cc thuc a ca B o Nha n v ng Nam . S hng
cng ca quc B o Nha ch ko di khng y 75 nm.
II.
S thnh lp quc thc dn Ty Ban Nha
K t cuc thm him u tin ca Crixtp Clmb, ngi Ty Ban Nha chim o Haiti
lm thuc a. 40 ngi Ty Ban Nha tnh nguyn li o vi hi vng c th kim c
vng. l mt xm u tin ca ngi chu u chu M. T v sau, nht l 15 nm sau
khi Clmb cht, Ty Ban Nha dn chim lc a chu M.
Dn c chu M trc khi ngi Ty Ban Nha xm lc phn ln u ang sng trong giai
on pht trin cao ca ch th tc. Ch c 3 tc : Maya, Adtch v Inca l trnh vn
minh. Ngi Maya, Adtch l ch nhn ca Mhic ngy nay. Vo th k XV, 2 tc ngi ny
c mt nn vn ho cao v lu i. H c thnh th, lu i xy bng v gch, c n cha
rt nguy nga, lng ly. H bit ch to nhng dng bng vng, ng v lm nhng ngh th
cng tinh xo nh khm, thu, dt. H ch trng pht trin nng nghip, bit lm rung bc
thang v xy dng h thng ti nc. X hi ngi Maya v Adtch l mt x hi c giai
cp v nh nc, vi mt nn vn ho c o v tn gio ring bit ca chnh mnh.
Ngi Inca l ch nhn ca lnh th Pru ngy nay. Tc Inca l tc ln nht, chim a v lnh
o nn lnh th Pru vn c coi l t nc ca ngi Inca. i sng kinh t cn bn ca
ngi Inca l nng nghip. H t chc thnh nhng cng x nng thn tin hnh sn xut. H
cng c nhiu cng trnh kin trc bng ni ting, nhng n i s. Ging ngi Maya v
Adtch, ngi Inca c ch vit ca mnh. Nhng ch c ca ngi Inca c thu trn nhng
tm vi th v lim. Lng tham lam i tm vng y ngi Ty Ban Nha xm lc Mhic.
Thng 2/1519, Coctc, 1 ngi Ty Ban Nha, ch huy 11 chin thuyn v 600 ngi b vo
Mhic. Mc d kin quyt chng li, nhng v trnh vn ho v k thut thp hn, v kh
km hn, nn cc th dn Mhic tht bi. t lu sau, ngi Ty Ban Nha chinh phc c ton
b Mehic.
10 nm sau, nm 1531, 1 ngi Ty Ban Nha khc l Pixar dn qun chinh phc mnh t Pru
giu c. i qun ny gm 200 ngi v 50 con nga. Bng chin thut bt ng nh p i
qun bo v lnh cha Inca, Pixar bt giam c th lnh ca ngi Inca, sau bt h phi
chuc li th lnh bng vng ; nh Pixar chim c lng vng rt ln.
Pixar tr thnh vin Ton quyn Ty Ban Nha Pru. Nm 1534, 1 s quan ca Pixar l
Bnancaxar chim Kit (l vng t thuc th ca cng ho cuao ngy nay).
Tip theo cuc chinh phc ca Coctc v Pixar, ngi Ty Ban Nha cn tin hnh nhiu cuc
chinh phc m mu khc. T nm 1535 - 1537 h chinh phc Chil; t 1526 - 1535, chinh phc
vng lu vc sng Laplata. Sau , h vt qua dy ni ng, v nm 1541 kim sot c
khu vc thng ngun sng Amadn.
Sau khi chinh phc c nhiu vng t chu M, ngi Ty Ban Nha cp i rt nhiu
vng bc. H dng bo lc chim ot rung t, m vng, m bc ca th dn, thm ch ph
hu n i, cung in thu vng bc. Th dn b bt lm vic ti hm m, n in trng ma,
trong iu kin gian kh, thiu thn. H cht dn, cht mn trong cc hm m, n in, v th,

th dn b tiu dit nhanh chng. n na sau th k XVI, hu nh ton b th dn nhng ni

ngi Ty Ban Nha thng tr (gm Mhic, Trung M v phn ln Nam M) b tiu dit. b
vo s thiu ht lao ng , Ty Ban Nha sn bt v mua bn ngi da en chu Phi. Ngi
da en b bt, b xing xch ri a xung hm tu ch sang chu M. Trong thi gian i ng,
h phi chu iu kin sng ht sc ti t, 1 na s ngi kit sc m cht.
Chnh sch thc dn ca Ty Ban Nha v B o Nha c im khc nhau. Chnh sch thc dn
ca B o Nha ch yu l bun bn cp bc, cn Ty Ban Nha th cp ph ti sn v khai
thc ti nguyn. Nhng ging nhau l nhng chnh sch rt tn bo, gy ra s au kh, mt
mt to ln cho cc c dn thuc a.

Chng VII: Vn ho phc hng

Cui thi Trung i, chu u c mt phong tro vn ho mi, gi l "phong tro Vn ho Phc
hng". Nu ch xt b ngoi ca danh t39 th ngi ta d khng hiu ht ngha ca t , coi
Vn ho Phc hng l mt phong tro phc hi Vn ho Hy La c i n thun. Trn thc t
Vn ho Phc hng c ny n trong nhng iu kin lch s mi, thi k ca CNTB ang dn
dn xut hin chu u, thi k giai cp t sn ra i, nn n khng th ch l s phc hi Vn
ho c i Hy- La m cn mang mt ni dung mi, mt thc giai cp mi.
Phong tro Vn ho Phc hng l mt phong tro rng ri, nhiu mt, trong thc h t sn
chim a v chi phi. Phong tro bt u bng n vo th k XIV sau lan n cc quc
gia chu u vi nhng tc v cng khc nhau qua cc th k, XV, XVI. Th k XVI l th
k ton thnh ca n.
I.
Nguyn nhn v hon cnh lch s ca phong tro vn ho phc hng
Vn ho Ty u di thi s v trung k trung i b Gio hi Kit lng lon. Nh th Kit gio
tuyn truyn nhng t tng duy tm thn hc, phn ng, giam hm t tng con ngi
trong vng lc hu ti tm. Cc hot ng vn ho gio dc b tri cht vo Gio hi Kit, nn
ch c trong nh th, do cc tng l ph trch. Ngi ta ch dy ton nhng mn hc mang ni
dung phn ng, gio iu, phn khoa hc nh thn hc, trit hc kinh vin... Khoa hc b coi l
y t ca thn hc, v cng vi khoa hc, cc t tng khoa hc, duy vt ch ngha b coi nh
k th v b thng tay tiu dit. Trong khi , tng lp tng l t tri mnh trong ch ngha kh
hnh, d l gi di, cn qu tc phong kin th sut ngy sn bn, tic tng, nh nhau, khng
tha thit g vi cc hot ng vn ha, ngh thut.
Nhng nn mng ca ch phong kin dn dn b rn nt trc s pht trin ca sn xut.
Thnh th trung i ra i v bng hot ng kinh t ca mnh dn tch khi nn kinh t t
nhin, t cp t tc va tin ti chi phi nn kinh t. Sinh hot ca thnh th khc hn trc
kia, lm cho hot ng ca vn hc ngh thut dn phn thnh. Thnh th ngy cng pht trin,
giai cp t sn ra i, quan h TBCN thay th dn quan h phong kin. H t tng c ca ch
39 Danh t Renaissance, c ngha l ti sinh, c dng ch s bng n ca vn hc ngh
thut, khoa hc chu u th k XIV. Danh t mun ch mt s phc hng ca vn ho c
in, mt s tr v vi tinh hoa ca Hy Lp, La M xa, v mt s t b nhng tng trng thi
Trung c.

 phong kin tr nn li thi v l tr ngi nng n cho s pht trin ca quan h TBCN. Cuc
u tranh ginh quyn thng tr v t tng tt nhin phi n ra gia giai cp t sn v giai
cp phong kin m i din l tng l.
Cuc u tranh v t tng din ra trn nhiu mt, nhiu lnh vc khc nhau nh vn hc, ngh
thut, khoa hc v trit hc (gm c tn gio), gio dc v.v... Cuc u tranh ny din ra thnh
hai phong tro ln thi hu k trung i, l phong tro ci cch tn gio v phong tro Vn
ho Phc hng.
Phong tro Vn ho Phc hng din ra trong hon cnh lch s Ty u c nhiu s kin quan
trng. Trc ht, l thi k Ty u c nhiu pht minh khoa hc quan trng nh thut n lot
ca Gutenbec, ngh nu thp, ngh c sng n v.v... nhng pht kin a li ln em li s giu
c cho chu u v m rng phm vi hot ng v pht trin ca khoa hc. y cng l thi k
nhng ci cch tn gio din ra mnh lit - mt kha cnh ca cuc u tranh t tng gia giai
cp t sn v giai cp phong kin ng thi din ra cuc u tranh si ni ca giai cp nng dn
chng li s p bc bc lt ca lnh cha phong kin v tng l, lm hu thun cho giai cp t
sn. Cng trong thi k ny, ch ngha chuyn ch thng li mt s nc tin tin nht ca
chu u nh Anh, Php... l ch da cho giai cp t sn, ng thi ch ngha dn tc ang dn
hnh thnh.
Nhng s kin trn u c nh hng qua li vi phong tro Vn ha Phc hng.
Phong tro Vn ho Phc hng din ra u tin Italia, v y t th k XIV c nhng thnh
th t do, pht trin nh nhng nc ring bit nh: Phirenx, Vnxia, Milan... nhng thnh
th ny, quan h TBCN chim a v thng tr. Sau , do cuc chin tranh Php - Italia, Vn ho
Phc hng Italia truyn sang Php. Giai cp t sn Php tip thu vn ho Italia v pht trin
sng to theo tinh thn dn tc Php, to ra mt nn vn ho rc r khc Ty u. Tip ,
phong tro Vn ho Phc hng truyn sang cc nc khc Ty v Trung u nh H Lan, Anh,
c, Thu S, Tip Khc...
II.
Nhng thnh tu chnh ca phong tro vn ho phc hng
1. Vn hc Phc hng
Thnh tch sng chi nht trong Vn ho Phc hng l vn hc v ngh thut. Trn lnh vc vn
hc thnh tu ni bt nht l th, tiu thuyt v kch.
Tin phong trong phong tro Vn hc Phc hng l ant (1265-1321), ngi Italia. ng c
coi l hin thn ca thi k chuyn tip. ng l tc gi ca nhiu tc phm vit bng ting Latinh
v ting Italia. Tc phm ni ting nht ca ng l tp Hi kch thn thnh (Divina Comedia),
vit bng ting Italia, l tc phm ln trong thi ca Italia.
Trong tc phm ny, ant k li cuc hnh trnh ca ng qua a ngc, ni ra ti v thin
ng. B lc trong mt khu rng rm, ant c thi s Vicgin ca thi La M c i hin ln,
dn ng qua a ngc, y, ng gp nhng k phm ti b x pht nh nhng k phn bi, gi
di, u hng, nhng nh vn gio iu ch ngha ca gio hi v gio hong Bnifaxi VIII
ng thi na. Ri sau qua "ni ra ti", ng gp nhng nh vn c in m ng yu mn,
nhng ngi sinh ra trc Cha, nn cha c ra ti nh Hme, Platn, Xcrat, Xda cng
nhng nhn vt huyn s nh Hect, Uylix... Ni ra ti c ant miu t nh mt ni tri
yn, bin lng, khng ma gi, sng sa, ni i lp vi en ti v khng khip.

n thin ng, thi s Vicgin bin mt, ant c mt c gi Phirenx (m ant yu

trong thi trai tr, nhng ch l mt tnh yu l tng, v c gi cht sm) dn ng a ng
i trong ci thin ng y ho quang.
Qua tc phm, chng ta thy ant chp nhn din ging tt c trit l ca mt tn Kit trung
c, nhit thnh, nhng trnh nhng g tru tng. ng cho nhng nhn vt lch s quen thuc
ni thay cho mnh nhng t tng v thin, c. Qua , ng ph phn gio hi v c mt thi
phn bit thin, c rt r rng. cng l gi tr ca tc phm.
Tuy ant cn nng quan nim tn gio trong Hi kch thn thnh nhng thc ca ng c
nhng c trng mi m chng li quan nim hp hi ca gio hi, cao thc t do, tinh thn
nghin cu su sc v c gng nhn thc th gii.
Dn u th h cc nh nhn vn ch ngha tip theo l Ptraca (1304-1374), ngi Italia. ng
l mt ngi rt say m cc tc gi c in. Ngay t thu cn tr, Ptraca yu chung sch
c, nhng nh vn c in, v nghin cu cc trc tc ca cc nh vn La M ni ting. Nh s
su tm ca ng, nhiu bn chp tay b tht lc ca cc nh vn ni ting c tm thy v
gi li. ng lp nn mt th vin ln.
Ptraca li nhiu trc tc vn hc. Bt chc thi s Vicgin, ng vit thin trng thi Chu
Phi ca ngi nhng ngi chinh phc Cactagi. ng l ngi t ra loi th tr tnh 14 cu vit
bng ting Italia (chia lm hai phn : mt phn 8 cu v mt phn 6 cu, mi phn c vn ring).
Nhng bi th vit tng nng Lra yu qu ca ng l nhng bi th duyn dng c dng lm
mu mc cho th tr tnh Italia.
Hc tr danh ting ca ng l Bcaxi (1313-1375) cng l mt nh nhn vn ch ngha ln ca
thi Phc hng. Bcaxi tng hc ngh hng hi, nhng ght nhng th on bun bn v
ming li ca k giu sang. Ging nh Ptraca, ng thch nhng tc phm c in v c cng
su tm c nhiu tc phm tht lc nh vic ng tm thy mt bn vit tay ca Taxit, mt
nh s hc ni ting thi c La M. ng bit ting Hy Lp v tng dy H Phirenx. Tuy
nhin, ng ni ting nh tc phm Mi ngy (Decameron) vit bng ting Italia. Tc phm ghi
li nhng cu chuyn do 10 thanh nin Italia k trong 10 ngy vo thi k h phi lnh xa
Phirenx trnh bnh dch honh hnh nm 1348. Trong tc phm ny chng ta c thy mt
lot nhng nhn vt ti li c hin ra vi li k nh nhng, phng khong, nh nhng ng
chng b la, nhng b v ngoi tnh khn kho, nhng nh bun xo quyt, nhng thanh nin
phng ng, nhng nh tu tham dc v.v... Qua , Bcaxi ch giu s m o gi di, nhng k
tch qui n ca nh th, ch giu gio hong v tng l. ng ku gi mi ngi i vo cuc
sng vui v. Bcaxi nh gi rt cao th vn Italia, ca ngi tc phm ca ant v Ptraca.
Khi Phirenx cn mt ngi thu trit v c th ging v tc phm "Hi kch thn thnh" ca
ant, ng c chn.
Nhung " nht hc gi" trong nn Vn hc Phc hng khng phi l ngi Italia, d Italia l ni
c nn Vn hc Phc hng sm v pht trin nht, m l Eraxmut (1466-1536). ng l ngi
Rttcam ca x Nclan. ng c mnh danh l "ng hong ca ch ngha nhn vn", v
mi tng, mi nguyn vng ca ch ngha nhn vn u thy trong tc phm ca Eraxmut.
ng tng hc, dy hc v sng Oxft, Kembrit v Pari, cng tng Italia, c v Thu
in. ng tho ting Hy Lp, xut bn b Tn c bng ting Hy Lp. ng son sch dy

sinh vin ting Latinh ng thi ch trch nhng "Xng kin trc" gi di do nn gio dc nh
th ra. ng kch nhng lp lun ca trit hc kinh vin, ch giu mi nhm hay giai cp
no t cho l quan trng, k c thng gia, gio s, khoa hc gia, trit gia, quan li v vua cha.
Tc phm xut sc ca ng l tc phm Tn dng s in r, mt tc phm tro phng c a.
Eraxmut cng kch gii tng l, nht l gio hong da vo s ngu xun ca loi ngi m
honh hnh, ch giu tng l bn ci nhng vn rng tuch, dy i, nhng bn cht l ngu
xun, tham lam, tru lc. Tc phm ny c ting vang rt ln Ty u thi . Ch trong vi
thng n c xut bn ti 7 ln v dch ra nhiu th ting chu u.
Hc gi v i nht trong Vn hc Phc hng Php l Phrngxoa Rable (1494-1553). Tc phm
Cuc i ng chn ca ngi khng l Gcgngchuya v ngi con Pngtagruyen l mt tc
phm hi hc bt h ca ng. Vi tc phm ny Rable tr thnh cha ca 2 nhn vt khi
hi nht trong lch s vn chng.
Truyn k Gcgngchuya l 1 ngi khng l. Khi cn nh i hc, do li gio dc gio iu
trng rng ca nh th nn ko tin b c, cng hc cng "ngn ng". V sau c mt thy
gio dy theo PP thc tin th mi c kt qu. Ln ln, Gcgngchuya ly v v c con. Con ca
Gcgngchuya cng l mt ngi khng l, ln ln c theo hc nhiu trng H.
Gcgngchuya thng vit th khuyn con c gng hc tp.
Pngtagruyen kt bn vi Panuycgi. Panuycgi c cai qun c mt thnh, nhng ch tiu
xi 14 hm th ht c c nghip. Anh ta bn khon khng bit nn ly v hay khng, hi tt c
mi ngi nhng khng ai tr li c, Panuycgi cng vi ngi bn ca mnh l
Pngtgruyen quyt nh i n C Thy (Trung Quc) hi "L nc thn". Cuc phiu lu
ca i bn tht gian trun nhng th v. H qua nhng hn o ca cc ging chim ch ht
sut ngy v n cho bo, hoc o ca ging mo xm v chuyn n ca t. Cui cng h n
ngi n "L nc thn", "L nc thn" ch phn c mt iu "Ung !".
Tc phm ca Rable ph phn x hi phong kin rt su sc, t bn vng cng th tc, n
bn quan to lm tin. ng ch giu c a gii tng l dt nt, nhng bp bm, ch giu nhng
thi tc m tn do h by t ra nh th nh, tng, l gii bnh... ng tin tng vo nhng c
tnh tt ca con ngi, tin tng con ngi s c sung sng nu t do hot ng. Trong tc
phm, ng v ln khung cnh kiu mt tu vin mi, tu vin Tlem, m chm ngn hot ng ca
n l "Thch g lm ny". Trong tu vin, cc tu s c sung sng, thch ng lc no cng c,
n ung ng ngh tu hng v lm tt c nhng g h thch. Thanh nin nam n n tu hon ton
c t do yu ng, hng mi th lc th i. V vy, Rable b gio hi rt th ght.
Trong nn Vn hc Phc hng Ty Ban Nha, ni ln mt hc gi lng danh, l Xcvantt
(1547 - 1616). ng l tc gi cun tiu thuyt n Kyht c dch ra gn ht cc th ting
trn th gii v ngy nay n vn thuc vo hng kit tc th gii.
Cun tiu thuyt l mt bc tranh chn thc r rng v x hi Ty Ban Nha th k XVI,
ng thi cng l tc phm chm bim ton b x hi phong kin.
Xcvantt k li cu chuyn bun ci m cm ng ca mt con ngi cung vng l n
Kyht. V xem nhng tiu thuyt k s, n Kyht m mt nguyn tr thnh k s i ngao du
cc ni lm nn nhng s nghip v i, quyt tm chin u vi mi bt bnh bng mt tinh thn
dng cm khng hoang mang. Nhng n Kyht hon ton khng hiu c cuc sng hin

thc, gp nhng cnh bun ci v ng thng. Xcvantt chm bim mt cch nh

nhng tinh thn m thng lm qun tr nhn vt ng thng ca ng. Trong cun tiu thuyt
Xcvantt khng ch m t giai cp qu tc Ty Ban Nha li thi vi quan nim vinh d c h
m cn nu r x hi Ty Ban Nha in hnh l x hi ca mt nn qun ch ang nghing ng
trong vng ly ca ch phong kin giy cht.
Nh son kch v i nht ca thi Phc hng l Schxpia (1564 - 1616) ngi Anh. ng vit
lch s bin nin v nhng ti ln trong thi k y bo tp ca lch s Anh thnh nhng bi hi
kch phi phm, nh cc v kch Hmlt, Rm v Giulit, tenl... Nhng nhn vt ca
Schxpia l nhng ngi cng trc, kin cng, nhit tnh si ni trc mi kh khn v lun
lun tin ln. Nhng tc phm ca ng va mang tnh cht bi kch, va mang tnh cht hi kch,
nhng trn y mt sc sng mnh m. Schxpia tr thnh nh son kch v i, vt ln trn
nhiu ngi cng thi cng nh nhiu ngi ca nhiu thi. Mc v ngghen nh gi rt cao
thi ho Schxpia v thng dn Schxpia trong cc tc phm ca mnh.
2. Ngh thut Phc hng
Nhng thnh tu Ngh thut Phc hng ch yu bao gm hi ho, iu khc v kin trc. Tuy
nhin s khc bit ca thi k ny vi thi k trc l ch hi ho v iu khc tch ra khi
s l thuc vo kin trc, n khng cn l mt phn ca kin trc na.
Trong hi ho v iu khc, cc ngh s Phc hng ch nhiu n tnh cch biu hin c tnh,
ni tm khc hn vi thi k trc. Kin trc Phc hng li phn nh s phc hi c in, thay
i t kin trc Gtch cao vi vi sang kin trc Rma dng nhiu ng ngang v cu trc cn
i. Cc dinh th v bit th thi Phc hng bt u c xy ct lng ly khng km g ni th
phng, phn nh s giu c v tnh cch duy vt thi Phc hng.
Ngh thut hi ho v iu khc thi Phc hng ni chung bt i tnh cch tn gio v thm
nhiu tnh cch th tc. Ngoi cc ti ly trong kinh thnh Kit gio nh c m, Cha, cc
thnh thn, Aam, Eva... cc ngh s cn ch ti cc thnh thn ngoi o v con ngi trn
tc. V vy, ngoi cc tc phm tn gio en c cc tc phm th tc.
V phng php th hin, cc ngh s Phc hng tuy bt chc cc bc thy c in, nhng
tm cch din t mi. Do vy v hi ho, iu khc v kin trc khng phi l s bin i
phng tin din t thng thng, m l s bin i phng tin din t thnh mt cng c ngh
thut phi thng. iu khc Phc hng c th snh ngang vi th k vng son trong ngh thut
iu khc ca Hy Lp thi c i.
Nhng ngh s thi Phc hng c nhiu hn cc vn s, thi s, trit gia. Nhng ni ting hn c
phi k n l Lna Vanhxi (1452-1519), Mikenlnggi (1475-1564), Raphaen (1483-1520)
Italia v Rembran (1606-1669) H Lan.
Lna Vanhxi l danh ho Italia cng hin cho hi ho nhng chn dung ni ting khng
nhng v b cc vng chc, mu sc hi ho m cn th hin thnh cng ni tm phong ph ca
nhn vt. Nhng ho phm ca ng n nay b h hi nhiu. Rt may l chng ta cn c th
thng thc ti ngh ca ng qua cc su tp nhng bc ho v cc tp ghi ch ca ng. Tc
phm ca ng bao gm th : t nhng bng phc ho s si cc my mc chin tranh y
tng tng, nhng hnh v nguch ngoc n cc bc chn dung tuyt ho. C th k n

nhng bc ho ni ting ca ng nh : "La Gicng", "c m ng trinh trong hang ", "Ba
tic cui cng" v bc bch ho tu vin Milan cng nh nhiu ho phm khc.
Nh nghin cu v c th hc, ng lp ra nhng quy tc ch cc hot ng ca bp tht v t l
cc phn thn th. ng a thch s ho hp gia tnh chnh xc vi nhng g k d, do vy, ng
phc ho nhiu tranh ngi d dng hay ang b xc ng hoc au kh mnh lit. ng thi,
ng cng p dng nhng nguyn tc k h hc vo hi ho. Trong bc tranh "Ba tic cui
cng", ng khng din t s phn bi ca Giua bng cch tch Giua ra khi nhm tng
trong giy pht nghim trang nh cc ho s trc ng. ng chn giy pht cng thng nht
khi Gisu bo trc s phn bi s n v vn Giua gia nhm tng , ch dng nt mt
v dng ngi din t v ti li ca Giua v s kinh hong ca nhng ngi kia.
Mikenlnggi sng cng thi vi Lna Vanhxi. ng cng l mt nh iu khc, ho s v
kin trc v i, sng mt cuc i khc kh, nhng cng trc v thng thn. Thin ti ca ng
a iu khc thi Phc hng n tuyt nh. Nhng tc phm iu khc ni ting ca ng l
nhng pho tng khc cc nhn vt trong kinh Cu c nh Moix, a vt..., vi hnh dng
mnh m phn nh mt bn cht trong u tranh.
Nhng thnh cng trong hi ho ca Mikenlnggi cng tuyt nh nh trong iu khc ca ng.
Tc phm hi ho ni ting hn c l bc bch ho khng l ng v trang tr trn nh th
Xchxtin (Sixtine) in Vatican. Bc ho ny l mt tc phm v i di 34m, rng 14m v
gm 343 nhn vt. Mikenlnggi mt 4 nm (1508-1512) vi mt ngi th n v mt ngi
trn mu gip mi hon thnh bc ho. Mikenlnggi tm tt tt c nhng kin trc hi ho
Phc hng vo tc phm ca ng, nhng kin thc v vin nh, c th hc, c ng ca sinh vt.
ng cn l kin trc s danh ting. Nm 1546, lc ng 70 tui, ng nhn lm kin trc s chnh
cho thnh ng Xanh Pie. ng mt nm 1564. Mi ti nm 1626 cng trnh xy ct mi c
hon thnh. Nhiu chi tit b thay i, nhng nhng c im chnh ca nh th ny vn theo
mu u tin do ng ra.
Raphaen cng l mt ho s Italia ni ting. Hi ho ca ng din t nhng hnh nh m du,
nhng quang cnh vui ti, yn tnh, cuc sng sung sng. ng thch v nht nhng bc ho
ph n p v hin hu, nhng tr em ngy th. Raphaen din t ci p ca ngi ph n,
ngi m khin ngi ta say m, lm tng v p t nhin v gim bt i ngha trang nghim
ca hi ho thi c i. ng cng vi Lna Vanhxi v Mikenlnggi l 3 ngi khng l
trong nn hi ho Phc hng Italia.
Nu nh Italia t ho v sn sinh ra 3 ngi khng l trong hi ho Phc hng th vng Bc
u ni ln 3 thin ti hi ho khc l : Pranx Hanx (1580-1666), Vcm Van enp (1471
- 1528) v Rembran, trong xut sc nht l Rembran. Chnh ng, gia chm sao ba ngi,
to nn "th k vng" ca hi ho Bc u.
Rembran l danh ho H Lan. ng l bit l trong hi ho khng ch bi mt khi lng tranh
s (khong 350 tc phm sn du) m cn l mt trong nhng ho s v chn dung v tranh
sinh hot ln nht ca mi thi i. Ni ting nht trong cc tc phm hi ho ca ng l cc tc
phm : "i tun m", "Bi hc gii phu bc s Tuyn", "Ngi con tha hng tr v" v
"ana"... Trong cc tc phm y, thin ti hi ho ca ng t ti trnh vin mn trong b
cc, ti v biu hin tnh cch nhn vt. Ngh thut ca ng th hin tnh hin thc khng

mang nhiu cht l tng hay thi v ho theo kiu hi ho Phc hng Italia, m gn gi vi cuc
sng hin thc v tnh cch ca ngi phng Bc : bc trc, kho khon v nhn ni trong cuc
u tranh vi thin nhin ginh git tng tc t. Nhng tc phm ca Rembran mi l bi ca
v gi tr con ngi.
3. Khoa hc v trit hc Phc hng
Khoa hc thi Vn ho Phc hng thng gn vi trit hc, v trit hc kinh vin lm t lit
mi tm ti, nghin cu kinh nghim, ngn tr mi tin b ca khoa hc. Khoa hc mun pht
trin, n phi u tranh vi trit hc kinh vin v k bo v n l Gio hi. Thnh qu ca khoa
hc cng c ngha ph hu thn hc. Cho nn Gio hi coi khoa hc v cc nh khoa hc l k
th khng i tri chung.
Trong thi k Phc hng ni ln cc nh khoa hc xut sc nh Cpcnch, Brun, Galil, Kple.
Cpcnch (1473 - 1543) l ngi Ba Lan gc c, tng hc lut v y khoa v gi chc T
gio trong mt nh th khong 30 nm. Cng cuc nghin cu ton php v thin vn ca ng
khin ng bc b gi thuyt qu t l trung tm ca v tr. Vi tc phm Bn v s xoay vn
ca cc thin th (De revolutionibus orbium coelestium) xut bn nm 1543, Cpcnch
chng minh rng, qu t quay quanh trc ca n v vn chuyn xung quanh mt tri nh nhng
hnh tinh khc40. ng chng minh qu t trong hng cc thin th khng phi l ln lm. Hc
thuyt ca ng lt nhng gio l ca nh th C c. Hc thuyt cn pht trin quan
nim duy vt v v tr, cho v tr l vt cht v tn t n chuyn ng do nhng quy lut v bn
thn n. ngghen cho rng hc thuyt Cpcnch xo b chc v ca thn hc. V sau, sch
ca Cpcnch b Gio hi cm cng nh s phn ca mi tc phm chng minh qu t quay.
Hc thuyt ca Cpcnch c Brun (1548-1600), mt nh thin vn hc, nh t tng Italia,
tip thu v pht trin. T hc thuyt Cpcnch, Brun rt ra c nhiu kt lun trit hc.
Nhng kt lun u i lp vi gio l nh th. Brun chng minh rng, khng gian ca th
gii l v hn. Mt tri khng phi l trung tm ca v tr m ch l trung tm ca thi dng
h. Thi dng h ch l mt trong nhng v tr h bao la khc. C v tr u phc tng mt quy
lut vnh vin. Cui cng ng b to n ca gio hong giam 7 nm trong nh ngc Vnxia v
La M. Nhng Brun khng h t b quan im ca mnh. Ngy 17-2-1600, Brun b x ha
hinh La M.
Mt trong nhng nh khoa hc ni ting nht thi Phc hng l Galil (1564-1642). ng c vai
tr v i vi khoa hc. Galil nghin cu v quy lut vn ng ca vt th, t c s u tin
cho mn c hc, ng thi c nhiu pht kin v thin vn. ng tng ch to ra ng nhm v
dng n quan st bu tri. Nhng quan st ca ng c ghi chp trong cun S gi ca
khng gian. ng thi ngi ta phi kinh ngc tht ln : Clmb pht hin c i lc mi,
40 Quan nim qu t l trung tm v tr bao gm c mt h thng tinh cu phc tp. Theo quan
nim ny th quay xung quanh qu t c 80 tinh cu mang mt s thin th. Hnh nh v tr y
tng tng v i xng ny b nghi ng trc thi Cpcnch khi cc nh khoa hc thy c
xung khc vi cc tnh cht c th quan st c ca cc thin th. Cpcnch dung ca nhng
pghi vn trc y v ton php i n kt lun xem mt tri l trung tm v tr v quay
quanh n ch c 34 hnh cu.

Galil pht hin c v tr mi. Tuy khng dm cng khai nhng ng ngm ng h hc thuyt
Cpcnch. To n d gio bt ng h ngc nm ng 70 tui v bt ng phi cng khai tuyn
th b hc thuyt qu t quay v phi "sm hi" khng ngng th mi c tha.
Cng v thin vn hc, xut hin 1 hc gi v i ngi c l Kple. ng c vai tr to ln
i vi thin vn hc. Cpcnch suy on qu t v cc hnh tinh chuyn ng theo qu o
hlnh trn. Suy on ny khng chnh xc ; sau c Kple nh chnh. Kple chng minh tc
vn ng ca cc hnh tinh khng u, cng gn mt tri tc cng cao v ng vn ng
theo hnh bu dc.
Nhng thnh tu v mt k thut thi Phc hng cng rt to ln. Pht minh quan trng nht l
thut n lot ca Gutenbc. Ngi ta dng ch ri bng kim kh nh c th in hng lot sch.
Ngoi ra, do s du nhp thuc sng t Trung Hoa vo chu u m sng v ho pho xut hin
v c s dng vo u th k XV. Sng v ho pho c tc dng chm dt vai tr ca hip s
v cc lu i chu u thi Trung c.
Nhiu dng c i bin mi cng c pht minh nht l chic a bn nam chm v nhng bn
chnh xc.
V trit hc, trong thi k Phc hng do s pht trin mnh m ca khoa hc t nhin v khuynh
hng tch cc khoa hc c th (ton hc, ho hc, c hc, thin vn hc...) ra khi trit hc. m
ch ngha kinh vin b tan r. Cng trong thi k ny, ch ngha duy vt pht trin di nhiu
hnh thc phn nh th gii quan ca giai cp t sn mi hnh thnh v ch trng gii phng
con ngi khi s l thuc gio hi.
Vic tha nhn gi tr con ngi v cc quyn con ngi v t do, hnh phc i hi nht thit
phi em i chiu ch ngha kinh vin thn hc vi tri thc, i chiu ch ngha kh hnh tn
gio vi nim vui l tnh ca cuc sng.
Lrenx Vanla (1407-1457), ngi Italia, l nh t tng u tin ca thi Phc hng ph phn
mt cch khoa hc nhng bi vn c tn gio, ng thi ph nhn ch ngha kh hnh tn gio.
Sau ng, nhiu nh t tng ca thi Phc hng ln ting tn cng vo ch ngha duy tm
thn hc nhiu kha cnh khc nhau nh : Petr Pmpanaxi (1462-1525), Misen Mngten
(1533-1592), Eraxmt (1469-1536)...
Trong s cc nh vn ho Phc hng, Lna Vanhxi (1452-1519) khng ch l mt nh danh
ho ln m cn l mt nh khoa hc v trit hc. ng cho rng, mi hin tng t nhin u tn
ti t n v phc tng quy lut khch quan. Quy lut khch quan l nhng khuynh hng, nhng
mi lin h tt nhin, vnh vin trong nhng hin tng t nhin. Theo ng, nhn thc ca con
ngi c ngun gc l cm gic. ng cn c nhiu khng nh bin chng nh khng nh s
chuyn bin t trng thi vn ng ny sang trng thi vn ng khc : mi vt sinh ra, mt i v
ti sinh trong trng thi khc.
Nhiu hc gi thuc lnh vc khoa hc t nhin thi Phc hng cng c nhng quan im trit
hc tin b, ng gp vo s pht trin ca ch ngha duy vt bin chng. Cpcnch
xng quan nim v tnh ph bin ca nhng lin h t nhin. Theo ng, si dy ni lin tt c
cc hin tng vt cht chnh l "dy chuyn vng" ca nhng quan h nhn qu. ng cn cho
rng, l lun phi ph hp vi bn tnh ca s vt, ng thi ng tha nhn ngha quan trng
ca s tru tng trong qu trnh nhn thc.

Nh khoa hc Giocan Brun b coi l k th ca tn gio v trit hc kinh vin. ng vit

nhiu tc phm trit hc khng nh duy vt, v thn rng, th gii ch c mt, n l vt cht
vnh vin, v tn v thc th vt cht l c s ca mi hin tng t nhin. ng cn a ra t
tng bin chng v s ph hp gia cc mt i lp trong cng mt s vt, hin tng.
V nhn thc, Brun coi s vt cm tnh l ngun gc i n nhn thc chn l. Theo ng,
mun n chn l phi tri qua ba giai on : cm gic, l tr v tr tu.
Tip tc nhng t tng ca Cpnch v Brun, nh khoa hc Galil lm tiu tan cc cu
chuyn hoang ng ca tn gio v vic to lp v tr, ng thi chng li trit hc kinh vin.
ng khng nh tnh khch quan v v hn ca th gii, khng nh tri thc ch c th bt ngun
t kinh nghim. Theo ng, kinh nghim cm tnh v thc tin l tiu chun duy nht ca chn l.
Ngoi ra, cc nh t tng khc ca thi Phc hng nh : Tmt Mor (1478-1535), Campanela
(1568-1639), Bcn (1561-1626)... ln ting u tranh chng li thn hc, trit hc kinh vin
v u tranh cho vic gii phng hon ton khoa hc v trit hc khi tn gio.
Tuy vy, cn phi thy rng, ch ngha duy vt trong trit hc thi Phc hng cn nhiu hn ch.
N cha xy dng c quan im ring, PP ring m ch pht trin quan im v s dng PP
ca cc nh trit hc trc v PP ca cc nh khoa hc t nhin lc . Do vy, trit hc duy vt
thi Phc hng cn c nhng biu hin ca khuynh hng my mc, siu hnh.
III.
Tnh cht ca phong tro Vn ho phc hng
Phong tro Vn ho Phc hng l mt phong tro ca giai cp t sn, nn ni dung ca n cng
mang tnh cht t sn, bao gm hai mt tin b v hn ch. Tuy nhin trong hon cnh lch s lc
, phong tro Vn ho Phc hng l mt cuc cch mng t tng ln trong thi Trung i, nn
ni dung tin b ca n l ch yu.
Tnh cht t sn tin b ca Vn ho Phc hng trc ht th hin ni dung chng Gio hi v
phong kin ca n. Bi v trong thi Trung c, Gio hi chi phi t tng con ngi, cn tr
bc tin ca x hi. Giai cp t sn c nhng nh cu mi v vn ho i hi phi th tiu s
kim sot ca Gio hi i vi t tng. V vy h kch Gio hi v a vn ho thot khi
s rng buc ca thn hc, tn gio. Trong tc phm Cuc i ng chn ca ngi khng l
Gcgngchuya v ngi con Pngtagmyen, Rable chm bim su cay Gio hi khi ng k v
o Xonnngt c cc loi chim. ng m ch gii tu s nh nhng con en tuyn, con khoang
trng, Hng y gio ch nh con cht, v Gio hong l con cha t. Tt c chng ch bit n
cho bo.
Xa hn na, giai cp t sn tin n 1 v tr quan mi, mt nhn nh mi v con ngi vi
t nhin. H gt b quan nim coi thng l trung tm v ly thin nhin v con ngi lm
i tng nghin cu. Con ngi trc y ch bit ngng ln nhn thng h khng, gi y
ch n chnh bn thn mnh. Nhng tr bp bm ca Gio hi b phi trn, s thng tr ca
chng b ng chm.
Tnh cht phn phong ca Vn ho Phc hng cng th hin kh r s cng phn i vi giai
cp phong kin. Makiavli, mt nh vn Italia ni : "Bn qu tc l nhng k sng i n khng
ngi ri" v "c bit nguy him".
Tnh cht t sn tin b ca Vn ho Phc hng cn th hin vic cao gi tr con ngi v
t do c nhn. Con ngi trong Vn ho Phc hng khng cn l tr chi ca tng lp thng tr

na m tr thnh "Mu mc v kch thc o lng vn vt" ; cng khng phi l thuc nhiu
vo thng na m c kh nng v tn. Gi tr con ngi c nng ln tht cao trong tc
phm n Kyht ca Xcvantt. Trong tc phm Xcvantt mn li ca n Kyht
ni rng : Dng di th chng qua l lu truyn, cn vic lm tt p th do t mnh m c. o
c t n c gi tr gp bao ln dng di.
cao gi tr con ngi i i vi quan nim t do hng lc trong khi gio hi v ch
phong kin giam hm con ngi trong vng kh hnh, cc nh nhn vn ch ngha Phc hng
ku gi mi ngi i vo cuc sng t do, vui v, hng lc. Xcvantt vit: "T do l mt trong
nhng ca ci qu bu nht m thng ban cho con ngi" v "K no n ming bnh t
mnh lm ra m khng phi mang n ai, l k sung sng nht trn i". Cn Rable c xy
dng mt tu vin Tlem m phng chm l "Thch g lm ny". Nh th Php ngtoan
uybap trong bi th Hoa hng ku gi mi ngi khng nn b l tui thanh xun
hng lc :
"Ny c thiu n xinh ti
Hoa hng ang kp thi hi i
Ko ri s c mt khi
Tui thanh xun ht hoa kia cng tn".
Sau na, tnh cht t sn ca Vn ho Phc hng cn th hin vic cao tinh thn dn tc.
l v giai cp t sn mun kinh doanh lm giu th phi xa b s ct c a phng xy dng
quc gia thng nht. Xu hng ny mang vo vn ngh mt tinh thn mi, tinh thn dn tc
quc gia.
Tinh thn dn tc biu hin qua lng yu nc, tin tng kh nng ca dn tc, ca ting ni,
ch vit ca dn tc. Rngxa (1524-1585), nh th ln nht trong tao n "Tht tinh" ca Vn
ho Phc hng Php cho rng, nhng ai tn knh ting m v cao dn tc mnh "xng
ng c c tng v tng hoa". Cn Makiavli th ni : "Trong i sng ca mi ngi, ci
ngha v v i nht l i vi T quc".
Tuy nhin, l mt phong tro vn ho ca giai cp t sn, Vn ho Phc hng khng trnh khi
nhng hn ch. Trc ht, giai cp t sn cha trit chng Gio hi, phong kin. l do giai
cp t sn mi tri dy nn khi chng Gio hi, phong kin vn phi e d, c khi cn da vo
phong kin v Gio hi. Nhiu nh nhn vn ch ngha v c cc nh khoa hc vn cng nhn c
thng , vn ch chng duy tr Gio hi, thm ch sng di s bo tr ca gio hong, qu
tc. Do vy, h khng trnh khi mt hn ch tho hip. Bn cnh , trong khi cao gi tr con
ngi, giai cp t sn li ng h s bc lt lm giu. l mu thun trong t tng ca giai
cp t sn. Mt s nh nhn vn nu cao cc c tnh t sn nh "khn ngoan", "ngh lc",
"kin nhn" m thc cht l c tnh gian ngoan, xo quyt. H ku gi giai cp t sn "phi vn
ng vi ngh thut cao s gi di v bp bm; con ngi bng mu v bng st sng bng
cp ot v cp ot bng bo lc vi mi hnh thc, mi th on", ng h bc lt lm
giu, l mt hn ch ch yu ca phong tro Vn ho Phc hng.

Chng VIII: Ci cch tn gio v chin tranh nng dn c

I.

Nc c trc khi din ra ci cch tn gio v chin tranh nng dn

1. Tnh hnh kinh t

Nc c thnh lp t nm 843 sau hip c Vcoong. Lnh th ca n nm pha ng ca
quc Sclmanh c. T khi thnh lp cho n khi din ra ci cch tn gio v chin tranh
nng dn u th k XVI, nc c lun trong tnh trng phong kin phn tn trm trng,
y c s cu kt rt cht ch gia hong c v Gio hong.
Ngay t th k X, vua c c Gio hong phong lm Hong La M chng t rng Gio
hong cng nhn vua c l ngi tha k Hong La M trc kia. n th k XII, nc c
cn c gi l " quc La M thn thnh".
n th k XV, lnh th c m rng (gm Ty Ban Nha, Nclan v c hin nay) ln hn c
Anh, Php. Tuy nhin, tnh trng phn tn ct c vn pht trin, e do s tn ti ca chnh
quyn trung ng, ngn cn s pht trin kinh t c.
n th k XVI, mc d trong nn kinh t c, quan h sn xut phong kin vn chim a v
ch yu, mm mng kinh t TBCN xut hin v pht trin trong mi ngnh kinh t, c bit
trong cng nghip khai m, cng nghip dt, cng nghip lm giy v in. Cc cng trng thu
cng - hnh thc thp nht ca sn xut TBCN - xut hin ngy mt nhiu. Nhiu trung tm sn
xut ra i nh Nurmbe, Clnh.
Tuy b s cnh tranh ca Anh, H Lan, nhng do c v tr ven bin thun li, nn cng thng
nghip c pht trin kh mnh. C nhiu thnh th sm ut nh Auxbuc, Nurmbe... S pht
trin ca thng nghip dn ti vic thnh lp nhiu hi bun ln. ng minh Hanx
(Thng hi Hanx) l t chc thng nghip bao gm 70 thnh ph c.
S pht trin ca cng thng nghip c tc dng ph hoi nn kinh t t nhin nng thn.
Trong nng nghip ngi ta khng ch trng lng thc m cn trng cc loi cy dng lm
nguyn liu cho cng nghip nh cy lanh, ay, v cc cy lm thuc nhum.
Tuy nhin, so vi cc nc pht trin Ty u nh Anh v Php khi th c c kinh t lc
hu. Tnh trng ct c v s pht trin ri rc ca thnh th lm cho nn kinh t c pht trin
chm. Vo th k XVI, ch nng n c vn c duy tr, trong khi nhiu nc khc
nng n c gii phng. Tnh hnh , lm cho mu thun giai cp trong x hi phong kin
c cng gay gt.
2. Tnh hnh Kit gio c
T th k XII, quyn lc ca gio hi Kit rt ln. Gio hong Inxent III ni : "Gio hong
l i din cho thng trn tri t, khng nhng l ch ca tng l m cng l th lnh ca
hong na".
Song song vi quyn lc, ti sn ca Gio hong tng ln rt nhanh nh. nhiu th on kim
tin nh "qu nh th thp t", thu thu, cng phm ca tng l cc nc theo Kit gio, bun
bc qua ngn hng... Mt ngun thu nhp chnh na ca Gio hong l bn th "min ti". Gio
hi tuyn truyn rng; nhng k ti li s c n x nu nh h mua th "min ti". Th ny
c bn rt nhiu v nh Gio hi thu c mn tin ln. Gio hong c nhiu tin, nhiu
t ai, sng xa hoa i tru nh vua cha.
c bit c, Gio hi Kit honh hnh mnh nht. N chim ti 1/3 din tch rung y.
Khng nhng th, Gio hi cn tm cch cng c cc din ct c ca nc c, lm suy yu
chnh quyn trung ng c iu kin v vt, cp bc c nhiu nht. Trong khi , Hong

 c cng mun da vo Gio hong tin hnh cc cuc chin tranh xm lc. Do vy,
Gio hong v Gio hi tm mi cch bc lt nhn dn c. Hng nm, tin ca ch t c sang
La M rt nhiu trong khi nhn dn cht i, dn ngho thnh th khng c vic lm, tiu qu tc
ph sn, tng l cp di sng thiu thn cht vt. Mi tng lp nhn dn c u trc tip hoc
gin tip on hn Gio hi La M.
ngghen, trong tc phm "Cch mng dn ch t sn c" nhn xt : "Nh c uy quyn v
s lng ng ca cc gio s, nn nhng thu m ca gio hi thu c u n v cht ch
c hn bt c mt nc no khc". Tnh hnh trn khin cho nhng phn ng ca cc tng
lp nhn dn c i vi gio hi cng mnh m nht Ty u.
3. Tnh hnh giai cp c
Do tnh trng trn, s phn ho giai cp trong x hi c din ra rt phc tp. Ngoi nhng giai
cp, tng lp x hi c cn xut hin tng lp x hi mi l t sn v v sn. C th chia cc giai
tng trong x hi c thi k lm hai b phn : c c quyn v khng c c quyn.
Trong b phn th nht, c th lc hn c l cc lnh cha phong kin th tc v gio hi. H l
nhng ng vua nh trong cc lnh a, ton quyn bc lt nng dn bng mi th on. ng
u cc lnh cha th tc l hong v cc vng cng (i qu tc). Cc vng cng m
triu nh ring, xy dng qun i thng trc ring v lun gy chin vi nhau. Di vng
cng l qu tc hng va lc ny b phn ho. Mt b phn tr thnh vng cng c lp, mt
b phn khc ri xung hng tiu qu tc.
Tng l gio hi c chia ra lm hai loi. Mt loi l tng l cao cp qu tc gm gio ch,
gim mc, tng qun. Loi ny rt giu v c nhiu rung t v nng n. H bt cc tn np
nhiu th thu ly tin tch tr v n chi xa x.
ng di tng l cao cp l tng l bnh dn gm nhng linh mc, thy dng nng thn v
thnh th. H thng l nhng ngi c hc thc, nhng a v km ci, quyn li vt cht nh
nhoi, sinh hot thiu thn. H c cm tnh vi qun chng lao ng.
Bn cnh lnh cha phong kin cn c qu tc thnh th. Tng lp ny mnh v c nhiu ca ci,
c a v qu tc c hong cng nhn. H lm giu vi nhng mn tin thu c bng thu,
bng cho vay nng li, bc lt th dn v c nng dn chung quanh thnh th.
B phn th hai - b phn khng c c quyn bao gm nng dn v bnh dn thnh th, trong
nng dn l ng o nht. Cho n th k XVI, nng dn c vn cha thot khi thn phn
nng n. H b coi nh vt, phi ng nhiu th thu, lc dch rt nng n, phi lm trm
cng nghn vic cho ch. Lnh cha c quyn vi phm n thn th nng n nh nh p, b t,
cht u tu tin. Ko ai bo v cho h c. To n l do qu tc, tng l, ch t cm u.
Tuy b p bc nng n, nhng nng dn vn kh ni dy v h rt phn tn nn rt kh lin
minh vi nhau. Quan nim v s mnh, thc t ti, t tng hp hi cc b, khng c s
dng v kh... l nhng iu hn ch h ni dy. Ch khi no c mt s pht ng mnh m,
c s ng h ca giai cp t sn th giai cp nng dn c mi c th tp hp li v tin hnh
cuc u tranh chng s p bc phong kin.
B phn bnh dn thnh th bao gm th dn sa st v th dn ngho ; ngoi ra cn c nhiu ngi
v sn lu manh khng c ngh nghip. Trong cc nc Ty u khng c nc no ng v sn
lu manh nh c, v nhng ngi bn cng ph sn c cha c cng nghip pht trin

thu ht h vo lm cng nhn. Tng lp ny a s i n xin, mt s khc gia nhp qun i ca

qu tc, qun i ca cc ng phi t sn v tham gia vo cc cuc khi ngha nng dn.
Nhng t tng h dao ng, k lut lng lo lm cho qun i d b tan r.
II.
Ci cch tn gio ca Luth c
Do nhng mu thun gia qun chng vi Gio hi c pht trin gay gt, phong tro chng
Gio hi c n ra.
Trc khi c phong tro ci cch tn gio th c hng lot cc nh nhn vn ch ngha dn
ng cho n bng cch ph phn nh th Thin cha gio, v nu ln nhng t tng tin b.
Trong s cc nh nhn vn ch ngha th c Eraxmut (1469-1536), Unrch Phn Httn
(1488-1523) v lan Hux (1368-1415) l nhng nh t tng c nh hng mnh m nht n t
tng ci cch tn gio ca Luth c.
Eraxmt vit tc phm Tn dng s in r v mt s bi chm bim khc ni v "s in r"
ca cc chc sc Gio hi, tp trung ph phn gio iu v nhng l nghi phin toi ca nh th.
ng ln n gay gt nhng cuc chin tranh phong kin.
Unrich Phn Httn l ngi c thng tay ph phn Gio hi. ng cho rng Kit gio v
Gio hong l tai ho cho nc c, hi vng s c mt thi k trong cuc u tranh chng k th
chnh l Gio hong, nc c s thng nht v tr thnh mt nc ln mnh.
Ian Hux l ngi Tip Khc, ch trng ci cch Gio hi v tch ri nc Tip ra khi s
thng tr ca Gio hi. Nhng tc phm ca Hux c Luth nghin cu kh nhiu trc ci
cch tn gio ca ng.
Ngoi ra, trong nhiu trng H, cc gio s v sinh vin thnh lp tiu t nhn vn ch
ngha. H ch giu nhng gio l gi di ca Gio hi v kch lit ch trch Kit gio. Mt tiu t
nhn vn ch ngha in mt cun sch tro phng nhan c tin ca ngi ngu. Trong sch
ny h phi by ci ngu dt nhng xo tr ca tng l, ch giu t tng sng bi tng thn v
cch bnh ging nhng vn vn vt trong gio l ca tng l.
u th k XVI, s cm th Gio hi ca nhn dn c ph bin v rng ln. Trong tnh hnh
, 1 mc s l Mctn Luth (1483-1546) tin hnh vn ng ci cch tn gio.
Luth l con 1 nng dn min ni Thurinhghen (ng Nam nc c). Cha ng sau thnh th
m v cui cng l mt ch giu c trong gii x nghip hm m. Lc cn tr Luth hc lut
H cphuya ri tr thnh tu s. Nm 1509, ng lm Gio s trit hc v thn hc H
Vttenbc.Thi gian ny nhng t tng nhn vn v s ph phn nh th thin cha gio nh
hng mnh m ti Luth. ng dn t ngi hng ng tr thnh ngi xng ci cch
tn gio c.
Luth vn tin vo thng , tin vo s cu ri, nhng ng phn i quan nim c ca nh th
cho rng, con ngi c cu vt bng vic lm nhng iu thin, v gn b vi nhiu hnh thc
nghi l phc tp khc. ng ch trng "s cu vt con ngi bng lng tin", ch cn bng lng
tin thi m khng cn hnh thin. ng ni rng, con ngi c lng tin vo Thng l . Li
ha hn rng lng tin mang li s cu ri m Luth a ra c mt sc hp dn c bit trong
thi k , gn ging nh thi i ngi ta bt u hng v Kit gio.
Nh vy l, Luth ph nhn vai tr thng tr ca Gio hi cng gio l ca n, ng thi xy
dng mt th ch ngha c nhn tn gio.

Luth cn ph phn trt t ng cp phc tp, l nghi tn km, sinh hot i tru v ch s
hu rung t phong kin ca nh th. ng nghin cu v ch trng hnh thc t chc v nghi
l n gin, ch trng mt kiu nh th "r tin" theo quan im ca giai cp t sn.
Trong thi gian lm gio s trng i hc, ng nhiu ln sang La M. Luth kinh ngc v
tnh hnh . ng nhn thc su sc v s i bi ca Gio hi La M, ng vit :
"Tn Kit gio ngy cng n gn La M th cng xu i. Ln th nht n La M anh ta cn
i tm k la o, ln 2 n La M th anh ta nhim thi xu ca k la o, ln 3 n La M th
anh ta bin thnh mt k la o thc s".
Khi Gio hong phi mt s tu s th l mang th min ti i khp cc thnh ph v thn qu
c bn th Luth kch kch lit nhng hnh ng la o ca Gio hong.
Nm 1517, Luth vit bn "Lun vn 95 iu" dn trc ca nh th Vttenbc, kch lit kch
ci t oan m ng gi l "vic bn s x ti" 41. Luth gi hot ng ca Ttzen, mt nh tu
dng minc c Gio hong cho php i "vn ng" ti chnh xy dng li thnh ng
Xanh Pie La M, l vic bun bn s x ti. ng cho rng, "Ra ti phi c tin hnh trong
khi chng ta au xt v mnh, mi l ra ti thc s trong lng", rng "Gio hong khng
c quyn xo bt c ti li no, ng ch c th xo s trng pht m ng ta dng quyn ca
mnh, hoc uy quyn tn gio i vi ngi ta m thi".
ng cn cho vic bn th min ti ch l mt tr bp bm, ng vit : "Cc gio s bn th min
ti tuyn truyn vi mi ngi rng, th min ti c th cu vt con ngi khi s trng pht th
l sai lm".
Khng ngh ca Luth c truyn b khp nc c, vt xa c mun ca Luth. Trong t
tng c l cha phi Luth on tuyt vi Gio hong, m mi ch mun l ngi "ra ci
chung b git gio hi. Nhng hnh ng ca Luth khin cho Gio hong ni gin. Nm
1520, Gio hong ra lnh rt php thng cng (khai tr khi Gio hi) i vi Luth. Trc
ng o qun chng nhn dn, Luth vt ch d ca Gio hong vo ng la, ng thi lm
mt bi vn chm bim nhan "Chng li quyt nh phn Thin cha", trong ng cho Gio
hong l sai lm. l "k phn Cha" v ngh hong c Sacl V thu hi Rma ca Gio
hong v tc ot tt c rung t ca Gio hi. Hnh ng ca Luth c nhn dn hoan
nghnh. T tng Luth tr thnh t tng ch o phong tro ci cch tn gio.
Cuc vn ng ci cch tn gio ca Luth nhanh chng tr thnh mt phong tro rng ln. N
ph nhng c s trit l, t tng h phong kin v tuyn truyn cho nhng ch trng t
chc nghi l tn gio n gin, r tin v t tn thi gi... iu chng t tn gio ci cch ca
Luth mang tnh cht t sn.
41 Thuyt x ti lin quan n vic n x ti li. Gio hi dy rng Cha Gisu, c m ng
trinh v cc v thnh lm nhiu vic thin, to thnh mt kho n c. Mt linh mc c th xin
cho tn mt phn nh trong ci kho thing ny. Nh khi b kh pht v c min mt
phn hoc tt c nhng hnh pht ho ngc. Mt k c ti khng nhng c th khng b trng
pht m cn c x li, vi iu kin k xin c s khoan th. Vic ny tu thuc vo
nhng mn tin np cho Gio hi.

Nhng trc sau, Luth khng phi l mt nh ci cch x hi. Ci cch tn gio ca ng cn
nhiu hn ch, phn nh s yu t ca giai cp t sn c. Luth vn phi s dng thn hc v
tn gio. ng khng dm ginh ly quyn ch huy tn gio m ch ngn tr nhng hot ng
nhng nhiu ca Gio hi, Gio hong.
Ci cch ca Luth lan trn khp nc c rt nhanh chng. Nhiu tng lp x hi hng
ng ci cch rt mnh m. Song do cuc ci cch tn gio khng ra r rng cch gii quyt
cc yu cu x hi nn mi tng lp, giai cp hiu v tham gia ci cch theo quan im v mc
ch khc nhau. Cc lnh cha qu tc v th dn giu c ch mong ng ca cc nh th Kit
gio chim ly rung t v ti sn, thm quyn th v tng cng quyn lc phn ct.
Ngc li th dn th mun lm yu lnh cha v qu tc nc c thng nht di mt
chnh quyn tp trung. Ch c nng dn v dn ngho thnh th th khng mun dng li nhng
i hi c tnh cht n ho ca Luth. H khng nhng ch mun ci cch Gio hi m cn i
ci to ton b ch x hi. Nhng phn khng ca Luth lm cho cuc u tranh ca h bng
n. Ton th nng dn c chuyn ng, tp hp xung quanh ng. Phong tro ni dy y khin
lnh cha phong kin v th dn giu c s hi, Luth cng hoang mang v khng h do d phn
bi li phong tro. Tinh thn cch mng Luth dn dn mt hn. ng quay sang tho hip vi
lnh cha phong kin v th dn giu v hiu triu lnh cha phi n p phong tro ca qun
chng mt cch tn bo. ng ni : "Phi x xc chng, phi bp cht chng, phi ct c chng
bng cch b mt v cng khai nh ngi ta git con ch di".
Do s phn bi ca Luth, cuc ci cch tn gio c khng c tin hnh trit .
III.
Chin tranh nng dn c
1. Nhng cuc khi ngha nng dn m u
Trc khi Luth tin hnh ci cch tn gio, c xut hin nhiu cuc khi ngha nng dn
chng li qu tc phong kin v tng l.
Nm 1476 cuc khi ngha nng dn n ra Vucxbua do mt ngi chn cu tn l Hanx
Bhaim lnh o. Cuc khi ngha dng mt hnh thc tn gio tp hp qun chng chun
b khi ngha. Song vic cha thnh th Hanx b bt v b git.
Nm 1493 Andatx, mt hi kn ca nng dn v bnh dn c thnh lp gi l "Lin minh
giy c". Th dn v qu tc nh cng tham gia phong tro. Hi kn c c thu mt ci giy c
c ngha chng li qu tc c giy ng. Nhng cuc khi ngha b l. a s cc hi vin b bt
v b tra tn d man nh cht u, x xc hoc cht chn tay. u th k XVI "Lin minh giy
c" li phc hi, nu ra chng trnh hnh ng : khng tr thu cho qu tc v tng l ; th tiu
ch nng n, tch thu rung t v ti sn ca nh th chia cho nng dn ; ch cng nhn
hong l ch. Cuc khi ngha li tht bi, nhng "Lin minh giy c" vn tn ti. Nm 1513
lin minh li t chc khi ngha nhng li tht bi ln na v b n p tn khc.
Vuctenbc cng c mt hi kn l "Cnrat ngho kh". Hi kn ny cng b tn cng. Hng
nghn ngi b bt v b cht u. Nhng ngi cn li phi tr mt mn tin bi thng ln.
2. Tmt Muynxe v cuc Chin tranh nng dn c
Khi Luth tin hnh ci cch tn gio v cha l mt phn bi th nng dn theo rt ng. Phong
tro u tranh pht trin rt rng. T nm 1518-1523 cc cuc bo ng n ra lin tip min
Rng en v min thng Svaben. T ma xun nm 1524, cuc ,u tranh c tnh cht

quyt lit m u cho cuc chin tranh nng dn tht s. Ngi lnh o kit xut ca phong
tro l Tmt Muynxe.
Tmt Muynxe (1490-1525) xut thn t mt gia nh th m Xtnbc. Khi cn nh ng c
gng hc hnh ; 15 tui Muynxe lp trong trng mt hi kn chng gim mc Mabua v
nh th La M. Sau khi Tin s thn hc, ng tr thnh Mc s ca nh th Xvchcao. y
c phong tro cch mng m nhng rng ln, c s chi huy ca mt t chc tn gio l "Dng
ra ti". Muynxe khng vo t chc , nhung bnh vc gip v c uy tn ln vi phong
tro. Lc u ng nhit lit hng ng Luth, hoan nghnh Lun vn 95 iu ca Luth. Khi
Luth phn bi qun chng v tho hip vi qu tc th Muynxe kin quyt chng li nhng
quan im n ho tho hip ca Luth.
Nm 1521, "Dng ra ti" b trc xut, Muynxe sang Tip Khc, ri v Thuyrinhghen vn ng
cch mng. Muynxe ngy cng t ra c chnh kin r rt. ng kin quyt tch khi t tng ci
lng t sn v trc tip vn ng cch mng.
Ch ngha thn hc v trit hc ca Muynxe cng kch tt c nhng im c bn v ton b trit
hc thn hc Kit gio. ng tuyn truyn cho mt ch ngha phi thn. Theo ng, l tr l s ch
o chn chnh, do tn ngng chng qua l s thc tnh ca l tr m nh ngi ta c th
sng sut. ng ch trng kinh thnh khng phi l khng c sai lm, v ph nhn Gio hi,
thin ng, a ngc. ng cho rng, khng c thin ng, a ngc y o con ngi ;
rng, Cha Gisu cng ch l mt ngi thy ca tn gio ; khng c ma qu m chng qua ch
l mt dc vng xu xa ca con ngi.
Nh vy, Muynxe ph nhn mi gio iu ca Kit gio. nghen cho rng quan im thn
hc ca Muynxe c ch gn nh v thn.
V chnh tr, Muynxe ch trng mt x hi khng c giai cp, khng c ch ring v khng
c chnh quyn nh nc i lp vi nhn dn. X hi l thin ng ca trn gian, l "vng
quc ca thn thnh". Mun vy, theo Muynxe x hi phong kin phi c ph hu i, mi ti
sn phi c thc hin bnh ng, bin thnh ca chung ca mi ngi. Quan im chnh tr
ca Muynnxe tr thnh ch ngha cng sn khng tng, n lm cho bn phong kin v gio s
in cung chng li.
V bin php, Muynxe ch trng dng bin php v trang lt x hi c, tuyn b tiu dit
vua cha, nht l cc gio s. ng ch trng thnh lp mt hip hi khng ch c m cn
tt c cc nc theo Kit gio ; ch trng tranh th mi thi c tuyn truyn, vn ng qun
chng tham gia phong tro u tranh chng Gio hi, phong kin.
Muynxe vit nhiu bi hiu triu cch mng, c phi vin i khp ni t chc hi. Sau ,
ng n min "Rng en" t chc hi kn. Hi c pht trin nhanh chng. Nm 1525,
Muynxe tr v thnh ph t do Muynhaoden Dcsen trc tip lnh o phong tro qun
chng y. T ma xun nm 1524, cc cuc khi ngha ca nng dn bt u c tnh cht
quyt lit, tp trung vo 3 a im ln :
a. Phong tro nng dn Svaben
Thng 6-1524, nng dn vng Svaben ni dy khi ngha di s lnh o ca Hanx
Muyl. H tuyn b xo b s p ch ca phong kin ph hoi lu i, nh th, th tiu cc lnh
cha, tr Hong .

Trong hon cnh y, vo cui nm 1524, u nm 1525, Muynxe v cc mn ca ng ang

Svaben tho ra mt bc th ng gi nng dn c, gi l Th iu khon, vi nhng ni
dung nh i xo b cc khon t thu nng n ; ku gi qun chng gia nhp "Hi anh em"
xy dng mt x hi bnh ng da trn quyn s hu chung v ti sn ; phi ph hu cc lu i
v tu vin v.v...
Nh vy, Th iu khon l bn cng lnh u tin ca phong tro nng dn c u th k
XVI, l mt "bn Tuyn ngn trit ".
u thng 3-1525 lc lng ngha qun ln ti 4 vn ngi, chia lm 6 on ring. Cc on
thng qua chng trnh hnh ng chung gi l Cng lnh 12 iu. Trong cng lnh nay, nng
dn i cc vng c quyn tuyn c v bi min mc s, i th tiu thu 1/10, th tiu ch
nng n, c quyn sn bn, nh c ca qu tc ; gim bt lc dch, thu v cc khon n qu
nng ; i qu tc tr li rng, ng c ; th tiu quyn trng ti ca qu tc trong php lut v
hnh chnh.
Ni dung ca cng lnh ny th hin r tnh cht phn phong, nhng n ho hn nhiu so vi
Th iu khon v n khng i th tiu rung t phong kien va ch l thuc ca nng dn
m ch yu cu gim nhe thi
Nng dn Svaben nh nu cng lnh 12 iu ny thng lng nhng bn qu tc lt
lng. Chng tn cng cuc khi ngha v n p rt d man. Cuc khi ngha nng dn
Svaben tht bi.
b. Phong tro nng dn Phrngken
ng thi vi Svaben, Phrngken nng dn cng ni dy khi ngha. Tham gia cuc khi
ngha ny ngoi ch yu l nng dn cn c cc k s v th dn ca mt s thnh th nh :
Hailbron, Rthenbua, Vycxbua. Lc lng ngha qun pht trin ti 3 vn ngi gm 4
o qun ln.
Cn c vo "Th iu khon" ca Muynxe, ngha qun i ph hu hng trm lu i, tu vin
nng thn ri tin vo thnh th kt hp vi phong tro thnh th. Ngha qun chim c
thnh ph Hailbron v chn y lm ni hi hp gia cc on qun tho ra yu sch
chung gi ti hong . Ngi ta c Hiple, mt ngi c s hiu bit su sc, ngi "i din
cho hp lc ca cc phn t tin b quc gia", cng l mt trong nhng ngi ch huy ch yu
ca ngha qun, tho yu sch. l Cng lnh Hailbron. Cng lnh ny t ra vn
xo b ch nng n, i chuyn rung t ca Gio hi cho k s ; i thng nht tin t, o
lng, v i xo b tnh trng ct c ca lnh cha, tng cng quyn lc hong v thng
nht quc gia.
Do s phn hi ca th dn Hailbron, qun i phong kin tn cng ngha qun khi ngha
qun ang tho lun cng lnh. Mc d chin u dng cm nhng n ngy 7-6-1525 on
qun cui cng ca ngha qun b tc v kh, phong tro nng dn Phrngken tht bi.
c. Khi ngha nng dn Thuyrinhghen v Dc sen
Thun li hn so vi Svaben v Phrngken, Thuyrinhghen v Dcsen c s lnh o trc
tip ca Muynxe. y cng l vng cng nghip pht trin, nn ngoi nng dn, dn ngho thnh
th cn c nhiu cng nhn m tham gia khi ngha. Phong tro y pht trin rt nhanh v l
nh cao nht ca ton b phong tro nng dn c.

Ngy 17-3-1525 di s lnh o ca Muynxe, nhn dn TP Muynhaoden lt chnh quyn

qu tc thnh th, lp nn "Hi ng vnh cu" do Muynxe lm Ch tch. Muynxe tuyn b
cng hu ho ti sn v thc hnh ch bt buc lao ng i vi mi ngi, th tiu cc c
quyn v tip t cho dn ngho. Muynhaoden tr thnh mt thnh ph cng ho t do, c mt
hin php dn ch, c mt ngh vin do ph thng u phiu bu ra... Muynxe cn tho cc bn
hiu triu nhn dn ng h chnh quyn mi.
nh hng ca cuc cch mng Muynhaoden v hot ng ca Muynxe c ting vang khp
vne; Thuyrinhghen v Dcsen m Muynhaoden c coi l trung tm. Trc tnh hnh ,
vng hu x Hetsen v cng tc Dcsen hp lc vi nhau tn cng ngha qun. Do thiu
kinh nghim chin u, nn ngha qun Muynhaoden b tht bi. V sau cc lc lng cn li
Thuyrinhghen v Dcsen cng ln lt b tiu dit. Muvnxe b thng v b bt, b tra tn d
man. Cui cng, ng b cht u khi mi ngoi 30 tui.
Cuc khi ngha nng dn Thuyrinhghen v Dcsen tht bi c coi l ci mc nh du s
tht bi c bn ca phong tro Chin tranh nng dn c.
3. Nguyn nhn tht bi v ngha lch s ca phong tro Chin tranh nng dn c
Cuc Chin tranh nng dn c l mt s kin v i, mt biu hin truyn thng u tranh cch
mng ca nhn dn c. Tham gia phong tro c nhiu tng lp x hi bt mn vi vng cng,
qu tc v tng l cao cp trong i a s v ch yu l nng dn. Quyn li giai cp chia
cc tng lp tham gia phong tro thnh 2 khi r rt : khi n ho gm nhng phn t trung sn
th dn, tiu qu tc, mt phn vng cng nh, thm mun lm giu bng cch tch thu ca ci
nh th v mun li dng c hi tranh th c lp vi hong ; khi cch mng gm nng
dn v th dn ngho mun nh ch c, trong ni bt ln vai tr ca Muynxe, ngi
lnh o phong tro.
S tht bi ca chin tranh nng dn c l mt tt yu lch s, cng l hin tng chung ca tt
c cc cuc chin tranh nng dn thi trung i. Cuc chin tranh nng dn c tht bi v giai
cp nng dn c ri rc cn nhiu tnh cht a phng, c tin giai cp phong kin qu tc
m tho hip. Tng lp k s (tiu qu tc) l tng lp phong kin nh khng th tr thnh ngi
lnh o phong tro. Tng lp th dn c tch cc hn, nhng cui cng v quyn li giai cp m
phn bi nng dn. Trong khi , giai cp t sn c cha hnh thnh hn, cn yu t v cha
thot khi tnh cht th dn trung c, nht gan v phn bi. Giai cp v sn c lc ny cha
thnh hnh, cha c mt t tng cch mng trit soi ng, ch li. T tng ca Muynxe
cn nhiu hn ch v trong iu kin lch s lc khng thc hin c rng ri.
Chin tranh nng dn c tht bi nhng li ngha lch s ln lao. N biu hin tinh thn
u tranh cch mng ca nng dn c v s phn khng ca mi tng lp nhn dn i vi
Gio hi phong kin. Bng cuc chin tranh , qun chng ly mu mnh vit nn trang s
v vang nht ca nc c thi Trung i. N cng thc s l mt cuc chin tranh nng dn v
i cha tng c trong lch s chu u thi phong kin.
Phong tro nng dn c cng li mt bi hc ln - bi hc v s lin minh tt yu gia giai
cp cng nhn v giai cp nng dn a cch mng ti thng li.
IV. S thnh lp tn gio Luth

Trong thi gian din ra chin tranh nng dn, gio hi Thin Cha b tn tht rt nng n. Ngc
li c mt s vng hu nh phong tro nng dn m chim c nhiu ti sn ca gio hi.
c tip tc chim gi nhng ti sn y, t nm 1525 - 1528, nhng vng hu ny i theo
tn gio Luth. H tr thnh ngi ng u gio hi trong lnh a ca h.
Trong khi , hong Scl V v nhiu vng hu khc vn trung thnh vi o Thin Cha.
Do vy, cc vng hu c chia thnh hai phe : phe Tn gio v phe Cu gio.
Nm 1529, Scl V triu tp mt cuc hi ngh ton quc Xpy (Speyer). Trong cuc hi
ngh ny, phe Cu gio chim u th, do hi ngh thng qua quyt ngh ln n ch trng
ci cch tn gio ca Luth. Cc vng hu Tn gio chng li quyt ngh y nn b gi l
"nhng k chng i" (protestants).
Nm 1531, cc vng hu Tn gio t chc thnh ng minh Smancaen (Schmankaden)
chng li phe Cu gio. Trong thi gian y, Scl V ang bn nh nhau vi vua Php Frangxoa
I Italia, mi n nm 1546, sau khi k ho c vi Frngxoa I mi ko 40.000 qun Ty Ban
Nha v c. Nm 1547, Scl V nh bi cc vng hu Tn gio.
S ln mnh ca th lc hong lm cho tt c cc vng hu k c Tn gio v Cu gio u
lo lng. V vy, h lin minh vi nhau chng li Scl V, ngay c Gio hong cng ng h
h. Nm 1552, Scl V thua trong cuc chin tranh vi cc vng hu v sut na th b Cng
tc Dcsen bt lm t binh.
Sau mt thi gian di m phn, nm 1555, hai bn k ho c Aoxbua (Augsbung). Hip c
ny nu ra nguyn tc "t no o ny" (Cujus regio, ejus relegio), tc l vng hu theo tn
gio no th thn dn ca h theo tn gio y. Nh vy, hip c ny chnh thc cng nhn a
v hp php ca Tn gio Luth.
Ngoi vng Bc c, Tn gio Luth cn truyn sang Na Uy, an Mch, Thu in. nhng
nc ny, Tn gio c quc vng bo h. cc nc chu u khc nh Ba Lan, Hunggari,
Anh, Php, Tn gio Luth cng c nhiu tn .

Chng IX: Ci cch tn gio Thu S. Hot ng chng

ci cch tn gio ca gio hi Thin cha
A. CC CUC CI CCH TN GIO THU S
I.
Tnh hnh Thu S trc ci cch tn gio
Thu S nm vng gip ranh ca 3 nc ln l Php, c v Italia, t ai nhiu rng ni, dy
ni Anp chim hn mt na lnh th. Thu S c nhng ca i trng yu nh Xemplng, Xanh
Gta kim sot cc con ng giao thng gia Php, c vi Italia.
Thi c i, Thu S nm trong bn ca quc Rma, v sau ln lt b sp nhp vo lnh
th ca cc vng quc Bucgng, Frng v quc Rma thn thnh.
chng li s thng tr ca ngoi tc, nm 1291, 3 chu Svix (Schwyz), Uri v Untecvan
(Unterwald) k hip c vnh vin, t c s cho vic thnh lp lin bang Thu S. Sau ,
trong 2 th k XIV, XV, nhiu chu khc nh Durch, Bcn ... tip tc gia nhp lin bang. Ngoi
ra, nhiu vng t khc nh Ginev, Valait, Xanh Galen v.v... cng nhp vo Lin bang vi t
cch l nhng lnh a lin minh. Trong qu trnh , Thu S khng nhng nh thng s tn
cng ca cc th lc phong kin Php, Bc Italia v nht l ca triu Hpxbua, bo v c c

lp ca mnh m cn chim c mt s t ai o, Milan... v bin nhng vng thnh

t ph thuc ca lin bang. Do s ln mnh ca Thu S, nm 1499, hong Macximiling
phi k hip c Balen chnh thc cng nhn c lp ca cc chu Thu S. n u th k XVI,
bn Lin bang Thu S gm 18 chu (trong c 6 chu rng ni v 7 chu thnh th), 10
lnh th lin minh v 1 s vng ph thuc.
Thu S l mt lin bang gm nhiu vng khc nhau, tnh hnh kinh t x hi v chnh tr cc
chu khc nhau, nhng i th chia lm hai loi : ec chu rng ni v cc chu thnh th.
Cc chu rng ni nh Svix, Uri, Untecvan, Luxcn, Dug, s pht trin v kinh t r rng l
cn c nhiu hn ch. Ngnh kinh t ch yu y l chn nui b cu, din tch t canh tc
khng nhiu, cng thng nghip li ko ng k. V vy c dn y phi bn cc sn phm ca
ngh chn nui nh lng, da, b, phomt cho cc chu thnh th h ch sang bn Italia, c
v mua lng thc do cc chu Baxen, Durch ch t c v bn.
Do nn kinh t cn tng i lc hu nh vy, quan h phong kin cc chu ny cha pht
trin my. Hu nh ch trong cc lnh a nh b ca Gio hi v cc vng ph thuc, quan
h phong kin mi chim v tr quan trng. Trong khi , cng x nng thn tn ti lu di, n
th k XVI vn ang trong qu trnh tan r. Trc , bi c v t rng ni l ti sn cng
cng mi ngi cng c s dng, nhng gi y vic s dng t cng tr thnh c quyn
ca tng lp giu c nng thn, cn nng dn ngho mun s dng rng ni, bi c th phi
np thu cho tng lp trn. Rung t t, cng thng nghip khng pht trin lm cho trong x
hi c mt lc lng lao ng khng c ch s dng.
Khi , vo th k XVI vic tuyn m qun nh thu rt thnh hnh, m b binh Thu S ni
ting l mt lc lng thin chin trong qu trnh chin tranh gii phng. V vy, giai cp thng
tr cc nc khc u thch tuyn m ngi Thu S, a vo qun i mnh. Thng qua nhng
hp ng do nh ng cc cc chu k kt vi nc ngoi, vic i lnh nh thu tr thnh mt
ngh hp php ca ngi Thu S. Theo cc hp ng y, hng nm c khong 80.000 qun
nh thu Thu S t chc thnh nhng n v do s quan ca h ch huy n lm nhim v cc
nc khc, Php l nc tuyn m nhiu qun nh thu Thu S nht.
Vic tuyn m lnh nh thu cho nc ngoi tr thnh mt bin php lm giu nhanh chng cho
tng lp trn trong cng x v nhng k cm quyn cc chu. Chnh nhng a ch mi ny v
cc s quan trong cc i qun nh thu to thnh mt tp on chia nhau nm gi cc chc
v trong c quan hnh chnh cc chu y.
Tnh hnh cc chu thnh th nh Durch, Bcn, Baxen v.v... th khc hn. Nm trn giao im
ca cc ng giao thng gia Italia, Php v c cc thnh ph y l nhng trung tm ln v
cng thng nghip v cho vay n li lc by gi. Tuy vy, nhng thnh ph y vn man2 tnh
cht phong kin r rt. Trong thnh ph t chc phng hi vn tn ti vng chc, ng thi vi
t cch l lnh cha tp th, cc thnh th y bc lt sc lao ng ca nng dn l thuc lm vic
trong lnh a ca thnh ph. Song, t th k XV, trong mt s ngh th cng nh ngh dt d,
ngh dt la, ngh lm da... hnh thc cng trng th cng phn tn xut hin. Li bun
bao mua em nguyn liu cung cp cho th th cng vng nng thn xung quanh thnh ph ri
thu v thnh phm hoc na thnh phm.

Nm chnh quyn cc chu thnh th l nhng tp on c th lc nht trong gii cng thng
nghip : Bcn v Baxen l cc qu tc thnh th chuyn kinh doanh bun bn v cho vay n
li, cn ti Durch l nhng ngi ng u phng hi th cng nghip. cc chu thnh th
cng c ch m lnh nh thu v cc t hi ca n nhng khng trm trng bng cc chu
rng ni.
Nh vy, khng nhng cc chu rng ni m ngay cc chu thnh th, chnh quyn vn nm
trong tay cc th lc bo v trt t ca ch phong kin, cn tng lp th dn ang pht trin
kinh t ca mnh theo con ng TBCN th ko c tham gia chnh quyn. Do , tng lp th
dn tin tin ny u tranh i phi thay i tnh hnh x hi, yu cu chm dt ch m lnh
nh thu cho nc ngoi, v ch khng nhng l mt hnh thc xut khu xng mu ca
thanh nin t nc lm giu cho nhng k cm quyn m cn lm gim bt ngun lao ng
ang cn thit cho s pht trin ca CNTB. ng thi, h mun cc chu on kt cht ch vi
nhau thnh lp mt nc Thu S thng nht thc s. H cn vch trn s ngu dt, thi nt,
tham lam ca cc gio s o Thin cha, yu cu hon tc rung t ca Gio hi. Nhng yu
cu y ni chung cng c cc tng lp qun chng nhn dn nh bnh dn thnh th v nng
dn ang b tng lp cm quyn cc chu v cc th lc phong kin th tc v Gio hi p bc
bc lt ng tnh ng h.
Trong hon cnh lch s th k XVI Thu S ni ring v Ty u ni chung, mi cuc u
tranh chng phong kin khng th khng nhm trc ht vo Gio hi Thin cha v do , ci
cch tn gio c coi l bin php tt nht thc hin cc yu cu x hi y.
II.
Cuc ci cch tn gio ca Dvingli Durch
Phong tro, ci cch tn gio Thu S tri qua hai giai on do hai ngi lnh o hai ni
khc nhau, trong mn th nht ca phong tro l cuc ci cch chu Durch do Unrich
Dvingli (Uirich Zwingli, 1484-1531) lnh o.
Dvingli xut thn t mt gia nh nng dn kh gi Xanh Galen, tt nghip H Vin, tng
dy ting Latinh H Baxen, tr thnh Gio s t nm 1506 v n nm 1518 th n nhn chc
nh th Durch.
L mt ngi sm c t tng nhn vn, t nm 1516, ng kch lit phn i ch m lnh
nh thu v ch trng lm trong sch ho tn gio. Sau khi n Durch, ng bt u tuyn
truyn ch trng ci cch tn gio ca mnh.
Tng t nh quan im tn gio ca Luth, Dvingli cho cn c ca hc thuyt tn gio l kinh
Phc m ch khng phi l nhng quyt nh ca Gio hong, ng thi ng cc lc phn i
vic th nh tng v di vt cc thnh, phn i vic bn giy min ti. Dvingli cng ch trng
thnh lp gio hi r tin, khng c h thng ng cp phc tp, khng c tu vin, khng chim
hu nhiu ti sn, khng c nhng l nghi mang tnh cht ph trng lng ph.
Nhng t tng Dvingli li c nhng mt trit hn, tin b hn Luth. ng ch trng bi b
c hai l m Luth cn gi li l L ra ti v L n bnh thnh v ng phn i quan nim cho
rng bnh m v ru nho s bin thnh tht v mu ca cha, v quan im chnh tr, trong khi
Luth khng ch trng ci cch x hi v da hn vo cc vng hu th Dvingli phn i ch
nng n, chng vic cho vay n li, ln n cc vng cng l nhng bo cha, tn thnh ch
cng ho.

Nh vy quan im tn gio v chnh tr ca ng ph hp vi nguyn vng ca qun chng nhn

dn, ng thi ph hp vi yu cu ca quan h sn xut TBCN.
Di nh hng ca phi Dvingli, nm 1519 Hi ng thnh ph Durch ra quyt nh cm vic
bn giy min ti v n nm 1522 th bt u ci cch tn gio. Bin php u tin l tuyn b
gio hi Durch c lp, khng l thuc vo gim mc Cnxtanx c na. Ch n chay v
sng c thn i vi tu s c bi b. Tip , ngi ta thc hin vic hon tc rung t ca
gio hi, b l mt, l hnh hng v l rc. Hn na, cc tng v tranh nh u b a ra
khi nh th, thm ch cc bc ph iu trang tr trn tng cng b qut vi trng.
Gio hi Dvingli c t chc theo nguyn tc dn ch. Nhng ngi ging o v cc mc s
u do tn bu ra. Quyn lnh o cao nht ca gio hi thuc v chnh quyn chu. Thu
1/10 trc kia np cho to thnh Rma, nay dng nui cc mc s.
Nhng ch trng ci cch tn gio ni trn ca Dvingli c trnh by trong tc phm nhan
l Quyn sch bn v s ng n v sai lm ca tn gio (De vera et falsa religione
commentarius) cng b vo nm 1528.
Nh vy, nh c s ng h ca chnh quyn chu, tn gio Dvingli c thc hin Durch
v nhanh chng lan sang cc chu thnh th khc. n nm 1528-1529, Becn, Baxen, Xanh
Galen, Glarut, Sphaoden cng tin hnh ci cch tn gio. Trn c s thng li bc u ca
cuc ci cch tn gio, phi Dvingli chun b thc hin vic thng nht Thu S di s lnh o
ca Durch.
Cc chu rng ni vn phn i ci cch tn gio, gi y cng kin quyt chng li k hoch
y ca Durch, do Durch pht ng chin tranh chng cc chu rng ni. Nm 1529,
Durch tm thi ginh c thng li, nhng n nm 1531, trong trn Cappen, Durch tht bi,
v Dvingli cht trong chin dch y. S tht bi ca Durch nh du s kt thc ca giai on
th nht ca cuc ci cch tn gio Thu S.
III.
Cuc ci cch tn gio ca Canvanh Ginev
Sau khi Durch tht bi, Ginev tr thnh mt trung tm mi ca phong tro Ci cch tn gio
vi mt hc thuyt mi.
Lc , Ginev cha phi l mt chu ca Thu S, m ch mi l t lin minh ca Becn v
Fribua. Tuy vy, y l 1 TP nm trn im gp g ca cc ng giao thng t Php, Nclan
sang Italia, c nn cng thng nghip pht trin, mm mng ca CNTB ra i. y cng l
1 TP tng i t do v chnh tr. Chim u th trong thnh ph l tng lp th dn mi, trong
phn ln l nhng ngi gc Php v Italia di c n cha lu lm. Do tnh hnh y Ginev tr
thnh mt ni thu ht nhng ngi phi trn trnh v s p bc v kinh t v tn gio.
Vo gia thp k 30 ca th k XVI, Ginev ang ci cch tn gio theo hc thuyt ca Dvingli.
Cc nghi thc tn gio c u bi b, t chc Gio hi c c thay i. ng thi y cng
ang din ra cuc u tranh x hi mnh m. Phi Ra ti li 42 chim u th trong cc cuc
42 Phi Ra ti li (Anabaptiste) l mt gio phi thnh lp nm 1520 Xvchcao x Dcsen
nc c, do ngi th dt Nicla Xtocs (Nicolas Storch) cm u. Phi ny ch trng
ngoi ln ra ti lc mi ra i, ngi ln phi ra ti mt ln na, cn vic th nh tng v
cc nghi thc khc u bi b. L tng ca h l "thin quc nghn nm" tc l mt x hi khc

hi tho tn gio, bnh dn thnh th ni dy ph nh th v tu vin. Chnh quyn thnh ph ra

lnh cm cc cuc hi tho tn gio, chng phi Ra ti li v n p cuc u tranh ca th dn.
Trong hon cnh y, Canvanh n Ginev v n nm 1541 th tr thnh ngi lnh do phong
tro ci cch tn gio .
Ging Canvanh (Jean Calvin, 1509-1564) vn l 1 ngi Php. ng l con ca mt ngi lm
th k to Gim mc Noayng (Noyon) thuc Picaci. Lc u, Canvanh hc thn hc H
Pari, v sau, theo cha, ng hc lut cc H Oclng v Bucgi. Hi hc Pari, ng
chu nh hng ca t tng Luth. Sau khi tt nghip, ng lm ngh dy hc v vit vn, n
nm 1534 th tr thnh tn Tn gio.
Ngay nm y, trnh s khng b ca chnh ph Php, ng lnh sang Xtraxbua (c) ri sang
Baxen, nm 1536 th n Ginev. Nm 1538, do b phn i mnh m, cc th lnh ci cch tn
gio trong c Canvanh phi ri khi Ginev. n nm 1540, khi phi ci cch chim u th,
Canvanh c chnh quyn TP mi n Ginev lnh o phong tro Ci cch tn gio. Do
, t nm 1541 cho n khi cht (1564), ng tr thnh ngi ng u v tn gio v chnh tr
Ginev.
Quan im tn gio v x hi ca Canvanh c trnh by mt cch h thng trong tc phm
Li khuyn v s tn ngng o Kit m ng xut bn Baxen nm 1536.
Ht nhn ca hc thuyt Canvanh l Thuyt nh mnh. Khc vi Luth, Canvanh cho rng s
phn ca mi ngi hon ton do Cha Tri quyt nh. S phn y khng nhng khng tu
thuc vo mun ca con ngi m mi c gng ca c nhn hoc s cu gip ca Gio hi
cng khng lm thay i c. S d s phn con ngi c nh sn nh vy l v khi sng to
th gii, Cha Tri chia loi ngi ra lm hai loi l "dn chn lc" v "dn vt b". Dn
chn lc th c sng sung sng v sau khi cht th c cu vt ln thin ng, cn dn vt
b th phi chu cnh kh cc v s b y o a ngc. Trong hai loi , dn chn lc l s
t, cn dn vt b l s ng. Quyt nh ca cha la chn ai, vt b ai, con ngi khng th
bit c, nhng mi ngi c th nhn vo hon cnh ca mnh trong cuc sng t hiu
mnh thuc loi no.
Nh vy, v mt tn gio, thuyt nh mnh ca Canvanh ph nhn vai tr ca tng lp gio
s v tc dng ca nghi thc l bi phin phc ca o Thin cha, v mt x hi, hc thuyt y
che giu bn cht bc lt, la lc ca nhng k giu c v che giu nguyn nhn thc s ca
s ngho kh, nhng ng thi n cng l ng lc thi thc ngi ta phi tp trung tinh thn v
ngh lc nhm ginh ly cuc sng giu sang chng t mnh thuc vo loi dn chn lc.
Trong thc t, Canvanh cn cng khai khuyn khch vic kinh doanh lm giu, khng phn i
vic cho vay ly li, tri li ng cm ght bnh li bing xa x, phn i vic b th, ght ngi
i n xin. Chnh v vy, khng nhng ng ch trng n gin ho cc nghi thc tn gio, gim
bt cc ngy l, m cn b c cc tr vui chi nh ca ht, nhy ma, din kch, nh bc, v
nhng hnh thc vui chi y lm lng ph thi gian v tin bc.
R rng l quan im tn gio v quan im x hi ca Canvanh rt ph hp vi yu cu ca
giai cp t sn ang hnh thnh trong giai on tch lu ban u ca CNTB. ngghen ni :
hn vi x hi y p bc bc lt ng thi.

"Ci cch ca Canvanh p ng c nhu cu ca giai cp t sn tin tin nht hi . Hc

thuyt v nh mnh ca ng l biu hin tn gio ca mt s tht l trong th gii bun bn ca
cnh tranh, thnh cng hay tht bi khng phi do hot ng cng khng phi do kho lo ca
ngi ta m l do nhng hon cnh c lp i vi s kim sot ca ngi ta. Nhng hon cnh
khng ph thuc vo mun hay hnh ng ca ai c ; n b nhng th lc kinh t bn trn
v v hnh bt sao chu vy..." 43
Gio hi Canvanh c t chc theo nguyn tc dn ch. Gio hi y khng nhng khng l
thuc vo Gio hong Rma nh gio hi Thin cha m cng khng l thuc vo vng cng
nh gio hi Luth. n v c s ca gio hi l cc cng x tn gio. Nhng ngi ph trch
mi cng vic trong cng x l mc s gi nhim v ging o, cn cc trng lo th qun l
cng vic hnh chnh ca cng x. Tt nhin, nhng ngi c bu l nhng ngi giu nht,
do , l nhng ngi c coi l thuc loi dn Chn lc. Gio hi trung ng do hi ngh tn
gio tc l hi ngh i biu c nc c triu tp nh k bu ra gm 5 mc s v 12 trng
lo. Nhng nhn vt y cng ph trch cc cng vic trong chnh quyn, Hi ng TP phi phc
tng gio tuyt i. Nh vy Gio hi Canvanh thc t ng vai tr mt chnh quyn th tc,
v tnh cht dn ch ca Gio hi nh hng trc tip n tnh cht ca chnh quyn nh
nc, ngghen ni:
"Ch Gio hi ca Canvanh c tnh cht hon ton dn ch v cng ho ; v ni no m giang
sn ca Thng bin thnh cng ho th ni giang sn ca th gian ny cng khng th
mi di quyn thng tr ca bn qun ch, bn c o v lnh cha c." 44
Th l di s lnh o ca Canvanh, cuc ci cch tn gio Ginev thnh cng v
Ginev tr thnh trung tm ca phong tro ci cch tn gio Ty u. T y thnh lp
mt Hc vin Tn gio o to cc nh truyn o ri t , h c phi n tt c cc nc
chu u hot ng. V vy, lc by gi Ginev c gi l "Rma ca Tn gio".
Bn thn Canvanh, trong 25 nm l th lnh gio hi v l k thng tr thc t ca TP, c uy
quyn ln. Mc du chu nh hng ca ch ngha nhn vn, Canvanh ko km cc gio hong
Rma v mt tn bo trong vic i x vi nhng ngi c quan im khc mnh, c bit l i
vi phi Ra ti li. Theo lnh ca Canvanh, 76 ngi b trc xut, 58 ngi b x t,
trong c Bc s Misen Xecv 45, mt nh bc hc ln ngi bc u pht hin ra s tun
hon ca mu. V chuyn quyn v tn bo, Canvanh c gi l "Gio hong Ginev".
Va chng Gio hi Thin cha, va chng nhng i hi ci cch trit ca qun chng lao
ng, ch trng ca Canvanh v tn gio x hi v chnh tr t ra va tm vi yu cu ca giai
43 C.Mc, Ph.ngghen - Tuyn tp, Tp II. NXB S tht, H Ni 1962, trang 161-162.
44 C.Mc, Ph. ngghen, sch dn, tr. 163
45 Misen Xcve (Michel Server) ngi Ty Ban Nha, tnh c n Thu S nm 1553. ng b
gn ti nh ph nhn gio l tam v nht th, c cm tnh vi phi Ra ti li v dm ph
phn gio l ca Canvanh nn b x thiu.

cp t sn mi ln, do Tn gio Canvanh truyn b nhanh chng nhiu nc chu u

nht l nhng ni c cng thng nghip pht trin nh Neclan, Anh, Php... c bit
Nclan, hc thuyt Canvanh c giai cp t sn s dng lm ngn c tp hp qun
chng u tranh chng s thng tr ca phong kin Ty Ban Nha. V vy, nhn nh v tnh cht
v ngha ca cuc ci cch tn gio ca Canvanh, ngghen vit :
"Vi tnh cht khc chit ca ngi Php, Canvanh ln hng u tnh cht t sn ca cuc
ci cch v lm cho nh th c mt v mt cng ho v dn ch. Trong khi cuc Ci cch ca
Luth c suy i v a nc n ch iu tn, th cuc ci cch ca Canvanh
tr thnh l c cho nhng ngi cng ho Ginev, H Lan v ctx, gii phng H
Lan khi ch thng tr ca Ty Ban Nha v ca quc c v cung cp mt b o t tng
cho mn th hai ca cuc cch mng t sn din ra Anh"46.
nc ta, Tn gio Canvanh c gi l o Tin lnh. l mt t dch t ch Evanglisme c
ngha l Tn gio Phc m (tin mng).
B. NHNG HOT NG CHNG CI CCH TN GIO CA GIO HI THIN
CHA
Trong ln sng ca phong tro ci cch tn gio, Gio hi Thin cha b tn tht nng: uy tn
gim st, nhiu ti sn rung t b tch thu, rt nhiu tn i theo Tn gio, c mt khu vc
rng ln ca chu u bao gm Na Uy, an Mch Thu in, ctx, Anh, Nclan, phn ln
nc c, Thu S thot li khi Rma. Php, Ba Lan, Hunggari, tn Tn gio cng ngy
cng nhiu.
Tuy nhin, lc lng ng h Gio hi Thin cha vn cn kh mnh, trong quan trng nht l
Ty Ban Nha, o - nhng nc ln nht Ty u lc by gi. Sau cn chong vng do phong
tro Ci cch tn gio rm r gy nn, t nhng nm 40 ca th k XVI, Gio hi Rma v cc
th lc trung thnh nht vi o Thin cha t chc phn cng mnh m vo Tn gio. Trong
s cc bin php nhm chng ph phong tro ci cch tn gio, ni bt nht l nhng quyt ngh
ca hi ngh tn gio Trent v nhng hot ng ca Hi Gisu.
I.
Nhng quyt nh ca hi ngh tn gio Trent
tm bin php cng c th lc ca Gio hi Thin cha v chng ci cch tn gio, Gio
hong 3 ln triu tp hi ngh tn gio Trent (Bc Italia) vo cc nm 1545 - 1547, 15511552 v 1562-1563, trong cc quyt ngh ca cuc hi ngh ln th ba l quan trng nht. Ni
dung ch yu ca nhng quyt ngh y th hin ba mt sau y :
1. Chnh n ni b
Gio hi khng th lm ng trc mt s tht l do s dt nt v s i bi v t cch o c
ca cc gio s, uy tn ca Gio hi Thin cha b gim st nghim trng. khc phc tnh
trng , gio hi khng nh li mt s quy ch vn c ca n v yu cu cc gio s phi
nghim chnh chp hnh nh phi sng c thn, cm mua bn chc v, th tiu ch kim
nhim (mt gio s qun l nhiu x o) v.v..., ng thi m trng hun luyn cc linh mc
bi dng thm kin thc cho h.
2. Nhng b cc vua cha Thin cha gio
46

C.Mc, Ph.ngghen - Tuyn tp, Tp II. NXB S tht, H Ni 1962, trang 650-651.

i vi cc quc vng vn trung thnh vi o Thin cha mt s nc qun ch chuyn

ch, Gio hi tha nhn vic th tc ho mt phn ti sn ca Gio hi, ng thi tha nhn
nhng quyn lc ln hn ca h v nhng cng vic ca tn gio nh ng cho cc quc
vng c quyn kim sot vic b nhim cc chc v trong Gio hi nhm li ko cc quc
vng y phi hp vi Gio hi chng phe Tn gio.
3. Kin quyt chng li ci cch tn gio
Quyt ngh Trent tuyn b cc loi Tn gio u l t gio m Gio hi Thin cha kin quyt
khng nhn nhng ; khng nh gio l v nghi l ca o Thin cha l hon ton ng n, do
vy vic th nh tng, th cc thnh, th di vt l mt, tun chay, l hnh hng, ch tu
hnh... vn tip tc duy tr nh c : n thi khng nh Gio hong l ngi c quyn uy cao
nht trong Gio hi.
Ngoi ra, hi ngh Trent cn quyt nh thnh lp mt c quan theo di st sao cc th tch
mi xut bn lp nhng bn mc lc sch cm, tc l nhng bn danh sch cc tc phm m
tn ko c php c. B lit vo bn th mc y khng phi ch c nhng tc phm chm
bim cng kch Gio hong v Gio hi Thin cha m cn c c cc sch khoa hc t nhin,
nht l v thin vn hc v nhng tc phm y gii thch v tr khc vi kinh thnh. Gio hi cn
thnh lp to n tn gio ti cao Rma tr nhng k b kt ti phn bi tn gio. Hng nghn
hng vn nn nhn b a n y v phi chu nhng hnh thc tra tn tn khc.
II.
Hot ng ca hi Gisu
Hi Gisu (ta thng gi l Dng Tn) lc u khng phi do Gio hi Rma lp ra, m l mt
t chc t pht do mt qu tc Ty Ban Nha tn l Inhax Lyla (Ignace de Loyola, 14911556) lp ra Pari nm 1534. B thng nng khng th tip tc phc v trong qun i, li l
mt con chin cung tn, Lyla quyt tm hin dng cuc i mnh phng s cha Gisu v
u tranh chng bn t gio. Sau nhiu nm nghin cu thn hc H Xalamanca (Ty Ban
Nha) v H Pari, Lyla vit 1 quyn sch nhan l Rn luyn tinh thn, trong trnh by
cng lnh t chc ca Hi Gisu. n nm 1540, Hi Gisu c Gio hong ph chun. T
, Hi tr thnh cng c c lc ca Gio hi Thin cha chng Tn gio.
V hnh thc, c quan quyn lc cao nht ca hi l Tng hi do Tng qun ng u, nhng
thc t th Tng qun l ngi c quyn uy ln nht. Sau khi c Gio hong cng nhn, Tng
qun thng xuyn ng Rma. Thnh vin ca Hi Gisu l nhng tn trung thnh nht
ca o Thin cha. Ging nh cc tu s, h cng phi th sng c thn, phi phc tng, khng
tham nhng h khng phi mc o thy tu v sng m thm, trong tu vin m sng si ni
ngoi i. K lut ca hi ht sc nghim ngt, trong quy nh cp di phi tuyt i phc
tng mnh lnh cp trn. Chnh Loyla ngi sng lp hi v cng l ngi c c lm Tng
qun u tin v sut i gio dc hi vin ca mnh rng : "B h phi phc tng cp trn,
ging nh mt xc cht c th lt qua lt li, ging nh mt ci gy tun theo mi ng tc,
ging nh mt cc nn c th thay i hnh dng v c th ko di ra v pha no cng c".
Phng chm hot ng ca Hi l "mc ch bin h cho bin php". Do vy khi phc uy
tn v cng c th lc ca Gio hi Thin cha, Hi Gisu khng t bt c mt th on xu xa
hay tn bo no. Vi ci v phong nh lch s ca nhng chnh khch, nhng nh ngoi giao,

nhna nh gio, nhng thy thuc... cc hi vin ca hi Gisu ln mnh vo rt nhiu lnh
vc hot ng trong x hi.
Mc tiu ch u tin ca hi l nhng nc ang din ra cuc u tranh gay go gia Tn gio
v Cu gio nh c, Php, Ba Lan... ti nhng nc ny, h tm cch giao thip vi nhng k
quyn qu, tm cch tr thnh quan li cp cao trong chnh ph hoc gio s cung nh. Sau ,
bng phnh nnh, d d, e do v mi m mu qu quyt khc, h xi gic cc chnh ph y thi
hnh nhng bin php cng rn ph hoi Tn gio, khi phc o Thin cha.
Nu gp nhng ng vua t ra c cm tnh vi Tn gio, th cc i biu ca h khng th chui
vo trong chnh ph c, nn h tm mi cch tr kh, m v m st vua Hngri IV ca
Php nm 1610 l mt v d in hnh.
Hi Gisu cn ch n vic m Trng Dng o to linh mc phc v cho vic truyn
gio, ng thi m cc trng hc ni tr thu ht thanh thiu nin n hc tp, qua bin
h thnh nhng ngi tuyt i trung thnh vi o Thin cha. Ngoi ra, Hi cn thnh lp cc
nh thng lm phc iu tr cho bnh nhn nhm mua chuc cm tnh ca ng o qun
chng nhn dn.
c thc lc v kinh t lm c s cho cc hot ng v tn gio, chnh tr, x hi, Hi Gisu
kinh doanh cc loi ngnh ngh nh nng nghip, cng nghip, thng nghip k c u
c tch tr v cho vay n li.
Phm vi hot ng ca Hi Gisu khng phi ch chu u m m rng th lc v nh
hng ca gio hi Thin cha ra khp th gii, cc gio s Hi Gisu i theo cc tu bun
ca thng nhn cc nc Ty u n tn nhng ni xa xi nh chu M v cc nc Vin
ng truyn o.
Do tnh cht tro tr, en ti, phn ng ca n, n th k XVII, Hi Gisu khng nhng b
phn t cp tin trong giai cp t sn ln n, m cn b nhiu ngi trong Gio hi Thin cha
cng kch v cho rng hot ng ca h li t hi nhiu. V vy, nm 1773, Hi Gisu b Gio
hong Clmng XIV ra lnh gii tn, tuy n nm 1814 th c khi phc li, nhng vai tr ca
n km xa so vi trc.
Vi s ng h tch cc ca cc th lc phong kin bo th, s phn cng ca o Thin cha i
vi Tn gio cng c thu c mt s kt qu nht nh nh khi phc c s thng tr ca
Gio hi Rma Ba Lan. Hunggari, min Nam Nclan. Song lc lng ca Tn gio khng v
th m b suy yu. "Tnh cht khng th tiu dit c t o Tin lnh tns ng vi tnh cht v
ch ca giai cp t sn ang ln" 47. Do vy, nhng cuc u tranh c lit trn quy m rng ln
gia hai phe Tn gio v Cu gio v nhng nguyn nhn phc tp v nhiu mt cn tip tc
din ra Php, c v mt s nc chu u khc.

Chng X: S pht trin ch phong kin t phn quyn n

tp quyn Php
Ty u ni chung ch phong kin u pht trin t phn quyn n tp quyn. Trong cc
nc c thng nht sm nh Php, Anh, Ty Ban Nha, lch s Php l VD tiu biu.
47 C.Mc, Ph.ngghen - Tuyn tp, Tp II. NXB S tht, H Ni 1962.

I.
Qu trnh thng nht nc Php
1. Tnh trng chia ct phong kin t th k IX -XI
Sau Hip c Vcoong nm 843, phn lnh th pha ty ca quc Sclmanh tr thnh c
s thnh lp nc Php, v Scl "Hi" tc Scl II (843-877) c coi l ng vua u tin
ca Php. Dng di ca vng triu Carlanhging tip tc lm vua y n nm 987, nhng
ngay t khi mi lp nc, do s u tranh trong ni b dng h nh vua, ng thi do s pht
trin th lc ca giai cp phong kin cc a phng, quyn lc ca chnh quyn trung ng rt
nh yu.
Trong khi , do sc p ca cc bi thn, nm 877, Scl "Hi" phi ban b sc lnh Kicxi, quy
nh cho chc tc v t phong Bnphix c truyn cho con chu. T , t phong c thi
hn tr thnh lnh a cha truyn con ni (Phip), v cc cng tc, b tc... vn l nhng quan
chc ca chnh quyn nh vua tr thnh nhng lnh cha, thc cht l nhng ng vua con cc
a phng. Trong lnh a ca mnh, cc lnh cha c quyn tuyn chin, ging ho, c tin,
m phin to xt x cc v n... Nh vy, t cui th k IX, Php xut hin nhiu tiu quc
c lp. Mi tiu quc ny li chia lm nhiu lnh a phong kin nh v c chnh quyn
ring. Do tnh trng chia ct y, vua Php ch lm ch vng xung quanh Pari m din tch ch
bng 1 cng quc nh gi l Il Frngx (lie de France), ngha l "o Php".
Khng nhng v chnh tr, lc by gi Php b chia ct trm trng nh vy, m ngay c ting ni
cng cha thng nht. C nc Php gm ba nhm ngn ng l min Bc, min Nam (min
Prvngx) v min Brtanh.
Trong hon cnh lch s y, t gia th k IX, ngi Nocmng 48 khng ngng xm nhp v
cp bc nc Php v mt s nc Ty u khc. c bit, nm 885, vi mt lc lng hng
hu gm 40.000 ngi v 700 chic thuyn, ngi Nocmng vy chim Pari, vua Php Scl
"Bo" (884-887) phi np mt khon tin ln chuc thnh, ngi Nocmng mi rt lui.
Nhng n nm 911, v khng th ngn chn c s tn cng ca ngi Nocrnng, vua Php
Scl "Gin d" (893-923) buc phi phong cho th lnh ca h vng t ven bin ty bc nc
Php v h thnh lp Cng quc Nocmngi.
Trong ng mt th k t nm 887, khi Scl "Bo" b trut ngi v t ra bt lc trc s tn
cng ca ngi Nocmng, vng triu Carlanhging cng suy yu, tri li gia nh
Rbcching (Robertiens) ngy cng c nh hng ln v chnh tr v c cng trong vic
chng li ngi Nocmng. Do vy, 1 i biu ca gia nh ny l (Eudes) c c lm
vua t nm 887 n nm 893. Sau , tuy dng di Carlanhging li c tip tc lm vua,
nhng sau khi Scl "Gin d" cht (923), quyn lc thc t nm trong tay dng di gia nh
Rbcching. Nm 987, vua Luy V cht v ko c ngi ni ngi, Huyg Cap (Hugues Capet)
thuc gia nh Rbcching c c ln lm vua (987 - 996). Triu Capching (987 - 1328) bt
u thnh lp.
48 Ngi Nocmng vn c tr vng Thu in, an Mch, Na Uy. Lc by gi, h ang
sng trong giai on qu t x hi th tc sang phong kin. V h phng Bc trn xung
nn c gi l Nocmng (Normarid) ngha l "Ngi phng Bc".

Cng nh triu Carlanhging, vng triu Capching ch qun l c mt lnh a hp xung

quanh Pari nm gia sng Xen v sng Loa m thi. th, cc lnh cha nh trong lnh a
nh vua cng thng ko tun lnh ca vua Php, cn cc lnh cha ln v danh ngha l ch hu
ca vua Php, nhng thc t l nhng vng quc c lp. Trong s , nhng cng quc v b
quc tng i ln mnh l Frngr v Nocmngi pha bc, Brtanh, Men, nggiu, Poatu
pha ty, Akiten, Gaxcnh, Tulud, vecnh pha nam, Bucgnh v Sampanh pha
ng. Tnh trng t nc b chia ct thnh nhiu tiu quc phong kin nh vy to thnh mt
ch chnh tr gi l ch phong kin phn quyn.
n th k XII, mt phn lnh th rng ln pha ty chy di t bin Mngx n dy ni
Pirn gm cc tiu quc Nocmngi, Brtanh, Men, nggiu, Tuaren, Poatu, Akiten,
Gaxcnh m tng din tch rng gp 7 ln lnh a ca vua Php, do quan h hn nhn v k
tha tr thnh lnh a ca vng triu Plngtagin 49 ca Anh . Tnh hnh cng lm trm
trng thm s chia ct nc Php v gy thm kh khn v phc tp cho qu trinh thng nht
t nc.
2. Nhng n lc ca cc vua Php trong cng cuc thng nh t nc
T th k X, trn c s ca s pht trin v kinh t, nhiu trnh th Php nh Mngpli,
Ncbon, Mcxy, Boc, Tulud... ra i. T , kinh t cng thng nghip cng pht trin
nhanh chng, ng thi trong x hi xut hin mt tng lp mi rt c th lc, l tng lp th
dn. Trong tt c cc tng lp c dn, hn ai ht, h l tng lp mun chm dt tnh trng chia
ct cho vic kinh doanh cng thng nghip c pht trin thun li. V vy, h tch cc ng
h nh vua trong cng cuc thng nht t nc. S pht trin ca cng thng nghip cn em
li cho vua Php mt ngun li quan trng. S lnh a ca vua Php tuy nh, nhng nm vng
trung lu sng Xen v sng Loa, giao im ca vic bun bn gia min Nam v min Bc. Nh
vy, vua Php c th thu c nhiu thu hng ho ch qua lnh a ca mnh lm cho lnh a
ca nh vua tr thnh mt vng giu c, kinh t pht trin nhanh chng, do to thnh c s
vt cht nh vua u tranh vi cc lnh cha phong kin ln.
Vi nhng iu kin khch quan v ch quan thun li y, cc vua Php nh Luy VI, Philip II,
Luy IX, Philip IX thi hnh cc bin php sau y khng ngng cao vng quyn, tin
ti thng nht nc Php.
a. M rng lnh th
Thi Luy VI (1108 - 1137), th lc ca nh vua cha mnh lm, nn mt mt ng ch u tranh
vi cc lnh cha phong kin nh trong lnh a ca mnh, mt khc ng tuyn b bo v Gio
hi v v sau li ng h phong tro i thnh lp cng x t tr ca thnh th. V vy, ng c
gi l "con trng ca Gio hi" v "ngi cha ca cng x". Sau 30 nm u tranh, cc lnh
cha trong lnh a nh vua chu khut phc.
49 B tc nggiu Hngri Plngtagin (Henri Plantagenet) l chu ngoi ca vua Anh Henri I.
Nm 1152, Hngri Plngagin kt hn vi n cng tc Akiten l Alino (Alinor), v vy ng
tr thnh lnh cha ca nhiu cng quc v b tc min Ty nc Php. Nm 1154, vi t
cch l chu ngoi, Hngri Plngtagin ln lm vua nc Anh, ly hiu l Henri II v bt u
thnh lp vng triu Plngtagin (1154-1399).

Vn nhc nhi nht i vi vua Php l lnh a rng ln ca vua Anh trn t Php. V vy,
nhn khi Gin (con ca Henri II) ginh ngi ca anh trai mnh l Rist "Tim s t" dn n s
bt bnh ca cc ch hu ca Anh trn t Php, Vua Philip II (1180-1223) nh chim c
phn ln t ai ca Anh (Nocmngdi, nggiu, Men, Tuaren...). Bi vy, Philip II c tng
danh hiu gut (Auguste) ngha l "Tn knh", cn vua Anh th b gi l Gin "Mt mt".
Ngoi ra, Philip II cn sp nhp c vng Picci min Bc v cc vng vcnh v
Lnggc min Nam.
n thi k Philip IV (1283 - 1314) (c gi l Philip "p trai"), lnh th ca vua Php cng
c m rng.
Nh quan h hn nhn, Philip IV sp nhp c vo lnh a ca mnh vng quc Nava v
b quc Smpanh giu c.
Nh vy, n u th k XIV, ch cn li b quc Flngr, cng quc Brtanh, cng quc
Akiten, cng quc Bucgnh cn ngoi s qun l trc tip ca vua Php m thi.
b. Ci cch cc ch
Sau khi lnh th c m rng, Philip II chia ton b t nc ca mnh thnh nhiu khu vc
hnh chnh ri b nhim quan li n cai tr, do chnh ph trung ng c th qun l cc a
phng cht ch. n thi chu Philip II l Luy IX (1226 - 1270), ng tin hnh mt lot ci
cch v t php, ti chnh v qun s nhm tng cng quyn lc ca trung ng, lm yu th
lc ca cc lnh cha phong kin, v t php, Luy IX tuyn b to n ca nh vua l to n ti
cao, c quyn lc phc thm nhng bn n do to n ca cc lnh cha xt x, gii quyt nhng
v tranh chp gia cc lnh cha.
V ti chnh, Luy IX cho lu hnh 1 loi tin thng nht lnh a ca mnh, bt buc tin ca
nh vua v tin ca cc a phng c s dng song song trong lnh a ca lnh cha phong
kin. Kt qu l tin ca nh vua p hn, nn loi dn tin ca cc a phng.
V qun s, Luy IX thi hnh ch m lnh, qun i do nh vua thng nht ch huy, ng thi
v t chc v hun luyn cng chnh quy hn, nn sc chin u mnh hn cc i k s vn km
cht ch v mt t chc. Do nhng thnh tch y, vua Luy IX c tn sng l "Thnh Luy"
(Saint Louis).
c. u tranh vi to thnh Rma
Do phi chi tiu nhiu trong cuc chin tranh nhm sp nhp vng Flngr, nhng khng thnh
cng v do cuc sng ph trng lng ph trong cung nh, Philip IV gp rt nhiu kh khn v
ti chnh. Mt trong nhng bin php ca Philip IV gii quyt vn l thu thu rung t
ca gio hi Php. Trc kia, gio hi cng c np cho nh vua mt s tin nhng khng phi
l thu m l "tng phm" hoc l mt "s ti tr", VI vy, quyt nh ny ca vua Php nh
mnh vo ci nguyn tc quyn lc ca gio hi cao hn mi chnh quyn th tc.
Trc tnh hnh , nm 1296, Gio hong Bniphaxi VIII ra lnh khai tr gio tch nhng
ai i cc gio s phi np thu cho mnh m cha c php ca to thnh, ng thi nghim
cm cc gio s np thu cho vua ; ngoi ra cn yu cu vua Php phi ngng cuc chin tranh
Flngr.
p li nhng yu cu , nm 1302, Philip IV triu tp 1 hi ngh gm cc i biu ca 3
ng cp : qu tc, gio s v th dn. Hi ngh by t s ng h nh vua v ph phn Gio

hong c d tm can thip vo ni b ca Php. c ch da vng chc, Philip IV ra lnh bt

s gi ca Gio hong ng Php, ng thi nhn khi Bniphaxi VIII b qu tc Rma chng
li phi trn TP Ananhi, sai ngi sang bt giam Gio hong. Tuy sau my hm, Gio hong
c cu thot, nhng v tui gi sc yu li ut c nn chng bao lu th cht (1303).
Nm 1305, di p lc ca Philip IV, Tng gim mc Boc c c lm Gio hong, ly hiu
l Clmng V.
Nm 1809, Clmng V di to thnh v Avinhng ng nam Php v ng cho n nm
1377. Trong thi k ny, to thnh thc ra l mt cng c ngoan ngon ca vua Php.
d. Triu tp hi ngh 3 cp
Nh ni, tranh th s ng h ca cc tng lp x hi trong cuc u tranh vi Gio hong,
nm 1302, Philip IV triu tp hi ngh ba cp u tin trong lch s nc Php. Trong hi ngh
ba cp, ng cp th nht l i biu ca gio s, ng cp th hai l i biu ca lnh cha
phong kin, ng cp th ba l i biu ca th dn giu c. Cn nng dn, th th cng, bnh
dn thnh th khng c tham d hi ngh.
Lc by gi, vua Php cha c cc loi thu thng k, v vy Philip IV thng triu tp hi ngh
ph chun cc khon thu mi do vua t ra. T , hi ngh ba cp tr thnh mt sinh hot
chnh tr thng xuyn Php trong mt thi k tng i lu di.
Mi ln hi ngh, mi ng cp u hp ring, khi biu quyt mi hp chung v mi ng cp
ch c mt phiu biu quyt.
Hi ngh ba cp ch l mt c quan t vn, nn khng c quyn lp php. Vic triu tp hi ngh
hon ton ph thuc vo ch ca vua. Hi ngh ba cp cng khng phi l mt t chc c tc
dng hn ch quyn hnh ca vua m n gip vua tng cng quyn lc v l ch da vua thi
hnh mi chnh sch ca mnh.
Tuy vy, vic triu tp hi ngh ba cp nh du nh nc phong kin Php bc vo giai
on qu t ch phong kin phn quyn tin ti ch phong kin tp quyn. ng thi,
vic i biu ca ng cp th ba c tham d hi ngh phn nh s bin i v kinh t x
hi ca nc Php, trong tng lp th dn tr thnh mt lc lng chnh tr quan trng
khng th khng ch ti.
Tm li, n u th k XIV, lnh th ca vua Php m rng, vng quyn c nng cao,
vic thng nht nc Php bc u c thc hin.
3. Chin tranh trm nm
Trong khi cng cuc thng nht nc Php ang tin trin thun li th Php v Anh xy ra mt
cuc chin tranh ko di t nm 1337 - 1453, lch s gi l cuc Chin tranh trm nm.
a. Nguyn nhn ca chin tranh
Nguyn nhn su xa ca cuc chin tranh ny l vn tranh ginh t ai trn lnh th nc
Php, v Php khng mun th lc ca Anh vn cn lm ch mt b phn t ai ca mnh, cn
Anh th khng cam tm mt vng lnh a rng ln ca mnh chuyn vo tay vua Php.
Ngoi ra, hai bn cn tranh chp nhau vng Flngr giu c. S l, nm 1328, theo yu cu ca
b tc Flngr, vua Php l Philip IV a qun ln trn p cuc khi ngha nng dn
ko di 5 nm vng ny. Sau Philip VI sp nhp Flngr vo lnh th Php. Nhng
Flngr li l mt khu vc pht trin v ngh dt len d m ngun nguyn liu ch yu l da

vo s cung cp ca Anh. tr a, Anh ngng hn vic xut khu lng cu sang Flngr lm
cho nn cng nghip dt y gp phi kh khn ln. Trc tnh hnh y cc ng trm ca
ngnh dt kt ng minh vi Anh, xui vua Anh i ch vi Php. Cn nguyn nhn trc tip
ca chin tranh l vic tranh ginh ngi vua Php. Vn l nhnh trng ca dng h Capching
n nm 1328, sau khi Scl IV cht v khng c ngi k tha nn chm dt. Hi ng qu tc
lp mt ngi trong nhnh th ca dng h ny l nhnh Valoa ln lm vua, hiu l Philip VI
(1328-1350). kim c gy xung t vi Php, vua Anh l tut III (Edward III) ly t cch l
chu ngoi ca Philip IV i c k tha ngi vua ca Php.
Do nhng nguyn nhn , sau mt thi gian chun b v qun s cng nh v ngoi giao, n
nm 1337, cuc chin tranh gia Anh v Php bt u bng n.
b. Din bin ca chin tranh
Cuc chin tranh ny khi nh khi ngng, c th chia lm 4 giai on.
Giai on 1: Anh tn cng. Khi ngha chin Mcxen v khi ngha Giccri.
Trong giai on ny, trc s tn cng ca Anh, Php lin tip b tht bi trn hi chin gn
cng cluyd (1340), Crxi (1346) v b mt hi cng Cale (1347). c bit trong trn Poachi
(1356), vua Ging "Hin t" ca Php b qun Anh bt. Nh vy l Anh chim c phn ln
t ai min Ty v min Bc nc Php.
Chin tranh tht bi lm cho mu thun x hi cng thm gay gt do th dn Pari v nng dn
min Bc Php ni dy khi ngha.
Khi ngha chin Mcxen. Sau khi vua Ging "Hin t" b bt, thi t Scl ln nhip chnh.
c tin chuc vua Ging v cung cp cho chin tranh, nm 1356, Scl triu tp hi ngh ba
cp. Do khng mun p ng cc yu cu ca hi ngh ba cp m ch yu l ca ng cp th
ba, Scl gii tn hi ngh. Nhng cuc bo ng n ra Pari buc thi t phi triu tp
hi ngh ba cp mt ln na (1357). Di sc p ca hi ngh, thi t Scl phi ban b "sc
lnh Thng Ba", trong quy nh mt s nhng b i vi hi ngh ba cp nh khng cn c
s ph chun ca vua, hi ngh ba cp mi nm c th triu tp 2 ln ; nu khng c s ng
ca hi ngh ba cp th khng c thu thu mi ; hi ngh ba cp c c i biu tham gia Hi
ng ng tin v lm c vn cho vua v.v...
Nhng sau thi t Scl khng thi hnh sc lnh ny, nn thng 2/1358, di s lnh o ca
chin Mcxen (Etienne Marcel), hi trng Thng hi len d Pari, gn 3000 th th cng c
v trang tp hp trc hong cung, chin Mcxen cng mt s ngi xng vo cung git cht
hai c vn thn cn nht ca thi t, yu cu thi t phi thi hnh "sc lnh Thng Ba". chin
Mcxen thnh c vn ca thi t. Nhng chng bao lu, thi t trn ra ngoi v tp hp lc
lng phong to Pari. chng li thi t, chin Mcxen lin minh vi vua Nava l Scl
"Tn c", mt k ang c mu dm ng ngi vua Php. Trong khi pha bc nc Php
n ra mt phong tro khi ngha nng dn, gi l phong tro Giccri.
Khi ngha Giccri. Giccri (Jacquerie) ngha l "bn nh qu", l ting ca giai cp qu tc
gi nng dn mt cch khinh b.
Nguyn nhn su xa ca cuc khi ngha ny l do giai cp phong kin p bc bc lt nng n
i vi giai cp nng dn b nng n ho, cn nguyn nhn trc tip ca phong tro l cuc

chin tranh trm nm em li rt nhiu tai ho nh "rung t khng c ngi cy cy, bi c

khng c d cu, gio ng v nh ca thnh nhng ng tro m chy".
Ngoi ra, nm 1348, bnh dch hch ly lan lm cho gn 1/3 dn c b cht, nn kinh t b tn
ph nghim trng, nn nhn dn cng thm iu ng.
Nm 1358, khi ngha u tin n ra vng Bvedi (Beauvaisis) sau lan rng ra min Bc
nc Php. Tham gia khi ngha a s l nng dn, lnh o l Guym Cal (Guillaume Cale),
mt ngi xut thn nng dn v c nhiu kinh nghim v qun s. Di khu hiu "Tiu dit
sch bn qu tc cho n tn cui cng", qun nng dn thng tay t ph lu i nh ca v git
cht cc lnh cha phong kin b sa vo tay h.
Trong khi , chin Mcxen ang trong vng vy ca qun i ca thi t. V vy, Mcxen
gi 300 vin binh n cng phi hp vi qun nng dn ph nhng n lu ca qun
phong kin nhm nh thng con ng tip t lng thc cho Pari.
Sau cn hoang mang ban u, giai cp phong kin tp hp li xung quanh Scl "Tn c" 50
chng li phong tro nng dn . Chnh vo lc gay go y, khi qun nng dn rt cn s phi hp
ca chin Mcxen th Mcxen tr mt, thm ch cn lin minh vi Scl "Tn c" trn p
khi ngha.
Tuy vy, Scl "Tn c" nhn thy lc lng ca qun nng dn rt ng, khng d g nh bi,
nn gi v mi th lnh nng dn n doanh tri ca mnh m phn ri bt ng. D man hn,
Scl "Tn c" bt Guym Cal ngi ln gh st nung c hnh "l gia min" cho ng
lm vua nng dn v sau git ng.
Qun nng dn ko c ngi lnh o, tht bi nhanh chng, khong 20.000 nng dn b qun ca
Scl "Tn c" tn st trong 2 tun l.
Sau khi trn p xong phong tro nng dn, giai cp phong kin tp trung lc lng i ph
vi chin Mcxen. Trong khi , nhn dn Pari cng chn ght chnh sch thu kho nng n
ca Mcxen. Kt qu l trong mt trn ng nh vi lc lng ca thi t, Mcxen b git
cht. Sau my hm, Scl chim li Pari, trn p nhng ngi th dn khi ngha. c thi
gian chun b lc lng, nm 1360, Thi t Scl k vi Anh Ho c Brtinhi (Brtigny), trong
Php phi ct cho Anh nhiu t ai min Bc v min Ty Nam Php, cn Anh th ch phi
thc hin 1 iu kin l vua Edward b yu cu lm vua nc Php.
Nm 1364, vua Ging "Hin t" cht Lun n, thi t Scl chnh thc ln ngi, hiu l
Scl V, c gi l Scl "Khn ngoan" (1364 - 1380). Ngay sau , Scl V tp trung lc
lng nh ui Scl "Tn c" ra khi Php, ng thi thi hnh nhiu bin php mi v ti
chnh, chiu m qun i, xy dng hi qun, xy thnh, c sng chun b phn cng Anh.
Giai on 2 (1369 - 1395):

50 Lnh a ca Scl "Tn c" l vng quc Nava gn Ty Ban Nha nhng ng ta cn c
nhiu trang vin Nocmngi gn ni qun nng dn ang hot ng. Hn na Scl "Tn c"
cng l dng di ca Capching nn nhn khi vua Ging "Hin t" b bt cng mun c lm
vua Php; do tch cc trn p khi ngha nng dn.

Trong giai on ny Php ch ng tn cng Anh v thu c phn ln t ai mt. Nhng

nc Php li gp nhng kh khn mi. Nm 1380, Scl V cht. Scl VI (1380-1442) mi 12
tui ln ni ngi v chng bao lu th b bnh thn kinh. Nhn khi chnh quyn trung ng suy
yu, cc lnh cha phong kin li chia ct t nc v chia thnh hai phe u tranh vi nhau :
mt phe do Cng tc Bucgnh v l ch ca vua cm u, mt phe do Cng tc Oclng
v l em ca vua cm u. Hai phe ny thay phin nhau nm gi chnh quyn, n cp ca kho,
nh nhau lin min, cp bc cc thnh ph v lng mc, lm cho nhn dn ht sc khn kh.
V vy, nhn dn thnh th v nng thn nhiu ni nhiu ln ni dy khi ngha.
Nhng mu thun ni b gay gt y lm cho nc Php b suy yu mt cch trm trng. Hn
na, v b tht bi trong vic tranh ginh chnh quyn vi phi Oclng, phi Bucgnh quay
sang cu kt vi Anh. l Iihng iu kin thun li Anh tn cng Php.
Giai on ba (1415 - 1420):
Bng nhng cuc tn cng thng li, ch 1 thi gian ngn, Anh chim c min Bc nc
Php, gm c Pari. Cng khai phn bi T quc, nm 1420, di danh ngha Scl VI, phe
Bucgnh k vi Anh 1 hip c nhc nh, quy nh Php v Anh nhp thnh mt vng quc,
vua Henri V nc Anh s kt hn vi con gi ca Scl VI, s tr thnh ngi nhip chnh, sau
khi Scl VI cht th s lm vua c nc Php.
Nhng n nm 1422, c Henri V v Scl VI u cht. Con ca Henri V mi 10 thng tui
c c ln lm vua c 2 nc Anh, Php, hiu l Henri VI. Khng cng nhn Henri VI l vua
ca mnh, cc lnh cha phong kin min Nam nc Php c thi t con Scl VI ln lm vua,
hiu l Scl VII (1422 - 1461). Nh vy, Php chia lm hai min i ch nhau : min Bc b
qun Anh chim, min Nam thuc quyn qun l ca Scl VII.
Giai on bn (1422 - 1453): Hot ng cu nc ca Gian a v thng li ca Php.
Nm 1428, qun Anh tn cng Oclng, mt thnh ph c v tr then cht trn con ng tin
xung min Nam. Nu Oclng tht th th c min Nam Php c nguy c ri vo tay qun
Anh. Trong cn nguy cp y, khi m Scl VII v phe Oclng t ra bt lc th t trong phong
tro cu quc ca qun chng xut hin mt v cu tinh, l Gian a (Jeanne d Arc).
C gi Gian a vn xut thn trong mt gia nh nng dn min ng nc Php, ni b qun
Bucgnh, ng minh ca qun Anh giy xo. Lc by gi, trc s tn bo ca gic ngoi
xm v s bt lc ca giai cp phong kin Php, nhn dn nhng vng b qun Anh chim
ng dy ln phong tro chin tranh du kch v khng ngng tiu hao lc lng ca k th.
c nghe k nhiu chuyn v s hung c ca qun gic v nhng gng chin u ca nhn
dn, ch cm th gic ca Gian a khng ngng c nung nu. Hn na, vn ngoan o v
giu c suy tng, Gian a cm thy chnh mnh c nhim v cu nc Php.
Nm 1429, Gian a n xin Scl VII gip iu kin i gii vy cho Oclng. Trong tnh
th lm nguy, Scl VII chp nhn ngh y. Trong b trang phc k s, c thn n 17 tui
Gian a tr thnh ngi ch huy mt on qun i gii phng Oclng. Kt qu thnh ny
c gii vy, ting tm ca Gian a vang di khp nc Php v nng c gi mt cch tru
mn l "C gi Oclng".

Thng li ca chin dch Oclng l bc ngot quyt nh ca cuc Chin tranh trm nm.
Tuy vy, s hi trc s ln mnh ca phong tro yu nc ca qun chng v ghen t vi thnh
tch cng nh nh hng ca Gian a, giai cp phong kin Php coi nng nh mt vt
chng ngi v nui m mu m hi nng. V vy, nm 1430, trong mt trn nh nhau vi qun
Anh v Bucgnh gn thnh ph Cngpienh (Compigne), Gian a c giao nhim v hu
v, nn khi nng sp rt vo trong thnh th bn phong kin phn ng ng cng thnh li.
Gian a b qun Bucgnh bt em bn cho qun Anh vi gi 10.000 ng bng vng. Sau mt
nm b giam cm, qun Anh giao Gian a cho to n tn gio Rung. B quy l ph thu,
to n ny x thiu n anh hng ca dn tc Php vo 30/5/1431 51. Lc nng mi 19 tui!
Kt ti Gian a nh vy, mc ch ca Anh l mun chng minh rng nh c ma qu gip
nn dn Php mi thng li.
Ci cht ca Gian a cng thc y phong tro u tranh ca nhn dn Php. Nm 1432, nhn
dn Rung ni dy khi ngha buc qun Anh phi tm thi ri khi thnh ph. Di p lc ca
nhn dn v v s Anh chim mt vng Flngr ca mnh, nm 1435, phe Bucgnh tch
khi ng minh vi Anh v k ho c vi Scl VII, do ni b nc Php c tm thi
thng nht. T qun Anh b tht bi lin tip. Nm 1453, sau khi Anh b tht bi Caxting,
hai bn k ho c, cuc Chin tranh trm nm n y kt thc bng s thng li ca Php.
Ngoi cng Cale cn thuc v Anh cho n nm 1559, ton b t ai b Anh chim gi c
gii phng.
4. Hon thnh vic thng nht nc Php
Cuc Chin tranh trm nm lm Php thit hi nng: kinh t c nc b tn ph, c dn gim st
khong 1/3. Nhiu TP sm ut trc kia nay khng cn mt ngi no. TP Xoaxng hon ton b
thiu hu. Tng on ngi i kh i lang thang khp t nc.
Nhng thng li ca cuc chin tranh ny y nhanh s nghip thng nht nc Php ; v tr
ngi ln nht ca cng cuc thng nht y l th lc ca Anh trn t Php gi y c loi
b, cc vua Php ch cn phi u tranh vi cc lnh cha phong kin ct c na m thi.
Nm 1461, Scl VII cht, con l Luy XI (1461-1483) ln ni ngi. Bng ti nng chnh tr v
ngoi giao, Luy XI c cng hin rt ln trong vic thng nht nc Php.
Khi Luy XI ln ngi, cc lnh cha phong kin lp thnh "ng minh phc li x hi" do Scl
"To bo", cng tc x Bucgnh cm u, mc ch nhm chng li vua Php, duy tr tnh
trng chia ct t nc. Sau mt trn chin u bt phn thng bi ca ng Pari, Luy XI tin
hnh m phn ring l vi mt s ngi ch cht ca ng minh, ha s dnh cho h nhiu t
ai v tin bc, do hip c ho bnh c k kt v ng minh tan r.
Tip , Luy XI tm mi cch u tranh vi Scl "To bo". Nm 1475, loi b ng
minh truyn thng ca cng tc Bucgnh, Luy XI trung lp ho vua Anh bng cch ha
hng nm s np cho vua Anh mt khon tin ln. Luy XI cn xi gic giai cp phong kin
Loren v cc chu Thu S l nhng ni v ang b sp nhp vo cng quc Bucgnh
51 Tinh thn yu nc v lng dng cm ca Gian a lm cho ngi Anh cng phi khm
phc, do h phi tht ln rng : "Chng ta thiu sng mt v n thnh !" n nm 1920,
Gian a c phong Thnh v ngy l k nim Gian a tr thnh mt ngy l ca c nc Php.

chng li Scl "To bo". V vy, nm 1476, Scl em qun nh Thu S, nhng sang nm
1477 th tht bi v t trn. Ci cht ca Scl "To bo" nh du s tan r ca quc gia
Bucgnh. Phn lnh th ch yu ca cng quc ny l Bocgnh v Picaci b nhp vo bn
nc Php 52. Sau , Luy XI cn sp nhp c cc lnh a Men, nggiu v Prvngx.
Nh vy n thi Luy XI, vic thng nht nc Php v c bn hon thnh. n nm 1491,
con ca Luy XI l Scl VIII thng qua quan h hn nhn sp nhp nt cng quc Brtanh
vo nc Php.
Trong qu trnh phn u thng nht v lnh th, Luy XI rt ch pht trin nn kinh t cng
thng nghip ca t nc. Nm 1467, ng m xng dt la u tin Ling, nm 1470
th thnh lp xng in Pari. ng cn cho sa sang ng giao thng, m rt nhiu hi ch v
ch phin, b bt cc trm thu quan, do thc y s hnh thnh th trng trong nc.
ng thi, Luy XI cn ch nng tng lp th dn, gi h l nhng "ngi bn" ca mnh,
cho h c dng tin mua cc chc quan v t php, ti chnh v c mua rung t, do
bin thnh nhng "qu tc mc o di" phn bit vi qy tc c l "qu tc eo kim".
i vi cc lnh cha phong kin c mu chng li cng cuc thng nht, Luy XI thng tay
trng tr bng t ngc v n t hnh. Nh vy, n thi Luy XI, cng vi qu trnh thng nht t
nc, vng quyn khng ngng c cao v Luy XI c coi l ng vua chuyn ch u
tin ca Php.
Trn c s s thng nht v lnh th v sinh hot kinh t, ting ni vng Pari pht trin thnh
ngn ng chung ca c nc. ng thi mt s tc phm vn hc biu hin tnh cm v nguyn
vng chung ca ngi Php cng xut hin. Nh vy, n cui th k XV, song song vi s
thnh lp nh nc tp quyn trung ng, Php cng bt u din ra qu trnh hnh thnh
dn tc.
II.
Qu trnh pht trin ch qun ch chuyn ch Php
1. Ch qun ch chuyn ch thi Frngxoa I
Trong qu trnh thng nht nc Php, Luy XI v Scl VIII t nhng c s u tin cho ch
qun ch chuyn ch. n na u th k XVI, di thi Frngxoa I (1515-1547), ch
qun ch chuyn ch c xc lp hon ton.
Cng nh 1 s nc Ty u khc, ch qun ch chuyn ch Php l biu hin ca s lin
minh tm thi gia giai cp qu tc phong kin, tng lp gio s v giai cp t sn mi ra i.
Tr ct ca chnh quyn chuyn ch l giai cp qu tc phong kin. Cuc cch mng gi c
lm cho th lc kinh t ca giai cp ny vn da vo s bc lt bng t tin b gim st nghim
trng. b p s thiu ht v c hng cuc sng xa hoa, s ng qu tc tp
trung v kinh m nhim cc chc v trong b my nh nc. Do , h tch cc ng h
ch chuyn ch ca nh vua.
52 B phn t ai cn li ca quc gia ny l Nclan th o con gi ca Scl "To bo" l
Mari tha k. t lu sau, Mari kt hn vi Mcximiling m v sau tr thnh Hong ca
quc Rma thn thnh (tc l quc c), do vy Nclan tr thnh mt b phn ca quc
c.

Tng lp gio s cng mun c nhng ng vua theo Thin cha gio c y quyn uy v sc
mnh gip h nh bi phi Tn gio ang lng hnh.
Song, k ng h tch cc nht i vi chnh quyn chuyn ch l giai cp t sn, v ch di ch
tp quyn trung ng th cng thng nghip mi c th pht trin thun li. Lc by gi c
quyn thu thu quan ca giai cp q tc cc a phng vn cha b th tiu, nn hng ho
ch t ni ny sang ni khc phi np thu nhiu ln, VD hng ho ch t Oclng n Nngt
phi np thu 28 ln, t Rung n Pari phi np 15 ln. Hn na, trong iu kin lc by gi,
s ln mnh ca chnh quyn qun ch cn em li cho h mt s quyn li chnh tr nh c
m nhim mt s chc v v php lut, ti chnh v.v... v nh vy cng c bin thnh mt
loi qu tc.
Do c s ng h tch cc ca ba lc lng quan trng nht trong x hi, Frngxoa I thi
hnh nhiu bin php cao quyn lc ca mnh.
Trc ht, Frngxoa I khng ch c Gio hi Php. Nm 1516, tc l nm th hai sau khi
ln ngi, ng k vi Gio hong L X Hip c Blna, trong quy nh cc gio phm
Php nh Tng gim mc, Gim mc, Linh mc... u do nh vua ch nh, ng thi nh vua
c quyn hng phn ln thu nhp ca Gio hi Php. Nh vy, vua Php thc t tr thnh
ngi ng u Gio hi Php.
Frngxoa I cn t mnh nm ly quyn lp php hay ni ng hn, ch ca nh vua tc l php
lut. Cc nh lut hc lc by gi tuyn b rng : Quyn lc ca c vua khng th b bt c
ai hoc, bt c ci g hn ch. Nm 1527, Chnh n to n Pari ni vi Frngxoa I rng : "B
h trn php lut. Php lut v mnh lnh khng th rng buc b h, ko c mt loi quyn lc
no c th buc b h lm 1 vic g".
Quyn hnh chnh trung ng th thuc v Hi ng nh vua, trong gm cc b tng
ng vi cc b Ni v, Ngoi giao, T php, Ti chnh... sau ny. Nhng vic quan trng hn
th c mt s ngi thn cn nht ca nh vua gii quyt. Nhng vin quan cai tr cc a phng
cng do nh vua b nhim v quy nh chc nng quyn hn ca h. Hn na, qun l cht
ch cc tnh, hn ch quyn t tr ca cc quan a phng, nh vua thng c cc on khm
sai v cc ni trong nc theo di tnh hnh v gii quyt nhng vn cn thit.
Do s ln mnh ca quyn lc nh vua, trong sut thi tr v ca Frngxoa I, hi ngh ba cp ko
c triu tp ln no. Php hon ton bin thnh mt nc qun ch chuyn ch.
Song song vi qu trnh xc lp nh nc tp quyn trung ng, t nm 1494-1559, cc vua
Php Scl VIII, Luy XII, Frngxoa I v Hngri II tch cc thi hnh chnh sch bnh trng
lnh th m mc tiu l Italia. c bit, Frngxoa I 4 ln m chin tranh xm lc Italia
nhng gp phi mt i th ng gm l Sacl V ca quc Rma thn thnh ; v vy nm
1525 trong chin dch Pavi ( Italia), ng b bt lm t binh v b a sang Ty Ban Nha, phi
np khon tin ln mi chuc c t do. Mc d vy, ng cn tip tc tn cng Italia 3 ln na.
Sau khi Frngxoa I cht, thi Hngri II, cuc chin tranh Italia li tip din cho n nm 1559
mi kt thc. Theo Ho c Cat Cambrdi (Cateau Cmbrsi) k gia Hngri II v vua Philip II
ca Ty Ban Nha, Hngri II phi t b yu cu i vi Italia, nhng c tnh Loren v cc
thnh ph Metd (Metz), Tun (Toul) v Vecoong.
2. Cuc chin tranh tn gio - thi k suy sp ca ch qun ch chuyn ch

Cuc chin tranh Italia ko di trn na th k va chm dt th Php li n ra mt cuc ni

chin ko di 36 nm gia 2 tp on phong kin i biu cho 2 gio phi Cu gio v Tn gio,
lch s gi l cuc chin tranh Huygn (Huguenot) 53.
a. Hon cnh lch s
Vo na u th k XVI, phong tro ci cch tn gio c c nh hng dng k Php,
c bit tn gio ci cch ca Canvanh c hoan nghnh nhit lit, do Tn gio Php ch
yu l Tn gio Canvanh. i theo Tn gio ch yu l giai cp t sn mi ln, do Php lc
by gi c cu : "Giu nh tn Tn gio". Ngoi ra, theo Tn gio cn c nhiu qu tc hng
nh v hng va, 1 t qu tc ln, nng dn c tham gia nhng ko nhiu. V khu vc, Tn gio
ch yu truyn b Ty nam v Ty bc nc Php, cn min ns v Pari vn l a bn vng
chc ca Cu gio.
Trc s pht trin nhanh chng ca phong tro Tn gio, cc vua Php nh Frngxoa I, Hngri
II thi hnh nhiu bin php cng rn ngn chn, nhng s tn Tn gio khng gim st
m tri li ngy cng ng, thm ch c mt s i qu tc nh ngtoan ca vng quc Nava,
c hi qun Clinhi (Coligny) cng theo Tn gio.
Mt khc, t sau nm 1559, tc l sau khi Hngri II cht, chnh quyn nh vua rt suy yu. Con
Hngri II l Frngxoa II mi 15 tui, ln ngi c 1 nm th cht. Mt ngi con khc l Scl
XI (1560-1574) ln ngi lc 10 tui. V vy, mi quyn hnh u trong tay Thi hu Cathrin
Mixi (Catherine de Mdicis).
Khi Php hnh thnh 2 tp on phong kin i biu cho 2 gio phi, l h Ghid (Guise)
ng u phi Cu gio v Angtoan Bucbng (Antoine de Bourbon) ng u phi Tn
gio. H Ghid vn c tn nhim t thi Frngxoa I nh nhng chin cng ca h. n thi k
ny, hai anh em cng tc Frngxoa v Luy c Thi hu Cathrin giao cho nm gi binh
quyn v cng vic ni chnh. H nu chiu bi bo v vua, chng Tn gio, nhng thc cht m
mu chim ot ngi vua ca Php. Cn h Bucbng vn l mt nhnh h gn vi vua Php,
nn nu dng vua Php tuyt t th ngtoan c hi vng lm vua Php. Nh vy, mu thun v
quyn li chnh tr gia 2 tp on ny ht sc cng thng, nhng n c ngu trang bng cuc
u tranh v tn gio.
b. Din bin ca chin tranh: Cuc chin tranh tn gio Php chia lm 3 giai on ln :
Giai on 1 (1562-1572):
Ngi la ca cuc chin tranh tn gio l v thm st Vatxi (Wassy). Ngy 1/3/1562, Cng
tc Frngxoa Ghid cho tu tng nh p nhng tn Tn gio ang lm l trong mt nh
kho vng Vatxi (thuc Smpanh) lm 60 tn Tn gio cht v nhiu ngi b thng. Ngay
sau , cuc xung t v trang gia hai phe Tn gio v Cu gio lan ra cc ni khc. Phe Cu
gio tranh th c s ng h ca Philip II ca Ty Ban Nha, cn phe Tn gio th nhn c
vin binh ca N hong Anh lidabt. 3 cuc chin tranh lin tip din ra trong giai on ny
lm 2 bn tn tht nng: Frngxoa Ghi d v ngtoan Bucbng u cht. chm dt
chin tranh, nm 1570, chnh ph Php ban b "Sc lnh Ho bnh", thi hnh 1 s nhng b i
53 Ch Huguenot do ch Eidguenot c dng u tin Thu S m ch ny li bt ngun t
ch c Eidgenossen ngha l "lin minh bng li th".

vi Tn gio nh cho h t do lm l, c c Clinhi lm C vn ca nh vua, g cng cha

Macgrit, em gi vua cho con ca ngtoan l Hngri Nava m lc by gi tr thnh th
lnh ca phe Tn gio. Cuc xung t tm ngng, nhng c hai bn u khng h v kh. V vy,
Thi hu Cathrin v h Ghid d nh dng m mu tiu dit phe Tn gio.
Giai on 2 (1572-1576):
Giai on ny bt u bng v thm st trong m l thnh Bctlmi (Barthlmy) (24-8-1572).
Nhn dp Hngri Nava cng rt nhiu tn Tn gio v Pari lm l thnh hn vi cng
cha Macgrit, phi Cu gio gy ra v thm st vo m l thnh. Cuc tn st tn Tn
gio t Pari lan rng ra cc tnh khc v ko di trong 2 tun, kt qu ti 300.000 tn Tn gio
b git, trong c c c Clinhi.
Trc s tro tr ca thi hu v phe Cu gio, cc qu tc Tn gio lin minh vi cc thnh th
min Nam lp thnh mt t chc chnh tr gi l Lin minh Tn gio (Union Portestante). V
thc cht, l 1 nh nc cng ho c chnh ph, to n, gio hi ring v c qun i gm
20.000 ngi.
chng li Lin minh Tn gio, nm 1576, phe Cu gio cng lp 1 t chc l ng minh thn
thnh (Sainte Ligue) do Ghid cm u. Php ri vo tnh trng phn lit nghim trng.
Giai on 3 (1576-1598):
S thnh lp ng minh thn thnh m ra mt giai on mi ca cuc chin tranh tn gio m
ngi ta gi l cuc chin tranh ca 3 Hngri : Hngri III, Hngri Ghid v Hngri Nava.
Nm 1587, Hngri III sai qun nh Hngri Nava, nhng tht bi. Trong khi Hngri
Ghid cng khai d tm mun ginh ngi vua Php. i ph, nm 1588, vua Php iu qun
v Pari bt Hngri Ghid, nhng k hoch cha kp thc hin th Pari n ra cuc khi ngha
ca th th cng, nhng ngi bun bn nh v nhng ngi lm cng nht. Hngri III phi trn
khi Pari. Thng 12-1588, Hngri III mi Hngri Ghid n ho gii, nhng ra lnh cho
qun cn v m cht khi ng ta va ti. Cm phn trc hnh ng , Pari v nhiu thnh ph
khc tuyn b ko phc tng nh vua na m thnh lp nhng nc cng ho c lp. Khng cn
cch no khc, Hngri III phi kt ng minh vi Hngri Nava, tuyn b Hngri Nava l
ngi k tha ca mnh v qun i ca 2 vua s tin vo Pari. Nhng cha kp v Pari, ngy 18-1589, Hngri III b 1 gio s minicanh m st. Vng triu Valoa n y kt thc. Hngri
Nava ln lm vua Php. Triu Bucbng bt u.
Tuy c coi l ngi tha k hp php, nhng trong nhng nm u, Hngri gp nhiu kh
khn: phe Cu gio ko tha nhn, vua Philip II ca Ty Ban Nha a qun sang Php gip
Cu gio, nng dn nhiu ni khi ngha. tranh th s ng h rng ri ca nhiu th lc, nm
1593, Hngri i theo Cu gio. Nm 1594, Hngri c hnh l gia min, ly hiu l Hngri IV.
Sau khi lm yn lng phe Cu gio, sau 1598, Hngri IV ban hnh sc lnh Nngt, trong
quy nh mt s nhng b i vi phe Tn gio nh mi ngi c t do tn ngng, tn
Tn gio v Cu gio bnh ng v chnh tr v trc php lut; nhng TP do Tn gio chim
lnh trc kia, Tn gio c c quan li v duy tr qun i ca mnh, tc l c hng quyn
t tr. Cuc chin tranh tn gio n y kt thc.
3. S pht trin ca ch qun ch chuyn ch na u th k XVII

a. Nhng chnh sch ca Hngri IV:

Trong thi gian din ra chin tranh tn gio, nc Php b chia nm x by, chnh quyn trung
ng suy yu, kinh t b tn ph nng. Trc tnh hnh y, l mt trong nhng ng vua li lc ca
Php, Hngri IV thi hnh nhiu chnh sch tch cc pht trin kinh t v cao quyn lc
ca chnh ph trung ng.
Bin php hng u trong chnh sch kinh t ca Hngri IV l khuyn khch vic sn xut nng
nghip v chn nui, v theo kin ca Xuyli (Sully), Tng trng ti chnh v l c vn ca nh
vua th "trng trt v chn nui l hai bu sa nui sng nc Php". Nh nc gim nh thu
cho nng dn, nn h li cng tch cc sn xut.
Bn cnh nng nghip, Hngri IV cn to iu kin thun li cho vic pht trin cng thng
nghip nh khuyn khch ngh trng du nui tm, nghim cm xut khu nguyn liu, hn ch
vic nhp khu hng cng nghip ca nc ngoi. Nm 1604, bt chc Anh v H Lan, Php
cng thnh lp Cng ti ng n . Cng nm , Php chim c mt mnh t Canada
t tn l Po Roayan (Port Royal) nay l Anapli ; 4 nm sau (1608), li chim c Kbch
(Qubec). Nhng chnh sch rt ph hp vi quyn li ca giai cp t sn, nn Hngri IV
c h tch cc ng h.
Song song vi nhng bin php pht trin kinh t, Hngri IV thi hnh nhiu chnh sch nhm
khi phc ch qun ch chuyn ch b suy sp trong thi chin tranh tn gio. Nhn c
s ng h ca nhiu tng lp x hi, Hngri IV tp trung mi quyn lc v hnh chnh v ti
chnh vo tay mnh. Ngay nh cng vic ca gio hi Php, Hngri IV cng khng cho gio
hong can thip. i vi cc lnh cha phong kin Cu gio cng nh Tn gio, Hngri IV ch
trng dng tin ho phng mua chuc h, nu ai chng li th s thng tay trng tr. Chnh
Hngri IV ni: "Trm mun rng khng ai c thc mc v nhng mnh lnh ca trm. Trm l
cha t, trm mun c mi ngi vng lnh". Do vy, sau ln hp nm 1593, t khi Hngri IV
chnh thc lm l gia min cho n khi ng cht, hi ngh ba cp khng h c triu tp.
Mc d Hngri IV c nhng cng hin ng k i vi t nc v ng i theo Cu gio,
nhng i vi nhng phn t cc oan trong Thin cha gio, ng vn b coi l mt k t gio v
l ngi bn ca bn t gio. V vy, nm 1610, ng b mt tn thch khch thuc phe Cu gio
m st trn ng ph Pari.
b. Risli v s pht trin ch qun ch chuyn ch Php
Sau khi Hngri IV b git, Luy XIII (1610-1643) mi 9 tui ln ni ngi cha, nn m ng l Mari
Mixi54 phi lm nhip chnh. Trc tnh hnh y, giai cp qu tc phong kin rt phn khi,
h ni rng : ''Chng ta th trng thnh m nh vua th cn nh di". Mt s trong hng ng
qu tc nui m mu chng li chnh quyn trung ng, cn ni chung th t ra rt hng hch,
thiu tinh thn hip lc vi cc tng lp khc xy dng t nc. gii quyt kh khn v
ti chnh, nm 1614, chnh ph Php li triu tp hi ngh ba cp. Trong hi ngh ny, mt i
biu ca ng cp th ba ngh nh vua nn coi "ba ng cp nh ba anh em : tng l l anh c,
qu tc l anh th hai, th dn l em th ba", nhng i biu ca qu tc tr li mt cch ngo
mn rng h khng th lm anh em vi "con ca ngi th giy".
54 Hngri IV li hn vi Hong hu Mcgrit t nm 1599.

Trong khi , phe Tn gio vn l mt lc lng ng k. H c a bn ring, c chnh quyn t

tr v c lc lng v trang ring. l mt chng ngi ln i vi vic xy dng ch tp
quyn trung ng.
Trong hon cnh y, nc Php xut hin mt nh chnh tr ti nng khng nhng vn hi
tnh trng kh khn ni trn m cn nhanh chng bin Php thnh 1 nc hng mnh. l
Risli (Richelieu) (1585-1642).
Risli vn l mt gio s xut thn t giai cp qu tc. Nm 1614, ng c d hi ngh ba cp
vi t cch l mt i biu ca ng cp tng l, nm 1616 lm Tng trng Ngoi giao, n
nm 1624 lm T tng, ng thi c phong chc Hng y gio ch. Sau khi c gi trng
trch, Risli t xc nh cho mnh nhim v nh sau :
"Ti ha vi c vua l s s dng ton b tm tr ca ti v tt c mi quyn hnh m ngi
ng giao ph cho ti lm tan r ng Huygn, gim bt s kiu ngo ca cc ngi qu
tc, bt buc cc thn thuc phi thc hin ngha v ca h v cao uy danh ca c vua
cc nc lng ging n mc xng ng.
Nh vy mc tiu phn u ca Risli l : lm tan r phe Tn gio vi t cch l mt ng phi
chnh tr, lm yu th lc ca tng lp qu tc ln v cao a v quc t ca Php.
Lc by gi, min Nam ang tn ti nc cng ho Tn gio m cng La Rsen thc cht l
th ca nc cng ho y. Phe Tn gio c mt hm i mnh hn hm i ca nh vua. H
li c s vin tr tch cc ca vua Anh. Nm 1626, h tp hp lc lng bo v quyn t
do ca h ang b e do. Nm 1627, Risli t mnh cm qun tn cng La Rsen v bao vy
TP ny trong 15 thng. Cui cng, v khng chu ni nn i, La Rsen phi u hng. Nm
1629, Risli ban b "Sc lnh n hu" cho tn Tn gio c t do tn ngng v c tha
th ti lm phn, nhng thnh lu ca h phi ph b, qun i phi gii tn v quyn t tr b
th tiu.
i vi tng lp qu tc, Risli ngh nh vua ph hu nhng pho i khng cn thit v
mt quc phng v nhng thnh tr nhng ni ni dy phin lon. ng thi, nh nc ra
lnh cm gii qu tc ko c dng u kim gii quyt mu thun, nu vi phm s b x t.
i vi nhng m mu chng i chnh quyn nh vua, Risli kin quyt thng tay trng tr.
Trong 18 nm cm quyn, ng x t 2 cng tc, 4 b tc v 41 i qu tc.
i vi bn ngoi, Risli tch cc thi hnh chnh sch xm chim thuc a v chim c
mt s c im mi Canada, qun o Angti. Nm 1635, ngi Php n Guyan ( Nam M)
v thnh lp c im Cayen. Vi s gip ca chnh ph, Cng ti ng n ca Php
n thnh lp s i l Maagaxca v tip l Xngan v Ty Phi. ng thi, mc d l
mt Hng y gio ch, nhng Risli ng h phi Tn gio c, an Mch, Thu in
chng vng triu Hpxbua ca quc Rma thn thnh nhm m rng cng gii nc Php.
Nh vy, vi nhng chnh sch ca Risli, n gia th k XVII, Php tr thnh mt nh
nc qun ch chuyn ch tp quyn v l mt quc gia hng mnh Ty u.

Chng XI: Cch mng Nclan

I.
Tnh hnh Nclan trc cch mng

Vi nt v lch s:
Nclan (Nederland) ngha l "X thp" v phn ln t ai y thp hn mt bin. Phm vi
a l ca Nclan gm lnh th cc nc H Lan, B, Luyxmbua v mt s vng ng Bc
nc Php. Thi c i, sau khi b Xda chinh phc nm 57 tr. CN, Nclan b bin thnh mt
tnh ca quc Rma.
u thi trung i, Nclan nm trong bn ca vng quc Frng. Di thi Sclmanh,
Kit gio bt u c truyn b y. Sau Hip c Vcoong nm 843, Nclan b chia
thnh nhiu lnh a phong kin lp thnh cc cng quc, b quc... Phn ln cc tiu quc y b
ph thuc vo vua Php hoc hong c.
n th k XIV-XV, nhiu tiu quc Nclan nh Flngr, Brabng, Hen, Luyxmbua... b
sp nhp vo cng quc Bucgnh. Nhng n nm 1477, khi bn thn lnh a ca cng tc
Bucgnh b ri vo tay vua Php Luy XI th, do cuc hn nhn gia n cng tc Mari x
Bucgnh vi Mcximiling h Hpxbua, Nclan li chuyn sang tay h Hpxbua ca o.
Con Mcximiling l Philip "p trai" c k tha x Nclan. ng kt hn vi cng cha
Ty Ban Nha l Hoanna "in", con gi ca Phcinng v Ixabenla. Nm 1516, Phcinng
cht. V khng c con trai tha k, nn ngi vua Ty Ban Nha c truyn cho chu ngoi l
Scl, hiu l Scl I (1516-1558). Th l Nclan v Ty Ban Nha tr thnh mt vng quc
nm di quyn thng tr ca Scl I. Nm 1519, ng ni ca Scl l Mcximiling cht, Scl
li c bu lm Hong c. Hiu l Scl V, quen gi l Scl Canh. n y, phm vi
thng tr ca Scl V li cng rng ln, bao gm c, Tip Khc, Hunggari, Ty Ban Nha,
Nclan v thuc a ca Ty Ban Nha chu M.
Nm 1556, Scl V m nng phi thoi v. quc Scl V chia thnh hai nc. Ngi hong
c c truyn cho em ca Scl V l Phcinng, cn ngi vua Ty Ban Nha th truyn cho
con l Philip II (1556-1598). Nclan li tr thnh mt b phn ca vng quc Ty Ban Nha.
1. Tnh hnh kinh t x hi
Nclan l nc c nn kinh t pht trin tng i sm so vi cc nc khc Ty u. T th
k XIII, XIV, ngh dt len d Flngr thuc min Nam Nclan rt ni ting m v mt k
thut, lc by gi ch c Phirenx mi snh kp, nhng v quy m sn xut th trung tm len d
ny ca Italia cng khng bng. Do vy, trong khi ch c 1/10 s lng lng cu xut khu ca
Anh ch sang Phirenx th 9/10 c nhp vo Nclan. Cn len d do cc thnh ph ca Anh,
Php, c sn xut th cn xa mi cnh tranh c vi Nclan.
n th k XVI, nn th cng nghip ca Nclan cng pht trin ton din. Ngoi len d, y
cn c nhiu ngh khc nh dt vi bng, vi gai, dt thm, lm da, kim loi, thu tinh,
ng thuyn v.v... ng thi vi nhng tin b mi v th cng nghip, nn thng nghip ca
Nclan cng pht trin mnh, nht l ngoi thng. Lc by gi, Nclan c quan h bun
bn rng vi Anh, cc nc ven bin Bantch, Nga, Ty Ban Nha v thuc a ca nc ny
chu M. Ngoi ra, do v tr a l thun li, ngh nh c cng gi v tr quan trng trong i
sng kinh t.
Trn c s pht trin ca nn cng nghip, t chc phng hi ngy cng tan r, ngc li cc
cng trng th cng TBCN xut hin nhanh chng. cc tnh c nn kinh t pht trin lu i
nh Flngr, Brabng min Nam v Hlan, Dlan, Utrt min Bc, cc hnh thc cng

trng th cng tp trung, phn tn, hn hp xm nhp trong nhiu ngnh sn xut, nht l
trong cng nghip dt, ng thuyn, gia cng kim loi v.v...
Nh c nn cng thng nghip pht trin sm, Nclan tr thnh mt nc c nhiu thnh
ph. Vi mt lnh th nh b, dn s khong 3 triu ngi, Nclan c ti trn 300 TP ln nh,
ni ting nht l Anvcpen (Antwerpen).
Sau cc cuc pht kin ln v a l, do s chuyn dch trung tm kinh t ca Ty u t vng a
Trung Hi ln vng ven b i Ty Dng, Anvcpen tr thnh mt thnh ph thng nghip v
tn dng c tnh cht quc t. Ti y c cc xng sn xut ng, x phng, thu tinh, gia
cng nhum len d ca Anh. y cng l ni trung chuyn cc loi hng xut khu do cc tnh
Flngr, Brabng sn xut. Anvcpen c mt bn cng c xy dng rt hon thin, c th
u mt lc 2500 thuyn bun n t cc ni trn th gii.
Trong TP, c s giao dch hng ho v s giao dch tin t. Hng nm c khong 5000 nh bun
cc nc trn th gii n y xem mu hng v k hp ng bun bn. y cn c hn 1000
chi nhnh ca S thng v cc nc ngoi.
Trong nng nghip, nhng tnh kinh t pht trin nh Flngr, Brabng, Hlan, Dlan v.v...,
mt s lnh cha phong kin hoc em rung t cho thu hoc kinh doanh theo kiu TBCN.
Cc th dn giu c v cc ch tri th mua rung t ca qu tc ri thu ngi lm, nhiu m
ly c tho nc bin thnh nhng nng trng chn nui b sa. Trong qu trnh y, nhiu
nng dn b tc ot phn t c chia v b ui khi mnh t , v th bin thnh
nhng c nng, cng nhn cc cng trng th cng hoc nhng k lang thang.
Nh vy, nhn chung n th k XVI nn kinh t Nclan pht trin nhanh chng v quan
h TBCN thm nhp vo cc lnh vc kinh t.
Tuy nhin, trong qu trnh y, Nclan hnh thnh hai min kinh t vi hai trung tm ring
bit l Amxtcam v Anvcpen. Trong 2 min y, s pht trin ca CNTB min Bc thun li
v su rng hn min Nam, ngay nhng tnh nng nghip lc hu cng b li cun vo nn
kinh t hng ho. ng thi, trong khi min Bc c quan h kinh t rng ri vi nhiu nc th,
min Nam b l thuc vo Ty Ban Nha, nht l phi da vo Ty Ban Nha c cung cp
lng cu cho ngh len d.
Cng vi s pht trin v kinh t, c cu giai cp trong x hi cng thay i.
Do tc ng ca nn kinh t hng ho, giai cp qu tc phong kin b phn ho. Ch nhng
ni kinh t nng nghip lc hu nh vng Ty Nam v vng ng Bc, cc lnh cha phong
kin vn duy tr hnh thc bt lt nh c. Cn nhng tnh c nn cng thng nghip pht
trin, mt b phn qu tc thay i phng thc kinh doanh rung t nh cho cc ch tri
thu hoc u t vn vo vic p bin nhng vng t thp thnh bi c chn nui sc vt
nhm cung cp cho th trng, do vy h bin thnh tng lp qu tc mi.
Giai cp t sn phn ho t tng lp th dn ang trn ng hnh thnh. H bao gm cc thng
gia ln, cc ch cng trng th cng.
Tng lp bnh dn thnh th bao gm th th cng ph sn, th bn, cng nhn cng trng th
cng, cng nhn khun vc... cc TP tng i ln, tng lp ny chim t 1/2 s dn tr ln.
Giai cp nng dn cng phn ho. n th k XVI, ch nng n tan r. Mt b phn nng dn
tr thnh nhng ph nng, h c lin h kinh t vi th trng a phng v bc lt sc lao

ng lm thu ca nhng nng dn ngho. Tri li, nhng nng dn b ph sn hoc b cp mt

phn t ca mnh th bin thnh c nng, cng nhn cng trng th cng hoc nhng k lang
thang, nhng ni nng nghip lc hu, nng dn vn tip tc chu s bc lt phong kin, nhng
hnh thc a t ph bin l t tin. Cc giai cp v tng lp x hi y, tr tng lp qu tc c,
ni chung u mun c mt s thay i v chnh tr, do vy v mt h thc, h cng tip thu
nhng hnh thc tn gio mi. V i th, tng lp qu tc mi th chn mt loi tn gio n ho
nht l o Luth, giai cp t sn v ph nng th theo Tn gio Canvanh, cn bnh dn thnh
th, nng dn th hoc l theo o Canvanh hoc l theo phi Ra ti li.
2. Chnh sch thng tr ca Ty Ban Nha i vi Nclan
T khi b ph thuc vo quc Hpxbua, cc cng quc, b quc, lnh a gio ch Nclan
tuy vn gi c t nhiu quyn t tr, nhng bin thnh cc tnh ca mt nh nc thng
nht. K thng tr ton x Nclan l vin Ton quyn thay mt hong quc Rma thn
thnh v t nm 1556 v sau l thay mt vua Ty Ban Nha, th ph ng Brucxen (Bruxelles).
ng u cc tnh l cc tng c. Bn cnh nhng chc quan y, trung ng v cc tnh cn
c Hi ngh ba cp ton Nclan v Hi ngh ba cp ca cc tnh m quyn hnh ch yu ca t
chc ny l quyt nh vn thu kho. Trong qu trnh y, Scl V v nht l Philip II ngy
cng tng cng p bc bc lt Nclan, coi x ny nh mt thuc a ca Ty Ban Nha.
V chnh tr, t thi Scl V, c quyn ca 1 s tnh, TP Nclan b hn ch. c bit n
thi Philip II, mt bo cha n n, thin cn v cung tn Thin cha gio, ch chuyn ch
cng c tng cng Nclan. Trc y, nhiu ngi Flngr sang lm quan Ty Ban
Nha, gi li nhiu ngi Ty Ban Nha c c sang cai tr Nclan. Nm 1559, Philip II b
nhim n cng tc Mcgrit (Marguerite), con ngoi gi th ca Scl V, ch ca Philip II, lm
Ton quyn Nclan v c Hng y gio ch Granvenla (Granvella), mt k tham quyn c c,
lm Ph chnh. Di chiu bi chun b tn cng Php, Philip II iu mt i qun t Ty Ban
Nha sang chim ng Nclan.
V tn gio, Scl V v Philip II thi hnh chnh sch n p khc lit cc loi tn gio. T nm
1521, Scl V bt u ban b "Sc lnh trng pht, quy nh nhng tn d gio chu hi ci
th b trng pht nng n, cn nhng k ngoan c tin "t gio ma qu th b x t v tch thu ti
sn. Tip , nm 1552, chnh quyn Ty Ban Nha thnh lp to n tn gio Nclan xt
x cc tn Tn gio. n nm 1550, Scl V li ban sc lnh tn khc hn, quy nh ko nhng
tn Tn gio b x t (nam th chm, n th chn sng) m nhng ngi gip , che giu,
thm ch ni chuyn thn mt vi tn Tn gio cng b tch thu ti sn. V khc nghit nh
vy, nhn dn gi sc lnh y l "Sc lnh m mu". Kt qu l, ch trong 30 nm (1521-1550),
c ti 50.000 tn Tn gio b git, chn sng, cm t v trc xut ra nc ngoi.
Sau khi ln ngi, Philip II cng tng cng n p Tn gio. Philip II tng thm 14 chc gim
mc v cho cc gim mc c ton quyn trng tr cc tn d gio. Do vy, vic tn st tn
Tn gio din ra trn quy m cng ln.
V kinh t c chi ph nm vo cuc chin tranh trin min vi Php, Scl V t ra
Nclan mt ch thu kho nng n, do vy hng nm v vt c 2 triu ng tin vng
trong khi thu nhp ca quc kh trong ton quc ch c 5 triu.

n thi Philip II, chnh sch bc lt v kinh t i vi nhn dn Nclan cng nng n. Va
mi ln ngi nm 1557, Philip II tuyn b t nc ph sn. Vic lm cho nhng nh ngn
hng tng cho Philip II vay n, b thit hi. Nm 1560, Philip II li cng tng thu xut khu
lng cu ca Ty Ban Nha lm cho s lng lng cu nhp vo Nclan hng nm gim 40%.
Philip II cn tuyn b bun bn vi cc thuc a chu M l ngun li ring ca Ty Ban Nha,
khng cho cc thuyn bun Nclan lui ti bun bn. ng thi, chnh sch th ch ny ca
Ty Ban Nha vi Anh cng lm quan h bun bn gia Nclan vi Anh b nh n.
Nh vy, di s thng tr ca chnh quyn phong kin Ty Ban Nha, nhn dn Nclan b mt
t do v chnh tr, b n p v tn gio v b ph hoi v kinh t. i a s qun chng nhn dn
b bn cng ph sn. Do , t nm 1534-1535, nhn dn theo phi Ra ti li Hlan, Frixlan
v.v... ni dy bo ng. Nm 1539-1540, thnh ph Ghent ni Scl V ra i cng khi
ngha, nhng cc cuc u tranh y u b n p.
Tm li, do s p bc mang tnh cht dn tc ca phong kin Ty Ban Nha, mu thun gia nhn
dn Nclan vi bn thng tr ngoi lai ny pht trin n mc cc k gay gt. ng thi,
trong x hi Nclan cn tn ti mu thun gia quan h TBCN mi ra i vi ch phong
kin. Mu thun th nht chnh l nguyn nhn trc tip thc y cuc u tranh sm bng n,
cn mu thun th hai l yu t quyt nh tnh cht ca cuc u tranh cch mng y.
II.
Din bin ca cch mng
1. Cch mng bng n
a. Tnh hnh m trc ca cch mng v hot ng hp php ca mt s qu tc
n u thp k 60 ca th k XVI, lng cm th ca qun chng nng dn v bnh dn thnh th
i vi bn thng tr Ty Ban Nha v cc gio s Thin cha gio cng bc l mt cch cng
khai. H nhit lit hng ng cc hc thuyt chng li gio hi Thin cha gio nh o
Canvanh hoc phi Ra ti li, do t tp thnh nhng m ng c v trang nghe cc
nh tuyn truyn Tn gio din thuyt. Mt vi v xung t l t vi hin binh xy ra.
Trong khi , giai cp t sn cng ht sc on gin chnh sch thng tr ca Ty Ban Nha ; v
vy thng qua cc cng x Canvanh gio, h tp hp v lnh o qun chng u tranh theo
li ch ca giai cp h.
Ngay trong giai cp qu tc, cng c mt b phn bt mn vi chnh sch p bc dn tc ca
Ty Ban Nha v chnh h l nhng k u tin ln ting yu cu sa i nhng chnh sch y.
Nm 1563, 3 thnh vin ca Hi ng nh nc v cng l 3 nh i qu tc Nclan l Hong
thn Vinhem Orng55, B tc cmng (Egmont), c Hocn (Hornes) trc Hi ng nh
nc yu cu chnh quyn Ty Ban Nha phi tn trng cc c quyn ca Nclan, rt qun
i Ty Ban Nha, triu hi Hng y gio ch Grvenla, th tiu cc sc lnh trng tr Tn gio.
Nm 1564, chnh quyn Ty Ban Nha ch p ng hai yu cu l rt qun i chim ng v
nc v triu hi Gravenla, cn nhng vn c bn th khng gii quyt. V vy, nm 1565, B
tc cmng sang Ty Ban Nha triu kin Philip II trnh by cc iu thnh nguyn, nhng ko
c kt qu. Trong khi tinh thn u tranh ca qn chng ngy cng dng cao.
55 Vinhem Orng vn thuc h Naix (Nassou). mt qu tc gc c, c k tha mt lnh
a ln Nclan v lnh a Orng Php nn c gi l Vinhem Orng.

Trc tnh hnh y, cui nm 1565, 20 thanh nin qu tc do Luy Ntx (em Vinhem) cm u
thnh lp mt ng minh qu tc gi l Hi ho gii. Ngay sau , s hi vin tng ln
nhanh chng.
Ngy 5-4-1566, Hi ho gii c mt on i biu n gp Ton quyn Mcgrit a mt
thnh nguyn th m ni dung ch yu vn l nhng yu cu ca cc qu tc ni trn, ng thi
cn by t s trung thnh i vi Philip II. Khi n ph Ton quyn, h n mc rt rch ri
tng trng cho s ngho kh ca t nc mnh. Thy th, mt vin quan ci h l
"bn n my" (les gueux). V vy, v sau ch "n my" c s dng vi ngha l "cch mng"
v do ng minh qu tc i tn thnh "Hi n my". Cc thnh vin ca t chc ny mc
o di nh ngi n my, bn tht lng eo mt ci b. H cn c huy hiu ca Hi trn mt
mt l hnh Philip II, mt mt khc l hnh ci b n my v hai tay nm cht vo nhau, xung
quanh cn c dng ch "Tt c u trung thnh vi vua, ngay c ci b n my".
i mi khng thy chnh ph tr li, cc th lnh ca Hi bt u tm kim ng minh, trong
nc h lin minh vi nhng ngi lnh o cc cng x Canvanh gio, ngoi nc, h xin s
gip ca cc qu tc Luth gio c v phi Huygn Php.
b. S ni dy ca qun chng (1566-1567)
Nhn thy s u tranh hp php ca mt s qu tc khng em li kt qu, ngy 11-8-1566,
nhn dn nhiu ni min Nam ni dy khi ngha m mc tiu u tranh u tin ca h l
Gio hi Thin cha, ch da chc chn ca chnh quyn Ty Ban Nha. Tng on th th cng
v nng dn mang theo gy st, ba, thang, dy thng xng vo cc nh th p ph tng
thnh, th... v h to : "n my mun nm". Qun chng khi ngha cn tch thu ti sn ca
Gio hi, hu b cc vn kh rung t, giy vay n v cc loi giy chng nhn cc c quyn
khc. Chng bao lu, phong tro lan rng n min Bc. Nh vy, nhn dn 12 trong s 17 tnh
ni dy khi ngha, h ph hu 5.500 nh th v tu vin.
Trc kh th cch mng ca qun chng, bn thng tr Ty Ban Nha phi tm thi ngng vic
trng tr Tn gio, cho php tn o Canvanh c lm l nhng ni quy nh.
Hnh ng cch mng ca qun chng cng lm cho giai cp qu tc s hi v mt s ngi
trong giai cp t sn dao ng, nn khi Mcgrit ng chp nhn mt s nhng b th h sn
sng tho hip vi chnh ph. Gii qu tc tuyn b gii tn t chc ca mnh v phi hp vi
qun i ca chnh ph n p khi ngha. Bn thn B tc cmng v c Hocn
cng tch cc tham gia vic . Cn nhng i biu t sn ng u cc cng x Canvanh gio
th ku gi nhn dn "ngng bo ng", thm ch Anvcpen, h cn ng chnh quyn
thnh ph x t mt s ngi tham gia phong tro ph hoi tng thnh. Tuy vy, phong tro
u tranh ca qun chng vn tip tc Anvcpen v Valngxin (Valenciennes) mi cho n
ma xun nm 1567 mi b dp tt.
c. Chnh sch khng b v v vt ca chnh quyn Ty Ban Nha
S nhng b ca chnh quyn Ty Ban Nha ch l k hon binh m thi. Mt khi cuc ni dy
u tin ca nhn dn Nclan chm dt, cc th lc i lp Nclan b chia r, Philip
II quyt nh thi hnh chnh sch cng rn i vi Nclan.
Thng 8-1567, Philip II c Cng tc Anba em 18.000 qun sang Nclan v Mcgrt b
triu v nc. Anba l mt k cung tn Thin cha gio, mt nh ch huy lo luyn v tn c.

Va t chn ln Nclan, Anba lp tc thi hnh chnh sch khng b tn bo: b tr qun i
chim ng tt c cc TP v n lu, cho binh lnh t do cp bc c dn; thnh lp "y ban
iu tra bo lc" bt b tch thu ti sn, x t nhng ngi tham gia u tranh hoc b tnh
nghi. Khp t nc Nclan, u u cng y ry my chm v gi treo c. Ch 2 nm (15671569), u ban ny x t 8000 ngi, trong c c B tc cmng v c Hocn,
nhng k trc sau u by t lng trung thnh vi Philip II v tng tham gia n p phong
tro khi ngha ca qun chng.
Song song vi chnh sch khng b, Anba cn dng mi bin php v vt ca ci nhn dn
Nclan. Ngoi vic tch thu ti sn, nhng k b git v b bt cc thnh ph phi np tin
di danh ngha "vay". Anba cn t ra ch thu mi rt nng n nh vo tt c cc loi ti
sn. Ch y quy nh mi loi ng sn v bt ng sn phi np thu 1%, ngoi ra khi bn
cc loi bt ng sn nh rung t th phi np thu 5%, cn bn cc loi ng sn th phi np
thu 10%. Mc ch ca chnh sch ny ko ch nhm lm giu cho quc kh Ty Ban Nha m
cn nhm lm cho nhn dn Nclan kit qu phi khut phc. Chnh Anba ni : "Th li
mt t nc ngho kh, thm ch ph sn cho Cha v quc vng cn hn l nhn thy mt t
nc y phn vinh hng thnh trong tay qu Xatng v bn t gio".
Kt qu ca nhng chnh sch ca Anba l lm cho nhiu xng th cng v hiu bun phi
ng ca, nhiu th lnh ngh phi chy ra nc ngoi, trong ch ring chy sang Anh hn
60.000 ngi. Do vy, nhiu TP b tiu iu, c bit TP Anvcpen trc kia sm ut, nay x xc
v v sau vnh vin khng phc hi c na.
Nhng chnh sch tn bo ca Anba lm cho lng cm th bn thng tr Ty Ban Nha ca
nhn dn Nclan cng tng v quyt tm cch mng ca h cng kin nh.
d. Hot ng qun s ca Vinhem Orng v s thnh lp cc i du kch
Ngay khi Anba ko qun Ty Ban Nha sang Nclan, Vinhem Orng chy sang c. Nh s
gip ca phi Luth c v phi Huygn Php, Vinhem quyn gp tin v chiu m
c mt i qun nh thu 30.000 ngi. Nm 1568, Vinhem ko qun nh thu v tn cng
qun Ty Ban Nha Frixlan nhng b thua. Sau , Vinhem cn tn cng my ln na, nhng
u khng thnh cng. S d nh vy l v i qun ny khng c tinh thn chin u, li thng
cp bc nhn dn, nh li qun khi ngha; nn ko c qun chng ng h.
Trong khi , mt b phn trong giai cp t sn, cng nhn, th th cng, nng dn trn vo
vng rng ni Flngr v Hen lp thnh nhng i du kch ly tn l "i n my trn
rng". H thng tp kch cc ton qun ca Ty Ban Nha, x t cc gio s o Thin cha v
cc quan to theo s phn quyt ca to n tn gio b mt ca h. Hng trm ngi lu vong
sang Anh t v trang tr v phi hp vi h.
Cng lc, min Bc, ti cc tnh Hlan, Dlan, Frixlan, thu th, ng dn, cng nhn bn cng
cng thnh lp nhng i du kch gi l "i n my trn bin". H thng s dng nhng chic
thuyn nh nhng c ng tp kch cc c im ven bin v tu thuyn ca Ty Ban Nha. Sau
1 thi gian hot ng t pht, h lin h vi Vinhem Orng v c nc Anh cho mn ca
bin lm cn c. Chnh phong tro chin tranh du kch ca nhn dn l s chun b cho phong
tro cch mng sp din ra.
2. Phong tro khi ngha ginh chnh quyn cc TP (1572-1578)

a. Phong tro khi ngha min Bc v s i ph ca chnh quyn Ty Ban Nha

B n hong lidabt trc xut khi hi cng nc Anh ngy 1-4-1572, mt i du kch trn bin
tp kch v chim c Brien (Brielle), mt thnh ph nh trn o thuc tnh Dlan. T y,
i du kch trn bin mi bt u c cn c a trn t nc mnh. S kin l mt tn hiu
m u ca phong tro khi ngha rm r cc tnh min Bc.
Tip , ngy 5-4-1572, nhn dn thnh ph Vlixinhghen (Vlissingen) thuc Dlan cng ni
dy khi ngha. H m cng n i du kch trn bin vo thnh. C th, nh mt m chy,
phong tro khi ngha lan rng v thng li nhiu ni. n ma h nm 1572, 2 tnh Hlan v
Dlan hon ton gii phng. K t chc v lnh o cc cuc khi ngha y l nhng i biu
ca giai cp t sn dn tc v 1 s qu tc theo Canvanh gio. Ngoi i du kch, cc thnh th
cn thnh lp qun i cch mng. Cc lc lng v trang ny chin u vi qun Ty Ban
Nha trn t lin v trn bin, trng tr cc gio s Ty Ban Nha v bn phn bi. Nng dn li
t ph nh th, tu vin, trang vin qu tc, ko chu np thu 1/10 v thi hnh mi ngha v
phong kin.
Trn thng li y, thng 7-1572, tnh Hlan hp hi ngh i biu ca cc TP. Hi ngh
quyt nh Vinhem Orng l Tng c hp php ca Philip II Hlan v Dlan, trao cho
Vinhem quyn ch huy ti cao cc lc lng v trang trn t lin v trn bin, quyn iu hnh
ti cao v quyn b nhim cng nh bi min cc chc v cao cp.
n cui nm 1573, cc tnh khc nh Frixlan, Utrt, thng Ixen (Overyssel) Ghenclan
cng tuyn b c lp. Nh vy, tuy v hnh thc vn tha nhn Philip II l quc vng ca
mnh, nhng thc t cc tnh min Bc ang dn hnh thnh 1 nc c lp.
Lc u, Anba coi phong tro khi ngha ca qun chng ch l nhng v bo ng ca "bn nh
qu" chng ng quan tm, nhng v sau mi thy ht tnh nghim trng ca n. V vy, cui
nm 1572, Anba iu qun tin ln min Bc v ra lnh "git tt c mi ngi, ph hu tt c
mi TP". Kt qu l qun Ty Ban Nha tn st v thiu hu cc TP Dtphen (Zutphen),
Nacen (Naarden), Hclem (Haarlem). Trong s , c dn TP Hclem kin cng chng li
s bao vy ca qun Ty Ban Nha trong 7 thng, nhng cui cng v b i nn phi u hng.
Tuy h c thnh, nhng Ty Ban Nha cng mt 12.000 qun.
Nhn thy chnh sch tn bo ca Anba khng gii quyt c vn , thng 12-1573, Philip II
rt Anba v nc v c Rkden, mt ngi m ng ta cho l n ho v rng lng sang lm
Ton quyn chm dt chin tranh.
Lc u, Rkden vn tip tc chnh seh vy nh cc TP, trong thnh Lyden b vy 2 ln,
nhng qun Ty Ban Nha ko h ni. Trong ln vy th 2 (t thng 5 n thng 10-1574), trong
khi dn ang chu i c th thnh th i du kch trn bin m ca cng cho nc trn
ngp xung quanh thnh. Qun Ty Ban Nha b thit hi nng phi rt lui.
Ko c cch no, Rkden phi thi hnh 1 s chnh sch ho hon nh tha ti cho ngha qun
u hng tr tn Tn gio, b cc loi thu mi, gii tn u ban iu tra bo ng. Thng 31576, Rkden cht v bnh dch. n Hoan, 1 ngi con ring khc ca Scl V c c sang
thay th gia lc bn thng tr v qun i Ty Ban Nha ang ht sc lng tng.
b. Phong tro khi ngha min Nam v hip nh Ghent

Nhng thng li ca cch mng min Bc thc y phong tro u tranh ca nhn dn cc
tnh min Nam.
Ngy 4-9-1576, Brucxen n ra khi ngha. Di s ch huy ca nhng ngi thuc phi Orng,
dn qun TP chim c tr s Hi ng nh nc v bt gi cc quan chc. Th l c quan
thng tr cui cng ca Ty Ban Nha Nclan b lt . T trung tm ca cuc chin tranh
cch mng chuyn xung min Nam v vai tr y c duy tr n nm 1585 khi Anvcpen tht
th mi chm dt.
T lu, nhng ngi thuc phi Orng c mun lin hp vi cc tnh min Nam, nay nhn
s chuyn bin ca tnh hnh cch mng bn ngh 2 bn gp g bn bc. Thng 10 - 1576,
Ghent triu tp mt cuc hi ngh ba cp ton Nclan. Chim a s trong hi ngh ny l
i biu ca qu tc phong kin, gio s o Thin cha v nhng th dn giu c vn l thnh
vin c ca chnh quyn TP. V vy, nhng ch trng cch mng tch cc ca cc i biu
Hlan v Dlan nu ra ko c chp nhn.
Trong khi Hi ngh Ghent ang tranh lun th tnh trng v chnh ph ca qun Ty Ban Nha
ngy cng nghim trng. Trn ng rt v min Nam, chng ngang nhin cp ph v git hi
c dn. c bit man r l ngy 4-11-1576, chng trn vo TP Anvcpen, tn st trn 8000
ngi, thiu hu gn 1000 ngi nh. S kin thc y hai bn thng qua mt vn kin gi
l Hip nh Ghent (8-11-1576).
Hip nh ny cp n cc vn nh lin hp lc lng c nc trc xut ngi Ty Ban
Nha ra khi Nclan, xo b s xt x ca to n do Anba lp ra, khi phc ti sn ca cc gio
s o Thin cha tr 2 tnh Hlan v Dlan v.v... Nhng nhng vn c bn nh c lp dn
tc v th tiu ch rung t phong kin th ko c nhc n.
Khng tho mn vi hip nh Ghent, nm 1577, nhn dn nhiu ni nh Brucxen, Ghent,
Ipe (Ieper), Anvcpen v cc TP khc Flngr, Brabng u khi ngha. Ti nhiu TP nhn
dn lt chnh quyn c v thnh lp chnh quyn cch mng gi l U ban 18 ngi, ng
thi thi hnh nhiu bin php cng rn vi k th, nh Ghent nh ui qun Ty Ban
Nha, bt bn qu tc mu phn, tch thu ti sn ca gio hi, x t nhng tn qu tc tay sai ca
Ty Ban Nha v c nhiu n mu.
Quyn li ca nng dn khng h c Hip nh Ghent cp n ngha v phong kin vn
nng n nh c. th, h cn b qun Ty Ban Nha, qun nh thu do Orng dn v cp bc
giy xo V vy, nng dn nhiu ni min Nam v min Bc u khi ngha. H t chi ko np
t thu, ph thnh lu ca qu tc, ly rung t ca lnh cha v gio hi, tiu dit nhiu binh
lnh Ty Ban Nha. Nhng phong tro khi ngha y u mang tnh cht t pht v b Hi ngh ba
cp iu qun n n p.
3. Thng li min Bc v s thnh lp nc cng ho H Lan
Hip nh Ghent mc d cn mang nhiu tnh tiu cc, nhng gii qu tc min Nam vn
khng hi lng vi nhng bin php dung ho y v mun tho hip vi Ty Ban Nha. Ma thu
nm 1578, bn qu tc phn ng 2 tnh Hen v Actoa dy ln mt v phin lon nhm tn
cng cc TP cch mng, nhng b th dn TP Ghent phi hp vi cc i t v ca nng dn
p tan.

Cha chu tht bi, ngy 6-1-1579, chng thnh lp ng minh Art nh lin hp vi Ty Ban
Nha dp tt phong tro cch mng trong c nc. Nh vy, bn qu tc phn ng cng
khai x b Hip nh Ghent. i ph, 7 tnh min Bc v 5 TP ln nht Flngr v
Brabng thnh lp ng minh Utrt. ng minh ny tuyn b :
Cc tnh min Bc lp thnh mt ng minh vnh vin khng th phn chia.
C quan quyn lc cao nht ca ng minh l Hi ngh 3 cp gm i biu cc tnh. C
quan ny c quyn quyt nh cc vic quan trng c tnh cht c nc nh tuyn chin,
k ho c, ban hnh php lut v ch thu kho...
Vic lu thng tin t phi c cng nhau bn bc, nu khng c cc tnh khc ng
th khng tnh no c thay i tin t.
V tn gio, dn Hlan v Dlan th theo Tn gio Canvanh cn cc tnh khc th bo m cho
mi ngi c t do tn ngng. ng minh Utrt tuy cha chnh thc tuyn b ph nhn
Philip II nhng thc t th trong c cu chnh quyn mi khng c ch vua Ty Ban Nha th
hin quyn lc ca mnh. ng minh Utrt l c s ca vic thnh lp nc cng ho t sn
min Bc Nclan trong thi gian ti v nhng ni dung ca bn hip ngh do ng minh k kt
cng l nn mng u tin ca ch chnh tr v hin php ca nc cng ho y.
Do s tin trin ca cch mng, ngy 26-7-1581, Hi ngh ba cp chnh thc tuyn b ph trut
Philip II vi t cch l vua Nclan. Min Bc Nclan tr thnh mt nc cng ho, gi l
Nc Cng ho Lin tnh, v sau th gi theo tn tnh ln nht v quan trng nht l Hlan
(Holland) m ta quen gi l H Lan.
Cng thng 7-1581, Vinhem Orng c tha nhn lm Tng c ba tnh Hlan, Dlan v
Utrt. D ng l mt k lng chng tho hip, Philip II vn coi ng l lnh t ca phong tro
cch mng Nclan. V vy, t nm 1580, Orng b t ra ngoi vng php lut v n
thng 7-1584 th b tay sai ca Philip II m st.
Nhn khi tnh hnh Nclan ang c nhiu kh khn, Ton quyn mi ca Ty Ban Nha l
Phcned (Farnese), vi s gip sc ca ng minh Art tn cng mnh m vo lc lng
khi ngha. T nm 1581-1585, qun Ty Ban Nha chim c nhiu t Flngr v
Brabng. Cc TP quan trng y nh Brugi, Kent, Brucxen, Anvcpen ln lt ri vo tay
qun Ty Ban Nha, trong s tht th ca TP Anvcpen nm 1585 nh du s tht bi ca
phong tro cch mng v chin tranh gii phng min Nam Nclan. Tip , Phcned a
qun tn cng min Bc.
Lc by gi (1585), con ca hong thn Orng l Mrix (Maurice) c bu lm Tng c
Hlan v Dlan. ng l mt nh chnh tr v qun s c ti, pht huy lng yu nc v nhit
tnh cch mng ca qun chng nhn dn chng li qun Ty Ban Nha.
Trong khi , Ty Ban Nha li gp kh khn lin tip. Nm 1588, "Hm i v ch" ca Ty
Ban Nha nh tn cng Anh, nhng b hi qun Anh vi s phi hp tc chin ca hi qun H
Lan nh tan. Nm 1589-1598, Ty Ban Nha a qun sang Php can thip vo cuc chin
tranh Huygn cng thua. Nhng s kin lm Ty Ban Nha vnh vin mt a v cng quc
s mt v hi qun v suy yu nhanh chng.

Tri li, pha H Lan c nhiu thun li. V quan h quc t, H Lan c Anh, Php ng h v
tr thnh ng minh ca 2 nc ny. T nm 1590 v sau, di s lnh o ca Mrix, H Lan
lin tip ginh c nhng thng li v vang, khng nhng nh ui c qun Ty Ban
Nha ra khi min Bc m cn tin qun xung min Nam nh chim c min Bc Flngr,
Brabng v nhiu t ai cc tnh pha ng. ng thi, hi qun H Lan hot ng to bo
t ven bin Nclan n cc ca bin ca Ty Ban Nha v cc thuc a.
Tuy so snh lc lng ngy cng khng c li cho Ty Ban Nha, nhng Philip II ko cam chu.
Mi nm 1609, sau khi Philip II cht, Ty Ban Nha mi k vi H Lan Hip nh nh chin 12
nm. Theo , Ty Ban Nha tha nhn nn c lp ca min Bc Nclan trong thi gian nh
chin, thng nhn H Lan c bun bn vi thuc a ca Ty Ban Nha, ng thi ca sng
Sen (tc Exc) b phong to TP Anvcpen ko c thng thng vi bn ngoi.
Hip nh nh chin nm 1609 l s kin quan trng nh du cuc cch mng min Bc
Nclan thng li, sau khi hip nh ht hn, nm 1621, chin tranh 2 bn li xy ra v dn ho
vo cuc Chin tranh 30 nm56 vi s tham gia ca nhiu nc chu u. n nm 1648, trong
Hi ngh nh chin Vtphalen ( c) nn c lp ca H Lan chnh thc mi c cng nhn.
Cn cc tnh min Nam, tc l nc B sau ny, vn l x bo h ca vua Ty Ban Nha n th
k XVIII li l thuc vo o v Php cho n nm 1830 mi c c lp.
III.
Tnh cht, ngha v hn ch ca cch mng Nclan
1. Tnh cht
Trc cch mng, Nclan l 1 thuc a ca Ty Ban Nha. Trong khi , v kinh t x hi, ch
ngha t bn tng i pht trin, nhng b cc th lc phong kin ngoi tc v trong nc
km hm. V vy, nhim v ca cuc u tranh ca nhn dn Nclan l nh ui bn thng tr
Ty Ban Nha; lt ch phong kin, a t nc tin ln CNTB. Do , cch mng
Nclan l mt cuc cch mng t sn din ra di hnh thc mt cuc chin tranh gii phng
dn tc. Trong phong tro cch mng , qun chng nhn dn, nht l bnh dn thnh th l
ng lc ca cch mng, giai cp t sn v tng lp qu tc mi l lc lng lnh o. Kt qu
l, tri qua non na th k (1566-1609), cch mng ginh c thng li na nc min
Bc, dn n vic thnh lp nc Cng ho H Lan.
2. ngha:
Thng li ca cch mng H Lan c nhng ngha rt quan trng :
y l cuc cch mng t sn thnh cng u tin trong lch s v nc Cng ho H
Lan l nc cng ho t sn u tin trn th gii. Bi vy thng li ca cch mng
Nclan l du hiu u tin ca s thng li tt yu ca ch CNTB vi ch
phong kin.
Thng li ca cch mng min Bc Nclan m ra con ng pht trin nhanh chng
v mi mt, bin H Lan thnh "1 nc t bn kiu mu trong th k XVII57" .
56 Chin tranh 30 nm (1618-1648) xy ra gia mt bn l Php, an Mch, Thu in, Anh,
H Lan... v cc vng hu Tn gio c v mt bn l hong c v cc vng hu Cu
gio Ty Ban Nha.

V kinh t, nh xo b c s km hm ca cc th lc phong kin ngoi tc v trong nc,

ng thi nh thu ht c nhiu th th cng lnh ngh t min Nam v t Php di c ti
trnh s ngc i i vi tn Tn gio, nn cng nghip H Lan vn c c s t trc
pht trin mnh m. Cc ngh th cng nh dt len d, dt la, dt vi, nhum, lm giy, in, lm
s, lm thu tinh v.v... ca H Lan u ni ting khp chu Au. Ngh ch bin g rt tin
tin. Nm 1596, ti Danam (Zaandam) thnh lp xng ca chy bng sc gi u tin
chu u. Ngh ng thuyn cng vt xa cc nc khc v quy m sn xut, trnh k thut.
Nn thng nghip ca H Lan li cng c v tr quan trng hn cng nghip v trong ngoi
thng li pht trin hn ni thng. i vi bn ngoi, H Lan c quan h bun bn rng ri
vi nhiu nc chu u, nht l Bc u v Trung u, thm ch vic bun bn vng bin
Bantch v Bc Hi ch yu nm trong tay ngi H Lan, s thuyn bun ca H Lan lui ti bin
Bantch chim n 70%. Hn na hot ng thng nghip ca H Lan cn m rng n chu
Phi, Trung Cn ng, An , ng Nam v chu M.
vic bun bn vi nhng min xa xi c tin hnh mt cch c t chc v c hiu qu ln,
nm 1602, H Lan thnh lp Cng ti ng An . Vi tim lc ln v kinh t, vi t chc
cht ch v vi nhiu quyn hn do chnh ph giao cho, Cng ti ng n ca H Lan gi
v tr quan trng trong vic bun bn phng ng. Phn ln hng liu ca Innxia l do
ngi H Lan a v bn cc nc chu u. Nm 1626, H Lan li thnh lp Cng ti Ty n
bun bn vi chu M.
ng thi vi hot ng thng nghip, H Lan cn tch cc tm kim t thc dn nhng ni
m h n bun bn. Kt qu l phng ng, ngi H Lan chim c mt s c im
n , Innxia, i Loan... Ty bn cu, ngi H Lan chim c mt vng t Bc M
ri t tn l "H Lan mi". Ti y, nm 1626, h dng ln 1 TP gi l "Amxtcam mi" 58.
Ngoi ra, ngi H Lan cn dng thuyn bun ca mnh ch hng thu cho nhiu nc khc,
v vy h c mnh danh l "ngi nh xe nga trn bin".
Do s pht trin ca cng thng nghip, hi cng Amxtcam tr thnh 1 TP sm ut, v l th
kinh t ca H Lan (th chnh tr l Gravenhag, tc La Hay). u th k XVII, TP ny c
100.000 dn. Hng ngy c 2000 thuyn u ti cng ny v c 3 ngy th c tm chn trm
thuyn xut pht t Amxtcam n vng bin Bantch mua lng thc ch i bn cho cc
nc chu u. Amxtcam khng nhng l mt trung tm thng nghip chuyn bun bn cc
mt hng nh hng liu, lng thc, c, g, da... m cn l mt trung tm ca ngh ng
thuyn v ngh kinh doanh ngn hng. Nm 1609, Ngn hng quc gia Amxtcam c thnh
lp. l nh bng mang tnh cht TBCN u tin chu u v phm vi nh hng ca n ko

57 Cc Mc T bn. Quyn th nht. Tp III, NXB S tht, H Ni 1975, trang 332.

58 TP ny sau b Anh chim v i tn thnh "New York"

b hp trong cng gii H Lan59. Do phn vinh nh vy Amxtcam thay th a v ca

Anvcpen trc kia v tr thnh 1 TP bun bn c tnh cht quc t.
V vn ho, na u th k XVII, H Lan l nc tin tin. Ngay khi cuc cch mng ang din
ra quyt lit, nm 1575, H Lyen - H Tn gio u tin chu u c thnh lp. n
nm 1645, H Lan c 6 H ni ting. Ngh in v ngh xut bn cng sm pht trin m
Amxtcam v Lyen l nhng trung tm quan trng. H Lan l nc m bo ch ra i sm
nht, ko nhng a tin tc cc nc trn th gii, m cn ng cc bi x lun v bnh lun v
tnh hnh chnh tr v tn gio.
ng thi, cc mt khoa hc k thut, trit hc, s hc, lut hc, hi ho... cng c nhiu thnh
tu ni bt, v gn lin vi nhng thnh tu y l nhng nh khoa hc, hc gi v ngh s c tn
tui. Trong s , nh vt l hc Huyghen (1629-1695) vi vic pht minh ra ng h qu lc,
nh trit hc Xpinda (Spinoza, 1632-1677) vi vic xng quan im duy vt v ch ngha
v thn, nh s hc kim lut hc Grtiut (Grotius, 1583-1645) vi vic t nn mng cho cng
php quc t, cc ho s Frng Han (Frans Hals, 1580-1666), Rembran (1606-1669) vi nhng
tc phm hin thc ch ngha ni ting v.v... l nhng nhn vt tiu biu.
Tm li, nh cch mng thnh cng, u th k XVII, H Lan tr thnh nc TBCN tin tin
nht th gii.
c. Hn ch
Bn cnh thnh cng, cch mng Nclan c vi hn ch. l cch mng ch ginh c
thng li na nc m ngay so vi yu cu ca mt cuc cch mng t sn th thnh qu
t c cng cha trit . C th l :
Tuy thnh lp chnh th cng ho, nhng chc Tng c - chc v cao nht ca nh nc
li giao cho dng h Orng nm gi ht i ny sang i khc trong mt thi gian di.
Nhn dn ko c hng quyn t do dn ch, ko c tham gia bn bc cc cng vic
chung. S ngi c quyn bu c ch chim 0,2%. VD tnh Hlan c 1.200.000 c dn
m ch c 2.000 ngi c quyn bu c.
Nng dn ko c gii quyt yu cu rung t, s rung t tch thu c ca cc qu
tc Ty Ban Nha th chuyn sang tay giai cp t sn v h kinh doanh theo li TBCN.
Cn cc tnh min ng th ch s hu rung t phong kin v cc c quyn ca
qu tc vn tip tc duy tr nh c.
S d cch mng Nclan c nhng hn ch l v cuc cch mng ny din ra trong iu kin
CNTB pht trin cha chn mui. Lc by gi, nn kinh t Nclan mang nng tnh cht thng
nghip. V vic bun bn y cha thng nht : th trng chung cha hnh thnh, c nc hu
nh chia thnh 2 min kinh t vi 2 trung tm khc nhau l Amxtcam v Anvcpen ; trong vic
bun bn vi bn ngoi, hai min y cng c quan h vi nhng khu vc khc nhau ; cc ch
o lng, tin t v th l kinh doanh thng nghip cng cha thng nht. Cn cng nghip
khng nhng cha pht trin tng xng vi thng nghip m cn ang giai on cng
trng th cng.
59 Mi n nm 1694, bt chc Ngn hng Amxtcam, Ngn hng quc gia Anh mi c.

Trong khi , mi lin h v vn ho cng cha cht ch. C nc cha c mt th ngn ng

thng nht: min Bc ni ting Flamng, min Nam ni ting Php, min ng ni ting c.
Do c hnh thnh trn c s kinh t v trnh pht trin v vn ho nh vy, giai cp t sn
Nclan cn non yu nn trong qu trnh u tranh h thng tho hip v phi chia quyn lnh
o cho tng lp qu tc mi.
Nhng hn ch ni trn gy nn nhng tr ngi nht nh i vi s pht trin mnh m ca
nn sn xut TBCN H Lan, do n cui th k XVII, H Lan phi nhng quyn b ch th
gii cho Anh, nc c cuc cch mng t sn din ra mun hn nhng trit hn.

PHN II: LCH S PHNG NG TRUNG I

Chng 1: Trung Quc
A. Tnh hnh chnh tr
K t khi Trung Quc tr thnh mt nh nc phong kin thng nht vo cui th k III trCN
cho n gia th k XIX, Trung Quc din ra nhiu cuc u tranh phc tp dn n s
thnh lp v dit vong ca nhiu triu i ni tip nhau.
I.
Triu Tn (221 - 206 tr.CN)
1. S thng tr ca triu Tn
Thi Chin Quc, Trung Quc c 7 nc ln l Yn, T, S, Triu, Ngy, Hn, Tn, trong
t gia th k IV tr.CN v sau, Tn tr thnh nc hng mnh nht. Trong cuc tng tin cng
cui cng din ra t nm 230 n nm 221 tr.CN, Tn ln lt tiu dit Hn, Triu, Ngy, S,
Yn, T, thng nht Trung Quc. Trn c s , triu i phong kin tp quyn u tin Trung
Quc - triu Tn - c thnh lp.
ng gp ng k nht ca triu Tn l t c s u tin cho vic xy dng b my nh
nc phong kin tp quyn trung ng Trung Quc.
Trc khi thng nht, vua Tn tn l Doanh Chnh ch gi l Tn vng. Sau khi tr thnh vua
ca c nc, Doanh Chnh xng lm Hong , hiu l Thu hong ngha l hong u
tin, lch s gi l Tn Thu Hong. trung ng, di hong c 3 chc quan u triu l
Tha tng, Thi y v Ng s i phu. Tha tng gip hong gii quyt chnh tr, Thi y
ph trch qun s, Ng s i phu ph trch vn th v gim st cc quan. Di 3 ngi ny l 9
vin quan ph trch cc vic khc nhau nh hnh php, thu kho v.v... a phng, Tn Thu
Hong khng thi hnh ch phn phong m chia c nc thnh 36 qun. Di qun l huyn
ri n cc cp hng inh, li. Cc quan ng u qun, huyn gi l y, Lnh u do trung
ng b nhim. cng c nn thng nht, ngoi t chc hnh chnh Tn Thu Hong cn ra
lnh em ch o lng, tin t, ch vit v php lut ca nc Tn p dng trong c nc.
Nhng ch trng ph hp vi tin trinh lch s lc by gi nhng trong khi thc hin cc
chnh sch thng tri cng nh trong cuc sng ring t, Tn Thy Hong rt tn bao v xa x, do
ng tr thnh mt bo cha ni ting lch s Trung Quc.
Trc ht, phng php cai tr ca Tn Thu Hong l "mi vic u dng php lut quyt
nh, khc bc, khng dng nhn c n ngha60. th, php lut nh Tn li v cng khc
nghit. Nhng loi ngi nh n ng gi r, bn thn mnh l li bun hoc trc kia tng i
bun, hoc c b m ng b l ngi bun bn u b coi l nhng k phm ti, do u b
pht ti lu y hoc b bt i trn th bin cng. Nu ai c huy ng i lm mt nhim v
60 T M Thin S k. Tn Thu Hong bn k

g m n ni khng ng k hn th b chm. Nu "hai ngi dm bn vi nhau v Kinh Thi

Kinh Th th chm gia ch, ly i xa ch i nay th git c h"61.
Ngoi nhng ngi b php lut khp vo ti x t, Tn Thu Hong cn thch "chm git ra
uy". Chng hn nh nhn vic c hai nh Nho l Hu Sinh v L Sinh c giao nhim v i tm
thuc tin cho Tn Thu Hong, nhng h ln n s chuyn quyn c c ca Thu Hong ri
b trn. Tn Thu Hong bn sai tra xt tt c cc nh Nho. Kt qu c hn 460 ngi b pht
gic l phm iu cm nn b Tn Thu Hong ra lnh chn sng Hm Dng, ri bo cho
thin h bit rn e.
Hoc nh nm 211 tr.CN, c mt tng t trn tri ri xung, nhn dn khc ln my ch
Tn Thy Hong cht th t b chia". Tn Thu Hong sai tra hi nhng khng ai nhn, bn bt
tt c nhng ngi gn y git i v t chy hn .
Tn Thu Hong cn lnh cm mi ngi ph phn ng li thng tr ca mnh, trong khi
c mt s nh Nho thng dn nhng cu trong s sch ch bai tnh hnh ng thi. V vy,
Tn Thu Hong ra lnh bt nhn dn phi np cc loi sch Thi, Th v cc tc phm ca cc
hc gi thi Chin quc (chi tr sch s ca nc Tn, sch thuc, sch bi v sch trng cy)
cho quan a phng t i, ng thi cm dn sch c bn lun vi nhau. Tn Thu
Hong cn cm m trng t dy hc, ai mun hc thi ch c nh quan li dy cho php
lut m thi.
Tn Thu Hong cn bt dn xy rt nhiu cng trnh kin trc s nh Vn l trng thnh,
lng Li Sn, cung A Phng v hn 700 hnh cung ri rc khp c nc. Vn l trng thnh di
hn vn dm c xy dng trn c s ni lin v p li 3 on thnh c ca cc nc Tn,
Triu, Yn.
Lng Li Sn l khu lng m rt ln m Tn Thu Hong chun b cho mnh ngay khi mi ln
ngi. Chu vi lng di 1400m, hm m c xy dng rt cu k, " trn c thin vn, di
c a l", "c my bn tn c ai o n gn th bn ra"62.
A Phng l mt khu cung in mi rt rng ln, trong , in ng trc di 2500 thc v
rng 500 thc. xy lng Li Sn v cung A Phng, Tn Thu Hong huy ng 700.000 ngi
lm vic. y th m khi Thu Hong cht, cung A Phng vn cha hon thnh.
ng thi vi chnh sch thng tr h khc trong nc, Tn Thu Hong tin hnh nhiu
cuc chin tranh xm lc bn ngoi. Ngay t nm 223 tr.CN, khi va dit xong S, nc Tn
cho qun tin xung pha nam tn cng cc tc Vit. n nm 214 tr.CN, nh Tn chim c
mt vng rng ln gm cc tnh Phc Kin, Qung ng, Qung Ty ngy nay ri lp nn 4
qun mi l Mn Trung, Nam Hi, Qu Lm v Tng.
Nh vy, tho mn cuc sng xa x, xy dng nhng cng trnh kin trc s v tin
hnh cc cuc chin tranh xm lc, Tn Thu Hong huy ng khng bit bao nhiu sc
ngi sc ca ca nhn dn lm cho nhn dn v cng cc kh.
V vy "Thc ho ch'' ca Hn th chp :
"n thi Tn Thu Hong, thn tnh thin h, bn trong th hng vic xy dng, bn ngoi th
nh ngi Di ch ; thu thu n 213 mc thu hoch, huy ng dn ngho ni ng hm i th,
61 T M Thin S k. Tn Thu Hong bn k
62 Nm 1974, khu lng m ny c pht hin. Sau nhiu t khai qut, ngi ta tm thy
di lng mt on qun gm 7000 tng s bng t nung cao ln hn ngi tht, mi ngi
mt v rt sinh ng.

n ng ht sc cy cy khng lng thc, n b dt vi khng o qun ; vt ht ca ci

trong thin h cung n cho chnh quyn ca ng ta, th m vn cha tho mn lng
ham mun ca ng ta. Do vy nhn dn c nc su on nn phi lu vong v phin lon".
Nm 210 tr.CN, Tn Thu Hong cht trn ng i xem xt cc a phng. Chng li di chc
ca Thu Hong, Tha tng L T v quan hon Triu Cao mu git ngi con trng ca
Tn Thu Hong l Ph T, ri lp ngi con th l H Hi ln lm vua, ly hiu l Nh Th.
Tn Nh Th l mt ng vua ngu n nhng tn bo. Theo lnh ca Nh Th, nhng cung phi
cha c con u b chn theo Tn Thu Hong v sau khi cng vic mai tng xong xui th bt
kn ng hm li khng cho nhng ngi lm vic trong ra, b mt trong hm m khi b
tit l.
Nghe theo s phnh nnh ca Triu Cao, Nh Th thng tay git hu ht cc quan i thn v cc
cng t. Nhng vin quan nh di trng nhng ngi ny cng b git.
t r ch trng xy cung A Phng ca cha mnh l ng n, Nh Th ra lnh tip tc xy
dng cng trnh ny, Nh Th cn nui nhiu ch, nga, chim mung. Thc n kinh Hm
Dng khng th bt ch t cc ni trong nc n, nhng bn thn nhng ngi dn phu
vn chuyn ny phi t mang theo lng thc n, khng c n go trong vng 300 dm ca
thnh Hm Dng. Trong khi php lut li cng nghim ngt. Do vy, mu thun trong x hi
li cng thm gay gt.
2. Phong tro chin tranh nng dn cui Tn
Sng di s thng tr tn bo ca nh Tn, nhn dn Trung Quc v cng cc kh. i a s
qun chng nhn dn phi sng trong cnh khn cng, n ni "phi mc nh b nga, n nh
ch ln"63. Nhng ngi b x t hoc t y khng th k ht, do "ngi mc o (tc t
phm) y ng, nh lao thnh ch64. Bi vy, lng on gin ca nhn dn ln n tt ,
ch ch c thi c l vng dy lt nh Tn.
Nm 209 tr.CN, tc l sau khi Tn Thu Hong cht c 1 nm, Tn Nh Th huy ng mt i
lnh th gm 900 ngi trong c Trn Thng (hay Trn Thip) v Ng Qung i trn th
Ng Dng (H Bc). Khi i lnh th y ng li hng i Trch ang vo ma ma,
ng s ly li kh i, nhng ngi trn th khng th n ni ng k hn c. Trn Thng
v Ng Qung git cht hai vin ch huy ri ni vi nhng ngi ng i rng : Cc ng gp
ma, u sai k hn. Sai k hn u b ti chm. D c khi b chm i na th trong s mi
ngi i th cng cht mt su by. V chng k trng s khng cht th thi ch cht th phi
lng ly ting tm. Vng hu, khanh tng h phi c dng di mi lm nn sao65.
kin c mi ngi hng ng, v nh vy cuc khi ngha nng dn cui Tn bt u
bng n.
Trn Thng v Ng Qung vn l nhng nng dn ngho, nhng tranh th s ng h ca
ng o qun chng, Trn Thng gi xng l cng t Ph T, con trng Tn Thu Hong, Ng
Qung gi xng l Hng Yn, tng c ca S, v l nhng ngi vn c nhn dn c thin
cm.
63 Hn Th. Thc ha ch.
64 Hn Th. Thc ha ch.
65 S k, Trn Thip th gia.

Tin khi ngha truyn i, nhn dn cc ni u ni dy git quan li qun huyn hng ng.
Do lc lng pht trin rt nhanh chng. T hng i Trch, ngha qun tin n t Trn
(H Nam). Ti y, Trn Thng mi cc c ph lo, cc k mc v nhng ngi c tn tui n
bn vic ln. Nhng ngi ny u ni : "Tng qun mang gip dy, cm gio nhn, nh
k v o, dit nh Tn tn bo, khi phc x tc cho nc S, vi cng lao y, tht ng lm
vua"66. Nghe theo kin ca h, Trn Thng t xng lm vua, ly hiu l Trng S (ngha l
m rng nc S) lp chnh quyn mi t Trn. Ngay sau , Trn Thng 1 mt sai ngi dn
qun i chiu hng cc lc lng ni dy t Triu, Ngy..., 1 mt phi Ng Qung, Chu Vn,
Tng Lu cm u ba o qun chia lm ba mi tin v pha ty tn cng qun Tn.
Nhng trong khi trin khai lc lng, ngha qun nng dn bc l nhng nhc im vn c
ca mnh, do ngay t u phong tro b phn tn, chia r ni b, dn n vic git hi ln
nhau. Nhng ngi c phi i chiu hng cc ni thng tch khi phong tro mu xy
dng lc lng ring lm ch mt vng.
Trong ba cnh qun tin v pha ty, lc lng do Chu Vn ch huy l i qun mnh nht.
Nhng khi qun Chu Vn va tin vo ca Hm Cc th b tng Tn l Chng Hm nh bi
nn cui cng phi m c t t.
Cnh qun do Ng Qung ch huy lc u thu c mt s thng li, nhng khi nh thnh
Hunh Dng th do s c th ca qun Tn, ngha qun tn cng nhiu ln khng h ni. Trong
tnh th y, in Tang cng mt s tng lnh khc cho rng Ng Qung kiu ngo, khng bit
binh quyn bn gi lnh ca Trn Thng git cht Ng Qung ri em u dng cho Trn Thng.
Sau in Tang c phong lm Thng tng v tr thnh k ch huy ca cnh qun ny.
ng b tr 1 s qun li Hunh Dng, cn mnh th em lc lng tinh nhu i v hng ty
n nh qun Tn, nhng ton b cnh qun ny cng b Chng Hm nh bi.
Nhn thng li y, Chng Hm nh thng vo cn c a ca qun nng dn t Trn.
Trn Thng b thua phi b chy, cui cng b tn nh xe phn bi git cht u hng Tn.
Cn Tng Lu, ngi ch huy cnh qun th ba khi nghe tin Trn Thng cht lin u hng qun
Tn nhng vn b gii v Hm Dng cho xe x xc.
Nh vy, sau na nm u tranh, cuc khi ngha ca Trn Thng, Ng Qung tht bi. Tuy
nhin, ch l s kt thc ca giai on th nht, ch khng phi l phong tro khi ngha
chng Tn b dp tt. Tri li ngn la u tranh do hai th lnh nng dn y nhm ln
bng chy v ngy cng lan rng khp c nc.
Khi nghe tin Trn Thng, Ng Qung ng ln khi ngha, nhiu ngi thuc cc tng lp khc
nhau cc nc pha ng c ni dy hng ng. Trong , quan trng nht l hai ch chu
Hng Lng. Hng V ni dy t Ng v Lu Bang ni dy t Bi. Sau , Lu Bang gia
nhp lc lng ca Hng Lng, Hng V.
Sau khi nghe tin Trn Thng cht, tranh th s ng h rng ri ca qun chng, Hng Lng
lp mt a chu ca S Hoi vng lc by gi ang i chn d cho ngi ta ln lm vua v
cng gi l S Hoi vng. Chng bao lu, Hng Lng b Chng Hm nh bi. Tha thng,
Chng Hm vt Hong H nh thnh C Lc t Triu, Hoi Vng c Hng V i gii
vy cho thnh C Lc ; ng thi c Lu Bang tin qun nh t Tn.
Ti t Triu, Hng V nhanh chng nh tan qun Tn, Chng Hm u hng, do uy
danh tr nn lng ly. Cn Lu Bang khi vo n Hm Dng th vua Tn l T Anh n xin
hng (lc by gi Tn Nh Th b Triu Cao git). Lu Bang nim phong cung tht kho tng,

66 S k, Trn Thip th gia.

tuyn b xo b nhng lut php h khc ca nh Tn ri rt qun ra ng B Thng bn

cnh Hm Dng.
Nghe tin Lu Bang lm ch c kinh ca Tn, Hng V s Lu Bang chim mt t Tn
c, bn vi vng ko qun vo Hm Dng, git T Anh u hng, t cung tht, thu ca ci
chu bu v bt con gi em v pha ng.
Th l, Tn Thu Hong khi mi ln ngi hong , hunh hoang s truyn n mun i, nhng
ch mi c 15 nm th nh Tn b dit vong.
II.
Triu Hn
1. Cuc chin Hn s v s thnh lp triu Ty Hn (206 tr.CN - 8 CN)
Sau khi lt nh Tn, Hng V tn S Hoi vng ln lm Hong , hiu l Ngha 67, cn
mnh th t xng lm Ty S b vng, ri phong t phong vng cho cc tng lnh, lp thnh
18 nc ch hu. Vic phn phong ca Hng V ko lm hi lng 1 s ngi, nht l Lu Bang.
Trc , S Hoi vng c ni, ai vo c Quan Trung (tc t Tn c) trc th c phong
vng . Lu Bang vo trc tin, nhng Hng V ko thc hin li ha ca S Hoi Vng,
em vng ny phong cho 3 hng tng ca Tn l Chng Hm, T M Hn v ng , lp
thnh 3 vng quc, cn Lu Bang ch phong lm Hn vng Hn Trung, Ba Thc. l mt
vng ho lnh pha nam nc Tn c, nn Hng V ni vng cng l t Quan Trung.
Lu Bang v ngoan ngon ko qun n t phong ca mnh, thm ch sau khi i ng i qua
cn sai ngi t sn o68 t khng quay li na, nhng khi Hng V va em qun v
pha ng th Lu Bang lin tin qun ln pha bc, nh bi Chng Hm; T M Hn v ng
phi u hng, nn chim c ton b vng Quan Trung.
Tip , nhn khi Hng V em qun nh T, Lu Bang li tin sang pha ng, chim c 1
s vng quc ri dn i qun i nh S. Cuc chin tranh Hn - S chnh thc bng n.
Lc u, Lu Bang b tht bi nhiu ln, trong c hai trn b bao vy, kh khn lm mi thot
c thn. Tuy nhin v sau so snh lc lng dn dn c li cho Hn, do c th ging co vi
S. Nm 203 tr.CN, hai bn ng ging ho, ly Hng Cu lm ranh gii, pha ng thuc v
Hng V, pha ty thuc v Lu Bang.
n nm 202 tr.CN, nhn thy lc lng ca mnh hn hn i phng, Lu Bang ch ng
tn cng S, cui cng, trong trn Cai H, Hng V b bao vy, phi m ng mu thot ra
ngoi ri chy n Giang t t.
nh bi Hng V, Lu Bang ln lm vua, hiu l Hn Cao t (206 - 195 tr.CN). Khi mi ln
ngi, Hn Cao t ng Lc Dng, sau di sang Trng An, v vy lch s gi triu Hn do
Lu Bang lp nn l Ty Hn hoc Tin Hn phn bit vi ng Hn hoc Hu Hn sau ny.
2. Nhng cuc u tranh trong ni b triu Ty Hn
Khi nh Hn mi thnh lp, Hn Cao T lp tc chnh n mi vic cng c ngai vng ca
mnh. i vi nhn dn, Cao t ch trc ht n vic khi phc v pht trin sn xut nng
nghip. tng ngun lao ng cho x hi, Cao t thi hnh cc chnh sch nh phc vin binh
lnh, khuyn khch nhng ngi lu tn tr v qu c lm n, tr li t do cho nhng ngi v
ngho i phi bn thn lm n t v.v...
67 Nm 205 tr.CN, Hng V sai ngi a Ngha n qun Trng Sa v ngm lnh n gia
ng th git cht.
68 Trn ng n t Ba Thc phi qua nhng on vch ni cheo leo, him tr, mun hnh
qun c phi cho qun lm cu treo bc qua ni i - gi l ng sn o.

i vi giai cp a ch, nu v chin tranh phi ri b qu hng th nay c tr v nhn li

rung t v c khi phc tc v c, cc quan u c thng tc mt cp.
i vi nhng ngi thn thch v cc cng thn, Cao t phong t v phong tc hiu qu tc
cho h. Trong s , ngoi nhng ngi thn thch cn c 7 vng khc h nh S vng Hn
Tn, Hoi Nam vng Anh B, Lng vng Bnh Vit v.v... vn l nhng tng lnh c cng
ln vi nh Hn. Nhng vng quc ny tuy phi phc tng chnh ph trung ng, nhng c
triu nh ring, qun i ring. l mt mi lo i vi ngai vng ca h Lu. V vy ch my
nm sau, Hn Cao t gn cho h ti c mu lm phn tiu dit h, trong Hn Tn v
Bnh Vit b git c ba h, tht ca Bnh Vit b p mui phn pht cho tt c cc ch hu.
Sau , Lu Bang a cc con v nhng ngi cng h n thay th.
Nm 195 tr.CN, Hn Cao T cht, Hu ln ni ngi, nhng mi vic do L Hu (hong hu
ca Lu Bang) quyt nh.
Ngay t khi Lu Bang cn sng, l mt ngi cng rn quyt on, L Hu tng tham d
chnh tr. Chnh L Hu ng vai tr quan trng trong vic git cc cng thn, nht l trong
v t chc bt v git Hn Tn.
Nm 188 tr.CN, Hu cht, L Hu tr thnh ngi cm quyn nh hong , ng thi cho
ngi h L nm gi binh quyn v cc chc v quan trng trong triu nh, li phong cho h
lm vng thay cc vng h Lu.
Song song vi nhng vic , L Hu thng tay git nhiu ngi trong gia nh h Lu. Mt
ngi v, 3 trong 8 con trai, hai con du v hai a chu ca Lu Bang b git. Chnh quyn h
Lu ng trc nguy c tiu vong. Nhng nm 180 tr.CN, L Hu cht. Trong cung nh n ra
chnh bin, h L b tc mi quyn lc, ngai vng h Lu li c cng c. Tuy vy, cho n
gia th k II tr.CN, th lc ca cc vng cn qu mnh, chnh ph trung ng thc t ch cai tr
c 15 qun, cn 39 qun l do cc vng cng h khng ch. V vy, sau khi ln ngi, Hn V
(140-87 tr.CN) thi hnh nhiu chnh sch nhm tp trung mi quyn hnh vo chnh ph
trung ng v cao hn na uy quyn ca hong .
lm suy yu th lc cc vng, V ra lnh cho cc con th ca cc vng cng c k
tha t phong v c phong tc hu, thc chat l chia nh cc vng quc v hong
c th qun l mt phn t ai vn thuc cc vng quc, v lnh a ca tc hu thuc quyn
qun l ca chnh ph trung ng.
Ngoi ra V cn hn ch quyn lc ca Tha tng; chia c nc thnh 13 khu gim st gi
l chu, ng u l Th s c nhim v gim st cc Qun th trung ng c th khng ch
cc a phng cht ch hn na.
V h t tng, u thi Hn, hc thuyt Lo T c tn sng, nhng n nm 136 tr.CN, V
ra lnh bi b cc hc thuyt khc, ch cao Nho hc m thi. T , hc thuyt ny tr
thnh cng c tinh thn bo v ch phong kin Trung Quc.
3. Nhng cuc chin tranh xm lc thi Hn V
Sau khi tnh hnh trong nc c n nh, Hn V lin tip m nhng cuc chin tranh
xm lc cc nc xung quanh m rng lnh th.
pha ty, vng Tn Cng v Trung ngy nay, lc by gi c 36 nc nh, Trung Quc gi
chung l Ty Vc. Vng lnh ca Hn V , nm 138 v 121 tr.CN, Trng Khin 2 ln i s,
n cc nc Tn ( Tn Cng), i Nhc Chi, i H ( Apganixtan), i Uyn, Khang
C (tc l Sogdiane Uzbkixtan) v.v... Sau , hng nm, Vu sai nhiu on s gi n
vng ny.
Ly l do i Uyn khng chu cung cp nga hn huyt cho Trung Quc, nm 104 tr.CN, V
sai L Qung Li em qun sang nh nc ny, nhng b tn tht phi rt v. Nm 102 tr.CN,

vi 1 lc lng ln hn nhiu, qun Hn h c thnh i Uyn, nhng pha Trung Quc,

trong 6 vn qun vin chinh ch cn hn 1 vn tr v. Sau , bng h thng dch trm v n
in, Nh Hn khng ch c 1 vng rng ln Trung .
pha bc, t nm 133 - 119 tr.CN, V tp trung lc lng nh Hung n. Kt qu l Trung
Quc y b tc du mc ny ln tn sa mc Gbi.
pha ng, trn bn o Triu Tin v mt phn t ai ng bc Trung Quc ngy nay c
cc nc c Triu Tin, Ph D v Thn Quc. kim c xm lc, nm 109 tr.CN, V sai
s sang qu trch vua C Triu Tin thu nhn ngi Hn chy trn v cn tr s gi hai nc
Ph D v Thn Quc n Trung Quc. Nm 108 tr.CN, nh Hn a qun sang nh chim c
Triu Tin, chia nc ny thnh 4 qun l Lc Lng, Chn Phin, Huyn Th v Lm n. C
Triu Tin b nhp vo bn Trung Quc.
Pha nam, t nm 206 tr.CN, vin Qun y qun Nam Hi l Triu khi nghe tin nh Tn dit
vong chim lun c hai qun Qu Lm v Tng lp nn nc Nam Vit. Nm 179 tr.CN,
Triu thn phc Ty Hn nhng n nm 113 tr.CN, Hn V i Nam Vit phi ni thuc
Trung Quc. B Tha tng Nam Vit l L Gia phn i, V lin phi i qun sang nh v
n nm 111 tr.CN th chinh phc c Nam Vit. Trc , nm 179 tr.CN, nc u Lc ca ta
b Triu thn tnh, nn n y nc ta cng b nhp quc Hn.
Nh vy, sau hn 20 nm chinh phc bn ngoi, Ty Hn thn tnh v khng ch c nhiu
nc xung quanh, lp thnh mt quc rng ln v hng mnh phng ng. Tuy nhin, s
cng thnh ca Ty Hn ko lu bn. Sang th k I, nhn khi nh Hn suy yu, Triu Tin v cc
nc Ty Vc dn dn thot khi s khng ch ca Ty Hn.
4. Triu Tn (9 - 23)
Sau khi V cht mt thi gian, tnh hnh Ty Hn ngy cng ri ren. n cui th k I, quyn
bnh b nm trong tay ngoi thch h Vng. Nm 8 sau CN, ngoi thch Vng Mng cp
ngi ca nh Hn, t mnh ln lm vua, t tn triu i mi l Tn.
Vi mc ch mun cu vn tnh hnh nguy ngp cui thi Ty Hn, xoa du mu thun x hi,
cng c nn thng tr ca mnh, Vng Mng ban hnh mt s chnh sch ci cch, gm my ni
dung chnh sau y :
Tuyn b tt c rung t trong nc u thuc quyn s hu ca nh vua gi l "vng
in" ; n t th gi l "t thuc . Nu nh no c s inh nam di 8 ngi m c rung
t hn 1 "tnh (900 mu) th phi em s rung qu tiu chun quy nh chia cho b
con hng xm. Nhng ngi ko c rung t, mi inh nam c nhn 100 mu. Rung
t v n t u khng c bn. Nu tri lnh, nh th b i y, nng th b x t.
Nh nc c quyn qun l 8 th : Mui, st, ru, c tin, rng ni, ao h, th trng
v cho vay n.
Thay i ch quan li, t li tn t.
Nhng ch trng ci cch ca Vng Mng ko thc t v ng chm n quyn li ca giai cp
a ch, gy nhiu xo trn trong x hi, nn khng thi hnh c. Nhng mu thun trong x
hi chng nhng khng gii quyt c m li cng gay gt thm. V vy triu Tn ca Vng
Mng khng th trnh khi nguy c sp .
5. Phong tro chin tranh nng dn Lc Lm - My v s thnh lp triu ng
Hn (25 - 220)
Cuc ci cch ca Vng Mng khng thnh cng, giai cp a ch vn chim nhiu rung t
lm cho "k giu rung lin b bt ngt, ngi ngho khng c ming t cm di". Thm vo
, thin tai nh hn hn, chu chu cn la xy ra khp ni. V thng xuyn b i kh nng
dn nhiu a phng ni dy khi ngha.

Nm 17, dn i H Bc, di s lnh o ca Vng Khung, Vng Phng tp hp

thnh mt lc lng ngha qun ng trn ni Lc Lm nn gi l qun Lc Lm. Nm 22, qun
Lc Lm ri khi cn c a ra ngoi hot ng. Lc y, cc ni khc, mt s a ch nh Lu
Huyn v anh em Lu Din, Lu T cng t chc i qun ri hp tc vi qun nng dn. Do
vy, lc lng khi ngha cng ln mnh nhanh chng.
Nm 23, sau khi nh thng qun Vng Mng mt trn ln, ngha qun c Lu Huyn ln lm
Hong , ly hiu l Cnh Thu, t tn nc l Hn, ng t Uyn (H Nam). Ngay nm
, qun Lc Lm chia 2 o nh Lc Dng v Trng An. Khi qun Lc Lm cha n ni,
Trng An n ra binh bin, Vng Mng b git. u nm 24, Lu Huyn vo lm vua
Trng An.
Trong khi qun Lc Lm ni dy H Bc, nm 18, Sn ng, di s lnh o ca Phn
Sng, nng dn cng ni dy khi ngha. Nm 22, Vng Mng iu hn 10 vn qun n n
p. phn bit vi ch, ngha qun t lng my nn gi l qun My (Xch mi).
Cng nh qun Lc Lm, qun My ging cho qun Vng Mng tht bi nng. Nm 23,
Phn Sng v cc tng lnh khc ca qun My c Lu Huyn phong hu.
Nm 25 lc lng qun My pht trin n 35 vn. H mun lp 1 ngi thuc dng h nh
Hn ln lm Hong . T trong hng ng ca mnh, h chn ra 3 ngi c h gn nht vi nh
Hn, = PP bc thm, Lu Bn T, vn l 1 ch chn b 15 tui c c ln lm vua.
Cn Lu Huyn ngy cng xa ri qun chng nng dn, nn xy ra xung t ni b gia cc
tng lnh xut thn nng dn v cc tng lnh xut thn a ch. Do vy, khi qun My tin
sang pha ty, cc tng xut thn nng dn trong qun Lc Lm phi hp vi qun My
cng tn cng Trng An. Lu Huyn u hng, Lu Bn T tip qun Trng An.
Tuy lm ch c kinh , nhng qun nng dn b a ch bao vy kinh t, gp phi kh khn
v lng thc, buc phi rt lui.
Ngoi hai trung tm H Bc v Sn ng, lc by gi H Bc c nhiu nhm khi ngha nh.
Nm 23, Lu T c Lu Huyn phi ln y pht trin lc lng. Vi s ng h ca mt
s quan li v a ch a phng Lu T lp c cn c a ca mnh ri t tiu dit hoc
hng phc cc nhm khi ngha khc, lm ch H Bc. Do th lc mnh, Lu T bt u tn
cng qun ca Lu Huyn, chim c Lc Dng.
Nm 25, Lu T xng lm Hong , hiu l Quang V , t tn nc l Hn, ng Lc
Dng, lch s gi l ng Hn. Nm 27, Lu T nh bi qun My khi lc lng ny ang
rt v pha ng. Th l, nh s ni dy ca nng dn, Lu T c leo ln ngi Hong va
lp nn triu i mi.
6. Tnh hnh thi ng Hn v phong tro chin tranh nng dn Khn vng
u thi ng Hn, Quang V cng thi hnh nhiu chinh sach tch cc nh cm git n l v
gii phng n l, gim thu t 1/10 xuong 1/30, phc vin binh lnh lm tng thm ngi lao
ng, sp nhp huyn gim bt quan li, xy dng cc cng trnh thu li v.v... Nh vy tnh
hnh x hi tng i n nh.
i vi bn ngoi, ng Hn tm cch chim li nhng ni thot khi s thng tr hoc
khng ch ca Trung Quc, nc ta, nm 40 th lc ca ng Hn b Hai B Trng nh
ui, nhng n nm 43, qun ng Hn nh bi Hai B Trng, t li ch h ln nc ta.
pha ty, t cui thi Ty Hn, cc nc Ty Vc thot khi s khng ch ca Trung Quc.
V vy, nm 73, ng Hn mt mt phi qun i nh Hung n, mt mt sai Ban Siu i li ko
cc nc Ty Vc. y, Ban Siu dng cc ngn c c, nham him, lng gt, tn
cng... kt qu l thn phc c mt s nc.

Tuy nhin, s n nh ca ng Hn khng duy tr c lu. Sang th k II, trong triu nh

thng xuyn din ra nhng cuc tranh ginh quyn lc gia ngoi thch v quan hon, do
tnh hnh chnh tr ht sc ri ren.
cc a phng, giai cp a ch tm mi cch chim ot rung t, lp thnh nhng in
trang rng ln. Trong khi , cc loi thin tai nh lt, hn, bo, ma , chu chu v.v... thng
xuyn xy ra.
Tt c nhng nguyn nhn y lm cho nhn dn thng xuyn b nn i honh hnh, nhiu
ngi phi "trn trung i kim c n", c ni dn cht i n bn, nm phn mi. V vy,
nng dn nhiu ln khi ngha v n cui th k II, di s lnh o ca Trng Gic, mt
cuc chin tranh nng dn rm r bng n.
Trng Gic vn l th lnh ca mt gio phi o gio lu hnh trong dn gian gi l o Thi
bnh. ng t xng l "i hin lng s", tay cm gy chn t v ba, ming nim ch, dng
tn hng, nc l cha bnh. Sau hn 10 nm truyn gio, s tn ca o Thi bnh ln
n my chc vn, phn b khp min Bc Trung Quc.
chun b khi ngha, Trng Gic chia tn thnh 36 phng, mi phng trn di 1 vn
ngi, v c tng lnh n ch huy. ng thi ng sai ngi i cc ni loan truyn cu sm :
"Tri xanh sp cht, tri vng ang lp, n nm Gip T, thin h tt lnh"69 .
Nm 184 (nm Gip T), M Nguyn Ngha, th lnh 1 phng ln c giao nhim v t chc
khi ngha, nhng k hoch b bi l. Nn Trng Gic quyt nh c 36 phng phi khi s
trc thi gian d nh. Qun khi ngha u cht khn vng lm du hiu ring nn gi l
qun Khn vng. Khp ni, h tn cng thnh p, t ph dinh th, quan li phi chy trn.
Hong s trc s u tranh ca nng dn, chnh ph ng Hn v cc tp on qun phit
cc a phng huy ng ton b lc lng n p. Qun Khn vng tuy chin u rt
ngoan cng nhng n cui nm 184 b Hong Ph Tung nh bi. Trng Gic trc
m cht, cn hai em l Trng Bo, Trng Lng u b t trn. Nm vn ngha qun khng
chu khut phc nhy xung sng t t, 13 vn ngi khc b qun Hong Ph Tung git cht.
M ca Trng Gic b qut ln, b o quan, ct u a v kinh . Sau khi b phn ch lc
ca qun Khn vng tht bi, nng dn cc ni khc vn tip tc u tranh trong 20 nm na mi
hon ton b dp tt.
Nh vy, triu ng Hn vn cha b phong tro nng dn lt , nhng t li cng thm suy
yu. Vua ng Hn ch cn l b nhn trong tay cc tng qun phit v n nm 220 th phi
nhng ngi cho h To.
III.
Thi k Tam Quc : Ngy, Thc, Ng (220 - 280)
1. Cuc ni chin cui thi ng Hn
Cui thi ng Hn, chnh quyn trung ng suy yu, x hi hn lon, cc quan li chu qun
v cc nh ho ph a phng pht trin lc lng v trang ca mnh tr thnh nhng tp
on qun phit chim c cc ni trong nc.
triu nh, sau khi n p c phong tro Khn vng, cuc u tranh gia cc th lc chnh
tr khc nhau vn tip din. Nm 189, Hn Linh cht. K nm quyn l i tng qun H
Tin (anh ca H hong hu) ngm lin kt vi cc tng qun phit Vin Thiu, ng Trc
tiu dit bn quan hon, nhng vic cha thnh th b quan hon git cht. Vi binh lc trong tay,
Vin Thiu git hn 2.000 quan hon, nhng ngay sau , ng Trc ko qun vo kinh nm
ly mi quyn hnh trong triu. Nm 192, ng Trc b tng ca mnh l L B git. T ,

69 Tri xanh: ch nh ng Hn, tri vng ch Trng Gic.

cuc ni chin gia cc th lc qun phit cng lan rng v quyt lit, cn vua ng Hn l Hin
(190-220) th ht b tp on qun phit ny n tp on qun phit khc thao tng.
Nm 196, To Tho, mt k rt tch cc trong vic nh ng Trc v nhanh chng pht trin
lc lng ca mnh nh thu np c 30 vn qun Khn vng khng ch c chnh quyn
ng Hn.
Nm 200, To Tho thng Vin Thiu trn Quan ri thu tm c min Bc Trung Quc.
Lc by gi, min Nam c hai lc lng ng ch l Tn Quyn v Lu B. Nm 208, To
Tho a hn 20 vn qun xung giao chin vi 5 vn lin qun ca Tn Quyn v Lu B
trn Xch Bch, nhng b tht bi nng n.
Sau trn nh ni ting ny, Lu B tin v pha ty, to thnh ba th lc i ch vi nhau : To
Tho bc, Tn Quyn ng nam, Lu B ty nam.
2. S thnh lp v dit vong ca ba nc Ngy, Thc, Ng
Nm 220, To Tho cht, con l To Phi bt Hn Hin phi "nhng ngi" cho mnh, nh
ng Hn dit vong. To Phi ln lm vua, ng Lc Dng, t tn nc l Ngy. Nm
221, Lu B xng , ng Thnh , ly quc hiu l Hn, lch s gi l Thc. Nm 222,
Tn Quyn xng vng (nm 229 xng ), ng Kin Nghip (Nam Kinh sau ny), t
tn nc l Ng. Bt u t nm 220, Trung Quc chnh thc bc vo thi k Tam Quc.
Trong 3 nc ny, Ngy mnh nht, do tuy gia Thc v Ng, tng xy ra chin tranh,
nhng v quyn li sng cn nn hai bn phi thn thin vi nhau chng Ngy. Sau my chc
nm ging co, n nm 263, Thc b Ngy tiu dit. Nm 265, min Bc, triu Tn thay triu
Ngy. Ngay sau , Tn ly t Thc lm cn c qun s ng chin thuyn, hun luyn thu
qun, chun b nh Ng. Nm 280, Ng b Tn tiu dit. Trung Quc thng nht.
IV. Triu Tn (265 - 420)
1. Ty Tn (265 - 316)
Sau khi cp ngi nh Hn, nn thng tr ca h To ch n nh vi chc nm. T nm 239 tr
i, vua Ngy nh tui hoc n chi hoang ng, nn quyn bnh ri vo tay To Sng v T M
. Nm 249 T M lm chnh bin tiu dit tp on To Sng ri nm ly quyn bnh. Nm
265, chu T M l T M Vim din li mn kch ca To Phi trc kia, bt vua Ngy phi
nhng ngi, ly hiu l V (nm 265 - 289), i tn nc thnh Tn, lch s gi l Ty Tn.
Tn V thi hnh chnh sch phong vng cho nhng ngi h hng thn thch, cn cho h
thnh lp qun i ring ca mnh. Chnh sch phn phong y lm ny sinh nhng mu thun
su sc gia chnh ph trung ng vi cc vng, v gia cc vng vi nhau. V vy, sau khi
Tn V cht, nm 291, triu nh xy ra chin tranh b phi ri pht trin thnh ni chin gia
cc vng ko di n nm 306, lch s gi l "Lon 8 vng".
Trong cuc ni chin ny, cc vng u tranh nhau khng ch chnh quyn trung ng, kt qu
l Tn Hu v 7 vng b git, cn nhn dn th v cng khn kh v cht rt nhiu.
Nhn khi Ty Tn c ni chin, cc tc Hung N, Yt, Tin Ti, , Khng m i Tn gi
chung l Ng H ni dy chng Tn. Nm 304, mt qu tc Hung N l Lu Uyn t xng lm
Hn vng, lp nn nc Hn. Nm 311, qun Hung N tn cng v h c Lc Dng. Tn
Hoi b bt v n nm 313 b git cht. Nm , Tn Mn ln ngi Trng An, nhng
n nm 316, qun Hung N li tn cng Trng An, Mn u hng, Ty Tn dit vong.
2. ng Tn (317 - 420)
Sau khi Ty Tn dit vong, nm 317, mt tn tht nh Tn l T M Du c lp nn lm vua
Kin Khang (Nam Kinh sau ny), triu ng Tn bt u. T , phm vi thng tr ca Tn ch
cn na nc t Trng Giang tr v nam m thi.

Cn min Bc, t n nm 439 cc tc thiu s v ngi Hn trc sau thnh lp nhiu

nc nh. Trong sut hn mt th k , nc Tin Tn do tc thnh lp c thng nht min
Bc Trung Quc c 8 nm (nm 376 - 384) cn phn ln thi gian, tnh hnh chia ct rt
nghim trng. Chnh trong thi gian thng nht ngn ngi , vua Tin Tn l B Kin mun
thn tnh c min Nam. Nm 383, B Kin em 90 vn qun rm r nh ng Tn. Hai bn
giao chin sng Ph, qun Tin Tn b tht bi thm hi.
Sau trn sng Ph, nc Tin Tn tan r nhanh chng, min Bc Trung Quc li b chia ct v ri
lon, mi n nm 439, nc Bc Ngy ca ngi Tin Ti mi thng nht min Bc Trung Quc
mt ln na.
Cn ng Tn, chnh quyn cng lung lay, quyn hnh ri vo tay 1 vin tng l Lu D. Nm
420, Lu D bt vua ng Tn "nhng ngi" cho mnh, ng Tn dit vong.
V. Thi k Nam Bc triu (420 - 589)
1. Nam triu
Lu D cp ngi ng Tn, lp triu i mi gi l Tng (420 - 479). Nm 479, 1 vin tng
ca Tng l Tiu o Thnh trut ngi ca Tng, ln lm vua, lp nn triu T (479-502).
Nm 502, 1 ngi trong h tn l Tiu Din khi binh lt triu T, ln lm vua, i tn nc
l Lng (502-557). Nm 548, 1 hng tng ca ng Ngy (Bc Triu) l Hu Cnh li phn
Lng. Nm 549, Hu Cnh chim c kinh Kin Khang, Tiu Din b cht i trong khi b
bao vy. Nm 551, Hu Cnh trut ngi nh Lng, t lp lm Hn , nhng sang nm 552 b
tht bi v b b h git cht. Nh Lng c khi phc v tn ti thoi thp my nm na.
Nm 557, mt vin tng c cng ln trong vic nh bi Hu Cnh l Trn B Tin bt vua
Lng "nhng ngi" cho mnh, lp nn triu Trn (557-589). n nm 589, Trn b triu Tu
min Bc tiu dit.
4 triu i Tng, T, Lng, Trn u ch thng tr c min Nam v u ng Kin
Khang nn c gi chung l Nam triu.
2. Bc triu
Khi Lu D lp triu Tng min Nam th min Bc, tnh hnh chia ct vn cn trm trng.
Nm 439, nc Bc Ngy ca tc Tin Ti thng nht c min Bc Trung Quc, ng
Bnh Thnh (Sn Ty), n nm 494 th di n Lc Dng.
Cc vua Bc Ngy, nht l Hiu Vn (471 - 499) tch cc thi hnh chnh sch Hn ho nh
i h Tin Ti thnh h Hn tc, b y phc kiu Tin Ti, cm dng ting Tin Ti triu nh, t
ch quan li nh cc triu i phong kin Hn tc, li ht sc ch trng nn kinh t nng
nghip, do ln u tin ban hnh ch qun in. Tuy vy, do cuc u tranh trong cung
nh, nm 535, Bc Ngy li chia thnh hai nc l ng Ngy v Ty Ngy. Nm 550, Bc T
thay th ng Ngy. Nm 557, Ty Ngy cng b Bc Chu cp ngi. Nm 577, Bc Chu dit
Bc T. Nm 581, mt ngoi thch tn l Dng Kin ginh ngi ca Bc Chu, hiu l Vn
, i tn nc l Tu, ng Trng An.
Lc by gi vua Trn min Nam ang say m hoan lc, th nc rt yu. Nm 589, Tu em
50 vn qun vt Trng Giang tiu dit Trn, Trung Quc li c thng nht.
VI.
Triu Tu (581 - 618)
1. S thng tr i vi nhn dn trong nc
Di thi Vn , nh Tu thi hnh nhiu chnh sch tch cc nh tip tc p dng ch
qun in, gim nh t thu v lao dch, thng nht tin t, m khoa thi tuyn chn nhn ti

b sung vo b my nh nc v.v... do kinh t bc u pht trin, x hi tng i n nh,

chnh quyn triu Tu t ra rt vng chc.
Nm 604, Tu Vn bt ng b con mnh l Dng Qung u c cht. Dng Qung ln
ngi, hiu l Dng 70. T , mu thun gia nh Tu vi nhn dn ngy cng gay gt.
L mt bo cha ni ting, Dng bc lt nhn dn v hn tho mn nhng dc
vng ngng cung ca minh. Ngay khi mi ln lm vua, nm 605, Dng huy ng hng
triu dn phu xy dng ng Lc Dng, vn Ty Uyn, hng chc hnh cung, v mt
mng li sng o ni lin cc con sng ln trong nc. Tip , Dng cn bt p mt h
thng ng s di my nghn dm, v bt ng hng vn chic thuyn cho vua i chi. Sau
khi gp rt hon thnh h thng knh o v ng s, nm no Tu Dng cng t chc
nhng cuc vin du, trong rm r nht l cuc i chi thuyn xung Trng Giang nm 605.
Ln ny, on tu tng ca Dng ng n 50 vn ngi, gm hong hu, cung phi, qu tc,
quan li, binh lnh... vi hn 5.000 chic thuyn ln nh ni ui nhau di hn 200 dm.
Trong khi , Dng cn huy ng nhiu sc ngi sc ca pht ng nhng cuc chin
tranh xm lc bn ngoi, c bit l i vi Cao Cu Li, 1 nc Bc bn o Triu Tin v
ng Bc Trung Quc ngy nay.
chun b chin tranh, Dng huy ng trai trng c nc phi gp rt vn chuyn lng
thc, v kh qun trang n Trc Qun (Bc Kinh ngy nay). Do vy, binh lnh v dn cng ngy
m i li trn ng v cn c a c n hng chc vn. V vt v, i kht, ngi gi u ln
nhau m cht y ng.
th, 3 ln vin chinh Cao Cu Li u b tht bi thm hi, do s ngi b thit mng cng
nhiu. Tnh hnh lm cho lc lng lao ng b gim st trm trng, rung t b b hoang rt
nhiu, nhn dn khp c nc thng xuyn i kh.
2. Nhng cuc chin tranh xm lc
T cui thi ng Hn n thi Nam Bc triu, do tnh hnh ri ren trong nc, cc triu i
phong kin Trung Quc khng th xm lc bn ngoi c, nhng n khi t nc va thng
nht, nh Tu lin pht ng chin tranh thn tnh cc nc xung quanh.
Lc by gi, Triu Tin ang chia thnh 3 nc i ch nhau l Cao Cu Li pha Bc, Bch T
Ty Nam v Tn La ng Nam, trong a bn ca Cao Cu Li gm min Bc bn o
Triu Tin v phn ln vng ng Bc ca Trung Quc ngy nay.
gy s, nm 597, Tu Vn gi th k ti vua Cao Cu Li nhiu ln sai qun k git hi c
dn bin gii v ngm mua chuc th cung n lm vic trong binh cng xng ca Trung
Quc trn sang Cao Cu Li. Nm 598, li ly c Cao Cu Li cho qun cp ph bin gii, Tu
Vn a 30 vn qun thu b chia ng nh Cao Cu Li. Nhng b binh th gp lt khng
tip t lng thc c, thu qun th gp bo, phn ln chin thuyn b m, qun s cht mt
tm chn phn mi, qun Tu phi rt lui.
nc ta, t nm 544, L B nh ui c qun Lng, thnh lp nc Vn Xun, ginh
li quyn t ch cho T quc. Nm 603, Tu Vn sai Lu Phng em 10 vn qun nh
nc Vn Xun. Nc ta li b ni thuc Trung Quc.
Nm 605, Lu Phng li em qun xung pha nam nh Lm p (Chim Thnh). Tuy tm
thi chim c thnh nhng b tn tht nng n khi phi ng u vi n voi trn, nn
phi vi vng rt lui. Bn thn Lu Phng cng "gp nn" m b mng trn ng rt qun.
V hng ty, nm 609, Tu Dng t mnh em qun nh nc t Dc Hn, mt nc
nh ca ngi Tin Ti vng Cam Tc ngy nay. Tip , Dng tip tc tin sang pha ty,
70 Cng gi l Dng hay Dng .

cc nc Ty Vc li phi thn phc Trung Quc. Trn t ai chim c, nh Tu thnh lp 4

qun ri y ti phm trong nc n lp n in trn gi. Nhng chng bao lu, tnh hnh
Trung Quc hn lon, triu Tu dit vong, cc nc Ty Vc li thot khi s khng ch ca
Trung Quc.
pha ng bc, Cao Cu Li l mt mc tiu quan trng m nh Tu cha chinh phc c.
Hn na, vua ti Tu Dng cho rng Cao Cu Li vn l t Trung Quc, nay mi khng
thn phc, lp thnh mt vng ring, ch l li "mnh t ca m ai ny vn l x s ca
bn Man Di hay sao? 71. V vy nm 611, Dng h chiu chun b nh Cao Cu Li.
u xun nm 612, Dng huy ng 1.130.000 qun thu b chia lm hai o tn cng Cao
Cu Li trong cnh qun b do Dng ch thn ch huy. C on qun xm lc khng l
y xut pht 40 ngy mi ht. Th nhng, c 2 cnh qun u tht bi nng n, nn n thng 7
nm , Tu Dng phi ra lnh rt ton qun v nc.
Nm 613, Dng li em qun tn cng Cao Cu Li ln 2. ang tn cng Liu ng cha h
c th nghe tin Thng tr quc Dng Huyn Cm khi binh chng Tu, Dng phi vi
vng em qun v.
Dp xong cuc ni dy ca Dng Huyn Cm, nm 614 Dng li "dc binh lnh c nc"
i xm lc Cao Cu Li ln 3. Nhng trong thi gian , nng dn khp ni trong nc ni dy
khi ngha. Dng li phi vi vng ko qun v i ph vi phong tro u tranh ca
nhn dn Trung Quc. Nh vy, ch 16 nm, nh Tu xm lc Cao Cu Li 4 ln, nhng u
tht bi nhc nh.
3. Phong tro chin tranh nng dn cui Tu
S n chi xa x ca Tu Dng v nhng cuc chin tranh xm lc Cao Cu Li lm cho
nhn dn Trung Quc v cng khn kh, nghim trng nht l vng H Bc, Sn ng. y,
t nm 611, my nm lin b lt hn v n dch. th, Dng li ly vng ny lm cn c
xut pht ca cc cuc chin tranh xm lc Cao Cu Li, nn nhn dn y phi gnh chu
ngha v lao dch v binh dch nng n hn nhng ni khc. Chnh v vy, y l ni u tin n
ra khi ngha.
Ngay t nm 611, khi nh Tu ang gp rt chun b chin tranh th Sn ng c rt nhiu
ngi ni dy h ho khi ngha. 1 trong s l Vng Bc t xng l "Tri th lang" (ngi
hiu thi th) sng tc bi ht ng i cht ung Liu ng ku gi phn chin. S h
ho y c phn ln nhng ngi trn trnh lao dch v binh dch hng ng, do lc
lng ca Vng Bc pht trin nhanh chng. Nm 613, nhn khi nhn dn khp ni si sc u
tranh, 1 s quan li m tiu biu l Thng th B L Dng Huyn Cm li dng thi c
Dng ang em qun xm lc Cao Cu Li ln 2 ni dy chng Tu. Cuc khi binh ny
b tht bi nhanh chng, nhng cng lm cho ni b giai cp thng tr chia r v do cng thc
y phong tro u tranh ca nhn dn.
n cui nm 615, phong tro khi ngha lan rng khp c nc, tnh ra c n trn di trm
nhm ngha qun vi s ngi tham gia hng my triu. Dn dn cc nhm khi ngha ring l
y lin hp li thnh nhiu lc lng ln mnh, ch yu nht l lc lng ca L Mt H
Nam, qun ca u Kin c H Bc. 2 lc lng ny nh bi qun Tu nhiu trn, lm
ch 1 vng rng ln bc v nam Hong H.
trnh xa phong tro u tranh ca nhn dn min Bc, nm 616, Dng phi ri kinh
Trng An xung Giang min Nam, nhng n nm 618 th b cc tng tu tng lm binh
bin git cht. Triu Tu dit vong.
71 Tu Th. Quyn 617. Truyn Bi C.

VII.

TRIU NG (618 - 907)

1. S thnh lp triu ng v nn thnh tr thi ng Thi Tng
Sau khi Tu Dng ri khi kinh , nm 617, mt vin quan ca nh Tu tn l L Uyn
cng con mnh l L Th Dn khi binh Thi Nguyn (Sn Ty) ri tn cng Trng An. Nm
618, L Uyn xng lm vua, t quc hiu l ng. l ng Cao t (618-626).
Tip , ng tp trung lc lng nh bi qun nng dn v tn qun ca Tu. Ngay nm
618, L Mt u hng, n nm 621, u Kin c b L Th Dn nh bi v b bt, lc lng
hon ton tan r. Sau 10 nm, nm 628, mi th lc ct c u b tiu dit, Trung Quc li hon
ton thng nht.
Trong qu trnh y, nm 626 do ghen t, ngi con trng ca L Uyn l L Kin Thnh v
ngi con th l L Nguyn Ct t chc u c L Th Dn nhng ko thnh, do b L
Th Dn v vy cnh git ca Huyn V ca hong thnh.
Cng nm , L Uyn thoi v, L Th Dn ln ni ngi. l ng Thi tng72 .
Phong tro u tranh ca nhn dn v s dit vong ca cc triu i trc lm cho ng
Thi tng nhn thc c rng : "Thuyn v nh vua, nc v nh dn, nc c th ch thuyn,
cng c th lt thuyn"73.
ng cn ni: "Tai ho ca vua ko t bn ngoi n m thng t mnh m ra. Nu mun ph
trng th phi chi tiu rng, chi tiu rng th phi thu thu nng, thu thu nng th dn su on,
dn su on th nc nguy, nc nguy th vua cht 74.
Chnh nh hiu c nh vy, nn ng Thi tng thi hnh nhiu chnh sch c li cho dn
nh thi hnh ch qun in, gim bt lao dch, hn ch lng ph, gim nh hnh pht, chn
quan li thanh lim v.v... Do , ch vi my nm, kinh t c khi phc v pht trin, chnh tr
n nh, lch s gi l nn thnh tr thi Trinh Qun (nin hiu ca Thi tng t 627 - 649).
1. S chuyn quyn ca n hong V Tc Thin
Nm 649, ng Thi tng cht. Cao tng, vua ni ngi, l mt ngi nhu nhc m yu, nn
dn dn mi vic u do hong hu V Tc Thin quyt nh.
V Tc Thin l con mt cng thn nh ng ; nm 14 tui c tuyn lm cung phi ca cung
ng Thi tng. Thi tng cht, V Tc Thin c b tr cho vo cha i tu, ri t lu sau
c n v lm cung phi ca ng Cao tng. L mt ph n xinh p, khn ngoan, xo quyt,
72 Nhn s vic ny, Trn D tng c bi th so snh Trn Thi tng vi ng Thi tng nh sau :ng Vit
khai c lng Thi tng,
B xng Trinh Qun, ng Nguyn Phong.
Kin Thnh tru t, Yn Sinh ti,
Miu hiu tuy ng c bt ng
Dch :
Sng nghip Vit ng hai Thi tng,
Kia xng Trinh Qun, ta Nguyn Phong.
Kin Thnh b git, Yn Sinh (Trn Liu) sng,
Miu hiu nh nhau, c chng ng.
(i Vit s k ton th. Tp II. NXB Khoa hc x hi, H Ni 1985, trang 40)

73 T tr thng gim. Quyn 192, ng k VIII

74 T tr thng gim. Quyn 192, ng k VIII

tn nhn, cng quyt, li bit nhn nhc ch thi, n nm 655, V Tc Thin ginh c ngi
hong hu.
Nm 683, Cao tng cht, Trung tng, Du tng ln lt c c ln lm vua b nhn, nhng mi
quyn hnh u nm trong tay Thi hu h V. Tuy vy vn cha tho mn, nn n nm 690 V
Tc Thin chnh thc xung lm hong , i quc hiu thnh Chu (690 705).
Trong sut my chc nm chp chnh, nht l sau khi lm vua, V Tc Thin thng tay khng b
nhng qu tc chng i bng nhng nhc hnh v cng thm khc. Kt qu l rt nhiu tn tht,
qu tc, cng thn b git hi. Trong khi , nhn dn phi gnh chu nhng ngha v thu kho,
lao dch, binh dch nng n hn trc, li b bn quan li tham tn bo nhng nhiu h hip,
nn i sng ngy cng cc kh.
Nm 705, V Tc Thin m nng, trong cung nh n ra chnh bin. V Tc Thin buc phi
thoi v. Triu Chu ngn ngi ca v n hong duy nht trong lch s Trung Quc kt thc.
2. Nhng cuc chin tranh xm lc u i ng
n i ng Thi tng, Trung Quc thng nht n nh. Vi iu kin , nh ng li pht
ng chin tranh xm lc cc nc xung quanh.
pha bc, Thi tng chinh phc ng t Quyt v Tit Din . Vo cui i Tu, th lc
ca ng t Quyt tng i mnh, tng a 2.000 k binh v 1.000 con nga gip L
Uyn trong cuc ni dy chng Tu. Nhng sau khi nh ng thnh lp, ng t Quyt
thng xuyn tn cng Trung Quc. n nm 629, nhn khi ni b ng t Quyt c nhiu
mu thun gay gt, Thi tng lin minh vi Tit Din c tr pha bc sa mc Gbi cng
tn cng ng t Quyt. Nm 630, ng t Quyt thua, quc vng ca h b bt, quc gia
tan r.
Sau khi ng t Quyt dit vong, th lc ca Tit Din mnh hn ln. Lo ngi trc tnh
hnh , nh ng li khi phc nh nc cho ngi t Quyt to nn mt th m gia
ng v Tit Din . Nm 641, nhn khi Tit Din tn cng t Quyt, nh ng em
hn 10 vn qun nh Tit Din . Tit Din phi rt lui. Nm 646, nhn khi ni b Tit
Din lc c, ng li tn cng Tit Din . Quc vng nc ny b chy, sau b tc Hi
Ht git cht. Tit Din dit vong. Nm 647, nh ng thit lp y mt c quan cai tr
gi l Yn Nhin h ph, nm 663 i tn thnh Hn Hi h ph, nm 669 li i tn
thnh An Bc h ph.
V pha ty, nm 635, nh ng thn tnh t Dc Hn, nm 640, chim c nc Cao
Xng ri thnh lp y An Ty h ph. Tip , ng chim thm c mt s nc,
mt s nc nh b khc phi thn phc.
Pha ng bc, lc by gi mu thun gia ba nc Cao Cu Li, Bch T v Tn La rt gay gt.
Ring Cao Cu Li, nm 642, Tuyn ci T Vn git vua Cao V ri lp Cao Tng ln ngi, cn
t mnh th lm Mc li chi (tng t nh T tng) v nm ly mi quyn bnh.
Nm 643, Tn La b lin qun Cao Cu Li v Bch T tn cng, nn sai s sang Trung Quc xin
cu vin. Nhn c hi y, di chiu bi "bo th cho con em ca Trung Quc v ra nhc
cho vua cha ca Cao Li", ng Thi tng quyt nh tn cng Cao Cu Li.
Vi 10 vn qun thu b v 500 chin thuyn, nm 645 ng Thi tng t mnh ch huy cuc
vin chinh. Tn La cng em 5 vn qun phi hp tc chin. Qun ng vy thnh An Th (
Liu Ninh Trung Quc ngy nay) 88 ngy ko h c, lc lng tn tht nhiu, phi rt qun.
Cay c v tht bi, ng Thi tng nh nh Cao Cu Li 1 ln na, nhng sau khi bn lun, c
triu nh cho rng : "Cao Li da vo ni lm thnh, tn cng khng th h nhanh c". V vy,
vua quan nh ng ch trng thay i chin lc ch "sai nhng i qun nh thay nhau quy
nhiu bin gii" lm cho nhn dn Cao Cu Li mi mt v phi trn trnh, b cy cuc vo

trong n lu, sau my nm th c ngn dm b tiu iu, do lng ngi t li tn. n lc y

th vng pha bc sng p Lc c th khng cn nh cng ly c75.
Ngay sau , nh ng nhiu ln a nhng i qun t 1 n 3 vn ngi sang nh ph cc
thnh ca Cao Cu Li ri rt v. Nm 649, ng Thi tng cht, mu chinh phc Triu Tin
phi tm thi gc li.
n thi ng Cao tng (650 - 683), s xung t gia cc nc Triu Tin vn tip din.
c Cao Cu Li gip, Bch T nhiu ln xm nhp Tn La. Nm 660, Tn La li cu cu nh
ng ln na. Nh ng a 10 vn qun thu b nh Bch T. Bch T dit vong.
Cao Cu Li, nm 666, Tuyn ci T Vn cht. V tranh ginh quyn lc, gia cc con ca ng
xy ra xung t v trang. Nhn c hi y, nm 667, nh ng tn cng Cao Cu Li. Nm
668, Cao Cu Li tht bi, phi u hng. Trn t ai mi chim, nh ng thnh lp An ng
h ph Bnh Nhng76. Nhng 8 nm sau, do s u tranh ca nhn dn Triu Tin di s
lnh o ca Tn La, nm 676, th lc ca ng phi rt khi bn o v phi di An ng
h ph v Liu ng.
Nh vy, tri qua gn 40 nm, cc vua u i ng thn tnh c nhiu nc xung quanh
lp thnh 1 quc rng ln vo bc nht th gii ng thi77.
3. V lon An s v s suy thoi ca nh ng
Sau khi V Tc Thin thoi v, Trung Tng ln lm vua, nh ng c khi phc. Tuy vy,
tnh hnh trong triu ri ren, ch trong 7 nm, chnh bin xy ra nhiu ln, 3 vua c lp ln ri
b ph trut.
Nm 712, Huyn Tng ln ngi. Trong thi k u, Huyn tng l 1 vua c nng lc, thi hnh
mt s chnh sch nhm n nh tnh hnh trong nc, v chnh tr, Huyn Tng chnh n li b
my chnh quyn trung ng v a phng, phi cc vng i lm Th s cc chu h
khi gy chnh bin kinh . V kinh t, ng rt ch n vic sn xut v tit kim nh ra
lnh ngng mt s cng trnh xy dng, phi quan li v cc a phng c thc vic dit chu
chu cn la, cm tm ngc dt gm, b cc xng dt gm 2 kinh Trng An v Lc
Dng, thm ch cn ra lnh t hu tt c chu ngc gm vc.
Qua mt thi gian, trt t x hi n nh, kinh t pht trin, chnh quyn nh ng vng vng,
Trung Quc bc vo mt thi k phn thnh, gi l nn thnh tr thi Khai Nguyn (nin hiu
ca Huyn Tng, 713 - 741).
Nhng n cui i mnh Huyn tng say m Dng Qu Phi, mi vic trong triu u giao
cho Dng Quc Trung (anh ca Dng Qu Phi) v nhng ngi thn tn khc, do nhng
ngi ny tha h lm ma lm gi kinh .
cc a phng, giai cp a ch tng cng chim ot rung t ca nng dn, ch qun
in tan r, th lc ca cc Tit s vng bin cng pht trin, mu thun giai cp v mu
thun gia trung ng vi a phng tr nn su sc.
75 T tr thng gim. Quyn 198, ng k XIV.
76 nc ta, nm 622, nh ng lp Giao Chu h ph, n nm 679 i thnh An Nam
h ph.
77 n gia th k VIII, th lc ca ngi Hi Ht v Th Phn ln mnh. H chim nhiu t
ai m trc kia nh ng chinh phc c v ct t s lin lc gia Trung Quc vi Ty
Vc.

Trong hon cnh y, nm 755, An Lc Sn v S T Minh khi binh chng ng, s sch gi
l lon An S. An Lc Sn vn l ngi H, nh c nhiu chin cng c phong lm Tit s
ba trn ri c phong lm ng bnh qun vng.
Di chiu bi git Dng Quc Trung, nhng thc cht l mun ginh ly ngai vng ca nh
ng, t Phm Dng (H Bc), An Lc Sn tin qun nhanh chng xung Lc Dng ri tin
sang Trng An. Huyn Tng cng triu nh chy sang T Xuyn. Va mi n M Ngi
(Thim Ty), theo yu cu ca qun s, Huyn Tng buc lng phi git Dng Quc Trung v
Dng Qu Phi.
An Lc Sn chim c Trng An, nhng t ni b thng xy ra nhng v chm git ln
nhau tranh quyn. Cn nh ng th va khn trng tp hp lc lng va mn vin binh
ca tc Hi Ht ly li Trng An. Cui nm 754, ng chim li c 2 kinh, nhng n
nm 759, mt ln na Lc Dng li ri vo tay qun phin lon, mi nm 762, vi s gip
ca Hi Ht, ng mi thu hi c thnh ph ny. n y, hng ng qun phin lon tan r,
nhiu tng lnh u hng ng, n nm 763 th hon ton tht bi.
V lon An S li rt nhiu hu qu nghim trng. Nhiu vng c dn tr mt tr nn
hoang vng ko ngi. y cng l ci mc nh du nh ng t ch thnh tr bc vo thi k
suy yu. T v sau trong triu nh, vua ng ch lm b nhn, mi quyn hnh u do quan
hon lng on. Bn quan hon c th t ph lp cc vua, khng ch cc quan t T tng tr
xung. B quan hon o p, cc quan trong triu nhiu ln lin kt vi nhau chng li, nhng
u b tht bi. cc a phng, th lc cc Tit s ngy cng ln mnh, tr thnh nhng lc
lng ct c c lp khng chu s qun l ca chnh ph trung ng.
Trong qu trnh , nh ng li b Th Phn v Nam Chiu tn cng v chim mt nhiu t
ai. T th k VII, Th Phn (tin thn ca Ty Tng) tr thnh mt quc gia thng nht hng
mnh v nhiu ln nh bi qun ng. Nm 763, sau khi chim c mt vng rng ln
Ty Bc Trung Quc, Th Phn em 20 vn qun tin sang pha ng cp ph Trng An 15
ngy ri rt lui.
Cn Nam Chiu l quc gia ca tc Bch Vn Nam thnh lp vo th k VIII. Lc u Nam
Chiu cng thn phc ng, nhng s tn c ca bn quan li Trung Quc y h chuyn
sang thn phc Th Phn. Do vy, ng 2 ln sai qun i nh Nam Chiu nhng ton qun b
tiu dit. Nm 829, Nam Chiu tn cng vo t Thc n tn Thnh , cp bc trong 10
ngy v bt em i hng vn th th cng Trung Quc. Mi e do ca Nam Chiu ko di mi
cho n khi nh ng dit vong.
4. Phong tro chin tranh nng dn cui ng
Sau lon An s, ch qun in b ph hoi, hin tng tp trung rung t vo tay giai cp a
ch ngy cng trm trng, do "k giu c rung vn mu, ngi ngho ko c ch t chn".
Thu kho l gnh nng m dn ko chu ni. n k thu thu, dn thng phi d nh bn ngi
bn g hoc cm v bn con ly tin ong thc np thu, nhng nhiu khi cc th ch mi
dn cm ru tht i bn quan li v thu thu, ch cha c g np vo kho nh nc. Gp
nm mt ma, nhn dn phi n l ho tr cm, nhng ngi gi yu ko i kim c, nh chu
cht i.Ngoi ra, nhn dn cn phi chu nhiu ni kh khc nh ko c mui n v mui, ru,
ch u do nh nc c quyn mua bn hoc b quan hon t do cp hng ho ngoi ch v.v...
S khn kh cng cc ca nhn dn l nguyn nhn trc tip dn n cc cuc khi ngha lin
tip cui i ng.
Nm 874, phong tro khi ngha nng dn ln bng n Sn ng. Lc by gi vng ny,
Hong H b hng, nn lt xy ra lun, v thu nm hu nh mt trng; mt khc, chnh ph
qun l mui rt cht, gi mui cao. V vy i sng ca nhn dn y cng cc kh.

Ngi lnh o lc u l Vng Tin Chi, mt ngi bun mui lu. Qun khi ngha truyn
lnh ln n nh ng thi nt, quan li tham nhng, thu kho nng n. Chng bao lu, ngha
qun chim c nhiu ni Sn ng.
Nm 875, Hong So cng t tp c my nghn ngi ni dy hot ng Sn ng ri gia
nhp lc lng ca Vng Tin Chi. T , hng ng ngha qun pht trin nhanh chng, a
bn hot ng cng t Sn ng m rng n vng H Nam, H Bc, An Huy.
Nm 877, do bt ng kin, Vng Tin Chi li H Bc, cn Hong So em qun ln vng
H Nam, Sn ng. Nm 878, Vng Tin Chi b qun ng nh bi. Bn thn Vng Tin
Chi v hn 5 vn ngha qun b git.
T , Hong So tr thnh ngi lnh o ch yu ca phong tro. trnh ch mnh ca
ch, nm 878, Hong So quyt nh trng chinh xung min Nam, ni ang tn ti nhiu th
lc ct c, lc lng giai cp phong kin khng thng nht.
Xut pht t H Nam, qun Hong So i qua Giang Ty, An Huy, Chit Giang, Phc Kin n
Qung ng. Do khng quen kh hu min Nam, ngha qun b m cht n ba bn phn mi,
nn cui nm 879, t Qung ng, Hong So li ko qun tr ln min Bc. Khi qun nng dn
tin gn n Trng An, triu nh nh ng hong s b kinh thnh chy sang T Xuyn.
Nm 880, qun Hong So tin vo kinh . Nm 881, Hong So t xng l Hong , t tn
nc l i T.
Trc tnh hnh y, giai cp phong kin lin hp vi nhau bao vy Trng An. Qun nng dn
cm c c hn 2 nm, n nm 883, phi rt v H Nam, Sn ng, n nm 884 th b qun
ng nh bi. Hong So t t.
Nh vy, phong tro khi ngha ny cha lt c nn thng tr ca nh ng, nhng
lm cho quc ng cng b chia nm xe by, trong cung nh cng hn lon, nh ng ch
cn tn ti trn danh ngha m thi.
VIII.
Thi k Ng i, Thp Quc (907 - 960)
1. 5 triu i v 10 nc
Nm 882, mt vin tng ca Hong So l Chu ,n u hng nh ng, c nh ng cho
i tn thnh Chu Ton Trung v giao cho quyn cao chc trng, dn dn tr thnh mt th lc
qun phit hng mnh. Nm 900, ng Chiu Tng c mu toan chng li tp on quan hon
nn b quan hon cm t. T tng Thi Dn bn mi Chu Ton Trung em qun v kinh dit
bn quan hon. Nn quan hon tuy tr xong, nhng mi quyn hnh u ri vo tay Chu Ton
Trung. Nm 904, Chu Ton Trung git Chiu Tng lp Ai v n nm 907 th ginh hn ngi
ca nh ng lp nn triu Hu Lng, ng Bin Lng (Khai Phong).
T cho n nm 960, min Bc Trung Quc ln lt dng ln 5 triu i l Hu Lng (907
- 923), Hu Dng (923 - 935), Hu Tn (936 - 947), Hu Hn (947 - 950), Hu Chu (951 - 960).
min Nam, t cui i ng, cc tng qun phit mi ngi chim 1 vng. Sau khi ng
dit vong, cc th lc ct c y ln lt lp thnh 9 nc: Tin Thc (907 - 925), Ng Vit
(907 - 978), Mn (909 - 945), Ng (919 - 937), Nam Hn (917 - 971), Nam Bnh (925 - 978), S
(927 - 951), Hu Thc (934 - 965), Nam ng (937 - 975), cng vi nc Bc Hn (951 - 979)
min Bc l 10 nc. V vy thi k ny gi l Ng i Thp quc.
Trong thi k ny, do tnh trng chia ct trm trng nn chin tranh lin min. nhng vng xy
ra chin s, thy cht y ng, ng rung b hoang, nghn dm ko c ngi. Khi nh nhau,
bn qun phit cn t ng ph , cng lm cho cc loi thin tai nh hn, lt, bo thm trm
trng. Trong khi , chnh quyn cc nc u thi hnh chnh sch thu kho nng, hnh pht
tn khc, bn quan li nhn c hi y tha h c hip nhn dn, bi vy i sn ca nhn dn
Trung Quc v cng khn kh.

2. S e do ca ngi Kht an78

T thi k ny, Trung Quc b ngi Kht an xm chim t v thng xuyn e do. Ngi
Kht an vn l 1 nhnh ca ng H sng bng ngh du mc ng Bc Trung Quc ngy
nay. Nm 916, mt th lnh b lc l Gia Lut A Bo C thng nht cc b lc Kht an, ln
ngi Hong , lp ra nc Kht an. Ngay nm , Kht an tin cng cc tc t Quyt, t
Dc Hn, ng Hng, Sa pha ty v xm chim nhiu chu pha bc Trung Quc. Nm
926, Kht an dit nc Bt Hi79 pha ng, m rng a bn, tr thnh 1 nc mnh.
Nm 936, Tit s H ng ca Hu ng l Thch Knh ng (ngi Sa ) da vo th
lc ca Kht an cp ngi ca Hu ng, lp nn triu Hu Tn. bo t, Thch Knh
ng coi vua Kht an nh cha, mnh nh con (d lc y vua Liu Gia Lut c Quang mi
35 tui, cn Thch Knh ng 45 tui); hng nm phi triu cng 30 vn tm la v ct mt
vng t gm 16 chu pha bc Hong H nhng cho Kht an.
Nm 937, Kht an i tn nc thnh Liu 80. Vn c m mu chim c min Bc Trung Quc,
nm 942, nhn khi Thch Knh ng cht, vua Liu (Gia Lut c Quang) qu trch k ni
ngi sao khng bo trc, sao khng xng "thn" m li xng l "chu" ri em qun tin xung
pha nam, nhng b nhn dn Trung Quc chn nh nn phi tm thi lui qun.
Nm 946, Liu li tn cng Hu Tn. Nhiu tng lnh ca Hu Tn u hng. Qun Liu chim
c Bin Lng, Hu Tn dit vong. Gia Lut c Quang ln lm Hong Bin Lng
nhng nhn dn Trung Quc khp ni ni dy u tranh nn n cui xun nm 947, ly l do
trnh nng, phi rt v pha bc Hong H.
IX.
Triu Tng (960 - 1279)
1. S thnh lp triu Bc Tng. Quan h gia Bc Tng vi Liu, H
Sau khi qun Liu rt lui, t nm 947-960, trong 13 nm, Bin Lng thay i 2 triu i: Hu
Hn v Hu Chu. Nm 960, 1 i thn ca Hu Chu l Triu Khung Dn cp ngi ca Hu
Chu, lp nn triu Tng, ng Bin Lng, lch s gi l Bc Tng (960 -1127).
Lc by gi trong ton ci Trung Quc, ngoi Bc Tng, cn c 8 th lc ct c, vng lnh th
rng ln pha bc Hong H th vn b Liu chim. Chnh sch ca Bc Tng l tiu dit cc
lc lng ct c min Nam trc ri sau mi gii quyt vn min Bc.
Nm 979, Bc Tng dit tiu quc c lp cui cng l Bc Hn. T , Tng ch trng tp
trung lc lng nh Liu, thu phc t ai mt, nhng c hai ln tn cng vo cc nm 979
v 986 u tht bi. Do vy, Bc Tng khng dm ch ng em qun i nh Liu na, tri li
ngi Kht an lin tip tn cng Tng.
Nm 1003, vua Kht an em i qun nh Bc Tng. C triu nh nh Tng s hi ht
hong, ch trng chy di. Ch c T tng Khu Chun kin quyt ch chin. Trong khi giao
chin, tng Kht an b n ci bn trng, qun s t lui. Do b bt li trong trn tn cng ny,
Kht an ng ging ho. Nm 1004, hai bn i n ho c vi nhng ni dung sau y :
Vua Kht an gi vua Tng bng anh, vua Tng gi vua Kht an bng em.
78 Trc ay c l Khit an.
79 1 nc do mt b tc du mc Cao Cu Li lp nn nm 713 ng Bc Trung Quc v mt vng t ai Bc
Triu Tin ngy nay. C dn ch yu ca nc ny l ngi Mt Ht vn l dn bn a.

80 Nm 983 li i thnh Kht an, n nm 1066 li i thnh Liu.

 Mi nm, Tng phi "tng" Kht an 20 vn tm la v 10 vn lng bc

n nm 1042, thy Bc Tng ngy cng suy yu, Kht an mt mt tp trung qun gn bin
gii, mt mt sai s gi n i Tng phi ct t v g cng cha (mi 4 tui) cho vua Kht
an, ng thi cht vn v sao Tng li nh Ty H. S hi trc s e do y, sau khi thng
thuyt, hng nm Tng phi np thm cho Kht an 10 vn tm la, 20 vn lng bc (tc phi
np 30 vn tm la v 30 vn lng bc), v phi i ch "tng" thnh ch "np".
Ngoi s e do ca Kht an, Bc Tng cn phi i ph vi 1 th lc mi l nc Ty H do
tc ng Hng (1 nhnh ca tc Khng) lp nn Ty Bc Trung Quc.
Cui i ng, th lnh ca tc ny em qun gip n p phong tro khi ngha Hong So
nn c nh ng phong lm H Quc cng v ban cho h L. u i Tng, H thng tn
cng v chim t cng gii Ty Bc Tng. mua chuc s quy thun ca H, Tng phong
cho vua H lm Ty bnh vng. Nhng n nm 1034, H ko thn phc Tng na v t 1040 v
sau lin tip em qun nh Tng. Tuy ginh c thng li trong cc cuc tn cng nhng
chin tranh lm H gp nhiu kh khn v kinh t, v li H thy Kht an thu c mn li ln
trong vic ging ho vi Tng, v vy nm 1044, H ngh ging ho v yu cu Tng hng
nm phi ban cho Ty H 7 vn lng bc, 15 vn tm la v 3 vn cn ch, cn vua Ty H th
phi xng "thn" vi vua Tng.
2. Ci cch Vng An Thch
K t khi thnh lp cho n khi ging ho vi Ty H, tri qua hn 80 nm, Bc Tng phi chinh
chin lin min. Sau khi chin tranh chm dt, hng nm Tng li phi cung n cho Liu v H
rt nhiu ca ci. ng thi, nh Tng li phi nui mt b my quan li cng knh, mt i
qun ng o. iu lm Bc Tng gp kh khn ln v ti chnh, m bin php gii quyt
duy nht l tng thu.
Trong khi , giai cp a ch tng cng chim ot rung t, bn ch n ct c dn ngho,
cc nh bun ln lng on th trng, nn i sng nhn dn ht sc cc kh, nhiu ni nng
dn ni dy khi ngha.
V vy, ci cch chnh tr gii quyt nhng kh khn v kinh t, tng cng lc lng quc
phng lm du mu thun giai cp l nhng vn cp bch cn c gii quyt. Nm 1043,
Phm Trng Ym ngh vi Tng Nhn Tng 1 PP ci cch gm cc ni dung nh chnh
n b my quan li, khuyn khch vic lm rung chn tm, gim nh lao dch, xy dng li
qun i v.v... nhung ko thu c hiu qu ng k.
Nm 1069, c Tng Thn Tng ng , T tng Vng An Thch li ra mt chng trnh
ci cch ton din v mnh dn, gm nhng ni dung ch yu sau:
Nh nc ng ra cho dn vay n trong k gip ht, thu mua nng sn trong ngy ma,
iu ho gi c th trng hn ch s bc lt ca ch n v vic u c tch tr ca cc
nh bun giu c; ng thi, gim nh s ng gp ca nhn dn, khuyn khch vic khai
khn t hoang, lm cc cng trnh thu li pht trin sn xut.
Dng dn binh thay dn ch lnh m, khuyn khch nhn dn nui nga cung cp
chin m cho nh nc, nhm tng cng lc lng quc phng v gim bt gnh nng
nui qun i cho nh nc.
Mc ch ca chng trinh ci cch ca Vng An Thch l lm cho nc giu qun mnh,
nhng mt s ch trng khng thc t, li ng chm n quyn li ca cc quan li v tng
lp giu c, nn hiu qu ko c bao nhiu ngoi vic khai khn c mt s t hoang, o
p v sa cha c mt s cng trnh thu li..., cho nn ngy cng b nhiu ngi phn i.
Do vy, nm 1076, Vng An Thch phi t chc, tuy vy nhng chnh sch ci cch ca ng
vn c thi hnh cho n khi Thn Tng cht (1085) mi bi b.

3. Nhng cuc chin tranh xm lc

Thi Bc Tng, nn ct c ni a kt thc nhng c mt vng t ai rng ln pha bc v
ty bc b Liu v H chim. Bi vy, Bc Tng ch cn mi mt hng c th xm lc c,
l hng nam.
Lc by gi, i C Vit, con inh Tin Hong b m st, tnh hnh trong triu nh ko n
nh. Nhn , nm 891, Bc Tng cho qun chia 2 ng thu b tn cng i C Vit, nhng
thu qun b tht bi ca sng Bch ng, cn b binh th mi n Chi Lng b tn tht
nng n. Ch tng Hu Nhn Bo b git, nhiu tng khc b bt, c cnh qun cht qu na,
thy cht y ng. Nh Tng buc phi rt qun.
n thp k 70 ca th k XI, do nhng nguyn nhn ch quan v khch quan thi thc, nh
Tng li xm lc nc ta mt ln na.
Thi L, nc ta i tn thnh i Vit. Nm 1072, vua L Thnh Tng t trn, L Nhn Tng
ln ngi mi c 7 tui. V li triu nh Bc Tng cho rng : "Giao Ch nh nhau vi Chim
Thnh b thua, binh linh cn ko y 1 vn, c th ly c 81. Hn na, theo s tnh ton ca T
tng Vng An Thch, nu Tng thng trong cuc chin tranh xm lc i Vit th s c v
kh th chin thng ca qun dn min Bc Trung Quc, do s : "nut ti nc H, m nu
nut c nc H th ai dm quy nhiu Trung Quc na".
Nhn nh nh vy, Bc Tng chun b xm lc i Vit. Vng Qung Ty, Qung ng ngy
nay c dng lm cn c xut pht. Nhng nhng cn c qun s v hu cn y b qun L
Thng Kit nh ph. Mc d bc u b tn tht, cui nm 1076, Bc Tng vn sai Quch
Qu em qun tn cng i Vit. Sau hn 3 thng, qun Tng ko th chc thng c phng
tuyn sng Cu ca qun nh L; tri li lc lng ca Tng y c 30 vn m cht qu na Quch Qu buc phi rt qun. Th l cuc vin chinh xm lc i Vit ln 2 ca Bc Tng b
tht bi nng. S qun lnh sng st tr v ch cn hn 20.000 tn. Quch Qu b ging chc.
4. Nhng cuc tn cng Bc Tng ca Kim
Kim l nc do tc N Chn lp nn nm 1115 ng Bc Trung Quc ngy nay. Ngay sau khi
lp nc, Kim tn cng Liu v n nm 1125 th dit quc gia ny. Ngay nm y, Kim tin qun
xung pha nam nh Tng. Hong s trc s tn cng ca Kim, kin ca triu nh Tng
chia lm nhiu phi : ch chin, ch ho, ch th, ch tu (ch trng chy di), qun i th va
mi thy bng c x qun Km n gn Hong H vi t cu b chy. Thng 1/1126, qun
Kim bao vy Bin Kinh v a ra vi Bc Tng nhng iu kin ging ho rt khc nghit nh
mi nm Tng phi np cho Kim 5 triu lng vng, 50 triu lng bc, 1 triu tm la, 1 vn b
nga; Tng phi ct cho Kim 3 trn bc Hong H, vua Tng phi gi vua Kim bng bc. Sau
khi vua Tng chp nhn iu kin ct t, qun Kim tm thi rt v Bc.
Thng 8 nm , Kim li nh Tng v nhanh chng chim c Bin Kinh. Thng 4 - 1127,
qun Kim bt Thi thng hong Huy Tng, hong Khm Tng cng vi thi hu, hong hu,
cung phi, thi t, tn tht, quan li... gm trn 3.000 ngi em v Bc. Ton b vng bc, chu
bu, s sch... u b cp sch. Triu Bc Tng dit vong.
5. Quan h gia Nam Tng v Kim
Sau khi qun Kim rt v Bc, em ca Khm Tng l Triu Cu c lp ln lm vua, hiu l Cao
Tng. Triu Nam Tng (1127 - 1279) bt u.
Nm 1128, qun Kim tin xung pha nam, chim c mt s ni, Cao Tng phi chy di
xung Hng Chu (Chit Giang) v nhiu ln sai s n cung nh Kim v doanh tri qun Kim
xin m lng tha cho. ly lng vua Kim, Cao Tng chi cha v anh mnh (Huy Tng v Khm
81 Tng S, Lit truyn. Tiu ch.

Tng) l "i v o" gy nn ho ln, v vy bn thn mnh xin b danh hiu hong v xin
lm mt k b ti th nc Kim.
Mc cho Cao Tng ku xin, qun Kim vn tip tc trn qua Trng Giang, tin gn Hng Chu.
Cao Tng li chy di nhiu ni ri chy ra bin. Qun Kim ui theo, tn ph cp bc nhng
ni Cao Tng trn trnh, n nm 1130 ko qun v Bc.
Cng nm , Kim phong cho Lu D, mt vin quan phn bi triu Tng lm hong vng
H Nam, Thim Ty, dng nn mt chnh quyn tay sai gi l T. ng thi, Kim th Tn Ci (1
vin quan ca Bc Tng b bt a v Bc nm 1127) v pha nam. Tn Ci c Cao Tng
phong ngay lm Thng th B L ri nm sau phong lm T tng.
Nm 1134, lin qun Kim-T tin xung pha nam, nhng b qun Tng chn li. Trong khi ,
vua Kim m sp cht nn Kim phi lui qun.
Nm 1138, Kim sai s n Nam Tng ha s giao lnh a ca Lu D cho Nam Tng (nc T
ca Lu D b Kim ph b nm 1137) vi iu kin Nam Tng phi nhn lm mt nc phin
thuc ca Kim.
Cao Tng rt vui mng tip nhn nhng iu kin , nhng nm 1140, trong cung nh nc
Kim c chnh bin, phi mi ln cm quyn phn i tho c, v chia qun lm nhiu mi tn
cng Nam Tng. Qun Tng do cc tng lnh yu nc m tiu biu l Nhc Phi ch huy
nh bi qun Kim nhiu ni, truy kch ch n tn Hong H, thu hi c nhiu t ai
mt. Nhng, v mun thi hnh ng li u hng, Cao Tng v Tn Ci ra lnh cho cc tng
phi lui qun. Hn na, Tn Ci tc binh quyn ca Nhc Phi v mt s tng lnh yu nc
khc, cn vu cho h c m mu lm phn bt h h ngc ri x t.
Sau khi thanh trng phi ch chin, nm 1141, Tng k vi Kim 1 ho c u hng, trong
quy nh: Nam Tng l 1 nc ph thuc ca Kim, phi ct thm cho Kim 1 s t, hng nm
phi np cho Kim 25 vn lng bc v 25 vn tm la. Pha Kim th ng cho a quan ti ca
Huy Tng cho nh Tng v cho m Cao Tng c tr v Nam.
Nm 1155, Tn Ci cht. Phi ch chin trong triu nh Nam Tng bt u tri dy v tng
cng phng th mt s ni. Do , 2 bn li tn cng nhau my ln v li k ho c my ln,
nhng tnh hnh ko c g thay i ng k, cc din ging co vn tip tc v c Kim v Nam
Tng u ngy cng suy yu. n th k XIII, c 2 nc ny u tr thnh i tng chinh phc
ca nc Mng c mi thnh lp v n nm 1279 Nam Tng b Mng C tiu dit.
X. Triu Nguyn (1271 - 1368)
1. Cuc chinh phc ca ngui Mng C v s thnh lp triu Nguyn
Nm 1206, mt th lnh b lc l Tmusin (Thit Mc Chn, 1155 - 1227) c Hi ngh qu tc
bu lm i Hn, ly hiu l Singhit hay Thnh Ct T Hn. S kin y nh du nh nc
Mng C chnh thc thnh lp. Ngay sau , vi nhng i k binh ht sc thin chin, Thnh
Ct T Hn tch cc chun b chinh phc bn ngoi.
Nm 1209, Mng c tn cng Ty H, Ty H ko th chng ni phi np con gi xin hng. Nm
1211, Thnh Ct T Hn tn cng Kim, n nm 1215, chim c ton b vng t t Hong
H tr v Bc. Nm 1216, Thnh Ct T Hn tm ngng chin s pha nam chun b chinh
phc pha ty.
Nm 1218, cuc vin chinh sang pha ty bt u. Ch 7 nm, qun Mng C chim c Trung
, 1 phn Ty v lu vc sng nip ng u. Nm 1226, Mng C li nh Ty H v
nm sau (1227), Ty H dit vong. Thnh Ct T Hn b bnh cht my ngy trc khi Ty H
np thnh u hng.

Nm 1230, Mng c li tn cng nc Kim. Nm 1232, Mng C sai s n li ko Nam Tng

cng nh Kim v giao hn, sau khi dit c Kim, t ai pha nam Hong H s giao li cho
Tng. Nm 1234, qun Mng C cng qun Tng o t nh Kim. Nc Kim dit vong.
Theo s giao c trc kia, Tng a qun thu hi Lc Dng v Khai Phong, nhng b qun
Mng C chn nh v tho nc Hong H lm qun Tng cht ui. Vic m u cho s
xung t gia Nam Tng v Mng C. Tuy nhin, do s u tranh trong cung nh Mng C,
cuc chinh phc Nam Tng phi tm hon mt thi gian. Nm 1251, Mng Ca (chu Thnh Ct
T Hn) ginh c ngi i hn.
to th bao vy Nam Tng, Mng Ca sai em mnh l Ht Tt Lit (Khubilai) chinh phc khu
vc pha ty v ty nam ca Trung Quc ngy nay v tiu dit nc i L 82 Vn Nam vo
nm 1253. Nm 1258, Mng Ca v Ht Tt Lit em qun tn cng Nam Tng, nhng n nm
1259, Mng Ca t trn, Ht Tt Lit vi vng rt qun v Bc tranh ngi i hn.
Sau 4 nm huynh tng tn, Ht Tt Lit thng li. L mt ngi chu nhiu nh hng ca
vn minh Trung Quc, nm 1271, Ht Tt Lit i xng lm Hong , t tn nc l Nguyn,
di t Khai Bnh ( Ni Mng C) n i (Bc Kinh), t ch quan li ging nh cc
triu i phong kin Trung Quc. Sau , nm 1274, Ht Tt Lit sai tng em i qun i
nh Nam Tng. Nm 1276, kinh Lm An (Hng Chu) ca Nam Tng b h, triu nh Nam
Tng u hng, nhng mt s quan li yu nc lp dng di nh Tng ln lm vua Phc Chu
(Phc Kin) v tip tc khng chin n nm 1279 mi hon ton b tiu dit.
2. Chnh sch thng tr ca triu Nguyn
Trong qu trnh chinh phc Kim, mi khi chim c ni no, qun Mng C u thi hnh chnh
sch git sch, cp sch, t sch ly t lm bi chn nui. Bi vy nhng cnh "thy ngi
hng vn, u lu cht ng cao hn thnh", "nhng cnh ng trng trt bin thnh ni mc
y gai gc"... y ry khp ni. Nhng ngi cn sng st th b bt lm lao ng kh sai nh
vn chuyn ci, hoc bin thnh n l ca tng lnh, v sau, theo ngh ca Gia Lut S
Ti (ngi Kht an), gy - k ni ngi Thnh Ct T Hn - mi bt u ch n vic sn
xut nng nghip, chiu hi nng dn trn trnh tr v qu hng cy cy thu thu kho.
Sau khi tiu dit Nam Tng, triu Nguyn mt mt hon ton bt chc cch t chc b my nh
nc, ch phn phong rung t, ch thu kho... ca Trung Quc, nhng mt khc li thi
hnh chnh sch p bc dn tc rt trng trn. ginh quyn u tin cho dn tc chinh phc,
triu Nguyn chia c dn c nc lm bn loi :
Loi 1 l ngi Mng c.
Loi 2 l ngi Sc Mc, gm ngi Ty H, Duy Ng Nh, cc tc Trung , Ba T...
Loi 3 l "ngi Hn", gm ngi Kht an, N Chn, Hn, Cao Li... vn l c dn ca
nc Kim.
Loi 4 l "ngi Nam" tc l c dn ca Nam Tng.
Bn loi ngi c s phn bit r rt v mi mt. Cc chc quan cao cp trc ht dnh cho
ngi Mng C ri n ngi Sc Mc. Quyn ch huy qun i hon ton thuc v ngi
Mng C. V php lut, nu "ngi Hn", ngi Nam phm ti git ngi th b x t, cn
ngi Mng C ch b pht nh bng gy v a ln bin gii pha bc sung vo qun i. Nu
"ngi Hn", ngi Nam b ngi Mng C nh th ko c nh li, nu h nh ngi Mng
C b thng th b x pht rt nng, thm ch c th b x t. phng nhn dn Trung Quc
ni dy, php lut nh Nguyn cn nghim cm ngi Hn, ngi Nam ko c t hp ng
ngi nh i sn, rc thn v khng c cm v kh.
82 ai I. l tn mi ca nc Nam Chiu i ung.

ng thi vi vic thi hnh chnh sch p bc dn tc, nh Nguyn ban cp nhiu rung t
cho cc qu tc Mng C v cc cha chin. Ngoi rung t c phong, cc qu tc quan li
Mng C cn chim ot rung t ca nng dn. Nhn , Hoa Nam, cc a ch Hn tc
cng tm mi cch pht trin th lc kinh t ca mnh.
Do cc chnh sch khng b, cp ot v n dch , nng dn Trung Quc rt cc kh. Rt
nhiu ngi b bin thnh n t m i Nguyn gi l "khu khu" hoc "khu inh".
3. Nhng cuc chin tranh xm lc
u thi Nguyn, ch trong vng 20 nm, Ht Tt Lit pht ng nhiu cuc chin tranh
xm lc Nht Bn, Min in, Chim Thnh, i Vit v Giava.
T lu, Mng C mun chinh phc Nht Bn. Nm 1266, Ht Tt Lit nhiu ln sai s a th
sang Nht yu cu lp quan h ngoi giao v gic vua Nht c s gi sang triu nh Mng C,
nu ko p ng th chin tranh ko th trnh khi nhng trc sau Nht vn ko tr li.
V vy, sau khi thnh lp nh Nguyn, nm 1274, Ht Tt Lit sai Hn , Hng Tr Khu a
qun nh Nht. Qun Nguyn chim c cc o nh Susima v Iki ri b ln min Ty
Bc o Kius. Tuy nhin nhn thy cha lc lng tin su hn, qun Nguyn phi rt lui.
Nm 1281, nh Nguyn li sai cc tng A Thp Hi, Phm Vn H, Hn , Hng Tr Khu
a qun nh Nht ln 2. Khi qun Nguyn va mi ti Nht cha kp giao chin th gp bo,
nhiu thuyn b m. "Vn H cng cc tng khc t chn ly nhng chic thuyn chc chn
v tt v, b li hn 10 vn binh lnh di chn ni... mi ngi ang cht g ng thuyn
v th ngi Nht n nh, binh s cht gn ht, cn 2,3 vn ngi th b bt em i... Th l
10 vn qun ch c 3 ngi tr v thi"83.
Nh Nguyn nh nh Nht 1 ln na, nhng khi ang chun b binh lnh thuyn b th cuc
chin tranh xm lc i Vit nm 1285 tht bi nng, nn nm 1286, Ht Tt Lit phi quyt
nh "b vic Nht chuyn vo vic Giao Ch"84.
i vi Min in, nm 1271, Ht Tt Lit nhiu ln sai s sang yu cu Min in u hng,
nhng Min in ko chu thn phc, thm ch c ln git s gi. V vy, Ht Tt Lit cho
qun nh Min in 3 ln vo cc nm 1277, 1283 v 1287. Kt qu, Min in phi thn phc
di hnh thc phi nhn phong hiu v phi tin cng nh Nguyn.
Sau , chnh quyn Min in b ba anh em Athinhcaya thuc tc San (Thi) lng on. Nm
1298, Athinhcaya bt vua Min in cm t ri git cht. Con r v con trai vua Min in chy
trn sang Trung Quc.
Li dng s ri ren y, nm 1300, nh Nguyn xm lc Min in ln 4. B qun Nguyn bao
vy, anh em Athinhcaya em nhiu vng bc n t lt cho cc tng ca ch, do
Nguyn ly l do "tri nng lam chng pht sinh, qun kh nhc, nu khng v s b ti v t
thng" ri lp tc rt qun, v n nc, hai tng Cao Khnh v St Hn Bt Hoa u b x t
v ti n hi l lm tht bi cuc chin tranh xm lc.
Chim Thnh cng l mt mc tiu chinh phc ca triu Nguyn. Nm 1279, Ht Tt Lit sai s
i yu cu vua Chim Thnh n chu. trnh him ho chin tranh, Chim Thnh t thn
phc, nhng ko ng nh Nguyn lp c quan hnh tnh nc mnh. Nn nm 1283, qun
Nguyn tn cng kinh Chim Thnh. Vua Chim Thnh t kho tng tm thi rt vo rng.
Sau , vua Chim Thnh gi v xin hng nh qun Nguyn vo trn a b tr sn. Qun
Nguyn phi liu mnh nh mi thot c v n c th, v u nm 1284 phi rt lui.
83 Nguyn s. Ngoi Di truyn - Nht Bn 226
84 Nguyn s. Ngoi Di truyn - Nht Bn 226

i vi i Vit, trc khi thnh lp triu Nguyn, u nm 1258, qun Mng C Vn Nam
m cuc tn cng ln 1 nhm mc ch "nh dp cc x Man Di cha ph thuc"; ng thi
khp kn vng vy vi Nam Tng. Th nhng ch trong na thng, ln u tin, qun Nguyn b
nh bi. 2 cuc chin tranh xm lc i Vit ca nh Nguyn vo cc nm 1285 v 1287 1288 cng u tht bi thm hi.
i vi Giava, nm 1292, Ht Tt Lit sai Mnh K i yu cu nc ny thn phc nh Nguyn,
nhng b vua Kritanagara (1268 - 1292) thuc triu Xinggaxari thch ch vo mt ui v.
Vin vo c y, cui nm 1292, nh Nguyn c S Bt, Cao Hng em 2 vn qun vi 1.000
chic thuyn vt bin tin xung pha nam v n u nm 1293 th n Giava.
Vo lc , Kritanagara b mt cha phong kin l Giayacatvang git cht cp ngi. Ngi
con r ca ng l Rajen Vijaya gi v u hng qun Nguyn mn lc lng qun xm lc
tr th cho nhc ph. Nh vy, qun Nguyn tm thi thng li, nhng sau Rajen Vijaya t
chc phn cng, qun Nguyn tht bi phi rt lui. V n nc, S Bt b pht nh 17 gy v
b tch thu 1/3 gia sn.
4. Phong tro khi ngha cui Nguyn
D Trung Quc ho, triu Nguyn vn l mt triu i ca k chinh phc ngoi tc, do
trong thi k ny, x hi Trung Quc tn ti hai mu thun ch yu l mu thun dn tc v mu
thun giai cp. Chnh v th, trong sut thi k thng tr ca triu Nguyn, cc phong tro u
tranh ca nhn dn Trung Quc din ra lin tip. c bit, n cui i Nguyn, tp on
thng tr Mng c ngy cng xa x, trong khi iu hng nng ko c tu b, thin tai
thng xuyn xy ra, dch bnh lan trn, nhn dn khn kh. Trong hon cnh y, cc hnh thc
tn gio nh o Di lc, o Bch lin v Minh gio ang m lu truyn rng ri trong nhn
dn, nht l vng lu vc Hong H.
Nm 1351, Hong H sau nhiu ln b v, nh Nguyn bt c d phi iu 15 vn dn phu i
p . Nhn c hi y, Gio trng o Bch lin l Hn Sn ng cng ca mnh l Lu
Phc Thng mu tnh khi ngha. tranh th s ng tnh ca qun chng, Lu Phc Thng
phao tin rng Hn Sn ng chnh l chu 8 i ca Tng Huy Tng t Nht em qun v
nh triu Nguyn. Nhng trong khi ang chun b khi ngha th k hoch b bi l. Hn Sn
ng b bt v b git. Tuy vy, Lu Phc Thng vn tip tc lnh o khi ngha.
c tin Lu Phc Thng dng c khi ngha, nhn dn nhiu ni ni dy hng ng, trong
nhng nhm ln l lc lng ca T Th Huy H Bc, Quch T Hng An Huy. Qun
chng khi ngha u cht khn lm hiu nn gi l qun Khn (Hng cn qun). Khu
hiu u tranh ca h l tiu dit nh Nguyn, khi phc triu Tng.
Lc u lc lng khi ngha ca Lu Phc Thng ginh c thng li to ln, tn con
Hn Sn ng l Hn Lm Nhi ln lm vua, v t tn nc l i Tng. Nhng n nm 1363,
Lu Phc Thng b Trng S Thnh, mt th lnh nng dn thn phc Nguyn, nh bi.
Khi qun Khn ca Lu Phc Thng ang tin qun thun li min Bc th ngha qun do
T Th Huy lnh o cng thu c nhiu thng li vng lu vc Trng Giang. Nm 1360,
T Th Huy b mt vin tng ca mnh l Trn Hu Lng git cht. Trn Hu Lng t xng
lm vua, t tn nc l Hn. Nm 1362 mt tng khc ca T Th Huy l Minh Ngc Trn ko
phc Trn Hu Lng cng xng vng vng T Xuyn Vn Nam, t tn nc l H.
Cng trong thi k ny, lc lng qun Khn do Quch T Hng lnh o khng ngng pht
trin. Trong hng ng ca h Quch c mt nhn vt v sau tr nn rt quan trng, l Chu
Nguyn Chng.

Chu Nguyn Chng xut thn t mt gia nh bn nng, tng lm s kht thc mt thi
gian. Nm 1352, ng tham gia lc lng khi ngha ca Quch T Hng. Nm 1355, Quch T
Hng cht, Chu Nguyn Chng tr thnh ngi lnh o ch yu ca ngha qun.
Nm 1356, Chu Nguyn Chng thnh lp chnh quyn Kim Lng (Nam Kinh), t xng l
Ng quc cng, ri n nm 1364 th xng lm Ng vng. Sau khi ln lt nh bi cc tp
on qun phit Trn Hu Lng, Trng S Thnh v.v... n nm 1367, Chu Nguyn Chng
thu tm c hu ht min Hoa Nam rng ln.
Ngay nm , Chu Nguyn Chng sai tng em qun tin nh min Bc, ng thi truyn
hch ni r mc ch ca vic tin qun l "nh ui gic H, khi phc Trung Hoa, lp li
cng k cu vt nhn dn, klt phc uy nghi cho quan li ngi Hn".
Trong khi qun Bc tin khng ngng ginh c thng li, nm 1368, Chu Nguyn Chng ln
ngi Hong Kim Lng, t tn nc l Minh. Ma thu nm , qun i ca Chu Nguyn
Chng tn cng i , triu nh nh Nguyn chy ln pha bc, ra khi Trng thnh. Nn
thng tr ca nh Nguyn Trung Quc kt thc. Tip , Chu Nguyn Chng tiu dit th lc
ct c ca Minh Ngc Trn v cc lc lng cn li ca triu Nguyn, n nm 1387 th hon
ton thng nht Trung Quc.
XI.
Triu Minh (1368 - 1644)
1. Thi k cng thnh ca triu Minh
Khi nh Minh mi thnh lp, do hu qu ca chnh sch cai tr ca triu Nguyn v gn 20 nm
chin tranh, nn kinh t Trung Quc b ph hoi nghim trng, i sng nhn dn khn kh.
Trc tnh hnh y, mc du t lu khng cn l i biu ca giai cp nng dn na, nhng Minh
Thi t (Chu Nguyn Chng) vn thng cm ni kh ca nhn dn, hiu r sc mnh ca qun
chng. Chnh v vy ng ni : "Thin h mi nh, ti lc trm h cn kh khn, ging nh con
chim mi tp bay, khng th nh lng n, nh cy mi trng khng th lay gc n m phi nng
niu nui dng". Qun trit t tng , Minh Thi t thi hnh cc chnh sch sau y :
Tr li t do cho nhng ngi b bin thnh n t trong thi gian lon lc, ng thi cm
cng bc hoc mua bn dn t do lm n t.
To mi iu kin thun li khi phc v pht trin sn xut nng nghip nh ku gi
nhn dn khai khn t hoang, cho h c quyn s hu vnh vin v ko nh thu; ku
gi dn lu tn tr v qu qun, cp cho h rung hoang ng thi cp b cy, nng c,
thc ging, lng thc gip h vt qua nhng kh khn ban u. Nh nc cn ch
n vn thu li, gim nh thu kho, cu t cho nhn dn nhng ni b mt ma.
B nhng hnh pht tn khc thi Nguyn nh thch ch vo mt, ct mi, cht chn,
thin v.v..., ng thi dng nguyn tc khoan hng trong vic xt x.
Nghim tr bn quan li tham . Nu quan li phm ti ny th b x bng cc cc hnh
nh chm bu u, tng xo, git c h, thm ch cn lt da n c treo cng ng
lm gng. Nh nhng chnh sch ni trn, trong vng 30 nm u i Minh, kinh t
c khi phc nhanh chng v bc u pht trin, tnh hnh chnh tr c n nh, i
sng nhn dn c ci thin.
Mt khc, Minh Thi t rt quan tm n vic xy dng ch qun ch chuyn ch tp quyn,
v vy nm 1380, ng b chc Tha tng tp trung mi quyn hnh vo tay Hong .
Nm 1398, Minh Thi t cht. V ngi con c cht sm nn chu ch tn ca ng c ln ni
ngi, nhng ngi con th l Yn vng Chu t min Bc em qun tn cng Kim Lng.
Cuc ni chin gia hai ch chu bng n. Nm 1402, Chu thng v ginh c ngi Hong
. l Minh Thnh t, mt ng vua ni ting ca triu Minh.

Trong thi k tr v ca mnh, Minh Thnh t tip tc thi hnh nhng chnh sch thc y vic
sn xut nng nghip nh tu sa v x dng cc cng trnh thu li, chnh n thu kho, cu
t dn i v.v...
i vi bn ngoi, Minh Thnh t tch cc thi hnh chnh sch "vin giao cn cng", "d Di tr
Di". ng 5 ln t mnh em qun nh ngi Tcta v ngi Oirt, hai chi nhnh ca tc Mng
c, mua chuc v xi gic h nh ln nhau. ng cn ht sc li ko s thn phc ca tc N
Chn. Kt qu l c lc th lnh cc tc Tcta, Oirt, N Chn tm thi quy phc, nhng quan h
y ko bn cht, tri li sau tr thnh mi e do ln i vi Trung Quc trong mt thi
gian di. Cng chnh v c thun li hn trong cc hot ng qun s pha bc, nn nm
1421, Minh Thnh t di ln Bc Kinh.
Ngoi ra, Minh Thnh t cn nhiu ln c s gi n cc nc ng Nam , Nam , Ty
ph trng s giu mnh ca Trung Quc v li ko cc nc nhng vng ny thn phc nh
Minh. Trong nhng hot ng ngoi giao , rm r nht l nhng chuyn i bin do vin Thi
gim Trnh Ho dn u xung cc nc ven bin pha nam t nm 1405 - 1433.
i vi i Vit, Minh Thnh t pht ng chin tranh xm lc nm 1406 v ko di cho
n khi ng ta cht (1426) vn cha kt thc. Nh vy, thi k tr v ca Minh Thnh t l thi k
cng thnh nht, nhng ngn ngi ca triu Minh.
2. S suy yu ca triu Minh
T thp k 30 ca th k XV v sau, triu Minh bt u suy sp. Lc by gi, vua thng ln
ngi khi cn t tui, ch bit n chi, mi quyn hnh u b cc quan hon lng on. Nhn ,
c tp on quan li ch lo v vt cho y ti tham, giai cp a ch tm cch chim ot rung
t. Thm vo , Trung Quc nhiu ln b ngi Mng c xm nhp, thm ch trong cuc tn
cng nm 1449, Minh Anh tng b bt lm t binh. Do vy, nhn dn i kh phi ri b qu
hng i tha phng cu thc. Nhiu ni nng dn ni dy khi ngha.
Trc tnh hnh , n thi Gia Tnh (1522 - 1566), nh Minh phi thi hnh 1 s chnh sch xoa
du mu thun x hi nh gim nh t thu lao dch, hn ch s lng quyn ca quan hon v
vic chim ot rung t ca giai cp a ch. Nhng nhng ci cch y chng bao lu do vic
tranh quyn ot v trong triu dn n s ri lon v chnh tr, nn ko thc hin c.
Sau my nm ri ren, n thi Vn Lch (1573 - 1619), tnh hnh li c n nh trong vi mi
nm nh nhng ci cch v kinh t, chnh tr, qun s. Nhng t gia thi Vn Lch v sau, phi
ci cch b bi tr, phi quan hon li thng th. c bit, n u th k XVII, triu nh nh
Minh b quan hon Ngy Trung Hin lng on, thm ch y c th cch chc nhng quan i
thn khng n cnh.
Lc by gi, nhng quan li b gt ra khi triu nh lp thnh mt t chc chnh tr gi l ng
ng Lm nhm chng li tp on quan hon v ph phn nn thng tr en ti ng thi.
Da vo quyn th ca mnh, Ngy Trung Hin v vy cnh phn kch ng ng Lm, git
hi 1 s th lnh quan trng ca ng. V sau, tuy Ngy Trung Hin b git cht, nhng cuc u
tranh gia tp on quan hon v ng ng Lm vn tip din n khi nh Minh dit vong.
3. Phong tro chin tranh nng dn cui triu Minh
n cui triu Minh, ng thi vi tnh hnh ri ren trong triu nh, vic tp trung rung t vo
tay giai cp a ch cng din ra rt nghim trng. Trc kia, cc vng tn qu tc nhiu lm
cng ch c ban 100.000 mu rung nhng nay c ban 1.000.000 mu tr ln l chuyn
bnh thng. Quan hon Ngy Trung Hin cng c phong 1 triu mu. Do nn tp trung rung
t nh vy nn cc tnh ven bin ng Nam Trung Quc c ni c 10 ngi, th 9 ngi
khng c rung.

Nhng nng dn cn gi li c mt t rung t th phi chu su cao thu nng, nhiu ngi
khng th np thu phi i vay n li, hoc phi cm rung t, hoc phi bn v con, ri bn
thn mnh tr thnh t in, ngi lm thu, n t hoc tha phng cu thc. i sng ca t
in li cng cc kh. H phi np t cho a ch t mt na s thu hoch tr ln. Nu thiu t,
thiu n h b ch rung ngang nhin treo ln tra kho.
Lc by gi, nhn dn c nc ni chung u khn kh, nhng nghim trng nht l vng Thim
Ty, v y b hn hn lt li my nm lin. th, nh nc v giai cp a ch vn thu t cao
thu nng nh thng l. Nhn dn i n ni phi n r c, v cy, thm ch n c t, bt .
V vy, Thim Ty l ni bng n u tin ca khi ngha nng dn cui triu Minh.
Nm 1627, nng dn Thim Ty bt u khi ngha. n nm 1631, cc nhm khi ngha
ring l y tp hp li thnh 36 doanh do cc th lnh nh Cao Nghnh Tng, Trng Hin
Trung, L T Thnh v.v... cm u. S ngi tham gia ln n 20 vn. Qun khi ngha vt
Hong H n hot ng vng H Nam, thanh th ngy mt ln.
Nm 1635, bn k hoch chng li qun Minh, qun khi ngha hp i hi Hunh Dng
(H Nam). Cao Nghnh Tng, Trng Hin Trung, L T Thnh c giao nhim v tn cng
hng ng. Cnh qun ny t H Nam nhanh chng tin n Phng Dng (An Huy), t
lng tm ca t tin nh Minh t r quyt tm lt nn thng tr ca triu i ny.
Sau , v kin ko thng nht, Cao Nghnh Tng, L T Thnh dn mt cnh qun quay v
H Nam, cn Trng Hin Trung ch huy 1 cnh qun tip tc tin xung pha nam. Nm 1636,
Cao Nghnh Tng t trn, L T Thnh tr thnh ngi lnh o ca lc lng khi ngha
min Bc.
Nm 1638, nh Minh huy ng ton b qun ch lc n tn cng qun nng dn. L T Thnh
v Trng Hin Trung tm thi phi lnh i, lc lng tan r. Nhng vi nm sau, Trng Hin
Trung v L T Thnh li tp hp qun chng xy dng lc lng tip tc u tranh.
Ln ny, trong hng ng L T Thnh c mt s tr thc nh L Nham, Ngu Kim Tinh... tham
gia. Chnh h gip L T Thnh vch ng li chin lc v sch lc, trong c cc khu
hiu nh "trng hin s", "chia rung", "min thu" v.v... Nh vy, qun khi ngha cng c
nhn dn hoan nghnh, lc lng cng pht trin nhanh chng, v t lin tip ginh c
thng li.
Nm 1644, L T Thnh ln ngi Hong Ty An (Thim Ty), t tn nc l i Thun,
lp b my quan li mi phn phong cng thn khi phc h thng tc v qu tc Cng, Hu,
B, T, Nam. Tip , L T Thnh tn cng v chim c Bc Kinh. Vua Sng Trinh nh
Minh phi treo c t t ti Bc Kinh. L T Thnh ln ngi vua v bt tay vo vic cng c
chnh quyn mi.
Trong khi , vin Tng binh ca nh Minh l Ng Tam Qu, vi 10 vn qun trong tay, vn
ng Sn Hi Quan m nhim v ca ng vn l phng ng s xm nhp ca qun Mn
Thanh. Nhng khi nghe tin nh Minh sp , sau mt thi gian dao ng, Ng Tam Qu quyt
nh u hng Mn Thanh chng li L T Thnh.
Dng chnh sch chiu hng khng c kt qu, L T Thnh em qun nh Ng Tam Qu,
nhng b lin qun Ng Tam Qu v Mn Thanh nh bi, do phi rt khi Bc Kinh sau 43
ngy lm ch chn ny. Trn ng rt lui, qun L T Thnh phi nhiu ln nh tr s
truy kch ca qun Thanh. n H Bc, phn ln lc lng tan r, L T Thnh cng 20 qun
k i cp lng n, b thn dn bao vy, th khng th thot phi tht c t t.
Cn Trng Hin Trung min Nam cng nhanh chng pht trin lc lng, ginh nhiu thng
li. Nm 1644, Trng Hin Trung tin vo T Xuyn, chim Thnh , xng l Quc vng
ca nc i Ty v lp mt triu nh ring gm T, Hu Tha tng, Lc b... chng khc g

triu nh phong kin. Nm 1646, trong 1 trn chin vi qun Thanh, Trng Hin Trung b
thng ri b qun Thanh bt v git cht.
Nh vy phong tro chin tranh nng dn cui Minh n y v c bn b tht bi, nhng lc
lng cn li quay sang lin minh vi triu Nam Minh, tip tc chng Thanh trong 20 nm na
mi hon ton tan r.
XII.
Triu Thanh
1. Nhng hot ng bnh nh Trung Quc ca triu Thanh
B tc lp nn triu Thanh vn l mt chi nhnh ca ngi N Chn. u th k XII, mt s chi
tc N Chn thnh lp nc Kim lu vc Hong H, cn mt s b lc khc vn c tr
ng Bc Trung Quc ngy nay.
u thi Minh, ngi N Chn chia lm 3 b lc m Trung Quc gi l Kin Chu, Hi Ty v
D Nhn. Ni chung, c ba b lc y ang sng trong giai on tan r ca x hi th tc. n
cui th k XVI, u th k XVII, N Nh Cp Xch thng nht 3 b lc y, v nm 1616, ng
xng lm Khan (vua) v cng gi tn nc l Kim (lch s gi l Hu Kim). T , Hu Kim
lun em qun tn cng v chim nhiu t ai ca Trung Quc. Nm 1627, tc Kin Chu c
i thnh Mn Chu v n nm 1636, tn nc i thnh Thanh. T , nc Thanh cng tch
cc chun b lc lng ch thi c thn tnh c Trung Quc..
Nm 1644, ngay sau khi L T Thnh tht bi phi rt khi Bc Kinh, vua Thanh lin chim ly
kinh thnh v bt u thng tr Trung Quc. T , triu Thanh l triu i phong kin mi
Trung Quc chnh thc thnh lp.
Tuy vy, khi nghe tin chnh quyn nh Minh Bc Kinh b lt , cc quan li Nam Kinh
tn mt ngi trong hong tc l Phc Vng ln lm vua, lp nn chnh ph Nam Minh. Nm
1645, qun Thanh nh chim Nam Kinh, Phc Vng b chy, b b h bt np cho Thanh,
nhng tip , ti Chit Giang, Phc Kin, Qung ng ln lt lp nhng ngi dng di
ca nh Minh ln lm vua v tip tc chng Thanh. Tuy Nam Minh c phi hp vi lc lng
tn d ca qun khi ngha nng dn, nhng lc lng vn qu yu, v vy trc s tn cng
mnh m ca qun Thanh, vua cui cng ca Nam Minh l Qu Vng phi chy sang Min
in. Ng Tam Qu em qun truy kch buc vua Min in phi giao Qu Vng, ri a v
Cn Minh (Vn Nam) treo c, triu Nam Minh dit vong (1661).
Trong qu trnh y, nhiu tng lnh yu nc kin cng bn b chng Thanh m tiu biu
nht l Trnh Thnh Cng. Nm 1661, xy dng cn c a, Trnh Thnh Cng em 25.000
qun vt bin ra i Loan. Vi s ng h ca nhn dn a phng, Trnh Thnh Cng ui
c ngi H Lan (chim o ny t nm 1624), Trnh Thnh Cng cht, con ng l Trnh Kinh
tip tc s nghip ca b.
Sau khi dit c triu Nam Minh ko lu, triu Thanh li phi i ph vi "v lon Tam phin".
Khi mi thnh lp, triu Thanh phong vng cho mt s tng lnh Hn tc lm tay sai, v
sau cn li 3 vng l Ng Tam Qu (c phong Vn Nam), Thng Kh H (c phong
Qung ng), Cnh K Mu (c phong Phc Kin). 3 lnh a gi chung l "Tam phin"
v trong 3 vng y, mnh nht l th lc ca Ng Tam Qu. S tn ti ca nhng lnh a na
c lp ny ko c li cho nn thng tr ca nh Thanh. V vy nm 1673, vua Khang Hi ra
lnh b cc phin.
B mt quyn li, ngay nm y Ng Tam Qu ni dy chng Thanh v h ho 2 phin kia cng
phi hp. Phong tro ny li cun c s hng ng ca nhiu a phng trong c nc.
Trnh Kinh cng t i Loan em qun tn cng vng ven bin 2 tnh Chit Giang, Phc Kin.
Tuy nhin cc lc lng chng Thanh ko c hnh ng thng nht. 2 phin h Cnh v h
Thng n nm 1676 u hng Thanh.

Trong tnh th rt kh khn, nm 1678, Ng Tam Qu vn xng lm Hong , nhng cht

trong nm , chu ca Tam Qu l Ng Th Phin ni ngi, nhng th lc suy yu. Nm
1681, qun Thanh tn cng Vn Nam, Cn Minh tht th, Ng Th Phin t t. Lc by gi,
Cnh K Mu cht, con k tha l Cnh Tinh Trung b gii v kinh x t. Nh vy, cuc
ni dy ca "Tam phin" n y b dp tt.
Nm 1683, qun Thanh tn cng i Loan, lc Trnh Kinh cht, ngi con k tha l Trnh
Khc Sng u hng. n y, mi phong tro u tranh chng Thanh u chm dt.
2. S hnh thnh quc Thanh
Trc khi thnh lp triu Thanh, bng cc bin php li ko hoc tn cng, nc Hu Kim
thn phc c cc tiu quc min Nam Mng c. Sau khi thng tr Trung Quc, triu Thanh
tip tc thc hin k hoch thn tnh min Bc v min Ty Mng c. Lc by gi, chi tc Mng
c c tr min Bc gi l ngi Khan Kha, cn min Ty, mnh nht l tc Junke. Do mu
thun ni b v do b tc Junke tn cng, nm 1697, tc Khan Kha phi thn phc Thanh. Cn
tc Junke th n nm 1757 cng hon ton b nh bi.
V pha ng nam, mc tiu chinh phc ca nh Thanh l Ty Tng. Vo th k XV, Ty Tng
xut hin 1 gio phi mi ca o Lt ma gi l phi o vng phn bit vi gio phi c gi
l phi o . Gio phi mi ny do t Lai v Ban Thin ng u. n cui i Minh, gio
phi ny truyn b vo Mng C.
u i Thanh, t Lai V lin kt vi ngi Mng C Junke u tranh vi gio phi o ,
do tc Mng C ny khng ch c chnh quyn Ty Tng. dp cc cuc u tranh
Ty Tng, nm 1717, ngi Mng C Junke em qun vo Ty Tng. Ly l do gip Ty
Tng chng s xm lc ca ngi Mng C, nm 1718, nh Thanh a qun vo Ty Tng,
nhng b Mng C nh bi, v vy nm 1719 v 1720, nh Thanh phi huy ng i qun mi
nh bi c ngi Junke ri lp tay sai ca mnh ln lm ngi ng u tn gio v chnh
quyn Ty Tng. T nm 1727, Ty Tng chnh thc sp nhp vo bn quc Thanh.
pha ty bc, vng Tn Cng ngy nay l ni c tr ca ngi Duy Ng Nh (trc kia gi l
ngi Hi Ht). u i Thanh, vng ny b ngi Mng C Junke thng tr. Sau khi nh bi
ngi Mng C Ty Tng, t nm 1758 -1759, qun Thanh tn cng v chim c t ai
ca ngi Duy Ng Nh v t tn l Tn Cng.
Nh vy, qua qu trnh chinh chin lu di, n gia th k XVIII, triu Thanh thn tnh c
Mng C, Ty Tng, Tn Cng, cng Mn Chu v bn ca nc Minh c lp thnh 1
quc rng ln.
3. Nhng cuc chin tranh xm lc Min in v i Vit
Cng gii ca quc Thanh tuy rt ln, nhng nh Thanh vn mun tip tc m rng
xung pha nam. Nm 1766, vin l do Min in xm phm bin gii, nh Thanh sai Dng
ng C em qun sang nh. Vua Min in gi v ngh ging ho ri tp trung lc lng
nh bi qun Thanh. Dng ng C b cch chc v buc phi t st.
Nm 1767, vua Cn Long c con r ca mnh l Minh Thy v tng Ngch Nh Cnh Ni chia
hai ng tin qun vo Min in. Nhng ni qun Thanh i qua, Min in u thi hnh
chnh sch vn khng nh trng lm qun gic b khn n v lng thc. Hn na, Ngch Nh
Cnh Ni li b cht dc ng nn hai cnh qun khng th gp nhau kinh A Va nh k
hoch d nh. Trc tnh th kh khn nh vy, Minh Thy phi rt lui, dc ng b qun
Min in n nh nn thua to.
Cay c v tht bi, nm 1769, nh Thanh c Ph Hng cng nhiu tng khc ch huy qun vin
chinh rt ln t tn cng Min in ln 3. Lc u, qun Min in b thua, phi rt v c th

 Ca Ung Tn. Ti y, qun Thanh b nh tr quyt lit, hn na v kh hu khng quen, dch

bnh lan trn, bn thn Ph Hng cng mc bnh t, qun Thanh ht sc bi quan, nao nng.
Ko c con ng no khc, Cn Long phi ra lnh rt qun v nc. Tuy nhin gi th din,
Cn Long phi h chiu gii thch l do ca quyt nh quan trng .
Sau on hunh hoang v nhng thng li ca qun Thanh nh : "lin tip chim c tri gic",
"vic h cc tri ch tnh ngy ly", t chiu vit tip : "Nhng t ai ca chng thu th c
lit, quan binh phn nhiu sinh bnh tt, ngay cc quan i thn ch huy cng c k bi bnh
m cht. Do , bt qun s dng cm ca ta phi nm mi chng c th lng ko n...Trm cho
rng uy nc ko th khng ph trng, nhng nhiu ln ot c tri, gic cht ngn ngang,
nh vy cng t r c uy v ca ta. V li kh hu nng c khng hp, qun ta khng nn
lu, qu thc l do hn ch v a th ch khng phi do binh lc khng nhiu, lng thc kh
gii khng . Trm nht thit phi thun theo o tri m lm, nay xt thi th, t bit kh khn
m rt lui"85.
i vi nc ta, cui nm 1788, di chiu bi gip h L khi phc ngai vng, nh Thanh
sai Tn S Ngh em hn 20 vn qun sang xm lc. Qun Thanh tm thi chim c
Thng Long, nhng trong trn nh tt K Du (1789), chng b qun dn ta di s lnh o
ca vua Quang Trung nh cho i bi. Tn S Ngh khng kp mc o gip, nga khng kp
ng yn, vt b cc sc th n tn, vi vng chy thot thn v nc. y l cuc chin tranh
xm lc c quy m ln cui cng ca triu Thanh.
4. Chnh sch thng tr ca Mn Thanh
Trong qu trnh chinh phc Trung Quc, i vi nhng ni kin quvt khng chin, qun Thanh
thi hnh chnh sch hu dit. VD thnh Dng Chu (Giang T) sau khi tht th b qun
Thanh tn st trong 10 ngy, s dn b git cht v phi chy trn ln n hn 800.000 ngi.
ng thi, h chim c ni no, qun Thanh u bt nhn dn Trung Quc phi theo mt s
phong tc tp qun ca ngi Mn Chu m trc ht l bt phi co tc theo kiu ngi Mn.
Nhn dn Trung Quc phn i th qun Thanh ra lnh : "Mun u th ng tc, mun
tc th ng u". Tuy th, nhiu ni nhn dn Trung Quc vn kin quyt chng li v tr li
rng : "u c th t, tc khng th co".
ng thi vi qu trnh chinh phc, nh Thanh ra sc cng c b my nh nc chuyn ch tp
quyn trung ng v thi hnh chnh sch p bc dn tc. Ngi Hn tuy c lm quan, nhng
mi quyn hnh do quan li ngi Mn nm gi. Nu chc v ngang nhau th phm hm ca
ngi Mn cng cao hn, 1 s chc v nh chi huy qun i ng cc tnh th ch ngi Mn
mi c m nhim. Nh Thanh cn thng tay trn p mi hot ng hoc biu hin t tng
chng li ngi Mn, do gy nn nhiu v n vn t. VD nm 1663, Trang nh Long v
chun b in quyn Minh th tp lc, trong c nhiu li chng Mn Thanh, nn tuy cht
m vn b qut m ln chm thy. Nhng ngi vit li ta, khc in, bn sch, c sch, gi
sch u b x t, tt c n 72 ngi.
Nhng mt khc, nh Thanh li thi hnh chnh sch mua chuc giai cp a ch ngi Hn, bo
v quyn li rung t ca h, thu ht nhiu tr thc Hn tc vo b my quan li, cao Nho
hc. Li c vua Thanh nh Khang Hi (1662 - 1722) tuyn b : "Mn Hn l mt". i vi nhn
dn, giai on u, nh Thanh cng gim nh t thu, khuyn khch khai khn t hoang, nn
nhn dn b bn ny h hip.
Do chnh sch hai mt , nn thi k u tuy x hi Trung Quc c tn ti mu thun giai cp v
mu thun dn tc, nhng khng gay gt bng thi Nguyn. Nhng t cui th k XVIII v sau,
85 Thanh triu Vn hin thng kho.

giai cp thng tr xa x, quan li tham , rung t tp trung vo tay giai cp a ch, nn nhn
dn cng cc kh. Nhiu cuc khi ngha ca nhn dn n ra.
5. S xm nhp ca ch ngha thc dn phng Ty
Ngi phng Ty n xin bun bn vi Trung Quc sm nht l ngi B o Nha. T nm
1517, tc l sau khi tm c con ng bin sang phng ng ko lu, ngi B o Nha
n o Mn (Ma Cao), sau c s gi n Bc Kinh. Nhng trong khi , thuyn bun ca h
thng tin hnh nhng v cp bin (cp ca, bt ngi lm n l) v ngn tr vic bun bn
cc thuyn bun Trung Quc vi cc nc ng Nam . Cng trong thi gian ny, B o Nha
chim Malaixia, vua nc ny n cu cu Trung Quc v ni r tnh hnh ngi B o Nha
ngc i Hoa kiu . V vy, ly l do "Pht Lang C (tc B o Nha) khng phi l nc
triu cng" nm 1521, triu Minh ra lnh buc ngi B o Nha phi rt khi Trung Quc.
p li mnh lnh y, nm 1523, ngi B o Nha gy chin vi Trung Quc nhng b nh
bi. Nhn vic , triu Minh ra lnh ng ca bin, cm hn vic bun bn vi nc ngoi.
Nhng n nm 1529, vin Tun ph Qung ng dng s ln vua Minh ni bun bn vi B
o Nha c li, nn Trung Quc li m ca Qung Chu. Nm 1553, nhn vic thuyn gp bo,
ngi B o Nha xin c ln b o Mn phi hng ho b t. Nh t lt cho quan a
phng, h c ln c tr o Mn v n nm 1557 th bt u xy dng nh ca, pho i,
thnh quch, dn bin mnh t ny thnh thuc a ca h.
Sau ngi B o Nha l ngi Ty Ban Nha. Nm 1570, h chim c Luxn (Philppin).
Nm 1575, mt bng cp bin Trung Quc b ui chy sang Luxn. Ngi Ty Ban Nha phi
hp vi quan qun Trung Quc tiu dit c bng cp nn c n bun bn Chng
Chu (Phc Kin). Sang th k XVII, ngi H Lan, Anh, Php cng n Trung Quc.
Nm 1601, ngi H Lan xm nhp Bnh H, t lu sau b nh ui. Nm 1624, h chim o
i Loan, nhng n nm 1662 th b Trnh Thnh Cng nh ui.
Thuyn bun ca Anh n o Mn ln u vo nm 1637, nhng b ngi B o Nha cn tr,
nn cha t c quan h thng thng chnh thc vi triu Minh. Ngi Php n nm 1660
mi a thuyn bun n Trung Quc, nhng th lc thng nghip ca Php y km xa Anh
v H Lan.
n u triu Thanh, phn th s nhn dn Trung Quc lin kt vi ngi phng Ty chng li
mnh, phn th s Trnh Thnh Cng t i Loan ko qun v tn cng, nh Thanh thi hnh
chnh sch ng ca tng i nghim ngt, cm nhn dn Trung Quc i ra ngoi bng ng
bin, cn thng nhn chu u th ch c n bun bn o Mn m thi. Sau khi chim
c i Loan (1683), nh Thanh mi ni rng lnh , cho nhn dn c vt bin bun bn
v cho thuyn bun nc ngoi c n trao i bn ca bin thuc Giang T, Chit Giang,
Phc Kin v Qung ng.
Nhng n thi Cn Long (1736 - 1795), do cc thng nhn phng Ty, m nht l ngi Anh
c nhng hot ng tri php vng ven bin Trung Quc, nn nm 1757, nh Thanh ra lnh
ch cho cc nh bun nc ngoi c bun bn Qung Chu m thi.
Theo gt cc thng nhn, nhiu gio s o Thin cha cng sang phng ng truyn o.
Gio s chu u n Trung Quc u tin l mt ngi Italia tn l Mat Rixi (Matteo Ricci).
Nm 1601, ng c n Bc Kinh yt kin vua Vn Lch triu Minh v tng vua Minh cc th
nh tng Cha, nh thnh mu, kinh Thnh, bn th gii, ng h bo thc, n dng cm
v.v... c vua Minh rt thch. Do vy, ng c li Bc Kinh lp nh th truyn o v cn
c ban cho nhiu rung t.
Sau Mat Rixi, gio s cc nc Italia, c, Ty Ban Nha, B o Nha... tip tc n Trung
Quc. ly lng vua quan nh Minh v tip xc vi nhn dn Trung Quc, h cng mc qun

o Trung Quc v tch cc hc ting Trung Quc, ng thi cn em nhiu tri thc khoa hc
phng Ty nh thin vn, ton php, thu li, trc lng v.v... truyn vo Trung Quc. Trong
khi truyn gio, h li t ra bit tn trng phong tc tp qun ca nhn dn Trung Quc nh cho
tn o Thin cha c th cng Khng T v t tin.
n i Thanh, cc gio s phng Ty Bc Kinh vn c u i, mt s cn c phong
quan v giao cho trch nhim son lch, do vy o Thin cha c truyn b rt nhanh. Trong
qu trnh y, cc gio s phng Ty b ngoi th truyn o, nhng bn trong th ngm hot
ng gin ip nh li ko qun chng, v bn , iu tra s lng binh m, lng thc cc
tnh. Trc tnh hnh , nhiu s phu Trung Quc vit bi vch trn chn tng v ni r s
nguy him ca nhng hot ng ca h, v vy vua Thanh tuy vn s dng mt s gio s trong
vic son lch, c sng i bc, v bn v.v... nhng ng thi theo di cht ch hot ng ca
h cc tnh. n u th k XVIII, nhn vic gio hong La M ra lnh cho cc gio s Trung
Quc khng c tip tc thi hnh chnh sch cho cc tn o Thin cha c th cng
Khng T v t tin, nh Thanh ra lnh cm vic truyn o. T , hot ng ca cc gio s
phng Ty b qun l cng nghim ngt.
Trong khi Trung Quc thi hnh chnh sch ng ca th nn cng nghip dt ca Anh pht trin
nhanh chng. ng thi, t na sau th k XVII, Anh thu v mua r c rt nhiu thuc phin
n . tiu th nhng th hng , Anh ch yu nhm vo th trng Trung Quc.
Nm 1792 v nm 1816, Anh 2 ln c s gi n triu nh Trung Quc yu cu t quan h
thng thng nhng ko thnh. Tuy vy, thuyn bun ca Anh vn khng ngng ch thuc phin
n bn Trung Quc. Vic lm cho bc trng ca Trung Quc chy ra ngoi rt nhiu, ng
thi lm cho ngi Trung Quc b suy nhc v th cht, tinh thn. Do , nm 1838, nh Thanh
c Lm Tc T lm Khm sai i thn n Qung Chu thc hin trit lnh cm bn thuc
phin. p li thi cng rn , nm 1840, chnh ph Anh quyt nh dng qun s bt Trung
Quc phi m cc ca bin bun bn. Chin tranh Trung - Anh, m lch s quen gi l "Chin
tranh thuc phin" bng n, kt qu l triu Thanh phi nhng b. S kin nh du x hi
Trung Quc bc vo mt giai on mi - giai on na phong kin na thuc a.
B. Tnh hnh kinh t x hi
I.
Cc ngnh kinh t
1. Nng nghip
Thi phong kin, nng nghip l ngnh kinh t quan trng nht, Trung Quc nn kinh t ni
chung m trc ht l nng nghip chu nh hng rt ln ca tnh hnh chnh tr.
Di thi Tn, nng dn lin tip phi b sn xut i lm lao dch, tip Trng Quc li
tri qua my nm ni chin, nn nng nghip b suy sp nghim trng.
Khi nh Hn mi thnh lp, rung t phn ln b b hoang, dn c tha tht, khp c nc u
i kh, thm ch c hin tng ngi n tht ngi, n vua cng khng c bn con nga
cng mu ko mt c xe, cc quan ln th c k phi ngi xe b.
V vy, mun khi phc v pht trin sn xut, lm du mu thun giai cp ngai vng ca
mnh c vng bn, cc vua u thi Ty Hn thi hnh mt s chnh sch nhm ni rng sc
dn nh gii phng nhng ngi phi bn thn lm n l trong thi gian chin tranh, ku gi
nhng ngi lu tn tr v lng c, phc vin binh lnh v.v... tng thm ngun lao ng nng
nghip trong x hi. ng thi, nh nc cn nhiu ln ban hnh chnh sch gim nh t thu
phu dch, khuyn khch vic sa cha v xy dng cc cng trnh thu li.
Trong khi , k thut sn xut c ci tin nhiu : nng c bng st c s dng cng rng
ri, vic dng b nga ko cy cng ph bin hn, ngoi cy xi t ra, loi cy gieo ht cng
bt u c p dng. Nhiu kinh nghim sn xut c mt s hc gi vit thnh sch ph

bin cho nhn dn. Din tch trng trt c m rng. Kt qu l nng sut v tng sn lng
nng nghip tng ln rt nhiu.
Ca ngi tnh hnh , thin "Thc ha ch (thng) ca sch Hn th chp mt cch khuch
i rng :
"n u thi V , trong 70 nm, nc nh v s, nu khng gp lt li hn hn th nhn dn
ngi no nh . Lm va cc th cho n nhng ni ho lnh u y p, kho tng ca nh
nc th tha ca ci. Tin kinh tch lu hng trm hng vn, dy xu tin mc m khng
xp li c. Thc kho ht nm ny sang nm khc y trn ra bn ngoi, mc khng n
c. Nhn dn khp mi ng mi ng u c nga, trn ng c tng n. Nhng ngi
ci nga ci b khinh thng, khng c n d hi h".
Nhng n cui thi Ty Hn, do vua quan trong triu bt lc li sng xa hoa, thu kho tng
ln, cc a ch ln chim ot rung t nn nhn dn i kh phi lu tn v ni dy khi
ngha, vic sn xut nng nghip li b nh n.
u thi ng Hn, Lu T li thi hnh nhng chnh sch tng t nh u thi Ty Hn nn
nng nghip li c khi phc v pht trin. ng ch l lc by gi cng c sn xut ngy
cng c ci tin. Vo cui thi ng Hn, xe p nc bt u c pht minh v n thi
Tam quc th c hon thin thnh ci xe p nc ngy nay. PP li dng sc nc ko ci
xay bt cng bt u ra i.
T cui ng Hn, tri qua thi Tam quc n thi Nam - Bc triu, chin tranh xy ra lin
min, tnh hnh nh hng rt ln n s pht trin ca nng nghip. u thi Tu, t
nc li c thng nht, kinh t ang c chiu hng pht trin th s xa hoa v hn ca Tu
Dng v tip theo , nhng cuc chin tranh xm lc v nhng cuc ni chin ko di
hn chc nm lm cho kinh t nng nghip b tn ph nng n.
Rt bi hc tht bi ca nh Tu, ng Thi Tng thi hnh nhng chnh sch kinh t tng i
tt, nn nng nghip li pht trin. c bit n nm tr v th t ca ng Thi tng (630),
Trung Quc c ma ln, "go mi u bn nm tin, cng ngoi my thng khng ng, nga
b y ng, khch i dng my nghn dm khng cn mang theo lng thc"86.
Sang u th k VIII, di thi ng Huyn tng, kinh t Trung Quc pht trin ton din, t
nc li thi bnh thnh vng. Nhng t gia th k VIII v sau, x hi c nhiu bin c : lon
An S, chin tranh nng dn, ni chin ; nn nng nghip b ph hoi nghim trng, mi n thi
Tng mi c pht trin t nhiu,
n th k XII, min Bc Trung Quc b ngi N Chn thng tr, phn v trnh pht trin x
hi ca h tng i thp, phn v ngi Hn b chy xung min Nam rt nhiu, nn nng
nghip min Bc b nh n. Tri li, min Nam, kinh t c pht trin nhanh chng, trong
ng ch l nhiu loi nng sn mi nh la Chim Thnh (a t i Vit sang), bng
v.v... c trng ngy cng nhiu Trung Quc.
Trong thi gian chinh phc ca ngi Mng C, nn kinh t Trung Quc, nht l min Bc b
tn ph nng n do chnh sch git sch ly t lm bi c chn nui. Nhng sau khi triu
Nguyn thnh lp, Ht Tt Lit thay i chnh sch thng tr, do vy nng nghip cng c mt
s thnh tu no m im ni bt l vic trng bng cng ph bin hn trc.
n cui thi Nguyn, nng nghip suy sp do iu b h hi, thin tai xy ra lin tip v nht
l do cuc chin tranh lan rng trong c nc v ko di 17 nm tri.
Sau khi nh Minh thnh lp, qua mt thi gian khi phc, n u th k XV, nng nghip li c
nhiu tin b mi v k thut gieo m. Din tch trng trt cng vt xa thi trc, sn lng
86 Tn Dng Th - Thc ho ch.

lng thc tng nhiu. c bit ngoi vic cy bng c trng ph bin khp c nc v c
t ngang hng vi du v ay l nhng nng sn c truyn ca Trung Quc, sang th k XVI,
cy thuc l c a t Philpin vo trng Trung Quc.
n u triu Thanh, do tri qua my chc nm chin tranh, c x hi Trung Quc b x xc tiu
iu. Lc by gi, phn ln rung t b b hoang, dn c tha tht, c ni dn c lu tn mt
su, by phn mi.
Trc tnh hnh y, ho hon mu thun dn tc v mu thun giai cp, cc vua u i Thanh
cng t mun "dc sc mu vic thnh tr" nn thi hnh nhng chnh sch nh khuyn khch
khai khn t hoang, chm lo chng lt, n nh thu kho, tiu dng tit kim v.v... V vy, n
thi Cn Long nng nghip c phc hi ngang vi thi pht trin nht ca triu Minh.
Nh vy, nhn chung, nn nng nghip Trung Quc cng v sau cng c nhng thnh tu mi,
nhng trong qu trnh , cng vi s thnh suy c tnh cht chu k v chnh tr, nn nng nghip
cng nh cc ngnh kinh t khc cng pht trin hoc suy thoi mt cch tng ng.
2. Th cng nghip v thng nghip
Trung Quc c nn th cng nghip pht trin rt sm. n thi trung i, s ngnh ngh cng
nhiu, quy m sn xut cng ln v k thut cng tinh xo. Nhng ngh th cng ni ting nht
ca Trung Quc thi k ny l ngh luyn st, ngh dt t la, ngh lm s, ngh ng thuyn,
ngh lm giy v.v...
Ngh luyn st vo khong th k II c nhng tin b mi nh bit dng ng b y bng
sc nc, dng than lm cht t. n th k XVI, ngi Trung Quc bit dng t pha mui
xy l, v c ni xy c nhng l cao 1 trng 2 thc, cha c hn 1000 kg qung.
Vic phn cng lao ng trong dy chuyn sn xut cng kh t m : cc cng vic nh ly than,
lm than, qut l, qung vo l... u giao cho nhng b phn khc nhau ph trch.
Ngh dt t vn l mt ngh th cng c truyn ca Trung Quc. n thi trung i, ngh ny
cng pht trin m biu hin ni bt l ngy cng c nhiu mt hng mi ra i. Thi Tam quc,
nc Thc dt c gm, thi ng sn xut c la in hoa v thu kim tuyn, n
thi Minh th dt c cc loi la hoa.
Ngh lm s chnh thc xut hin t thi Hn. n thi ng s t n trnh k thut
rt cao : s trng, trng nh tuyt, s xanh, xanh nh ngc bch. n i Minh s cng tin
b m tiu biu l s trng v hoa xanh. Ni sn xut s ni ting l Giang Ty.
Ngh ng thuyn cng pht trin rt sm. Thi Tam quc, nc Ng ng c loi thuyn ln
cao 5 tng, cha 3.000 ngi. Thi Ty ng c chin thuyn cao hn 50 thc, c 5 tng,
cha c 800 ngi. Cn thuyn rng th cao 45 thc, rng 50 thc, di 200 thc, c 4
tng. Tng trn cng, gia c chnh din, ni din, hai bn c phng chu, cn hai tng gia c
n 120 phng. Thi Tng th ng c loi thuyn c 24 bnh xe, cha c 1000 ngi v c
tc kh nhanh. n thi Minh nhng loi thuyn ln dng trong ngh hng hi ra i.
Thuyn loi ln cao ba bn tng, di 44 trng, rng 18 trng, ch c hng trm ngi. Tng
trn cng khi cn thit c th dng lm ni chin u.
Ngh lm giy cng ra i t thi Hn. l mt ngh ring ca Trung Quc trong my th k
v cng ngy cng sn xut c nhiu loi giy tt v p, cung cp cho nhu cu trong nc v
nhiu nc khc.
Ngoi ra, cc ngh lm ng, sn, gm, dt vi ay v.v... cng u pht trin t sm.
Ring ngh in, ngh dt vi bng tuy ra i mun (t ng, Tng v sau), nhng nhanh
chng tr thnh nhng ngh gi vai tr quan trng trong i sng x hi.
Trung Quc, nh nc cng kinh doanh, thm ch gi c quyn sn xut mt s ngh th
cng. thng l nhng ngh quan trng v i hi nhiu vn nh khai m, luyn st, c

tin, lm v kh, lm mui, dt cc loi la cao cp, lm s v.v... Ngi qun l y l quan
li, cn ngi sn xut l n l, th th cng phm ti, th th cng lm ngha v lao dch v th
th cng lm thu sau khi hon thnh ngha v lao dch.
Trong b phn th cng nghip t doanh trc ht phi k n ngh dt vi gia nh t tc
qun o cho nng dn theo s phn cng lao ng c truyn "trai cy gi dt". Ngoi ra, nhng
ngh th cng c lp cng xut hin ngy cng nhiu m phn ln u tp trung thnh th.
Do s pht trin ca nn th cng nghip t doanh, n i ng, t chc phng hi xut
hin v n i Tng li cng pht trin. ng u phng hi c ng trm gi l "Hng lo",
di l th th cng v th hc vic. Hng lo trng coi vic sn xut trong phng hi ca
mnh, quyt nh vic thu th hoc cho th mi vo hc vic v chu trch nhim trc nh
nc, Trung Quc v nhiu nc phng ng khc, cc phng hi u c n th T s
(ngi u tin truyn ngh cho phng hi). Do s qun l cht ch ca nh nc phong kin
i vi th cng nghip, nn phng hi Trung Quc ko c th lc g ng k.
n th k XVI, nn kinh t hng ho pht trin mnh, cc hnh thc cng xng th cng mang
tnh cht TBCN xut hin m ch yu l trong cc ngh dt, lm giy, lm s, luyn st...
VD, trong ngh dt c nhng ch xng c hng vn bc vn, hng chc khung ci v thu hng
chc th. Nhng ngi th ny u l "dn lnh" (dn t do), khi lm thu, h "tnh ngy ly
tin cng", quan h gia h vi ch xng l "ch xut vn, th xut sc".
Th k XVII, nn kinh t Trung Quc b suy sp ton din, nhng n th k XVIII, cng vi s
khi phc ca cc ngnh sn xut, cc cng xng th cng xut hin cng nhiu. Lc by gi,
trong ngh dt, c mt s ch em bng v t giao cho nhng ngi th dt c th ri thu thnh
phm. C mt s trong nh cn sm khung ci thu th dt ly mt phn. Trong ngh lm
ng, v ma xun, ngi ch xut vn cho nng dn trng ma n ma ng th thu li
bng ng.
Trn c s pht trin ca nng nghip v th cng nghip, nn thng nghip ca Trung Quc
cng pht trin t sm. Thi Hn, khng nhng ni thng m ngoi thng cng ngy cng m
rng. Nhng mt hng ch yu em trao i thng xuyn trn th trng trong nc l st,
mui, ng, g, vi la, lng thc, sc vt v.v... i vi bn ngoi, Trung Quc c quan
h bun bn vi cc nc Trung m Trung Quc gi chung l Ty Vc. Mt hng c c dn
chung nht l la. La Trung Quc thi by gi cn ch sang bn tn La M. Ngi ng
u nh nc La M l Xda mc o di bng la Trung Quc c coi l ht sc sang trng.
Ngay khi mi bt u pht trin, ngh bun t ra l mt ngh d pht trin nht. T M Thin
nhn xt : "Ngho m mun lm giu th nng ko bng cng, cng ko bng thng87.
n thi Tam quc, nh k thut ng thuyn tin b, ngi nc Ng cn vt bin n bun
bn vi Giao Chu (tc nc ta lc by gi), Lm p, Ph Nam.
T thi Tam quc n thi Nam - Bc triu, phn th do chin tranh lon lc, sc sn xut b ph
hoi, phn th do ch in trang vi nn kinh t t cp t tc pht trin, nn thng nghip b
suy thoi. Nhng t th k VII v sau, Trung Quc c thng nht trong 1 thi gian di, nng
nghip v th cng nghip u pht trin, nn thng nghip pht t, nht l ngoi thng. Thi
k ny, Trung Quc c quan h bun bn vi hu ht cc nc chu . Li bun nc ngoi hoc
bng ng bin, hoc dng lc vt sa mc ch cc th hng qu nh ngc, h phch, m
no, ng voi, sng t, thu tinh, h tiu, bng v.v... n bn Trung Quc v ch v nc mnh
vng bc, sn phm th cng ni ting nh la, s, ch, ng, st, giy bt v.v...

87 T M Thin - s k. Ha thc lit truyn

n th k XVI, ngi phng Ty n bun bn vi Trung Quc, nhng sang th k XVIII nh

Thanh thi hnh chnh sch ng ca bin, vic bun bn ca li bun Ty u b hn ch, v
thng nhn Trung Quc cng ko c ra nc ngoi bng ng bin do vy nn ngoi thng
ca Trung Quc b gim st.
S pht trin sm ca cng thng nghip lm cho thnh th sm tr nn ng c. c bit, t
th k VII v sau, thnh th xut hin ngy cng nhiu v ngy cng phn thnh. Nhng thnh ph
ln trc ht l cc kinh ca cc triu i nh Trng An, Lc Dng thi Tu, ng ; Bin
Kinh (Khai Phong), Lm An (Hng Chu) thi Tng, Bc Kinh, Nam Kinh thi Nguyn, Minh,
Thanh. Nhng thnh ph ny va l nhng trung tm chnh tr va l nhng trung tm kinh t.
VD thnh ph Trng An i ng c chia thnh hai khu vc : pha bc l kinh thnh, pha
nam, gia l dinh th cc quan li, hai bn l ch ng v ch Ty, mi ni c 220 phng
hi. C TP c khong 1 triu ri ngi gm thnh phn : qu tc, quan li, ti t giai nhn,
th th cng, dn bun bn. Ngoi ra cn c rt nhiu ngi nc ngoi m ch yu l khch
bun bn A Rp v Trung .
Cn Nam Kinh thi Minh c 1 triu ngi, Bc Kinh c 600.000 ngi. 2 TP ny cng thng
nghip rt pht trin. Trong TP c nhiu khu vc t tn theo ngh th cng nh Nam Kinh c
phng Gm, phng ng, phng st v.v...
Ngoi cc kinh , cc TP ln cng xut hin ngy mt nhiu m ch yu tp trung pha nam
Trng Giang v min ven bin ng Nam nh T Chu, Minh Chu (Ninh Ba), Tuyn Chu,
Qung Chu v.v...
Tm li, tuy Trung Quc c nn cng thng nghip pht trin sm, nhng sut thi k phong
kin, nn kinh t t nhin lun chim a v thng tr. Hn na, do thi coi nh cc ngh cng
thng v do nhng t khng hong c tnh cht chu k v chnh tr, nn cng thng nghip
ca Trung Quc pht trin ko thun li. V vy, t th k XVI, mm mng ca CNTB ny n,
nhng n gia th k XIX vn cn rt nh yu, cha c nh hng g r rt trong i sng kinh
t, chnh tr v vn ho t tng ca Trung Quc.
II.
Ch rung t
Thi trung i, Trung Quc c hai hnh thi s hu rung t cng tn ti, l rung t ca
nh nc v rung t ca t nhn.
1. Rung t ca nh nc
B phn rung t thuc quyn qun l trc tip ca nh nc trong s sch Trung Quc thng
c gi bng cc tn nh cng in, vng in, quan in v.v... Ngun gc ca loi rung t
ny, ngoi b phn rung t vn c ca nh nc cn c rung t vng ch sau nhng thi k
chin tranh lon lc. Trn c s quyn s hu ca mnh, cc triu i phong kin em ban cp
cho qu tc quan li lm bng lc v t chc thnh n in, in trang sn xut hoc chia
cho nng dn di hnh thc qun in thu t thu. Trong cc chnh sch x l rung t cng
ng ch nht l ch qun in tn ti t cui th k V n cui th k VIII.
Vo thi Nam Bc triu, min Bc Trung Quc, do chin tranh, i km, a ch cng nh
nng dn, nhiu ngi phi ri b qu hng i ni khc, do rung t b hoang rt nhiu,
vic sn xut nng nghip b nh n. Trc tnh hnh y, hc tp kinh nghim thng tr ca cc
triu i phong kin Hn tc, nm 485, vua Hiu Vn ca triu Bc Ngy (thuc tc Tin Ti)
ban hnh ch qun in, mc ch nhm khi phc v pht trin sn xut nng nghip, bo
m ngun thu kho cho nh nc. Sau Bc Ngy, cc triu Bc T, Tu, ng u tip tc
thi hnh chnh sch qun in vi nhng ni dung c t nhiu thay i cho ph hp vi hon
cnh lch s ca tng thi k.

Tuy v quy nh c th, chnh sch qun in ca cc triu i ni trn c t nhiu khc nhau,
nhng tinh thn chung ca ch l :
IV.
Nh nc em rung t do mnh trc tip qun l chia cho nng dn cy cy.
Thi Bc Ngy, n ng t 15 tui tr ln c cp 40 mu rung trng la (l in) v 20 mu
rung trng du, n b c cp 20 mu rung trng la ; n t cng c cp nh ngi t do ;
b cy c cp mi con 30 mu. Nu rung thuc loi t phi ngh mt hay hai nm th
c nhn gp i hoc gp ba.
Cn thi ng th quy nh n ng t 18 tui tr ln c cp 80 mu rung trng la gi l
rung khu phn v 20 mu rung trng du gi l rung vnh nghip ; c gi, ngi tn tt, m
yu c cp 40 mu rung khu phn ; b go c cp 30 mu rung khu phn, nu l ch h
th c cp na sut ca trng inh.
V.
Cc quan li, tu theo chc v cao thp c cp rung t lm bng lc.
Thi Bc Ngy, quan li thp nht c 6 khonh (1 khonh bng 100 mu), cao nht c 15
khonh. Thi ng, qu tc, quan li tu theo a v, cng lao, chc tc m c ban cp
rung vnh nghip, rung thng cng v rung chc v. Rung vnh nghip ban cho nhng qu
tc c phong tc v cc quan t ng phm tr ln, t nht l 5 khonh, nhiu nht l 100
khonh ; rung thng cng ban cho nhng ngi c chin cng, t nht c 60 mu, nhiu
nht c 30 khonh ; rung chc v ban cho cc quan li lm lng bng, t nht l 80 mu,
nhiu nht l 12 khonh.
VI.
Rung trng la n 60 tui phi tr li cho nh nc, cn rung trng du,
rung vnh nghip c truyn cho con chu.
Rung chc v ca quan li khi thi chc phi giao li cho ngi k nhim. Tr rung ban
thng cho qu tc, quan li c t do mua bn, cn ni chung rung cp cho nng dn l
khng c chuyn nhng. Nhng, trong mt s trng hp c bit nh nng dn thiu hoc
tha rung trng du hoc gia nh c vic tang ma m qu ngho tng th c th mua bn rung
trng du ; hoc nng dn di ch t ni t rung t n ni nhiu rung t th c bn c
rung khu phn.
Trn c s qun in, nh nc bt nng dn phi chu ngha v ngang nhau v thu kho v lao
dch. c bit, n thi Tu ng, ngha v c quy nh thnh ch "t, dung, iu".
"T" l thu nh vo rung la, np bng thc.
"Dung" l thu hin vt hay cho ngha v lao dch, cng np bng la.
"iu" l thu nh vo t trng du, np bng t la.
VD thi ng, mc cc loi thu y c quy nh nh sau : mi trng inh mi nm phi np
"t" 2 thch thc, "dung" 60 thc la thay cho 20 ngy lao dch, "iu" 20 thc la v 3
lng t. Nh vy, mc ch ca ch qun in l nhm bo m cho nng dn c rung t
cy cy, do s bo m ngun thu kho v lao dch cho nh nc.
Sau khi thi hnh ch qun in, nhng nng dn khng c hoc c t rung t, nhng ngi
i lu tn tr v qu hng u c cp rung t, do h tr thnh nng dn cy cy
rung t cng, thot khi s l thuc vo a ch. Hn na, do vic giao rung t cho nng
dn, nn ton b rung t b b hoang v chin tranh c canh tc tr li, v th nng
nghip li c pht trin, nh nc v nng dn u c li.
Ch qun in l mt chnh sch chung ca c nc, nhng thi Tu ng, ch thc
t ch thi hnh min Bc l ni c nhiu rung t v ch m thi. Hn na, ngay min Bc,
ch cng khng c thi hnh trit . Nhiu ti liu i ng li cho bit rng rt
nhiu nng dn khng c s rung theo mc quy nh.

n gia i ng, do s chim ot rung t ca giai cp a ch, 1 s nng dn khng chu

ni ngha v thu kho phi ri b qu hng i tha phng cu thc, c bit v lon An S
(755 - 763) gy nn s xo trn ln v nhn khu, nn ch qun in b ph hoi dn dn.
Do vy, nm 780, nh ng phi t ra mt chnh sch thu kho mi gi l php thu hai k.
Chnh sch thu mi ny quy nh : nh nc ch cn c theo s rung t v ti sn thc c
nh thu, ng thi thu c thu lm hai ln vo hai v thu hoch trong nm. B t dung iu,
ch cn c theo ti sn thc c nh thu, iu chng t rng, n y nh nc cng
khai tha nhn ch qun in khng tn ti na.
T cho n cui thi trung i, b phn rung t ca nh nc vn tip tc tn ti, nhng
nhn chung ngy cng thu hp. Vi s rung t do nh nc trc tip qun l, cc triu i t
Tng v sau ch em ban cp cho quan li, lp n in, in trang gi l hong trang, quan
trang, tnh trang... m thi ch khng c chnh sch g mi.
2. Rung t ca t nhn
Bt u t thi Chin quc, rung t t Trung Quc xut hin ngy mt nhiu. n thi Tn
Hn, phn ln rung t trong nc u tp trung vo tay giai cp a ch. VD : Trng V cui
thi Ty Hn c 400 khonh rung. Lng K, mt ngi b con bn ngoi ca vua ng Hn
chim mt vng t chu vi gn 1000 dm lm mt khu vn ring.
T i ng v sau, vic ban cp rung t cho cc thn vng, cng thn li cng phng tay
hn. VD 1 cng thn tn l L Tch c vua ng ban cho 1.000 khonh rung. Ngoi s
rung t c ban thng, cc a ch cn tm cch chim thm rung t, v vy lc by gi
c mt s i a ch c gi l "ng nhiu rung" (L Tng Nguyn), "k nghin t" (L
Bnh Nin).
Hin tng tp trung rung t vo tay a ch n i Nguyn li cng nghim trng hn, v
cc thn vng qu tc Mng C thng c vua ban cho rt nhiu rung t, c k c ban
hn 20.000 khonh. Nhn tnh hnh , cc a ch Hn tc cng ua nhau chim rung t, v
vy c ni nh Phc Kin, 5/6 rung t ca mt huyn l thuc v a ch.
u i Minh, Chu Nguyn Chng c quy nh rung t ban cp cho cc cng thn, cng hu,
tha tng nhiu nht l 100 khonh, cn thn vng th c 1.000 khonh. Nhng n cui
i Minh, cc thn vng, cng cha, sng thn thng c ban cp hng nghn hng vn
khonh nh Phc Vng c ban 20.000 khonh, quan hon Ngy Trung Hin c ban
10.000 khonh. Cc ph ho a phng cng chim hng c hng triu mu, do min
ven bin ng Nam c ni c 10 ngi th 9 ngi khng c rung
Do tnh hnh tp trung rung t ngy cng nghim trng nh vy, nn cu ni "nh giu rung
lin b bt ngt, ngi ngho khng c tc t cm di" c nhc i nhc li nhiu ln trong s
sch Trung Quc.
Trn c s y, t thi ng Hn, t chc in trang ra i v tn ti lu di trong lch s.
Tng t nh trang vin phong kin Ty u, in trang l nhng n v kinh t t sn t tiu.
Trong cc in trang khng nhng ch trng cc loi ng cc m cn trng cc th cy nhm
cung cp nguyn liu cho cc ngh th cng nh du, ay... Ngoi ra y cn c vn cy n
qu, ao th c, bi chn nui, Trong in trang li c ngh th cng nh nui tm, dt la, dt
vi, nhum, may, nu ru, lm tng, ch thuc, lm cng c, binh kh... c th cung cp
nhu cu hng ngy cho ch in trang v trang dn. 1 s in trang cn c ni khai thc g,
qung, st... do phm vi t tc li cng rng.
Nhng ngi lao ng trong cc in trang t thi ng Hn n Nam Bc triu l in
khch, b khc, n t. in khch l nhng nng dn lnh canh rung t ca in trang v c
ngha v phi np a t cho ch. Hnh thc a t ch yu y l t sn phm. Cn b khc l

nhng in khch c luyn tp qun s, ngy thng th sn xut nng nghip ; khi c chin
s th tr thnh lc lng t v ca in trang. Tuy c khc nhau v tn gi, nhng c hai loi
in khch v b khc u l nng dn l thuc vo ch in trang. Tuy nhin, mc l thuc
y khng cht ch nh nng n phng Ty. H khng b i i buc cht vo rung t ca
ch m c th t ri b din trang bt c lc no. Chnh v vy, nhiu triu i phong kin
Trung Quc ng nhiu chnh sch m quan trng nht l chnh sch qun in thu ht
nng dn l thuc vo a ch thnh nng dn cy cy rung t ca nh nc.
Ngoi in khch v b khc, n t vn cn gi a v kh quan trng trong sn xut, nht l
trong th cng nghip.
Trong nhng thi k chnh quyn trung ng suy yu, t nc lon li, cc in trang tr
thnh c s ca cc lc lng phong kin mang t nhiu tnh cht c lp, nhng ni chung, in
trang Trung Quc tn ti trong iu kin c b my chnh quyn t trung ng n a phng
nn in trang khng phi l nhng n v hnh chnh v t php.
n i ng, Tng, cng vi s pht trin ca ch rung t t hu, s in trang trong
nc cng nhiu hn trc. Nhng, ng thi, do s pht trin ca kinh t hng ho, tnh cht t
nhin ca kinh t in trang c gim bt, c mt s in trang sn xut rau, t than... em
ra bn th trng. Mt khc, thn phn ca lc lng lao ng sn xut ch yu trong cc in
trang (nay gi l trang khch) thun tu l nhng t in ca a ch.
Nhng thay i ni trn trong t chc in trang thi ng Tng chnh l nhng biu hin ca
s tan r dn dn ca ch in trang Trung Quc.
Nh vy, di thi phong kin, ni chung phn ln rung t u thuc quyn s hu ca giai
cp a ch. Tnh hnh y nh hng n s vng chc ca ch chuyn ch tp quyn, n
ngun thu kho v lao dch ca nh nc. Bi th cc triu i phong kin nhiu ln ban
hnh cc chnh sch nhm hn ch s chim hu rung t v hn ca giai cp a ch nh
chnh sch hn in ca Vng Mng, chnh sch qun in t Bc Ngy n Tu - ng,
chnh sch cm chim ot rung t ca Chu Nguyn Chng v.v... Nhng nhng chnh sch y
hoc l khng thc hin c, hoc l hiu qu chng c bao nhiu, do hin tng giai cp
a ch tm mi cch ngy cng ehim hu c nhiu rung t tr thnh mt xu th khng
th ngn chn c.
Bn cnh a ch t nhn, nh cha Pht gio v o gio cng chim hu rt nhiu rung t.
V vy, gia th k IX, ng V Tng ra lnh "b Pht", tc l ch cho gi li mt s rt t
cha chin kinh v cc chu qun vi mt s s si rt hn ch, cn cc cha khc u phi
xo b, Kt qu l nh nc tch thu c 10 triu khonh rung, qua c th bit s rung
t ca nh cha khng phi l t. Lnh "b Pht" ny ch duy tr c dm ba nm, sau khi
ng V Tng cht th lc ca nh cha li khi phc, thm ch cn pht trin hn trc.
n thi Nguyn, th lc Pht gio nht l gio phi Lt ma cng mnh. Cc vua Nguyn thng
ban rt nhiu rung t cho cc cha o Lt ma, trong c cha c ban n 325.000
khonh. Ngoi rung t c vua ban, cc nh s cn chim ot rung t ca dn, c k
chim n 20.000 khonh. o gio trong thi ng Tng c tn lm quc gio nn th lc
cng pht trin nhanh chng, c bit thi Nguyn, o s Trng Tng Din c Ht Tt Lit
cho i i cm u o gio min Nam Trung Quc v c ban cho nhiu rung t, v vy
h Trng cng tr thnh mt a ch ln.
Ngoi rung t ca a ch cn c rung t ca nng dn t canh. B phn rung t ca h
rt bp bnh, nhng trc sau vn tn ti trong x hi phong kin Trung Quc.
3. Quan h giai cp

Do c im ca ch rung t v nn kinh t, c cu giai cp thi trung i Trung Quc

tng i phc tp, trong bao gm cc giai cp v tng lp sau y :
a. Giai cp a ch
Cng nh mt s nc phng ng khc, giai cp a ch Trung Quc c th chia thnh
hai tng lp ch yu l a ch quan li v a ch bnh dn.
Trong tng lp a ch quan li c mt b phn giu sang nht, c th lc nht, l loi a ch
qu tc phong kin. Loi ny bao gm vng hu, tn tht, cng thn... n thi Tn, a ch
qu tc tr thnh mt ng cp c bit gi l a ch mn phit, cn gi l a ch s tc hay a
ch th tc. ng cp ny c s phn bit rt r rt vi a ch quan li lp di gi l a ch
hn mn. V chnh tr, h i i gi nhng chc v ln v c quan nim l thanh cao trong
triu nh. V vy, lc by gi c cu: "Phm cao khng c hn mn, phm thp ko c th tc".
V quan h x hi, h ko kt thng gia, ko i li chi bi tic tng vi a ch hn mn.
a ch qu tc l mt tng lp tn ti sut chiu di ca ch phong kin, nhng do s thay
i triu i, cc dng h qu tc cng lun lun thay i.
a ch bnh dn l tng lp khng gi chc v g trong b my nh nc. Tuy vy, bng bin
php chim ot rung t, bc lt nng dn, c k cn kim vic bun bn, nn mt s cng rt
giu c, c th lc ln v chnh tr.
Truyn Trng Trng Thng trong Hu Hn th chp "Nh ca ho dn hng trm ci lin nc
vi nhau, rung tt y ng, n t hng nghn, ngi ph thuc tnh hng vn. Thuyn xe bun
bn i khp bn phng, ca ci tch tr y c thnh, vt l, hng qu nh ln cha khng
ht, nga, b, d, ln thung lng khng cn ch". Do , "thn khng c nhn na mnh lnh
ca vua m trm mc o rng, khng lm cht chc trng nhm nm nh m c c mt p ln
nghn nh phc dch, vinh hin sung sng hn c cc bc vng hu, th lc cn vt cc quan
Th, Lnh".
Nhn khi chnh quyn trng ng suy yu, trt t x hi ri lon, nhng nh ph ho ny bt
in khch luyn tp qun s bo v in trang ca mnh. Mt s pht trin lc lng
thnh nhng tp on qun phit ri nh ln nhau, c khi cng tham gia vo cuc u tranh
trong triu nh. Nu thnh cng, h lin gi ly quyn cao chc trng v chuyn thnh a ch
quan li.
Ngoi ra, t thi Nam Bc triu v sau, Pht gio v o gio pht trin nhanh chng, do bn
cnh a ch th tc cn c a ch nh cha. Tng lp ny c nhiu rung t v n dch nhiu
nng dn, nhng Trung Quc vai tr ca h v chnh tr v kinh t ko quan trng lm.
b. Giai cp nng dn
T khi ch tnh in tan r, giai cp nng dn thi c i phn ho thnh hai loi : mt s vn
gi c phn t ca mnh v bin thnh nng dn t canh, mt s khc b mt rung t v tr
thnh nng dn lnh canh rung t ca a ch. Sau , tuy rung t v thn phn ca nng dn
lun xo ng nhng hai loi nng dn y vn tn ti trong sut x hi phong kin.
Nng dn t canh l nhng ngi cy cy rung t ca mnh hoc ca nh nc cp cho theo
chnh sch qun in. H c ngha v phi np thu thng l bng 1/10 thu hoch v phi i
lm lao dch cho nh nc, v a v chnh tr, h c coi l dn t do, nu c iu kin hc
hnh v thi c t th c th tr thnh quan li.
Tuy vy, do s p bc bc lt ca nh nc phong kin v do trnh ca sc sn xut cn thp,
thin tai thng xuyn xy ra, nn i sng ca h ht sc cc kh. Triu Th i Hn miu
t tnh cnh ca h nh sau :
"Nay mt nh nng phu c 5 nhn khu, s lao ng khng di 2 ngi ; rung t cy cy
khng qu 100 mu, thu hoch ca 100 mu chng qua c 100 thch. Ma xun cy, ma h

xi, ma thu gt, ma ng ct vo kho, cht ci lo vic quan lm lao dch... trong sut bn
ma, khng c ngy no c ngh ngi... vt v cc kh nh vy, nu li gp lt hn, vic quan
bo ngc, thu kho tht thng, sng ra lnh chiu thay i th k c cng phi bn na
gi, ngi khng phi i vay vi li gp i cho nn phi bn rung nh con chu tr n"88.
Nu b ph sn, h s tr thnh nng dn lnh canh rung t ca a ch, n t hoc phi ri b
qu hng i tha phng cu thc.
Nng dn lnh canh l nhng ngi khng c hoc c rt t rung t, nn phi tr thnh t in
ca a ch. H c ngha v phi np t cho ch rung thng l bng 5/10 thu hoch. Tuy mc
bc lt th trc sau khng thay i, nhng v thn phn th tu theo tng thi k m c t nhiu
khc nhau.
Thi Ty Hn, loi nng dn t in ny vn l thn dn ca nh nc, nhng t thi ng Hn
v sau, trong cc in trang, h c gi l in khch b khc v ch l thuc vo a ch ch
khng c ngha v g i vi nh nc na.
n thi Nguyn, nng dn lnh canh phi np t nng hn trc v mc l thuc cng cht
ch hn. Nng dn mun ri khi rung t ca a ch l mt vic rt kh khn. mt s ni
cn c hin tng a ch can thip vo vic hn nhn ca t in v t n dch con ci ca h,
thm ch c khi cn bn t in theo rung t. Php lut triu Nguyn quy nh nu a ch
nh cht t in th b pht 107 gy, trong khi d nu nh cht n t th b pht 87 gy.
Vua Thi T nh Minh vn xut thn t bn nng nn t ra ch n i sng nng dn. y vy
m ng cng quy nh nu t in gp ch rung, khng k tui tc, phi ly l ca ngi t tui
i x vi ngi nhiu tui.
Trong hai loi nng dn ni trn, nng dn t canh l lc lng np thu v lm ngha v lao
dch cho nh nc, cn nng dn t in l i tng bc lt ch yu ca giai cp a ch. V
vy, nh nc mun duy tr n mc ti a tng lp nng dn t canh, cn giai cp a ch th
mun chim ot rung t ca nng dn v bt h l thuc vo mnh; do dn n s ginh
git rung t v nng dn gia nh nc phong kin v giai cp a ch.
Do b p bc bc lt nng n, nn nng dn Trung Quc thng xuyn ni dy khi ngha. Trong
cc phong tro y, th lnh ca h cng thng xuyn xng vng, lp triu nh vn v ging
nh chnh quyn phong kin. Mt s phong tro ginh c thng li, do tng lnh ca
h bin thnh mt tp on phong kin mi.
c. Tng lp cng thng
S pht trin sm ca nn th cng nghip v hnh thc sn xut c th sm to nn tng lp
th th cng t do Trung Quc. T i Hn v sau, tng lp ny ngy mt tng nhiu.
Th th cng cng b nh nc phong kin bc lt nng n. H c ngha v phi np thu v
phi lm ngha v lao dch bng ngh nghip ca mnh. VD, u thi Minh, th th cng c th
c chia lm hai loi : loi kinh mi thng phi lm vic cho nh nc 10 ngy, v loi
cc a phng c 3 nm phi lm cho nh nc 3 thng,
Nhng th th cng ngho kh ko c t liu sn xut th phi i lm thu cho nh nc. T th
k XVI v sau, 1 s TP vng ng Nam xut hin th lm thu cho cc ch xng t nhn.
Chnh sch bc lt ca nh nc cng dn n s u tranh ca th th cng nh trn lao
dch, n cui th k XVI u th k XVII xut hin nhng cuc bo ng chng cc quan
hon n thu thu cng thng.
Tng lp bun bn t i Hn rt pht trin. Triu Th miu t tnh hnh tng lp y nh sau :

88 Hn Th Thc ho ch (thng)

"Cc li bun, ln th tch tr thu li gp bi, nh th ngi by hng ra m bn, u c trc

li, ban ngy chi bi chn th, nhn khi b trn cn n, bn ra tt li gp my ln. Bi
vy n ng khng cy cy, n b khng tm t m mc th phi c nm mu, n th phi c
tht ngon ; khng phi chu ci kh ca k nng phu m c tin trm bc ngn. Nh s giu c
ca mnh, i li vi cc vng hu, th lc hn cc quan li89.
Xut pht t quan nim ngh bun l ngh ngn, khng phi l c s ca nn kinh t phong kin,
v vy cc triu i phong kin Trung Quc u thi hnh chnh sch kim ch s pht trin
kinh t ca h nh thu thu nng, nh nc gi c quyn mt s mt hng quan trng, ng
thi dm thp a v chnh tr ca h nh khng cho h lm quan, xp h vo loi cui cng trong
"t dn" (s, nng, cng, thng). Tuy vy trong nhng thi k thi bnh, kinh t pht trin, tng
lp ny cng ngy cng ng o, trong c mt b phn rt giu c, cho nn "php lut khinh
li bun m li bun vn giu sang, trng nng phu m nng phu vn ngho hn"90.
Nhng, do chnh sch coi thng ngh bun, mt s nh bun giu c thng mua rung t v
tr thnh i thng gia kim i a ch. Tnh hnh y nh hng n s pht trin nhanh
chng ca nn kinh t hng ho v s ny sinh quan h sn xut mi.
Tng lp n l cn gi l n t n thi trung i vn cn kh ng o. Ngun n l chnh l t
binh, nhng ngi phm ti v nhng ngi qu ngho kh phi bn bn thn hoc v con. Thn
phn n l tuy c kh hn thi c i, nhng h vn b coi l mt loi hng ho mua bn v
trao tng. i Hn, gi mt n t l 20.000 tin, bng gi 5 con nga. So vi thi Ty Chu, gi 5
n l mi bng gi 1 con nga v 1 cun t, th gi tr ca n t lc ny hn trc nhiu. n
i Nguyn, vic mua bn n t cng thnh hnh. kinh c ch bn ngi cng khai nh ch
bn nga, bn cu.
S git hi n t mt cch tu tin c hn ch hn nhng ni chung tnh mng ca n t vn
khng c bo m. VD: lut ng quy nh nu n t c ti, ch khng trnh quan m git
cht th b nh 100 gy, nu n t khng c ti th b t 1 nm. S i x i vi n t i
Nguyn li cng tn t. N t thng b thch ch ln mt, ng du nung vo chn, thm ch
c khi cn b bt ung thuc lm cho cm khng ni c. Php lut i Nguyn quy nh nu
n t chi bi ch, ch nh cht cng khng b ti, ngi t do git cht n t ca k khc th b
nh 107 gy, trong khi , nu git nga ca k khc th b nh 100 gy.
Sc lao ng ca n t tuy cng c b s dng vo cc ngnh sn xut nh nng nghip, chn
nui, th cng nghip nhng phn ln l dng vo vic hu h trong gia nh qu tc, a ch.
S lng n t trong cc gia nh thng rt nhiu. VD Lng K thi ng Hn c my
nghn n t, Thch Sng i Tn c 800 n t.
S tn ti mt tng lp n t ng o nh hng n ngun thu kho v lao dch ca nh
nc. V vy, c mt s quan li nh S an, ng Trng Th i Hn nu ra vn hn ch
hoc xo b quan h n l. Nhiu triu i khi mi thnh lp cng tuyn b gii phng nhng
ngi trong thi gian chin tranh phi bn thn lm n t c tr thnh ngi t do. Tuy nhin
do cuc sng bn cng ca nhn dn lao ng, n cui ch phong kin, tng lp n t vn
tip tc tn ti.
Tm li, thi trung i, c cu giai cp Trung Quc tng i phc tp. Hn na, i vi tng
c nhn, thn phn giai cp, ng cp khng c nh, c th thay i, nhng cc giai cp, tng
lp ni trn th tn ti lu di trong lch s.
89 Hn Th. Thc ho ch (thng)
90 Hn Th. Thc ho ch (thng)

C. Vn ho
K tha nhng di sn vn ho c i, n thi trung i, trn c s nhng iu kin kinh t x
hi mi v s giao lu vn ho vi bn ngoi, nhn dn Trung Quc sng to ra nhng thnh
tu vn ho rt rc r v c o, trong ni bt nht l cc mt t tng, vn hc, s hc,
ngh thut v mt s lnh vc khoa hc k thut.
I.
T tng, tn gio
1. S pht trin ca Nho hc
Ngi u tin xng Nho hc l Khng T sng vo thi Xun Thu. n thi Chin quc,
i biu trung thnh nht ca phi ny l Mnh T, nhng lc by gi v khng p ng yu cu
ca x hi, nn Nho hc cha c vai tr ng k.
Trong qu trnh y, nc Tn dng ng li ca phi Php gia nn thng nht c Trung
Quc. Nhng nhng ch trng ca phi ny dn n nhng mu thun x hi gay gt, do
triu Tn ch tn ti c 15 nm th sp . Rt kinh nghim tht bi y, cc vua u i Ty
Hn ch trng ni lng v mt t tng nhng cha quyt nh dng h t tng no ch
o ng li thng tr ca mnh.
n i Hn V (140 - 87 tr. CN), nh Hn tr nn cng thnh. Tuy nhin, c mt vn
cp bch cn c gii quyt, l vic tng cng ch tp quyn trung ng ngn chn
xu hng chia ct ca cc vng quc. V vy, Hn V mun tm mt h t tng ch o cho
vic gii quyt vn y, nhng vi iu kin khng lm cng thng thm mu thun x hi.
Trong hon cnh , Nho hc c chn lm c s l lun v t tng cho nn thng tr ca
giai cp phong kin, v vi ch trng thng nht v ng li nhn chnh, trng phi ny p
ng c yu cu lch s . Nm 136 tr. CN, Hn V chnh thc ra lnh "bi trut bch gia,
c tn Nho thut" (b cc trng phi, ch cao Nho hc), do vy Nho hc mi bt u tr
thnh trng phi t tng quan trng nht Trung Quc.
Cng t , Nho hc c pht trin thm mt bc m ngi c nhiu ng gp vo vic l
ng Trng Th (179 - 104 tr. CN). V mt trit hc, ng Trng Th nu ra thuyt "Thin
nhn cm ng" (s cm ng gia tri v ngi). Vi thuyt , ng cho rng tt c u do tri
sinh ra v xp t, m tri khng bao gi thay i, nn s xp t y cng khng thay i. T
suy ra, dng h no lm vua, ngi no lm vua, ngi no c ngi u l do tri, v vy
mi ngi phi tuyt i phc tng.
Hn na, cho m v thn b, ng Trng Th cn dng thuyt m dng ng hnh gii
thch s to lp ca tri. V d :
"Tri ly nhng con s trong 1 nm lp nn thn th ca ngi, nn 366 t nh tng hp
vi s ngy, t ln 12 phn hp vi s thng. trong c 5 tng hp vi s ng hnh. ngoi
c t chi tham hp vi s 4 ma. Cht thy cht m, tham hp vi ban m, ban ngy, cht rn
cht mm hp vi ma ng ma H, cht thng au, cht vui mng hp vi kh m dng..."
i vi thuyt Tnh thin v tnh c ca Mnh T v Tun T, ng Trng Th nu ra mt
thuyt chit trung l tnh ngi va thin va c. ng ni : "Tri ban ra hai kh m dng, thn
ngi ta cng c hai bn tnh thin v c. ng Trng Th cn chia tnh ngi lm ba bc ph
hp vi ba tng lp khc nhau : tnh thin l ca cc thnh nhn, tnh c l ca nhng ngi b
tr, tnh va thin va c l ca nhng ngi trung bnh.
Nh vy, t tng trit hc ca ng Trng Th thuc ch ngha duy tm khch quan v mang
nhiu yu t thn hc.
V mt o c, ng Trng Th pht trin cc quan nim v vua ti, cha con v nhn, ngha,
l, tr ca Khng Mnh thnh nhng h thng hon chnh gi l tam cng, ng thng.

Tam cng l ba cp quan h vua ti, cha con, chng v, trong vua l cng (ch da) ca b
ti, cha l cng ca con, chng l cng ca v, v vy b ti phi phc tng vua, con phi
phc tng cha, v phi phc tng chng.
i vi Khng T v Mnh T, ch l nhng vn x hi thun tu, nhng ng Trng Th
th cho nhng quan h y cng do tri quy nh, ng thi ng cn dng thuyt m dng
bin h cho a v ca vua, cha v chng trong ba cp quan h y. ng cho rng tri thin v
dng ch khng thin v m, nn dng c trng hn m m "vua l dng, b ti l m,
cha l dng, con l m, chng l dng, v l m", do b ti phi phc tng vua, con phi
phc tng cha, v phi phc tng chng l l t nhin, l lm theo tri.
Cn Ng thng l nhn, ngha, l, tr, tn. Quan nim ny vn c trong t tng Khng T
v Mnh T, n ng Trng Th th mi ghp thnh mt h thng hon chnh.
V quan im chnh tr, ng Trng Th khng c ch trng g mi m ch c th ho v pht
trin thm nhng ch trng ca Mnh T.
i vi ch trng thng nht, thi ng Trng Th, Trung Quc thng nht t nc ri.
Do vy, ng pht trin ch trng y hai im : mt l, ng dng thn hc gii thch s
thng nht, cho rng thng nht "l iu thng xuyn ca tri t, l ngha chung cho c c
kim" hai l, phi thng nht v lnh th v chnh tr v thng nht v t tng. Chnh v th ng
ngh vi Hn V ch cao Nho hc v cm cc hc thuyt khc khi lung lc t tng
ca nhn dn.
V ng li nhn chnh, ng Trng Th nu ra nhng ngh c th nh : "hn ch rung
t t ca dn cp cho nhng ngi khng , ngn chn ng chim ot ; mui, st u
giao v cho dn ; b n t, tr kh t dng uy quyn git ngi ; gim nh thu kho , b bt
lao dch ni sc dn"91.
ng thi, ng ch trng phi ch trng vic gio dc cm ho, do , trung ng phi m
trng Thi hc dy con em qu tc, quan li. cc a phng th khuyn khch vic hc
tp, trn c s y hng nm cc qaan s ti phi tin c ngi c ti c ln trung ng sung
vo hng ng quan li.
Nh vy, ng Trng Th nng hc thuyt ca Khng Mnh thnh mt h thng l lun
tng i hon chnh, nhng ng thi cng lm cho hc thuyt ny nhum mu sc thn hc.
Hn na, do vic thn thnh ho Khng T, tn ng lm gio ch ca o Hc, do vic cao
cc sch Thi Th, L, Dch, Xun Thu thnh nm tc phm kinh in (Ng kinh), Nho hc t mt
trng phi t tng bin thnh mt hc thuyt mang mu sc tn gio m ngi sau quen
gi l Nho gio. Cng t , hc thuyt ny tr thnh c s l lun v t tng ca ch phong
kin Trung Quc sut hn 2.000 nm lch s.
Sau khi Nho hc gi a v thng tr c t lu th o gio ra i v Pht gio cng c
truyn b rng ri Trung Quc. Ba lung t tng y khng ngng bi bc ln nhau.
n i Tng, cc hc gi cho rng quan im trit hc ca Nho gio n gin, ko su sc nh
quan im trit hc ca Pht gio, o gio. V vy, h khai thc quan nim v v tr ca
Kinh Dch, ng thi tip thu phng php lun ca o gio v Pht gio gii thch ngun
gc ca v tr v ch thch li cc sch kinh in ca nh Nho. v c th, quan im ca cc nh
Nho i Tng c khc nhau t nhiu, nhng v c bn h u cho rng ngun gc ca v tr gm
c hai yu t l l (tinh thn) v kh (vt cht), trong l l yu t c trc, v vy h c gi
chung l phi L hc.

91 Hn Th. Thc ho ch (thng)

Ngi u tin xng L hc l Chu n Di (1016-1073) sng thi Bc Tng. ng cho rng
ngun gc ca v tr l thi cc. Thi cc vn ng th sinh ra dng, ngng vn ng th sinh
ra m. m dng giao cm nhau m sinh ra ng hnh, tri t, ri sinh ra ngi, vn vt cho n
v cng. Cn trc thi cc th ko c vt cht tn ti, ch c "v cc" tc l "l" m thi. Nh
vy quan im trit hc ca Chu n Di thuc loi duy tm khch quan. Sau Chu n Di cn c
nhiu nh L hc ni ting khc nh Trnh Ho, Trnh Di, Trng Ti, Lc Cu Uyn v.v...
n thi Nam Tng, i biu xut sc nht ca phi L hc l Chu Hi (1130-1200). ng cho l v
kh ko th ni ci no c trc, c sau, nhng nu suy n cng th hnh nh l c trc.
Tuy Chu Hi ko c ng gp g mi v l lun, nhng thnh tch ch yu ca ng trong vic pht
trin Nho hc i Tng l ng dng quan im l hc ch thch li cc sch kinh in ca
nh Nho. V d ng cho rng bn mt o c nhn, ngha, l, tr m Mnh T nu ra u l
nhng biu hin ca l nh m lm cho ngi ta bit thng xt, xu h, nhng nhn v phn
bit phi tri. ng thi, cng vi Trnh Ho, Chu Hi rt ra thin i hc do Tng Sm son
v thin Trung dung do T T son trong sch L k thnh hai sch ring. T , bn quyn
sch Lun ng, Mnh T, i hc, Trung dung tr thnh b kinh in th hai ca Nho gia gi l
T th. Nh vy, mc du cha thot khi ch ngha duy tm, nhng phi L hc lm cho trit
hc Nho gio thm su sc tru tng, nhng ng thi do s cu n gio iu trong vic hc
tp Khng Mnh nn Nho hc i Tng cng tr nn kht khe bo th hn trc.
Trong khi , nhiu vua i Tng cng rt tn sng Nho hc ; do vy, Tng Chn Tng (9981022) truy tng Khng T danh hiu "Ch thnh Vn tuyn vng" cn 72 t th c truy
phong lm Cng, Hu, B. Tng Thn Tng (1065-1085) th phong Mnh T lm "Chu quc
vng" c tc tng cng Nhan T ngi hu Khng T. n thi Tng (1265-1275), Tng
T, T T cng vi Nhan T, Mnh T c ngi hu Khng T gi l "t phi". Bng nhng
vic lm ni trn, cc vua Tng lm cho Nho hc cng m thm mu sc tn gio.
Tm li, Nho hc hoc Nho gio thc cht khng phi l mt tn gio m ch l mt trng phi
t tng chnh tr ch trng dng o c lm c s cho ng li tr nc, ng thi ch
trng n vic gio dc cm ho nhn dn. Nh p dng ng li ny, s tn bo ca giai cp
thng tr c th c hn ch mt phn, ng thi nn vn ho gio dc Trung Quc thi trung
i t c nhng thnh tu rt ln. Nhng n cui thi phong kin, do tnh cht bo th,
sng c, cng nhc ca n, Nho gio rng buc t tng tnh cm con ngi vo nhng
khun kh cht hp li thi v km hm s tin b ca x hi.
2. o Gio
o gio bt u ra i t cui thi ng Hn. Lc by gi, chnh tr ri ren, nhn dn khn
kh. V vy, nhn dn mun tm s gip ca 1 lc lng siu nhin, mun c 1 t chc
on kt u tranh chng li giai cp thng tr. Trong khi , nhng hnh thc m tn d oan nh
bi ton, xem sao, tng s, ph php v.v... vn lu hnh t xa trong dn gian c kt hp
vi mt s yu t trong t tng ca Lo T v Trang T sng to ra o gio ny.
Tng truyn ngi u tin sng lp ra o gio l Vu Ct. T tng tn gio ca ng c
chp trong sch Thi bnh thanh lnh, v sau, v b quy ti l tuyn truyn nhng iu nhm nh,
Vu Ct b Tn Sch (anh Tn Quyn, vua nc Ng thi Tam quc) git. Tuy vy tip ,
Trung Quc xut hin 2 t chc o gio l o Thi bnh ca Trng Gic v o Nm u
go ca Trng Lng, Trng Hnh, Trng L. o Thi bnh l gi theo tn sch Thi bnh
thanh lnh, cn s d gi l o Nm u go l v ai theo o th phi np 5 u go.
o Thi bnh v o Nm u go l 2 t chc khc nhau nhng ni dung tng t nh nhau.
C 2 gio phi ny u th ma qu, ch trng ba php v dng nc ba cha bnh.

L tng ca o Nm u go l mun xy dng mt x hi khng tng, trong ko c quan

li thng tr m ch c nhng ngi qun l, ng thi cn lp nhng qun t gic gi l "ngha
x", trong treo go tht cung cp cho nhng ngi i ng. Khch qua ng c th vo
n cho , nhng khng c n qu nhiu, nu khng s b qu thn trng pht. Cn ch trng
chnh tr ca o Thi bnh khng thy ghi chp c th, m ch c bit rng o Nm u go
i th cng ging nh bn Khn vng (qun khi ngha ca tn o Thi bnh) do c l l
tng ca o Thi bnh cng tng t nh vy.
Sau khi tp hp c ng o tn , Trng gic bin o Thi bnh thnh mt lc lng
chnh tr ca nng dn ni dy chng chnh quyn ng Hn. Phong tro khi ngha ny tuy
b n p m mu v tn gio ca nng dn tuy b giai cp thng tr th ght, gi l "t gio", l
"o yu qui", nhng vn tip tc lu hnh trong dn gian.
Trn c s o Thi bnh v o Nm u go, n i Tn, o gio chnh thng c hnh
thnh. Ngi t c s u tin ca tn gio ny l Ct Hng, hiu l Bo Phc T.
Thi k ny, tnh hnh x hi Trung Quc cng rt hn lon. Nm quyn thng tr l tng lp a
ch s tc, nhng h ch bit n chi phng ng nn cuc sng cm thy ht sc trng rng v
v. Trong hon cnh y, h thy ch ngha thot li thc t ca Lo Trang rt ph hp vi t tng
ca h, do trong gii qu tc xut hin phi Thanh m, c ngy ch cm pht trn ni
nhng chuyn huyn diu vu v khng lin quan g n thc t. Trn c s y, Ct Hng
chnh thc sng lp ra mt tn gio mi.
Loi o gio ny hon ton da vo hc thuyt ca Lo Trang, do Lo T bt u c tn
lm "o c qun" v Trang T c tn lm "Chn nhn", tc l nhng v tin.
Ni dung t tng chnh ca tn gio ny l ch trng thot li hin thc, khng vng mc bi
i, ch tu dng ni tm ko di tui th. Hn na, nu luyn c thuc tin m ung ch
c th sng mi khng gi. Ngoi ra, o Thn tin cng tin vo ba ch ph php, v d cho
rng nu c ba eo vo mnh th ln ni h khng dm n tht.
Nh vy, o Thn tin l s kt hp hc thuyt ca Lo Trang vi cc hnh thc cu tin, luyn
an v ph php.
n i ng, vi l do thu t ca o gio l Lo T cng h L vi nh ng 92, o gio
c tn lm quc gio. ng Cao Tng truy tn Lo T lm "Thi thng huyn nguyn
hong ", v Lo T lm "Tin thin thi hu", thm ch cn tc tng Khng T ng hu bn
cnh Lo T.
Thi Bc Tng, o gio vn c tn sng. Tng Chn Tng phong Lo T lm "Thi thng
lo qun hn nguyn thng c hong ". Nh Tng cn t ra nhiu cp bc trong tng lp
o s, tng ng cc cp bc quan li. Tng Huy Tng cn t xng l "Thng nguyn t
thi tin qun" ging th v bo cc quan li tn mnh l "Gio ch o qun hong ".
Cng vi vic cao o gio, cc vua ng, Tng cho xy dng nhiu o qun (cha)
p , cp cho cc c s tn gio y nhiu rung t v thu nhn mt s o s lm quan li.
l thi hong kim ca o gio Trung Quc. Sau , trong cc thi k Nam Tng, Minh,
Thanh, o gio tuy khng c thnh nh trc nhng vn tip tc tn ti.
3. o Pht
T cui thi Ty Hn, Pht gio ca n bt u truyn vo Trung Quc, nhng n thi
ng Hn ch mi c mt s qu tc theo o Pht. Mi n thi Tam quc, Pht gio mi c
truyn b rng ri trong nhn dn, cha chin mi bt u c xy dng.

92 Nh ng cho rng Lo T tn l L Nh. Thc ra h tn ca Lo T cha xc minh c.

T ng Tn n Tu ng, Pht gio ngy cng thnh hnh. nghin cu tng tn gio l
ca o Pht, nhiu nh s Trung Quc nh Php Hin thi ng Tn, Huyn Trang, Ngha Tnh
i ng tm ng sang n . Ngc li, nhiu nh s nc ngoi nh n , Ph Nam
cng n Trung Quc truyn o. Kinh Pht c dch ra Hn ng ngy cng nhiu, nht l
sau chuyn i n ca Huyn Trang.
Khi Bc Tng mi thnh lp, Triu Khung Dn cng tn sng Pht gio, cho xy cha, tc
tng, in kinh, v c 1 on 157 nh s sang n tm hiu thm v o Pht.
S pht trin mnh m ca Pht gio nh hng n ngun thu kho v lc lng lao ng
ca nh nc, v rung t ca cha chin c min thu, cc nh s c min lao dch. V
vy nhiu hong Trung Quc thi ng v thi Ng i tng ra lnh "b Pht" tc l b
bt cha chin, ly tng ng v chung khnh c tin, buc phn ln s si phi hon
tc ; hoc nh Tng Huy Tng th cc lc bi bng Pht gio v ch trng cao o gio
thay th vai tr ca tn gio ngoi lai ny. Tuy vy, nu vua trc bi bng Pht gio th vua sau
li nng Pht gio, cho nn Pht gio vn tip tc tn ti.
Trong qu trnh y, gia ba hc thuyt Nho, Pht, Lo khng ngng bi bc ln nhau. Ngc
li c mt s ngi ch trng thng nht ba hc thuyt y lm mt v h cho rng "Nho Pht
nht tr", "Lo Pht cng mt th ch khc nhau v vn dng" v.v... C ngi nh Trng Dung
thi Nam T, lc sp cht, tay tri cm Hiu kinh v Lo T, tay phi cm Php hoa kinh biu
th s nht tr ca ba tn gio y. Vng Thng thi Tu cng ch trng hp nht Nho, o,
Pht trn c s Nho hc. Tuy rng ch trng ny ko thnh cng, nhng kt qu l hc thuyt
no cng tip thu 1 s yu t ca hc thuyt khc lm phong ph thm hc thuyt ca mnh.
II.
Vn hc
Vn hc l mt lnh vc rt ni bt trong nn vn ho Trung Quc thi trung i.
Do kinh t pht trin mnh m v ton din, do thc t phong ph v sinh ng ca cuc sng
trong mt t nc rng ln vi nhng iu kin t nhin nhiu mu nhiu v, do nhng cuc
u tranh phc tp trong x hi v c bit l do chnh sch dng vn chng lm thc o ti
nng, nn vn hc khng nhng c c s pht trin m cn rt c khuyn khch.
Trong kho tng vn hc Trung Quc giai on lch s ny tiu biu nht l ph i Hn, th i
ng, t i Tng, kch i Nguyn v tiu thuyt i Minh - Thanh.
Ph l 1 th loi vn hc c bit ca Trung Quc, trong li vn c gt gia rt cng phu.
Nhng nh sng tc ph ni ting thi Ty Hn l Gi Ngh, T M Tng Nh, Mai Tha v.v...
Ngoi ph ra, th ca i Hn cng phong ph v ni dung v iu luyn v ngh thut hn trc.
i biu cho nn thi ca thi ny l Nhc ph. Nhc ph vn l tn c quan ph trch v ca nhc
t l do Hn V lp ra. Hng nm c quan ny c ngi i vo qun chng su tm th ca
ca nhn dn, do v sau dn ca cng c gi l Nhc ph, v chnh v vy, Nhc ph
mang nhiu tnh cht hin thc phn nh c i sng kh cc v tnh cm ca nhn dn.
Th ng l nh cao th ca Trung Quc m cc thi i trc v sau ko snh kp. Th
ng c mt s lng rt ln phn nh tng i ton din t nc v b mt x hi lc by
gi v t n trnh rt cao v ngh thut. Trong hn 2.000 nh th cn lu tn tui n
ngy nay, L Bch, Ph v Bch C D l ba nh th ln nht, tiu biu nht.
L Bch (701 - 762), 1 ngi phng khong, thch t do, ko chu rng buc lun ci. Do vy, tuy
hc rng ti cao nhng ng ko i thi v cha lm 1 chc quan g chnh thc c. Th L Bch
phn ln tp trung miu t v p thin nhin, nhng nhiu bi phn nh i sng nhn dn. c
im th L Bch l li th p v ho hng, m cht ch ngha lng mn. Bi th Xa ngm
thc ni L l VD:
"Nng ri Hng L khi ta bay,

Xa trng dng thc trc sng ny :

Nc bay thng xung ba nghn thc,
Tng di Ngn H tut khi my"93
Ph (712 - 770) xut thn t 1 gia nh quan li nh sa st. Bn thn ng hc rng nhng thi
khng , mi nm 40 tui mi lm my chc quan nh trong 7 nm. Tuy vy sut i ng phi
sng trong cnh ngho nn. Cuc i ln n gip ng hiu thu cuc sng kh cc ca
nhn dn, do phn ln th ca Ph miu t nhng cnh bt cng trong x hi, cnh ngho
kh, nhng ni oan khut ca nhn dn lao ng, vch trn s p bc bc lt v xa x ca giai
cp thng tr. V d, trong bi "T kinh v huyn Phng Tin" ng m t cnh tri ngc
gia cuc sng xa hoa cung nh v tnh cnh ca nhn dn nh sau :
"Mng gi ninh, ngi xi rm rt
Thm chanh chua, qut ngt, ru mi.
Ca son ru tht i
C thng cht l xng phi ngoi ng94
Nhng bi th c gi tr t tng v ngh thut cao nh vy ca Ph rt nhiu, v vy ng
c nh gi l nh th hin thc ch ngha ln nht i ng.
Bch C Di (772 - 846) xut thn t gia nh quan li, u tin s lm nhiu chc quan to
trong triu, nhng n nm 44 tui th b ging chc lm T M Giang Chu. Bch C D cng
theo con ng sng tc ca Ph, lm nhiu bi th v ni kh ca nhn dn, ln n giai cp
thng tr. Th ca Bch C D c ni dung hin thc tin b. Trong nhng bi th ln n giai
cp thng tr, ng dng nhng li l khi chua cay, khi quyt lit. VD ln n s c hip tn nhn
ca cc quan li vi dn trong vic thu thu, trong bi "ng gi Lng" ng vit :
Quan trn bit r m khng xt
Thc ly t cu lp cng
Bn t cm du np cho
Cm o sang nm trng vo u ?
Lt o trn mnh ta,
Cp cm trn ming ta
Hi ngi hi vt l hm si
C g co mng, nghin rng n tht ngi !95
Sau khi b ging chc, ng tr nn bi quan, nn tnh chin u trong nhng bi th cui i ca
ng khng c mnh m nh trc na. Mc du vy, ng vn l mt nh th hin thc ch
ngha ln ca Trung Quc i ng.
Tm li, th ng l nhng trang chi li trong lch s vn hc Trung Quc; t c s ngh
thut, phong cch v lut th cho nn thi ca Trung Quc sau ny.
T, ra i vo cui i ng, do th ng bin th m thnh. T l li th ca cc iu nhc
c sn, v vy s cu, s ch, m iu ca t l tu thuc vo cc iu nhc, nn cu th ca t
thng di ngn ko u nhau, ko phi b rng buc bi nhng quy tc cht ch nh th ng.
93 Tng Nh dch. Th ng, tp 2. NXB Vn ho H Ni 1962.
94 Don K Thin dch, sch dn.
95 Don K Thin dch, sch dn.

i Tng l thi k pht trin nht ca t. Nhng ngi sng tc t ni ting lc by gi l Liu
Vnh, T Thc, Tn Kh Tt, n s L Thnh Chiu v.v...
Do s pht trin ca t, ca ht l mn ngh thut rt thnh hnh trong x hi thng lu v
th. Lc by gi, trong cung nh th thit lp "gio phng", cc thnh ph ln th c "ca lu",
thm ch trong ph ring ca mt s qu tc quan li ln cng nui o ht v v n.
Kch l hnh thc vn hc ngh thut tiu biu ca i Nguyn. T thi Tng, Kim, loi kch n
gin phi hp gia ht, ni, ma, n xut hin. Trn c s k tha v tng hp cc hnh thc
ngh thut nh t, h kch v nhng cu chuyn lu truyn trong nhn dn, cc nh bin kch i
Nguyn dng nn nhng v ca v kch hon chnh. S kch bn bin son c l khong
500 v, nhng lu truyn n nay ch cn hn 100 tc phm. Nh son kch u t nht i
Nguyn l Quan Hn Khanh. ng vit c hn 60 kch bn, nay cn truyn li 18 tc phm,
trong cc v u Nga oan (ni oan ca nng u Nga), Bi nguyt nh (Nh n trng),
Vng giang nh (Nh ngm sng), n dao hi (n dao d hi) v.v... l c gi tr nht. Qua
cc tc phm y, tc gi ln n nn thng tr tn bo ca qu tc Mng c v th hin tinh thn
u tranh v chnh ngha ca mnh.
Ngoi Quan Hn Khanh, Vng Thc Ph, tc gi v kch Ty Sng K (Mi ty) cng l mt
nh son kch ni ting lc by gi.
Tiu thuyt l mt hnh thc vn hc mi bt u pht trin t thi Minh - Thanh. Trc ,
cc thnh ph ln thng c nhng ngi chuyn lm ngh k chuyn, ti ca h thng l
nhng s tch lch s. Da vo nhng cu chuyn y, cc nh vn vit thnh cc "tiu thuyt
chng hi". Nhng tc phm ln v ni ting trong giai on ny l Truyn Thu h ca Thi
Ni Am, Tam quc ch din ngha ca La Qun Trung, Ty d k ca Ng Tha n, Nho lm
ngoi s ca Ng Knh T, Hng lu mng ca To Tuyt Cn v.v...
Truyn Thu h k li cuc khi ngha nng dn Lng Sn Bc do Tng Giang lnh o.
Thi Minh - Thanh, tc phm ny b xp vo loi sch cm, nhng s tch cc anh hng Lng
Sn Bc th vn c lu truyn trong nhn dn v c tc dng c v rt ln i vi s u
tranh ca nng dn chng s p bc bc lt ca giai cp phong kin.
Nho lm ngoi s l b tiu thuyt tro phng vit v truyn lng Nho. Qua tc phm ny, Ng
Knh T kch ch thi c ng thi v ma mai nhng ci xu xa ca tng lp tr thc
phong kin di ch thi c .
Hng lu mng vit v cu chuyn hng suy ca mt gia nh qu tc phong kin v chuyn yu
ng gia mt i thiu nin, qua v nn b mt ca x hi phong kin Trung Quc trong
giai on suy tn. Bng cch xy dng cho hai nhn vt chnh ca tc phm l Gi Bo Ngc v
Lm i Ngc tnh cch chng i ch thi c, ch quan trng, o c v l gio phong
kin, kht vng t do v hnh phc, ng thi dnh cho nhng ngi thuc tng lp b coi l
thp km, nhng tm hn cao p v tnh cm chn thnh, tc gi nh mnh vo h thc
ca giai cp phong kn lc by gi. V vy, Hng lu mng c nh gi l tc phm c gi tr
nht trong kho tng vn hc hin thc c in Trung Quc.
III.
S hc
Bt u t thi Ty Hn, s hc mi tr thnh mt lnh vc c lp m ngi t nn mng l
T M Thin. Vi tc phm s k, b thng s u tin ca Trung Quc, T M Thin ghi
chp lch s gn 3000 nm t thi Hong n thi Hn V , chia lm 5 phn l bn k, biu,
th, th gia, lit truyn. Bn k l s tch cc vua ; Biu l bng tng kt v nin i ; Th l lch
s cc ch , cc ngnh ring bit nh l, nhc, kinh t... ; Th gia l lch s cc ch hu v
nhng ngi c danh vng : Lit truyn ch yu l truyn cc nhn vt lch s khc.

S k l tc phm c gi tr v mt s liu v t tng. Sau S k, t thi Hn n Nam Bc triu

c Hn th ca Ban C, Tam quc ch ca Trn Th, Hu Hn th ca Phm Dip v.v...
Bt u t i ng, c quan bin son lch s ca nh nc gi l "S qun" c thnh lp.
S qun i ng son c cc b s ca cc triu i t Tn n Tu gi l Tn th,
Lng th, Trn th, Bc T th, Chu th, Tu th. T v sau, cc b s ca cc triu i u
do nh nc bin son.
Bn cnh cc b s ni trn, thi ng cn c mt s tc phm ln vit theo cc th ti khc
nh s thng ca Lu Tri C, Thng in ca Hu. S thng l tc phm vit v phng
php bin son lch s sm nht ca Trung Quc. Thng in l tc phm u tin vit lch s
theo tng chuyn nh kinh t, ch thi c, chc quan v.v... t thi thng c n cui i
ng Huyn Tng.
Tc phm s hc ln nht i Tng l T tr thng gim do T M Quang ch bin. y l b
bin nin s s ghi chp lch s Trung Quc t thi Chin quc n thi Ng i.
Thi Minh - Thanh, Quc s qun cng bin son c nhiu tc phm nh Minh thc lc, Minh
s, i Minh nht thng ch, Thanh Thc lc, i Thanh nht thng ch v.v... Cc tc phm s
hc do t nhn vit theo cc th bin nin k s bn mt, tp s, bt k v.v... cng rt nhiu.
Bn cnh nhng b s y, thnh tu ln nht trong cng tc bin son thi Minh - Thanh l
hon thnh c my b sch ht sc s. l Vnh Lc i in, C kim th tp thnh
v T kh ton th.
B Vnh lc i in do Minh Thnh t (nin hiu Vnh Lc) t chc bin son, bao gm cc ni
dung : chnh tr, kinh t, vn hc, ngh thut, tn gio v.v... y l mt cng trnh tp th ca hn
2.000 ngi lm trong 5 nm. B sch ny gm 11.095 tp, nhng nm 1900 khi lin qun 8
nc quc nh vo Bc Kinh, nhiu cng trnh vn ho b cp hoc t ph. V vy, b
Vnh Lc i in hin nay k c nc ngoi ch cn hn 300 tp.
C kim th tp thnh bin son thi Khang Hi (1662 - 1722), gm cc ni dung : chnh
tr, kinh t, o c, vn hc, khoa hc v.v... chia thnh 10.000 chng. Vnh lc i in v C
kim th tp thnh l 2 b bch khoa ton th ln ca Trung Quc thi trung i.
Cn T kh ton th th bin son di thi Thanh Cn Long (1736 - 1795), gm 4 phn l :
Kinh (cc sch kinh in nh Nho) ; S, T (tc phm ca cc hc gi thi Chin quc) v Tp
(vn, th, t, khc). B sch ny c chia thnh 36.000 tp.
Nhng b sch ni trn l nhng di sn vn ho v cng qu bu ca Trung Quc ni chung v
ring v mt lch s cng c gi tr rt ln.
IV.
Khoa hc k thut
Bn cnh t tng, vn hc, s hc l nhng lnh vc ni bt nht ca Trung Quc, trong thi k
ny cc mt ton hc, thin vn, y dc v.v... cng t c nhng thnh tu quan trng.
V Ton hc, t i Hn bin son c quyn Cu chng ton thut, nu ra cc PP tnh
din tch rung t theo cc hnh khc nhau, tnh khi lng t p thnh o ho, tnh gi tin
lng thc, gia sc v.v... Trong khi tnh ton cc vn ni trn, sch ny cp mt s mt
ca i s hc nh PP gii phng trnh bc mt c nhiu n s...
Thnh tch ni bt v ton hc thi Nam Bc triu l T Xung Chi (429 - 500) tm c s
chnh xc c 7 s l nm gia 2 s 3.1415926 v 3.1415927. Pht minh ny ca T Xung Chi
sm hn cc nh ton hc cc nc khc hn 1.000 nm.
V thin vn hc, Trung Quc vn c nhiu hiu bit t thi c i. n thi Tn Hn, Trung
Quc li pht minh ra nng lch tc l chia mt nm thnh 24 tit nng dn c th da vo
bit thi v sn xut. ng thi, t thi Ty Hn v sau, cc triu i nhiu ln iu chnh
lch, nn lch ngy cng chnh xc.

Nh thin vn hc ni ting thi ng Hn l Trng Hnh (78 - 139). ng bit nh sng ca

mt trng l nhn ca mt tri. ng cho rng thin th hnh cu nh v trng m qu t th nh
1
lng . Mt vng ca bu tri l 365 4 , mt na trn qu t, mt na di qu t.
Cn c
theo suy ngh y, ng lm c mt m hnh thin th gi l "hn thin nghi. Khi m hnh ny
chuyn ng th cc v sao cng di chuyn ging nh tnh hnh thc ngoi bu tri.
Trng Hnh cn c nhiu hiu bit v a l, a cht hc. ng lm c mt dng c o ng
t gi l "a ng nghi" c th o chnh xc phng hng ca ng t.
V y dc, t i Hn xut hin nhiu thy thuc gii, ni ting nht l Hoa . ng l ngi
u tin ca Trung Quc bit dng phu thut cha bnh. ng cn ch trng phi luyn
tp thn th cho huyt mch c lu thng v chnh ng son ra bi th dc "ng cm h" tc
l nhng ng tc bt chc 5 loi ng vt l h, hu, gu, vn v chim.
Nh y dc hc ni ting i Minh l L Thi Trn. Tc phm Bn tho cng mc ca ng l
mt quyn sch thuc rt c gi tr. Trong tc phm ny ng gii thiu 1558 v thuc do ngi
i trc tm ra v cn thm vo 374 v thuc mi. Tc gi phn loi, t tn, gii thiu tnh
cht, cng dng v hnh v cc cy thuc . V vy, sch ny khng ch l mt tc phm dc
hc c gi tr m cn l mt tc phm thc vt hc quan trng.
V mt k thut, trong giai on lch s ny, nhn dn Trung Quc c bn pht minh ht sc
quan trng. l giy k thut in, la bn v thuc sng.
Mi n thi Ty Hn, Trung Quc, ngi ta vn cn vit ln th tre hoc la. n th k I tr.
CN, nh s pht trin ca ngh tm t, nhn dn lao ng Trung Quc pht minh c cch
lm mt loi giy th s bng t. n nm 105, mt vin quan hon thi ng Hn l Thi Lun
pht minh ra cch dng v cy, li c, gi rch... lm giy. T ngh sn xut giy tr
thnh ngh mi, to iu kin cn thit cho s pht trin nhanh chng ca nn vn ho Trung
Quc. K thut lm giy ca Trung Quc n th k VIII truyn sang Arp, ba bn th k sau li
t Arp truyn sang Ty u.
K thut in bt u c pht minh t i ng, nhng by gi ngi ta ch mi bit in bng
vn khc. n gia th k XI (i Tng), mt ngi dn thng tn l Tt Thng pht minh ra
cch in ch ri bng t nung. Ch c xp ln mt tm st c sp, xp xong em nung nng
cho sp chy ri ngui, sp s gi cht ly ch, v nh vy c th em in. Nhc im ca
pht minh ny l ch hay mn, kh t mc, in khng c sc nt. n u th k XIV nhc
im c khc phc bng cch thay ch t nung bng ch g. n cui th k XIV (u i
Minh), k thut in truyn sang Triu Tin. Ngi Triu Tin ci tin thay ch g bng ch
ng v sau li truyn sang Trung Quc. T ngh in Trung Quc cng tin b.
Vic pht minh ra kim ch nam cng tri qua mt qu trnh lu di. T th k III tr. CN ngi
Trung Quc bit c tnh cht ht st ca nam chm v n th k I tr. CN th bit c
tnh cht ch hng ca n, nhng mi n i Tng mi pht minh c st nam chm nhn
to. Vo th k XI, ngi ta bt u bit dng st mi ln nam chm thu ht t tnh ri
dng ming st vo vic lm la bn, la bn lc u ch l ming st c t tnh xu qua cng
rm th ni trong bt nc hoc treo bng si t ch kn gi. Vic pht minh ra la bn to
iu kin ht sc thun li cho s pht trin ngh hng hi Trung Quc.
Cn vic pht minh ra thuc sng l thnh tch ngu nhin ca cc nh luyn an. T xa ngi
Trung Quc tin rng ngi ta c th luyn c vng v thuc trng sinh bt lo. Nguyn liu
m cc nh luyn an thng dng l lu hunh, dim tiu v than g. Cho n i ng mc
ch chnh ca h th khng t c, tri li thng gy nn nhng v n hoc chy, v th l,

tnh c ngi ta tm ra c cch lm thuc sng. n u th k X, thuc sng bt u c

dng lm v kh, v n i Tng th c ng dng rng ri vo vic ch to nhng loi v
kh th s nh tn la, cu la, qu la, pho, n bay v.v...
Vic pht minh ra giy, k thut in, la bn v thuc sng l nhng cng hin rt ln ca nhn dn
Trung Quc i vi nn vn minh th gii.
Ngoi cc thnh tu ni trn, ngh thut lu i ca Trung Quc vi trnh cao, phong cch
c o biu hin cc mt hi ho, iu khc, kin trc, m thut cng nghip... cng l mt
lnh vc rt ni ting.
Tm li, di thi phong kin, nn vn ho Trung Quc pht trin rc r. Nhng thnh tu ln
lao trn lnh vc ny lm cho Trung Quc tr thnh trung tm vn minh quan trng Vin
ng v trn th gii.

Chng II: Mng C

I.
S hnh thnh nh nc Mng C
1. Tnh hnh x hi Mng C trc khi nh nc ra i
Ngi Mng C c l l hu du hoc mt chi nhnh ca ngi Hung N. Ci tn gi Mng Gn
(Mongol) c ni n sm nht trong s sch Trung Quc i ng bng nhng ch Hn
khc nhau nhng c m tng t.
Th k VIII, ngi Mng c ln lt b ph thuc ngi t Quyt v ngi Hi Ht. n na
sau th k IX, h lp thnh mt lin minh b lc do b lc Tc Ta cm u. Nn 1 thi gian di
Mng C cng nh nc ngoi, ci tn Tc Ta c dng ch ngi Mng c.
Th k XI, lin minh b lc Tc Ta tan r v s tn cng ca nc Liu. Sang th k XII, cc b
lc Mng c li thng xuyn b Kim tn cng. n thi k ny, trn tho nguyn mnh mng
bao gm nc Mng C, Ni Mng thuc Trung Quc v mt di pha nam Xibri c nhiu b
lc Mng c sinh sng, trong ln mnh nht l cc b lc Tc Ta, Krat, Nai nan, Merkt.
Tr mt s t vng rng ni pha bc sng bng ngh sn bn v nh c, phn ln cc b lc
Mng c u ng c v lm ngh chn nui gia sc m ch yu l cu, b, nga.
Lc by gi, c dn Mng C t chc thnh nhng cng x du mc trong sc vt l ca
chung, ng thi mi b lc u c khu vc chn nui tng i c nh. Dn dn ch t hu
ra i, hin tng phn ho ti sn pht trin. Hn na, nhng cuc chin tranh gia cc b lc
v nhng tai nn do thin nhin gy ra lm cho nhiu mc dn b ph sn. Tri li, cc th lnh
b lc, th tc, qua chin tranh chim c nhiu t binh, sc vt v bi c. Nhng yu t y
cng y nhanh s phn ho giai cp. Cc thnh vin ca th tc bt u chia thnh 2 loi : nyan
v art.
Nyan l tng lp giu c, cn art l nhng ngi b mt t liu sn xut, nn b bin thnh
nhng ngi lao ng ph thuc.
Trong qu trnh phn ho giai cp y, cc qu tc Mng c chn mt s thnh vin b lc lp
thnh mt s i thn binh gi l nke (ngha l bn chin hu). Nhng ngi ny c cp mt
s gia nh art v nhng khu vc chn nui.
Ngoi art, trong x hi cn c n l m ngun gc ch yu l t binh bt c trong cc cuc
chin tranh gia cc b lc. H phi lm cc cng vic hu h trong gia nh hoc phi chn sc
vt cho ch.
n cui th k XII u th k XIII, cc cuc chin tranh gia cc b lc xy ra cng nhiu. Phn
nh tnh hnh y, Lch s b mt Mng c chp :
"Bu tri y sao ang quay cung,
Cc b lc nh nhau khng dt.
Khng cn c thi gi ng,

u u cng ch c ginh git cp bc.

C mt t ang rng chuyn,
Cc b lc nh nhau khng dt.
Khng cn c thi gian nm yn,
M ch c nh nhau, chm git..."
Trong qu trnh chin tranh thn tnh ln nhau y, mt s b lc dit vong, mt s b lc tr nn
ln mnh. ng thi lin minh b lc (ulus) li c thnh lp. ng u lin minh b lc l
khan (hn) c th lc v uy quyn
2. S thnh lp nh nc Mng C
S thnh lp nh nc Mng c thng nht gn lin vi tn tui ca Tmusin tc l Thnh Ct
T Hn. Tmusin (1155 - 1227) xut thn trong mt gia nh qu tc th tc, cha tn l Yxugy
Batua vn l th lnh b lc Taisit. Nm 1164 Yxugy b b lc Tc Ta u c cht, v vy,
lin minh b lc Taisit tan r, mi b lc i mt ni, gia tc Yxugy tip cn gp nhiu
hon nn phi sng phiu bt trong cnh ngho kh.
V sau, c s gip ca th lnh b lc Krat v ngi anh em kt ngha t thu nh l
Jamuga, Tmusin tp hp li lc lng trc kia ca mnh. Trc ht, Tmusin nh bi b
lc Merkit, thng tay tn st c dn ca b lc ny. Nhng ngi ph n cn li "c th lm v
th bt v lm v, c th lm n t th bt lm n t". Tip , Tmusin ct t quan h vi
Jamuga, li ko nhiu th tc vn l thuc Jamuga v theo mnh do th lc cng thm mnh.
Nm 1189, Tmusin c gii qu tc th tc bu lm khan. Trong cuc hp y, gii qu tc th
tc tuyn th rng :
"Chng ti lp ngi lm vua. Nu ngi lm vua, khi c nhiu qun gic, chng ti xng ln
trc, nhng h bt c con gi p, n b v nga tt th em v np ngi. Khi i vy bt d
th, chng ti s i vy bt trc v em d th v np ngi. Nu khi giao chin, vi phm hiu
lnh ca ngi v nhng lc bnh thng m lm hng vic ca ngi th ngi s bt chng ti
phi xa v con gia sn v y chng ti n ni khng c bng ngi".
Tip Tmusin ln lt nh bi cc b lc khc, n nm 1205, tt c cc b lc Mng c
u phi thn phc Tmusin v th l vic thng nht cc b lc Mng c hon thnh.
Nm 1206, cc th lnh b lc hp i hi (khurintai) ti mt a im bn b sng nn, qu
hng ca Tmusin. i hi ny bu Tmusin lm khan ln nht (i hn), gi l Singht Khan 96
tc Thnh Ct T Hn. S kin nh du nh nc Mng c chnh thc thnh lp.
t chc b my hnh chnh vng mnh v thng cng cho tng lp qu tc, Thnh Ct
T Hn em khu vc chn nui v mc dn phong cho h, do to thnh mt h thng
gi l nyan vn h, nyan thin h, nyan bch h. Cc danh hiu qu tc v chc v y u
cha truyn con ni. n v hnh chnh nh nht l thp h m ngi ng u l chn trong s
10 h y.
T chc hnh chnh ny ng thi cng l t chc qun s. Vi chnh sch ton dn l lnh, con
trai c n 15 tui l phi gia nhp qun i v c bin ch vo cc t chc ni trn.
Nh vy, cc nyan vn h, thin h, bch h va l lnh cha, va l cc quan hnh chnh a
phng, va l cc cp ch huy qun i. Do vy, t chc nh nc Mng c hi y l s kt hp
lm mt gia chnh tr v qun s.
Ngoi cc i qun ca vn h, thin h, bch h ra, Thnh Ct T Hn cn t chc mt i
qun tin phong gm 1.000 dng s v mt i cn v gm nhng trai trng kho mnh, gii v
ngh v ht sc trung thnh.
96 Singht ngha l bin.

Thnh Ct T Hn cn thnh lp mt c quan t php v ban b mt b lut bo v nn thng

tr ca giai cp qu tc v lm cn c rng buc v trng pht nhn dn.
Mng C lc by gi vn cha c ch. Khi hng phc c b lc Naiman, Thnh Ct T Hn
bt c mt ngi Duy Ng Nh ri sai ngi ny dng ch ci Duy Ng Nh phin m ting
Mng c dy cho con em qu tc. Tuy vy, bn thn Thnh Ct T Hn khng bit ch.
Sau khi thnh lp nh nc, ngi Mng c tin thng t x hi th tc ln x hi phong kin.
Song ch phong kin Mng c c mt c im l khng phi da trn c s kinh t nng
nghip m xy dng trn nn kinh t clln nui, bi vy i tng bc lt ch yu khng phi l
nng dn m l mc dn. Mc dn b gn lin vi t ai ca ch, khng c t tin di t ni
ny sang ni khc, nu vi phm s b x t. Tuy quan h phong kin gi a v ch o, nhng
trong qu trnh chin tranh thng nht Mng C, s c dn b bin thnh n l rt nhiu, v vy
quan h n l vn tn ti mc ng k, ng thi tn d ca ch th tc vn cn gi li
kh nhiu.
II.
quc Mng C
1. Nhng cuc chin tranh xm lc thi Thnh Ct T Hn
m rng phm vi thng tr ca mnh, sau khi thnh lp nc Mng C thng nht, Thnh Ct
T Hn ng vin ton b lc lng tin hnh nhng cuc chinh phc n tn nhng min
xa xi chu v chu u lm kinh ng th gii lc by gi.
Ngay t nm 1205, Mng c tng tn cng Ty H. Sau khi thnh lp nc, mu m xm
lc ca Thnh Ct T Hn trc tin l nhm vo hai nc lng ging : Ty H v Kim. Nm
1209, Mng c nh Ty H. Ko chng ni, Ty H phi np con gi xin ho. Ngi Mng c
bt nhn dn Ty H phi vt tn, lm thun v np lc cho mnh chun b nh Kim.
Nm 1211, Thnh Ct T Hn t tn cng Kim. n nm 1214, qun Mng c chim c
rt nhiu t ai ca Kim ri bao vy Trung (Bc Kinh). Kim phi xin ho vi iu kin phi
g cng cha cho Thnh Ct T Hn (lc y Thnh Ct T Hn 59 tui) v phi np nhiu
vng la, con trai con gi v nga lm ca hi mn. Tuy Mng C rt qun, nhng
trnh xa s uy hip ca Mng c, vua Kim di xung Bin Lng. Cho rng vua Kim thiu
chn thnh, ma thu nm , Thnh Ct T Hn li tn cng mt ln na, ton b phn lnh th
pha bc Hong H ca nc Kim b nhp vo bn Mng c. Nm 1216, Thnh Ct T Hn
c mt vin tng ca mnh li ng gi t ai chim c, cn mnh th em qun tr v
Mng c chun b cuc chinh phc mi.
Lc by gi pha ty nam Mng c c nc Ty Liu do dng di vua nc Liu lp nn t
nm 1124. Nm 1218, Thnh Ct T Hn sai Gib em 20.000 qun tn cng v chim c
Ty Liu. T y, cng gii ca Mng C st lin vi nc Khrezm, mt quc gia do ngi
Tuyc lp nn Trung vo th k XII.
Nm 1218, mt i bun ca Mng c gm 450 ngi, vi 500 lc ch y vng bc, da th
v hng ho qu sang Trung bun bn. Khi va mi n bin gii Khrezmo i bun ny b
qun ng gi y nghi l gin ip, nn git gn ht, ch cn mt ngi sng st chy v bo
tin. Vic tr thnh ngi la ca cuc tn cng c lit, thm khc ca Mng C i vi
Khrezmo.
Ma thu nm 1219, Thnh Ct T Hn em 200.000 qun m cuc tn cng o t nc
Khrezm. Ch sau my thng, qun Mng c chim c nhiu thnh tr v t ai ca nc
ny. Vua Khrezma l Mhamt chy di n mt hn o nh L Hi ri n thng 12 nm
1220 th b bnh cht .
Hong t Gilan tin ln ni ngi, chnh n lc lng bo v thnh Ucghens kinh c
ca Khrezm. Qun Mng c tn cng Ucghens v sau 6 thng bao vy th chim c thnh

ny. Sau khi h c thnh, tr mt s th th cng, ph n v tr em b bt lm n l, cn i

b phn c dn, ngi th b git, ngi th b qun xm lng cung bo ph sng Amu aria
nc trn vo thnh cho cht ui.
Trong khi thnh Ucghens ang b qun Mng c vy nh, mt s tng lnh nh git Gilan
tin, nn ng phi em theo 300 tng s thn tn chy n Hraxan. B Thnh Ct T Hn truy
ui, Gilan tin phi chy sang n . Qun Mng c li truy kch n tn n v trong
mt trn giao chin ti b sng n, Gilan tin thua to, phi b li tt c, mt mnh ci nga
bi qua sng chy n vng ngoi Cpcad. Nc Khrezm dit vong. Sau khi nh bi Gilan
tin bn b sng n Thnh Ct T Hn nh tn cng n , nhng qun Mng c gp
phi s chng c mnh m, nn phi lui v Trung . n nm 1225 Thnh Ct T Hn cng vi
ba ngi con ca mnh l Sagatai, gy v Tlui rt v Mng c.
Trong thi gian , khi vua Mhamt chy n L Hi, Thnh Ct T Hn sai Gib v Xubutai
em qun ui theo, nhng khi qun Mng c n bn b L Hi th Mhamt cht. Qun
Mng c trn vo Adcbaidan ri ng ti ch cho qua ma ng.
Nm 1222, Gib v Xubutai xm nhp Grudia ri vt ni Cpcad tin ln pha bc. Nm
1223, ti chin dch trn b sng Canca qun Mng C nh bi 80.000 lin qun Nga. Bn
tng lnh Mng c bt tri cc vng cng Nga, bc vn ln u h ri ngi ln n mng
chin thng. Sau , qun Mng c quay v pha ng.
Nam 1226, Thnh Ct T Hn li tn cng Ty H, hu dit nhiu thnh ph ri tin qun vy
kinh . Thy khng th chng c ni, vua Ty H xin hng v xin mt thng sau s np thnh.
Nhng trc ki hn y mt hm, ngy 25-8-1227, Thnh Ct T Hn cht. Trc lc lm chung
Thnh Ct T Hn dn phi i n lc vua Ty H np thnh, bt git i ri mi pht tang.
Th l, ch trong vng vi chc nm, bng nhng cuc chin tranh thn tc, t, hu dit, Thnh
Ct T Hn dng nn mt quc rng ln bc n h Bai Can, nam n Hong H, ng
n sng Tng Hoa, ty n L Hi, bao gm nam Xibri, bc Trung Quc, Trung v mt phn
ngoi Cpcad.
Khi cn sng, Thnh Ct T Hn chia t ai ca quc cho 4 ngi con trai ca mnh :
Con trng Gisi c vng t sng Irts v pha ty.
Con th hai Sagatai c vng t c ca Ty Liu bao gm Tn Cng ngy nay v mt
phn Trung .
Con th ba gy c min Ty Mng c.
Con t Tlui theo tp qun Mng c c k tha t ca cha t lu vc sng nn v
pha ng.
Gisi cht trc Thnh Ct T Hn, nn t phong giao cho con Gisi l Batu.
2. Nhng cuc chinh phc thi gy, Mng Ca v Ht Tt Lit
Sau khi Thnh Ct T Hn cht, v cha triu tp c hi ngh qu tc (khurintai) nn Tlui
tm thi nm quyn tr nc. Nm 1229 Hi ngh qu tc cng nhn gy k ngi i hn
theo di chc ca Thnh Ct T Hn, ng thi Hi ngh ny cn bn k hoch tn cng nc
Kim, Nam Tng, Triu Tin, Ba T v Ty u.
Mt iu cha mn nguyn ca Thnh Ct T Hn l cha chinh phc c Kim, v vy khi sp
cht c dn li rng : "Qun tinh nhu ca nc Kim ng ng Quan, pha nam da vo ni
di, pha bc ngn bi sng ln (Hong H), kh thng nhanh c. Nu mn ng ca
Tng, Tng v Kim i i th nhau, chc s cho ta mn. Ta s em qun xung t ng,
t ng ri nh thng n i Lng (Bin Kinh). Trong lc cp bch, Kim tt phi iu
binh ng Quan v, nhng vi s qun my vn phi i nghn dm v cu vin, ngi nga

u mt mi, tuy n ni nhng khng th nh c, v vy c th nh bi qun Kim l mt

iu chc chn"97.
Nm 1230, gy, Tlui cng con mnh l Mng Ca em qun nh Kim, m mn cho mt
cuc trng chinh mi. Nm 1232, theo di chc ca Thnh Ct T Hn, gy c s gi n
Nam Tng li ko Nam Tng cng nh Kim v giao hn sau khi thng li s giao t pha nam
Hong H cho Tng. Nm 1233, qun Mng c lin tip chim c nhiu chu ca Kim ri bao
vy Bin Kinh. Vua Kim phi chy n Thi Chu (Ct Lm). n lc y, Nam Tng mi a
20.000 qun n phi hp. Nm 1234, qun Mng c v Nam Tng vy Thi Chu, vua Kim t
t, nc Kim dit vong.
ng thi vi vic nh nc Kim, nm 1231, Mng c bt u nh Cao Li. Qun Mng c
nh n kinh Khai Thnh, vua Cao Ly xin ging ho vi iu kin phi np nhiu l vt v
phi cho Mng c t 72 aruhasi (quan trn th) cc ni trng yu.
Nm 1232, v Cao Li git bn aruhasi v t thi chng li, Mng c tn cng Cao Li mt
ln na. Do tinh thn khng chin ca nhn dn Cao Li nn mi n nm 1253, Mng c mi
thn phc c nc ny.
Nm 1236, Batu ch huy 150.000 qun Mng c t tin sang pha ty. Ma ng nm 1237,
qun Mng c tn cng Nga, n cui nm 1238, qun Mng c chim c nhiu cng quc
Nga, trong c Matxcva. n cui nm 1240, qun Mng c chim v tn ph thnh Kip
c knh.
Nm 1241, qun Mng c chia lm hai o tn cng Hunggari v Ba Lan, vua Hunggari b chy.
u nm 1242, qun Mng c truy kch vua Hunggari n b bin Nam T gn Vnxia. c
chu u chn ng, c ngi ta phi cu nguyn : "Xin cha cu vt chng con thot khi
cn thnh n ca Tc Ta". Cn gio hong La M Grgoa IX th h ho t chc qun Thp t
chng li qun Mng c.
Tuy ginh c thng li lin tip, nhng lc lng Mng c cng b hao tn khng sc tip
tc tin su vo chu u, bi vy ngay nm 1242, Batu phi quay v hng ng, ng qun ti
vng sng Vnga. Do cuc chinh phc ca Batu, t phong ca Gisi c m rng v lp thnh
hn quc Kim trng.
Trong khi , nm 1241, gy cht. Sau 5 nm tranh ginh ngi vua, nm 1246, Hi ngh qu
tc c Guyc con gy ln k ngi i hn. Hai nm sau (1248), Guyc cht, vic tranh ngi
li xy ra, n nm 1251, Mng Ca, con Tlui c c ln lm i hn.
Sau khi ln ngi, Mng Ca li tip tc t chc nhng cuc vin chinh xm lc m mc tiu
chnh l Nam Tng v Ty .
Nm 1252, to nn th bao vy i vi Nam Tng, Mng Ca sai em th hai ca mnh l
Hubilai (Ht Tt Lit) dn mt cnh qun tin xung T Xuyn ri tin xung Vn Nam dit
nc i L (1253). Ngay nm y, Hubilai sai Uriangkhaa tn cng Th Phn, cn bn thn
mnh tr v bc. Nm 1254, Th phn phi thn phc. u nm 1258, Uriangkhaa (Ngt
Lng Hp Thai) em qun tn cng i Vit khng nhng "nh dp cc x Mn Di cha
ph thuc m cn d nh chim i Vit lm ban p chc vo lng Nam Tng. Tuy cnh
qun Mng c xm lc i Vit b tht bi, nhng nhn thy iu kin tn cng Nam Tng
chn mui, ngay nm (1258), Mng Ca, Hubilai chia qun thnh hai mi tn cng xung min
T Xuyn, H Bc ca Trung Quc. Nm 1259, Mng Ca t trn, Hubilai tm ngng cuc chinh
phc Nam Tng, ko qun v Bc tranh ngi.

97 Nguyn s : Thi t bn k

Nm 1260, Hubilai t triu tp nhng ngi thn tn hp Hi ngh khurintai Khai Bnh
(Thng ) cng nhn ng ta lm i hn. 1 b phn qu tc Mng c khc hp
Caracrum (Ho Lm) c Aribuga, em t ca Mng Ca lm i hn. Sau 4 nm huynh tng
tn, Hubilai thng li. Nm 1271, Hubilai i xng lm Hong , t tn nc l Nguyn, di
xung Yn Kinh gi l i . Sau khi n nh tnh hnh, nm 1274, Hubilai li em i
qun chinh phc Nam Tng. Nm 1276, triu nh Nam Tng u hng, nhng lc lng cn li
tip tc khng chin n nm 1279 th hon ton tht bi.
hng ty, nm 1253, Mng Ca c ngi em th ba ca mnh l Hulagu em qun tn cng
vng Ty . Nm 1258, qun Mng c chim c Bt a, Calipha Arp l An Muxtaxin b b
vo mt ci ti ri cho nga xo cht. Vng triu A Bt ca Arp dit vong. Tip qun Mng
c nh sang Xiri, Ai Cp, nhng nm 1260 b qun Ai Cp nh bi, nn phi dng li. Trn
lnh th chinh phc c Ty , Hulagu lp nn mt quc gia ca ngi Mng c gi l hn
quc Il hoc gi l quc gia ca triu Hulagu.
Th l, trong vng na th k, v nga Mng c tung honh , u, Phi, gy nn nhng thm
ho chin tranh v cng khng khip. Kt qu l ngi Mng c lp nn mt quc rng
bao la t Thi Bnh Dng n tn Hc Hi.
3. S phn lit ca quc Mng c
quc Mng c tuy rng ln nhng ngay t u cha ng nhng yu t ca s phn lit.
Do s phn chia ca Thnh Ct T Hn v do kt qu ca nhng cuc chinh phc tip theo, t
nhng nm 60 ca th k XIII quc Mng c chia thnh 5 khu vc :
B phn ch yu ca quc, ni i hn trc tip qun l bao gm t c ca Mng c,
Mn Chu v Bc Trung Quc, y c hai kinh l Caracrum v Khai Bnh.
Lnh a ca con chu gy vng ni An Tai
Lnh a ca con chu Sagatai t Tn Cng n pha ng sng Amu aria (n nm
1308 - 1311, hai lnh a ny nhp lm mt).
Hn quc Kim trng bao gm t phong c ca Gisi v vng m Batu mi chinh phc
c Nam Nga.
Hn quc ca Hulagu bao gm min Ty sng Amu aria, Nam Cpcad, Iran v Irc.
Khi Hubilai ln ngi i hn, tuy v danh ngha cc vng t phong ny vn l nhng b phn
ca quc, b ngoi vn nhn sc phong, nhng thc t bin thnh nhng nc c lp,
khng cn chu s khng ch ca i hn na.
Tip , sau khi dit Nam Tng, giai cp thng tr Mng c cng chu nh hng su sc ca vn
minh Trung Quc, v tn gio th theo o Lt ma (phi o ). Cn ngi Mng c cc nc
pha ty th dn dn ng ho vi cc tc Trung , Nam Nga nh Udbch, Cpsc,
Adcbaidan v.v..., v dng ting ni thuc ng h Tuyc (ch c ngi Mng c pha ty Hc
Hi v pganixtan th vn dng ngn ng ca mnh trong mt thi gian di na), v tn gio,
n cui th k XIII u th k XIV, h theo o Hi.
Nh vy, do s phn tn v chnh tr, khc nhau v vn ho, tn gio, nn quan h gia cc quc
gia do ngi Mng c lp nn ngy cng xa xi, v n u th k XIV, v danh ngha, h cng
khng tha nhn chnh quyn ca i hn na, thm ch cn coi i hn l mt k xa l v l tn
d gio. Cng v vy, t thp k 60 ca th k XIII, lch s ca cc nc Kim trng, Il,
Sagatai khng thuc vo lch s Mng c na, m mi nc c lch s ring ca mnh, cn lch
s ca quc Nguyn th gn lin vi lch s Trung Quc.
III.
Tnh hnh Mng C sau khi triu Nguyn b ui khi Trung Quc
Nm 1368, Triu Nguyn b ui khi Trung Quc. Tuy nhin, sau khi chy v Mng c, vua
Nguyn vn tip tc dng quc hiu c, lch s gi l Bc Nguyn.

T y, tnh hnh chnh tr Mng c rt hn lon. Tc Mng c li phn lit thnh nhiu b tc
nh Urianha, Oirt, Tcta, trong tc Tcta tng i mnh hn v y cung l b tc ca vua
Mng c. n nm 1404, vua Mng c b quc hiu Nguyn v xng l Tc Ta khan.
n cui th k XV, khan ca tc Tcta l Batu Mngke li thng nht c Mng c. ng t
xng l ayan khan, tc l vua nc i Nguyn. Sau 64 nm tr v, nm 1543. ayan khan
cht, Mng c li b phn lit. Trc kia, Mng c ch chia thnh hai min ng v Ty, sau khi
ayan khan cht, ng Mng c chia lm 2 min Nam v Bc, ly sa mc G Bi lm ranh gii.
l ngun gc ca hai min Ngoi v Ni Mng c sau ny.
Trong qu trnh y, khi thng nht cng nh phn lit, Mng c thng xm nhp cp bc bin
cng pha bc Trung Quc. Thm ch trong cuc tn cng Trung Quc nm 1449, Minh Anh
Tng b bt. Sang nm 1450, sau khi triu Minh ng m li ch trao i sn phm, Anh
Tng mi c tr v Trung Quc.
Cc cuc chin tranh xm lc ca Thnh Ct T Hn v nhng ngi tha k ng ta li
nhng hu qu xu cho x hi Mng c. C dn Mng C b tn mc khp ni hai chu , u
trong c mt s rt ng vnh vin ct t mi lin h vi T quc, nn s dn Mng c b
gim st nghim trng.
Nhng cuc ni chin lin min sau khi Mng c rt khi Trung Quc, nhng cuc chin tranh
xy ra thng xuyn gia Mng c v Trung Quc cng lm cho tnh hnh chnh tr Mng c
khng n nh, kinh t khng pht trin c.
Trong hon cnh lch s y, u th k XVII, ngi N Chn, Kin Chu thnh lp nc Kim v
lm le thn tnh cc nc lng ging. Sch lc ca Kim l mun lin minh vi cc b tc
Nam Mng c tn cng Trung Quc. Lc by gi min Nam Mng c c nhiu tiu quc,
trong mnh nht l hn quc Sahar. K thng tr y l Ligan khan, cht ca ayan
khan. Trc s li ko ca Kim v do b Sahar thng xuyn tn cng, nhiu tiu quc min
Nam Mng c thn phc nc Kim, tri li Sahara th lin kt vi Trung Quc chng Kim.
Nm 1628, Kim tn cng Sahara, Ligan Khan phi chy ln pha bc. Nm 1632, qun Kim
c s phi hp ca cc b tc Mng c khc t tn cng Ligan khan. c tin, Ligan
khan em theo b h chy sang pha ty ri n nm 634 th b cht v bnh. Nm 1635, Kim li
tn cng Sahar, ngi con ca Ligan khan l Etu, khng chng ni, phi u hng v em n
ngc ca triu Nguyn np cho Kim. Nm 1636, i hi ca 49 vng cng min Nam Mng
c do Kim triu tp tuyn b tha nhn s thng tr ca vua Kim. Th l min Nam Mng c
chnh thc bin thnh 1 b phn ca Kim, v sau gi l vng Ni Mng c. Cng nm y, Kim
i tn thnh Thanh.
Sau khi thn tnh c Ni Mng c, nh Thanh chun b chinh phc min Bc v min Ty
Mng c. B tc Mng c c tr min Bc gi l ngi Khankha, cn min Ty l cc b tc
hu du ca b tc Oirt, trong n cui th k XVII, mnh nht l b tc Junke.
Nhn khi cc vng cng ca b tc Khankha chm git ln nhau, nm 1688, vng cng ca b
tc Junke l Ganan em qun tn cng b tc Khankha, chim c min Bc Mng c.
Nm 1690, ly l do truy kch b tc Khankha, qun ca Ganan xm nhp vng Ni Mng c.
Vic to nn ci c triu Thanh gy chin tranh vi b tc Junke. Nm 1697, khi
Ganan i chinh chin bn ngoi, a bn ca tc Junke xy ra v c'p ngi, Ganan khng
quay v c, nhn Thanh em qun bao vy, Ganan phi t t. Cng t , b tc Khankha
min Bc Mng c chnh thc thn phc triu Thanh, v sau a bn c ca h gi l Ngoi
Mng c.
n nm 1757, sau hn na th k khi ho, khi chin, khi hng, khi chng, b tc junke b triu
Thanh nh bi hon ton. Vua Cn Long nh Thanh cho rng b tc Mng c ny phn trc,

khng th oi thng c, bn lnh thng tay tn st. Kt qu l b tc Junke vn c hn

200.000 h n y ch cn li khong 1/10, trong ngoi s b cht v chin tranh lu di v
dch bnh, s b qun Thanh git hi chim n 3/10. Nh vy, ton b nc Mng c b quc
Thanh thn tnh.

Chng III: Triu Tin

I.
Cc nc c Triu Tin, Ph D, Thn Quc (th k V n I tr.CN)
Triu Tin l mt bn o nm pha ng bc lc a chu . Ti y, t thi Thi c c
ngi nguyn thu sinh sng. Di hi xng ct ca ngi nguyn thu do kho c hc pht hin
trn t Triu Tin cho thy h c nhiu quan h vi ngi nguyn thu min Bc Trung Quc
- u thuc chng tc Mnglit. vng bin pha ty v pha nam bn o Triu Tin cn di
tch ca ngi nguyn thu li. l nhng ng v s ln c ln nhng cng c bng
mi (dao, ba, mi tn ...), gm (m kiu dng ging gm thi k mi vng ven
bin Trung Quc v Nht Bn), xng ng vt... Ti bn o Triu Tin cn tm thy nhi m
(n men) thuc thi i mi rt ging nhng m bn o Liu ng v Sn ng
ca Trung Quc. Khong thin nin k II tr.CN, Triu Tin bc vo thi k ng thau, v
sang th k V tr.CN th qu sang thi k st, ng thi cng bt u chuyn sang x hi c
giai cp.
Trn c s tan r ca ch cng x nguyn thu, mt s quc gia c i ra i.
Quc gia xut hin sm nht l nc c Triu Tin. a bn ca nc C Triu Tin vng lu
vc sng Liu ng Bc Trung Quc v min Ty-Bc Triu Tin ngy nay. Nc c Triu
Tin xut hin vo th k V tr.CN. Cui th k III tr.CN, vua nc c Triu Tin l Ph ln ngi.
Sau khi Ph cht, con l Chun k v. thi Chun, nhiu c dn Trung Quc cc nc T,
Yn, Triu do khng chu ni ch thng tr ea nh Tn chy sang Triu Tin. H c Chun
cho c tr min Ty ca nc c Triu Tin. u th k II tr.CN, mt qu tc nc Yn tn l
V Mn em hn 1000 ngi chy sang xin c tr min t pha ty v c Chun ng .
V Mn ko ngng chun b lc lng. Nm 194 tr.CN, V Mn tn cng Vng Him Thnh
(Bnh Nhng ngy nay), lt Chun, ln lm vua c Triu Tin. Nm 108 tr.CN, nh Hn
Trung Quc cho qun sang xm lc c Triu Tin v t ch thng tr y.
Nh Hn chia nc c Triu Tin thnh 4 qun l Lc Lng, Chn Phin, Huyn Th v Lm
n, trong trung tm b my cai tr t Lc Lng. n nm 82 tr.CN, cc dn tc Triu
Tin ni dy u tranh quyt lit buc qun Hn phi rt khi 3 qun Chn Phin, Huyn Th v
Lm n. Nh Hn ch cn khng ch c mt s khu vc trong qun Lc Lng.
Vo th k III tr.CN, trn t Triu Tin cn xut hin cc nc Ph D, Thn Quc v mt s
nc nh khc. Nc Ph D vng lu vc sng Tng Hoa v sng Hc Long Giang ng
Bc Trung Quc. a bn ca nc Thn Quc min Nam bn o Triu Tin.
T nm 194 tr.CN, khi b V Mn nh ui, vua ca nc c Triu Tin l Chun chy
xung nc Thn Quc. c vua Thn Quc gip , Chun thnh lp ti y mt nc nh
ph thuc vo Thn Quc v t xng l Hn vng. Sau khi Chun cht, nc ny sp nhp hn
vo Thn Quc lm dn c Thn Quc ngy cng ng v s phn ho c dn cng ngy cng
phc tp hn. Trong cc nc c Triu Tin, Ph D v Thn Quc, c dn chia lm ba giai cp
l qu tc, bnh dn v n l. Bnh dn Ph D chia lm hai loi gi l "ho dn" v "h b".
Ho dn l bnh dn lp trn, tuy khng phi l qu tc, nhng c t hu ti sn, chim hu mt
s n l. H b l bnh dn lp di, h sng cc kh v rt d b ri xung hng ng n l. N
l Triu Tin c s lng kh ln, mt s l dn t do b phm ti, mt s l c dn ngoi tc.
C ln Thn Quc bt e 1500 ngi Hn v bin h thnh n l. Do s lng n l qu nhiu,
nn mt qu tc Ph D cht chn theo hn 100 n l.

V chnh tr, cc nc ny c b my nh nc tng i hon chnh. nc C Triu Tin,

di vua c cc chc quan nh Tng quc, i phu, Bc s, Tng qun... nc Ph D,
quan li gi l "gia". Quan li trung ng c M gia, Ngu gia, cu gia, Tr gia... Bn qu tc
quan li c nh vua ban cho rung t v nng dn lm bng lc. Bn cnh b my quan li,
cc nc cn xy dng nhng i qun kh mnh, nh c Triu Tin cui th k II tr. CN qun
i c s lng ti my vn ngi v tng nh nhau vi nc Yn ca Trung Quc.
bo v quyn li ca giai cp thng tr, cc nc cn t ra php lut. Nc C Triu Tin c
b lut gm 8 iu, trong c 3 iu quy nh :
Git ngi b t hnh.
Lm ngi khc b thng phi n bng thc.
Phm ti trm cp b bin thnh n l, mun thot khi thn phn n l th phi chuc
bng mt khon tin ln.
nc Ph D, php lut quy nh ai git ngi th b chm, cn nhng ngi trong gia nh b
bt lm n l; n trm phi bi thng gp 12 ln, nu ko bi thng th phi lm n l. Nhng
iu lut chng minh quan h n l trong cc quc gia c i Triu Tin kh pht trin.
II.
Triu Tin (th k I tr.CN n th k XX)
1. Khi qut lch s
Ch phong kin Triu Tin c xc lp vo khong th k I tr.CN v tn ti cho n cui th
k XIX, tri qua 4 thi k ln :
a. Thi k Tam quc : Cao Cu Li, Tn La, Bch T
u th k I tr.CN, b tc Cao Cu Li vng lu vc sng Liu v Thng lu sng p Lc sau
khi chinh phc c cc b tc nh khc, nh ui th lc ca nh Hn qun Lc Lng, tiu
dit nc Ph D, lp nc Cao Cu Li.
Trong khi , min Nam, nc Thn Quc cng b b tc Bch T thuc tc M Hn vng h
lu sng Hn thn tnh. Nc Bch T c thnh lp v n th k II cng tr thnh mt nc
rng ln min Ty Nam bn o Triu Tin. Khong gia th k II, vng Thn Hn (min
ng Nam bn o Triu Tin) xut hin nc Tn La.
Nh vy l t th k I tr.CN n th k II, cc quc gia c i ln lt b tiu dit. Trn bn o
Triu Tin hnh thnh 3 nc mi : Cao Cu Li pha bc, Bch T ty nam v Tn La ng
nam, lch s gi l thi Tam quc. Mc pht trin x hi ca 3 nc ko u nhau, nhng quan
h phong kin chim a v ch o.
Rung t trong ba nc ny thuc quyn s hu ca nh nc. Nh nc ban cp tng vng t
ai rng ln cho qu tc, quan li lm thc p. Ngi cy cy rung t l nng dn l thuc, h
phi np t cho ch rung, np thu h (gi l "iu") cho nh nc, v phi lm ngha v lao
dch xy dng cc cng trnh kin trc cho giai cp thng tr.
Nng nghip l ngnh sn xut chnh. Bch T, ngh trng la rt pht trin. Trong th cng
nghip, cc ngh dt, thu, gm, ng thuyn, rn v kh... ni ting khng ch bn o Triu
Tin m c bn o Nht na.
B my nh nc ba nc c t chc theo hnh thc tp quyn trung ng. Vua l ngi
ng u b my quan li v c nhiu quvn hnh nht, nc Cao Cu Li, h thng quan li c
12 cp do Mc li chi ng u ; Bch T, quan li chia lm 16 cp do T bnh ng u ; Tn
La h thng quan li c 17 cp do chc Gic can ng u. Cc a phng c chia Ihnh
nhiu khu vc hnh chnh do trung ng c quan li v cai tr.
S tip xc gia Triu Tin v Trung Quc y nhanh qu trnh phong kin ho Triu Tin.
nh hng ca Trung Quc th hin r nht cch t chc b my hnh chnh v vn ho. Ch

Hn c s dng lm ch vit ca Triu Tin. Nm 372, Cao Cu Li m trng hc theo kiu

Trung Quc. Pht gio t th k IV cng ln lt truyn vo cc nc Triu Tin.
n cui th k IV, th lc ca ba nc u pht trin dn n vic tin hnh cc cuc chin
tranh thn tnh ln nhau. Li dng s xung t gia cc nc Triu Tin, triu Tu Trung
Quc em qun sang xm lc. Nm 589, Tu Vn em 30 vn qun xm lc Cao Cu Li,
nhng b qun Cao Cu Li nh tr d di, nn phi rt v Trung Quc. Cc nm 612, 613, 614
nh Tu lin tip em qun sang xm lc Triu Tin, nhng ko thnh. Nm 618, triu Tu b lt
, triu ng thnh lp. Nhn khi nh ng Trung Quc cn lo n nh x hi, Cao Cu Li
cho p mt dy trng thnh t ng bc Ph D n Bt Hi phng ng qun ng tin
sang, mt khc tip tc pht trin th lc xung pha nam bn o Triu Tin. Cao Cu Li lin
minh vi Bch T tn cng Tn La.
Nm 645, nhn khi Tn La n xin cu vin, nh ng em 20 vn qun vi 500 chin thuyn
tn cng Cao Cu Li, nhng tht bi. Nm 660, nh ng mang 10 vn qun phi hp vi qun
Tn La cng tn cng Bch T. Bch T dit vong, Cao Cu Li b c lp. Nm 666, ni b Cao
Cu Li xy ra xung t v trang lm th nc cng suy yu.
Li dng tnh hnh y, nm 667, nh ng cng Tn La tn cng Cao Cu Li. Nm 668, Cao
Cu Li b chinh phc. Ngay nm y, nh ng thnh lp An ng h ph Bnh Nhng v
chia t ai chim c thnh chu, qun cai tr. Trc kia, Tn La lin minh vi nh
ng l i ph vi Cao Cu Li v Bch T. Nhng khi dit xong hai nc trn, nh ng
li t ch thng tr ln bn o Triu Tin lm nhn dn Triu Tin lun ni dy phn khng.
Tn La nhn tnh hnh y em qun phi hp vi cc nhm ngha binh cng nh ui k xm
lc. Kt qu l nm 676, nh ng phi di An ng h ph t Bnh Nhng v Liu
ng. Tn La ln u tin hon thnh thng nht c bn o Triu Tin.
b. Thi k vng triu Tn La (676 - 936)
Sau khi thng nht Triu Tin, Tn La lp nn mt vng triu mi ng Khnh Chu gi
l vng triu Tn La v thi hnh mt s chnh sch nhm khi phc v pht trin kinh t sau
mt thi gian di b chia ct, b chin tranh tn ph n nh tnh hnh x hi.
Nh nc tp trung ton b rung t vo tay mnh, trn c s y, em ban cp cho qu tc, cng
thn v cha chin Pht gio. i vi nng dn, nm 722 nh nc thi hnh ch "inh in"
em chia rung t cho nng dn cy cy thu t, dung, iu. Nh nc ch pht trin nng
nghip v th cng nghip. ng thi, Tn La m rng quan h bun bn vi Trung Quc v
Nht. 1 s li bun A Rp cng t Trung Quc sang Tn La bun bn.
Kt cu giai cp x hi gm 1 bn l giai cp phong kin, 1 bn l nng dn cy cy rung t
ca nh nc. Ngoi ra, cn c mt tng lp gi l "tin dn" (ngi dn thp km).
V mt vn ho, t thi Tam quc, vn ho Trung Quc (ch Hn, Nho gio, Pht gio) du
nhp vo Triu Tin, n thi k ny ch Hn l vn t chnh thc ca vng triu Tn La.
Do nhng chnh sch y, giai on u ca vng triu Tn La, kinh t c khi phc v pht
trin nhanh chng, tnh hnh x hi tng i n nh.
Nhng sang th k IX, tnh hnh Tn La ngy cng ri lon. Rung t m nh nc ban cp cho
qu tc quan li lm thc p v lc p dn dn bin thnh rung t. Nn chim ot rung t
ngy cng trm trng. Nhiu nng dn b mt rung t. Kt qu l ngun thu kho ca nh
nc b gim st, th lc ca nh nc tp quyn trung ng b suy yu. ng thi, ch in
trang phong kin pht trin nhanh chng, th lc ca a ch phong kin cc a phng ngy
cng mnh.
Trong khi , ni b giai cp thng tr ngy cng mu thun gay gt. T cui th k VIII sang
u th k IX, trong 70 nm, triu Tn La xy ra 13 v chnh bin, tranh ginh ngi vua. Do b

kh cc, s lng cc cuc ni dy ca nhn dn lao ng ngy cng nhiu. 1 s nhn vt trong
giai cp phong kin cng nhn khi binh chng li triu nh.
Nm 891, Lng Ct ni dy khi ngha Bc Nguyn. Cng nm , mt nh s c th lc l
Cung Du khi ngha v gia nhp lc lng ca Lng Ct. Nhng nm 897, Cung Du git
cht Lng Ct, cp quyn lnh o. Nm 904, Cung Du ln lm vua, lp nc Ma Chn t
Cao Cu Li, nn cn gi l Hu Cao Cu Li.
Nm 892, mt vin tng c triu nh giao nhim v trn gi min ven bin Ty Nam tn l
Chn Huyn cng khi binh V Trn Chu (nay l Qung Chu). n nm 900, sau khi chim
c mt s khu vc ca Bch T c, Chn Huyn thnh lp 1 nc pha nam bn o gi l
Hu Bch T.
Vng triu Tn La ch cn gi c mt vng min ng Nam bn o Triu Tin. Bn o
Triu Tin li b chia ra 3 nc: Tn La, Ma Chn v Hu Bch T, lch s Triu Tin gi l thi
"Hu Tam quc". Nm 918, Vng Kin lt Cung Du, ln lm vua i tn nc l Cao Li.
Nm 935, Tn La xin thn phc Cao Li. Nm 936, Cao Li tiu dit Hu Bch T. Bn o Triu
Tin 1 ln na thng nht.
c. Thi k vng triu Cao Li (936 1392)
Cao Li vn tip tc xy dng Triu Tin ch phong kin nh Trung Quc. Trong thi k ny,
Cao Li phi ng u vi nhiu th lc t bn ngoi. Th lc xm lc Triu Tin trc ht l
ngi Kht an c tr Bc Triu Tin.
Nm 916, h thnh lp nc Kht an. Nm 937, Kht an i tn thnh Liu. Nm 983, Liu
li i tn nc thnh Kht an, Kht an xm lc Cao Li 3 ln vo nm 993, 1010 v
1018, nhng u tht bi. phng ng Kht an, t 1033 n 1044, Cao Li p mt bc
tng thnh di t ca sng p Lc n b bin pha ng.
Sau th k XII, tnh hnh chnh tr ca Cao Li ko n nh. Vn l, trong qu trnh khng chin
chng Kht an, quan v trong triu nh c ch hn c. Nhng khi chin tranh kt thc,
quan v ko c thng cng lao nhiu, thm ch triu nh cn ly bt mt s rung t ban
vnh vin cho quan v cp cho quan vn lm bng lc. V vy, t nm 1015, nhiu quan v
ni dy bo ng. Nm 1170 v 1173, n ra hai cuc chnh bin. Chnh quyn ca quan v c
thit lp. Nm 1196, chnh quyn ri vo tay tng Thi Trung Hin. Thi Trung Hin thng tay
thanh trng nhng k i ch, t ph lp cc vua. n i con Thi Trung Hin l Thi V,
h Thi lp ph ring gi l "chnh phng" khng ch c triu nh. Tuy vy, gia cc tng
lun xy ra nhng cuc u tranh ginh git chnh quyn, nhiu quan vn a phng cng
ni dy chng li th lc quan v.
u th k XIII, Cao Li li phi ng u vi Mng C. Nm 1216, Kht an b Mng c dn
ui, nn vt qua sng p Lc quy nhiu min Bc Cao Li. c Cao Li ng , nm 1218
Thnh Ct T Hn, th lnh Mng c a qun sang phi hp vi qun Cao Li nh tan qun
Kht an, nhng sau Mng c bt Cao Li phi np cng cho mnh. Nm 1224, Cao Li git s
thn Mng c sang i l vt triu cng, do Mng C ct quan h vi Cao Li.
Nm 1231, Mng c xm lc Cao Li. Do lc lng qu chnh lch, qun Mng c nhanh
chng tin n Khai Thnh, triu nh phi b chy ra o Giang Hoa. Mi 20 nm sau, Mng c
mi chim c ton b bn o Triu Tin, ng tip t vi o Giang Hoa b ct t. Gia
lc , nn thng tr ca h Thi b lt (1258). Nm 1259, Cao Li ngh ging ho vi
Mng c. Triu nh Cao Li li di v Khai Thnh. Tren danh ngha hai bn lp quan h bang
giao, nhng thc cht giai cp thng tr Cao Li hon ton u hng v l thuc Mng c.

Mng C chim nhiu v tr quan trng v qun s v kinh t ca Cao Li. min ng Bc v
Ty Bc, Mng c cn lp cc c quan nh "Song thnh Tng qun ph" v "ng minh ph"
khng ch Cao Li.
Nm 1359, ng 100 nm sau khi hai bn k ho c, nhn khi triu Nguyn Trung Quc suy
yu, vua Cao Li l Cung Mn Vng em qun nh bi qun chim ng ch yu ca nh
Nguyn o Hn Knh Nam, thu hi t ai mt. Nm 1396, Cung Mn Vng chnh thc
tuyn b khng thn phc triu Nguyn.
Lc ny Trung Quc, triu Nguyn b lt , triu Minh c thnh lp. Trong triu Cao Li
chia thnh 2 phi : 1 phi do Thi Hunh ng u gm nhng qu tc chim c nhiu rung
t trong thi k Cao Li l thuc Mng c, ch trng lin minh vi triu Bc Nguyn (nh
Nguyn b lt , chy ra khi khu vc trng thnh, vn tn ti gi l triu Bc Nguyn) ; mt
phi do L Thnh Qu ng u i biu cho tng lp qu tc mi ch trng lp quan h thn
thin vi nh Minh. Nm 1388, L Thnh Qu lm chnh bin, lt T tng Thi Hunh v
phi thn Nguyn, nm ly chnh quyn. Nm 1392, L Thnh Qu trut ngi vua cui cng ca
h Vng t ln lm vua, ri di n Hn Thnh, i tn nc l Triu Tin. Vng triu Cao
Li dit vong, vng triu L c thnh lp.
d. Vng triu L (1392 - 1910)
Nh L tip tc xy dng nh nc phong kin tp quyn trung ng. Nho gio c cao.
Nhiu trng lp Nho hc c m b sung quan li cho nh nc phong kin.
n cui th k XV, ni b giai cp thng tr mu thun gay gt. Nm 1498, cuc u tranh trong
ni b giai cp thng tr din ra gia hai phi "Hun cu" v "S lm". Phi hun cu gm nhng
qu tc i i lm quan to trong triu, cn phi s lm ch yu gm nhng quan li xut thn
t "th vin" tc l nhng trng hc do quan li hu tr v m trong cc in trang ca mnh
a phng. Cuc u tranh ny ko di lm tnh hnh Triu Tin ri ren. Lch s Triu Tin gi
l "S ho" (ci nn do k s gy ra).
T gia th k XVI v sau, phi s lm ginh c chnh quyn, th lc ln mnh. Nhng ng
thi ni b li c mu thun, nn chia ra 2 phi : 1 phi ng Hn Thnh gi l ng nhn
ng; 1 phi Ty Hn Thnh gi l Ty nhn ng. Nm 1584, ng nhn ng chim c u
th trong chnh quyn. n nm 1591, v khng nht tr vi nhau v thi i vi Ty nhn
ng, nn ng nhn ng li chia lm hai phi l "Nam nhn" v "Bc nhn". Ty nhn ng
cng chia lm hai phi Lo lun" v "Thiu lun". Bn phi Nam, Bc, Lo, Thiu u tranh
vi nhau kch lit, chnh bin thng xuyn xy ra.
Gia lc ni b giai cp phong kin Triu Tin ang ri ren v cuc u tranh gia cc b ng,
lc lng quc phng suy yu, th thng 4/1592, Nht bt thn xm lc Triu Tin.
Nht xm lc Triu Tin ln 1
Vn l, Nht va kt thc ni chin gia cc lnh cha phong kin ko di hn 1 th k, v vy
nhng k cm quyn mun xm lc bn ngoi cp ca ci, nhm khi phc v pht trin
nhanh chng nn kinh t trong nc b thit hi do ni chin. Mt khc, p ng yu cu pht
trin ca nn kinh t hng ho trong nc, Nht mun m rng quan h bun bn vi cc nc
trong vng, nht l vi Trung Quc. Nm 1586, Toyotomi Hideyoshi sai s sang Trung Quc yu
cu t quan h bun bn, nhng b nh Minh c tuyt. V vy, nhng ngi cm quyn Nht
quyt nh tn cng Triu Tin trc, tip ly Triu Tin lm cn c nh sang Trung Quc
nhm thnh lp 1 quc rng ln gm Nht, Triu Tin, Trung Quc.
Nm 1589, Nht c s sang Triu Tin ng mun thit lp quan h "thn thin" ng thi yu
cu Triu Tin cho mn ng v gip khi qun Nht nh Trung Quc. Bit m mu thm
c ca Nht, nh L c tuyt.

Ly c yu cu ca mnh ko c chp nhn, thng 4/1592, Nht cho 20 vn qun b ln Ph

Sn, cng 9000 lnh thu vi 700 thuyn chin cng phi hp vi b binh. Do lc lng qu
chnh lch, li do mu thun ni b, qun Triu Tin lin tip tht bi. Ch 20 ngy sau khi b
ln Ph Sn, qun Nht h c kinh Hn Thnh, triu L phi chy ln Ngha Chu thuc
o Bnh An. Tip , qun Nht tin ln pha bc, chim Bnh Nhng v 1 vng rng ln
ng Bc.
Trc s giy xo ca qun gic v s bt lc ca triu nh, nhn dn cc ni t ng t
chc thnh ngha binh chng Nht di s ch huy ca Quch Ti Hu, Trnh Nhn Hong,
Dng c Bc... pha nam, 1 tng lnh yu nc ca Triu Tin l L Thun Thn ch huy
thu binh nh bi qun ch nhiu ln. Trong 3 thng (thng 5 8/1592), thu qun ca L
Thun Thn nh chm hn 300 trong 700 thuyn chin ca Nht, dit nhiu qun ch.
Cng lc, Triu Tin sai s sang xin nh Minh cu vin. Thng 7, thng 12/1592, nh Minh 2 ln
a gn 50.000 qun cng cc tng ti sang gip nh L chng Nht.
Thng 1/1593, qun Triu Tin cng qun Minh nh tan qun ch lc Nht, buc Nht rt khi
Hn Thnh, gii phng c nhiu t ai. Do tht bi lin tip, Nht ngh ging ho. T nm
1593-1596, 2 bn tranh th thi gian ho hon, xy dng chnh n lc lng.
Thng 2/1597, Nht xm lc Triu Tin ln 2. Bng chin thng L Lng thng 11/1598,
nh chm 450/ 500 thuyn chin ca Nht, dit 15.000 tn, cuc chin tranh gi nc ca nhn
dn Triu Tin vi s gip ca qun Minh thng li.
n gia th k XVII, Triu Tin li phi ng u vi nh Thanh. Cui nm 1636, vua Thanh
t mnh em 10 vn qun nh Triu Tin. u nm 1637, Triu Tin tr thnh 1 nc phin
thuc ca nh Thanh. n nm 1910, Triu Tin b Nht xm lc, tr thnh thuc a ca Nht.
2. Tnh hnh kinh t
Kinh t Triu Tin trong giai on tn ti ca ch phong kin l nn kinh t t nhin. Nng
nghip l ngnh sn xut ch o.
Trn c s rung t thuc quyn s hu ca nh nc, Triu Tin cng p dng cc chnh sch
v rung t ca phong kin Trung Quc qun l v khai thc s rung t ca mnh.
Nm 722, nh nc thi hnh ch "inh in" em rung t chia cho nng dn cy cy thu
t, dung, iu. n thi vng triu Cao Li, nm 976, tng cng hn na quyn lc ca
chnh ph trung ng, nh nc ban hnh lut rung t mi gi l "in si kho", thng k
ton b rung t trong nc ri chia cho quan li vn v v binh lnh lm 79 phm cn c
theo phm m cp rung t. Nhng ngi c cp rung t c quyn thu thu, nhng
khng c quyn s hu, v ch c quyn s dng sut i mnh ch khng c truyn cho
con chu. Ring phn rung t cp cho cng thn v nhng lnh cha ln quy thun triu Cao
Li trong qu trnh dng nc gi l "cng m in si", th c truyn cho con chu.
Nhng chng bao lu, bn quan li bin dn rung t c ban cp thnh rung t, v vy
n nm 998, nh nc phi iu chnh li ch "in si kho" nhm mc ch tng cng s
rung cng ca nh nc.
T th k XII v sau, trong thi k t nc b ngoi xm v b ri ren v chnh tr, ch "in
si kho" b ph hoi, rung t pht trin nhanh chng. Chim ot c nhiu rung t, a
ch phong kin lp ra nhiu in trang.
in trang c ba loi : in trang ca vua v cng cha (gi l trang x), do nng dn cy cy.
T thu in trang loi ny khng nhp vo kho nh nc m dnh ring cho gia nh vua s
dng. in trang ca qu tc quan li (gi l nng trang) do in khch, n t cy cy v do qun
gia ca qu tc, quan li thu t. in trang ca quan li nh cc a phng th ho v nh

cha (gi l Trang x) do in khch, n t cy cy, a ch t mnh thu t. Loi in trang th ba

ny c s lng ln nht.
T gia th k XIV, cng vi vic nh ui qun Mng c, thanh trng phi thn Nguyn trong
triu nh, nh L thi hnh chnh sch nhm hn ch vic chim ot rung t ca bn a ch.
Nm 1390, L Thnh Qu ra lnh tch thu cc in trang, t tt c cc loi vn kh rung t
cng v t phn phi li. Nh L vn tn sng Nho hc, nn rung t ca nh cha cng
khng c ngoi l. Nm 1391, L Thnh Qu ban hnh lut rung t mi, gi l "Khoa in
php". Nh nc cn c theo phm hm v chc v cao thp chia lm 18 loi cp rung (gi
l Khoa in), binh lnh c cp rung t cc a phng, gi l Qun in), b phn rung
t cn li do nh nc trc tip qun l ri em chia cho nng dn cy cy thu thu. Nh
cha cn c gi li mt t rung t nhng cng phi np thu cho nh nc.
n gia th k XV, ch "Khoa in php" khng c thi hnh ng nh tinh thn lc u
na. Vic to iu kin cho rung t t hu pht trin nhanh chng. i ph, nm 1466,
nh L b "Khoa in php" v thi hnh ch "Chc in" nhm ngn chn s pht trin ca
cc loi in trang, nhng khng c hiu qu, nn sau nh phi chp nhn vic mua bn
rung t l hp php.
Bn cnh s hu quc gia phong kin v rung t, ti gia th k XIX s hu t nhn ca bn
a ch phong kin cng kh ph bin. Bn cnh nng nghip, cng thng nghip cng c
nhiu chuyn bin. Nhiu ngh th cng gia nh thot li khi nng nghip v tr thnh
nhng ngh c lp. Lc by gi trong dn gian, cc ngh th cng nh dt, lm s, g,
lm sn, lm trang sc bng vng bc... kh pht trin. Trn c s , thng nghip
cng bt u pht t. Hn Thnh v cc thnh ph khc, c nhiu hiu bun m ca thng
xuyn, cc a phng, ch phin nh k xut hin ngy cng nhiu. n th k XVIII, nn
kinh t hng ho ca Triu Tin tip tc pht trin. Trong cc xng th cng TP v nhng
cng trng khai m, vic s dng sc lao ng lm thu ngy cng nhiu v thu ht phn ln
nng dn ph sn. n na sau th k XVIII, trong ngh khai m ng v 1 s ngnh th cng
khc bt u sn sinh mm mng ca phng thc sn xut TBCN. Trong nhng nm 70 ca
th k XVIII, nhiu nh bun giu c hn vn vi chnh ph trong vic c tin.
Nh vy, bt u t na sau th k XVIII, trn c s pht trin ca nn kinh t hng ho, mm
mng ca phng thc sn xut t bn ch ngha ra i Triu Tin. Nhng giai cp phong
kin lc mt mt khng to iu kin cho nhn t y pht trin thun li, mt khc li li
dng n tng cng bc lt nhn dn. V vy, mm mng TBCN Triu Tin pht trin chm
chp v cho n gia th k XIX vn cn rt nh yu.
Trong khi , s xm nhp ca ch ngha thc dn u, M v Nht li y nhanh s khng
hong v dit vong ca ch phong kin Triu Tin. T na sau ca th k XIX, Triu Tin
bt u chuyn sang mt giai on lch s mi.

Chng IV: Nht Bn

I.
Nht Bn trc khi nh nc hnh thnh
Nht l 1 quc o vi gn 4000 hn o ln nh, nm tri theo hnh cung dc b bin pha ng
lc a chu , gn Nga, Triu Tin, Trung Quc. Tuy c nhiu o, nhng a s cc o ca
Nht nh b, ch c 4 o ln : Hns (Bn Chu), Hcai (Bc hi o), Kius (Cu Chu) v
Sicc (T Quc).
Do c hp thnh bi cc o nn Nht c nhiu b bin vi nhiu hi cng tt. Nhng phn
ln din tch Nht l i ni v cao nguyn. Ch 15% din tch t ai ton quc canh tc c.
Ti nguyn thin nhin ca Nht ngho nn, nht l khong sn. Nhiu thin tai nh : ng t,

ni la phun v bo ln Nht thng xuyn xy ra. Tnh hnh trn nh hng phn no ti
qu trnh pht trin ca lch s Nht.
T sm, trn qun o Nht c ngi c tr. Nhng dn c u tin n sinh sng y, c
l l ngi Ainu - 1 tc ngi hin ang sng nhng min ni lnh lo ca o Hcai, vi
phong tc v ngn ng ring. Sau vo thi mi, c nhng tc ngi t min tho nguyn
Bc v t cc o Nam Thi Bnh Dng n nh c ti Nht. H dn y ngi Ainu ln
pha bc, ri dn sng ho trn vi nhau, to nn ch th ca dn tc Nht.
Cho n nay ngi ta tm thy rt t du vt v thi i c Nht, nhng nhng di tch v thi
i mi th pht hin nhiu, v c cc nh nghin cu phn bit thnh hai loi hnh chnh. 1
loi l vn ho Gimn (tn ti t 3000 nm n 1000 nm tr.CN), 1 loi khc l vn ho Yayi
(tn ti t khong 500 nm tr.CN n 300 nm sau CN).
nn vn ho Gimn (Thng Vn), gm c ch to th s bng tay v c c trng trang
tr l tng di vn thng. Cn nn vn ho Yayi, gm c nung cn thn, i khi c
lm bng cc bn xoay ca ngi th gm. Nhng gm Yayi thng nhn v c nhng du
hiu v v sn bn v chn nui sc vt.
C 2 loi trn u c tm thy cc di ch thi i mi trn khp nc Nht, nhng gm
Gimn th thy nhiu hn min ng, cn gm Yayi thy nhiu hn o Kius. V k
thut, Gimn km Yayi, nhng v ngh thut li hn, bi nhng hoa vn t do v hnh dng
kh a dng. trong nn vn ho Gimn cng trnh cao hn trong nn vn ho
Yayi. Cc nh nghin cu cho rng, vn ho thi i mi Nht m i din l gm
Gimn sau 1 thi gian di pht trin ring bit dn dn b thay th bi nn vn ho Yayi.
Nhng c l ngay t khi hai nn vn ho ny tip xc vi nhau th vn ho Yayi suy thoi
vi tnh cch l vn ho thi i mi ang chuyn vo giai on kim kh.
Nhng di tch vt cht pht hin c vn ho Gimn bao gm cc , t nung, nhng
ng v s c ln xng c, xng hu, xng ln rng, xng chim, cng nhng dng c sn
bn (nhng mi tn nhn, ru v dao ) v nhng dng c nh c... cho thy c phn no
cuc sng ca c dn trong thi k mi Nht. Thi , sn bn, nh c v hi lm l
nhng phng thc tm kim thc n ch yu ca c dn. Trong sn bn ngi ta bit s dng
cung tn v ch sn, hoc o nhng h su v ln ven rng by nhng th ln. Cn trong
vic nh c, li thng thng l dng nm cho c b thng ri li xung bt hoc vt xng
th lm li cu cu c nh v lm nhng mi lao bng phng bt c ln. C bng
chng khng nh rng vic nh c bng chi li cng khi u. Ngoi nhng thc n
bng tht, c, c dn thi cn vo rng hoc ra bi hi lm qu cy, mng, nm, rau c,
hay ln xung bin vt nhng loi rong n c.
Sang thi Yayi, tuy vn dng nhng phng thc tm kim thc n c sn trong t nhin, dn
Nht bt u bit trng la. Lc u vic gieo trng cn rt gin n. Ngi ta cn cha bit
khn hoang v p b gi nc m ch bit chn ni bn ly gieo thc xung la mc t
nhin. Vo thng 5 v 6, khi ma ma bt u th cng l lc ngi ta dn c ri gieo thc. n
thng 9 v 10 th lm l cu tri cho ma thun gi ho. Cho n thng 1, khi la chn, ngi
ta dng dao gt v v dng i que cp tut thc, phi kh ri ct gi trong chum, v.
T th k II n I tr.CN, k thut canh tc, chn nui cng vi dng bng kim kh ng thi
c truyn b t Trung Quc, Triu Tin vo Nht, lm sc sn xut pht trin nhanh chng.
Sn xut nng nghip thi k ny c coi trng. Theo truyn thuyt v thn thoi Nht, vic lm
hng nhng cnh ng ang c canh tc thi b xem l trng ti. Dn dn, cy la tr thnh
cy trng chnh trong nng nghip. Ngi ta bit o knh dn nc v h cha nc.

T u cng nguyn tr i, c nhiu ngi Trung Quc v Triu Tin di c sang Nht. H mang
theo nhng k thut v kinh nghim sn xut nng nghip v th cng nghip ca nc h truyn
vo Nht lm cho Nht c nhng chuyn bin mnh m.
Theo nhng ti liu kho c hc v nhng truyn c tch lch s Nht, th vo thi gian ny, bn
cnh sn xut nng nghip xut hin nhiu ngh th cng, trong c nhiu ngh th cng
pht trin v c coi trng nh ngh dt, ngh rn, ngh mc v ngh lm gm. Cng vi s
pht trin nhanh chng ca sc sn xut, s phn chia ng cp v s phn chia thnh nhng b
lc din ra. Nhng cuc u tranh gia cc b lc cng xut hin, thc y khuynh hng
tp hp thnh nhng lin minh b lc. iu chng t, vo cui thi k vn ho Yayi, ch
cng x nguyn thu Nht lm vo tnh trng tan r.
II.
Nhng nh nc c i Nht Bn
Cn c vo nhiu ti liu lch s, vo nhng th k u Cng nguyn, Nht xut hin nhng
hnh thc phi thai ca nh nc.
Theo ng di truyn98 trong cc sch Hn th v Hu Hn th ca Trung Quc, th vo th k I
Nht hnh thnh hn 100 nc nh. Nhng nc ny thc cht l nhng lin minh b lc
c hnh thnh trong cuc u tranh gia cc b lc nhm thn tnh ln nhau, nhng mang
mt vi yu t ca nh nc. K ng u lin minh b lc t nhiu mang tnh cht ca mt
ng vua c quyn, chuyn ch. Cc s gia Nht thng gi cc lin minh b lc l nhng
quc gia b lc (Buraku kokka).
Nhiu quc gia b lc ca Nht Bn thi c quan h ngoi giao vi Trung Quc. Hu Hn th
chp rng: "Nm Kin V Trung Nguyn th 2 i Quang V nh Hu Hn (nm 57), Ny
N Quc cc Nam nc Nht c phi quan i phu sang triu cng, c Hn c n vng
phong tc cho99; n nin hiu Vnh S nguyn nin (nm 107) i An , li phi mt on
gm 160 ngi sang triu h ln na".
Cui th k II u th k III, nhng cuc chin tranh gia cc quc gia b lc xy ra lm xut
hin 1 s nc ln, trong ln mnh nht l nc Yamatai (Da m i) do n vng Himic
cai tr. Yamatai ln lt chinh phc cc nc khc, bt cc nc thn phc mnh. Theo Oa
nhn truyn trong b Ngy ch 100 ca Trung Quc th vo nhng nm 238 - 247, c nhiu phi
on ca Himic sang gp cc quan cai tr Trung Quc ti Bc Triu Tin, mang theo cng vt v
nh gip chng 1 vng quc th ch. S sch Triu tin cng ghi rng, n vng Himic
tng c s thn sang Triu Tin nh gip b chng k th. Ni chung s sch Trung Quc
thng gi Nht l "Nc c N hong". Nhng ghi chp trn chng t Yamatai l nc ln
mnh nht Nht thi c quan h thng xuyn vi Trung Quc, Triu Tin.
98 Ngi Trung Hoa xa t tn chng tc nn gi ng Mn Chu l Bc di, ngi Vit Nam l
Nam di v ngi Nht l ng di.
99 Nm 1784 ti o Shika no shima thuc o Kyusu (Cu Chu), ngi ta pht hin c
chic n vng b chn vi di t, trn khc 5 ch "Mn Oa n quc vng". Cc nh nghin
cu cho rng, y chnh l chic n c ni n trong Hu Hn th.
100 Trong thi Tam quc (Ngu, Thc, Ng) Trung Quc, s nh Ngu thng qua li trn
o Kius (Cu Chu). Nhng s gi ny khi tr v c ghi chp v Nht thnh 1 thin Oa nhn
truyn trong b Ngu ch.

X hi Yamatai di thi cai tr ca Himic phn ho giai cp r rt. Giai cp thng tr giu v
c nhiu quyn li, cn giai cp b tr phi lao ng cc kh vi cc ngh trng la, nui tm, dt
vi... Ngi thng dn khi gp quan sang ngoi ng u phi trnh np, nu ko kp th phi
qu xung ng, hai tay chng trn t, khu u vi ly. N vng Himic c quyn lc ln,
trong cung in thm nghim c hng nghn n t hu h v c qun i bo v cht ch bn
ngoi. Khi Himic cht, ngi ta chn sng theo 140 n t v xy dng mt ngi m to ln c
ng knh ti hn 100 bc chn. X hi Yamatai l 1 x hi c giai cp, c nh nc, v nh
vy t th k III nh nc thc s ra i Nht.
Tuy nhin, nc Yamatai ko tn ti lu. T cui th k III v sau, ko thy ti liu lch s no ni
n na. C l n b suy yu v b nc khc chinh phc.
n cui th k IV, trn o Hns xut hin quc gia Yamat (i Ho) 101. Nh a li l trung
nguyn Hns, ni t tin dng Thin hong Nht khi nghip m Yamat c nhiu ngi
Nht tn sng, nhiu ho tc theo; do vy Yamat hng khi ln v thng nht nc Nht.
Nm 391 Yamat a qun xm lc v chim Nam Triu Tin, bt c min ny quy thun trong
gn 2 th k (391 - 562). Thi k , Nht tip xc vi vn ho, k thut ca Triu Tin, do vy,
vn ho v k thut ca Triu Tin du nhp vo Nht. V qua Triu Tin, Nht m rng giao lu
vi Trung Quc. Triu Yamat cn cho mi nhiu ngi Trung Quc, Triu Tin sang hn bn
Nht lm mn s truyn b nhiu phng din k thut v vn ho nh : k thut canh tc
nng nghip, cc ngh th cng nui tm, nu ru, dt c gang, lm gm, k thut kin trc
v.v... T th k IV, ch Hn c truyn vo Nht v tr thnh quc t ca nc ny, nh vn
hc Nht Bn hnh thnh v pht trin. n th k V th Nho gio v th k VI, Pht gio c
truyn b vo Nht.
V nhng l do trn, x hi Yamat c nhiu bin chuyn, hnh thnh nhiu giai cp, tng lp
khc nhau.
ng u giai cp thng tr l Thin hong102 c quyn lc rt ln. Ngoi vic chim ot nhng
vng t ai rng ln, thu thu cc cng x nng nghip, bc lt n l, Thin hong cn thu c
loi thu trong quan h bun bn gia Nht vi Triu Tin, Trung Quc, cng Naniva (sau ny l
Osaka) c xy dng t th k IV.
Thin hong tp hp chung quanh mnh cc ho tc, cng l nhng tc h vi Thin hong,
chia nhau quyn hnh trong triu inh. Cc ho tc u c t ai ring thu thu, c t chc
gia nhn v thuc h ring, ng thi trong khi gi nhiu chc v quan trng ti triu nh, cc
ho tc vn lun lun tm mi cch m rng t ai ca mnh.
Tuy vy, khng phi tt c cc thnh vin ca ho tc u thuc giai cp thng tr, m chia lm
hai loi. Mt loi gi l "i nhn" thuc tng lp qu tc thng tr v mt loi khc l dn
thng t do. Nhng dn thng t do ny b p bc, phi lao ng cc nhc v phi np thu
bng lng thc v cc sn phm th cng nghip.
101 Yamat (i Ho) l ni ngi Nht chnh thng chim ng. Ngy nay, ngi ta vn gi
Yamato Jin l ngi Nht, Yamato no koku ch nc Nht Bn.
102 Cui th k V, vic xng hiu l Thin hong vn cha c Nht. Sang th k VI, thy
vua Trung Quc gi l Thin t, ng thi thy 1 vi dng h bn Triu Tin (lc cn chu s
cai tr ca Nht) cng t xng "Vng" nn i li, vua Nht Bn ly hiu cao qu l
Thin hong.

Ngoi qu tc, dn t do, trong x hi Yamat cn c tng lp n l. Thi k u, n l Yamat

cn t v cha c s dng vo cng vic lao ng sn xut, nhng v sau, do chin tranh m
rng, t binh bt c b bin thnh n l ngy cng ng, nn phm vi s dng n l cng ngy
cng m rng. Lc ny, n l khng ch c s dng phc dch trong cc gia nh qu tc
m cn c s dng d khai khn t hoang, lm thu li t v nhiu cng vic khc. Tc chn
n l theo ch khi ch cht dn dn b bi b.
Nhng ng vai tr quan trng hn c i vi s pht trin ca lch s Nht thi Yamat l tng
lp "b dn". Tng lp ny c ngun gc phn ln t nhng thnh vin ca nhng th tc b
chinh phc. Do t chc th tc cht ch, nn sau nhng cuc chinh phc, k chin thng bt c
th tc b chinh phc l thuc vo mnh gi l "b", v thnh vin ca n gi l "b dn". Do vy,
b dn ri vo tnh trng ph sn v ph thuc bn qu tc. H c thn phn l nhng ngi na
t do, c mt cht ti sn ring. Ch khng c quyn bn v git h, nhng h b tri cht vnh
vin vo rung t ca Thin hong v qu tc.
B dn cn c ngun gc t nhng ngi Trung Quc v Triu Tin n Nht. Nhng ngi ny
tng tri qua mt nn vn ho cao hn vn ho Nht khi , nn h c mt vai tr rt quan
trng trong vic truyn b vn ho v k thut vo Nht. Giai cp thng tr Nht cng t chc h
thnh nhiu b khc nhau da theo ngh nghip nh cc b Dt gm, b May o, b Nhum, b
gm, b Yn nga,., H cng c php c ti sn ring, c cng c sn xut ring, nhng
phi np sn phm cho qu tc v phi sng nhng vng quy nh. Nhiu ngi trong s kiu
dn Trung Quc, Triu Tin l nhng ngi c hc, bit vit v c c ch Hn, c s
dng trong cng vic vn th phc v cho chnh quyn Nht.
Tnh hnh x hi Nht thi k nh nc Yamat chng t, tuy quan h n l tng tn ti trong
lch s Nht, nhng nhn chung, Nht ko tri qua s pht trin y ca x hi chim hu n
l. C nhiu nguyn nhn ca tnh trng . Mt mt, nng nghip vn l ngnh kinh t ch yu
ca Nht, u do cc nng dn cng x m nhim. N l y cha bao gi l ngi lao ng
sn xut ch yu. Trong khi , ngun n l ngy mt suy gim, nht l t th k VI v sau.
Trc y, n l m Nht c c ch yu do xm lc Triu Tin, nhng vo thi k ny Triu
Tin mnh, c kh nng y li cc cuc xm lc ca Nht. Mun bt n l trn cc o
Nht (ngi ca cc b lc Ainu nh: Ebisu, Cumas, Hayat) th phi tin hnh nhng cuc
hnh qun kh khn v vp phi s khng c mnh m ca cc b lc y.
Mt khc, thi k hnh thnh nh nc Nht cng l thi k ch n l, xt trn phm vi ton
th gii, lm vo tnh trng suy sp. Trung Quc v Triu Tin l hai nc c nh hng trc
tip ti s pht trin ca Nht u trong thi k pht trin ca ch phong kin. Trong iu
kin nh th ch chim hu n l khng c iu kin thun li pht trin Nht, nhng Nht
Bn c nhiu iu kin cn thit cho s hnh thnh ch phong kin.
Vo na sau th k VI, cc qu tc ko ngng pht trin th lc ca mnh bng cch xm chim
t cng lm ca ring, lm cho mu thun trong ni b giai cp thng tr v nht l mu thun
gia chnh quyn trung ng vi cc qu tc, ngy cng gay gt. Lc by gi c hai h qu tc
ln u tranh vi nhau l h Sga v h Mnnbe.
Cuc u tranh gia hai h ny, v hnh thc l do s bt ng v vn tip thu vn ho Trung
Quc, nhng thc cht l cuc u tranh gia mt bn mun duy tr ch nh nc lin hp
ca cc dng h qu tc vi mt bn mun thit lp mt nh nc trung ng tp quyn. Nm
578, ni chin gia 2 tp on ny xy ra v h Sga thng li. T , h Sga lng quyn, ln
t c Thin hong. chng t mnh cng ngang vi hong gia, h Sga ly tc v ca thi t
(con vua) em phong cho con mnh, bt thin h phi gi con mnh bng tc ch khng c
gi tn, ng thi cn xy dng lu i to ln, nguy nga nh cung in ca Thin hong.

Trc tnh hnh , Thi t Stc thi hnh nhiu bin php cng c ch trung ng tp
quyn. ng ht sc xng Pht gio v tip thu t tng chnh tr Nho gia. Nm 603, ng bi
b ch "Tp tc103 vn rt thnh hnh lc v ch trng tuyn chn nhn ti ra lm quan,
t ra 12 cp quan li, ly mu ca m phn bit. Vo nm 604, Stc ban b mt o
lut 17 iu, tc mt bn tuyn ngn ca cc nh vua Yamat, m thc cht l cc mnh lnh v
o c, trong t tng trung vi vua rt c cao.
V i ngoi, Thi t Stc nhiu ln c s gi sang nh Tu (Trung Quc) khi phc li
quan h 2 nc vn b gin on t th k V. Trong cc bn thng ip gi vua Tu, ln u tin
nh cm quyn Nht dng mt chc tc mi bt ngun t ting Hn l Tenn (Thin hong),
t xng khi giao thip vi bn ngoi. iu chng t, u th k VII, Thin hong Nht
t coi mnh ngang hng vi hong Trung Quc. Cng t thi k ny, nhng nhn t ngoi lai
ng mt vai tr quan trng vi lch s Nht. l nhng nh hng ca chnh tr, gio dc, c
bit l php l, cc hc thuyt chnh tr ca Trung Quc; nh hng Pht gio t Trung Quc qua
Triu Tin vo Nht. Gio hi Pht gio c t chc tn ti v c tnh cht tp trung, l 1 khun
mu cho nh nc phong kin. S thng nht th phng v ngha tuyt i ca thn ti cao
(Pht) gp phn khc phc nhng tn d ca tnh cht phn tn th tc b lc c.
III.
Cuc ci cch Taica v s thit lp ch phong kin
T th k VI, Nht l 1 nc thng nht. Sn xut pht trin nh p dng nhiu ci tin k thut.
Trong nng nghip s dng rng ri cc cng c st v ng, xy dng v m rng nhiu cng
trnh ti nc. Nhiu ngh th cng pht trin, nht l cc ngh sn xut t la v ng thuyn.
Hot ng thng nghip bc u c y mnh trong nc v c vi bn ngoi nh vi
Trung Quc v Triu Tin. Tuy nhin, s pht trin ca sn xut ch lm giu thm cho tng lp
qu tc, cn nhn dn vn cc kh v b p bc nng n. Nhng cuc phn khng ca qun
chng lao ng thng xuyn xy ra, thng thng l b trn. Ch b dn bt u c nhng
du hiu tan r. Do vy, nh nc c quan li n qun l mt s b dn, tin hnh ng k cc
gia nh b dn vo s h tch. Nh , nh nc bt u trc tip qun l mt s ng b dn
t a v ph thuc qu tc sang a v thn dn nh nc. Tnh hnh trn chng t rng, vo cui
th k VI, u th k VII Nht ang chuyn sang x hi phong kin.
Phi tha nhn rng, ngi t nn mng cho nhng thay i l Thi t Stc vi o lut
17 iu v nhiu chnh sch tin b ca ng. Tuy l ngi ti nng v sng sut, nhng do iu
kin lch s, ng ko thc hin c nhng d nh ca mnh, v do vy vn cha c mt s
thay i ln trong chnh tr Nht di thi ng. Sau khi ng qua i nm 622, dng h Sga tr
nn mnh hn v ngy cng lng hnh ti mc lng on chnh quyn ca Thin hong, chim
nhiu rung t, khng ch nhiu b dn v tr thnh chng ngi ch yu trn con ng pht
trin ca lch s Nht. V vy, ch c tiu dit th lc ca h Sga th mi thc hin c nhng
d nh ca Stc.
Cui cng, nm 645, hong t Nacan c h Nacatmi (sau i thnh h Phudioara) ng h,
lm chnh bin lt th lc h Sga. Sau , hong t Nacan lp Thin hong Ctc
(Hiu c), t nin hiu l Taica (i Ho), cn mnh lm Thi t nhip chnh.
1 nm sau khi ln ngi, nm 646 Thin hong Ctc ban chiu ci cch v lin ban hnh
nhng lut lnh c th. Lch s Nht gi l Cuc ci cch Taica (646 - 649), mt cuc ci
cch do tng lp qu tc thc hin da vo cc lun thuyt chnh tr ca Stc.
103 T khi nh nc Nht hnh thnh n thi k cai tr ca Thi t Stc, ch "Tp tc"
rt thnh hnh. Theo ch ny con ci c k ha chc v ca cha.

Ni dung chnh ca cuc ci cch Taica, l xo b quyn s hu t nhn v t ai chuyn

vo quyn s hu ca nh nc. Ch b dn b bi b, ton b c dn tr thnh thn dn ca
nh nc, c canh tc cc khonh t ca quc gia, c ngha v ng thu cho nh nc.
Theo quy nh ca ch "ban in" (chia rung) trong ci cch Taica th ngi a phng
no c chia rung a phng y. Nam t 6 tui tr ln, mi ngi c cp 1 on (1 on
bng 0,12ha), mi sut n c chia bng 2/3 sut nam. Nu c n t (hng ti t gi sut i
trong nh, c coi nh thn quyn) hoc y t trai hay gi (loi ti t c th i ch tu theo
mun) th c cp mi ngi bng 1/3 sut ca ngi t do. Nhng ngi nhn phi rung xu
th c cp gp i din tch n nh. Mi gia nh c quyn s hu vi t nh, t vn
ca h. Rng ni, ao h, sng ngi l ca chung, ai cng c quyn s dng. Nng dn nhn
rung phi np thu cho nh nc bng thc vi mc 3% sn lng thu hoch nhng ngi c
di 1 mu (1 mu bng 10 on) v mc 25% sn lng thu hoch nhng ngi c trn 1
mu rung. ng thi, h cn phi np thu bng sn phm th cng nghip gia nh nh t,
la, bng, vi hoc th sn a phng, v phi lm lao dch 10 ngy/nm trong cc cng trnh
chung nh xy dng, ti rung, lm ng, vn ti lng thc...
Chnh sch ban in ca ci cch Taica l s xc nhn quan h sn xut phong kin Nht gia
th k VII. Ngi nng dn lnh canh rung t, v hnh thc, khng mt quyn t do c nhn.
H vn gi ti sn v cng c sn xut ca h, v iu khin h ch ng phn no trong vic
canh tc. Nhng ng thi h khng c quyn ri b khonh t c chia, ngha l thc t th
h b tri cht vo rung t phong kin v tr thnh i tng bc lt ch yu ca nh nc v
giai cp thng tri. Do phng thc bc lt thay i m tng lp qu tc c bin thnh tng lp
qu tc quan li mi. Theo lut php, tng lp qu tc thng tr cng c t ring ca mnh di
hnh thc t phong nhn c ca nh nc. Loi t ny khc v c bn vi t ai m nh
nc chia cho nng dn. Cn c theo tc v, chc v, cng lao ca qu tc m nh nc ban
cp rung t cho h mang nhng danh hiu khc nhau.
C 3 loi rung t phong, l : "rung chc v", "rung tc v" v "rung thng cng lao
vi nh nc".
Rung t chc v v tc v c ban cp trong thi k m nhim chc v nht nh hay c
phong vo mt cp nht nh. t thng phong th cp trong 2 hay 3 i. Nhn chung, nhng
loi t ny u c ban cp mt cch hnh thc cho s dng trong mt thi hn ngn hay di
tu trng hp. Song, v tt c nhng ngi c ban cp rung t u l qu tc gi nhng
chc v khc nhau trong b my cai tr, nn vic bin quyn s dng cc t ai thnh quyn
t hu ch cn l vn thi gian.
Ngoi t phong, bn qu tc cn c nhn km theo nhng h nng dn lm bng lc. Tu
theo tc v m c nhn t 100 n 500 h, v tu theo chc v m c nhn t 800 n
3000 h. Nu c cng lao vi nh nc cng c ban cp mt s h nng dn. Nhng gia nh
nng dn ny phi np mt na s t thc cho nh nc, cn mt na th np cho qu tc phong
kin trc tip c quyn s dng h.
1 ni dung ch yu na trong ci cch Taica l xy dng nh nc tp quyn trung ng, ging
nh b my nh nc i ng (Trung Quc). Ngi ng u nh nc v c quyn lc cao
nht l Thin hong. Di Thin hong c cc quan qun l cc vic ni chnh, t php, qun s,
kinh t ti chnh, l nghi... cng nm gi chnh quyn trung ng v c t chc thnh i hi
ng nh nc c T tng ng u cng 8 b ph thuc, bao gm : B Trung ng, B L, B
Li, B H, B Binh, B Hnh, B Ngn kh v B Cung vua.
Ton quc c chia thnh cc n v hnh chnh a phng l: quc, qun, lng. Ngi ng
u x l Quc ti, ng u qun ln l i lnh, ng u qun nh l Tiu lnh v ng u

lng l L trng. Chc Quc ti tr ln u do nh nc b nhim, c cp rung t lm bng

lc, nhng chc v th khng c cha truyn con ni.
Th ch nh nc mi c hnh thnh trong cuc ci cch Taica, sau c php l ho
trong b lut Taih Ris Ri (i Bo lut lnh), ban hnh vo nm 701.
Ci cch Taica c s gia phong kin Nht ca ngi nh l mt n hu ca Thin hong i vi
nhn dn Nht thi . Trn thc t cuc ci cch din ra l s phn nh mt giai on pht trin
ca lch s Nht, l kt qu u tranh ca qun chng lao ng m trc ht l ca b dn v n
l. Cuc u tranh khin giai cp thng tr phi thay i phng thc bc lt. Trong hon cnh
, cuc ci cch Taica c din ra thit lp mt trt t v th ch mi, rp khun ch
phong kin nh ng, vi nhng ni dung ch yu l : thc hin quyn s hu rung t ti
cao ca nh nc, thc hin ch qun in v cng c ch nh nc tp quyn trung ng.
Sau ci cch, nn tng cn bn ca ch phong kin Nht c xy dng. Vi ngha ,
ci cch Taica l 1 s kin lch s quan trng, cng c ch phong kin Nht.
IV. S pht trin ca ch phong kin Nht t th k VIII - XII
1. Thi k Nara (710 - 794)
Nm 710, Nht chn Nara (Ni Lng), 1 ni m ngay t th k VI l mt th trn phn thnh,
lm kinh . T cho n nm 794, Nara tr thnh trung tm kinh t, chnh tr v vn ho
ca Nht. Lch s Nht gi l thi k Nara.
Trong thi k ny, nh nc tip tc ban hnh 1 s lut lnh v chiu d b sung v pht trin
nhng sc lnh ci cch trc , v thi hnh nhiu bin php thng nht t nc, tip tc
pht trin v m rng quan h ngoi giao vi nh ng. Nh vy, ch phong kin Nht dn
dn c cng c vng chc, km theo mt s hng thnh nht nh ca sc sn xut.
S hng thnh ny trc ht biu hin trong nng nghip. Trong thi k ny, cc cng c canh tc
bng st c ph bin rng ri, nn vic tin hnh sn xut c d dng, vic khai thc t
hoang m rng din tch canh tc c thun li. Nh nc rt ch ti vic xy dng h
thng ti nc. Trong cc s sch thi ny lun nhc ti cc cng vic p , o mng, p
p cha nc. Ngoi la ra ngi ta cn trng nhiu la m, la mch v k. Vic trng ch
hi l ung v nui b sa cng bt u c t thi k ny. Gn lin vi s pht trin ca sn
xut l s gia tng dn s.
V th cng nghip, nhng ti liu cn gi c cho bit rng, ngh khai m kh pht trin,
thi ny ngi ta khai thc st, ng, vng, bc, dim sinh v.v... ng l kim loi c khai thc
nhiu nht, c l v lc Trung Quc c nhu cu tiu th ng. Ngi ta khai thc ng
Musasi, vng Miaghi. Trong kinh Nara c nhng nhm ngh nhn c bit gm nhng ngh
nhn khc nhau phc v cho nhu cu ca triu nh, nh vua, qu tc. H sn xut nhng s,
sn mi, ng thau, ng en, vi vc, t la... l nhng th qu tc rt a chung. Ngh
ch to nng c c y mnh nh tip thu k thut rn st ca Trung Quc. Ngh dt vi bng
thoi v khung ci pht trin ti mc c hu ht tt c cc gia nh.
Tuy th cng nghip c bc pht trin nh vy, nhng ni chung n cha tch ra khi nng
nghip tr thnh nhng ngnh ngh c lp. iu ny c phn nh trong cc vn kin ni
v cc khonh t.
Cc vn kin ny ch r rng, vic thu t sn vt khng nhng bng ng cc m cn bng sn
phm th cng nghip, ch yu l di hnh thc vi vc v nguyn liu (t). Trong mt s
trng hp, nhng ngi lnh canh rung t nh nc phi cung cp nhng sn phm ca ngh
rn (nhng cng c canh tc), nhng ni khai thc st, nng dn ng thi phi np sn phm
nng nghip v mt phn st kim c lm t.

Thng nghip thi Nara cng bc u pht trin. Ch c mc ln nhiu ni, nht l
cc th trn, thnh ph, v thng c t chc cc bn tu, cc dch trm, ven ng, ven
cha... C loi ch hp thng xuyn, cng c loi ch hp nh k, li c loi ch "trao i sn
vt" hp rt tht thng m ch khi no hn trc mi c ngi n. Kinh Nara c 2 khu ch.
Vic bun bn cc ch ny phi tun theo nhng lut l ring.
Do thng nghip pht trin v to thun li trong bun bn, Thin hong Ghmmy (707 715) cho c tin ng Oakaih (Ho ng khai bo). T tin c dng mua bn v
np thu. Nhng nng thn vic s dng tin cn rt hn ch. Ti y, ngi ta ch dng tin
mua bn rung t, l loi khng th ly hng ho i chc c, cn lng thc, thc phm
hoc vi mc thng xuyn th vn dng li vt i vt. Li trao i cn tn ti n tn mi
my th k v sau.
Trong thi Nara, nh nc cng bc u ch ti gio dc. Nhiu trng hc c lp nn
dy d con em cc nh qu tc. Ni dung ging dy v hc tp ch yu trong cc trng l
vn hc v php l Trung Quc. Bn cnh , nh nc cn c nhiu thanh nin ca cc gia nh
qu tc sang quc ng hc tp. H tip thu ton b h thng gio dc ca nh ng.
Sang Trung Quc, cn c nhiu nh s Nht. H sang hc sch v v cc quy ch nh cha. iu
chng t rng, trong thi Nara, vn ho Trung Quc xm nhp v nh hng kh mnh ti
Nht.
2. Thi k Hyan (794 - 1192)
Trong thi Nara, tuy ch phong kin dn c cng c vng chc, nhng cuc u tranh
gia tng lp qu tc c mun khi phc li a v trc kia v tng lp quan li vn tip din.
i biu cho tng lp qu tc c l h tm, i biu cho tng lp quan li l h Phudioara. V
c cng gip Hong gia tiu dit th lc h Sga trong thi k ci cch Taica, nn h Phudioara
c Thin hong ban cho nhiu u i nh : c ban cp rt nhiu rung t v nng dn,
c kt thng gia vi vng tht, c gi nhng chc v cao trong triu nh... Do vy, th
lc h Phudioara tr nn rt mnh. Cui cng h nh bi hon ton h Otm. S tht bi
ca h tm nh du thi k Nara kt thc.
Sau khi nh bi nhng tn tch ca qu tc c, h Phudioara mun lm suy yu Thin hong.
H buc thin hong phi chuyn t Nara n Yamasir, l ni h Phudioara chim gi. y,
vo nm 794, th m ca quc gia bt u c xy dng mang tn Hyan Ky (Bnh An
kinh)104. Thi k Hyan bt u t .
Trong thi k Hyan, h Phudioara tm mi cch tc ot quyn lc thc t ca Thin hong
bng cch c gng thanh ton nhng quan nim v ' ngun gc thn thnh" ca Hong gia v
cng c a v chnh thc ca mnh. Lc u h tp trung ti sn, m rng th lc v tim dn
quyn hnh. Sau , t i Thin hong Mntc (850 - 858) n i Thin hong Gsangi
(1068 - 1072), ngha l trong 2 th k, h Phudioara k nhau ot ht quyn vua, trc cn
chc Nhip chnh (Sessho), sau tin ln chc Nhip chnh Quan bch (Sessho Kampaku). chc
ny th c quyn sp t ngi th tp Thin hong v lp chnh cung, cn vi triu nh th c
quyn nh ot c vic vn, vic v, ph chun tu s trc ri mi tu li vi Thin hong.
u th k XI, th lc ca h Phudioara cng ln. t ai ca h ny ri rc khp c nc. Mi
chc v ln trong triu nh t Nhip chnh Quan bch tr xung u do h Phudioara c
chim. Trn thc t, Thin hong mt ht quyn hnh. Nh ca Nhip chnh Quan bch tr thnh
hong cung. n thi Phudioara Michinaga, thanh th ca dng h ny t mc cao nht.

104 Hayan (Bnh An) v sau gi l Kyoto (Kinh ).

S lng on quyn hnh ca h Phudioara lm mu thun gia Thin hong v h Phudioara

ngy cng gay gt. Bt u t na sau th k XI, cc Thin hong tm cch thot khi s
khng ch v rng buc vi h Phudioara v khi phc li quyn lc ca Thin hong. Ch da
ch yu ca Thin hong l tng lp quan li hng va tr xung b h Phudioara chn p v
nhng qu tc b sa st. Thin hong Gsangi (1068 - 1072) ko tuyn hong hu trong h
Phudioara na, ng thi cn lp ra mt c quan mi l Kircs (K lc s) do ng trc tip
iu khin, ch khng chu chi phi ca ph Nhip chnh. Kircs gii quyt mi vic chnh tr
v hnh chnh ton quc, do vy ph Nhip chnh b gim i qu na quyn hnh. Sau khng
lu, Thin hong Siracaoa (1072 - 1086) cho dng li c quan Kuroo cr (Tng nhn s)
t Thin hong nghin cu v ban b ly sc, chiu cho bch quan v ton quc thi hnh.
kim ch h Phudioara lu di kho lo, Siracaoa khi dng ch Jc (Thng hong) v
H (Php hong). Theo ch ny th Thin hong nhng ngi cho con v s tr thnh
Thng hong. Trong trng hp Thin hong nhng ngi cho con khi Thng hong cn sng
th Thng hong li ln ngi Php hong. Thng hong v Php hong gip Thin hong
iu hnh quc chnh, kim sot ph Nhip chnh v triu nh.
Vo nm 1086, Thin hong Siracaoa nhng ngi cho con, cn ng tr thnh Thng hong.
Cng nm , Thng hong lp 1 c quan mi l Isne (Vin chnh), v hnh thc Vin chnh l
1 t chc theo di chnh tr ca triu nh v gip Thin hong, nhng thc cht y l c s
ca Hong gia chng li h Phudioara.
u th k XII, u tranh vi h Phudioara, Vin chnh da vo hai h Taira v Minamt.
T th lc ca h Phudioara ngy cng hn ch, tuy vn c gi chc Nhip chnh Quan
bch, nhng ch lm v. Trong khi h Taira li nhanh chng pht trin th lc ca mnh v
nm ly mi quyn hnh, gy nn mu thun vi Vin chnh v h Minamt. V th, nm 1181,
cuc ni chin gia h Taira v h Minamt n ra. Nm 1185, cuc ni chin kt thc vi s
tht bi ca h Taira. T quyn hnh chuyn dn sang tay h Minamt.
3. S tan r ca ch chia cp rung t v s pht trin ca ch trang vin
Sau ci cch Taica, nh nc xc lp c quyn s hu ti cao ca mnh vi rung t trong
ton quc, v thc hin quyn s hu rung t di hnh thc "ban in". Tuy nhin s
thng tr ca hnh thc s hu nh nc v rung t tn ti khng c lu. T th k IX, ch
ban in bt u lm vo tnh trng tan r, ng thi ch s hu t nhn v rung t dn
dn hnh thnh. S thay i v hnh thc s hu rung t din ra v my l do sau :
Mt l, nhng rung t m nh nc ban cp cho qu tc theo "chc v" "tc v" v "thng
cng" trc y lc u km theo iu kin, nhng v sau khi quyn lc ca h Phudioara c
thit lp v gn lin vi n l s suy yu ca chnh quyn trung ng (Thin hong), nhng iu
kin km theo khi ban cp rung t dn dn khng c tn trng na. Thc t nhng rung t
y tr thnh s hu ring ca cc cha phong kin ct c.
Hai l, nhng nng dn cy cy rung t nh nc phi chu thu m v tp dch nng n, nn
phn nhiu b ph sn. H phi ri b rung t m nh nc chia cho lu lc, hoc vo lm
trn rung t ca cc cha phong kin. Mt s khc th em hin rung t cho nh cha. Do
vy, ch chia cp rung t ca nh nc b ph hoi nghim trng.
Cui cng, do dn s ngy cng tng, nh nc ko rung t ban cp, nn khuyn khch
vic khn hoang. Vo nm 743, c s tha nhn v mt lut php quyn s hu t nhn i
vi loi rung t khai khn. D nhin, nhng rung t ny ch yu ri vo tay bn qu tc.
Chng li dng sc lao ng ca nng dn c cp theo "chc v", "tc v" hay "thng
cng" khai ph t hoang.

Vo gia th k X, hnh thc s hu t nhn v rung t ca cc cha phong kin hon ton
c xc lp. Nhng thnh vin ca h Phudioara, nh chim c nhng a v quan trng nht
ca nh nc, tp trung trong tay bt k rung t no, v bin thnh nhng ch s hu rung
t ln nht trong nc.
Trong qu trnh ch ban in tan r, ch trang vin phong kin ra i v pht trin trn
c s s ra i v pht trin ca s hu t nhn v rung t. Khi trang vin mi ra i, ch c
rung thng cng v rung nh cha c min thu. Nhng t th k X, ton b rung t ca
lnh cha c th lc u c min thu, ng thi cn c quyn bt kh xm phm v mt hnh
chnh. Theo thut ng lut php thi by gi th l "nhng rung t m cc vin quan li nh
nc khng c quyn chm n". Hon cnh cho php cc cha phong kin trong thi k u
bc lt nng dn lm vic trong cc trang vin t nng n hn so vi s bc lt m nng dn phi
chu khi h cn lm vic cho nh nc.
Ngoi a s nng dn, cn c mt s th th cng lm cc ngh : dt, nhum, rn, xy dng, nu
ru... hp thnh tng lp "trang dn" lm vic trong cc trang vin. Do vy, cc trang vin u
c th sn xut ti ch cc nhu cu ch yu. Trang vin, v th, khng ch l nhng khu vc hnh
chnh m nh nc khng th kim sot c, m cn l nhng n v kinh t t cp t tc.
S pht trin ca trang vin to ra mu thun vi li ch ca nh nc. hn ch trang vin,
vo nm 1069, Thin hong Gsangi (1068 - 1072) thit lp c quan "K lc s" nhm kim
tra rung t ca trang vin, gip nh nc thu hi li nhng rung t m h Phudioara cp
cho ngi thn v phe cnh ca mnh t nm 1045, ng thi rt bt s trang vin c min
thu thu hi t cho nh nc, bi b l cha truyn con ni quyn cai tr cc x do triu nh
b dng, hoc thuyn chuyn, a nhng khon thu m lnh cha c hng sang qu ca
nh nc. Tuy nhin, do ch trang vin pht trin kh mnh, nn hot ng ca "K lc s"
v php lnh ca nh nc khng c hiu lc ng k.
Cng vi s ln mnh v kinh t v chnh tr, cc cha phong kin cn ch xy dng lc lng
v trang ring gi l "v s" (Samurai). Nhng i qun ny c tuyn ch yu t nhng nng
dn lp trn - nhng ngi gi l nanucu, tc nhng trng thn, trng bn. l b phn
nng dn c a v kinh t kh gi. Vic phc v trong lc lng v trang a n vic xut hin
nhng trt t x hi mi trong rung t : ngi chim hu rung t bt u chuyn rung t
ca mnh cho nhng thn binh s dng t y vi tnh cht l thng cng phc v ca h. Nh
vy trong nhng vng rng ln bt u hnh thnh quan h thi p, th hin trong ci gi l
trt t v o "ch tng" (Shuju). Theo , iu kin cao nht ca ngi v s l phi trn vn
trung thnh vi V gia ch su, dng trn tnh mnh mnh cho s hng vong ca ton th v s.
4. Vn ho Nht trong cc th k VII - XII
Th k th VII c hnh dung nh l mt thi k hnh thnh b mt mi ca vn ho Nht. S
pht trin mnh m ca Pht gio thi k ny nh hng nhiu n chnh tr, tnh cch v
phong tc ca ngi Nht, thc y s pht trin ca vn hc v ngh thut, kin trc, iu khc.
Cng trnh tiu biu nht th k VII l cha Hri (cha Php Long) m ngy nay cn c lu
gi li gn nh nguyn vn. Cha c xy Nara vo nm 607, di thi Thi t Stc. l
1 ngi cha hon ton bng g, quy m s nhng bn chc, dng v c knh. Cch kin trc
cha cho thy s tnh ton k lng, t m v kho lo ca ngi th xa, ng thi c coi l
khun mu rt ng ch v ngh thut kin trc bng g. Cch trang hong trn vch ngi cha
ny cng c mt gi tr ngh thut khng km.
Sang thi Nara, nn vn ho vt cht v tinh thn ca Nht c nhiu bc pht trin ln. Ln u
tin th Nht - thnh ph Nara - c xy cn thn di s qun l ca cc nh kin trc
Trung Quc, theo khun mu ca thnh Trng An, th quc ng. Ti Nara, ngi ta xy

2 ngi cha ln l Ccbungi (Quc Phn t) v Taigi (ng i t). Trong cha Taigi,
xy nm 728, c 1 bc tng ng Rsanabuts (L S Na Pht), quen gi l aibuts (i
Pht) cao 16m. l 1 thnh tu cha tng c v ngh thut c ng thi k ny.
Trong cc cung in v n cha ca thnh ph Nara c rt nhiu tc phm ngh thut, c bit
l ngh thut iu khc v nhng m ngh phm bng ng, vng v sn mi. Nhng tc phm
iu khc m phng nhng tng l Pht gio vi mt tnh cht hin thc, nhiu tc phm c
sng to vi mt ngh thut iu luyn.
Nhng tc phm s hc u tin ca Nht cng xut hin thi Nara. l cc tc phm :
Cziki (C s k) son nm 712 v Nihnski (Nht Bn th k) son nm 720. Nhng sch ny
ghi li nhng thn thoi c, s tch v truyn thuyt lch s v nhiu bin c lch s tng nin
i, th hin ca cc tc gi mun chng minh "ngun gc thn thnh" ca Thin hong.
V vn hc c tc phm Manysu (Vn dip tp) c son vo cui thi Nara. Vi hn 4000
bi th, Manysu l tuyn tp u tin v ca dao v th ca nn vn hc Nht. N m u cho
nn th ca tr tnh m ni dung cp ti cc vn tnh yu, thin nhin. Cc nh th :
Hitmar, Yacamti, v kura l nhng nh th ln nht thi .
T th k IX n XII nhiu tuyn tp th c xut bn, trong ph bin nht l loi th vit
theo th Oaca (Ho ca)105 c cc nh th ng thi ua nhau sng tc. Tp th tiu biu nht
thi k ny l tp Ckinsiu xut hin u th k X. C nhiu bi th trong tr thnh mu mc
kinh in ca th ca trong nhng giai on v sau.
Cng vi th ca, vn xui cng c pht trin vi nhiu th loi nh : tn vn, truyn hoang
ng, truyn ngn, truyn di, tiu thuyt... Tc gi ca nhng th loi vn xui ny ch yu
xut thn t tng lp phong kin qu tc, nn ni dung m h cp n cng phn ln l v i
sng ca qu tc. iu ng ch l c nhiu tc gi n xut sc nh : Murasaki Sikibu, Ydumi
Sikibu v Ydumis Sikibu... 2 tc phm tiu biu thi k ny l Truyn v Geni ca Murasaki
Sikibu v Hi k tm tnh ca Sysnagn. Truyn v Geni l mt cun tiu thuyt hin thc
miu t v cuc i nh qu tc Geni. Cun sch c vit vo th k X v XI, nhng theo
nhiu nh nghin cu, n khng ch trnh pht trin ca vn hc k chuyn m cn t
trnh cao hn.
Bn cnh vn hc, ngh thut Nht Bn th k IX - XII cng n r. iu khc trong cc n
cha, tranh v trong cc cung in qu tc, cng nh cc loi ngh thut trang tr u pht trin.
Kin trc t c nhng thnh tu to ln. Hi ho v m nhc c bit pht trin v c v tr
quan trng ti mc m theo quan nim thi , mt ngi c hc vn phi l ngi bit chi
nhc, bit v, bit ngm th.
V. Thi k Mc Ph (1192 - 1867)
1. Mc ph Camacra (1192 - 1333)
a. S thit lp ch Mc ph
t Camacra x Sagami thuc min Cant (Quan ng) l ni h Minamt khi nghip.
l mt thung lng rng ln c mt trc gip Thi Bnh Dng v ba mt sau l ni cao. Do c
a th him tr v nh li ko c nhiu qu tc theo nn h Minamt ngy cng ln mnh.
Vo nm 1185, h Minamt nh bi h Taira trong trn annura. Sau s kin , Camacra
tr thnh trung tm h Minamt iu hnh v khng ch tt c cc mt chnh tr, kinh t,
qun s ca ton quc.
105 Th th Oaca c 5 cu, gm 2 cu 5 m vn v 3 cu 7 m vn, xp theo th t: 5,7,5,7,7,
tng cng 31 m vn.

Nm 1192, Minamt Yritm chnh thc lp nn ch Tng qun (Shogun), lp ra chnh

quyn ring v h ph ring gi l Mc ph (Bakufu). T t "Tng qun" bin thnh ngha
chnh thc ch nhng nh cm quyn qun s phong kin ca Nht, cn t "Mc ph" ch tng
hnh dinh ca Tng qun, vi ngha l tn gi ch ca Chnh ph. Nh vy, t nm 1192,
Nht bc vo thi k ca chnh quyn kp - Mc ph v triu nh Thin hong - cng song
song tn ti. Cng vi thi gian, Mc ph dn dn tr thnh chnh quyn cng khai thu tm
ton b quyn hnh, cn triu nh ch l mt chnh quyn danh ngha, np bng.
Ch da ch yu ca chnh quyn Mc ph l tng lp v s phong kin t Cant (Quan
ng), vn l b ti trung thnh v c cng gip h Minamt xy dng c nghip. Tng lp
ny c gi l v s "ng gia nhn" phn bit vi tng lp "phi ng gia nhn", tc nhng v
s phong kin khc. Mi chc v quan trng trong chnh quyn Mc ph n nhng chc v
cc x, cc a phng nh Th h, a u v a u i, u do ng gia nhn m nhim.
Minamt Yritm cn chim ot hn 3000 trang vin ca cc th lc phong kin b nh bi
em chia cho tng lp ng gia nhn. Cc phi vin qun s c bit c phi n cc a
phng cng chim gi t ai, ri loi b cc cha tnh c, ginh ly quyn lc. Trong khi
th lc ca tng lp quan li triu nh ngy cng suy yu.
Trong thi Camacra, ch phong kin qun s cng vi nhng php lut ca n nng ln
vai qun chng nhn dn, m trc ht l nng dn. Ngi nng dn cy cy trn nhng mnh
t phong kin phi np cho ch mc t thu nng n, bng 40% n 60% thu hoch. Khi chin
tranh xy ra, phn ln nng dn phi gia nhp cc i qun ca ch tr thnh lnh b binh.
Th th cng v nhng ngi bun bn lc by gi cha tch ri nhau. H cng thuc tng lp
dn thng b nh nc phong kin bc lt. T th k XIII, h bt u tp hp li thnh phng
hi. Nhng phng hi ny c hnh thnh trong lnh a ca nh cha, ca cc cha phong
kin v c trong th ph ca chnh quyn Camacra. Cc phng hi c cc lnh cha cho
php c quyn sn xut v bun bn mt loi hng ho no , ng thi c cc lnh cha
phong kin bo v khi b tn cng n cp dc ng hoc khi b s cnh tranh ca cc th
th cng v thng nhn t ni khc n. Ngc li, phng hi phi np cho lnh cha mt
phn sn phm do phng hi ch to ra, di hnh thc t hin vt.
Do nhng thay i v kinh t, x hi v chnh tr, nn nhng php lut trc kia gn lin vi ch
phn cp rung t tr nn khng thch hp na. Nm 1232 mt b lut mi - Lut
Giysikimcu c ban hnh. B lut bo v quyn li ca Mc ph v bn phong kin
qun s, hn ch quyn hnh ca cha phong kin a phng v p ch nng dn v cc tng
lp nhn dn lao ng khc.
Nm 1199, Yritm cht, mi quyn bnh ca Mc ph ri vo tay Hd Tkimasa. Nm 1200
Tkimasa lp chu ngoi mnh l Minamt Yriy lm tng qun khi mi 17 tui. 4 nm sau,
vo nm 1204, Yriy b git, t chm dt s thng tr ca h Minamt. V sau, h Hd
tuy c a dng di h Phudioara v lm Tng qun, cn h Hd ch lm Chp quyn, nhng
thc cht quyn lc trong tay h Hd, cn Tng qun ch l b nhn.
u th k XIV, phong tro chng Mc ph bt u dng cao. Trc tnh hnh , Mc ph c
Asicaga Tacaudi mang qun i n p phong tro, nhng Asicaga phn i Mc ph v tuyn
b ng v pha Thin hong. Cng thi gian y, qun khi ngha ca cc cha phong kin
min ng Nht do Nita Ysisaa lnh o tn cng v h c Camacra.
b. Cuc khng chin chng qun Nguyn
Vo th k XIII, Nht nm trong m mu xm lc ca Mng C. 2 ln, nm 1268 v 1271,
Mng c c s gi mang th sang e do v i Nht thn phc, nhng b Mc ph khn kho
khc t. Tuy vy, bit rng kh trnh khi cuc xm lc ca Mng C, nn Mc ph rt ch

ti vic chun b lc lng t v. Nhiu cng s c dng nn pha ty bc o Hns

v min duyn hi ty bc o Kius, l nhng ni gn Triu Tin v c kh nng b Mng c
tn cng trc. Cc i thn binh ca cc cha phong kin a phng c iu n nhng ni
him yu. Qun i cng c chuyn n gip . Nhiu loi thuyn nh, chy nhanh
c ng gp rt. Loi thuyn ny dng t nhp nh tan cc thuyn ln ca Mng c.
Vo ma thu nm 1274, qun Mng c vi hn 400 chin thuyn vt Bin ng, tn cng o
Susima v o Ikisima v nhanh chng chim 2 o ny. Tha th, qun Mng c b ln pha
bc o Kius, dn chin thuyn n ng sut mt bin x Sicugien v sau b ln b bin
min Ty x ny.
c tin o Ssima tht th, Mc ph phi qun i c gi mt ty nam, nhng trong khi
qun i Mc ph cn cha xut pht th vo cui thng 10/1274, 1 trn bo bin d di p vo
Bin ng khin hn 400 chin thuyn Mng c m gn ht. Qun Mng c phi rt lui.
2 nm sau, nm 1276, nh Nguyn li sai s sang Nht nhc li nhng yu cu trc y. Nhng
thng li ln 1 khch ng lng tin tng vo chin thng ca Nht, nn Hd Tkimune,
ngi cm quyn lc , lnh git tt c nhng nhn vin trong on s gi. Vo nm 1279,
nh Nguyn li c s gi n Kius i Nht phi np cng vt nhng khng nhn c s
tr li ca Mc ph, nn nh phi ra v.
Nm 1281, tc 7 nm sau cuc xm lng ln 1, qun Nguyn li vt bin theo 2 ng tin cng
Nht. 1 ng t Triu Tin sang, ng kia t Phc Kin qua i Loan ti, vi tng cng 1000
thuyn chin cng 10 vn qun. Sau khi chim cc o Susima, Iki, qun xm lc ly o
Surusima trong hi phn x Higien lm cn c. Ln ny, qun Nguyn dng th trn lin hon,
ly xch st buc nhiu chin thuyn vi nhau thnh tng i mt, ri dng pho bn n vo
cc lng ven bin ca cc x Sicugien v Higien. Nhng ch 4 ngy sau khi pho bn vo b, 1
trn bo bin t hng ty bc d di lm cc thuyn chin ca qun Nguyn, v buc vi nhau
nn ko kp g trnh bo, b m ht cng gn 10 vn qun. Cuc xm lng ln 2 ca qun
Nguyn tht bi. Sau ln tht bi ny, qun Nguyn phi t b m mu xm lc Nht.
Cuc khng chin chng s xm lc ca qun Nguyn dn n nhng hu qu khc nhau. V
bo v min ven bin Ty Nam nn tin ca vo y rt nhiu. iu lm cho vng
ny c iu kin pht trin mnh m v kinh t, nht l cng thng nghip. Bn phong kin
min Ty Nam tr nn ln mnh c v kinh t v qun s. Trung tm hot ng ca Nht dn
chuyn v min Ty Nam.
2. Thi k Nht b chia ct (1336 - 1590)
a. Cuc tranh chp gia cc th lc phong kin
Sau khi Mc ph Camacra sp (1333), Asicaga Tacaudi cng hng ng v gia v qu tc
tn G aig ln ngi Thinhong. Nm 1334, G aig tin hnh trung hng Hong gia,
m trc ht l bi b ch Thng hong, cng to Vin chnh, bi b chc v Nhip chnh
v Quan bch vn chuyn tp trong tay h Phudioara, chuyn vo tay Hong gia nhng chc v
quan trng nht. n chc Tng qun cng giao cho hong t m nhim, cc chc quan a
phng nh Quc ti, Th h cng do ngi ca Hong gia v qu tc nm gi. Tnh hnh
lm cho nhiu tng lp x hi khc bt mn, nht l tng lp v s v nng dn.
Nhn thi c y, nm 1336, Asicaga Tacaudi mang qun nh bi Thin hong G aig,
chim kinh , ri tuyn b ph trut G aig v lp Mixuaki lm Thin hong, lch s gi l
Bc triu. u nm 1337, G aig chy xung pha nam Nara ly Ysin lm cn c v lp 1
triu nh ring, lch s gi l Nam triu. Trong khi , Asicaga Tacaudi cng t xng l Tng
qun v lp Mc ph mi vo nm 1338. n nm 1378, di thi ca Tng qun Ysimisu,

khu Murmachi ca Kinh c ly lm ni ca Mc ph. Do vy Mc ph Asicaga cn gi

l Mc ph Murmachi (1338 - 1573).
Sut hn 2 th k di thi ca Mc ph Murmachi, Nht Bn lm vo mt cuc tranh chp
tng tn din ra hu nh khng ngt. Lc u l cuc chin gia Bc triu v Nam triu ko di
hn na th k. Nm 1392, theo ngh ca Tng qun Ysimisu, cc din Nam - Bc triu
chm dt. Thin hong ca Nam triu thoi v v chuyn giao ton b quyn lc cho Thin
hong Bc triu. Tuy nhin, sau cc din Nam - Bc triu, Mc ph Murmachi tr nn c th
lc nht. Song, iu khng c ngha t nc c thng nht. Tnh trng ct c vn tip
tc tn ti. Cc lnh cha i danh xng b cc a phng, da vo lc lng qun s ring,
lin tc nh ln nhau m rng phm vi th lc, tranh ginh b quyn. Cuc ni chin tr nn
rt c lit k t nm 1467, tc l nm xy ra lon nin v ko di cho n nm 1573. Trong thi
gian , chin tranh n ra khp ni, lin min v khc lit, ti mc c tng lp tng l cng tp
hp thnh nhng i qun (tng binh) tham gia chin tranh nh cc lnh cha phong kin.
Nhiu cha chin tr thnh cc pho i qun s, c dy c qun lnh. Lc lng tng binh
nhiu khi p o c Thin hong v Tng qun kinh . Cc gio phi cng i ch vi nhau
kch lit. Nhiu cha chin b thiu chy hoc b ph hu.
Do nhng cuc hn chin ko di nhiu nm v c lit, lch s Nht gi thi k 1467- 1573 l
thi k Chin Quc.
Chin tranh v s chia ct t nc lm cho nhn dn cc kh v gy tr ngi ln cho s pht
trin ca x hi. Do vy, cc tng lp nhn dn Nht thi u mong ho bnh. Trong tnh hnh
, a Nbunaga, 1 lnh cha hng va o Hns, l ngi c cng t nn tng cho s
thng nht ca Nht. T nm 1560, ng ln lt nh bi cc th lc phong kin a phng,
n nm 1568 th chim kinh . Nm 1573, Nbunaga nh bi Mc ph Murmachi v nm
ly ton b quyn lc.
Sau khi Nbunaga cht (1582), Hiysi k tc s nghip ca ng tin hnh chinh phc
nt cc o Sicc, Kius v Hns. n nm 1590, t nc c bn c thng nht, chm dt
thi k tranh chp gia cc th lc phong kin ko di hn hai th k.
b. Tnh hnh kinh t, x hi
Trong thi k tranh chp phong kin, s c lp ca cc lnh cha ln to iu kin cho s
pht trin kinh t c lp ca mt s min Nht Bn. Nng nghip c nhiu tin b, tng thm
nhiu loi cy nng nghip. Vo th k XV, trn cc cnh ng Nht gieo trn 100 loi la, 12
loi i mch, tiu mch, k v 14 loi u. Nh p dng bnh xe quay nc ti nc m
ngi ta gieo trng c hai v trong mt nm. Din tch cy cy tng ln.
Sn xut th cng nghip cng pht trin, s phn cng lao ng c tng cng. Mt s ngnh
th cng kh pht trin nh : xy dng, dt, c, ch v kh... vo th k XV - XVI, hnh
thnh cc x nghip th cng Nht. Ging nh cc phng hi th cng nghip Ty u
phong kin, cc x nghip ny c xy dng trn c s nhng ngi th th cng cng ngh v
vi mc ch c quyn sn xut mt mt hng no . Cng trong thi k ny, mc d c nhng
ngn cm v hn ch phong kin, cc hnh thc sn xut TBCN u tin bt u xut hin
di hnh thc sn xut gia nh. Ngoi thng v yu cu ca chin tranh l nguyn nhn ch
yu i vi s pht trin ca sn xut cng nghip thi . Chng hn, ngnh sn xut v kh rt
pht trin, nm 1483 Nht mang sang bn Trung Quc 37000 chic kim.
Ngh khai m pht trin mnh vo th k XV - XVI. Lc by gi c c s ca tuyt i a s
nhng x nghip ch qung m ca Nht. Nhng lnh cha ln coi vic ch qung m l mt
trong nhng ngun thu li quan trng nht, nn nm cht cc x nghip trong tay.

Thng nghip, nht l ngoi thng, ng mt vai tr ng k Nht thi k ny. Trong
ngoi thng, bun bn vi Trung Quc chim v tr hng u. Nht mang ng, lu hunh, sp,
sn... sang Trung Quc bn, v mua t sng, vi gai, st ch to, thuc bc, tranh nh, sch...
t Trung Quc v. Nht cn bun bn vi i Loan, Philippin, duyn hi ng Dng, cc ni
ny c nhiu thng im Nht vi dn s my ngn ngi. Tri thc a l ca Nht cng m
rng, k thut ng tu, ngh i bin pht trin.
S pht trin ca cng thng nghip din ra ng thi vi s pht trin ca cc thnh th Nht.
Cc TP ln c Sacai, Iamana, Hg, minat, Hacata. Nhng TP ny ko ch l trung tm chnh
tr, qun s ca cc lnh cha i danh, m cn l ni bun bn ca cc th th cng v thng
nhn. Chnh iu lm cho cc thnh th Nht c c s tn ti v pht trin lu di. Vo
th k XV - XVI, thnh th Nht tip tc pht trin ng k. Nhiu TP mi xut hin v gi v tr
quan trng nh Hira, Nagasaki. Mt s thnh ph khc pht trin ti mc tr thnh nhng
thnh ph t tr hoc gn t tr nh Sacai, Hiram, Cuvanna... Thnh ph Sacai c coi l thnh
ph t tr in hnh nht, c hnh thc t chc ging nh cc thnh ph cng ho ca chu u
vo thi trung i. N khng chu s l thuc vo mt lnh cha phong kin no, ng thi n c
1 hi ng qun l thnh ph ring, qun i ring, to n ring... Vi mt t chc nh th, Sacai
thc s l mt nc cng ho t tr. Tuy nhin a s cc thnh th Nht vn mang tnh phong
kin v chu s thng tr ca cc lnh cha phong kin. Nhng thnh ph ny ko th t n ch
c lp, thm ch cng khng t n cc hnh thc t qun l hn ch hn.
V x hi, cuc tranh chp gia cc th lc phong kin lm cho mu thun x hi pht trin
rt gay gt. phc v chin tranh, giai cp thng tr tng cng nh thu, tr thnh gnh nng
i vi ngi lao ng, nht l nng dn, khin ngi lao ng ko chu ni. Do vy, t th k
XV, nhiu cuc khi ngha ca nng dn n ra, nh: khi ngha cc vng xung quanh Kyt
(1428), khi ngha Harima (1429), khi ngha Lamasi (1485)...
Vo th k XVI, cc cuc khi ngha chng phong kin nng thn cng nh thnh ph lin
tip n ra. Theo thng k cha y th trong 75 nm (1500 - 1575) n ra 29 cuc khi
ngha ln. Nhng cuc khi ngha ny u tp trung nh vo bn cho vay nng li v phong
kin, i th tiu cc mn n, i gim thu v.v...
Trong qu trnh khi ngha, nng dn thng lin hip rng ri vi tng lp th dn (th th
cng, tiu thng), v tng lp ny cng b l thuc bn cho vay nng li nh nng dn, cng b
kh s v s p bc ca phong kin. Mt s cuc khi ngha ca nng dn n ra di cc khu
hiu v s lnh o ca cc phi Pht gio.
3. Thi k Mc ph Tcgaoa (1603 - 1867)
a. S thit lp Mc ph Tcgaoa
Sau khi Nbunaga cht (1582), Tytmi Hiysi (1536-1598) n nm chnh quyn hon
thnh c bn cng cuc thng nht t nc. Trong thi k cm quyn ca mnh (1582-1598),
Hiysi tin hnh chinh phc Triu Tin, xy lu i saca to ln, trng l v hng th 1 cuc
sng xa hoa. ng thi, ng cng thi hnh nhiu chnh sch khc nhau, tr thnh kiu mu trong
chnh sch ca cc nh cm quyn Mc ph sau . Chng hn, ng cng b "lnh tch thu
kim" tc ht kh gii ca nng dn v th dn, ban hnh chnh sch khng ch thn phn v
khng ch kinh t cm di chuyn v tr cc giai cp, ng cng thit lp mt ch phong kin
quan liu v kin tr theo ui ng li hng v Trung Quc.
Nhng Hiysi thc hin khng c nhiu nhng chnh sch ca mnh. Sau ci cht ca ng
(1598), Tcgaoa Iyas (1542 - 1616) bt u nm quyn cai tr. Lc u Iyas ly t cch l
ngi bo v con ca Hiysi l Hiyri, khi y cn nh tui, khng ch chnh quyn. Di
khu hiu bo v a v hp php ca Hiyri, cc lnh cha phong kin khc, ch yu l cc

lnh cha min Ty, lin minh vi nhau chng Iyas. Vo nm 1600, cuc i chin
Skihagara (Quan Ng Nguyn) din ra, Iyas nh bi lin qun ca hn 40 lnh cha
i danh. T , quyn lc ca Iyas mi thc s c thit lp. n nm 1603, Iyas t xng
lm Tng qun, thit lp Mc ph v ly (Giang H) lm th ph. cng l nm m u
cho thi k Mc ph Tcgaoa.
Tuy thua trong trn chin Skihagara, cc lnh cha min Ty vn tip tc lin kt vi nhau v
ng h Hiyri. Nm 1614, Iyas tp trung 12 vn qun, vy hm v tin cng TP Osaka, dinh
lu ca phe i lp. Cuc chin khc lit din ra trong mt thi gian di. Cui cng, nm 1615,
thnh ph saca b h, Hiyri t st. T , Nht thc s chm dt ni chin.
duy tr s thng nht, ho bnh mi c, vic u tin m Mc ph Tcgaoa thc hin l cng
c s thng tr bng cch thu tm ton b quyn lc v mnh. Do vy, trong thi k Tcgaoa,
triu nh v Thin hong tuy vn tn ti, song ch hon ton l hnh thc, cn trn thc t
mt ht mi chc nng hnh chnh. Triu nh v Thin hong vn nhn c nhng khon thu
nhp tho ng, song phi nhn thu nhp bng hin vt ch khng c php s hu t ai.
phng cc lnh cha khng chu thn phc, Mc ph Tcgaoa thc thi nhng bin
php thn trng. Vi t cch l k s hu ti cao i vi ton b t ai, Mc ph ct s t
nc phong cho gn 300 lnh cha i danh, nhng c phn bit thnh 3 loi. Mt loi thuc
dng h nh Tcgaoa th c hng nhiu t ai, quyn li, c trn th 4 ci khc nhau
trong nc va trnh c vic tranh ginh ni b, li va l tai mt ca Mc ph ch ng
cc dng h khc a phng.
Mt loi khc l nhng i danh theo nh Tcgaoa lu i, trung thnh v c nhiu cng
gip nh Tcgaoa xy dng c nghip ; gi l Ph i i danh (Fudai daimyo). Loi ny cng
c hng nhiu u i, c phong nhng khu t tt gn ni ng ca Mc ph. Cui
cung la nhng i danh ch theo nh Tcgaoa t sau trn chin khc lit Skigahara gi l i
danh bn ngoi (Tozama daimyo). Lc c 87 i danh loi ny. H c hng u i t hn
so vi Ph i i danh va thng b nh Tcgaoa cnh gic, phng. Chnh Iyas thay
i ht v tr cai tr ca 87 i danh bn ngoi t t cai tr c, vn l cn c hng b, i n
nhng vng t mi.
Ngoi ra, lm yu th lc ca cc lnh cha, Mc ph buc h phi ng gp nng n, ng
thi thc hin mt ch kim sot di hnh thc con tin v hnh thc "Lun phin c mt"
(Sankin kotai, Tham cn giao i). Theo ch , mi i danh buc phi v sng vi
thng trong 1 nm, ri khi tr li lnh a ca mnh th phi v cng gia nh li .
c ch da vng chc, Mc ph ch ti vic cng c lc lng qun i chuyn nghip.
Trn ht l loi v s c bit gi l Hatamt, gm khong 5000 ngi lm nhim v cm binh
v ch huy qun i. Tng lp ny do Tng qun trc tip ch huy, c nhiu t phong v
ng hng th hai trong ng cp phong kin, di i danh. Di Hatamt l tng lp v s
ni chung. Trong thi Tcgaoa, tng lp v s c nhiu u i : c sng tp trung thnh
th, hng bng lc bng go, chuyn ngh v, c eo gm thng xuyn thm ch c th x
pht hay git cht ngi nng dn no nu b h coi l c li.
Tm li, nh thi hnh nhiu chnh sch phng th thn trng, Mc ph Tcgaoa cng c
vng chc s thng tr ca mnh, ng thi duy tr c ho bnh v s n nh trong mt thi
gian di sut 250 nm ca thi i Tcgaoa (1603-1867).
b. S xm nhp ca phng Ty. Chnh sch ng ca ca Nht
Vo nm 1543, 1 thuyn bun ca 3 thng nhn B o Nha trn ng t b bin Qung
ng (Trung Quc) n Malcca, gp bo nh dt ln o Tanegasima thuc pha nam o
Kius. l nhng thng nhn chu u u tin t chn ln Nht. Sau khi nhng thng

nhn ny tr v Malcca, ngi B o Nha v Ty Ban Nha bt u ua nhau n lp nghip

trn khp mn duyn hi Ty Nam Nht Bn, t Kius qua Nagat n tn Sacai. n u h
cng c cc lnh cha u i, bi v l thi k Nht ang din ra cuc ni chin. Cc lnh
cha c th mua c v kh (sng n) t ngi chu u v nh ngi chu u hun luyn
qun s, tng cng lc lng qun s ca mnh.
Theo gt chn cc thng nhn chu u, cc gio s Thin cha gio cng tm n Nht Bn,
sm nht l gio s Phngxoa Xavi, ngi Ty Ban Nha, n Nht nm 1549.
Xut pht t mc ch mun thng qua cc gio s pht trin quan h bun bn vi phng
Ty, nht l mua v kh, cc lnh cha Nht thi hnh chnh sch bo v vic truyn o. Trong
khi truyn o, lp gio hi, cc gio s o Thin cha cn m trng hc, nh thng v b th
t thin, nn thu ht c nhiu ngi theo. Nm 1582, o Thin cha pht trin sut t
vng Ty Nam qua Cant n u, vi 75 gio s, 200 gio ng v 15 vn tn .
u th k XVI, triu i Tcgaoa c thit lp. Tng qun Iyas, ngi m u ca triu
i vn tip tc m ca t nc khuyn khch ngoi thng. Trong nhng nm u cm
quyn, ng thi hnh mt chnh sch i ngoi ci m, k c vic nng Thin cha gio.
Chng hn, ng c nhiu chnh sch u i cc thng nhn nc ngoi nh cho php h c
lp nghip v m cc ca hng, ca hiu Nht Bn kinh doanh bun bn ; min thu nhp
ni cho thng nhn 1 s nc nh H Lan, Anh, Ty Ban Nha. Nhiu thng nhn nc ngoi
c nhp quc tch Nht, i sang tn Nht v ly ngi Nht. Iyas cn tn dng kh nng
ca cc kiu dn m rng quan h ngoi thng, hoc lm c vn chnh tr cho Mc ph. Nh
nhng n lc ca Iyas m nm 1609, Cng ti ng n ca H Lan (VOC) m ca hng
Hira, v nm 1613, Cng ti ng n ca Anh (EIC) cng c php m ca hng .
Nhng dn dn, nhng nh cm quyn Nht phn no thc c, Thin cha gio m ngi
chu u mang n Nht l mi nguy him v chnh tr. Cc gio s o Thin cha ngy cng
l b mt l k dn ng cho s xm lc ca thc dn phng Ty, h cu kt cht ch vi
cc lnh cha min Ty Nam chng i v lm suy yu Mc ph. S pht trin ca o Thin
cha gy ra mu thun vi cc tn gio khc, nht l Pht gio, vn l tn gio pht trin
Nht trc . Do vy, n gy tr ngi ko km cho s thng nht t nc. V th, ngay trong
nhng nm cm quyn ca mnh, Hiysi (1536 - 1598) cm o Thin cha v ra lnh ui
ht cc nh truyn gio chu u.
Sau khi Iyas cht (1616), vic bi o tr nn gt gao hn, ng thi bt u hn ch bun bn
vi ngi chu u. Thi Tcgaoa Iymitsu (1623 - 1642) vic bi o, trc xut v git hi
gio s, trit ph nh th v st hi tn Thin cha gio din ra kch lit; nm 1633, cm ngi
Nht ko c xut ngoi; nm 1639, ui ht cc thng nhn chu u cn li sima,
Nagasaki, ct t quan h bun bn vi phng Ty, tr ngi H Lan c php bun bn
Nagasaki. Nh vy, nm 1639 l mc nh du thi im Nht ng ca i vi phng Ty.
Chnh sch ng ca duy tr trong 215 nm. Trong thi gian ng ca, ch 3 nc : Trung Quc,
Triu Tin v H Lan l si dy ni Nht vi th gii bn ngoi. Do vy, Nht ko hon ton c
lp v vn pht trin. Nm 1854, trc sc p ca phng Ty v thc t t nc ko th ng
ca lu hn na. Nht b lnh ng ca, m ca cho M vo bun bn, sau l Anh, Php.
c. Tnh hnh kinh t, x hi
Trong thi Tcgaoa, nh t nc ho bnh v thng nht m kinh t Nht tip tc pht trin.
Nng nghip thi k ny c nhiu tin b. Ngi ta ci tin hu ht cc ng li sn xut c
truyn ca Nht Bn trc y bng cch p dng nhng s trng v PP canh tc cng nh cc
cng c canh tc ca Trung Quc. VD ngi ta b ht cc loi cy, ba, cuc kiu c nng n
thay bng nhng kiu cy, ba, cuc nh ; thay nhng co c g bng nhng loi ch to t

st; p dng li gt la bng lim, li gi go bng chn vi cc loi ci gi cn g ; li tt nc

gu dy i vi ng thp v dng xe gung nc i vi ng cao...
PP canh tc thi k ny rt c ch . Ngi ta s dng cc PP chn ging c nng sut
cao, ng thi trit khai thc s dng cc loi phn bn khc nhau nh phn xanh ( rm,
c), tro than, bn ao... La cy c 3 ma v bit s dng PP lun canh gi v, li tu loi t,
tu kh hu m chn loi cy trng cho thch hp. Cy trng thi kh phong ph. Ngoi cc
loi la cn c ng, , vng, k, lc, ma, thu du, da gang, da hu, da chut... xut
hin nhng vng chuyn canh ni ting nh : ma, ng, mt, thuc l ca x Satsuma, cy
chm v ngh nhum chm ca x Aoa, cy sn ca x Aidu, trng du nui tm vng Cant.
Nh nng nghip pht trin, sn lng ng cc thi Tcgaoa tng nhanh chng. Nm 1598,
tng sn lng ton quc l 1850 vn thch106, n nm 1786 - 1837 t ti 3042 vn thch.
Th cng nghip kh pht trin di thi Tcgaoa p ng nhu cu ca giai cp phong kin.
Thi Nht sn xut c nhng mt hng th cng ni ting nh : giy ca x Min,
siden, Saaki ; ru ca x Nisin Miya, Kyt ; hng dt ca vng Kyt, Sacai... Sacai c
nhng c s th cng nghip s dng c th th cng Trung Quc v Nht.
Trong s cc mt hng th cng, t sng, la v vi l nhng mt hng quan trng nht. Chng
c sn xut va p ng nhu cu tiu dng trong nc, va bn ra nc ngoi. Ngi
Trung Quc v H Lan mua rt nhiu hng ny ca Nht em v bn trong nc hoc
bn cc nc ng Nam .
u th k XIX, Nht vo thi k tin CNTB. Nhiu cng trng th cng ca cc lnh cha
i danh xut hin khai thc vng Sa, bc Icun, than Niike, sn xut si Ssu,
giy Tsa, la Nagan, gm Caga. Lc by gi c chng 400 cng trng th cng c trn
10 cng nhn.
Thng nghip di thi Tcgaoa c y mnh. Khi mi ln cm quyn, Iyas ly giao
dch bun bn vi bn ngoi lm phng tin b sung ti chnh quc gia, nn rt khuyn
khch mu dch i ngoi. Thi ng, bo v uy tn trong quan h bun bn vi bn ngoi, Mc
ph v cc lnh cha i danh u c l cp chng ch cho nhng thuyn bun bn gi l
Gsuingi (Ng chu n trng). Nh chnh sch u i thng nghip vi bn ngoi m thi
Tcgaoa Iyas, Nht c quan h bun bn vi nhiu nc nh : Trung Quc, Triu Tin,
Vit Nam, Thi Lan, Malaixia, n , o Giava, Bruny, Philppin... chu , vi Ty Ban
Nha, B o Nha, Italia, Anh, H Lan chu u, vi Mhic chu M.
Nm 1639, khi Nht ban lnh to quc th ngoi thng hu nh b ct t, nhng ni thng th
li rt pht trin. Nhiu TP tr thnh nhng trung tm thng nghip ln nh , Kyt v
saca. Sn phm th cng nghip t cc ni trong nc c a v cc th ln. saca,
mi nm c ti 4 triu thch go c ch ti bn.
Do thng nghip pht trin, nhiu thng on, thng hi ra i. Thng on go saca
c 1351 ngi. Thng h c 2100 thng gia. Lc ny, Nht c ti 70 nh triu ph, c
ngi nh Mitsu, Sumitm kinh doanh ln t th k XVII, cha truyn con ni n sau ny.
V x hi, thi Tcgaoa c 2 giai cp : v s (phong kin) v nng dn, cng 2 tng lp khc l
th th cng v thng nhn. Theo quy nh ca Mc ph, cc giai tng y li chia thnh 4 ng
cp, 4 bc thang x hi khc nhau theo th t t cao xung thp l : v s (s), nng dn (nng),
th th cng (cng) v thng nhn (thng).
S phn chia ny da vo l lun cho rng, v s l ng cp cao nht v h l nhng ngi cm
quyn, chu gnh nng quc gia, h em li nhng iu tt p cho t nc. Nng dn l nhng
106 Thch (Kku) l n v o lng thi ca Nht, 1 thch = 180 lt.

ngi sn xut ch yu, mang li ti sn, ca ci. Th th cng km hn, nhng cn c gi tr v

h l nhng ngi sn xut. Thng nhn c a v thp nht v h ko cm quyn, ko sn xut ra
ca ci, ch lm nhim v phn phi li sn phm, tuy vic ny rt cn thit.
V s thi Tcgaoa bao gm hu ht giai cp phong kin, chia lm nhiu th bc khc nhau.
Trn ht l Tng qun c mi quyn hnh v nhiu t ai nht (khong 1/3 t ai c nc),
ng thi qun l v khng ch nhiu TP, hm m v hi cng quan trng.
Sau Tng qun l cc i danh (daimyo). Mc ph ly t ai phong cho khong 300 i danh
lp thnh "phin ch", trong mi i danh cai tr 1 khu, gi l "phin". Di i danh l mt
loi v s c bit gi l Hatamt, c hng nhiu t ai v u i. Cui cng l tng lp v
s ni chung, chim s lng ng o hn c trong giai cp v s, chng hn nh cc Asigaru
(chin binh) hay cc Gkanin (gia nhn)... Ging nh Ty u, giai cp v s phong kin Nht
Bn cng chia ra nhiu th bc v rng buc vi nhau bng quan h tn ch - bi thn. Quan h
ny Nht th hin trong ci trt t c hu "ch tng" (Shuju), theo th iu kin cao nht
ca ngi v s l phi trn vn trung thnh vi v gia ch su.
Nng dn l tng lp ng nht, chim 80% dn s, thi Tcgaoa, a v kinh t, x hi ca
nng dn b gim nhiu. Cc quyn t tr (t lp lng), t do (chuyn ch , trng cc loi hoa
mu) b xo b. Mc ph ban hnh chnh sch "thng ch thn phn" v "nhm 5 nh" m theo
, nng dn khng c ri b rung t, khng c i ngh. Mc thu m h phi np theo
t l "lc quan, t dn" (lnh cha ly 6/10 s thc gt c theo din tch cy cy). H ko c
mc qun o bng la, ko c ung ru, ko c nh sn lp ngi, v phi i phu i dch
lin min. Do vy i sng nng dn ht sc cc kh.
C a v thp km nht l tng lp cng thng. Thi Tcgaoa h cng chu nhng chnh sch
hn hp, h khc v b khng ch bi chnh sch "khng ch thn phn". Tuy nhin h nhanh
chng pht trin th lc kinh t ca mnh, nht l t th k XVIII tr v sau. Tnh hnh lm
cho cu trc giai cp, ng cp di thi Tcgaoa b xo trn. 1 s v s ngy cng tr nn
ngho tng, nn h mun kt thng gia hoc nh tng lp cng thng gip v kinh t. Nhiu
v s t b ng cp ca mnh tr thnh dn thnh th, nhp vo hng ng cng thng. 1
s nng dn ko chu ni s bc lt phong kin trn khi nng thn ra thnh th lm thu. 1
s thng nhn giu c li b tin mua rung t, tr thnh nhng a ch mi, gia nhp vo
tng lp v s.
S xo trn ca kt cu giai cp vo cui thi Tcgaoa chng t rng, x hi phong kin Nht
Bn ang lm vo tnh trng tan r.
d. S sp ca Mc ph Tcgaoa
Tuy duy tr c ho bnh v thng nht n nh lu di, nhng nhng chnh sch m Mc ph
Tcgaoa thi hnh cng c s thng tr ca mnh lm cho kt cu x hi - chnh tr di
thi Tcgaoa tr nn x cng. Nhng chnh sch khng ch cht ch cc tng lp x hi,
nht l qun chng lao ng bao gm nng dn v tng lp cng thng. Chnh v th n lm
cho nhng mu thun x hi tr nn gay gt. Nhiu cuc u tranh ca nng dn n ra, nht l
t th k XVIII tr i, trong c nm xy ra ti 40 cuc u tranh ca nng dn, c cuc u
tranh ng ti 20 vn ngi. Trong 260 nm cai tr ca Mc ph Tcgaoa c khong 1200 cuc
u tranh v trang ca nng dn i rung t, i gim t gim tc hoc cp ph kho thc ca
cha phong kin.
ng thi vi phong tro ca nng dn cn c phong tro u tranh ca dn ngho thnh th.
Phong tro ny li cun c nhng nng dn b lng ra thnh th tham gia.
Phong tro u tranh c bit dng cao k t sau khi Mc ph buc phi k cc hip nh thng
mi vi M, sau vi H Lan, Nga, Anh v Php vo nm 1858. Nhng hip c bt bnh ng

ni trn chm dt thi k bit lp ca Nht, buc Nht phi m ca giao thng vi bn
ngoi. S m ca ny c nhng tc ng su sc n x hi Nht v mi mt. N a n hu
qu lm o ln i sng kinh t trong nc. Do hng ho nc ngoi trn vo cnh tranh vi
hng th cng Nht Bn, nn nhiu cng trng th cng phi ngng sn xut, hng vn th th
cng mt vic lm. Gi hng tiu dng tng nhanh, i sng nhn dn thm tng qun.
Nhng nhng b ca Mc ph i vi phng Ty gy nn ln sng cng phn trong cc
tng lp nhn dn, vn bt mn vi chnh sch ni tr ca ch Tng qun. Trc cc tng
lp nhn dn Nht, Tng qun khng nhng l k chim ot quyn hnh Thin hong m cn
l k phn bi t nc.
V th, phong tro bi ngoi, chng Mc ph ngy cng pht trin, khin cho tnh hnh x hi
thm hn lon. Cc lc lng chng Mc ph gm nhiu tng lp khc nhau. Cc lnh cha
phong kin mun nh Tng qun xy dng mt chnh quyn ca cc lnh cha, nhm
duy tr quyn li phong kin ca h. Tng lp t sn mi hnh thnh, tuy thc cht khng chng
li ch Tng qun, nhng c yu cu ph b ch ct c phong kin c t do lm n,
bun bn. Nng dn v tng lp cng nhn i hi ci cch x hi, ko nhng mun nh ch
Mc ph m cn mun xo b ch phong kin xy dng 1 nc Nht thng nht vi
nhng th ch dn ch. n dn cc lc lng ny i n mt im thng nht quan trng l :
"Mun thc y phong tro pht trin mnh hn th phi nm ly Thin hong, mun nh ui
ngi nc ngoi th trc ht phi qut sch cc chng ngi cn tr vic , phi nh Mc
ph, phi xy dng mt nc Nht thng nht..." Khu hiu trc tip ca cuc u tranh l "o
Mc" (lt Mc ph). Cui cng, trc sc p ca phong tro qun chng, ch Tng qun
sp ngy 9-11-1867, kt thc s thng tr sut gn 7 th k ca nn chuyn ch Tng
qun v cng l kt thc s tn ti ca ch phong kin Nht.
4. Vn ho Nht Bn t th k XIII n na u th k XIX
Trong nhng th k XIII - XV, k lut ca tng lp v s c bit pht trin thnh ci gi l
"V s o" (Bushido), ti mc tr thnh mt gi tr thm m, mt tiu chun o c v hnh
ng ca ton x hi. N c nh hng mnh m ti s pht trin ca vn ho.
Hnh tng ngh thut ca ngi v s c th hin trong cc tc phm vn hc ra i v
pht trin trong thi k y v mang hnh thc l "gunki" - nhng anh hng ca. Ni ting nht l 2
thin anh hng ca : 1 l Hyk Mngatari, ra i u th k XIII, k v cuc chin gia h Taira
v h Minamt ; 2 l Taihayki (Thi Bnh k), ra i vo gia th k XIV, k li cuc u tranh
gia cc phong kin min ng v min Ty. 2 tc phm ny u hnh thnh trn c s nhng
cu chuyn truyn ming ca nhn dn c ngi chuyn k li.
Ngoi vn hc, ngh thut sn khu cng t c nhng thnh tu ng k trong cc th k XIV
- XV. Tuy nhin c im ca kch thi k ny l n ko tch ri sn khu. Kch bn ra i trong
qu trnh trnh din, cn nhng mc trnh din u bt ngun t nhng iu nhy ma ca nhn
dn. ti ca kch thng l nhng cu chuyn hoang ng, thn thoi, nhng truyn anh
hng, truyn lng mn, truyn c tch v c nhng bin c xy ra trong cuc sng. Khi trnh
din, ngi ta thay i nhiu cnh, c on ma, c on hi hc v i khi cn xen vo vi
ngn o thut. Kch gia ni ting nht thi y l Xami (1368 - 1443).
Hi ho thi k ny rt pht trin vi li v thu mc. l li v dng nc l, mc en v
ln giy. Li v ny c ngun gc t Trung Quc, truyn vo Nht t thi Tng. Vo th k XV,
li v thu mc c kt hp vi i Ho hi v sn thu, hoa, iu, cm th. S kt hp
ny c th hin ch, ngi ta vn v thu mc l chnh, nhng chm ph thm mt vi mu
sc theo ngh thut t chn ca i Ho hi trong hi ho, qua th hin c tnh cm v t

tng su sc nht ca con ngi. Cc ngh s ni ting nht trong hi ho ca thi k ny l

Gisetsu Setsusu (1420 - 1506) v Can Mtnbu (1476 - 1559).
Bn cnh hi ho, ngnh iu khc cng pht trin rng ri, khuynh hng mi trong iu khc
thi k ny l s kt hp nhng truyn thng c ca Nht Bn vi nhng yu t iu khc. Tuy
nhin, iu khc thng vn c kt hp vi kin trc. Nhng cng trnh kin trc ni ting
nht thi by gi c To nh vng (Kinkakuddi) xy dng nm 1397 Kyt v Cha Bc
(Ginkakuddi) xy nm 1473.
S pht trin ca vn ho vo th k XVI tip tc din ra trong hon cnh phc tp. Cc cuc
chin tranh phong kin ko di nh hng ti n. Do vy c im ca vn ho Nht th k
XVI l c hnh thnh di nh hng ca cc yu t xung t v mu thun nhau. VD trong
vn hc, loi vn chm bim rt pht trin. Ni dung ca vn chm bim mang tnh hin thc,
phn nh nhng thi xu ca tng lp qu phi v bn thy tu.
Kin trc ca th k XVI c nhiu thay i, nhn chung lng ly v c t l rt u, t nhiu
chu nh hng ca PP xy dng v hnh thi kin trc ca chu u. Cc ngh s trang hong
thi k ny cng ng thi l nhng nh ch to trang sc, t n mc rt iu luyn.
thnh th bt u ph bin cc hnh thc vn ho gi l phng tr (tianu). y thng tp
trung mt nhm ngi nh nht nh, h t do tho lun nhng vn vn ho, chnh tr m h
quan tm. Ngi sng lp ra loi phng tr ny l Sennrikiu (1522 - 1591) thnh ph Sacai.
ng nghin cu lu di ngh thut cc bui l tr trong cc trung tm c ca vn ho Nht
Bn Kyt v Nara, sau ng bt u tuyn truyn nhng cuc hp nh th Sacai trn c
s khc, nhng vn cn gi nhng nghi thc c tnh cht truyn thng. ng thi vi vic ph
bin cc cuc hp phng tr th li trng cy cnh - mt trong nhng c im ca dn tc Nht
Bn tiu biu cho vn ho nh ca - cng pht trin. Vn cy cnh trong dinh tiu khin ca
Thin hong Casura gn Kyt, gia vn c phng tr, c xem l vn mu mc ca
loi ngh thut ny.
Sang thi Tcgaoa, do t nc ho bnh thng nht hn 2 th k, nn vn ho Nht kh pht
trin. y l thi k vn ho truyn thng ca Nht sau 1 giai on di hnh thnh v pht trin,
nh hnh, v l thi k Nht chu nh hng ca vn ho phng Ty.
V sn khu, xut hin v ph bin loi kch tung km v, nhc gi l Cabuki (ca - v - k)
do mt ph n l kuni sng lp. Lc u cc on ca - v - k thng trnh din trong cc ba
tic ca cc nh quyn qu mua vui. Cch trnh din ca loi kch ny cn tp ngh : hoc ca,
hoc ngm nhng c khc, hoc din nhng mn kch dao khc ngn. Li l kch thin v th
cung ngn vui nhn, hay chm bim, v iu km theo nhc hoc theo nhng iu l lt. Li
din Cabuki ny v sau c qun chng bnh dn rt a chung, nn nhiu on Cabuki c
thnh lp v i trnh din khp ni. Ni ting nht l cc on Sacata Tdur Kyt v Isicaoa
andur .
Cng v sn khu, cn c s pht trin mnh ca loi hnh ma ri cn. Loi hnh ny xut hin
t nhng th k trc v c c im l trnh din ng thi vi li ht xm Druri. Vo khong
nhng nm 1688 - 1703, tung ma ri t ti s pht trin ton thnh. Tc gi ni ting nht ca
loi hnh ngh thut ny l Sicamasu Mndamn (1623 - 1724).
V vn hc, y l thi k pht trin ca th th Haicai (Bi hi) v th th tro phng.
Th bi hi (hay bi c), l th th m ngi Nht t ho l c bit nht th gii. Mi bi th
rt ngn, nhng li l th tao nh, nhiu, lm ngi c c nhiu cm xc. Masu Sunfusa l
bc thnh ca th th ny, v c ngi Nht nh gi cao nh L Bch thi ng.

Trn c s th th bi hi, 1 s nh th em kt hp n vi 1 s th th khc thnh th th

tro phng chm bim thi i. Ngi thnh cng nht trn lnh vc ny l Caraisenri (1718 1790). ng sng tc nhiu v c lu li thnh 1 tp gi l Senrisu (Xun Liu tp).
Hi ho thi Tcgaoa rt pht trin, li ko khng ch nhng ho s nh ngh m c rt nhiu
nhng ho s nghip d, hnh thnh nn nhiu mn phi. C mn phi gm cc thi nhn, vn s,
nho gia, gi l Buninga (Vn nhn ho), c mn phi chuyn v tho mc, th, lm, gi l
Sasyga (T sinh ho), c phi chuyn dng sn mu thc ti v bnh phong hoc tranh th,
cha, n... Nhng ho s ni danh nht thi l : Cantany (1602 - 1674), gata Krin (1658
- 1716), Hisicaoa Mrnbu (1618 - 1694) v Maruyama ky (1733 - 1795).
S pht trin ca vn ho thi Tcgaoa ko tch ri vi s pht trin ca gio dc. Tuy vn ly
Nho hc lm ni dung ging dy chnh, nhng im mi ca thi k ny l gio dc ko cn l
c quyn ca qu tc na m lan xung cc tng lp th dn. Cc lp t hc c m ra
khp ni, c gi l Tracya (T t c). Phn ln cc thy l nh s, nhng c ko t nhng
quan ch, thy thuc, v s gii ngh cng t mnh ng vai cc thy ging dy.
Trong khi , mi tip xc vi vn ho phng Ty b nghim cm bi chnh sch ng ca ca
nh Tcgaoa. Nhng v nhng ngi H Lan vn c bun bn Nagasaki, nn thng qua
ngi H Lan, vn ho phng Ty vn t nhiu c truyn vo v bt u nh hng mnh m
ti gii tr thc Nht. N nhanh chng c nhiu ngi hc hi v lm bng ln mt phong tro
ca nhng ngi hc tp, nghin cu v lm theo phng Ty, gi l phong tro "H Lan hc".
Nh nh hng ca phong tro ny, Nht tip thu c t nhiu khoa hc v k thut phng
Ty, rt ngn khong cch gia phng Ty v Nht.

Chng V: n
I.
Thi k hnh thnh v bc u cng c ch phong kin (th k IV - VII)
1. T triu i Gpta (320-500) n triu i Hcsa (606-648)
Lch s n trong gn 600 nm k t sau thi Asca (273 - 236 tr.CN) n khi vng triu
Gpta thnh lp (nm 320) c rt t t liu kho st. Do vy, s hiu bit v thi k ny cn
hn ch. Nhng ti liu lch s c c ch cho bit, thi k ny n thng b ngoi tc xm
nhp, v tnh hnh n ni chung l lun b chia ct.
Vo u th k II tr.CN, ngi Hi Lp - Bctria chinh phc min Pengip v thng tr vng ny
trong gn 100 nm. n th k I tr.CN, quc Hi Lp - Bctria tan r, th cc b tc Masajet
trn vo chinh phc phn ln min Ty Bc n , 1 phn min Trung n .
Sau , vo th k I, mt phn Ty Bc n b ngi Pct xm lc, y hnh thnh mt
quc gia ln ca ngi Pct, ng Taxila. Nhng chng bao lu, quc gia ca ngi Pct
b ngi Cusan, 1 tc ngi Trung chinh phc. Ngi Cusan dn thng tr ton b min Ty
Bc n ko di n tn sng Ncbaa pha nam v thnh ph Bran pha ng. Di
triu vua Canisca (nm 78 - 123), quc Cusan tr nn cc thnh, khoa hc ngh thut u tin
b, cn Pht gio rt pht trin. Ngi n coi Canisca nh Asca th 2 ca h, v ng theo Pht
gio v c cng gip Pht gio pht trin. Di thi ng, i hi Pht gio ln IV c triu tp
cc nh thn hc Pht gio tho lun v nh nhng tn iu cho Pht gio i tha.
Nhng quc Cusan ko tn ti lu. T triu vua Vasuva (nm 140 - 178), quc Cusan bt
u suy yu v n u th k III th tan r. T cho n u th k IV, n b chia thnh
nhiu vng quc nh th ch v xung t ln nhau.
Vo nm 320, trn lnh th Magaa, vng triu Gpta c thnh lp. Sanragpta I, ngi
sng lp vng triu , nhanh chng bnh trng th lc ca mnh trn ton b Magaa v
trung phn lu vc sng Hng. Con trai ng, Samragpta (350 - 380), tip tc chinh phc cc

nc thng lu sng Hng v trung phn n . Nhiu vng quc nh Bengan v min
chn ni Himalaya cng np cng phm cho Samuragpta.
Di thi tr v ca Sanragpta II (380 - 414), quc Gpta tr nn cc thnh. Sanragpta II
khut phc c cc vng Ty Bc n , thng nht gn nh ton b n , bao gm ton b
min Bc n , 1 phn min Trung, 1 phn min Nam v c o Xylan107 .
Cng trong thi i tr v ca Sanragpta II, n t ti trnh vn minh cha h c trc
. N c biu hin s pht trin thnh vng ca nn kinh t v vn ho. Trn c s y m
di thi Gpta c nhng bin chuyn mi v quan h x hi. Nh s Php Hin, 1 trong s
khng nhiu nh s Trung Quc n n vo thi k hong kim ca triu i Gpta 108 ngc
nhin v khm phc v s giu c v t do ca ngi n . Trong tc phm Pht quc k (ghi
chp v nc Pht) ca mnh, Php Hin vit: "Dn trong x ng m sung sng ; khng phi
theo mt nghi thc hnh chnh no c, m cng chng phi tun theo mt v phn quan no ; ch
nhng ngi cy cy t ca nh vua l phi np cho quc gia mt phn li tc m thi. Mun
i u th i, mun u th . Nh vua tr dn m khng bao gi x trm ai, cng khng phi
dng n th hnh. Ti nhn ch phi ng mt s tin pht, ngay nh ti phm ti phn nghch
m cng ch cht bn tay phi thi".
o Pht di thi Gpta tuy vn tn ti, nhng nhn chung uy tn ca n b gim st. Trong khi
, nh nh s Php Hin nhn thy, o Blamn, m th lc b suy yu t thi Asca,
dn dn phc hi tr li.
T gia th k V tr i, quc Gpta bt u suy yu. Cng lc , 1 b phn ngi Hung N
l ngi ptalt (ngi Hung trng) Trung , lin tc xm nhp n . Lc u, ngi
ptalt xm nhp vo lu vc sng Jumma v sng Hng pha ng, v Xin, Manva pha
nam, nhng b Scanagupta (455 - 467) nh bi.
Nm 490, Trman (490 - 515), th lnh ngi ptalt, mang qun xm chim mt phn Ty
Bc n . Sau n nm 500, Trman chinh phc c ton b lu vc sng n, sng
Hng, sng Jumma v 1 phn min Trung n na.
Sau khi Trman cht (515), ngi k v l Mihiracula, c tha k mt quc rng mnh
mng, bao gm n v mt phn Trung . Mihiracula chn Sacala, mt a im pha
bc Pengip, lm kinh cho vng quc ca mnh.
Cuc xm lng ca ngi ptalt vo n rt tn bo, nht l di thi ca Mihiracula. Cuc
xm lng lm nhiu TP c ca n b tn ph, nhiu lng mc b hu dit, dn n b
cp bc v b git rt nhiu. Nh s hc Canna ca n sng vo th k XII, vit trong tc
phm Lch s Casmia ca mnh rng : v sau khi t nc b trn ngp di cc ton ngi
man r... con ca Trman l Mihiracula ln ngi. Nhng hnh ng tn bo ca y khin y
ging nh mt hung thn... Khi y n gn th c nhng con chim v qu bay theo n tht
nhng xc ngi m qun ca y git.
Tuy thit lp c s thng tr ca mnh i vi n , nhng ngi ptalt c nn vn ha km
hn n rt nhiu. Do vy, trong hn na th k n , ngi ptat dn b ng ho. H
chuyn dn t li sng du mc, chn nui sang li sng nng nghip nh c, h theo cc tn
gio n , cng xy cha chin v ban cp rung t cho cc thy tu Blamn.
Nhng s thng tr ca ngi ptalt n ko c lu. Sau khi Mihiracula cht (nm 540),
s thng tr ca ngi ptalt n ko tn ti na. n li b chia thnh nhiu cng quc
107 Nay l Sri Lanka.
108 Php Hin qua n khong t nm 400-411

nh, v hn lon trong my chc nm. Vo cui th k VI, vng quc Tansa pha bc lu vc
sng Jumma bt u cng thnh. Vng cng ca nc ny l Hcsa (606 - 648). ng tin
hnh nhiu cuc chin tranh v chinh phc c hu ht lnh th ca cng quc Gpta xa, bt
cc cng quc nh khc phi thn phc. Do vy, quc do Hcsa lp nn l mt lin minh gm
nhiu cng quc phong kin nh. Vi t cch l k chim hu t ai ti cao, Hcsa phn phong
t ai cho cc vng cng, thu cng phm t h, v i hi h, vi a v ch hu, phi trnh
din triu nh v phi mang qun tham gia khi c chin tranh. Tuy nhin, v nhiu phng
din khc, cc cng quc vn gi c c lp ca mnh.
Di thi Hcsa, n pht trin mnh m c v kinh t v vn ho. Kinh Canat ca Hcsa
l 1 TP rng ln c tng cao v ho su xung quanh. Theo lnh ng, ngi ta xy dng kinh
rt nhiu n i, nhng cng vin v nhng h tm min ph, ng thi xy ct trn b sng
Hng my ngn in Pht nh (tope). Dn n thi , ni chung, c sng trong cnh
thanh bnh. C 5 nm mt ln, Hcsa li t chc mt i l b th. Vo dp , ng cho mi i
din tt c cc tn gio v tt c nhng ngi ngho kh trong nc n, ri dng ton b quc
kh tch lu c trong 5 nm b th cho h.
Danh ting ca n thi Hcsa vt ra bn ngoi, khin cho Huyn Trang, 1 nh s ni
ting Trung Hoa, gian nan, mo him vt qua cc khu vc pha ty ca nc i ng, lc
cn trong tnh trng bn s khai, v dy ni Himalaya n n 109. Theo nhng ghi
chp ca Huyn Trang v n 110 th Hcsa l mt minh qun cai tr mt t nc hng mnh
n mc "cc vua bn phng Thin Trc u hng v pha bc xng thn".
Nhng triu Hcsa ko tn ti lu. Hcsa cht (nm 648), ko c con trai k v, ngi vua b ri vo
tay 1 k i thn. Quc gia hng mnh do Hcsa lp nn b tan r. T cho n ht th k XII,
n li ri vo trnh trng b chia ct, tn ph, v lin tc b bn ngoi xm lc.
2. Kinh t n trong cc th k IV - VII
Trc thi Gpta, n c nhng bc pht trin nht nh v nng nghip, th cng nghip
v thng nghip,
V nng nghip, ngi ta bit xc nh v phn loi cc th t trng trt, s dng cc bin
php gieo ht v dng phn bn, bit trng thm nhiu loi cy mi. Din tch canh tc c m
rng nh khai ph rng rm v t hoang. Nhiu cng trnh thu li ln nh c xy dng
phc v cho nhu cu ti nc trong nng nghip.
Sang thi Gpta v Hcsa, cc cng trnh thu li tip tc c xy dng v m rng. Ngi ta
o thm nhiu knh dn nc ni lin ng rung vi cc sng nh v xy dng nhiu p ngn
nc qua nhng dng sng, nhng ni rung cao, ngi ta dng nhng xe nc do b ko.
Loi xe ny gim nhiu sc lao ng ca con ngi, li c th a nc t h v sng ln cao ti
2m. Nhiu loi cy lng thc, cy cng nghip c trng nh : la, la m, la mch, k, u,
vng, lc, bng, ay, lanh, gai, chm... Ngoi ra, ngi ta cn trng nhiu loi cy rau, qu v c
cc loi cy gia v na. nhiu ni ca n ngi ta cn trng da - loi cy rt qu.
Bn cnh trng trt, ngi n cn nui nhiu loi gia sc: b, tru, lc , cu v d... h
lu sng n v 1 s vng thuc Ty Bc n c nui nhng ging nga a phng.
Th cng nghip trong thi k t Gpta n Hcsa kh pht trin. Ngh dt, vn rt ni ting
t xa, lc ny vn l ngh th cng ph bin nht v gi ngha hng u trong kinh t th
109 Huyn Trang n khong nm 619 645.
110 Huyn Trang ghi chp tnh hnh Trung v n thnh cun i ng Ty vc k (Ghi
chp v tnh hnh pha ty ca nc i ng).

cng nghip. Ch vi khung ci th s, nhng ngi th th cng kho lo ca n dt

c nhng tm vi mng, mm v nh, vi mu sc rc r khng phai. N tr thnh mt trong
nhng mt hng xut khu quan trng nht ca n m phng Ty rt thch.
Ngh khai m kh pht trin. Ngi ta khai thc st, ng, vng, mui, cc loi qu. Nh khai
thc c nhiu kim loi m cc ngh luyn kim, rn v lm trang sc thi k ny t n
hon thin. Vo th k V, nhng ngi th luyn kim n c 1 ct st cao 7,25m, nng
6500kg li, m iu kinh ngc l n nay, qua 1500 nm, ct st vn hu nh ko han r.
Cng th k ny, ngi ta c c 1 bc tng Pht bng ng cao 2m.
Nhng c l, sau ngh dt, ni ting hn c vn l ngh lm trang sc. S d nh vy v ngi
n, giu hay ngho, u thch trang sc, eo m cng ct, cha. Ti cc thnh th thi
c v s cc ca hng y nght cc th th cng cm ci chm tr lm cc trang sc
loi nh : mc, trm, chu ngc, dy eo, dao, lc... bng bc, vng, qu hay ng voi, vi
cc kiu dng, c chm hnh hoa. loi vt hoc thn thnh. Nhng trang sc t n 1
trnh ngh thut rt cao. Ngh ng thuyn cng t c nhng thnh tu ng k. Ngi ta
ng c nhng con thuyn ln ch hng trm ngi, c bum v nhiu cho, thch hp cho
nhng cuc du hnh xa trn bin. Ngh thut xy dng t n mc cao. Trc kia, nh c
xy dng ch yu bng g v gch, lc ny ph bin vic xy dng nh bng . Ngi ta bt
u xy dng n cha trong cc hang ng. Vic xy dng n cha nh vy i hi tnh ton
phc tp, tn nhiu cng sc, v cn mt ngh thut chm rt cao.
Cng vi th cng nghip, thng nghip, cng pht trin. Sng Hng cng vi cc nhnh ca
n tr thnh mch mu giao thng chnh ca vng Bc n. Nhiu con ng bun bn ni lin
cc vng khc nhau trn bn o cng c hnh thnh, trn thng c nhiu on sc vt
ch hng ho i li. Hng ho dng trao i thng l kim loi, mui, go. Ngoi ra cn c
cc loi hng c coi l xa x nh vi qu v nga chin.
Ngoi thng ca n li cng tp np hn trn c s n c mt nn mu dch i
ngoi t lu i. n thng bn ra nc ngoi cc loi vi qu, trang sc, ng voi, ngc
trai, h tiu, hng liu v cc th cm th l, ng thi nhp cng ru, kim loi qu v kim
loi mu cng nhng vt bng kim loi. Thi Gpta, cc thng nhn ngi Hi Lp, La M
x vo th trng n. H mua hng liu, du thm, thuc dn v phi tr vi gi rt t cc
hng gm, la, sa, v hng dt kim tuyn ca n . Ngay c nhng con bo, cp, voi trong
u trng Clid La M cng mua t n . Thi , cc on sc vt ch hng ho sang
phng Ty i theo mt nhnh ca "con ng t la", t n qua Apganixtan n Trung ,
qua Ba T, Lng H ri n a Trung Hi.
Ngoi thng bng ng bin ca n cn nhn nhp hn nhiu. Thi Gpta v Hcsa, cc
hi cng Tamralpti ca sng Hng, Brc v Campy b bin Ty Bc n l nhng hi
cng ch yu. Cc thng nhn n t nhng hi eng ny vt bin n bun bn Ai Cp,
Trung Quc, cc nc ng Dng, cc o thuc qun o M Lai, trong c nhiu ngi
lp nghip nc ngoi, gy dng c nhng thc dn a bun bn, gi l cc "lng n ".
Nhng ngi ny dn dn ho vi dn c a phng. H ng vai tr quan trng trong vic
truyn b nn vn ho ca t nc h, khin cho nhng ni h n u chu anh hng su sc
ca nn vn ho n .
3. Ch rung t v quan h giai cp
Ngay t nhng th k u cng nguyn, x hi n l r nhng du hiu khng hong v
hnh thnh nhng quan h x hi mi. S pht trin ca sc sn xut khin cho vic s dng lao
ng n l ngy cng ko c li. Do , qu tc ch n dn dn t b vic s dng lao ng n l

trong sn xut, lm cho s n l hot ng sn xut ngy cng gim. N l ch cn c dng

phc dch trong lu i nh vua, trong nh qu tc v trong cc nh giu.
Trong tc phm kho lun ni ting ctasaxtra (Lun v chnh tr) vit vo thi , Cautilia, tc
gi ca cun sch, ni ti vic cm bin nhng dn t do thnh n l, v i hi nh vua phi
ra lnh cho ch n gii phng n l, h tr thnh ngi t do, ng thi chia cho h nhng
khonh t nh h cy cy vi ngha v np a t n dch. Cautilia cng khuyn nh vua trao
li nhng t ai ko c cy cy v thiu n l cho nhng ngi no bng lng lnh canh np t.
Tuy vy, qu trnh phong kin ho n din ra kh chm chp. Thi Gpta (320 - 500),
nhng quan h phong kin mi c hnh thnh r rt. Trong thi k ny, quyn s hu v rung
t ch yu vn thuc v nh nc. Trn c s y, cc vua Gpta em rung t ban cp cho cc
quan li lm bng lc. H c hng phn t thu trn t ai , nhng rung t th vn
tip tc thuc v nh nc. Nhng cng c a v ca mnh, nhng ngi c ban cp rung
t t ni rng c quyn cho mnh bng cch bt cc nng dn l thuc cht ch vo mnh.
Vn nhn c nhiu t ai m nh nc ban cp cho lm bng lc, km theo nhng nng
dn sng trn t ai , gii tng l Pht gio v Blamn tr thnh nhng cha phong kin
ln, bc lt nng dn l thuc tham tn ko km bn phong kin th tc.
T thi Hcsa, cc vua thng em rung t ban cp cho cc n cha, cc thy tu v b ti ca
vua, nhng thng chia lm 2 loi : 1 loi ban cp c thi hn v 1 loi ban cp vnh vin.
Loi rung t ban cp c thi hn gi l Ptta, dng phong cho nhng quan li nh nc.
Huyn Trang, trong i ng Ty Vc k ca mnh vit rng : "T mc, ph thn, th quan,
liu t u c t phong, sng bng thi p ca mnh". Tuy nhin, nhng ngi c phong t
Ptta ch c s dng rung t trong thi k ang gi chc v. Sau khi cht hoc khi khng
cn gi chc v g na th phi tr li t cho nh nc ch ko c truyn cho con chu, v
nguyn tc th nh vy, nhng n lc by gi, cc chc v thng cha truyn con ni, nn
trn thc t, rung t cng c truyn t i ny sang i khc.
Loi rung t dng ban cp cho n cha v tng l c gi l grax. t phong loi ny ln
nh khc nhau, c khi l mt lng, nhng c khi l hng trm hng nghn lng. Ngi c
phong t grax c hng nhiu u i ca nh nc phong kin nh : c s dng vnh vin
rung t phong, "mt khi mt trng v mt tri hy cn sng" ; li ko phi chu ngha v no ;
ng thi cn c ton quyn thng tr v thu t thu trn t ca mnh, thm ch c quyn x
n nng dn l thuc mnh, nu h phm ti nh nh n cp, lng nhc, la di vu khng hay
xm phm quyn s hu ca ngi khc.
V t ai tr thnh t hu ca cc cha phong kin nn hin tng mua bn rung t dn dn
tr nn ph bin. Vic mua bn rung t gp phn thc y s hnh thnh ch s hu
rung t phong kin. Khng nhng ch qu tc quan li phong kin, m c nhng thng nhn
v nhng tng lp trn ca cc cng x cng mua rung, chim hu nhiu t ai v cng bc lt
sc lao ng ca nng dn ph thuc.
Trong qu trnh hnh thnh ch phong kin, x hi dn phn thnh 2 giai cp c bn : lnh
cha phong kin v nng dn. Lnh cha phong kin thng t ng cp tng l Blamn, tng
l Pht gio qu tc v s (ksatria) v mt b phn nhng ngi bnh dn (vaixia) chuyn ho
thnh, trong c cc tng l Blamn c nhiu c quyn phong kin nht.
Giai cp nng dn c hnh thnh t nhiu tng lp nhn dn lao ng khc nhau, m phn ln
c ngun gc t ng cp vaixia (nhng ngi bnh dn lm rung), ng cp sura (nhng
ngi ti t, i lm thu, lm mn v c a v x hi rt thp km) v nhng nng dn cng
x. Cng c mt s kh ng nng dn l thuc l do n l chuyn ho thnh.

Hnh thc bc lt ch yu i vi nng dn l t thu. H phi np cho cha phong kin khong
1/4 n 1/2 s hoa li thu hoch c. Ngoi ra, nng dn cn phi lm lc dch nh xy dng
cng trnh thu li, xy dng cung in, n cha, lu i, pho i, cu ng hoc nhng cng
vic vt trong nh ca cc cha phong kin. Nn i sng nng dn ht sc cc kh.
Nh vy l, trong thi k t th k VI n u th k VII, hai giai cp c bn l lnh cha v nng
dn xut hin cng vi s hnh thnh ch s hu rung t phong kin. iu chng t
rng, ch phong kin n thc s hnh thnh. Tuy nhin, do nhng c im ring
bit m n , tuy hnh thnh ch phong kin, nhng nhng tn d ca ch n l vn
tn ti mi cho n nhng th k XI - XII.
II.
Thi k n b chia ct v b ngoi tc xm nhp (gia th k 7 n th k 12)
1. Cc quc gia phong kin n t gia th k VII n th k XII
Sau khi Hcsa cht (648), n lm vo tnh trng b chia ct. Cc lnh cha phong kin nh
ln nhau, ly trung tm Canat lam ni tranh chp.
S tranh chp phong kin dn ti s hnh thnh nhiu nc nh c lp. min Bc n ,
phn ln cc nc do cc tng lnh ngoi tc lp nn trong mnh hn c l cc tiu quc
Raputana, Moa, Maoa, Amb, Bican v Pratiha... Dn chng nhng tiu quc ny mt na
l ngi bn x, cn mt na l hu du ca cc ngoi tc nh Xtt hay Hung N. cc tiu
quc quan h th tc v t chc qun s trc kia cn c duy tr. Cc tiu vng ( Rajah)v
cc th lnh th tc lp thnh mt ng cp qu tc qun s gi l Rajaputora, ngha l con chu
vua. i khi h gi x ca h l Rajaxtan, tc "x ca vua cha. Tng lp Rajaputra rt
thng v, hiu chin. H ch coi trng chin tranh. Nh tinh thn thng v, h chin u
anh dng chng li s xm lc lin tc ca ngi Hi gio, nhng ng thi h cng hay nh
ln nhau, lm n thng trong tnh trng ni chin gia cc tiu quc.
Trong s cc tiu quc Raputana c nc Pratiha khng ngng ln mnh, dn dn chinh
phc c mt phn kh ln khu vc ny. Vo th k 8, Pratiha lm ch khu vc gia 2 sng
Hng v Jumma, chim c kinh Canat ca vua Hcsa trc kia, sau li chinh phc
c ton b lnh th t Canaut n Bnart. Trong khi m rng cng gii sang pha ng,
nc Pratiha gp phi s chng i quyt lit ca nc Pala, 1 nc theo Pht gio vng
Bengan. Cuc chin tranh gia 2 nc ko di, ko theo c s tham gia ca cc vng cng ch
hu ca 2 pha. Ngay c nhng tiu quc cng cng nhiu ln tham gia vo cuc chin tranh
ny. Tnh hnh trn lm cho min Bc n cng ri lon v suy yu.
Trong khi , cng cng nh Bc n cng c mt lot nhng cng quc phong kin
nh, thnh thong li hp thnh mt quc gia ln nhng ko tn ti lu. Vo th k VII min Ty
cng hnh thnh nc Salyuca do Pulaksin sng lp. Di triu vua Pulaksin II vng quc
tr nn hng cng v tng nh bi cuc hnh qun ca Hcsa vo cng, duy tr c nn
c lp ca mnh trong 1 thi gian ngn trn lnh th rng ln ca min Trung n. Cng thi
gian , min Nam cng xut hin vng quc Palava bao gm nhng t ai do ngi Tamin
c tr.
Vo gia th k VIII nc Salyuca suy yu. Li dng tnh hnh vng quc Rttract Nam
n nh bi Saliuca, thn tnh 1 vng kh ln ca min Ty cng. T Rttract tr nn
cng thnh. Theo nhn xt ca cc nh vn A Rp ng thi th, Rattract thi giu c v
ln mnh vo hng th t trn th gii sau Bidantium, A Rp v quc Trung Hoa. Vo my
chc nm cui cng ca th k X, Rttract li b Saliuca nh bi. Cng thi gian vng
quc Palava ca ngi Tamin min Nam cng cng tan r, ri vo tay ca nc Sla. Ngi
Sla dn lm ch 1 lnh th rng ln t Maura ti Mart v Misr. Sau nh c qun i
mnh, h nhiu ln nh x Bengan, cc tiu quc Nam n v c Xrilanca, bt cc ni ny

thn phc v triu cng h. Trong thi k cng thnh nht ca mnh, Sla cn chim c c
mt phn Min in, cc qun o Maman v Nicarai...
Nh vy, vo th k X v XI, Saliuca v Sla l 2 nc mnh nht Nam n. Nhng s ln
mnh ca hai nc cng khng c lu. Nhng cuc u tranh, khi ngha ca qun chng,
s tri dy ca cc tng lp phong kin a phng lm cho Saliuca v Sla dn suy yu. T
th k XII, nhiu tiu quc vn l ch hu ca Saliuca v Sla trc y ln mnh, thot khi
s khng ch ca Saliuca v Sla. l cc nc Hysala Ty Nam cng, Yaava Ty
Bc cng ; Cacati ng Bc cng v Pania cc Nam bn o n .
Trong tnh hnh t nc b chia ct nh vy, n li thng xuyn b ngoi tc xm nhp.
Vo nm 664, ngi Hi gio do Muntan ch huy, tin cng min Ty Pengip, ri rt v.
l cuc xm nhp u tin ca ngi Hi gio vo n k t sau khi vng triu Hcsa tan r.
n nm 711, qun i ca Calipha A Rp do Mhamt Ibu Caxim dn u chinh phc pha
nam ca lu vc sng n, ri thnh lp y hai vng quc l Mansa v Muntan, do nhng
quan li ngi A Rp cai tr. Nm 997, mt th lnh ngi Tuc l Mahmt thit lp nn nc
Gazni min ng Apganixtan. Vi nm sau khi ln ngi, nm 1001, Mahmt dn qun vt
qua bin gii n , tin cng Bimnaga, tn ph cc thnh th y, ph hu n cha v ch
v nc khng bit bao nhiu ca ci cp c.
T v sau, c mi ma ng, Mahmt li a qun xm nhp n cp bc ri qua
ma xun li rt qun v Gazni. Vo nm 1019, Mahmt tn cng Matura trn b sng Jumma,
cp ht ca ci trong ngi n th thn Siva, bao gm cc tng nm vng v ngc, vng, bc,
th cng... v t tri ngi n ni ting nht thi . 6 nm sau, Mahmt cp ph thnh
ph tr ph nht ca Bc n - thnh Smnt, git sch 50.000 dn ri ch ht ca ci cp c
TP ny v Gazni. i khi Mahmt cng tha cht cho dn chng nhng thnh ph chim
c, nhng bt ht v nc lm n l. Nhng cuc tn cng ca Mahmt lm cho min
Bc n b ph hoi nghim trng, min Pengip b nhp vo bn Gazni, v b bin thnh
mt tnh ca nc y.
2. Tnh hnh kinh t, x hi n t gia th k VII n th k XII
S chia ct t nc, ni chin v s t nhp lin tc, gn lin vi cp bc v tn ph ca
ngoi tc trong thi k t gia th k VII n th k XII lm cho kinh t n trong thi k
ny, nhn chung, b sa st.
Tuy vy, phc v cho chin tranh v tho mn nhu cu tiu dng ca giai cp thng tr, bn
phong kin cng tm cch duy tr s pht trin ca kinh t 1 mc nht nh.
V nng nghip, tuy b chin tranh thng xuyn ph hoi, nhng da vo t ai ph nhiu,
nht l lu vc ca nhng con sng ln, ngi ta tin hnh canh tc 2 ma trong nm.
Nhiu k thut canh tc c p dng, ng thi ngi ta trng thm nhiu loi cy trng mi.
Nh vy nng sut lao ng cng c tng ln. Nhiu nng dn c sn phm tha em
trao i. Nhng vn bia tm thy min ng Nam cng thuc th k VII - VIII cho bit rng,
c nhiu lng c ch bn la v nhng oi ng cc khc ; bn rau, da, gia v, ma ng,
du v m. Bn cnh vic trao i t nhin c s trao i bng tin t. Mt trong nhng bng
chng ca iu l nhng khon thu thu bng tin m nng dn v th th cng phi np.
Chin tranh cng gy ra s sp ca nhiu thnh ph. Nhng sinh hot thnh th vn c duy
tr nhng a im bin thnh th ca cc tiu quc phong kin v min duyn hi.
cc thnh th ny vn din ra cc hot ng th cng nghip v thng nghip, mc d sa st
kh nhiu so vi thi k trc .
Cc cha phong kin a nhiu th th cng vo cc TP, khuyn khch h sn xut nhng mt
hng xa x phm. Do vy, y l thi k n sn xut c nhiu sn phm th cng t trnh

 k thut v ngh thut cao, VD nh : vi vc, la l, thm, trang sc rt tinh vi bng vng,
bc, ngc nhng m thut bng ng voi, bng xng v bng nhng loi g qu... Ngoi ra,
th th cng cn sn xut cc loi v kh, da, yn cng cho voi, nga...
Cc th th cng cng ngh c tp hp li thnh mt ng cp ring bit, do hnh thnh
nn nhiu ng cp ngh nghip khc nhau nh : ng cp th dt, th bc, th vng, th giy,
th v kh, th chm g... Cc ngh th cng cng phn ho r th s lng cc ng cp cng
nhiu. Thng nhn cng c tp hp li thnh nhng ng cp. Cc ti liu lch s thi c
ni n cc ng cp thng nhn nh : bn du, bn hoa, bn vi, bn qu... ng u mi
ng cp l mt th lnh v mt hi ng ng cp c nhim v theo di vic thi hnh cc lut l
ng cp v sinh hot v sn xut. Nu mt ngi no vi phm th b pht tin hoc b ui ra
khi ng cp.
Tuy thnh th l trung tm ca cc hot ng cng thng nghip, song thnh th ko tch ri hn
vi nng thn. Cc th th cng thnh th, ngoi ngh ring, vn c t v tin hnh cy cy.
Tnh cht nng nghip ca thnh th n c duy tr trong sut thi k phong kin.
Ngoi thng ca n thi k ny vn c duy tr. Ngoi nhng nc m n c quan h
bun bn t trc, n cn bun bn vi mt s nc khc chu nh Trung Quc v Nht
Bn. i vi phng Ty n vn xut cng nhng mt hng ch yu nh trc kia l : vi,
gia v, c bit l ht tiu, la, ng v nhng sn phm m ngh. ng thi, n cng
nhp cng nhiu loi hng ho, nhng quan trng nht l nga chin, v cc cha phong kin u
c nhu cu xy dng cc i k binh phc v chin tranh. Vic mua nga chin thi u phi
thng qua li bun Iran v A Rp.
S duy tr cc hot ng kinh t thi k ny khng tch ri vic cc cha phong kin bc lt qun
chng nhn dn. Qua nhng vn bia cn c gi li rt nhiu t th k VII n XII, ngi ta
bit rng cha phong kin thu nhiu khon tin nh vo tru b, khung ci, my p du, xy
nh, ci xin... ng thi cn bt nng dn np nhng khon tin tu b cc cng trnh cng
cng hay t chc cc hi h tn gio... S bc lt dn n nhng mu thun giai cp rt
su sc v lm n ra nhng cuc u tranh ca qun chng. Mt trong nhng truyn thuyt thi
k li mt cuc u tranh rng ln n ra vng Bengan vo na sau th k VIII v ko di
n th k IX. Cuc u tranh ny kt thc bng vic nhn dn lt c chnh quyn phong
kin v t bu ln chnh quyn ca mnh. Nhiu ti liu vn bia khc c k li nhng cuc ni
dy khng ngng ca nng dn trong vng quc Sla trc khi vng quc ny tan r, v
nhng cuc u tranh vng quc Salinca. thnh th, nhng cuc u tranh ca th th cng
v cc tng lp khc trong nhn dn cng thng xuyn din ra, trong nhiu cuc u tranh
din ra di hnh thc phong tro d gio chng li n gio chnh thng v c cu ng cp
ca x hi phong kin n c tn gio ny bnh vc.
3. S suy sp ca o Pht v s hnh thnh n gio
Sau thi k hong kim ca o Pht - thi k t Asca (273 - 236 tr.CN) n Canixca (78 - 123),
o Pht vn tip tc cng thnh n trong vi th k na. Nhng s pht trin ca o
Pht thi k ny khng cn thun nht, Nam n, ngi ta theo gio phi Tiu tha (Hinayana),
gi ng gio l gin d v thun khit ca o Pht lc ban u, tn th Pht t khng phi nh
mt v thn m nh mt nh truyn gio v i.
Cn Bc n, ngi ta theo gio phi i tha (Mahayana), coi Pht t nh ng thn linh v
bn cnh Pht t l v s cc v B tt v La hn. Cc tn Pht gio i tha bt u th Pht
tnh, Pht ct, dng nc dng, t nhang, n, ln trng ht, dng mi th trang sc thuc v
gio hi ; cc tng ni phi ct tc, c thn, phi n chay, tng kinh, sm hi... ng thi
tn ti v pht trin, Pht gio i tha cn mn o Blamn nhiu tp qun, l nghi v

huyn thoi. Do vy, s ny sinh ca Pht gio i tha biu hin s lung lay ca o Pht. Tuy
nhin, s suy st ca o Pht c nguyn nhn khng phi do o Blamn, m chnh t bn
thn n. Trc ht, vi gio l bi quan v ch trng d c bo on, o Pht ngy cng t ra
khng ph hp vi mt t nc rt cn c lng dng cm bo v c lp trong hon cnh
lin tc b k th xm lc. o Pht khuyn ngi ta ng sinh con, iu tri vi truyn
thng tm l, phong tc ca ngi n . Hn na, o Pht vn ch trng ko phn bit ng
cp nhng n thi k ny ch nhng ngi xut thn t nhng gia nh giu c, t cc ng cp
trn mi c th tr thnh s si, cn nhng ngi ngho kh v thuc ng cp thp th rt kh
c gia nhp hng ng tng ni. Trong khi , cc nh cha ngy cng giu c, thc t tr
thnh a ch phong kin bc lt nng dn, cho vay ly li hoc kinh doanh bun bn. Nhiu
tng l Pht gio b suy i, mt uy tn. Khi ngi Hi gio xm lc n , nhn thy cc nh
s bing nhc, ham tin, sng nh lng m tn ca cc tn th h khinh b, nn ph nhiu
cha chin, git hng ngn nh s. Dn chng rt s hi v ko mun theo o Pht na.
Trong hon cnh nh th, o Pht ngy cng xa ri qun chng nhn dn v khng cn gi
c vai tr tch cc i vi giai cp thng tr na. V th, giai cp thng tr n dn dn t ra
th vi o Pht. T th k VII tr v sau, o Pht bt u suy sp.
Trong khi , o Blamn li dn phc hng, thu ht nhiu ngi n. Trong qu trnh phc
hng tr li, o Blamn tip thu mt s yu t ca o Pht v nhiu tn gio, tn ngng
khc, nn n c xut hin di dng mt tn gio mi gi l n gio. Vo th k IX, sau
cuc bin lun gia cc nh s Pht gio v cc tng l Blamn, n gio coi nh chnh thc
c thnh lp, hi thy tu n gio c t chc.
L tn gio ca x hi phong kin, n gio tp hp nhng tn ngng v nhng tc th
phng ht sc khc nhau : t nhng tn ngng tha hng ca ch cng x nguyn thu
(linh hn gio, th vt t, sng bi t nhin...), n nhng tn gio vi hc thuyt thn hc phc
tp v nhng nghi thc, thn linh, huyn thoi, d oan... m hu ht l tri ngc vi tinh thn
trong cc kinh V a. Tt c nhng ci c cc tu s Blamn gom gp v nho nn li, to
nn tinh thn ca n gio.
Theo nhng tn iu chung ca nhng ngi n gio th c v s nhng thn linh chi phi
vn mnh con ngi, m i sng con ngi cng nh v tr, u tri qua 3 giai on lin tip :
sinh, trng v dit. V vy, c 3 thn thng ng Brama (thn sng to), Vixnu (thn bo tn)
v Siva (thn hu dit). Thn Brama tuy l cha t cc v thn nhng ko c ngi ta th phng
nhiu nh thn Vixnu v Siva. S d nh vy v nhng ngi n gio cho rng, Vixnu l mt
v thn nhn i, lun sn sng ging trn lm nhng vic phi thng cu nhn th, an i
ngi bt hnh v bnh vc k ngho. Cn Siva tuy l thn c, tn ph v hu dit, nhng c t
th mi c sinh, nn vi ngi n gio, thn Siva khng ch l thn hu dit, m cn tng
trng cho s sinh si cun cun bt tuyt na.
th phng Vixnu v Siva, cc vng cng xy dng nhiu ngi n ngy nga, trong c
t tng ca thn v c hng trm thy tu Blamon phc v thn. Hng ngy h sc du thm
cho tng thn, v vo nhng gi nht nh cc v n ca n (Devadasi) li theo ting nhc
nhy ma nhng iu v hnh l. Trong nhng ngy l c bit, ngi ta t chc hi h, dn c
khp nc ko v d ng ti hng my nghn ngi.
Ngoi cc thn thng ng, n gio cn th rt nhiu thn ln nh khc na. C mt s ch
l thin s, mt s khc l qu, mt s na l thin th, nh mt trng, mt tri, a s l cc loi
ng vt, chim mung. Nhng theo nhng tn n gio, tt c cc thn linh khc, d c
th phng di hnh thc no chng na cng ch l ho thn ca Vixnu hoc Siva. S pha trn
nhng tn ngng v l nghi tn gio lm cho n gio tr nn rt mu thun.

im chung nht v ph bin nht trong nhng tn iu ca n gio l quan nim v linh
hn. N cho rng, mt i ngi hay vt ch l mt phn ca trn i mt linh hn. Mt linh hn
phi tri qua bit bao ln u thai, m mi ln u thai ca linh hn c th l mt tin b hay suy
i, n ph thuc vo nhng hnh vi ln nh ca kip trc. Sau khi th xc cht ri, linh hn
ca con ngi thot ra khi th xc. Mun cho linh hn n c vi thn Yama ng tr th
gii bn kia th ngi thn phi cng bi ; nu khng linh hn ngi cht s thnh ma qu lm
hi ngi sng. Nu n c vi thn Yama ri, th tu theo ti li hay vic thin lm khi
cn sng m thn Yama cho linh hn ln thin ng hay y linh hn xuong a ngc. Nhng
khng c linh hn no b y mi a ngc v rt t linh hn c mi trn thin ng. Ch
nhng ngi hin sng mt cuc i "trong sch" th mi c vnh vin thin ng. Nhng
linh hn khc th sau mt thi hn nht nh a ngc hay thin ng li tr v ci trn
sng tip trong nhng kip u thai khc. C th mi cho ti khi no h t ti mc "trong sch"
c th i i sng th gii bn kia.
n gio cn nhn mnh vic phn chia ng cp. N khuyn ngi ta nhn nhc thc hin
nhng bn phn ca ng cp minh. ng thi tip thu quan nim o c tiu cc ca o
Pht, n gio khuyn ngi ta phi thn i, t bi, nhn nhc v tun theo php lut... N cho
rng c vy th sau khi cht linh hn mi c cu vt, mi c u thai thanh ngi c a v
x hi cao hn. Ngc li, nu khng lm y nhng ngha v ca mnh th b u thai thnh
ngi ng cp thp hn
L lun trn, r rng, rt c li cho giai cp thng tr, nn c cc vng cng n tch cc
ng h. V th n gio pht trin nhanh chng v tr thnh quc gio ca n trong sut
thi gian t cho n nay.
III.
n t th k XIII n u th k XVI
1. Nc Xuntan li v s thng tr ca cc vng triu Hi gio (1206 - 1526)
Vo cui th k XII, min Bc n li lin tc b ngi Hi gio xm lc. Nm 1175,
Mhamt Go lt vng triu Gazni, lp ra vng triu Go. Ngay sau , Mhamt Go mang
qun chim Pengip, ri chinh phc pha ng v nhiu vng khc. n nm 1200 th hu ht
min Bc n ri vo tay k xm lc, v tr thnh 1 b phn ca quc Gazni. L k
chim hu ti cao tt c t ai ca quc gia, Mhamt Go em t ai chinh phc c
min Bc n phong cho cc tng ca mnh lm thi p gi l ikta, v c Cttin Aibch
lm quan cai tr cc t ai . Nm 1206, trn ng tr v sau cuc hnh qun trn p cuc
khi ngha Pengip, Mhamt Go b git, Cttin Aibch v cc tng lnh c phong t
Bc n ko chu tha nhn ngi cai tr mi ca Gazni l tn ch, nn tch Bc n ra
thnh 1 nc ring do Aibch lm vua gi l Xuntan, ng li. T n nm 1526, tuy
thay i nhiu vng triu, nhng hu ht nhng ngi Hi gio cai tr n u ly li lm
kinh . V vy, lch s gi thi k ngi Hi gio thng tr n t nm 1206-1526 l thi k
Xuntan li.
Thi k u, nn thng tr ca nc Xuntan li cn cha c vng chc. Bn tng lnh
phong kin Hi gio chia ct t nc, chim c tng vng vn cha tho mn, h cn mun
Xuntan ban cp thm nhiu t ai mi v c quyn mi. Do vy, h khng chu s kim sot
ca Xuntan, khin cho quyn hnh ca Xuntan, mt mc ng k, ch l danh v. Sau khi
Aibch cht (1210), nhng cuc tranh ginh ngi vua din ra m mu v lin tip triu nh,
nn ch trong 36 nm (1210 - 1246) thay i ti 6 i Xuntan. ng thi gia cc cha phong
kin Hi gio cng nh nhau tng tn khng ngt, lm n ht sc ri lon, suy yu.
Trong tnh hnh nh vy, n li nhiu ln b qun Mng c t nhp tn ph v cp bc.
Ln u tin h trn vo lnh th n l nm 1221. Trong ln t nhp , ngi Mng c

ph sch vng Muntan, Lahor v Ptva, ri rt khi n , mang theo 1 vn t binh. Theo ti
liu lch s n th, v thiu lng thc m dc ng i, nhng t binh ny u b git ht.
Nm 1241, qun Mng c li tn cng n v chim c Lahor. T , ngi Mng c lin
tip t nhp vo n v chim c min Ty Bc nc ny.
Tuy vy, bo v t ai ca mnh, cc cha phong kin tp hp li, di s lnh o ca t
tng nc Xuntan li l Banban, chng li qun Mng c. Nn h y li nhiu cuc tn
cng ca qun Mng c.
Nm 1265, Banban ln lm vua (1265 - 1287). Sau khi ln ngi, Banban thi hnh nhiu bin
php nhm cng c quyn lc ca mnh. ng t chc mt lc lng qun i thng trc rt ln
bao gm nhng lnh tuyn m t ngi Trung , pganixtan v Iran. Nh c qun i mnh.
Banban bo v c t nc trc nhiu cuc tn cng ca ngi Mng C, ng thi trn
p c nhng cuc ni dy trong nc, nh bi cc lnh cha phong kin ct c, thu hi t v
cho Xuntan, m rng lnh th. Ngoi ra, cng c s thng tr ca ngi Hi gio n ,
Banban cn khuyn khch ngi n theo o Hi. ng dnh cho ngi theo o Hi nhng u
tin c bit trong vic gi nhng chc v cao trong qun i v trong b my cai tr, cho thu
thu v nhiu c quyn khc...
Sau khi Banban cht (1287), nhng ngi k tc ng cn tip tc phi i ph vi nhiu t tn
cng na ca ngi Mng c. Di thi ca Xuntan Ala tin (1296 - 1316), qun Mng c 3
ln xm lc ln vo n , nhng 3 ln u b Ala tin nh bi. T ngi Mng c phi
tm thi ngng tn cng vo n .
Sau khi bo v c lnh th ca mnh trc nhng cuc tn cng ca ngi Mng c, Ala
tin hng n lc ca mnh vo vic bnh trng xung pha Nam. Nm 1308 bt u din
ra cuc tn cng ln vo vng cng ca Ala tin. Cuc chin ko di 3 nm (1308 - 1311) v
ln lt cc nc : Yaava (1308), Cacati (1309) v Hysa (1311) b chinh phc. Min cng
ko di n sng Cariari b sp nhp vo quc Xuntan li. Cng trong nhng nm ny,
quc Xuntan li vo thi k cng thnh nht.
Sau khi Ala tin cht, mt cuc u tranh ginh ngi vua din ra. Cui cng, vo nm 1320,
Ghiattin Tuglc, Tng c min Pengip, ginh thng li, tr thnh Xuntan, m u cho
vng triu Tuglc (1321 - 1414). Trong thi k ri lon, tt c cc vng quc cng b Ala
tin chinh phc u tch ra khi s ] thuc Xuntan,
Ngi k nghip Ghiattin Tuglc l Mhamt bin Tuglc (1325 - 1351), phi tn nhiu
cng sc chim li cc cng quc cng. Vo nm 1326, Mhamt di v ghia.
Cuc di gy ra hu qu rt tai hi cho li, ng thi lm cho th lc ca Xuntan min
Bc n tr nn suy yu. Li dng tnh hnh , ngi Mng c li xm nhp vo n , cn
trong nc th khp ni cc lnh cha phong kin ni dy chng Xuntan. Mhamt nh lui
c ngi Mng C, nhng cuc u tranh vi cc lnh cha phong kin a phng din ra
dai dng v ht sc kh khn, Mhamt phi thanh lp 1 qun i rt ln. Vic nui dng i
qun ny lm cho ngn kh nh nc kit qu. b sung cho cng qu, Mhamt tin hnh
tng thu, vn rt cao. lm cho i sng ca cc tng lp nhn dn tr nn iu ng.
Nm 1357, Mhamt bin Tuglc cht. Cnh tranh ginh ngi vua gia nhng ngi trong dng
h Tuglc li din ra, khin chnh quyn Xuntan suy yu. Trong khi , bn phong kin Hi gio
v n gio lin tc gy chin vi nhau, tn ph t nc. l nhng nguyn nhn nhiu
vng que nh Manva, Hant... tch ra khi s l thuc Xuntan.
Nm 1398, qun Mng c do Timua dn u vt sng n trn vo Bc n , nh tan o
qun ca Xuntan Mhamt Tuglc, chim li, cp ph TP v tn st dn c. Nm 1399,
Timua rt v Samacan Trung , vi rt nhiu ca ci cp c v nhiu t binh n .

Khi rt khi n , Timua li vin tng ca mnh l Khidr lm tng c. Vng triu
Tuglc ca ngi Hi gio vn tn ti, nhng phm vi thng tr ch cn rt hp li v
Pengip m thi.
Nm 1414, ng vua cui cng ca vng triu Tuglc cht, Khidr ln lm Xuntan, lp ra
vng triu Xat (1414 - 1450). n nm 1450, nhn khi vng triu Xat suy yu, tng c
Pengip l Balon Khan Li chim li v t xng Xuntan, lp ra vng triu Li (1451 1526). Nc Xuntan li di thi thng tr ca hai vng triu Xat v Li ch cn rt hp,
m thc cht ch l tiu quc li m thi. Cn phn ln min Bc n chia ra thnh nhiu
nc nh, ko ngng nh ln nhau. Tnh trng khin n ko chng ni cuc xm lng ca
ngi Mng c u th k XVI. Nm 1526, li b ngi Mng c chim, vng triu Li dit
vong, chm dt 320 nm n nm di s thng tr ca cc vng triu Hi gio.
2. Kinh t, x hi ca nc Xuntan li
Thi Xuntan li, nng nghip gi vai tr quan trng trong nn kinh t n , c nh nc
ch . Nh nc c nhiu bin php pht trin ngnh kinh t ny, ng ch hn c l vic
xy dng cc cng trnh thu li v m rng din tch canh tc. Xuntan Ala tin (1296 - 1316)
cho xy dng mt h cha nc rt ln ngoi thnh li, c chiu di 0,5 dm v rng 0,4
dm, nh ti nc cho c mt vng rng ln trng trt. n thi tr v ca Phirud St
(1357 - 1388), ngi ta li o mt con knh di gn 200km.
t ai trng trt c khai thc nhiu hn, c bit l nhng vng t ph nhiu dc theo nhng
dng sng. Theo lnh ca cc Xuntan, nhiu rng chung quanh li c pht quang trng
trt. Nh vy, din tch gieo trng c m rng, nhiu lng mi c mc ln. Ngi ta trng
nhiu loi cy, nhng la l loi cy trng chnh. C ti 21 loi la c trng n thi k
ny. Ngoi ra ngi ta cn trng cc loi cy n qu, cy cng nghip. Cc bin php thm canh
v cc k thut canh tc c ch , nng sut trong nng nghip tng ln, ng thi li c th
thu hoch mt nm t 2 n 3 v. Baran (1286 - 1356), 1 ngi sng vo thi ca Mhamt
Tuglc (1325 - 1351), nhn xt : "Cc vng tr nn phn thnh. Rung ng ni vi rung
ng, vn tc ni vi vn tc, lng p ni lin vi lng p".
Th cng nghip vn tip tc pht trin, c bit l nhng ngh th cng truyn thng nh ngh
dt, ngh lm trang sc... Kinh t ring r ca ngi th th cng l hnh thc hot ng ch
yu ca sn xut th cng nghip. Theo hnh thc sn xut ny th ngi th th cng, thng c
s gip ca nhng ngi trong gia nh, m nhim ton b qu trnh sn xut ra vt phm,
vi cng c v nguyn vt liu ring, sn phm lm ra c em bn th trng a phng,
hoc theo s t hng ca qu tc, quan li phong kin.
Thi Xuntan li xut hin nhiu thnh ph ln. ch yu l nhng ni tr ng ca Xuntan v
cc quan cai tr a phng, nn c nhu cu ln v tiu th cc sn phm th cng nghip v
nng nghip. Do vy, thnh ph l ni c th cng nghip pht trin. Khc vi nng thn, th
cng nghip cc thnh ph c s phn cng gia cc ngnh ngh kh t m. Phm cht ca sn
phm th cng thnh ph cng tt hn. Ngoi cc th th cng t do, thnh ph cn c
nhng th th cng l thuc lm vic trong cc xng th cng ca nh nc, sn xut ra
nhng vt dng cn thit trong sinh hot hng ngy ca Xuntan. Thi Ala tin (1296 - 1316) c
17.000 th th cng nh th, trong c 7.000 th xy dng.
Ngoi ra, cn c nhng thnh th tn ti gn lin vi ngoi thng. l nhng hi cng vnh
Bengan, bin A Rp, v mt s a im trn cc o dc cc ng thng mi ln. Vn nh
trc kia, thi Xuntan li, n em vi vc, trang sc v gia v i ly hng ho ca
cc nc khc. Nga chin l hng ho nhp khu quan trng nht, c a t cc nc Trung
v Tin sang. Cn cc loi hng ho khc nh : s trng men, sn mi v mt s kim

loi th ch yu c nhp t Trung Quc. Nhng kim loi qu nh bc, vng nhp khu vo n
, mt phn c tin, nhng ch yu c tch t li trong cc kho tng ca nh nc.
Tuy nn kinh t di thi Xuntan li c s pht trin nht nh, nhng n ch c li cho giai
cp thng tr, cn nhn dn th vn cc kh do thu kho nng n, chin tranh tn ph v th hn
v tn gio. iu lm cho nhng mu thun giai cp, tn gio trong x hi nc Xuntan li
rt gay gt. Nhiu cuc u tranh ca qun chng nhn dn n ra, di nhiu hnh thc.
Di thi Mhamt Tuglc (1325 - 1351), nng dn p ni dy t thc ging, b sc
vt, trn vo rng lp cn c, ri tin hnh nh ph nh ca ca bn qu tc phong kin nhiu
ni. Tuglc phi rt kh khn mi dp tt c cuc khi ngha .
Trong cc th k XIII - XIV, xut hin nhiu gio phi i truyn b trong nhn dn t tng v
lng yu thng con ngi, v s bnh ng ca mi ngi trc thng v ku gi nhng
ngi cm quyn quan tm n cuc sng ca nhn dn, gip nhng ngi b au kh.
Ngay kinh li, qun chng lao ng cng iu ng v thu m nng n v v s chn p
tn nhn ca cc quan li, nn nhiu ln ni dy chng cc Xuntan. 1 ti liu lch s thi Ala
tin cm quyn (nm 1296 - 1316) k li 1 trong nhng cuc khi ngha nh vy ca dn thnh
li. ng u cuc khi ngha ny l Htgia Mla, ngi dng cm git 1 tn quan cai tr
TP. Nhng ngi khi ngha m ngc th t nhn, chim quc kh v kho v kh, ly tin
bc, v kh phn pht cho nhng ngi khi ngha. Cuc khi ngha ko di trong 1 tun th b
trn p. Htgia Mla b cht, cn nhng ngi khi ngha khc th b bt v b hnh hnh.
n th k XV, phong tro u tranh ca cc gio phi bng ln nhiu ni trn t n .
Nhng nh t tng ca phong tro u tranh ny u ph nhn s phn chia ng cp trong x
hi, tuyn truyn v s bnh ng ca mi ngi trc thn linh v ch trng khng phn bit
a v x hi v tn gio, tn ngng. H cho rng, thn sinh ra mi ngi t mt vt th nh
nhau, do vy, ngi n gio, ngi Hi gio hay ngi ca bt k tn gio no, cng u nh
nhau, khng c g phi phn bit.
Nh vy, cuc u tranh ca qun chng nhn dn n di thi Xuntan li tuy din ra di
nhiu hnh thc khc nhau, nhng u ging nhau v mc ch l : chng ch p bc phong kin
v s phn bit ve ng cp, tn gio, v i s bnh ng v mi mt gia cc tng lp. giai cp.
Nhng cuc u tranh , phn ln b n p m mu, nhng n gp phn lm cho cc
vng triu Xuntan li suy yu v sp vo nm 1526.
3. Cc quc gia min Nam n
Trong khi quc Xuntan li min Bc n ang tan r th Nam n , trn cao
nguyn cng, xut hin 2 nc : Bamani v Vigiayanaga.
Bamani nm pha bc cng, thnh lp nm 1347. Quc gia ny do cc lnh cha v cc quan
cai tr ca nc Xuntan li ni dy chng vng triu Tuglc lp nn, do vy, Bamani theo Hi
gio v c thit ch phong kin ging nh nc Xuntan li.
Bamani c mt nn kinh t cng thng nghip pht trin. Th th cng Bamani sn xut c
nhiu mt hng c cht lng cao nh : vi, la, thm, cc dng kim kh v nhiu loi sn
phm khc. Bn phong kin v bn li bun kim c rt nhiu li nhun trong vic bun bn
cc sn phm th cng. H em cc sn phm ny bn li trn th trng cc TP ln n ,
hoc bn cho cc nh bun nc ngoi n n . Ngoi cc sn phm th cng, Bamani cn
xut cng go, nhum v c bit l gia v.
Tuy vy, tnh hnh chnh tr Bamani thng xuyn khng n nh do ni b giai cp qu tc
chia thnh hai phi, u tranh kch lit vi nhau. Mt phi gi l "nhng ngi cng" gm
nhng qu tc Hi gio ngi bn x, v mt phi gi l nhng ngi "ngoi quc" gm nhng
qu tc phong kin c gc gc Trung v Iran. Cuc u tranh lu di gia 2 phi khin t

nc b chia r v dn tan r. Nm 1500, Bamani suy sp. Trn lnh th ca vng quc ny
hnh thnh 5 cng quc c lp nhau : Amtnaga, Lra, Bia, Bigiabua v Gncna.
Khi Bamani sp th Vigiayanaga tr thnh quc gia ln nht cng. Khi mi thnh lp
(1336), Vigiayanaga ch l 1 nc nh, nhng n nhanh chng m rng lnh th ra ton b
min Nam 2 con sng Tunga Bara v Kistna. Khc vi vng quc Xuntan li v Bamani, ni
m t ai thuc quyn s hu ti cao ca nh nc, th Vigiayanaga tn ti song song c 2
hnh thc s hu t ai : nh nc v t nhn. y, bn cnh rung t nh nc ban cp cho
phong kin lm bng lc mt cch c l th vn c t ai ring ca qu tc phong kin v
ca cc n cha. Ngay cc nh vua Vigiayanaga cng chim hu nhng t ai nh vy. Chim
a v thng tr trong giai cp phong kin l tng lp qu tc qun s. H c nh vua ban rt
nhiu t vi iu kin phi nui 1 s qun nht nh v phi np cho cng kh khong 1/2 thu
nhp ca mnh. Nu nhng iu kin trn c cc qu tc qun s thc hin y th h c
quyn tuyt i trn lnh th ca h, cn ngc li s b trng pht nghim khc v b tch thu
lnh th.
Ngun thu nhp ch yu ca cc cha phong kin Vigiayanaga l t hin vt v mt phn t
tin. Song mt vi ni, cc cha phong kin tin hnh mt nn kinh t ring, s dng lao ng
ca nhng ngi thuc ng cp thp v lc dch ca nng dn. Thng thng l nhng
lnh a trng da v gia v ch bin v em bn.
Vigiayanaga c nn kinh t rt pht trin, nht l di thi tr v ca vua Crixna Raya. Vo thi
, kinh Vigiayanaga l th giu nht An , khin nhiu ngi nc ngoi n y phi
kinh ngc. 1 ngi Italia l Nicl Cnti n Vigiayanaga khong nm 1420 bo rng, kinh
c chu vi di non trm cy s. Nhng ngi nc ngoi khc th khen kinh Vigiayanaga "ln
bng thnh La M v rt p, li c "nhiu hoa vin, nhiu ng nc", "khp th gii, cha tng
thy m cng cha nghe thy ni c 1 TP no c nh vy".
Trong khi cc ni khc, o Hi v vn ho Hi gio c nh hng v mi mt, th
Vigiayanaga nn vn ho truyn thng ca n vn c bo tn v pht trin. ng ch
nht l s thnh vng ca vn hc, vi nhng tc phm vit bng ting Sanxcrt v cc th ng
min Nam n, s pht trin rc r ca hi ho, kin trc th hin trong vic xy ct nhng ngi
n v i bng .
Nhng s thnh vng ca Vigiayanaga b cuc xm lng ca nhng quc gia Hi gio vng
cng hu dit. Vo nm 1565, lin qun 4 nc : Bigiapua, Amtnaga, Gncn v Bia
tn cng v cp ph nc Vigiayanaga. Rt nhiu ngi y b git, kinh b ph hoi tan
hoang. Cc vng hu tch ri khi Vigiayanaga, lm cho quc gia to ln min Nam n
ny ch cn l 1 vng quc nh vi TP chnh l Pnucna.
IV. n t th k XVI - XVII
1. Quc gia i Mgn n
Nhn khi n ri ren, suy yu, vo nm 1525, Babua, 1 qu tc Trung , dn 12.000 qun
gm ngi Tuc, ngi Ttgch, ngi pganixtan, xm lc n . Nm 1526, Babua nh

bi c Xuntan Ibrakhin Panipt, chim li v sau li nh bi lin qun ca cc vng

hu Rtgiputan Xchri, t nn mng cho quc Mgn111 trn t n .
Nhng Babua ch ngi c 4 nm. Vo nm 1530, Babua cht. Trc , ng chia nhng
t ai chim c cho cc con trai mnh. Con trai c ca ng l Humayun c chia phn ch
yu ca n . Nhng mi ngi con ca Babua u mun t xem mnh l nhng tiu vng
c lp ch ko chu lm ch hu ca Humayun, do vy khi Babua cht cuc ni chin tng tn
gia nhng ngi con ca Babua n ra. Li dng s chia r , Sckhan, 1 lnh cha vng
Bengan v Biha nh bi c Humayun trong hai trn kch chin v ln ngi vua vi t cch
l ngi nm quyn cai tr ton b n (1539 - 1545), Humayun phi chy trn sang Iran.
Sau 12 nm lang thang cc kh, Humayun tp hp c mt o qun ngi Iran, ri tr v n
, chim li, khi phc ngai vng. Nm 1556, Humayun cht, li ngai vng cho ngi con
trai duy nht m ng t tn l Mhamt, nhng lch s n thng gi l cba. Khi ln ngi,
Acba mi ch 13 tui. Lc , giang sn ca cba cn rt hp ch gm Pengiap, Agra v li.
ng tn lc m rng t ai bng cc cuc chin tranh chinh phc. Sau nhiu chin dch tn
khc, cba chim c gn nh ton b n tr cc tiu quc Moa. Sau ng bt tay
vo vic t chc li quc ca mnh bng 1 lot nhng ci cch quan trng.
V chnh tr, cng c ch trung ng tp quyn cba ch thn b nhim mi quan li
ln nh t trung ng ti a phng, k c nhng a phng ho lnh nht. Gip vic ng c 4
quan cn thn : T tng (Vakir), B trng ti chnh (Vazir), Triu trng (Bakshi) v Gio
trng (Sadr) lm ch Hi gio n . Ch da ca ng l lc lng qun i ngi Hi gio,
nhng cho rt bt i v ch cn gi li 1 o qun thng trc 25.000 ngi. Khi cn thit th
tuyn m thm qun cc tnh. ng cho sa i li lut php trn c s tham kho tp qun Hi
gio v lut Manu c truyn ca n , ng thi cho thi hnh lut php rt nghim minh. cba
nm trong tay mnh c ba quyn : lp php, hnh php v t php. Khi mi ln ngi, ng cho s
dng nhng hnh php cht tay, cht chn, v cui i, ng ban hnh nhng hnh pht nh hn.
Trn c s n nh v chnh tr, cba tin hnh nhng ci cch kinh t, x hi.
V kinh t, s quan tm hng u ca cba l ci cch ch thu rung t. Mt quy ch mi
v thu thu t c ban hnh da trn c s o c mt cch cn thn rung t. Thu c
tnh bng t 1/6 n 1/3 s hoa li thu hoch c. Sau khong nm 1574 - 1575, cba thay
ch thu hin vt thnh thu tin, bng cch ly gi nng phm bnh qun cc vng khc
nhau trong nc vi thi hn 10 nm. Chnh sch ny t nhiu thc y s pht trin ca nn
kinh t hng ho. Tuy nhin, c tin np thu, sau khi thu hoch xong, nng dn phi lp tc
mang sn phm i bn. Tnh trng lm cho gi c nng sn b h thp. Nhiu nng dn phi
bn ht sn vt m vn khng tin np thu. H buc phi vay nng li v ri vo cnh n
nn. cba phi nhiu ln, vo nhng nm 1585, 1586, 1588 v 1590, h mc thu rung t
t 10% n 20%, ng thi bi b ch bao thu thu rung t v ngn cm nhng hnh vi
lm dng chc quyn p bc v bc lt nhn dn ca bn quan li cp di. Nh , i sng
ca nhn dn kh cc hn.
V x hi, cba ban hnh cc o lut cm to hn, cm bt cc qu ph phi ho thiu theo
chng khi chng cht, ng thi cho php cc qu ph c ti gi. ng cng cho bi b ch
111 Ngi Mgn (hay Mnggn, hoc Mgun) l tn gi nhng c dn vng "Mngglixtan"
bao gm cc vng t pha Bc n v min Nam Trung , Ngi n xa v nay gi tt c
nhng ngi theo Hi gio nhng vng trn, tr pganixtan, l ngi Mgn. Chnh v vy
quc gia m Babua, mt ngi xut thn Trung , lp nn mi c tn gi l quc gia "Mgn"
- Ngi chu u gi quc Mgn l "Quc gia ca ngi i Mgn".

n l, cm git cc sinh vt t thn, bi b thu thn m cc vua Hi gio trc y nh vo

nhng ngi n khng theo Hi gio.
Vi nh cng c quc ca mnh v on kt c mt cch rng ri giai cp phong kin,
cba p dng nhiu bin php li ko nhng lnh cha phong kin theo n gio. V th
ng thi hnh chnh sch n ho tn gio. Nm 1582, ng ra mt tn ngng mi l th knh
thng , m thc cht l kt hp mt cch chit trung nhng yu t ca n gio, Hi gio
v Jaina gio. Theo ch nh ca ng, tn ngng mi phi lin kt c tt c cc thn dn
trong nc v iu ho c nhng s bt ng v tn gio ca h. Cho nn ch trng ca tn
ngng mi ny ch l lm vic t thin, b th cho ngi ngho, thng yu loi vt... ch ko
cn c nh th, ko cn cu nguyn, ko bt buc ngi khc phi tin theo.
Chnh sch on kt tn gio ca cba, r rng, ph b c quyn ca Hi gio, vn trc
y c cc vng triu Hi gio coi l chnh thng. V th, n khng c cc lnh cha
phong kin Hi gio v cc tng l Hi gio ng h. Nm 1580 - 1582 cc cha phong kin Hi
gio ln nht ni dy chng cba. n p cuc ni dy , cba da vo s gip ca
cc cha phong kin theo n gio.
Tuy c nhng hn ch nht nh, nhng nhn chung, nhng ci cch ca Acba c nhng tc
dng ng k. N lm cho nhng mu thun phc tp v x hi v tn gio c gim i rt
nhiu, chnh quyn trung ng v s thng nht v chnh tr c cng c, kinh t c pht
trin. Nh nhng ci cch m n , di thi cba cai tr, t c s phn vinh nht trong
thi i Mgn. Kinh Agra ca cba l mt thnh lu to ln v danh ting. Trong thnh c
500 to nh, lu i m ngi ng thi cho l p nht th gii.
Sau khi Acba cht (1605), con trai ng l Jahanjia ln ni ngi, nhng l 1 k tm thng v xa
hoa, i tru na. Chnh v vy, di thi cai tr ca Jahanjia (1605 - 1627), quc Mgn bt
u ko n nh v b chia r. trong hong cung th n ra nhng cuc ni lon ca cc con
Jahanjia nhm cp ngi vua. Bn ngoi l s ni dy khng ngng ca cc lnh cha phong
kin nhm chng li chnh quyn trung ng v i chia quyn lc. Trong khi qun i ca
nh vua ngy cng suy yu, ko th tng cng sc mnh ca chnh quyn trung ng bng con
ng xm chim t ai mi hay trn p na. Nh nc tng cng thm vic bc lt nng
dn khin cho i sng nng dn tr nn iu ng.
Nm 1627 Jahanjia cht, mt trong nhng ngi con ca ng l Sajahan git ht cc em
chim ngi v khi lo hu lon. Trong thi k cai tr ca mnh (1627 - 1658), Sajahan cng
cung bo v v nh cha. ng sng xa hoa v nhiu nm tin hnh chin tranh chinh phc
vng cng m rng lnh th. Nm 1635 Sajahan chim Amtnaga, nm 1636 Gncn v
Btgiapua tr thnh cc nc ch hu ca ng v n nm 1656 - 1657, cc nc ny phi
nhng cho quc Mgn mt phn lnh th. Sajahan cng nhiu ln tin cng nc Iran
pha bc v chim c trong mt thi gian cc vng Bankh, Banakhsan v Canaga ca
nc ny. Nhng cuc chin tranh chinh phc lin tip ca Sajahan lm cho cng gii ca
quc Mgn di thi tr v ca ng tr nn rng ln nht.
Tuy nhin, chin tranh khin sn xut b nh n, rung ng b b hoang, cc cng trnh thu
li khng c thng xuyn sa cha. Nhn dn phi chu cnh thu kho nng n nn v cng
cc kh. Nn i thng xuyn xy ra. c bit, nm 1630-1632, nn i tn ph nhiu vng
cng v Gtgiart, l nhng ni trc kia ht sc ph nhiu. Cng vi nn i l nn dch
hch lan trn, khin ngi cht rt nhiu, thy vt y ng, y ch. Nhng mu thun x hi,
mu thun trong ni b giai cp thng tr, mu thun tn gio, tr nn ht sc gay gt.
Tnh trng trn chng t rng, thi Sajahan, qu trnh suy yu bn trong ca quc Mgn
din ra. n cui i Sajahan, tnh trng chm git ln nhau ot ngi li ti din. Cui cng,

mt trong nhng ngi con ca ng l rngzp ginh c thng li. Tuy nhin, t thi
rngzp (1658 - 1707) tr v sau, quc Mgn tip tc din ra qu trnh ngy cng suy yu,
n cui th k XVII, quc Mgn b suy vong.
2. Kinh t, x hi n trong th k XVI - XVII
Vic lin hip phn ln nc n thnh mt cng quc ca ngi Mgn v s tp trung
ho mc nht nh ca nh nc trong vic iu hnh t nc, xp t thu kho a t,
to nhng iu kin cho vic nng cao t nhiu nn kinh t ca n .
Trong nng nghip, ngoi vic y mnh trng cc loi cy lng thc, ngi ta cn tng thm
vic gieo trng cc loi cy i hi tn nhiu cng sc nh : chm (ndigo), sn, ma , h tiu...
em bn. Cng theo hng , cc ngh th cng trong gia nh ca nng dn, m trc ht
l ngh dt vi bng t lu ni ting n , cng c pht trin. Nhng tin hnh sn
xut c, nng dn thng phi vay tin ca cc lnh cha phong kin v tr thnh nhng
ngi b l thuc hon ton vo ch n.
Th cng nghip n th k XVI - XVII kh pht trin v thng gn cht vi cc TP, nht l
nhng TP xy dng nhng ni hnh l v nhng thnh ph hi cng. Brant l 1 trong nhng
thnh ph hng nm c nhiu nhng cuc hnh l nht. Ti y v ti nhng thnh ph tng t,
rt pht trin cc ngh th cng sn xut cc vt dng th cng v cc vt dng cn thit bn
cho cc thng gia v cc tn ko v dy c trn cc ng ph trong nhng ngy hi tn
gio. Cn nhng TP hi cng thng c mt ngh th cng ring pht trin, song thng mi
mi l hot ng kinh t chnh ca nhng thnh ph ny. Do vy, c dn ch yu y l cc
thng nhn v thu th.
1 s TP tr thnh nhng trung tm thng mi thc s, vi nhiu vng ngoi th cng nghip
rng ln. Khng t nhng dinh c ca cc lnh cha phong kin hoc nhng c s tn gio cng
hnh thnh xung quanh n nhng vng th cng nghip tng t, vi rt nhiu cc ngh th cng
khc nhau. Sn xut th cng nghip y trc ht l phc v cho nhu cu ca cha phong
kin hoc tn gio, sau na l trao i vi bn ngoi.
Tuy th cng nghip pht trin, nhng a v ca ngi th th cng rt thp km. H khng
c t chc thnh nhng xng th m t chc thnh ng cp. Khc vi xng th, ng cp
th th cng l mt t chc hu nh khng c nhim v bo v ngi th, cn trong sn xut,
ngi th th cng buc phi s dng cc phng thc v cng c lao ng th s, vn c
xem l truyn thng t xa li v khng th thay i c.
im mi trong s pht trin ca kinh t, x hi n th k XVI - XVII l s xut hin ca
nhng mi quan h tin t hng ho, mc d qu trnh din ra rt chm. N c biu hin
s cng c v pht trin nhng mi quan h gia cc vng kinh t khc nhau. Sng Hng tr
thnh ng giao thng ch yu vn chuyn hng ho, ni lin gia vng Bengan v vng
Ty Bc n . Theo sng Hng, ngi ta chuyn ch thc, i mch, ng, vi bng, la, t,
cc loi qu, sn, chm... t Bengan ln vng Ty Bc n, ri li t Ty Bc n ngi ta ch
v Bengan cc th : mui, ly c Rtgi, khn qung ni ting ca vng Casmia, nga ca
vng pganixtan v Trung , v kh, o gip v khin ca Laxo v li. Nu nh cc loi t,
vi t tin, v kh v nga ging qu c a t xa n tho mn nhu cu ca cc cha
phong kin, th la mch, thc, ng l nhm vo nhu cu ca cc th dn bnh thng nhng
thnh ph. Vng Gtgiart, nh c v tr c bit thun li l nm gia cc ng giao thng
thu b, tr thnh trung tm v u mi ca nhng quan h kinh t vi cc vng ln cn ca
n . Gtgiart mua thc t Makharaxtra, Manva v bn n cc sn phm th cng
nghip ca mnh.

Nh vy, vo th k XVI - XVII, tuy th trng chung ton n cha hnh thnh, nhng th
trng tng vng, tng a phng xut hin. l kt qu ca s pht trin ca nn sn xut
hng ho nh, ca s gia tng cc TP trung tm cng thng nghip v ca s pht trin nhng
mi lin h kinh t gia cc khu vc khc nhau ca quc Mgn. Tuy nhin, vo hi y, cc
qu trnh ni trn khng a ti nhng thay i ln trong li sng ca ngi nng dn v th th
cng, hoc dn ti s pht trin r rt v k thut. Ch phong kin thc t gn cht nng
dn vo rung t ca h v tnh cht ng cp ca ngh th cng ngn cn s t do la chn
ngh nghip, hoc thay i nhng k nng v cng c lao ng c t ngn xa.
Nhng s pht trin ca nn sn xut hng ho nh c tc ng quan trng n x hi. N
lm cho s phn ho giai cp, ng cp n trong thi Mgn cng thm su sc, trong
phn ln nhn dn lao ng b ri xung ng cp thp km. Chnh v vy, nhiu cuc u tranh
ca nhn dn n ra. Vo th k XVI, hnh thnh 3 phong tro u tranh rt ln ca nhn
dn : phong tro Bkhcti, phong tro Makhixt v phong tro Rusant. C ba phong tro
ny u din ra di hnh thc tn gio, nhng thc cht l chng phong kin v chng s phn
bit ng cp. Cc phong tro u tranh ni trn u ko di hng my th k, thu ht nhiu tng
lp c dn, v dn dn t ch truyn b khuynh hng b phi chuyn sang u tranh v trang
chng li giai cp thng tr, i s "cng bng".
Phong tro Bkhcti (lng trung thnh vi thng ) l phong tro ca nhng ngi th dn
theo n gio, ch trng s ho hp v tn gio ca mi ngi n , s bnh ng ca mi
ngi trc Thng . Phong tro ny cng ch trng u tranh chng li tnh trng bt bnh
ng v ng cp, v ra nguyn tc nh gi con ngi theo phm cch, ch khng phi theo
ng cp. Theo nguyn tc nh gi ny th, 1 ngi trung thc theo ng o l, d thuc ng
cp thp, vn c tha nhn l cao qu hn mt ngi ng cp cao khng trung thc v
khng theo ng o l.
Trong hon cnh lch s lc , phong tro Bkhcti l mt phong tro tin b, v n t t cho
mnh nhim v th tiu nhng hng ro ngn cch cc ng cp, vn chia r c dn n
thnh nhiu nhm nh cch bit vi nhau, v thc cht phong tro Bkhcti ch trng ci
cch x hi mt cch ho bnh. Vo th k XVII, phong tro mi pht trin thnh mt cuc
u tranh v trang chng li giai cp thng tr phong kin.
Khc vi phong tro Bkhcti, phong tro Makhixt l phong tro ca nhng ngi theo Hi
gio. N cng ch trng mt s bnh ng ca mi ngi trc thn thnh v chng li s phn
bit ng cp v c quyn ca qu tc. C s t tng ca phong tro ny l lng tin vo "nh
cm quyn cng minh", tc l ng cu th, m theo h, nu ng cu th tr v th mt trt t
cng bng s c thit lp.
Phong tro Rusant (th gii) hnh thnh vo th k XVI, v chu nh hng su sc v mt t
tng ca hai phong tro trn. im khc ca phong tro Rusant l ch, n tp hp lc lng
ch yu l nhng ngi nng dn bnh thng u tranh i s bnh ng v chng li s tng
cng bc lt ca bn phong kin. Phong tro ny pht trin thnh mt cuc khi ngha vng
Ty Bc n . Trong qu trnh khi ngha, nhng ngi Rusant chim c mt s c s
ca bn phong kin, ct t nhng ng giao thng thng mi chuyn ch bng gia sc gia
n vi Trung v Iran v lm suy yu chnh quyn phong kin.
Nhng phong tro u tranh ca qun chng nhn dn, r rng e do trc tip v lm thit
hi ti quyn li ca nh nc thng tr v bn phong kin. Do vy, chnh quyn phong kin
c nhng o qun ln n p cc phong tro. Rt nhiu ngi tham gia cc phong tro du
tranh b git v hu ht nhng lnh t phong tro b hnh hnh d man. Cui cng, cc phong tro
u tranh u tht bi.

3. S xm nhp ca thc dn phng Ty

L nc c nhiu hng liu, gia v, li ni ting vi nhiu mt hng th cng truyn thng, n
t lu thu ht s ch ca phng Ty. n cui th k XV, mt s nc phng Ty tin
hnh nhng cuc thm him tm con ng bin sang n .
Nm 1498, on thm him B o Nha do Vaxc Gama dn u n Calict, hi y l
mt thng cng sm ut ca n . T B o Nha tm mi cch xm nhp vo t
nc ny. H dng v lc buc cc vng cng n phi m ca bun bn vi h, ri ln
lt, trong my chc nm u ca th k XVI, chim cc c im ven bin n thit lp
cc thng im ca mnh, nh : Calicut, Cochin (nm 1505), Goa (nm 1510), Clmb (nm
1518), Ngapatam (nm 1519), iu, aman (nm 1535) v Khugli (nm 1537).
Ngoi nhng c im ven bin trn, B o Nha khng lc lng m rng thm na lnh
th chim ng ca h n . Nhng bng chnh sch chia r, mua chuc cc tiu vng a
phng, ngi B cp ot, hay bt cng np hoc mua r hng ho ca n ch v
nc, thu c nhng mn li khng l.
Tuy nhin, li nhun m B o Nha thu c u lt vo tay bn phong kin qu tc B o
Nha. N khng c s dng pht trin cng thng nghip trong nc m ch phc v
cho s n chi xa x ca bn phong kin qu tc, nn ca ci li chuyn sang tay giai cp t sn
cc nc pht trin hn lc by gi nh H Lan, Anh, Php... Cui th k XVI, B o Nha suy
yu v b H Lan nh bi nm 1588. T H Lan chim phn ln cc thuc a ca B o
Nha n .
Tuy xm nhp vo n mun hn B o Nha, nhng tp trung vic bun bn vo mt t
chc c nh v cnh tranh bun bn vi cc nc khc, vo nm 1602, cc cng ti bun bn
ca H Lan ti n , k hp ng thnh lp Cng ti ng n 112. Cng ti ny c Chnh
ph H Lan cho hng nhiu c quyn nh : min thu nhp khu vo H Lan, hng ho xut
khu sang n ch phi np thu 3%, c quyn c tin, m hiu bun, t chc qun i,
quyn tuyn chin, ging ho, k iu c... ngha l c ton quyn v kinh t, qun s v hnh
chnh i vi nhn vin ca cng ti v thuc a.
cnh tranh vi B o Nha, cng ti ng n H Lan mua chuc cc vng cng n
da vo s gip ca h. Do vy, n gia th k XVII, H Lan cp c ca B o
Nha nhiu c im bun bn na. Ngun li n dn chuyn sang tay ngi H Lan. Trong
khi ngi B o Nha ch cn 3 c im bun bn l : Goa, iu v aman thi.
ng thi vi ngi H Lan, ngi Anh cng xm nhp n t cui th k XVI. Cng ti
ng n ca Anh thnh lp nm 1600 vi mc ch mua r ti ch nhng th sn ca n v
cc x ln cn v em v bn vi gi t chu u. Tuy thnh lp sm hn, nhng thi k u,
so vi H Lan, cng ti ng n ca Anh u km hn v mi phng din. Nhng nh khn
kho mua chuc cc vng cng v giai cp phong kin n , v bng nhiu th on xo
quyt, cng ti ng n ca Anh dn mnh ln v ngy cng c u th n . Nm 1686, cng
ti ca Anh tuyn b s lp mt quc Anh mnh mng, trng cu trn nhng c s vng
vng. t c mc ch , h lp nhiu hiu bun Marat, Canctta, Xurt, Bengan v
Bombay, ri xy thnh lu, a qun ti, cng gy chin v bt cc tiu vng phi np thu cho
h. Nu nhng tiu vng no khng ng thu th h mang qun n nh chim, v bt dn
phi np thu in th ti 1/2 hoa li v rt nhiu th thu khc. Chnh sch tn nhn
ca cng ti ng n ca Anh lm cho dn n , nht l pha ng bc, ngho i qu i.

112 Thi ngi phng Ty gi n l ng n, phn bit vi chu M l Ty n.

Phn ln dn chng nhng vng ngi Anh chim ng chu khng ni phi b nh, b ca
dt du nhau i ni khc. Nhng k li th phi con c tin np thu.
Trong khi , giai cp phong kin n khng nhng khng chng li, m cn v li ch cc b
ca mnh, cu kt, nng v tip tay cho k xm lc, nh cho php cng ti ca Anh c
lp cc s thng v v cc hiu bun nhng thnh ph ln, c min thu hng ho... Nhiu
vng cng cn nh cng ti ca Anh dng v lc can thip vo nhng cng vic ni b, hoc
gip nh ui ngi B o Nha. Chnh v th, cng ti ca Anh nhanh chng m rng phm
vi th lc ca mnh trn ton n .
Vo u th k XVII, thc dn Php cng xm nhp vo n . Cng ti ng n ca Php
c thnh lp vo nm 1604, nhng mi ti nm 1674 Php mi chim c TP Pnisri v
thnh lp c S thng v y. Sau Php li chim c Sancnago.
Nh vy, t cui th k XVI tr i, n tr thnh ni tranh chp quyt lit ca bn thc dn
phng Ty. Chng ra sc bn rt sc ngi v cp t ti nguyn thin nhin ca n ,
lm cho t nc ny vn suy yu v chia r cng tr nn kit qu. Trong cuc cnh tranh ,
Anh ngy cng c u th hn. n gia th k XVIII, sau "Cuc chin tranh 7 nm" (1756 1763) chu u, thc dn Anh ginh c a v thng tr ch yu n .
V. Vn Ho
Vn c mt nn vn ho pht trin lu i, sang thi trung i, n tip tc t c nhng
thnh tu vn ho rc r trn nhiu lnh vc.
V vn hc, thi Gpta, ting Sanxcrt rt c cao v tr thnh mt th "th gii ng" cho
tt c cc nh tr thc n . Vn hc Snxcrt cng t n mc cc thnh. Vo thi k ny,
ngi ta vit hon chnh bng ting Sanxcrt cc anh hng ca Mahabarata v Ramayana, ng
thi ghi nhng pho sch c nht v cc lnh vc tr thc khc nhau ca n .
Nh vn xut sc nht thi Gpta l Caliaxa, sng vo th k V. ng va l mt kch gia, va l
mt nh sng tc anh hng ca, li va l mt nh th tr tnh ni ting. Trng ca Mgauta (S
my) ca ng l mt bi th tr tnh mu mc. Nhng nhng v kch do ng sng tc cn c
gi li n nay mi c coi l thnh cng nht ca ng, trong tiu biu l v Scuntla. V
kch ny l nim t ho ca nhn dn n trong sut 15 th k qua, v a Caliaxa ln
hng cc nh vn ln ca th gii.
T th k VII n th k XII, vn hc n ko c nhng tc phm ng so snh vi nhng kit
tc ca thi Gpta. l v nn vn hc Snxcrt thi k ny mt dn lin h vi vn hc dn
gian, ko c phong cch ring, m ch bt chc mt cch my mc cc mu mc c in ca vn
hc cc th k trc ti mc, quy phm ho cc th th v dng mt phong cch rt rm r,
rc ri. ti ca vn hc thng lp li nhng chuyn tnh i ly trong vn c tch n .
Tuy vy, thi k ny cng xut hin 1 xu hng vn hc c bit phong kin. l nhng tc
phm vn hc ca ngi chin cng ca cc vng cng, c xy dng trn c s nhng s kin
c tht. Tiu biu l cc tc phm nh : Cng c ca Hc sa ca Bana, Cng c ca vng
cng Vcramaniti ca Bilana, Cng c ca Rama ca Saniacara Nana, v Trng ca
Prtsict ca San Baai. Ngoi ni dung vn hc l chnh, nhng tc phm trn cn cha ng
nhiu s kin lch s, do vy, n cn c xem l nhng ti liu lch s quan trng.
Trong cc th k XII - XV, vn hc n pht trin mnh. S xut hin ca nhiu tc gi vi
cc tc phm vn hc vit bng cc ting a phng khc nhau, l s kin ng ch nht trong
vn hc thi k ny. Th k XIV, ni ln 2 nh th tr tnh xut sc nht l Sanit, ngi
Bengan v Viiapati, ngi Bia. Sang th k XV, Sancarava t c s cho nn vn hc bng
ting tsamia, ng thi Cabia (1440 - 1518), Nanac (1469 - 1538) v Suat bt u vit nhng
bi th, vn bng ting Hini. cng th k XIII, nn vn hc bng ting Marata bt u pht

trin. Sang th k XV, ny sinh nn vn hc bng ting tiya, c bit l s pht trin ca nn
vn hc bng cc th ting Tlugu, Cannara v Tamin. Vo th k XIII, nh th Tchcala tip tc
s nghip ca nh th Nannai th k XI, dch ra ting Tlugu 15 chng trong trng ca
Mahabarata. Nh nn vn hc c in c ph cp rng ri.
Di thi Mgn, vn hc v ngn ng dn tc tip tc pht trin. Nh th ni ting Tunxi ax
(1532 - 1624) vit thin trng ca ln Ramayana bng ting Hini. Nh th m Xuc ax
vit bng ting Hini nhng bi th tr tnh v tnh yu, cho n nay vn lm xc ng tri
tim ngi c. Vo na u th k XVII, nh th Bikhcan sng tc tp bi ca Xtsaia (700 vn
th). Cng thi , Ecantkh sng tc Nhng bi ca v phong tro Bkhcti bng ting
Martkhi, cn Gavaxi Gncn vit nhiu bi th v 2 thin trng ca thn thoi ln. Ni
ting nht l Tanxen, 1 ca s di triu cba. Nhng bi ca du dng, gi cm ca ng ca ngi
thin nhin n , ngy nay vn cn c nhn dn truyn tng.
Ngoi vn hc, n cn t c nhng thnh tu ni bt v ngh thut: kin trc v to hnh,
trong n, cha l nhng loi hnh kin trc v to hnh ph bin v c gi tr nht.
Trc th k XII, cc nh kin trc n xy dng c nhng n, cha s bng gch,
hoc khot su vo ni , m tiu biu nht l cha hang tgianta rangabt v n "l
thin" Cailasa Enlra.
Cha hang tgianta l di tch ca thi thnh t ca o Pht, c xy dng t th k II tr. CN
n th k VII. Trong ngt 1000 nm, cc nh kin trc cng nhng ngi th xy dng v iu
khc ca nhiu th h, to ra cng trnh k v ny. Cha hang tgianta gm 30 ng ln nh,
trong mi ng, trn tng vch v trn, u c nhng cng trnh chm khc v nhng bc
bch ho rt iu luyn v y sc hin thc su sc. Tuy cch ngy nay trn di 2000 nm,
nhng phn nhiu cc bc bch ho v chm khc vn cha phai nht.
n "l thin" Cailasa, xy dng vo th k VIII, cng l mt cng trnh k diu ca loi kin
trc v iu khc tc trong ni . n cao 30m, rng 60m v su 40m, c phng rng bn trong,
nhng in th khc nhau vi chi tit y , c tr c chm khc, tng voi ln bn
ngoi, v s tng pht v cc hnh trang tr rt tinh vi... Tt c u c tc ra trong mt khi
ni c nht. iu k diu l tt c ngi n vi cc chi tit ca n u t ti mt trnh rt
cao. Chng hn nh cc tng Siva, Pcvati v amna... c coi l nhng tc phm iu khc
vo loi p nht ca ngh thut to hnh n .
Tuy nhin, v mang nng tnh cht tn gio v phc v tn gio, iu khc n thi k ny
c c im chung l : m t ngi khng c chnh xc v sinh ng. Cc tng hnh ngi
thng k d vi nhiu u, nhiu tay v nhng t th k quc (c l l phng theo cc t th ca
nhng v n trong cc n cha v triu nh). Ch c nhng tng ng vt t ngoi n th
c cc nh iu khc dn gian m t rt sinh ng v hon ton ko theo hnh thc iu khc
tn gio. Nhng tng voi v nga t chung quanh ngi n ni ting rtsa (xy dng vo
th k XII) thuc loi .
Sang thi Xuntan li, vn ho Hi gio dn nh hng ti vn ho n . Trong lnh vc ngh
thut th nh hng c biu hin s xut hin ca nhng cng trnh kin trc theo kiu
Trung v Ty . Kin trc mi ny c c im l : thp cao nhn, mi, ca vm, c sn rng
v tuyt nhin khng c tng ngi. Trong s nhng cng trnh kin trc ca thi Xuntan li
th thp Ct Mina, xy dng thi Cttin Aibeh l tiu biu nht. Ngoi ra cn c ngi n
Atalavi intpua, n Manu, ngi m th Muntan v m cc vng cng Btgiapua
cng, cng l nhng cng trnh kin trc ni ting.
n thi Mgn, ngh thut n t ti trnh cao, do c s hp nht gia ngh thut
truyn thng bn a vi nhng tinh hoa ngh thut Trung v Ty . N c th hin trc

ht v r nt nht kin trc. Ngi ta thy r trong cc cung in, nh th v lng m thi k
ny s kt hp gia kin trc theo li c sn thng l thin, c ct chng thanh thot, nhng
hnh chm khc - vn l c trng ca ngh thut n vi nhng cng vm, nhng thp nhn
cn i, sn rng - vn l c trng ca kin trc Hi gio. Thnh Phtkhpua, Xicri - "Thin
thn thoi bng " - th thi cba v ngi m ni ting th gii: Taj Mahan Agra l tm
gng rc r phn chiu ti ngh iu luyn ca cc nh kin trc n .
Trn lnh vc khoa hc t nhin, n cng t c nhng thnh tu ng k.
Ngay t th k V - VI, ngi n bit ly cn s 2 v 3, bit tnh kh chnh xc s l
3,1416, ng thi bit c c nhng c s ca lng gic hc. n th k VIII, ngi ta gii
c phng trnh v nh bc 2. Baxcarasaria, sng vo th k XII, l mt trong nhng nh ton
hc ln nht ca n thi phong kin.
V ho hc, ngay t thi Gpta cc ngnh nhum, thuc da, sn xut x phng, thu tinh... rt
pht trin. T th k th VI v sau, ngi n l bc thy v cc k ngh ho hc nh : ct
ru, hn hp cc bt thuc m v thuc ng, ch cc mui kim thuc, cc thuc vin v thuc
ng... Chnh ngi A Rp hc c ngi n nhiu k ngh ri truyn cho ngi
chu u. Chng hn, b quyt ch to cc li kim amt ni ting, l do ngi Iran hc ca
ngi n , sau truyn li cho ngi A Rp.
Y hc ca n thi trung i cng t c nhng thnh tu nht inh. Cc sch y hc thi
m t cch cha nhiu loi bnh khc nhau, k c vic gii phu nh : ct mng mt, m thn
ly si ra, nn li cc ch gy xng... v ni ti 121 dng gii phu. Nhiu tc phm y
hc c xut bn, chng hn : Vcbata vit mt b Y hc tot yu (nm 625), Sacrapanita
vit cun Lun co v tr liu (th k XI) Surxva son quyn T in dc tho
(Sabpraipa) (th k XI) lit k cc cy c dng lm thuc, v Bava Mixra (1550) vit mt b
sch v i v gii phu, sinh l v y khoa.
Do y hc ca n pht trin ng k nh vy m t th k VIII, ngi A Rp, Iran dch
nhiu sch thuc ca n sang ting A Rp. i vng Hi gio Rast mi cc danh y n
n Bta dng nh thng v m trng dy y khoa cho h.
Trung tm ca nn hc vn ca n thi trung i l cc tu vin, n cha, cng l cc trng
i hc c th ca n . Quan trng nht l cc trng H Nalana v Valabi min Bc n
v Cansi Nam n. Trong cc trng , tuy ni dung hc tp ch yu l trit hc Pht gio v
trit hc Blamn, nhng mt s cc lnh vc khoa hc khc cng c ch .

Chng VI: A RP
I.

S hnh thnh nh nc A Rp
1. Tnh hnh bn o A Rp trc khi thnh lp nh nc
A Rp l mt bn o ln Ty Nam chu , tip gip vi chu Phi, nm trn con ng ni
lin cc chu u, , Phi c v ng thu v ng b.
So vi cc khu vc xung quanh nh Ai Cp, Lng H, trnh pht trin x hi bn o A
Rp c chm hn. Bn o A Rp gm phn ln nhng min t hoang d, kh cn v nhng cao
nguyn ang bin dn thnh sa mc. C dn trn bn o (ngi Xmt) sng ch yu bng ngh
chn nui nga, lc , cu.
Ch c vng Ymen Ty Nam bn o - vng c mnh danh l "x A Rp hnh phc", l c
ngun nc phong ph, c nhiu t ai canh tc nng nghip v trng cc loi cy nhit i
nh ch l, c ph. Nm trn con ng bun bn t Xiri, Palextin n Ai Cp v tipia,
Ymen ng vai tr trung gian trong vic trao i gia cc vng ny. Chnh v vy, so vi cc
vng khc trn bn o, vng Ymen l ni sm bc vo x hi vn minh. T th k X n th
k VI tr.CN, vng Ymen ln lt xut hin nhiu nh nc c i.

Vng Hgiaz dc ven b Hng Hi pha ty ca bn o t xa l mt trong nhng con

ng giao thng quan trng gia phng ng v phng Ty, gia a Trung Hi vi n
v Etipia. Ti y, t rt sm xut hin 1 s TP ln, cc TP quan trng nht l Mcca,
Yatrp (sau i l Mina), Mca. Cho ti u th k VII, c dn cc TP ny vn cn ang sng
thnh tng th tc, b lc. Nhng, trong cc th tc hoc b lc , s phn ho giai cp din
ra ngy mt gay gt. Tng lp qu tc b lc chim ot nhiu rung t, gia sc v n l, p
bc nhn dn v bt h phi lao ng cho mnh. Qu tc th tc, b lc cn kinh doanh vic cho
vay n m li sut c khi n 100% bc lt qun chng nhn dn trong TP v cc vng xung
quanh. Qu tc th tc, b lc cn c ngun thu nhp t nhng i bun i qua lnh th ca h
v t nhng i bun ca h i ra nc ngoi. Ti Mcca c mt ngi n c gi l Caaba, th
nhiu tng thn ca cc b lc v mt tng en c coi l biu tng sng bi chung ca
cc b lc. n m hi vo ma ng hng nm. Vo nhng ngy hi, c dn khp ni n try
hi mang theo sc vt, lng thc i ly cc hng dt, sn phm th cng, v kh... Nhng
ngy hi n ng thi l nhng ngy ch phin v qua qu tc Mcca cng thu c nhiu
ca ci v sc vt.
Ngoi Ymen v Hgiaz, cc vng cn li ca bn o A Rp phn ln l sa mc v bi c, v
vy c dn nhng ni ny ch yu lm ngh chn nui. Cho n u th k VII, c dn y
vn ang sng trong giai on cng x nguyn thu. Tuy vy, s phn ho giu ngho trong cc
b lc din ra kh r rt. Qu tc th tc, b lc thng ginh ly nhng bi c tt nht v
nhng vng t c th trng trt c. Qu tc th tc, b lc c nhiu ca ci, sc vt v n l.
N l phn ln l t binh bt c trong cc cuc chin tranh gia cc th tc, b lc ginh bi
c, ngun nc v sc vt.
Nh vy, n cui th k VI, u th k VII, trn bn o A Rp c ni thnh lp nh nc, c
ni ang ng trc ngng ca ca x hi c giai cp, cn ni chm tin nht, cng x nguyn
thu cng ang trong qu trnh tan r.
T th k VII, do c v tr quan trng v mt thng thng t phng Ty sang phng ng, A
Rp tr thnh i tng tranh ginh nhau gia Bidantium v Ba T. Cuc chin din ra lin
tc hng chc nm. Nm 572, Ba T chim vng Ymen; khng ch con ng bun bn t
Ymen qua min Ty A Rp n Xiri, v kim sot c con ng i li gia vng a Trung
Hi vi n - Ba T, bt buc cc i bun t n n Bidngx phi i qua Iran, cm i
qua ng ng Ymen.
Tnh hnh lm cho vic bun bn A Rp st km hn xung. Nhng b lc trc kia lm
ngh ch hng thu v bo v cc i bun nc ngoi bun bn, nay khng c vic lm, nn
mi ngy mt ngho. Qu tc cc thnh ph ln phi gim bt vic bun bn v chuyn sag
kinh doanh ngh cho vay n li m con n ca h chnh l nhng thnh vin ca cc b lc b
bn cng ho. Mu thun giai cp A Rp ngy cng thm gay gt. chng li s ni dy ca
n l v dn ngho, qu tc cc th tc, b lc thy cn phi lin kt vi nhau bo v quyn
li ca chng. Qu tc th tc, b lc A Rp cn thy cn phi lin kt vi nhau trong vic bo
v quyn li thng nghip na. Dn du mc cng mun ph v phm vi b lc nh hp i
tm nhng bi c mi. Vy l, u th k VII, trn c bn o A Rp khng nhng c c s
bc sang x hi c giai cp m cn c yu cu lin hp li thnh mt quc gia thng nht.
Chnh trong iu kin lch s , o Hi, mt tn gio mi ch trng th 1 thn, ch trng
tt c mi ngi khng phn bit b lc u l anh em ra i v ng vai tr ht nhn trong
vic thng nht bn o A Rp. Qu tc th tc, b lc A Rp cng tm thy tn gio mi mt
th on chinh phc nhn dn v thng nht b tc A Rp.
2. Qu trnh thnh lp nc A Rp

Qu trnh thnh lp nc A Rp i lin vi s ra i ca o Hi.

Trc khi o Hi ra i, biu hin tn gio ca ngi A Rp l sng bi cc vt ca t nhin
nh sao, , sui... v th cc tng thn t trong cc ngi n. Mcca c n Caaba (ngha
l "Khi lp phng") l n th chung th tt c cc thn ca cc b lc v 1 tng en, theo
truyn thuyt l t trn tri ri xung. C dn cc b lc cc ni thng n y hnh l.
Khong nm 610, Mhamt (570 - 632) bt u truyn b o Hi. Trong 12 nm u, Mhamt
ch li cun c 1 s t ngi, ch yu l nhng ngi h hng gn gi vi mnh i theo tn
gio mi. Cc qu tc Mcca lo ngi tn gio mi vi ch trng ch th mt thn ca n s ph
nhn cc thn b lc, do s lm cho Mcca mt ngha l trung tm tn gio ca A Rp, hng
nm s ngi n hnh l s t i v v th a v chnh tr v kinh t ca Mcca s b gim st.
Qu tc Mcca ng u l Abu Xuphian kch lit chng li o Hi v hm hi nhng tn
ca tn gio mi ny.
Mhamt v tn Hi gio phi trn khi thnh Mcca, i ln Yatrp. y Mhamt c
cc tng lp trn ca b lc gip , nn truyn b rng ri tn gio ca mnh. TP Yatrp t
i tn l Mina (ngha l Thnh ph ca Tin tri). Nm 622 l mt nm ng nh ca ngi
Hi gio, gi l nm Hgira (ngha l "Nm t nn") v c coi l nm th nht ca k nguyn
Hi gio.
Nhiu c dn Mina, bao gm c nhng ngi vn l tn C c gio, theo o Hi.
Cng ng Hi gio mnh ln rt nhanh. Ch vi thng sau khi n Medina, di s lnh o
ca Mhamt, cc tn Hi gio bt u t chc cuc tn cng vo cc on sc vt ch
hng ho ca Mcca trn ng n Xiri. Vic cp nhng on sc vt ch hng ho ca
Mcca tng cng c s tn ti ca cng ng Hi gio Mina, ng thi gy ra s thit
hi v kinh t v chnh tr cho gii qu tc Craix v thng nhn Mcca. Hu qu ca n l
uy tn ca Mhamt ngy cng tng. Mt s b lc du mc Hgiaz trc vn c quan h ho
bnh vi ngi Craix, nay chuyn sang pha Mhamt v bt u e do trc tip Mcca.
Nhng qu tc Craix Mcca cm thy mnh b e do, 2 ln t chc tn cng chng Mina
vi mc ch bt Mhamt phi u hng. Sau cuc bao vy khng thnh cng ln th hai nh
"thnh ph ca nh tin tri" (ch thnh ph Mina), nm 627, chiu hng i ti mt tho hip
vi cng ng ngi theo o Hi Mina trong gii lnh o thnh ph Mcca tng ln v,
chnh Mhamt cng ang hng ti mt tho hip nh vy.
thuyt phc gii qu tc Craix v nhng nh ho bnh ca nhng ngi Mina, nm
628, Mhamt c tn ca mnh thc hin nghi l hnh hng n Mcca. Bng cch ,
Mhamt cho nhng ngi Craix thy rng tn ca tn gio mi khng c nh ginh
vai tr mt trung tm tn gio ca Mcca. Nhng, Mhamt ngh nhng ngi Mcca a ra
khi n Caaba nhng thn tng v cc ng thnh ca nhng b lc khc nhau.
Nm 630, Mhamt dn u mt lc lng ln cc tn Hi gio c v trang nh vo Mcca.
Thc ra, y ch l mt s ph trng thanh th. S mua bn, i chc dt khot t c
gia Mhamt v nhng ngi ng u ca Mcca thng qua mt cuc m phn b mt. Hai
bn i n tho thun nhng vn ch yu sau y :
Ngi Mcca tha nhn Mhamt l mt bc tin tri (tc l ngi sng lp v truyn b
o Hi), ng thi l lnh t chnh tr ca A Rp, v ng theo tn gio mi ca
Mhamt. Cn Mhamt ng duy tr nh c th lc ca b lc Craix Mcca.
n Caaba i thnh nh th chnh ca o Hi. Cc tng thn ca cc b lc trc kia
t trong u b i, nhng khi en th gi li v c coi l vt th ca o Hi.
l 1 s tho hip chnh tr v tn gio. Nhng ngi giu c Mcca v gii qu tc khng
b thit hi cht no, ngc li, h c th kim c nhng mn li nhun ng k. H

nhanh chng hiu rng vic bin Mcca thnh mt trung tm ca tn gio mi ang pht trin v
lng tin vo thnh Ala ang c truyn b ngy cng rng ri khng h lm hi n quyn li
ca mnh. Hn na, ngi Mcca vi hiu lc ca tho hip k vi ngi Mina by gi c th
hi vng vo vic tng thu nhp ca mnh. Trong mt thnh ph m uy tn chnh tr ca n tng
ln, hnh thnh nhng iu kin tt nht cho vic pht trin bun bn v ngh th cng. Ngoi
ra, tng lp trn trong thnh ph c th trng ch vo mt phn chin li phm do qun lnh
ca "nh tin tri" mang v trong khi tin hnh cc cuc chin tranh xm lc.
Vi danh hiu "tin tri", Mhamt va l ngi ng u tn gio, va l ngi ng u nh
nc mi thnh lp. Cc qu tc Mcca v Mina, nhng ngi bn chin u ca tin tri v
cc qu tc b lc khc theo Hi gio hnh thnh nn giai cp thng tr. S chinh phc xong
Mcca thc y nhanh thm v d dng cho qu trnh Hi gio ho bn o A Rp. n nm
632 tc l nm Mhamt cht, c bn o A Rp v c bn c thng nht.
Sau Mhamt, ngi ng u nh nc v tn gio A Rp gi l Calipha (ngha l Ngi k
tha ca tin tri). T nm 632 - 661, trong 30 nm, A Rp thay i 4 Calipha l : Abu Bkr
(632 - 634), ma (634 - 644), xman (644 - 656) v Ali (656 - 661). Cc Calipha ny u l con
hoc l bn chin u ca tin tri v c giai cp qu tc bu ra.
Cc Calipha s dng o Hi nh mt th v kh t tng cng c c cu x hi mi trong
nc v thc hin chnh sch chinh phc rng ln ra ngoi bin gii A Rp. Ngay t thi Calipha
th nht, A Rp bt u xm lc t ai ca Bidngx v ca Ba T. Nm 636, A Rp chinh
phc c Xiri. Sau A Rp ln lt chinh phc c Palextin (638), Ai Cp (642), Ba T
(651). Nh vy, n gia th k VII, khng nhng A Rp thng nht c c bn o, m cn
chinh phc c nhiu vng xung quanh, t c s cho vic A Rp tr thnh mt quc hng
mnh trong giai on sau.
3. o Hi
Ngi sng lp o Hi l Mhamt, sinh nm 570 (c ti liu ni ng sinh nm 571). Tuy xut
thn t mt b lc c th lc nht Mcca nhng Mhamt phi sng trong cnh cc kh.
Mhamt m ci cha m khi cha y 6 tui, ng sng vi ngi bc tn l Ali Talip, chn d v
cu cho ng bc . Khi Mhamt ln ln, ng i lm cho mt b thng gia giu c go chng
tn l Khadija. B rt thch ngi lm cng tr tui v chng bao lu sau, bt chp s khc bit
rt ln v tui tc (Mhamt lc 24 tui m Khadija 40), Mhamt ci Khadija lm v
l ngi v u tin ca nh tin tri. Sau cuc hn nhn ny, Mhamt c mt s c lp
v kinh t v t m gia nh. Theo truyn thuyt k li, Mhamt rt gn b vi ngi v u
tin ca mnh, v phn mnh th Khadija cng rt trung thnh vi chng, b sinh 1 s con trong
c c gi qu l Phtima. Sau khi ly v, Mhamet cn bun bn 1 thi gian. Nhng sau ,
ng b ngh ny, nm 610 ng bt u hot ng nh mt nh truyn gio. Mhamt (c ngha
l "ng khen") t xng l s gi ca Ala (tc l thng - thn thc s v c nht) tuyn
truyn vn ng mi ngi theo Ixlam gio (ngha l "thun theo", "phc tng", v sau do ngi
Hi Trung Quc theo tn gio ny nn quen gi l o Hi).
V mt tn ngng, o Hi cho rng ch c Ala l cha duy nht ca v tr ngoi ra khng c
cha no khc. Chnh Ala sng to ra tt ca, tri t vn vt u l ca Ala. Cn Mhamt l
s gi ca Ala v l tin tri ca tn .
Trong o Hi, lng tin vo thnh Ala c coi l ht nhn, l ct li, quanh tp hp mi
quan nim tn gio khc. Trong kinh Coran thng xuyn nhc thnh Ala l duy nht, ko do ai
to ra, tn ti vnh vin. Nhng tn Hi gio thnh tm thuc lng nhiu hnh dung t xng
ng vi ci tn ca thnh Ala, VD : "duy nht", "u tin , "vnh cu", "thy mi iu", "bit
mi iu", "t c mi iu", "ng ti cao ca ngy phn x", "nhn t", "c sc mnh", "c

uy quyn, Theo cc tn Hi gio, s d c nhiu hnh dung t nh vy miu t thnh Ala

l v thnh Ala, ngi chin thng v chinh phc c cc thn khc, cn phi tp trung trong
mnh ton b sc mnh v kh nng ca h. Nhng nguyn tc cn li ca o Hi u xy dng
trn c s uy tn cua thnh Ala. Cc nguyn tc l : lng tin vo thn, vo qu, vo tnh thing
ling ca kinh Coran, vo s mng s gi ca Mhamt. Gii tu hnh dy : "Nghi ng v s
mng s gi ca Mhamt tin tri ca cc tn Hi gio - s b coi nh ti nghi ng vo s tn
ti ca thnh Ala vy".
Trong qu trnh hnh thnh, o Hi tip thu nhiu yu t ca cc tn gio khc. Thnh Ala
gi li nhiu nt ca cc thn thnh m cc b tc A Rp pha bc th, l thnh Taalia.
Theo tng tng ca nhng ngi A Rp sng thi k trc khi c o Hi, th thnh Taalia
c nhiu nt chung vi cc thnh ca cc tn gio khc, chng hn Ala rt ging Iakhva ca o
Do thi, ging c Cha Cha ca o Thin cha. Mhamt cho rng Mid, ngi sng lp ra
o Do Thi v em li cho th gian kinh Cu c, v Gisu, ngi sng lp ra o C c v
em li kinh Tn c u l nhng bc tin tri tin bi, nhng Mhamt l v tin tri cui cng
v v i nht. o Hi cng tip thu c nhng truyn thuyt v sng to th gii, nhng quan
nim v thin ng, a ngc, ngy phn xt cui cng, cc quan nim v thn linh, ma qu...
o Hi cng tin tng linh hn l bt t, v sau khi cht, ngi ta s sng li kip khc. Nu
ai thnh tm sng knh Ala, n hin lnh th kip sau s c ln thin ng, tri li nu c
tin khng ng n, n c c th kip sau s b y xung a ngc.
o Hi khc nhiu tn gio khc ch tuyt i ko th tng thn v h quan nim rng Ala
to khp mi ni, ko 1 hnh tng no c th th hin c Ala. Bi vy, trong cc nh th Hi
gio ko c tng v tranh nh. Tng v mi vm ca nh th i khi ch c trang tr bng
nhng dng ch A Rp c trch t kinh Coran. Trong nh th c mt ch lm khot su vo
tng t b kinh Coran v mt s sch thnh khc. Ring nh th chnh Mcca, ni c
coi l t thnh ca o Hi c th mt phin en t xa li m thi.
V mt x hi, trong thi k u, o Hi chng nhng tp qun ca x hi nguyn thu nh
quan nim hp hi v th tc, b lc, tp qun n mu phi tr bng mu, bo th c tnh cht th
tc, th thn tng, a thn gio. o Hi tha nhn ch n l, ch mt chng nhiu v,
h thp vai tr ca ph n, ch trng bo v vic bun bn v ch t hu ti sn. Tuy vy,
o Hi ku gi mi ngi on kt, khng chm git ln nhau, cc b tc A Rp coi nhau nh
anh em, h ho phi ht sc gip ngi ngho, nht l b go v tr m ci.
o Hi cn ch trng phi pht ng chin tranh bo v v pht trin tn gio v tuyn
truyn rng cc tn mun linh hn c cu vt th phi tch cc tham gia chin u. Nhng
k t trn c coi l nhng ngi cht v o, do linh hn ca h s c ln thin ng
V con ca nhng ngi t nn trong chin tranh s c cu gip. c v ngi A Rp tham
gia tch cc hn na vo cc cuc chin tranh xm lc, o Hi cn ha hn vi h mt phn
thng thit thc hn so vi s cu vt v linh hn, l cc chin li phm m nguyn tc
phn chia c quy nh r rng : 1/5 thuc v tin tri, th tc ca tin tri v dng chia cho b
go v tr m ci, cn 4/5 th chia cho qun i, trong k binh c 3/5, b binh 1/5.
V ngha v ca tn , o Hi quy nh cc tn phi thc hin y 5 bn phn "ct o" :
thm nhun tn ngng, cu nguyn, n chay, phn pht ca b th, hnh hng. C th l :
Phi c c tin ht sc kin nh l tha nhn ch c thnh Ala, ko c thnh no khc,
cn Mhamt l s gi ca Ala v l v tin tri cui cng.
Hng ngy phi cu nguyn 5 ln vo cc thi im : sng, tra, chiu, ti v m. Ngoi
ra c n th su hng tun phi n nh th lm l mt ln.

Mi nm n thng 9 lch o Hi (khong vo thng 4 dng lch), phi trai gii mt

thng. Trong thi gian ny, t khi mt tri mc n khi mt tri ln, tn tuyt i k
c n, ung, ht thuc, vui chi. Ton b thi gian ban ngy ca tn l dnh cho cu
nguyn, im li cc vic con ngi lm v suy ngh v cch chuc ti vi thnh Ala.
Phi np thu cho o gip ngi ngho.
Trong sut i ngi, nu c kh nng phi i hnh hng n Caaba Mcca 1 ln.
Kinh thnh ca o Hi l kinh Coran (ngha l "c") ghi li nhng ch trng v tn gio ca
Mhamt m theo tn o Hi, l nhng li ni th hin cha, mt bn tng hp mi tri
thc khoa hc v mi nguyn tc php lut v o c. Vi tn Hi gio, kinh Coran l cun
sch thnh, v th khng th do mt ngi no sng to ra, m tn ti t trc. Bn gc ca
sch do ng Ala gi di ngai vng ca Ngi. Ngi truyn tng phn 1 di dng nhng li
khi th cho s gi ca mnh l Mhamt thng qua thin thn Gabrien. Nhng li khi th ca
thnh Ala sau c Mhamt truyn li, cc calipha cho su tm, ghi li thnh cun kinh Coran.
Trong thi Mhamt cn sng ko thy 1 b su tp kinh Coran no. Nhng bn tho lu i nht
c nin i u thuc vo th k VII, tc l phi vit sau vi chc nm khi Mhamt cht (632).
S xut hin ca knh Coran gn lin vi qu trnh hnh thnh quc A Rp.
Sau khi Mhamt cht, Abu Bkr k v, Calipha u tin ca quc A Rp, ra lnh cho Zaib
Ibn Thabt - ngi th k gii nht ca Mhamt tm kim nhng on chp tay, nhng g cn
gi li trong tr nh ca cc tn thn cn Mhamt, tp hp thnh mt cun kinh. n thi
Calipha xman vic bin son kinh Coran li c tin hnh do cng sc ca nhiu ngi.
Kinh Coran chia lm 114 chng. Mi chng (sur) bao gm nhng bi th (ayt). Ch "ayt"
c ngha l "iu lnh", "iu k diu". Cc chng u khc nhau v khun kh v c sp xp
khng theo th t thi gian v ni dung. Nghin cu kinh Coran, cc nh bc hc ni chung
khng cho n l mt m nhng chuyn nhm nh, ba t. N cha ng nhng t liu dn tc
hc d l ngho nn v cuc sng, vn ho v v phong tc tp qun ca ngi A Rp. Nhng
tp qun c xa, nhng giai thoi v cuc u tranh chng a thn gio, chng nhng tn d ca
ch cng ng gia trng li thi... c miu t trong quyn sch ny l rt b ch. T vn
bn ca kinh Coran, mt di sn vn hc c, cc nh ngn ng hc khai thc c nhiu t liu
b ch cho vic nghin cu thnh phn t vng v ng php ca ting A Rp. Nhn chung, knh
Coran cha ng rt t t liu lch s. Trong kinh Coran c nhng ch dn v vic qung co
thng nghip, quan h gia nh, ci xin, dn ra mt s nhng quy nh v o c i vi
ngi theo o Hi. Nhng ch chnh ca n l khng nh cc nguyn tc tn gio, nhng
quy nh v ngha v ca cc tn i vi c thnh Ala.
Trong thi k u, A Rp cha c s phn bit gia tu s v tn , gia gio hi v t chc nh
nc, gia quy ch tn gio v php lut. o Hi trong thi gian mi ra i c vai tr rt quan
trng trong vic xc lp quyn thng tr ca giai cp qu tc v vic thnh lp nh nc A Rp
thng nht. Nh vy, khi mi ra i, o Hi l tn gio ca giai on qu t x hi nguyn
thu sang x hi c giai cp A Rp. v sau, khi A Rp chuyn sang ch phong kin, o Hi
cng tr thnh tn gio bo v ch phong kin, l cng c m hoc qun chng nhn dn,
khin h phi phc tng, nhn nhc v an phn. n giai on ny, tuy cc Calipha va l ngi
ng u nh nc va l th lnh tn gio, nhng tng lp tu s tch ra thnh mt tng lp c
nhiu c quyn, tuy vn ly gio l ca kinh Coran lm nguyn tc, nhng php lut ca nh
nc tch ra thnh mt lnh vc ring. ng thi, thi ca Hi gio i vi cc tn gio
khc n giai on ny cng c s thay i. Nu nh trc kia i vi o Do Thi v o C
c, o Hi cn c thi khoan dung th nay tuyt nhin khng nhn nhng na. S bnh
trng ca o Hi i lin vi qu trnh hnh thnh ca quc A Rp.

II.

S hnh thnh v tan r ca quc A Rp

1.
S hnh thnh quc A Rp
Quc gia A Rp ng u l Calipha, va nm quyn hnh chnh, tn gio va nm quyn ch
huy qun s. Trong thi k Calipha th 1, th 2 giai cp thng tr A Rp cn c gng duy tr
nguyn tc gi di v s bnh ng gia cc tn Hi gio, Abu Bkr v Oma trong i sng
ring ca mnh cn mun gi cho ko cch bit vi nhn dn, cn tun theo nguyn tc chia chin
li phm nh quy inh. Nhng n thi Calipha th 3 l xman thuc h mayt th chnh
quyn ca A Rp th hin tnh cht chuyn chnh ca giai cp qu tc rt r rt. Tt c mi
chc v cao cp v dn s v qun s u giao cho b con thn thch v cc t trng b lc c
lin h vi Calipha, ng thi cn khuyn khch bn qu tc A Rp Xiri, Ai Cp v nhng ni
b chinh phc khc chim ot rung t. iu lm cho mu thun gia nhn dn v giai cp
qu tc ng u l xman ngy cng gay gt.
Li dng lng on hn ca qun chng nhn dn, mt b phn qu tc th ght xman lp thnh
mt phi chng i gi l phi Sift (ngha l "ng phi", ng thi cng cn xut pht t ch
Shit Aii - nhm ca Ali). Nguyn tc c bn ca phi Sit l ch tha nhn con r ca Mhamt
l Ali (chng ca Fatima) v dng di ca ng mi l th lnh hp php v tn gio v chnh tr.
Nhng ngi bt ng vi Oxman cng sp nhp vo t chc Sit. Nm 656, qun chng i
ving m Mhamt vn khng hi lng vi tnh hnh x hi ng thi lin hip vi c dn
a phng yu cu xman thay vin Tng c vng ny. Chnh quyn xman b ngoi chp
nhn yu cu , nhng li ngm ra lnh bt th lnh ca phi chng i. Bit c m mu y,
qun chng bao vy nh Oxman v git cht xman. Sau , Ali c bu lm Calipha. Nhng
h mayt ko tha nhn chnh quyn ca Ali. H buc ti Ali tng phm trong v git Oxman.
i biu ca h Omayt l Muavia Ibn Abu Xuphian tng c Xiri gy chin vi Ali. Tuy
c qun chng v cc quy tc Irc ng h, nhng Ali li s lc lng ca qun chng hn,
nn chun b tho hip vi Muavia. Vic lm cho phi Sit b chia r. Rt nhiu ngi trc
kia ng h Ali nay tch ra thnh mt phi ring gi l phi Harijit (ngha l "rt khi'). Phi ny
yu cu chc Calipha phi do ton th tn bu ln ch khng phi ch do "nhng ngi bn
chin u ca tin tri" tc l cc qu tc c ra. ng thi h yu cu khi phc li nhng nguyn
tc ban u ca o Hi nh : tt c mi tn u bnh ng v a v x hi, rung t thuc
quyn s hu ca nh th, ch phn chia cng bng cc chin li phm. Phi Harijit dn tr
thnh mt gio phi v lun ni dy bo ng. Ko 1 Calipha ca triu i mayt no li ko phi
nh nhau vi cc n v v trang ca nhng ngi Harijit. Lnh th Irc, Iran v A Rp nhiu
ln tr thnh chin trng ca nhng trn nh nhau c lit.
Nm 661, Ali b mt ngi thuc phi Harijit git. Muavia do ginh c thng li v c
cc qu tc Ai Cp v Xiri lp lm Calipha ly hiu l Muavia I. Muavia I hu b ch
Calipha tuyn c, thnh lp chnh quyn chuyn ch, lp ra triu mayt (661 - 750).
Triu i Omayt ch yu da vo qu tc Hi gio Xiri nn chuyn kinh n amt, t
bn o Ai Cp ch cn c coi nh mt thnh bang ca quc Hi gio. Sau khi n nh tnh
hnh trong nc (Mina v Mcca tng ni lon v b Calipha mayt n p), triu mayt
bt u chin tranh bnh trng ra bn ngoi. V pha ty A Rp tip tc nh nhau vi
Bidngx, my ln tn cng vo kinh ca nc ny l Cngxtngtinppl. Nm 698, A
Rp chim c Cctag, lc lng cn li ca Bidngx Bc Phi b tiu dit. Dn du mc
y l ngi Becbe rt vo c th dy Atlt, ngi Hi gio phi mt 70 nm mi bp c
h. Sau , 2 bn kt thnh ng minh v t lu sau ngi Bcbe cng theo o Hi. Nm 710,
qun i A Rp v Bcbe t T Phi vt qua eo Gibranta nhanh chng chim c ton b Ty
Ban Nha cua vng quc Ty Gt. Sau , h li tip tc vt dy Pirn xm nhp vo Akiten

(ty nam ca vng quc Phrng), nhng b qun Phrng do T tng Sacl Macten ch huy
nh bai Poachi (732), nn phi rt v.
V pha ng, quc Hi gio A Rp pht trin ti sng Inu (n ). Ngoi ra, quc A
Rp cn va chm vi ch ng (Trung Quc). T cui th k VII v u th k VIII hai nc
thng xung t nhau. Nm 751, 2 bn quyt chin vng thng lu sng Xia aria (Tn
Cng), qun A Rp do Dit Ibi Xalch ch huy nh bi hon ton qun ng do Cao Tin Chi
ch huy, do Trung vn thuc v A Rp. Nh vy, n gia th k VIII, A Rp tr thnh 1
quc rng ln, lnh th bao gm t ai ca c ba chu , Phi, u.
2.
S tan r ca quc A Rp
Di s thng tr ca triu mayt, nhn dn A Rp v nht l nhn dn cc vng b chinh phc
v cng cc kh, v vy h lun ni dy bo ng. quc lnh th qu rng, nhng ni b ko
thng nht, bao gm nhiu b tc sinh hot khc nhau, li ch kinh t khc nhau, bn lnh cha
phong kin ko ngng nh nhau tranh ginh quyn li v cp ngi Calipha, do quc gia
ko trnh khi tan r.
Vo nhng nm 20 ca th k VIII, mt a ch ln Irc, c h hng vi Mhamt tn l Abu
L Abt sng lp phi Abt, nh li dng lc lng ca qun chng ginh ly chnh quyn.
Trong khi , min ng quc A Rp c mt ngi Iran xut thn t n l tn l Abu
Muxlim cng ang vn ng qun chng ni dy khi ngha. Muxlim cho rng phi Abt l ng
minh, nn dng danh ngha ca Abt hot ng. Hng ng s h ho ca Abu Muxlim,
nng dn vng Hraxan, vng sng Amu aria, vng Xia aria... ti tp ko n tham gia khi
ngha. Rt nhiu a ch Iran cng ng tnh vi qun khi ngha trong vic lt triu
mayt. Nm 747, khi ngha bng n. Sau 3 nm u tranh, qun i ca triu mayt hon
ton tan r. Calipha cui cng ca vng triu ny l Mcvan II b chy sang Ai Cp ri cht
. Triu mayt dit vong. Ngay nm (750) Abu L Abt c lp nn lm Calipha. Triu
Abt c thnh lp. Kinh ca quc A Rp chuyn t amt sang Bta (Irc). Triu i
ny duy tr c n gia th k XIII.
Thi k thng tr ca triu Abt l thi k pht trin nht v mi mt ca quc A Rp, nhng
ng thi y cng l thi k mu thun giai cp v mu thun b tc ht sc gay gt. Ty Ban
Nha, mt ngi dng di cui cng ca triu i mayt tch x ny ra khi quc A Rp, lp
ra quc gia Calipha mayt Ty Ban Nha hay quc A Rp phng Ty, t kinh
Cocba (Nam Ty Ban Nha). C dn trong quc, nht l c dn nhng vng b chinh
phc ni dy khi ngha lin tip chng li s p bc phong kin v ch thng tr ca d tc.
u th k IX, mt cuc khi ngha ln n ra Adcbaigian, sau lan sang cmnia v mt phn
Iran, lnh t l mt nng dn tn l Balch. Qun khi ngha c lc ln ti 3 vn ngi, nhiu ln
nh bi qun i ca Calipha.
Nm 869, min Nam Lng H li bng n cuc khi ngha ca nhng ngi n l da en,
ko di lin tc trong 15 nm (869 - 883), di s lnh o ca Ali Ibn Mhamt An Bccui,
mt ngi A Rp dng cm, tn ca gio phi Harijt. Qun khi ngha c ti 20 vn ngi
gm n l, nng dn, dn du mc. Ch sau mt nm khi ngha, ngha qun chim c phn
ln t ai Irc, e do c kinh Bta. Chnh ph Calipha nhiu ln cho qun i n p,
nhng u b nh bi. Chnh ph Calipha phi dng phng php mua chuc d hng. Hn
na, lc lng khi ngha cng khng thng nht. Nhng ngi lnh o khi ngha mi khi
chim c nhng vng t mu m th bin thnh ca ring, nghim nhin tr thnh nhng a
ch phong kin. Cc th lnh ca phong tro ny cn bt chc cch t chc b my nh nc
ca giai cp thng tr, cng tn Ali ln lm Calipha. Nhng s vic y lm cho qun chng nng

dn, dn du mc tht vng, nn ri b hng ng khi ngha. Phong tro ngy cng b c lp, v
sau 14 nm tn ti, b qun i ca chnh ph nh bi (883).
Cui th k IX, ti Xiri, Irc, Barn, Ymen, Hraxan hnh thnh mt t chc b mt chng
phong kin gi l phi Ccmt, mt gio phi ch trng kin quyt chng li triu Abt v phi
chnh thng ca o Hi - phi Sunt. Nm 890, phi Ccmt t chc cuc khi ngha mt
vng gn thnh ph Vaxt Irc di s lnh o ca mt nng dn tn l Haman. Nm 894,
phi Ccmt khi ngha Barn ri thnh lp mt quc gia ng Laxa. Quc gia ny
tn ti c hn 150 nm. Cc ni khc nh Xiri, Paextin, Hraxan, Trung ... cng c nhiu
cuc khi ngha ca phi Ccmt. Cc Tng c Marc, Tuynidi, Angiri, Ai Cp, Xiri,
Palextin u ln lt lp nhng triu vua ring v tuyn b c lp. n nm 969, Ai Cp
chnh thc thnh lp nc Calipha Cair...
Kt qu l n th k X, lnh th ca triu Abt ch cn li mt vng xung quanh Bta. Nm
945, Bta b th lc ca tp on Bui, k thng tr min Ty Iran nh chim. Chnh quyn
Clipha triu Abt cn tn ti, nhng thc t b h Bui khng ch, Calipha ch cn tn ti vi
t cch l th lnh tn gio m thi. Nm 1055, ngi Tuc Xenjc sau khi chim ton b Trung
tin qun chinh phc Iran v chim c Bta. Ngi Tuc Xenjc cng theo o Hi,
nn th lnh ca h bt Calipha phong cho mnh danh hiu Xuntan (ngha l ngi c uy quyn),
cn Calipha th vn c cng nhn l th lnh tn gio.
Nm 1132, nhn khi th nc ca ngi Tuc Xenjc suy yu, Calipha khi phc c chnh
quyn Bta, nhng lnh th so vi trc cng thu nh. n gia th k XIII, qun Mng c,
chinh phc c Iran. Nm 1258, qun Mng c chim Bta. Calipha cui cng ca triu Abt
l An Muxtaxim phi u hng ko iu kin. Vng triu Abt dit vong, quc A Rp n y
kt thc sau 6 th k tn ti.
3.
Vi nt v s pht trin kinh t v ch rung t
T khi tr thnh mt quc, nn kinh t A Rp c nhiu bin i, nht l t th k IX - X.
phc v trng trt, trong thi k ny, nh nc t chc o c nhiu knh ln, sa cha v
ci tin h thng ging ti nc, p thm nhiu v h cha nc. Nh nc cn cho xy
dng nhng dy tng di chn ct sa mc lm cho cc vng trng trt khi b vi lp. Nh
vy, nhng vng ngoi Bta, b ng vnh Ba T, min Nam Lng H v vng nm gia 2
sng Xia aria v Amu aria t ai mu m, rt thun li cho nng nghip pht trin. Cc
phng tin ti nc nh xe nc, gung nc cng c s dng rng ri. Vic ch bin ng
cc cng c ci tin. Cc ci xay trc dng sc ngi v sc vt ko, nay c thay bng
sc nc, c ni cn dng ci xay gi. La c trng nhiu cc tnh min ng, ay c
trng nhiu cc tnh min Ty. Cc loi nng phm c trng rng ri nht l ma, nho. Ngh
trng du nui tm cng tng i pht trin.
Trong th cng nghip, ngh dt la, dt thm, lm thu tinh, lm giy, lm gm, lm
trang sc... u pht trin.
Thng nghip, nht l ngoi thng c y mnh, A Rp bun bn vi nhiu ni trn th gii
nh n , Trung Quc, Trung , chu u, chu Phi. Ngi A Rp mua t la ca Trung Quc;
hng liu, thuc nhum ca n ; n l v cc loi qu ca ngi Tuc Trung ; da,
lng ca Nga v vng Xcnginav, n l da en, ng voi ca ng Phi...
Do thng nghip pht trin nh vy, nn ch cho vay n c bo m, vic s dng cc loi
tn phiu, ngh hi oi... tn ti kh ph bin.
Cng thng nghip pht t lm nhiu thnh ph tr nn phn thnh, nhiu TP mi ra i, trong
quan trng nht l kinh Bta.

V ch rung t, theo quan nim ca o Hi, rung t l ti sn ca thnh Ala, nn ch c

Calipha - k k tha tin tri mi c quyn chi phi. V vy ni chng quyn s hu rung t v
cc cng trnh thu li l thuc v nh nc. Trn c s y, nh nc em phn ln rung t
giao cho nng dn cy cy thu thu, mt phn ban thng cho cc tng lnh Hi gio lm
thi p v mt phn giao cho cc nh th Hi gio. Cc loi rung giao, ban, cp ny, lc u
u l nhng rung giao, ban, cp c iu kin. Tuy vy, trong qu trnh pht trin ca quc,
tnh cht s dng rung t cng c s thay i. Trn thc t, khng phi A Rp khng c t
hu rung t.
Loi rung t ban thng cho cc tng lnh lm thi p gi l "Ikta" (ngha l "phn t").
Ngi c ban cp rung t ch c quyn thu t thu. Sau khi cht, nu khng c Calipha
cho php, th thi p phi tr li nh nc ch khng uc truyn cho con chu. Ngi c ban
cp phi c ngha v cung cp cho nh nc mt s qun i tng ng vi din tch rung t
c ban cp v do c min khon thu ng cho nh nc. n u th k X, rung Ikta
dn bin thnh loi rung m ngi c ban cp c quyn chi phi. Do , loi rung Ikta lc
u ging nh rung Bnfix (loi c iu kin, khng c cha truyn con ni), v v sau th
ging loi rung Fip (rung c cha truyn con ni) Ty u.
Loi rung t giao cho nh th tuy khng c mua bn, chuyn nhng, nhng khng phi
np thu cho nh nc, v vy, trn thc t tr thnh s hu tp th ca nh th Hi gio.
Bn cnh rung t ca nh nc, A Rp cn tn ti loi rung Munc, l rung t t ca
vng tht v cc a ch khc. Loi rung Munc chim mt phn nh trong tng s rung t
ca quc tng c php lut cng nhn di thi Calipha Muavia I - triu mayt. Tr
nhng trng hp c bit, nhng ngi c rung t t phi np thu 1/10 cho nh nc, cn
Munc l loi rung m ch c quyn chi phi, c mua bn, chuyn nhng... cc vng b
A Rp chinh phc trong thi k quc A Rp, tnh hnh rung t c hi khc. Theo gio l ca
o Hi, t ai mi chim c thuc quyn qun l ca cc Calipha. Nhng trong thc t, khi
xm chim c t ai mi chim c ca Iran v Bidngx, cc tng lnh A Rp bt
chc phng thc bc lt phong kin nhng ni ny, cng chim ot rung t, thnh lp
trang vin, bt nng n v n l cy cy, tr thnh nhng lnh cha ln. Chng hn, h Ali
chim c lnh a Irc ca triu Xaxant ; h mayt chim c nhng lnh a rng ln
Xiri, cc con ca Calipha Ibu, Bkr v ma cng tr thnh nhng a ch ln nht Irc...
Ngoi ra, cc cha t Iran v Bidantium chu thn phc, quy y theo o Hi th quyn s hu
rung t ca h vn c duy tr nh c.
Cng vi s pht trin ca ch rung t phong kin, quan h phong kin cng ngy mt
vng chc. Giai cp a ch phong kin bt nng dn v n l lao ng v bc lt h rt nng n.
Nng dn phi np t thu. Ngay t cui th k VII, theo lnh ca nh nc, nng dn cn phi
eo mt bng ch ln c, trong ghi r ch ca h, mc ch phng nng dn b chy
hay trn thu. Sau nng dn, s lng n l trong x hi A Rp cn tng i nhiu, phn ln n
l do mua v hoc bt c trong cc cuc chin tranh. N l phi lm nhiu cng vic nh o
knh, vt cng, lm vic trong cc cnh ng trng bng, vn qu, cc cng trng khai thc
, khai m... Mt s n l lm cc ngh th cng, cn mt s n l m ch yu l n l da trng
phi lm cc cng vic trong nh nh hu h hoc ma ht mua vui cho ch.
4.
S truyn b ca o Hi
Ngay sau khi xut hin, o Hi cng vi cc nh chinh phc A Rp vt qua bin gii nhiu
nc, bt u truyn b vo cc dn tc khc. T mt tn gio quc gia tr thnh tn gio ca
nhiu nc trn th gii, s truyn b ca o Hi tri qua 3 giai on sau :
a. Giai on t u th k VII n gia th k VIII

Giai on ny, gn lin vi qu trnh A Rp xm lc cc nc khc, tr thnh quc c lnh

th rng ln; pha ng n Ty Bc n , Trung ; ty n Bc Phi; bc n Ty Ban Nha.
nhng vng b chinh phc, c dn dn theo o Hi, v dn hnh thnh nhng tp tc mang
nhng nt c trng ring ca x hi Hi gio nh: cng n chay thng Ramaan ; cng king k
(ko ung ru, ko n tht ch, tht ln) ; y phc ring (chic khn trm u, chic o khoc rt
di v rt rng, ph n dng mng che mt) ; ting A Rp c truyn b v tr thnh ngn ng
thing ling... Ngi A Rp cn to ra 1 khng gian Hi gio vi nhng thnh tht c vm trn
nhn c o. Trn ng chinh phc cc nc, mc ln hng lot cc thnh ph, cc khu doanh
tri lm ch dng chn cho cc i, qun. Ti cc TP u c nhng thnh tht lm khu vc trung
tm ca cng ng Hi gio. Thnh tht amt c xy dng nm 705, tr thnh khun mu
chung cho thnh tht ca o Hi.
Di triu i mayt (661 - 750), cc v Calipha c nhiu cng sc tp hp cc di sn
vn ho A Rp mt cch c h thng, trong quan trng nht l ch gii kinh Coran.
b. Giai on t gia th k VIII n nm 1050
Giai on ny bt u bng s kin Abu L Abt lt triu mayt (750), lp triu Abt. Trung
tm hnh chnh ca quc A Rp ng Bta, trn sng Tigr.
y l thi k o Hi chuyn sang mt giai on mi : vai tr chnh nm trong tay ngi Ba T.
Ngi Ba T cn mun ph nhn v tr c quyn ca ngi A Rp trong giai on u v vic
bo v vn ho, ngn ng Hi gio.
Trung tm Hi gio nhch thm 1 bc na sang phng ng. t th Bta, tc l t
cc trung tm Hi gio vo ni truyn thng vn ho Ba T c i, nn t Hi gio mang sc
din mi. Bta tr thnh khun mu cho nhng TP, cung in s xy dng sau ny. 1 lot th
phng ng mc ln trn bin c nng thn rng ln. Vng a Trung Hi mc ln cc TP ni
ting nh Cair, Tiart, Ph, Ccu lm thay i hn b mt x s. Tip theo l nhng TP dc
theo 2 sng ln Lng H, nhng TP c o trn ng i ca cc on bun Trung ,
nhng TP cng xng Xudian, nhng TP ln b a Trung Hi hay Vnh Ba T, nhng TP
trung chuyn ca ng cc con ng pha bc sa mc Xahara.
Trung tm Hi gio nm ng t ng bun bn th gii, ni gp g ca nhiu lung vn minh
khin cho n va mang tnh cht c in, va mang tnh cht hn tp, va ng vai tr trung
tm, va l mi gii gia cc nn vn minh th gii.
Ngn ng A Rp ng vai tr quan trng, tr thnh cng c giao tip ph bin, rt thng dng,
lm cho vic truyn b o Hi thm thun li.
c. Giai on t gia th k XI n gia th k XIII
u th k XI, ngi Tuc vo c Ba T. Ngi Tuc tip nhn o Hi. Nm 1055, ngi
Tuc c v Calipha Bta mi n nh ui th lc ca dng h Bui vn kim ch mnh.
Nh , v Calipha A Rp thot khi bn tay thao tng ca dng h Bui, nhng cng t h
nh mt lun quyn thng tr th gii Hi gio vo tay cc Xuntan ngi Tuc.
Theo bc chn chinh phc ca ngi Tuc, th gii Hi gio bnh trng, ty n o, ng
sang tn Trung Quc, nam xung n ri trn vo Innxia, v ty nam xung tn chu Phi.
T 1096 n 1270, ngi Tuc phi ng u vi nhng cuc tn cng ca qun Thp t C
c gio ginh khu vc m thnh Jruzalem. Qun Thp t tht bi, th gii Hi gio c
cng c. Vo th k XIII, th gii Hi gio li b nhng on k binh Mng c tn cng. Qun
Mng c 4 ln tn cng t vo th gii Hi gio. Nm 1258, qun Mng c chim Bta. Nm
1260, qun Mng c chim amt. T 1380-1400, Timua Lang t Trung ko qun trn xung
n , sang tn Xiri. Th gii Hi gio lin tip b e do, tng chng b tiu dit, nhng
ngc li, nh hng ca o Hi li cng c m rng. Trung tr thnh mt trong nhng

trung tm quan trng ca o Hi sut my th k. S xut hin ca ngnh Tut tman Tiu
trong mt thi gian di l ch da cho th gii Hi gio. Thi ttman l nh cao ca bn
thn th gii Hi gio Tuc, v l thi k pht trin quan trng ca lch s o Hi.
Qu trnh truyn b o Hi mt ko t thi gian. Trong nhiu vng, s ph bin vic cng
bc c dn theo o Hi ko di hng trm nm. Nhng, nhng hnh ng cng bc ko hon
ton bo m cho s truyn b tn gio mi. Nhng bin php khuyn khch vt cht, kinh t x hi, sc p tinh thn v tm l, nhng s tuyn truyn dai dng, s suy tn ca cc tn ngng
a phng, s trng hp quyn li ca cc giai cp thng tr vi quyn li ca k xm lc... tt
c cc nhn t u nm trong s lin h chng cho gip o Hi c truyn b rng ri.
III.
Vn Ho
Ai Cp l mt trung tm vn ho ln ca th gii thi trung i. Ngi A Rp tip thu nhng
thnh tu vn ho ca Hi Lp, La M, n , Iran, Ai Cp... v cc nn vn ho khc c trc
mnh, lp thnh mt nn vn ho mang bn sc dn tc A Rp v Hi gio. Ngn ng A Rp v
o Hi bnh trng sut t Bc Phi, Ty Ban Nha n Tn Cng (Trung Quc) lm cho vn
ho A Rp c tnh cht nht thng, nhng kt hp nhiu yu t dn tc ca cc khu vc khc.
V trit hc, trit hc chnh thng A Rp b gio l o Hi chi phi su sc. ng gp ca ngi
A Rp trn lnh vc ny l dch v truyn b nhiu tc phm ca cc nh trit hc c Hi La. T
tng ca nh trit hc Hi Lp Arixtt c dch ra nhiu th ting nh Xiri, Ba T v A Rp
(ngi Ty Au sau ny bit c Arixtt l nh nhng bn dch ny). 2 nh trit hc ca A Rp
l Avixen (980 - 1037) v Averet (1126 - 1 198) Cocba, chnh l tc gi bn gii thch tc
phm ca Arixtt.
V vn hc, trc khi o Hi ra i, A Rp c nhiu th ca truyn ming. Trn c s y,
n gia th k IX, Abu Tamilian su tm v hiu nh thnh 2 tp th, tiu l Anh dng ca
(gm th ca hn 500 nh th A Rp thi c i). n th k X, Abu L Phartd Ixphahan li
son 1 tuyn tp th ln l Thi ca tp trong a vo rt nhiu bi th thi trc.
Th ca A Rp pht trin nht vo th k VIII n th k XI. Trong thi gian ny c nhiu bi th
c gi tr phn nh hin thc su sc : Abu Nuvt, ngi c coi l nh th xut sc nht ca
thi k ny, c nhng bi th tnh yu ni ting v t tng t do chng li o Hi. Abu L
Atahia (th lm gm) c nhng bi th vch trn s hoang dm phng ng trong cung nh ;
Abu Phirt (qun nhn) ni ting nh bi th vit gi m sau khi b bt lm t binh Bidngx ;
Abu L Ala Maari (nh th m Xiri sng vo u th k XI) vi nhng bi th ph phn quan
h x hi v o c phong kin, ng thi ph nhn nhng tn iu m c coi l li dy ca
cha, ch trch nhng ngi li dng lng m tn ca qun chng cu li cho mnh.
Vn xui ca A Rp ni ting nht vi tp truyn dn gian Nghn l mt m. Nhng truyn
trong tc phm ny bt u t tp Mt nghn cu chuyn ca Ba T ra i t th ki VI, dn dn
c b sung bng cc truyn thn thoi ca n , Ai Cp, Hi Lp... ri ci bin v xu chui
mt cch ti tnh cc truyn khng lin quan vi nhau thnh mt cu chuyn di xy ra trong
cung vua. V quc vng c ni n trong truyn Nghn l mt m l v Calipha Harun (786
- 809) cai tr A Rp trong thi k kinh ca quc ng thnh Bta. Truyn Nghn l mt
m phn nh r rt x hi A Rp thi cng nhng phong tc, tp qun, cuc sng ca nhn
dn cc dn tc trong quc A Rp. Ngoi nhng thnh tu trn lnh vc th v vn xui, cc
thng nhn, l hnh, hc gi A Rp i li nhiu ni, do vy c li nhiu tc phm, ti liu a
l v lch s c gi tr. Maxui (cht nm 956) thu thp trong cun Nhng ng c vng rt nhiu
ti liu qu v vn minh phng ng. Tabari (sng u th k X) bin tho mt cun Lch s
th gii t khi thnh lp n thi . c bit, nh lch s Canun, ngi Bc Phi, sng th k
XV li nhiu tc phm vi nhiu t liu phong ph.

V khoa hc t nhin, trn c s tip thu nhng di sn vn ho c i, qua vic phin dch v ch
gii nhiu tc phm khoa hc ca Hi Lp, nhn dn A Rp tip tc nghin cu, pht trin v
c nhiu cng hin mi. Ngi A Rp cung cp cho chng ta ch s A Rp ngy nay qua vic
h tip thu v pht trin ch s ca ngi n . H hon b cc php tnh i s, gii quyt
c cc bi ton phng trnh bc 4. H pht trin cc kin thc v hnh hc, lng gic. H
t ra khi nim sin, csin, tang, ctang... Tc phm i s hc ca Mhamt Ibn Muxa, sng
vo cui th k VIII n na u th k IX l mt trong nhng quyn sch u tin v mn hc
ny. Cho n tn th k X, cun sch vn c coi l cun i s hc ch yu dng trong cc
trng hc chu u. Ngi A Rp c nhiu hiu bit v lnh vc thin vn, v ho hc, h
ch bin c ru, cn, axit...
V k thut, ngi A Rp xy dng c nhiu cng trnh tr th tt. H lm ra nhiu mt
hng xa x phm cho qu tc hay bun bn ra nc ngoi nh da mu Cocba, v kh Tlt v
imax, vi xoa Mtxun, thm dt A Rp.
Ngh thut kin trc l mt thnh cng ln ca ngi A Rp. Ngi A Rp Hi gio ko c
quyn tc tng, v hnh, cho nn kiu trang tr ca h dng hon ton nhng ng dt giao
nhau c tnh cht hnh hc, nhng phi hp thnh nhng tc phm m l. Hin nay cn nhng
thnh ng Hi gio ln Cair (Ai Cp), Cairuan (Tuynidi), Marakch (Marc), nht l cung
in Alambra (Granaa) v thnh ng Hi gio (nay thnh nh th C c) Cocba
(xy t th k VIII n th k XI mi xong) rt v i, p v trang nghim.
S ng gp ca ngi A Rp i vi nn vn minh th gii cn phi k n vai tr trung gian
ca h. Nhng tc phm trit hc, vn hc ca Hi , Lp ; cch lm giy, thuc sng, la bn ca
ngi Trung Quc ; k ngh dt vi, la, thm, lm v kh, thuc da, lm ng ca Xiri ; nhiu
th cy nng nghip (ch l, ma) cy cng nghip (bng, du) ca Ba T, Ai Cp... qua A Rp
c truyn sang cc nc khc.
Trong khi Ty u ang chm m trong cnh hn lon v ti tm phong kin, th A Rp duy tr
v pht trin c nn vn ho c i, thu ht nn vn ho phng ng vn ang pht trin rc
r, lm ci cu ni cho vn ho phng Ty sau ny pht trin tr li.
TI LIU THAM KHO
C.Mc v Ph.ngghen - Tuyn tp. Tp III. NXB S tht, H Ni 1962
C.Mc v Ph.ngghen - Tuyn tp. Tp I-VI. NXB S tht, H Ni 1980
C.Mc - T bn. Quyn th nht, Tp III. NXB S tht, H Ni 1975
ng c An - Phm Hng Vit - Lch s th gii Trung i. Quyn I NXB Gio dc
1980
Crane Brition, John B. Christopher , Robert lee Wolff
Vn minh Ty phng. Tp I. T sch Kim Vn 1971. Tp II . T sch Kim Vn 1972
Chistozbonor A.N.- Thp lc th k Ndclan t sn giai cp cch mng. Bn dch Trung
vn ca Lu Lp Hun, Bc Kinh 1962
Hong ip, Trnh Nhu, Vn Nhung - Gio trnh lcli s th gii Trung i. Tp I
Trng i hc Tng hp H Ni 1981
Encycloepdie universelle 5- Marabout universit - Belgique Histoire du Moyen ge Les Editions du Progrs - URSS 1976.
Kosminski E. A Trung tlik s. Quyn nht. Bn dch Trung vn
Kosminski E.A., Skazkin s. D. (Ch bin) - Lch s Trung di. Tp I. NXB Quc gia
sch chnh tr 1952 (ting Nga)
T T Ho - Th gii Trung th k s
T T Ho, Cnh m Nh, Th K Du - Trung th k s s k Ty Alt. Bc Kinh 1959

1987
-

Zaborov M.A. - Thp t ng Chinh. Bn dch Trung vn ca Trit An. Bc Kinh 1959
Zweig S. - Magellan NXB Tr. Thnh ph H Ch Minh 1988
Morison s. E. Christoplie Colomb - c i dng. NXB tr Thnh ph H Ch Minh

Lng Ninh, ng c An - Lch s th gii Trng i. Quyn II. NXB Gio dc 1980
Lu Khi Qua - Ty u phong kin trung vin Bc Kinh, 1964
Semenov V. F. Trung th k s. Bn dch Trung vn ca ip Vn Hng. Bc Kinh 1857
'
r
Semenov V.F. - Lch sTrung i Moskva. NXB Gio dc 1970 (Ting Nga)
Skazkin s. D., Udalsov A.D. - Lch sTrung i Moskva. 1955 (ting Nga)
T Lin khoa hc vin ch bin - Th gii thng s : tam quyn, t quyn. Bn
dch Trung vn, Bc Kinh 1961
T sch trng i hc S phm H Ni Lch s th gii Trung c. Quyn I v Quyn
II. NXB Gio dc. H Ni 1962
Tratenberg o. V,- Ty u Trung th' k trit hc s cng. Bn dch Trung vn ca Vu
Thang Sn, Thng Hi 1961
L Trng Tc- Nhng pht kin a /; lng danh Bo gio dc v Thi i. NXB i hc
v Gio dc chuyn nghip phi hp xut bn, H Ni 1991
Ulalsov A. D. Kosminzki E. A... (ch bin) Lch s trung i. Tp I. NXB Quc gia
Sch chnh tr. 1941 (ting Nga)
Vin hn lm khoa hc Lin X Thi k Trung i Tuyn tp - Quyn 41. NXB "khoa
hc" Moskva 1977 (ting Nga)
Coeds G., Lch s thi c ca cc quc gia n ho Vin ng. H Ni 1944
Carter J.Eckert et al. Triu Tin qu kh v hin ti. Seoul, 1990 (ting Anh)
Crane Brinton, John B. Christopher... Vn minh Ty phng, tp I. T sch Kim Vn, u
ban dch thut, ph Quc v khanh c trch vn ho, 1971
Will Durant. Lch s vn minli l . L Bi, Si Gn, Vit Nam 1971
Will Durant. Lch s vn minh Trung Quc. Trung tm thng tin i hc S phm thnh
ph H Ch Minh 1990
Edwin, o. Reischauer. Lch s Nht Bn v ngi Nht. NXB Khoa hc x hi, H Ni
1991
Edwin, o. Reischauer Nht Bn qu kh v hin ti. NXB Khoa hc x hi, H Ni 1994
Erkes Eduard. Lch s Trung Quc t bui u n s xm nhp ca t bn Iic ngoi.
Berlin, Akademie Verlag 1957
Jukov E. M. Lch s ton th gii. Tp I, II, III, IV. Moskva, 1956 - 1957 (ting Nga)
Jawaharlal Nehru. Pht liin n . Tp I, II, III. NXB Vn hc, H Ni 1990
Han, Woo - Keim. Lch s Triu Tin. Honululu, University Press of Hawaii 1971 (ting
Anh)
Hatada, Takashi. Lch s Triu Tin. Santa Barbara, ABC Clio 1969 (ting Anh)
Henthorn, William E. Lch s Triu Tin. New York, Free Press 1971 (ting Anh).