Psychoakustyka w piguce

Aleksander Sk
Ewa Skrodzka
Mariusz Marszakiewicz

Instytut Akustyki UAM , 2000

Spis Treci

1 BUDOWA UKADU SUCHOWEGO ............................................................................................ 4

1.1 DROGA FALI AKUSTYCZNEJ W UKADZIE SUCHOWYM .................................................................. 4
1.2 PROCES PRZETWARZANIA ............................................................................................................. 10
1.2.1 Wzmacniacz limakowy ........................................................................................................ 10
1.2.2 . Nieliniowo ukadu suchowego........................................................................................ 13
1.3 NERW SUCHOWY ......................................................................................................................... 15
2 PERCEPCYJNA ANALIZA DWIKU W UKADZIE SUCHOWYM................................ 18
2.1 PROGI SYSZALNOCI I PERCEPCJA GONOCI ............................................................................. 18
2.1.1 Progi syszalnoci................................................................................................................. 18
2.1.2 Krzywe jednakowej gonoci............................................................................................... 19
2.1.3 Skalowanie gonoci............................................................................................................ 20
2.2 SELEKTYWNO CZSTOTLIWOCIOWA ........................................................................................ 21
2.2.1 Istota selektywnoci czstotliwoci ....................................................................................... 21
2.2.2 Wstga krytyczna, filtry suchowe......................................................................................... 22
2.2.3 Percepcja barwy................................................................................................................... 28
2.2.4 2.2.4. Zaleno pomidzy selektywnoci czstotliwociow a gonoci......................... 29
2.3 PERCEPCJA WYSOKOCI ................................................................................................................ 30
2.3.1 Wysoko tonw. Skalowanie wysokoci .............................................................................. 30
2.3.2 Teorie percepcji wysokoci................................................................................................... 31
2.3.3 Wysoko dwikw zoonych ............................................................................................. 33
2.4 ROZDZIELCZO CZASOWA UCHA ................................................................................................. 36
2.5 LOKALIZACJA DWIKW ............................................................................................................. 38
2.5.1 Czynniki lokalizacyjne wynikajce z odsuchw dwuusznych............................................... 38
2.5.2 Rola maowiny usznej ......................................................................................................... 38
2.5.3 Efekt precedensu................................................................................................................... 39
3 PODSUMOWANIE ........................................................................................................................... 40
4 LITERATURA................................................................................................................................... 41

Wstp
Moliwoci ucha ludzkiego s ogromne: potrafi ono odebra bodce dwikowe,
ktrych czstotliwoci mog wynosi od 20 Hz do 20 000 Hz, a natenia pozostaj w
stosunku jak 1: 1000 000 000 000. Oznacza to, e najgoniejszy dwik jaki odbieramy (bez
ryzyka uszkodzenia suchu) ma natenie 1 bilion razy wiksze od natenia najcichszego
dwiku, jaki w ogle potrafimy zauway. Jednak jedn z najwaniejszych cech ukadu
suchowego jest to, e funkcjonuje on w sposb podobny do analizatora czstotliwoci, tzn.
urzdzenia umoliwiajcego rozkad zoonego bodca akustycznego na jego skadowe
tonalne. Ta cecha ukadu suchowego, nazywana rozdzielczoci (lub selektywnoci)
czstotliwociow, umoliwia nam rozoenie dwiku zoonego na jego skadowe tonalne,
co w praktyce sprowadza si do tego, e np. dwa tony odlege w dziedzinie czstotliwoci o
p oktawy syszymy jako dwa oddzielne dwiki.
Oprcz percepcyjnego rozseparowania dwikw w dziedzinie czstotliwoci ukad
suchowy potrafi z jednej strony rozdzieli bodce wystpujce po sobie w czasie, co
nazywane jest czasow zdolnoci rozdzielcz, a z drugiej strony potrafi te kumulowa
informacj/energi niesion przez bodziec akustyczny, co nazywane jest sumowaniem w
czasie. Inn cech ukadu suchowego jest zdolno do uporzdkowania dwikw od
najniszego do najwyszego, czyli przypisanie im wysokoci. Dziki zdolnoci do
rozrnienia barwy dwikw potrafimy te rozrni dwa instrumenty, na ktrych grana jest
nuta o tej samej wysokoci. Potrafimy rwnie zlokalizowa pooenie rda dwiku.
Wszystkie waciwoci ukadu suchowego wykorzystywane jednoczenie w pewien
spjny sposb stanowi o jakoci naszego suchu i o jego znakomitym przystosowaniu do
najrniejszych bodcw akustycznych. W szczeglnoci nasz such potrafi przetworzy
zoony bodziec akustyczny jakim jest mowa tak, e w konsekwencji jest ona interpretowana
jako konkretna informacja lingwistyczna.
Nasza wiedza o procesach zamiany dwiku, a wic fali mechanicznej, na wraenie
suchowe nie jest niestety pena i dogbna. O ile wstpne przetwarzanie sygnau
akustycznego w tzw. peryferyjnym ukadzie suchowym jest do dobrze poznane, to sposb
interpretacji cigu impulsw czynnociowych na wyszych pitrach ukadu suchowego jest
w dalszym cigu przedmiotem licznych bada.
Praca niniejsza stanowi prb syntetycznego opisu podstawowych zasad
funkcjonowania peryferyjnego ukadu suchowego oraz wskazania zwizkw pomidzy
fizycznymi parametrami dwiku a wraeniem przez ten dwik wywoanym.

1 Budowa ukadu suchowego

Rozwaanie zasad funkcjonowania ukadu suchowego nie jest moliwe bez opisu
anatomicznej struktury tego organu. Tote zmierzajc do odpowiedzi na pytanie: Jak ucho
zamienia mechaniczn fal akustyczn na wraenie suchowe ? przedstawi naley przede
wszystkim zasadnicze elementy anatomii i fizjologii ukadu suchowego.

1.1 Droga fali akustycznej w ukadzie suchowym

Zanim rozchodzce si w czasie zaburzenie orodka wywoa wraenie suchowe, ktre
bdziemy mogli zidentyfikowa jako dwik, musi ono przeby skomplikowan drog,
wiodc od ucha zewntrznego poprzez ucho rodkowe, wewntrzne (elementy wchodzce w
skad narzdu przedsionkowo-limakowego, zwanego dawniej narzdem statycznosuchowym) i dalej poprzez nerw suchowy, a do pl suchowych znajdujcych si w mzgu.
Maowina

Kanay
pkoliste

Ko
Kowadeko

Moteczek

Strzemiczko
Nerw suchowy

Okienko
okrge
Kana suchowy
zewntrzny

Bona
bbenkowa

limak

Rys. 1. Peryferyjny ukad suchowy czowieka: ucho zewntrzne, rodkowe i wewntrzne

Do ucha zewntrznego zalicza si maowin uszn i przewd suchowy zewntrzny,

ktrych zadaniem jest przewodzenie i wzmacnianie odbieranej fali akustycznej. Moliwe jest
to dziki temu, e przewd suchowy zewntrzny wraz z zamykajc go bon bbenkow
tworz komor rezonansow wzmacniajc dwik w pamie 2000-3000 Hz. Warto tego
wzmocnienia moe dochodzi do 10-20 dB. Odpowiednie ksztaty i wielkoci powyszych
elementw maj rwnie istotne znaczenie w lokalizacji rda dwiku: gdyby nie ucho
zewntrzne, nie bylibymy w stanie zlokalizowa dwikw o czstotliwociach wikszych
od 1500 Hz.

Maowina uszna zbudowana jest z chrzstki sprystej pokrytej skr. Zewntrzna jej
powierzchnia wykazuje wyniosoci i zagbienia, ktrych forma szczeglnie istotna jest w
zagadnieniach zwizanych z protetyk suchu. W dolnej swej czci maowina uszna
przechodzi w przewd suchowy zewntrzny, skadajcy si z czci bocznej chrzstkowej,
stanowicej jedn trzeci caego przewodu, i czci przyrodkowej - kostnej. Skra
wycielajca przewd suchowy zewntrzny zawiera liczne gruczoy ojowe wytwarzajce
woskowin. Substancja ta, obok samooczyszczania, zapewnia waciw sprysto bonie
bbenkowej, ktra pobudzana do drga poprzez padajc fal dwikow, przenosi
zaburzenie do ucha rodkowego.
Zasadniczym jego elementem jest jama bbenkowa, bdc nieregularn szczelin,
ktrej ksztat przypominaj klepsydr czy te dwuwkls soczewk. Jest ona wypeniona
powietrzem i zawiera acuch kosteczek suchowych najmniejszych koci w organizmie
ludzkim.
Bona bbenkowa wraz z kosteczkami suchowymi jest pierwszym elementem ukadu
transmisji dwiku z powietrza do cieczy zawartych w limaku. Jej powierzchnia zewntrzna
jest lejkowato wklsa w centralnej swej czci, nieco uwypuklajc si na obrzeach. Taka
budowa, jak i dua elastyczno, ktra zwizana jest z wystpowaniem w rodkowej warstwie
przebiegajcych promienisto i okrnie, przeplatajcych si wzajemnie wkien elastycznych,
umoliwia przenoszenie z prawie cakowit wiernoci docierajcych dwikw. Dodatkowo
istotn waciwoci tej bony jest znaczna warto wspczynnika tumienia, dziki ktremu
moe ona przyjmowa i przekazywa szybko po sobie nastpujce pobudzenia.
Na przyrodkowej cianie jamy bbenkowej znale mona uwypuklenie zwane
wzgrkiem, wywoanym zakrtem podstawnym limaka. Wzgrek przedziela dwa doki, w
ktrych znajduj si: w grnym okienko owalne oraz w dolnym - okienko okrge, czce
ucho rodkowe z wewntrznym.
Pomidzy cianami jamy bbenkowej rozpity jest acuch kosteczek suchowych, do
ktrych nale: moteczek, przyczepiony sw rkojeci do bony bbenkowej powodujcy jej
wcignicie do rodka jamy oraz kowadeko i strzemiczko, zamykajce sw podstaw
okienko owalne. Ich zadaniem jest transformowanie cinienia akustycznego docierajcego z
fal dwikow rozchodzc si w powietrzu, na cinienie mogce pobudzi do drga pyny
limaka, co w efekcie prowadzi do wywoania wraenia suchowego.
Jak funkcjonuje ucho rodkowe ? Z codziennego dowiadczenia wiadomo, e gdy
bdc na basenie zanurzymy gow pod wod to nie syszymy gosw osb siedzcych na
krawdzi basenu. Fizycznie oznacza to, e opr stawiany falom akustycznym przez wod jest
wikszy od oporu stawianego przez powietrze, lub cilej - e impedancja wody jest znacznie
wiksza ni impedancja powietrza. Aby fale akustyczne wnikny do wody naley je
przetransformowa w taki sposb by istniejca rnica impedancji przestaa mie znaczenie.
Analogiczn sytuacj mamy w przypadku organu suchu: z powietrza dwik musi by
dostarczony do wypenionego cieczami limaka. Ucho rodkowe peni tu wanie rol ukadu
transformujcego drgania powietrza na drgania cieczy tak, e pomimo znacznej rnicy
impedancji powietrza i cieczy limaka dwik wytwarza wystarczajce drgania cieczy
limakowych by byy one odebrane jako wraenie suchowe. Bez jego obecnoci tylko 0.1%
energii fali docierajcej bezporednio z powietrza do okienka owalnego byaby
transmitowana do limaka, co z pewnoci nie wywoywaaby wraenia dwikowego.
Transformacja dwiku dokonywana w uchu rodkowym, nazywana te
wyrwnaniem (dopasowaniem) impedancji, polega przede wszystkim na zwikszeniu
cinienia wywieranego na pyn limakowy przez podstaw strzemiczka w stosunku do
cinienia, dziaajcego na bon bbenkow, co odbywa si kosztem zmniejszenia amplitudy
ruchu tych struktur. Moliwe jest to m.in. dziki rnicy powierzchni czynnych bony
bbenkowej i podstawy strzemiczka, pozostajcych w stosunku ok. 35:1, oraz

mechanizmowi dwigniowemu, bdcego rezultatem rnych dugoci ramion kowadeka i

moteczka, pozwalajcemu na dodatkowe wzmocnienie odbieranej fali rzdu ok. 1.3 razy.
Dopasowanie impedancji przez ucho rodkowe jest najlepsze w zakresie rednich
czstotliwoci (1-4 kHz) i dlatego te w tym wanie zakresie ucho jest najbardziej czue,
czyli zdolne do spostrzegania (detekcji) najcichszych dwikw. Charakterystyk
przeniesienia ucha rodkowego, czyli zaleno wzmocnienia sygnau w uchu rodkowym od
czstotliwoci przedstawiono na rys. 2.

Rys.2. Charakterystyka przeniesienia ucha rodkowego

Dodatkow funkcj ukadu kosteczek jest zabezpieczenie delikatnych struktur limaka

(o ktrych poniej) przed dwikami o zbyt duym nateniu i maych czstotliwociach.
Dobiegajca do ucha fala dwikowa wprawia w drganie bon bbenkow. Uwypuklanie si
bony wraz z rkojeci moteczka do rodka jamy, powoduje ruch gwki moteczka wok
wizada osiowego w przeciwnym kierunku, co z kolei przyczynia si do przycignicia
trzonu kowadeka i ruchu odnogi dugiej do wewntrz, przez co nastpuje wciskanie
podstawy strzemiczka w okienko owalne. Ruch podstawy strzemiczka jest bardzo zoony i
rozoy go mona na ruch tokowy, ruch wahadowy i obrotowy. Ruchliwo tych
elementw moliwa jest dziki istnieniu dwch staww, a take wizade, ktrych zadaniem
jest ich mocowanie, przez co staj si one osiami obrotu. Jeeli natenie odbieranego
bodca jest zbyt due i moe grozi uszkodzeniem ukadu suchowego, to proces transmisji
dwiku moe by kontrolowany (osabiony) poprzez dwa minie: misie napracz bony
bbenkowej i misie strzemiczkowy, ktre napinaj si i ograniczaj ruchy kosteczek
suchowych.
Pierwszy ze wspomnianych mini, unerwiany przez nerw trjdzielny (V nerw
czaszkowy), przyczepiony do rkojeci moteczka i w momencie wystpienia zbyt gonego
bodca pociga moteczek z bon bbenkow do wewntrz. Drugi, natomiast, unerwiany
przez nerw twarzowy (VII nerw czaszkowy), przyczepiony jest do rkojeci moteczka,
wysuwajc przedni cz podstawy strzemiczka z okienka przedsionka. W wyniku
jednoczesnego dziaania obu tych mini, co ma miejsce w przypadku nadmiernie gonych
sygnaw, nastpuje ich usztywnienie prowadzce do ograniczenia drga kosteczek
suchowych i w konsekwencji do zmniejszenia amplitudy przenoszonych drga. Mechanizm
ten, zwany rwnie odruchem strzemiczkowym, jest inicjowany z pewnym opnieniem
wzgldem pocztku nadmiernie gonego dwiku i w zwizku z tym nie jest, niestety,
skuteczny dla dwikw impulsowych, takich jak strza z pistoletu, czy uderzenie motka.
Odruch ten wywoywany jest niezalenie od naszej woli dla sygnaw 70 90 dB wyszych
od progu syszalnoci.

Aby ucho rodkowe mogo prawidowo funkcjonowa w jamie bbenkowej musi

panowa takie samo cinienie jak na zewntrz organizmu. Moliwe jest to dziki istnieniu
trbki suchowej (trbki Eustachiusza), czcej jam bbenkow z gardem, ktrej wiato, ze
wzgldu na specyficzn budow, jest normalnie zamknite i otwiera si tylko podczas
ziewania, poykania, czy te wymawiania takich gosek jak: u, e, i, p, k, wyrwnujc w ten
sposb ewentualn rnic cinie. Niedrono tego elementu upoledza such i moe
prowadzi do zmian patologicznych, podczas gdy stae otwarcie przyczynia si do
wystpienie nieprzyjemnego uczucia polegajcego na gonym syszeniu "w gowie"
wasnego gosu, co okrelane jest mianem autofonii.
Przestrzenie jamy bbenkowej stanow zoony ukad rezonansowy, majcy na celu
przede wszystkim tumienie zarwno dwikw docierajcych z zewntrz, jak i szmerw
wewntrzustrojowych, ktrych rdem s m.in. przepywajca krew w naczyniach
krwiononych, czy te oddychanie i przeykanie. Powietrze zawarte w tej jamie ma istotne
znaczenie w prawidowej pracy okienek: owalnego i okrgego stanowicych pocztek
kolejnej czci narzdu przedsionkowo-limakowego - ucha wewntrznego, zawierajcego
limak oraz narzd przedsionkowy odpowiedzialny za utrzymanie rwnowagi naszego ciaa.
Ucho wewntrzne tworzone jest przez bdnik kostny znajdujcy si w koci
skroniowej. Z przedsionka bdnika kostnego wyrasta ku przodowi limak a ku tyowi
kanay pkoliste. W gbi bdnika kostnego znajduje si bdnik boniasty zbudowany z
dwch pcherzykw: agiewki i woreczka, z trzech przewodw pkolistych i z przewodu
limakowego. Cz z kanaami pkolistymi zwizana jest z narzdem rwnowagi, podczas
gdy cz limakowa z narzdem suchu, czym dokadniej si zajmiemy.
limak jest zwajc si, uformowan z koci czaszki rurk ktra, zwinita jest w
formie skorupy limaka i ma 23/4 zwoja. Za pocztek limaka (tzw. baz) przyjmuje si
zwykle okienko owalne do ktrego przylega strzemiczko przekazujce drgania z powietrza.
Analiza drga cieczy i bon limaka jest do trudna jeli dokonuje si jej na zwinitym
limaku tj. takim jakim jest on w rzeczywistoci. Dlatego te drgania te ilustruje si na
rozwinitym limaku co pozwala na znacznie lepsz wizualizacj i peniejsze zrozumienie
procesw tam zachodzcych i, co nie mniej wane, jest cakowicie zgodne z zachowaniem
si nierozwinitego limaka.
Przekrj poprzeczny limaka przedstawiono na rys.3a, a przekrj poduny
rozwinitego limaka przedstawiono schematycznie na rys.3b. Przez ca jego dugo
biegn dwie bony: podstawna i przedsionkowa (bona Reissnera), dzielc go na 3 komory
(partycje) nazywane odpowiednio schodami limaka i bbenka oraz przewodem lub kanaem
limakowym, ktre wypenione s prawie nieciliwymi cieczami. Grna cz schody
limaka i dolna schody bbenka zawierajce perylimf, cz si ze sob na kocu limaka
przez may otwr szpar osklepka (helikotrem). Trzecia - rodkowa komora - przewd
limakowy, wypeniona endolimf, biegnie niezalenie, wzdu bdnika boniastego.
Gdy okienko owalne porusza si do wewntrz limaka, to chwilowa gsto cieczy
limaka w bezporednim ssiedztwie okienka owalnego wzrasta. To zaburzenie cinienia
rozchodzi si wzdu limaka w kierunku szpary osklepka i dalej schodami bbenka do
okienka okrgego usytuowanego poniej okienka owalnego (patrz rys.3b). Z uwagi na do
du prdko fal akustycznych w cieczach, wychylenia okienek owalnego i okrgego s
niemale w przeciwfazie: ruch okienka owalnego do wewntrz limaka powoduje ruch
okienka okrgego na zewntrz. Jest to moliwe dziki temu, e okienko okrge oddziela
ciecze limaka od powietrza zawartego w jamie bbenkowej a dwik dociera do limaka
tylko poprzez okienko owalne.
Zaburzenie gstoci cieczy, ktre propaguje si w schodach bbenka i w schodach
przedsionka jest przyczyn lokalnych, chwilowych rnic cinienia perylimfy po obu stronach
bony podstawnej, ktra z punktu widzenia omawianych zagadnie jest najwaniejszym

elementem limaka. Propagujce si rnice cinienia, powoduj powstawanie fali biegncej

na bonie podstawnej, w wyniku czego bona ta podlega niewielkim odksztaceniom,
przemieszczajcym si wraz z zaburzeniami cinienia perylimfy od okienka owalnego do
okienka okrgego (por. rys. 3b). W przypadku, gdy dwikiem wymuszajcym jest ton (a nie
pojedynczy impuls jak na rys. 3b), to cykliczne zagszczenia i rozrzedzenia perylimfy,
propagujce si wzdu limaka, powoduj cykliczne wychylenia znacznych obszarw bony
podstawnej. Jednak nie caa bona podstawna drga w jednakowym stopniu: to, ktra cz
bony podstawnej wychyla si w najwikszym stopniu zaley od czstotliwoci dwiku, za
amplituda tych drga zaley od natenia dwiku.

Rys 3a. Przekrj poprzeczny limaka ukazujcy trzy jego podstawowe partycje, bon
pokrywkow oraz organ Cortiego

Rys. 3b. Poduny przekrj rozwinitego limaka

Bona podstawna ma 33-35 mm dugoci a jej waciwoci fizyczne zmieniaj si

wzdu jej dugoci. U podstawy (tj. blisko okienka owalnego) bona ta jest wska i sztywna,
a w miar posuwania si w kierunku wierzchoka (ssiedztwo osklepka) staje si coraz
szersza i mniej sztywna. W rezultacie pooenie miejsca o najwikszym wychyleniu zaley od
czstotliwoci tonu: dwiki o duych czstotliwociach najsilniej wzbudzaj obszary w
pobliu okienka owalnego a dwiki o maych czstotliwociach w pobliu szpary osklepka,
co schematycznie zilustrowano na rys.4.

Rys. 4. Obwiednie wychylenia bony podstawnej w zalenoci od czstotliwoci

Bona podstawna dokonuje wic pewnej konwersji czstotliwoci sygnau na miejsce

jej maksymalnego wychylenia. Mamy tu do czynienia z przyporzdkowaniem
czstotliwo miejsce, a sposb tego przyporzdkowania jest nastpujcy: tony o maych
czstotliwociach wytwarzaj maksymalne wychylenie blisko osklepka, a tony o duych
czstotliwociach blisko okienka owalnego. Dziki temu limak zachowuje si tak jak
analizator dwiku: sygna akustyczny zoony z tonw o rnych czstotliwociach i
amplitudach pobudza w rnym stopniu rne obszary bony podstawnej. Ta waciwo
limaka, pozwalajca nam w konsekwencji na percepcyjne rozseparowanie dwch tonw o
rnej czstotliwoci, nazywa si selektywnoci czstotliwociow. Warto jednak pamita,
e analiza dwiku zachodzca na bonie podstawnej nie jest doskonaa: jeli czstotliwoci
dwch tonw s nieznacznie rne to przedstawiony mechanizm analizy nie pozwala na ich
percepcyjne rozseparowanie i syszymy wwczas jeden dwik. Warto doda, e obwiednie
drga bony podstawnej nie zmieniaj si jeli drgania dostarczane s do limaka nie za
pomoc strzemiczka (tzw. przewodnictwo powietrzne), jak przedstawiono powyej, ale
poprzez koci czaszki (tzw. przewodnictwo kostne).
Zdolno bony podstawnej do rozseparowania dwikw o rnych czstotliwociach
(selektywno czstotliwociowa) przedstawia si czsto za pomoc tzw. krzywych strojenia
bony podstawnej, ktre s pewnym odpowiednikiem krzywych rezonansowych
poszczeglnych punktw tej bony. Pojedyncz krzyw strojenia wyznacza si obserwujc
wychylenie jednego, ustalonego punktu bony podstawnej, pobudzanej tonami o rnych
czstotliwociach. Natenie tonu stymulujcego dobiera si kadorazowo w ten sposb, aby
amplituda wychylenia badanego punktu bony podstawnej bya zawsze taka sama. W
poprawnie funkcjonujcym ukadzie suchowym krzywa strojenia dowolnego punktu bony
podstawnej charakteryzuje si bardzo ostro zarysowanym minimum i stromo nachylonymi

zboczami (tzw. ostre strojenie). Przykad takiej krzywej, uzyskanej dla winki morskiej,
przedstawiono na rys.5 za pomoc kek.

Rys. 5. Krzywa strojenia bony podstawnej mierzona w punkcie najbardziej wraliwym na 18

kHz. Krzywa z kkami obrazuje ostre strojenia bony ywej winki morskiej. Krzyw z kwadratami
uzyskano po mierci zwierzcia

Ta sama krzywa strojenia zmienia znaczco sw posta gdy wyznaczona jest po

mierci zwierzcia, a wic wwczas gdy ustay wszystkie czynnoci biologiczne organizmu,
co przedstawiono na rys.5 za pomoc kwadratw. Krzywa strojenia charakteryzuje si w tym
przypadku znacznie mniej ostro zarysowanym minimum (tzw. szerokie strojenie), ktre jest
przesunite w kierunku mniejszych czstotliwoci. Ta krzywa strojenia odwzorowuje
wycznie mechaniczne waciwoci analizowanego punktu bony podstawnej. Dua czuo
bony podstawnej oraz ostre strojenie poprawnie funkcjonujcego ukadu suchowego nie
wynika zatem wycznie z mechanicznych waciwoci limaka, a przypisuje si je
biologicznie aktywnemu procesowi nazywanemu czsto wzmacniaczem limakowym. Proces
ten, zwikszajcy najbardziej drgania bony podstawnej o najmniejszych amplitudach, moe
by rdem dodatkowej energii dostarczanej do bony podstawnej bd te moe przyczynia
si do wzrostu jej elastycznych waciwoci w otoczeniu maksymalnego wychylenia.

1.2 Proces przetwarzania

1.2.1 Wzmacniacz limakowy
Aby wyjani dziaanie wzmacniacza limakowego naley wnikn gbiej w budow
i fizjologi ucha wewntrznego. Mechaniczne drgania bony podstawnej s zamieniane na
potencjay czynnociowe wkien nerwu suchowego (impulsy neuronowe) w organie
Cortiego usytuowanym wzdu caej bony podstawnej w rodowisku dodatnio naadowanej
endolimfy wypeniajcej kana limakowy. Przekrj poprzeczny organu Cortiego
przedstawiono na rys.6. Zasadniczymi elementami tego organu, z punktu widzenia
omawianych zagadnie, s komrki rzskowe wewntrzne i zewntrzne, umieszczone po obu
stronach tzw. tunelu Cortiego oraz bona pokrywkowa znajdujca si nad tym organem.
Wewntrzne komrki rzskowe u ludzi umieszczone s w jednym rzdzie, po
wewntrznej stronie tunelu Cortiego. Jest ich ok. 3500, a kada z nich ma ok. 40 tzw. rzsek
formujcych proste rzdy. Do kadej z tych komrek dochodzi ok. 20 neuronw aferentnych

10

przekazujcych impulsy elektryczne ze limaka na wysze pitra drogi suchowej i dalej do

mzgu. Rzski tych komrek nie maj najprawdopodobniej bezporedniej stycznoci z bon
Zewntrzne komrki
rzskowe

Wkna eferentne
Rzski
Bona Pokrywkowa

Komrki

Wewntrzne
komrki rzskowe

Hensena

Wkna eferentne
Bona
podstawna

Wkna aferentne

Komrki
Pillars

Tunel Nuela
Tunel Cortiego

Komrki Deitersa

Rys. 6. Przekrj organu Cortiego

pokrywkow, ktra jest utwierdzona tylko po swej jednej, wewntrznej stronie. Ruchy bony
podstawnej w gr i w d, przedstawione schematycznie na rys.7a, powoduj cykliczne
zblianie organu Cortiego i bony pokrywkowej oraz powstanie pomidzy nimi si
cinajcych. Dziki temu bezporedni kontakt rzsek wewntrznych komrek rzskowych z
bon pokrywkow staje si bardziej moliwy i prowadzi do przeginania rzsek raz w jedn
raz w drug stron. Przeginanie to poczone jest z cyklicznym otwieraniem i zamykaniem
kanaw znajdujcych si w rzskach, ktrymi do ujemnie spolaryzowanych komrek
rzskowych mog napywa dodatnie jony potasu z endolimfy wypeniajcej kana
limakowy. Na rys.7a,b przedstawiono schematyczne trzy zasadnicze fazy ruchu bony
podstawnej z jednoczesnym zaznaczeniem kierunku przegicia rzsek oraz proces otwierania
i zamykania kanaw jonowych. Cho rysunek ten prezentuje zachowanie komrek
rzskowych zewntrznych, to w dobrym stopniu oddaje on rwnie funkcj wewntrznych

Rys. 7a. Trzy fazy ruchu bony podstawnej i ich wpyw na przegicie rzsek

11

komrek rzskowych. Wywoywane w ten sposb chwilowe zmiany potencjau komrek

rzskowych odbierane s przez synapsy wkien neuronowych i w postaci impulsw
transmitowane do wyszych piter ukadu suchowego. Panuje powszechne przekonanie, e
znakomita wikszo informacji o bodcu akustycznym jaka dostpna jest na rnych
pitrach drogi suchowej pochodzi wycznie z wewntrznych komrek rzskowych.

Rys. 7b. Komrka rzskowa

Zewntrzne komrki rzskowe uporzdkowane s w piciu rzdach (u ludzi),

umieszczonych po zewntrznej stronie tunelu Cortiego. Jest ich ok. 25 000 a kada z nich ma
ok. 140 rzsek uformowanych w ksztacie litery V. Do komrek tych dochodzi ok. 1800
neuronw eferentnych tj. takich, ktre przekazuj sygnay z mzgu. Organ Cortiego
odpowiedzialny jest wic zarwno za transmisj informacji o fali dwikowej do mzgu jak i
za zwrotn transmisj rozkazw mzgu do ucha wewntrznego. Ponadto komrki te
charakteryzuj si kurczliwoci pod wpywem zmiany potencjau: jeli zwikszymy
potencja takiej komrki (ktra w normalnych warunkach jest spolaryzowana ujemnie) to
ulegnie ona skrceniu. To wanie kurczliwo oraz specyficzny sposb unerwienia
zewntrznych komrek rzskowych odpowiedzialne s za wysok czuo i dobr
selektywno czstotliwociow suchu normalnego (wzmacniacz limakowy), co
zilustrowano za pomoc krzywych strojenia (por. rys.5).
Mechanizm ten funkcjonuje nastpujco. Jak ju powiedziano, ruchy bony
podstawnej w gr i w d powoduj zblianie si organu Cortiego i bony pokrywkowej oraz
powstanie si cinajcych na styku tych organw. Siy te powoduj m.in. przeginanie rzsek
zewntrznych komrek rzskowych raz w jedn raz w drug stron. Przeginanie to powoduje
cykliczne otwieranie i zamykanie kanaw znajdujcych si w rzskach, ktrymi mog
napywa dodatnie jony potasu do ujemnie spolaryzowanych komrek rzskowych. Ruch
bony podstawnej ku grze (por. rys.7.) poczony jest z otwarciem kanaw jonowych dziki
czemu jony potasu, ktrych znaczce stenie obserwuje si w endolimfie, napywaj do
zewntrznych komrek rzskowych. Jony te powoduj wzrost potencjau komrek, a w
zwizku z ich kurczliwoci rwnie ich skrcenie. Skrcenie to jest najwiksze w
szczytowym wychyleniu bony podstawnej, kiedy to kanay jonowe s maksymalnie otwarte,
co ilustruje dolna cz rys.7. Z rys.6 atwo wywnioskowa, e skrcenie zewntrznych
komrek rzskowych prowadzi do lepszego wzajemnego zblienia si wewntrznych
komrek rzskowych (a waciwie caego organu Cortiego) i bony pokrywkowej, a wic do
znacznie bardziej intensywnego stymulowania ich. W konsekwencji obserwuje si te
zwikszenie liczby impulsw czynnociowych neuronw unerwiajcych te komrki. Jak

12

wynika z najnowszych bada kurczliwo zewntrznych komrek rzskowych ma zasadnicze

znaczenie zwaszcza w przypadku najcichszych dwikw, bowiem to waciwie dziki temu
mechanizmowi moemy je w ogle usysze. Gdyby zatem kurczliwo zewntrznych
komrek rzskowych nie istniaa, wwczas wygenerowanie impulsu we wknach
dochodzcych do wewntrznych komrek rzskowych wymagaoby znacznie wikszego
wychylenia bony podstawnej, a wic i wikszego natenia dwiku. Wida std, e
zewntrzne komrki rzskowe odgrywaj w syszeniu bardzo istotn rol a ich uszkodzenie
moe prowadzi do upoledzenia czuoci suchu. Ich zdolno do kurczenia si pod
wpywem zmiany potencjau uwaana jest za zasadniczy element wzmacniacza limakowego.

1.2.2 . Nieliniowo ukadu suchowego

Jednym z dowodw na istnienie wzmacniacza limakowego jest przebieg krzywej
strojenia przedstawionej na rys.5. Gdy bona podstawna jest w dobrej kondycji fizjologicznej,
krzywa strojenia jej dowolnego punktu jest znacznie bardziej selektywna (ostra) ni w
przypadku ustania funkcji motorycznej zewntrznych komrek rzskowych. Innym
argumentem na korzy funkcjonowania takiego wzmacniajcego procesu jest nieliniowo
charakterystyki dynamicznej bony podstawnej.
Charakterystyka dynamiczna lub tzw. funkcja wejcia-wyjcia, opisuje dynamiczne
waciwoci badanego ukadu. Jest to zaleno amplitudy sygnau na wyjciu ukadu od
amplitudy sygnau wejciowego, przy staej czstotliwoci. Dla ukadu liniowego zaleno ta
jest liniowa. Nie wnikajc w szczegow definicje ukadu liniowego zapamitajmy tylko, e
jeli amplitudy sygnau wejciowego i wyjciowego wyrazi si w mierze logarytmicznej
(dB), to charakterystyka jest lini prost o kcie nachylenia 450.
Na rys.8 przedstawiono charakterystyki dynamiczne punktu bony podstawnej
dajcego maksymalne wychylenie dla czstotliwoci 9 kHz, pobudzanego do drga sygnaami
o czstotliwociach 1 i 9 kHz, wyznaczone w rnych momentach czasowych od chwili
podania furosemidu, leku wytwarzajcego chwilowe zaburzenie czynnoci zewntrznych
komrek rzskowych. Wypenione kwadraty ilustruj funkcj wejcia-wyjcia analizowanego
miejsca bony podstawnej przed podaniem leku, dla czstotliwoci sygnau 9 kHz. Funkcja ta
charakteryzuje si znaczn nieliniowoci o charakterze kompresji: duy zakres poziomu
sygnau wejciowego odwzorowany jest w znacznie mniejszy zakres amplitudy prdkoci
drga bony podstawnej (zmianie sygnau wejciowego o 95-20=75 dB SPL odpowiada
zmiana prdkoci drga bony podstawnej od40 do 9000 m/s co jest rwnowane 47 dB).
Najwiksz nieliniow kompresj obserwuje si dla rednich poziomw dwiku (4080 dB SPL). Jednak po 15 min od podania furosemidu funkcja wejcia-wyjcia (wypenione
trjkty skierowane do gry) jest rwnolega do funkcji liniowej przedstawionej na tym
rysunku za pomoc linii bez adnych punktw. Zatem furosemid spowodowa zanik
nieliniowych waciwoci bony podstawnej oraz znacznie ograniczy funkcjonowanie
wzmacniacza limakowego: aby teraz wywoa okrelon reakcj obserwowanego punktu
bony podstawnej (w tym przypadku prdko drga) naley zastosowa znacznie wiksze
poziomy dwiku; tak funkcjonowaby nasz such gdyby funkcje zewntrznych komrek
rzskowych byy trwale uszkodzone. Nieliniowej kompresji nie stwierdzono jednak w
przypadku gdy obserwowano punkt bony podstawnej nastrojony na czstotliwo 9 kHz a
czstotliwo sygnau pobudzajcego bya rwna 1 kHz, co dowodzi, e nieliniowo drga
bony podstawnej wystpuje wycznie w otoczeniu jej maksymalnego wychylenia. Wydaje
si zatem, e wzmacniacz limakowy funkcjonuje w ten sposb, e wzmacnia w najwikszym
stopniu drgania bony podstawnej wywoane bardzo cichymi dwikami (do ok. 40 dB).
Powyej tego poziomu, tj. dla dwikw o poziomach 40-80 dB, udzia tego procesu staje si
coraz mniej efektywny co prowadzi do mniejszego nachylenia (kompresji) charakterystyki

13

dynamicznej bony podstawnej. Dla duych poziomw (powyej 70 dB) udzia tego
mechanizmu jest niezauwaalny dziki czemu charakterystyka dynamiczna staje si znowu
funkcj liniow.

Rys. 8. Charakterystyki dynamiczne punktu bony podstawnej o czstotliwoci

charakterystycznej 9 kHz. Opis w tekcie.

Jedn z najistotniejszych cech ukadu liniowego jest to, e w sygnale wyjciowym z

takiego ukadu mog wystpowa tylko sygnay o czstotliwociach rwnych
czstotliwociom sygnaw podanych na wejcie. Jeli w sygnale wyjciowym obecne bd
takie sygnay, ktrych nie ma w sygnale wejciowym, to ukad jest nieliniowy. Peryferyjny
ukad suchowy czowieka jest w oglnoci ukadem nieliniowym a najbardziej spektakularn
demonstracj tej nieliniowoci jest moliwo do atwego usyszenia znieksztace
intermodulacyjnych (tzw. tonw kombinacyjnych). Jeli suchamy dwutonu o
czstotliwociach np. 1 i 1.2 kHz, to na skutek nieliniowoci naszego ukadu suchowego, we
wraeniu suchowym obecny jest take sygna o czstotliwoci ok. 0.8 kHz. Nie jest to
bynajmniej efekt psychologiczny: ton o czstotliwoci 0.8 kHz zosta wygenerowany przez
limak. Obecno tej dodatkowej skadowej (a wic tonu kombinacyjnego o czstotliwoci
0.8 kHz) nie jest jednak oczywista bowiem dopiero zdudnienie jej poprzez dodanie do
dwutonu 1 i 1.2 kHz tonu o czstotliwoci nieznacznie rnicej si od 800 Hz (np. 804 Hz)
pozwala stwierdzi obecno tej skadowej, ktra nie wystpuje w sygnale.
Innym przejawem istnienia aktywnych procesw biologicznych wpywajcych na
waciwoci mechaniczne limaka jest generowanie bardzo cichych dwikw przez ucho.
Jeeli ucho zostanie pobudzone impulsem o niewielkim poziomie, to za pomoc mikrofonu
wprowadzonego do zewntrznego przewodu suchowego mona zarejestrowa dwik bdcy
reakcj ucha na sygna pobudzajcy. Pocztkowa jego cz jest wynikiem odbicia
podawanego dwiku od ucha rodkowego. Jednak dalsza cz tego sygnau pojawia si z
opnieniem 5-60 ms od momentu zaprezentowania impulsu. Opnienia te s zbyt due,
aby mona wiza je z odbiciem od ucha rodkowego. Dlatego te z du pewnoci sdzi
si, e s one rezultatem biologicznej aktywnoci limaka. Dwiki te znane s w literaturze
pod pojciem wywoanej emisji otoakustycznej. Nazywane s take echami limaka lub
echami Kempa, od nazwiska odkrywcy tego zjawiska.
Kemp zasugerowa, e dwiki te s generowane przez pewien mechanizm
przewodzeniowy lub przez pewne punkty bony podstawnej, bowiem pobudzanie sygnaem
szerokopasmowym prowadzio do generowania sygnaw emisji otoakustycznych o cile
okrelonych czstotliwociach. Odpowied ukadu suchowego jest nieliniowa, poniewa
natenie emisji otoakustycznych nie jest proporcjonalne do natenia dwiku
14

wywoujcego te emisje. Charakter tej nieliniowoci mona wykorzysta do rozrnienia

odpowiedzi pochodzcej ze limaka od odpowiedzi pochodzcej z ucha rodkowego, bowiem
ucho rodkowe zachowuje si w sposb liniowy. Ponadto, dla danej czstotliwoci energia
rejestrowanego dwiku moe by wiksza od energii obecnej w impulsie wejciowym. Ten
fakt pozwoli Kempowi i innym autorom zasugerowa, e emisja otoakustyczna
odzwierciedla aktywny biologicznie proces wzmocnienia.
Emisje otoakustyczne s dla danego osobnika bardzo stabilne zarwno co do ksztatu
przebiegu jak i skadu widmowego. Kade ucho ma swoj wasn charakterystyczn
odpowied (emisj). Emisje otoakustyczne s najwiksze dla czstotliwoci z przedziau 5002500 Hz prawdopodobnie dlatego, e zwrotna transmisja sygnau ze limaka przez ucho
rodkowe jest najefektywniejsza w tym wanie zakresie czstotliwoci. Jedn z
najwaniejszych jej cech jest to, e wystpuj one wycznie w uszach bdcych w dobrym
stanie fizjologicznym. Uszy z niewielkimi nawet zmianami patologicznymi pochodzenia
limakowego nie wytwarzaj tych sygnaw. Emisje nie pojawiaj si rwnie w uszach
poddanych uprzednio dziaaniu dwikw o duym nateniu lub rodkw
farmakologicznych, ktre negatywnie wpywaj na czynnoci limaka. W przypadku
ekspozycji dwiku o duym nateniu emisje mog pojawi si ponownie po pewnym
czasie, po ktrym ukad suchowy odzyskuje swe pierwotne zdolnoci. Oznacza to, e emisje
otoakustyczne s zwizane z procesami fizjologicznymi, ktre atwo ulegaj zaburzeniom,
czy te cakowitej degradacji, podobnie jak to ma miejsce z procesem odpowiedzialnym za
ostro krzywych strojenia i czuo bony podstawnej. Pomiary tych sygnaw mog by
zatem wykorzystywane jako bardzo czuy wskanik do monitorowania stanu fizjologicznego
limaka.
Pomimo braku jakichkolwiek sygnaw wymuszajcych wiele uszu emituje dwiki,
ktre mog by rejestrowane w zewntrznym kanale suchowym. Takie sygnay nazywane s
spontaniczn emisj otoakustyczn. Ich wystpowanie wskazuje po raz wtry na istnienie
wewntrz limaka jakiego rda energii, ktre moe generowa dwiki.

1.3 Nerw suchowy

Jak ju wczeniej wspomniano zasadnicza cz informacji o sygnale akustycznym
dostpna w nerwie suchowym pochodzi z komrek rzskowych wewntrznych. Do kadej z
tych komrek dochodzi ok. 20 neuronw aferentnych i kady z nich dochodzi wycznie do
jednej komrki. Dziki temu informacja o aktywnoci poszczeglnych wewntrznych
komrek rzskowych transmitowana jest do wyszych piter ukadu suchowego za pomoc
25-30 tys. neuronw stanowicych niezalene kanay informacji, co schematycznie ilustruje
grna cz rys. 9. Warto jednak pamita, e nawet w odpowiedzi na ton, bdcy sygnaem
monochromatycznym, do znaczna liczba komrek rzskowych wykazuje aktywno, jako
e pobudzenie bony podstawnej nie jest w takich sytuacjach punktowe (por. krzywe
strojenia, rys.5). W lad za tym mona wic oczekiwa, e wiele neuronw dochodzcych do
pobudzonych komrek rzskowych bdzie rwnie wykazywao pewn aktywno, wyraan
zazwyczaj liczb impulsw czynnociowych na sekund. Zatem, w pierwszym przyblieniu,
informacja o czstotliwoci dwiku zamieniana jest (kodowana) na pobudzenie okrelonej
grupy neuronw dochodzcych do komrek rzskowych znajdujcych si w okrelonych
obszarach bony podstawnej, podczas gdy informacja o nateniu dwiku zawarta jest przede
wszystkim w liczbie impulsw czynnociowych neuronu na sekund, czyli czstotliwoci
jego wyadowa. Nie ma jednak prostej zalenoci pomidzy nateniem, a liczb impulsw
czynnociowych w jednostce czasu: wzrost natenia prowadzi bowiem w oglnoci do
wzrostu czstotliwoci wyadowa neuronw, ale rwnie do wzrostu liczby aktywnych
neuronw. Wzrost poziomu dwiku poczwszy od bardzo maych wartoci prowadzi do

15

wzrostu liczby wyadowa neuronw. Rozkad aktywnoci neuronw pod wpywem sygnau
o niewielkim nateniu (do ok. 40-50 dB SPL) ilustruje ukad najgrubszych pionowych
kresek w lewej dolnej czci rys.9. Dla rednich wartoci poziomu pewna liczba neuronw
suchowych osiga stan nasycenia: dalszy wzrost poziomu dwiku (powyej 50 dB) nie
wywouje zmiany aktywnoci tych neuronw. Wzrost poziomu natenia sygnalizowany jest
wic w tym przypadku przez tzw. nienasycone neurony po obu stronach (w skali
czstotliwoci) wzgldem nasyconych neuronw oraz przez wzrost liczby aktywnych
neuronw, co schematycznie ilustruje ukad najcieszych pionowych kresek w lewej donej
czci rys.9.
Liczba impulsw czynnociowych na sekund w poszczeglnych neuronach (typach
neuronw) nie jest jednak jedyn informacj o bodcu dostpn w nerwie suchowym. Dla
czstotliwoci bodca akustycznego mniejszych od 5 kHz czasowy przebieg wyadowa
neuronw odzwierciedla struktur czasow bodca, co zilustrowano w prawej dolnej czci
rys.9. Wyadowania te maj tendencj do wystpowania dla cile okrelonej fazy bodca
akustycznego, cho nie musz wystpowa w kadym okresie bodca. Zjawisko to nazywane
jest synchronicznoci fazow. Zatem interway czasowe midzy kolejnymi wyadowaniami
s cakowitymi wielokrotnociami okresu bodca. Odstpy te zawieraj jednoznaczn
informacj o czstotliwoci sygnau. Wydaje si, e dokonujc okrelenia czstotliwoci
sygnau nasz ukad suchowy moe bazowa na informacji o tym ktre z neuronw s
aktywne (kady aferentny neuron dochodzi tylko do jednej wewntrznej komrki rzskowej)
oraz na odstpach czasowych pomidzy impulsami w aktywnych neuronach. Warto te
podkreli, e synchroniczno fazowa ma rwnie znaczenie dla kodowania informacji o
nateniu dwiku. Natenie, do poziomw ok. 40-50 dB, kodowane jest poprzez
czstotliwo wyadowa neuronw. Powyej tego natenia liczba impulsw w nasyconych
neuronach jest staa i zmiany czstotliwoci wyadowa obserwuje si tylko w mniej licznej
grupie neuronw nienasyconych. Jednak dalszy wzrost natenia powoduje wzrost liczby
aktywnych neuronw. Biorc pod uwag fakt, e synchroniczno fazow obserwuje si
niezalenie od nasycenia neuronw mona stwierdzi, e wzrost natenia (powyej 40-50
dB) prowadzi do powikszania regularnoci wyadowa neuronowych obserwowanych w
nerwie suchowym. Wzrost tej regularnoci moe by wykorzystywany przez wysze pitra
ukadu suchowego do dyskryminacji natenia.
W przypadku bodca zoonego synchroniczno fazowa jest zdeterminowana przez
najefektywniejsze skadowe. Zatem czasowe przebiegi wyadowa rnych neuronw mog
zawiera informacje o wzgldnych amplitudach skadowych bodca (i o rnych
czstotliwociach skadowych) nawet wtedy, gdy poziom bodca powoduje nasycenie
wikszoci neuronw.

16

BAZA

HELIKOTREMA

Bona pokrywkowa
Wewntrzne komrki
rzskowe, ok. 3500, w
jednym rzdzie

Wewntrzne komrki
rzskowe

Neurony aferentne,
ok. 20 neuronw na
kad komrk. Razem
ok.25-30 tys. wkien.

Bona podstawna

20-30 tys. 'niezalenych' kanaw informacji. Kady kana transmituje informacj o 'innej' czstotliwoci.
Liczba impulsw /s

Czstotliwo , lub numer kanau transmisji

tmin

1
=
f

Czas

Rys.9. Schemat transmisji sygnau akustycznego w nerwie suchowy Rys.9. Schematyczne przedstawienie procesu przetwarzania drga mechanicznych na
impulsy neuronowe oraz rozkadu aktywnoci neuronw w czasie

17

2 Percepcyjna analiza dwiku w

ukadzie suchowym
2.1 Progi syszalnoci i percepcja gonoci
2.1.1 Progi syszalnoci
Prg syszalnoci (prg absolutny, prg detekcji sygnau) jest najmniejszym
poziomem natenia dwiku, ktry wywouje zaledwie spostrzegane wraenie suchowe
wobec braku innych dwikw. Jest niezwykle istotnym, aby przy podawaniu wartoci progu
syszalnoci okreli sposb pomiaru natenia progowego bodca.
W jednej z szeroko stosowanych metod dwiki prezentuje si suchaczom za pomoc
suchawek, a pomiaru natenia dokonuje si za pomoc maego mikrofonu sondujcego
umieszczonego w kanale suchowym. Najlepiej, gdy pomiaru dokonuje si bardzo blisko
bony bbenkowej. Prg okrelony w ten sposb nazywany jest zaledwie spostrzeganymi
zmianami cinienia akustycznego. W innej metodzie dwik prezentowany jest przez
goniki, zazwyczaj w duej kabinie bezechowej, a pomiaru poziomu dwiku dokonuje si w
tym miejscu pola dwikowego, w ktrym uprzednio usytuowany by rodek gowy
suchacza. Prg wyznaczony w ten sposb nazywany jest progiem w polu swobodnym.

Rys. 10. Krzywe jednakowej gonoci. Parametrem jest warto poziomu gonoci w
fonach. Warto te doda, e w audiologii progi syszalnoci przedstawia si zazwyczaj na tzw.
audiogramie tj. wykresie ilustrujcym ubytki suchu wzgldem suchu normalnego

Rezultaty uzyskiwane w oparciu o dwie opisane metody rni si nieco, poniewa

zarwno gowa, maowina uszna, a take przewd suchowy zewntrzny maj wpyw na
pole dwikowe. Przykadowy prg syszalnoci uzyskany w warunkach odsuchu w polu
swobodnym przedstawiono na rys.10 (najnisza krzywa). Jak wida z tego rysunku czuo
(wraliwo) suchu zmienia si znaczco ze zmian czstotliwoci Jestemy stosunkowo
mao wraliwi na dwiki o bardzo maych i bardzo duych czstotliwociach. Tote, aby
wywoa wraenie syszalne za pomoc takich dwikw naley zastosowa do znaczne
18

wartoci ich natenia. Najwiksza czuo suchu przypada na zakres czstotliwoci

od 500 do 5000 Hz i wynika w pewnym stopniu z charakterystyki przeniesienia ucha
rodkowego. Warto pamita, e na ten wanie zakres czstotliwoci przypada nasza mowa,
co nie pozostaje bez wpywu na jej zrozumiao.
Krzywa pooona najniej na rys.10 ilustruje redni prg w polu swobodnym
uzyskany dla zdrowych, dorosych suchaczy. Naley jednak podkreli, e krzywa ta
przedstawia rezultaty urednione, uzyskane dla duej grupy suchaczy o suchu normalnym.
Dlatego indywidualne progi wysze lub nisze o 20 dB w dalszym cigu s uznawane za
mieszczce si w normie. U ludzi starszych progi syszalnoci zazwyczaj podwyszaj si,
szczeglnie w zakresie duych czstotliwoci, wikszych od 4000 Hz.

2.1.2 Krzywe jednakowej gonoci

Omawiajc gono dwikw wygodnie jest posugiwa si pewn skal, ktra
wie poziom natenia dwiku z jego gonoci i ktra umoliwia porwnanie gonoci
dwikw o rnej czstotliwoci. Najatwiejszym krokiem prowadzcym do utworzenia
takiej skali jest skonstruowanie tzw. krzywych jednakowej gonoci dla tonw o rnych
czstotliwociach. Jako standard wybiera si w tym celu ton o czstotliwoci 1000 Hz,
ktrego poziom natenia jest stay, a zadanie postawione suchaczowi polega na tym, e ma
on dopasowa poziom drugiego tonu (np. o czstotliwoci 2000 Hz) tak, aby oba dwiki
byy w jego odczuciu jednakowo gone. Wyznaczona w ten sposb miara gonoci tego
dopasowanego tonu nazywana jest poziomem gonoci. Jeli powtrzymy to zadanie dla
wielu rnych czstotliwoci drugiego tonu to dopasowany poziom tego tonu, wykrelony w
funkcji czstotliwoci, utworzy krzyw jednakowej gonoci. Jeli zadanie to powtrzymy
dla rnych poziomw tonu standardowego (o czstotliwoci 1000 Hz) to otrzymamy rodzin
krzywych jednakowej gonoci, tak jak na rys.10.
Poziom gonoci tonu standardowego o czstotliwoci 1000 Hz jest liczbowo rwny
jego poziomowi cinienia akustycznego. Zatem poziom gonoci dowolnego tonu jest rwny
poziomowi cinienia akustycznego tonu standardowego (o czstotliwoci 1000 Hz), z ktrym
jest on jednakowo gony.
Jednostk poziomu gonoci jest fon: dany dwik ma tyle fonw ile decybeli (SPL)
ma ton o czstotliwoci 1 kHz, ktry jest jednakowo gony z analizowanym dwikiem.
Parametrem krzywych na rys.10 jest warto poziomu gonoci w fonach. Dla niskich
poziomw gonoci krzywe jednakowej gonoci s zblione ksztatem do krzywej
progowej, a dla wysokich poziomw gonoci staj si bardziej paskie. Oznacza to, e
tempo wzrostu gonoci wraz ze wzrostem poziomu natenia jest rne dla tonw o rnej
czstotliwoci. Na przykad, prg absolutny tonu o czstotliwoci 100 Hz jest o ok. 20 dB
wyszy od progu tonu o czstotliwoci 1000 Hz (odpowiednie progi absolutne s rwne 24 i 4
dB SPL). Ale tony o czstotliwociach 100 i 1000 Hz i o poziomie gonoci 100 fonw maj
poziomy cinienia akustycznego prawie takie same (102 i 100 dB SPL). Aby osign t
sam zmian poziomu gonoci tj. od progu do 100 fonw, poziom cinienia akustycznego
sygnau o czstotliwoci 1000 Hz naley zwikszy o 97 dB SPL, podczas gdy poziom tonu o
czstotliwoci 100 Hz naley zwikszy o 79 dB. Dlatego te szybko wzrostu poziomu
gonoci wraz ze wzrostem natenia jest wiksza dla maych czstotliwoci (oraz w
pewnym stopniu dla bardzo duych czstotliwoci) ni dla rednich wartoci czstotliwoci.
Zatem w przypadku dwiku zoonego mona oczekiwa, e jego gono bdzie w
znacznym stopniu zaleaa od czstotliwoci jego poszczeglnych skadowych zwaszcza
wwczas, gdy dwik bdzie mia niewielkie natenie. Mona te powiedzie, e jeli
wszystkie skadowe takiego dwiku bd miay te same amplitudy, to udzia najniszych
skadowych (poniej 500 Hz) w cakowitej gonoci tego dwiku bdzie znacznie mniejszy
19

ni skadowych o rednich wartociach czstotliwoci. Z uwagi na to, mierniki poziomu

cinienia akustycznego dokonuj waenia poziomw dwiku w rnych pasmach
czstotliwoci po to, by fizyczny pomiar poziomu dwiku by jak najbliszy odczuwanej
gonoci. Waenia tego dokonuje si wg tzw. krzywych korekcyjnych, ktre liniami
przerywanymi przedstawiono na rys.10. Wyrnia si krzywe korekcyjne A, stosowane
powszechnie i opisujce haas o niewysokim poziomie, wychodzce z uycia krzywe
korekcyjne B, a take C i D, wykorzystywane przy pomiarach haasu impulsowego i
lotniczego. Poziom dwiku mierzony za pomoc takich miernikw podaje si zwykle w
decybelach cznie z zastosowan krzyw korekcyjn. Dany poziom moe by podany jako
55 dB(A), co oznacza, e wskazanie miernika korygujcego odczyt zgodnie z krzyw
korekcyjn A wynioso 55 dB.
Mierniki poziomu dwiku nie s niestety wolne od wad. Przede wszystkim nie
dostarczaj odpowiedniego sposobu sumowania gonoci skadowych w znacznie
rozseparowanych pasmach czstotliwoci, czyli gonoci dwikw zoonych. Ponadto nie
odzwierciedlaj one w naleytym stopniu gonoci dwikw zmieniajcych si w czasie
(np. dwikw impulsowych, czy transjentowych). Jednak pomimo tych i wielu innych
ogranicze mierniki tego typu s szeroko uywanym instrumentem pomiarowym, szczeglnie
przy pomiarach haasw

2.1.3 Skalowanie gonoci

Skale gonoci tworzy si w celu wyznaczenia zalenoci wicych fizyczn miar
dwiku jak jest natenie i jego subiektywn ocen. Istnieje wiele metod wyznaczania
gonoci, ktre zazwyczaj sprowadzaj si do tego, aby suchacz poda bezporednio liczb
odpowiadajc w jego odczuciu gonoci wywoywanej przez prezentowany mu dwik. W
jednej z tych metod, nazwanej metod szacowania wielkoci, suchaczowi mona
zaprezentowa dwik porwnawczy, a po nim seri dwikw o rnych nateniach.
Suchacz proszony jest o ocen kadego z tych dwikw wzgldem dwiku
porwnawczego, ktremu arbitralnie przypisuje si pewn liczb, np. 100 jednostek. Jeli
suchacz ocenia prezentowany dwik jako dwa razy goniejszy od dwiku porwnawczego
to przypisuje si mu 200 jednostek, jeli oceniany dwik jest 10 razy cichszy od dwiku
porwnawczego - otrzymuje 10 jednostek itp.
W oparciu o wyniki uzyskane w opisany sposb Stevens zasugerowa, e
percypowana gono L jest potgow funkcj natenia I, tzn.
gdzie k jest sta zalen od suchacza i zastosowanych jednostek.

L = kI 0.3
Innymi sowy gono danego dwiku jest proporcjonalna do natenia
podniesionego do potgi 0.3. W przyblieniu oznacza to, e dwa dwiki z ktrych jeden
oceniany jest jako dwa razy goniejszy od drugiego rni si fizycznie o 10 dB.
Stevens zaproponowa by jednostk gonoci dwiku by son. Gono jednego
sona jest wielkoci przyjt arbitralnie i jest to gono tonu o czstotliwoci 1000 Hz o
poziomie 40 dB SPL. Ton o czstotliwoci 1000 Hz i poziomie 30 dB SPL jest zazwyczaj
oceniany jako dwukrotnie cichszy od tonu 40 dB i ma gono 0,5 sona, a dwik o poziomie
60 dB SPL ma gono 4 sonw. Ta prosta zaleno nie obowizuje dla poziomw niszych
od 30-40 dB.
Zwizek pomidzy nateniem i gonoci sygnaw opisany prawem potgowym
by wielokrotnie potwierdzony eksperymentalnie. Jednak mimo to skalowanie gonoci
poddawano krytyce, bowiem adna ze stosowanych metod badawczych nie wydaje si by
20

wolna od efektw ubocznych. Wrd czynnikw, ktre mogy mie wpyw na ostateczne
rezultaty, najczciej wymienia si due rnice midzyosobnicze i sposb prowadzenia
eksperymentu. Kwestionuje si te sam ide pytania suchacza o ocen samego wraenia.
To, co robimy na co dzie, to ocena gonoci rda dwiku. Zaley ona od odlegoci od
rda i kontekstu w jakim dwik jest syszany (np. czy zawiera jak zrozumia informacj
lingwistyczn). Innymi sowy, w wielu realnych sytuacjach prbujemy dokona oceny
waciwoci rda dwiku a nie samego dwiku. Prba oceny wielkoci wraenia moe
by nienaturalnym i trudnym procesem.

2.2 Selektywno czstotliwociowa

2.2.1 Istota selektywnoci czstotliwoci
Gdy suchaczowi prezentuje si sygna sinusoidalny o okrelonej czstotliwoci, to
odbiera on (percypuje) wraenie tonalne o czystej, wyranej barwie. Wysoko tego tonu jest
zwizana z jego czstotliwoci a gono z nateniem. Gdy suchaczowi zaprezentuje si
jednoczenie dwa tony, to ich percepcyjne rozdzielenie, a wic usyszenie ich jako
oddzielnych dwikw, zalee bdzie od tego jak odlege s one od siebie w dziedzinie
czstotliwoci. Jeli tony te s do odlege, tzn. maj czstotliwoci rwne np.100 Hz i 1000
Hz, to suchacz wyranie usyszy dwa oddzielne tony. Zatem ucho ludzkie moe zachowywa
si jak analizator rozkadajcy dwik zoony (w tym przypadku dwuton) na skadowe
tonalne. Nasz zdolno do takiego percepcyjnego rozoenia dwiku na skadowe nazywa
si rozdzielczoci lub selektywnoci czstotliwociow. Jeli jednak skadowe dwutonu
maj zblione czstotliwoci np. 1000 Hz i 1030 Hz, to suchacz odbierze pewien dwik
poredni, bdcy mieszanin dwch tonw skadowych. W tym przypadku rozdzielczo
czstotliwociowa ucha jest niewystarczajca do rozdzielenia skadowych dwiku
zoonego.
Gdy dwa tony s odlege w dziedzinie czstotliwoci o kilka hercw, to brzmi jak
pojedynczy ton o fluktuujcej gonoci. U podstaw tych fluktuacji, nazywanych
dudnieniami, ley zjawisko fizyczne polegajce na wzmacnianiu i wygaszaniu amplitudy
dwch sinusoid, ktre nakadaj si na siebie z rnymi fazami. Liczba dudnie
wystpujcych w czasie jednej sekundy jest rwna rnicy czstotliwoci tonw. Zatem w
miar wzrostu odstpu czstotliwoci midzy tonami liczba dudnie wzrasta. Gdy odstp ten
jest wikszy od 20 Hz dudnienia przestaj by syszalne, a zamiast nich sycha
chropowaty, niezbyt przyjemny dwik. Gdy odstp czstotliwoci w dwutonie jest nadal
zwikszany, to wraenie chropowatoci najpierw nasila si, a nastpnie maleje. Przy duej
rnicy czstotliwoci syszalne staj si oba tony skadowe. Najmniejszy odstp
czstotliwoci dwch tonw, przy ktrym staj si one syszalne oddzielnie jest zaleny od
ich czstotliwoci redniej (tzw. czstotliwoci rodkowej) i jest cile zwizany z
selektywnoci czstotliwociow. Jeli czstotliwo rodkowa wynosi np. 500 Hz odstp
ten wynosi 35 Hz, gdy czstotliwo rodkowa wynosi 5000 Hz odstp wynosi 700 Hz.
Mona wic na tej podstawie stwierdzi, e rozdzielczo czstotliwociowa nie jest staa i
pogarsza si ze wzrostem czstotliwoci rodkowej dwch tonw.
Gdy suchamy dwiku skadajcego si z wielu skadowych, to znacznie trudniej jest
nam usysze wszystkie skadowe, ni w przypadku dwutonu. Np. dla czstotliwoci
rodkowej wielotonu rwnej 500 Hz, odstp skadowych umoliwiajcy usyszenie kadej z
nich jako oddzielnej wynosi 80 Hz, a dla czstotliwoci rodkowej rwnej 5000 Hz odstp
ten wynosi 800 Hz.

21

Rozdzielczo czstotliwociowa jest fundamentaln waciwoci naszego suchu i

przejawia si we wszystkich niemal aspektach percepcji dwiku. Warto doda, e nasz
wzrok nie posiada zdolnoci do analizy wiata: wiato biae jest dla nas wiatem biaym, a
nie zbiorem barw z ktrych si ono skada.

2.2.2 Wstga krytyczna, filtry suchowe

Z codziennego dowiadczenia wiemy, e niekiedy pewne dwiki dochodzce do nas
mog by zaguszane przez inne dwiki. Zjawisko to nazywamy maskowaniem. Np. muzyka
z radioodbiornika, jeli jest odpowiednio gona, moe maskowa cich rozmow. Miar
maskowania jest rnica pomidzy poziomem dwiku na progu jego syszalnoci w
warunkach maskowania i poziomem tego dwiku na progu syszalnoci wobec braku
dwikw zakcajcych. Jedna z koncepcji tumaczcych zjawisko maskowania zakada, e
bona podstawna zachowuje si podobnie do analizatora dwiku. Kady jej punkt jest
najbardziej wraliwy na okrelon czstotliwo dwiku co pozwala stwierdzi, e
zachowuje si on jak filtr pasmowoprzepustowy o okrelonej czstotliwoci rodkowej,
pamie przepuszczania i nachyleniu zboczy. Jeeli wic sygna maskowany i maskujcy
przypadaj na ten sam filtr (a wic maj zblione czstotliwoci) to by sygna maskowany by
syszany musi mie poziom bliski sygnaowi maskujcemu. Jednak gdy czstotliwoci
sygnaw maskowanego i maskujcego s znaczco rne, tak e przypadaj na rne filtry,
to niewielki poziom sygnau maskowanego, znacznie niszy ni poziom sygnau
maskujcego, wystarcza by go usysze. Waciwoci tych filtrw, nazywanych powszechnie
filtrami suchowymi, mona wyznacza w badaniach fizjologicznych (krzywe strojenia
bony podstawnej) bd te w badaniach psychofizycznych.
Wikszo psychofizycznych metod wyznaczania charakterystyk (lub ksztatw)
filtrw suchowych bazuje na zaoeniu, e w przypadku maskowania tonu szerokim pasmem
szumu suchacz opiera swoj ocen o filtr, w ktrym (i) stosunek mocy tonu do mocy szumu
(tzw. stosunek sygnau do szumu) jest najwikszy i e (ii) detekcja tonu na tle szumu
nastpuje wtedy, gdy stosunek ten przekroczy pewn ustalon warto.
Wyznaczeniu ksztatu filtru suchowego, czyli jego charakterystyki, powicono wiele
uwagi. Pierwsza hipoteza dotyczca ksztatu filtru suchowego pochodzi z lat czterdziestych a
zaproponowana zostaa przez Fletchera. Zaoy on, e filtr suchowy ma ksztat prostokta.
Filtr taki przepuszcza, bez wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji, wszystkie skadowe
sygnau przypadajce na jego pasmo przepustowe, natomiast skadowe znajdujce si poza
tym pasmem cakowicie tumi. Fletcher mierzy prg detekcji sygnau sinusoidalnego w
obecnoci pasma szumu maskujcego o czstotliwoci rodkowej rwnej czstotliwoci tonu.
Gsto widmowa mocy szumu, czyli innymi sowy poziom mocy szumu w kadym jego
pamie czstotliwoci o tej samej szerokoci, bya jednakowa co oznacza, e w miar
zwikszania szerokoci pasma szumu wzrastaa cakowita moc szumu. Struktur widmow
sygnaw oraz rezultaty tego eksperymentu przedstawiono schematycznie na rys.11.
Na osi pionowej odoono wartoci progu detekcji tonu, a na osi poziomej - szeroko
pasma szumu maskujcego. Z rysunku tego wida, e pocztkowemu zwikszaniu szerokoci
pasma szumu towarzyszy wzrost progu detekcji. Jednak poczwszy od pewnej szerokoci
pasma prg detekcji ustala si na pewnym poziomie i dalsze zwikszanie szerokoci pasma,
co wie si rwnie ze wzrostem mocy sygnau maskujcego, nie powoduje ju zwikszenia
progu detekcji tonu. Powyszy rezultat mona zinterpretowa w oparciu o zaoenie istnienia
prostoktnych filtrw suchowych: (i) suchacz dokonuje detekcji tonu na tle szumu,
wykorzystujc filtr o czstotliwoci rodkowej zblionej do czstotliwoci tonu, (ii) dopki
pasmo szumu maskujcego mieci si w filtrze suchowym, szum ten wpywa na prg
22

detekcji sygnau. Gdy szeroko pasma szumu wzrasta, lecz w dalszym cigu nie przekracza
szerokoci filtru suchowego o czstotliwoci rodkowej rwnej czstotliwoci sygnau

Rys. 11. Schemat eksperymentu Fletchera: struktura widmowa sygnaw i uzyskany rezultat
zaproponowana zostaa przez Fletchera. Zaoy on, e filtr suchowy ma ksztat prostokta.

maskowanego, wzrasta rwnie prg detekcji sygnau. Jednak gdy tylko szeroko pasma
szumu przekroczy szeroko tego filtru suchowego, to cz szumu, ktra znalaza si poza
filtrem przestaje wpywa na detekcj tonu i prg detekcji tonu przyjmuje sta warto. Na
maskowanie tonu ma wpyw szum ktry wypeni filtr i nie ma wpywu ta cz szumu,
ktra znalaza si poza filtrem. Zatem dalsze zwikszanie szerokoci pasma szumu, pomimo
e zwizane jest ze wzrostem cakowitej mocy szumu, nie powoduje wzrostu progu detekcji
tonu. Szeroko pasma szumu o czstotliwoci rodkowej rwnej czstotliwoci tonu przy
ktrej prg detekcji tonu przestaje wzrasta nazywa si wstg krytyczn. Wstga krytyczna
odpowiada szerokoci prostoktnego filtru suchowego.
Koncepcja prostoktnych filtrw suchowych do dobrze wyjania rezultaty
eksperymentw dotyczcych maskowania tonw przez sygnay szerokopasmowe. Jednak w
odniesieniu do innych typw sygnaw maskujcych nie sprawdza si. Dowodem na to jest
przebieg tzw. audiogramw maskowania przedstawionych na rys.12, ilustrujcych progi
maskowania tonu za pomoc pasma szumu o czstotliwoci rodkowej 410 Hz, szerokoci
spektralnej 90 Hz i o rnych poziomach natenia.

Rys. 12. Audiogramy maskowania. Parametrem jest poziom pasma szumu maskujcego

23

Prg detekcji tonu maskowanego pasmem szumu jest najwyszy gdy czstotliwo
tonu jest zbliona do czstotliwoci rodkowej maskujcego pasma szumu. Audiogramy
maskowania maj zaokrglone wierzchoki i zbocza nachylone pod pewnymi ktami. Taki
przebieg audiogramw maskowania wyklucza wykorzystywanie przez suchacza jednego
prostoktnego filtru suchowego. Gdyby filtry suchowe byy prostoktne, to audiogramy
maskowania musiayby mie zupenie inny ksztat: efekt maskowania byby obserwowany
tylko wwczas, gdy pasmo czstotliwoci obejmowane przez sygna maskujcy pokrywaoby
si, cho czciowo, z pasmem przepustowym (prostoktnego) filtru suchowego o
czstotliwoci rodkowej rwnej czstotliwoci tonu. W przypadku gdy zachodzenie na siebie
tych pasm nie wystpuje prg maskowania powinien by rwny progowi syszalnoci przy
braku jakichkolwiek innych dwikw maskujcych.
Naley zauway, e dla wyszych poziomw sygnau maskujcego nachylenie
audiogramw maskowania po stronie duych czstotliwoci zmniejsza si. Oznacza to, e
pasmo szumu maskujcego zawierajce mae czstotliwoci o do duych poziomach moe
efektywnie maskowa tony o duych czstotliwociach. Np. pasmo szumu o szerokoci 90 Hz
i czstotliwoci rodkowej 410 Hz oraz o poziomie 80 dB, zastosowane w opisanym
eksperymencie, maskuje tony o czstotliwociach dochodzcych do 3000 Hz. Zjawisko to
nazywane jest poszerzeniem maskowania na due czstotliwoci. Audiogramy maskowania
uzyskane przy uyciu tonalnych sygnaw maskujcych s podobne do przedstawionych na
rys.12, lecz rezultaty s zaburzone przez dudnienia ktre wystpuj wtedy, gdy czstotliwoci
sygnau maskujcego i maskowanego s zblione. W tym przypadku suchacz nie syszy
sygnau maskowanego jako takiego, lecz percypuje dudnienia, a w audiogramie maskowania
obserwuje si lokalne minimum w otoczeniu czstotliwoci sygnau maskowanego. Aby
unikn tego problemu stosuje si wskie pasmo szumu jako sygna maskujcy poniewa
zewntrzne fluktuacje amplitudy takiego pasma szumu wykluczaj wykorzystanie dudnie
jako czynnika umoliwiajcego detekcj.
Niezalenie od do znacznego uproszczenia ksztatu filtru suchowego i zwizanych z
tym konsekwencji, koncepcja wstg krytycznych jest w dalszym cigu szeroko stosowana, a
wyznaczeniu szerokoci wstg krytycznych powiecono w latach 1950-70 wiele uwagi. Ich
podsumowaniem jest zaleno zaproponowana przez Scharfa przedstawiona na rys.15 lini
przerywan. Wstgi krytyczne maj szeroko sta (rwn 100 Hz) dla czstotliwoci
rodkowych mniejszych od 500 Hz. Dla czstotliwoci wikszych od 500 Hz szeroko
wstgi krytycznej wzrasta ze wzrostem czstotliwoci: przyjmuje si, e szeroko ta jest
rwna ok. 17 % czstotliwoci rodkowej.

Rys. 13. Psychofizyczne krzywe strojenia. Wsprzdne kropek opisuj czstotliwo i

poziom maskowanych tonw. Lini przerywan zaznaczono prg absolutny

24

Cho audiogramy maskowania przedstawione na rys.12 daj pewne wyobraenie o

rzeczywistym ksztacie filtru suchowego, nie mona ich wykorzysta do dokadnego
wyznaczenia ksztatu tego filtru poniewa w rzeczywistoci dla kadej czstotliwoci sygnau
maskowanego ocena suchacza oparta bya o filtr o innej czstotliwoci rodkowej, a ksztat
tego filtru moe zmienia si wraz ze zmian czstotliwoci. Aby omin t trudno stosuje
si metod polegajc na wyznaczeniu tzw. psychofizycznych krzywych strojenia. W celu
wyznaczenia krzywej strojenia ustala si poziom tonu maskowanego, zazwyczaj bardzo niski,
wynoszcy np. 10 dB powyej progu syszalnoci tego sygnau dla danego suchacza i dla
kadej z kilku czstotliwoci sygnau maskujcego (zazwyczaj wskie pasmo szumu) dobiera
si jego poziom tak, by zaledwie maskowa ton. Poniewa poziom tonu jest bardzo niski to
zakada si, e ton ten pobudza tylko jeden filtr suchowy o czstotliwoci rodkowej rwnej
czstotliwoci tonu. Zakada si take, e na progu detekcji tonu sygna maskujcy wywouje
sta odpowied tego filtru, wystarczajc by maskowa stay ton. Zatem psychofizyczne
krzywe strojenia wskazuj jaki powinien by poziom sygnau maskujcego w funkcji
czstotliwoci, aby wywoa sta odpowied filtru suchowego. Zazwyczaj charakterystyk
filtru okrela si odwrotnie tzn. wykrelajc zaleno sygnau wyjciowego od sygnau
wejciowego o zmiennej czstotliwoci i ustalonym poziomie. W przypadku filtru liniowego
obie metody daj ten sam rezultat. Dlatego przyjmujc zaoenie liniowoci, ksztat filtru
suchowego mona uzyska poprzez odwrcenie psychofizycznej krzywej strojenia.
Przykadowe psychofizyczne krzywe strojenia przedstawiono na rys.13.
Charakterystyk prostoktnego filtru suchowego zaproponowanego przez Fletchera
wyczerpujco opisywaa jedna liczba wyraajca szeroko jego pasma przepustowego (albo
szeroko wstgi krytycznej). Ksztatu filtru suchowego wyznaczonego na podstawie
psychofizycznej krzywej strojenia nie mona opisa w podobny sposb, poniewa nie
wiadomo na jakiej wysokoci charakterystyki zmierzy szeroko. Szeroko t mierzy si
czsto pomidzy punktami na charakterystyce filtru, w ktrych odpowied filtru zmniejsza si
o 3 decybele, wzgldem swojego maksimum. Tak wyznaczon szeroko pasma
przepustowego filtru nazywa si czasem szerokoci pasma trzydecybelowego. Pasmo
trzydecybelowe filtrw suchowych stanowi kilkanacie procent czstotliwoci rodkowej
filtru i bywa do rzadko stosowan wielkoci.
Alternatywn metod wyznaczenia charakterystyki filtru suchowego opisa Patterson.
Oparta jest ona o wyznaczenie progw maskowania tonu za pomoc sygnau maskujcego
zoonego z dwch pasm szumu, co schematycznie przedstawiono na rys.14a. Ton
maskowany (zaznaczony grub pionow lini) ma sta czstotliwo, a sygnaem
maskujcym jest szum pasmowozaporowy, ktrego czstotliwo rodkowa jest rwna
czstotliwoci sygnau. Odstp czstotliwoci pomidzy kadym ze zboczy szumu a
czstotliwoci rodkow pasma zaporowego jest oznaczony przez f. Zmieniajc szeroko
pasma zaporowego wyznacza si prg detekcji sygnau jako funkcj szerokoci zaporowego
szumu. Poniewa pasmo zaporowe jest usytuowane symetrycznie wzgldem czstotliwoci
sygnau, to metoda ta nie pozwala na wykrycie ewentualnej asymetrii filtru suchowego, a w
dalszej analizie zakada si, e filtr jest symetryczny w liniowej skali czstotliwoci.
Zaoenie to nie jest pozbawione podstaw, przynajmniej dla szczytowej czci filtru i dla
rednich poziomw dwiku, poniewa psychofizyczne krzywe strojenia s symetryczne w
obrbie swoich maksimw. Dla sygnau usytuowanego w rodku symetrii pasma zaporowego
szumu, optymalny stosunek sygnau do szumu uzyskuje si na wyjciu tego filtru
suchowego, ktrego czstotliwo rodkowa jest rwna czstotliwoci sygnau, co pokazano
na rys. 14a.

25

Rys. 14.
Schemat metody Pattersona wyznaczania ksztatu filtru suchowego oraz przykadowa charakterystyka
takiego filtru

Gdy szeroko zaporowego pasma szumu wzrasta, to przez filtr suchowy przechodzi
coraz mniej szumu i dlatego prg detekcji sygnau maleje. Ilo szumu przechodzcego przez
filtr suchowy jest proporcjonalna do powierzchni zawartej pod krzyw ksztatu filtru w
zakresie czstotliwoci obejmowanych przez szum. Na rys.14 ilustruj to zakreskowane
obszary. Jeli zaoy si, e prg odpowiada staemu ilorazowi sygnau do szumu na wyjciu
filtru suchowego, to zmiana progu detekcji sygnau ze zmian szerokoci pasma zaporowego
bdzie wyraona poprzez zmian powierzchni pod krzyw filtru w zalenoci od f. Typowy
filtr suchowy otrzymany za pomoc metody szumu pasmowozaporowego przedstawiono na
rys.14b. Filtr ten ma zaokrglony wierzchoek i do strome zbocza. W odrnieniu od filtru
prostoktnego, nie mona opisa go za pomoc jednej liczby. Mona jednak posuy si
opisanym przy psychofizycznych krzywych strojenia pasmem trzydecybelowym. Pasma

Rys. 15. Zaleno szerokoci wstg krytycznych od czstotliwoci. Linia przerywana

przedstawiatradycyjne szerokoci wstg, linia ciga ekwiwalentne szerokoci
prostoktne (ERB) filtru suchowego

trzydecybelowe filtrw suchowych wyznaczonych za pomoc metody Pattersona maj

zwykle szeroko od 10 do 15 % czstotliwoci rodkowej. Szeroko filtru suchowego
wyraa si do czsto za pomoc tzw. ekwiwalentnej szerokoci prostoktnej, ERB. Jest ona
liczbowo rwna szerokoci idealnego prostoktnego filtru o wartoci transmitancji rwnej
maksymalnej transmitancji filtru suchowego, przy czym moc przechodzcego szumu przez
26

ten filtr jest rwna mocy szumu przechodzcego przez filtr suchowy. Przebieg zalenoci
ekwiwalentnej szerokoci filtrw suchowych od czstotliwoci jest opisany za pomoc
nastpujcej zalenoci:

ERB = 24.7( 4.37 F + 1)

gdzie F jest czstotliwoci rodkow filtru wyraon w kHz, i jest w peni udokumentowany
w przedziale czstotliwoci od 80 do 12000 Hz, a zilustrowano go na rys. 15 lini cig.
Zasadnicza rnica pomidzy szerokociami wstg krytycznych a ekwiwalentnymi
szerokociami filtrw suchowych dotyczy czstotliwoci mniejszych od 500 Hz. Wstgi
krytyczne s ok. trzykrotnie szersze ni ekwiwalentna szeroko filtrw suchowych dla
czstotliwoci 100-120 Hz. Rne przebiegi szerokoci wstg krytycznych i filtrw
suchowych w zalenoci od czstotliwoci sugeruj, e w tym zakresie czstotliwoci
modele te nie s zgodne. Dla czstotliwoci wikszych ni 500 Hz szerokoci wstg
krytycznych s generalnie wiksze ni ekwiwalentna szeroko filtrw suchowych. Jednak w
przedziale czstotliwoci 500-5000 Hz iloraz tych miar szerokoci filtru suchowego jest w
przyblieniu stay i osiga warto ok. 1.22-1.5 co pozwala stwierdzi, e w tym przedziale
czstotliwoci oba modele s zgodne. Warto pamita, e zarwno wstdze krytycznej jak i
ekwiwalentnej szerokoci prostoktnej filtru suchowego odpowiada stay odcinek na bonie
podstawnej o dugoci ok. 1 mm.
Metod Pattersona mona rozszerzy na przypadek, w ktrym pasmo zaporowe szumu
nie jest symetryczne wzgldem czstotliwoci sygnau. Pozwala to na pomiar dowolnej
asymetrii filtru suchowego, cho analiza uzyskanych w ten sposb rezultatw jest
trudniejsza. Z tego powodu pominiemy dokadny opis. Wyniki bada pokazuj, e filtry
suchowe s wzgldnie symetryczne dla rednich poziomw dwiku ale staj si coraz
bardziej niesymetryczne dla wysokich poziomw: po stronie maych czstotliwoci s mniej
strome ni po stronie duych czstotliwoci. Ksztat filtru suchowego o czstotliwoci
rodkowej 1 kHz dla poziomw dwiku od 20 do 90 dB SPL przedstawiono na rys. 16.

Rys. 16. Ksztat filtru suchowego o czstotliwoci 1 kHz dla poziomw cinienia
akustycznego 20 (wewntrzna krzywa), 30, 40, 50, 60, 70, 80 i 90 dB (zewntrzna krzywa)

Przedstawione dotychczas rozwaania dotyczyy analizy funkcjonowania suchu na

przykadzie wykorzystania jednego filtru. Cho zakadano, e kadorazowo decyzja suchacza
oparta jest o jeden filtr, to w rzeczywistoci korzystamy zazwyczaj z wielu filtrw
suchowych jednoczenie. Przykadem bodcw, ktre wywouj aktywno wielu filtrw
suchowych moe by np. muzyka czy mowa, ktre s sygnaami o pamie znacznie szerszym
27

ni jedna wstga krytyczna. Ponadto percepcja barwy dwiku wydaje si zalee,

przynajmniej czciowo, od rozkadu aktywnoci rnych filtrw suchowych a detekcja
sygnau w warunkach maskowania czsto zaley od wyniku porwnania sygnaw
wyjciowych z rnych filtrw suchowych.
Innym nasuwajcym si pytaniem jest to, czy istnieje skoczona liczba ssiadujcych
ze sob wstg krytycznych, czy te cig nakadajcych si na siebie takich wstg. Scharf np.
przedstawi tablic, w ktrej zawar 24 nastpujce po sobie wstgi krytyczne. Grna
czstotliwo graniczna kadej wstgi bya jednoczenie doln czstotliwoci graniczn
nastpnej wstgi krytycznej o wikszej czstotliwoci rodkowej, co sugerowa moe
istnienie skoczonej liczby wstg krytycznych. Pomimo, e taka metoda prezentacji wynikw
jest bardzo wygodna, to wydaje si jednak do pewne, e wstgi krytyczne maj charakter
cigy, a nie dyskretny. Nie istnieje bowiem aden dowd eksperymentalny na istnienie
niecigoci lub przerwy pomidzy wstgami krytycznymi. Dlatego moemy mwi o
wstdze krytycznej wok dowolnej czstotliwoci z zakresu syszalnego.
Obliczajc progi dla najgoniejszych skadowych dwiku maskowanego do czsto
mona przewidzie, czy sygna zoony prezentowany na tle szumu szerokopasmowego
bdzie spostrzegany czy te nie. Znajc ksztaty filtrw suchowych o czstotliwociach
rodkowych rwnych czstotliwociom skadowych sygnau mona wyliczy stosunek
sygnau do szumu na wyjciu kadego z takich filtrw. Jeli stosunek ten dla dowolnego filtru
przekroczy pewn warto krytyczn, to sygna zostanie spostrzeony. Dla rednich
czstotliwoci krytyczna warto stosunku sygnau do szumu wynosi 1:2,5 lub -4 dB. Dziki
temu mona obliczy poziomy rnych sygnaw ostrzegawczych tak, by z jednej strony byy
one wyranie syszane, a z drugiej nie utrudniay komunikowania si.

2.2.3 Percepcja barwy

Barwa moe by zdefiniowana jako ten atrybut wraenia dwikowego, ktry
umoliwia rozrnienie gosw rnych osb lub tych samych nut granych na rnych
instrumentach. W odrnieniu od wysokoci i gonoci, ktre s jednowymiarowe, barwa
jest wielowymiarowa; nie istnieje jedna skala wzgldem ktrej mona by porwnywa barw
rnych dwikw. Barwa dwiku okrelona w podany sposb zaley od kilku fizycznych
cech tego dwiku wrd ktrych naley wymieni rozkad jego energii w dziedzinie
czstotliwoci, zmiany tego rozkadu w czasie oraz charakter dwiku tzn. czy jest
periodyczny i wytwarza wraenie tonu o czstotliwoci z zakresu syszalnego, lub czy jest to
dwik nieregularny wytwarzajcy wraenie szumu. Zasadnicze znaczenie dla barwy
dwiku, zwaszcza w odniesieniu do instrumentw muzycznych, ma sposb prezentacji
dwiku tzn. czy jest on prezentowany w sposb cigy czy z przerwami oraz sposb
wczania i wyczania dwiku: szybkie narastanie dwiku w pocztkowej jego fazie ma
zupenie inn barw ni narastanie powolne.
Dla cigych dwikw periodycznych mona przytoczy ucilon definicj barwy
podan przez Amerykask Organizacj Normalizacyjn mwic, e barwa dwiku jest
tym atrybutem wraenia suchowego wzgldem ktrego suchacz moe oceni dwa stae w
czasie dwiki zoone o tej samej gonoci, wysokoci i czasie trwania jako niepodobne.
Barwa zdefiniowana w ten sposb zaley gwnie od wzgldnych amplitud poszczeglnych
skadowych widmowych dwikw zoonych. Np. dwiki zawierajce gwnie due
czstotliwoci maj ostr barw a dwiki w ktrych dominuj czstotliwoci mae brzmi
gucho. Rozrnianie barwy jest kolejnym dowodem na to, e ucho dziaa jak analizator
widmowy. Skadowe dwiku zoonego s czciowo rozdzielane przez filtry suchowe, a
rozkad aktywnoci tych filtrw w funkcji ich czstotliwoci rodkowej determinuje barw.
28

2.2.4 2.2.4. Zaleno pomidzy selektywnoci czstotliwociow a

gonoci
Od do dawna wiadomo, e gdy cakowite natenie dwiku zoonego jest stae, to
wraenie gonoci jakie ten dwik wywouje zaley od zakresu czstotliwoci na jaki
przypadaj jego skadowe. Rozwamy jako przykad szum, ktrego cakowite natenie jest
stae a szeroko pasma zmienia si. Gono tego szumu mona okreli porednio, proszc
suchacza o dopasowanie gonoci tonu o czstotliwoci rwnej czstotliwoci rodkowej
pasma szumu tak, aby oba dwiki byy jednakowo gone. Gdy szeroko pasma szumu jest
mniejsza od szerokoci filtru suchowego, to gono tego dwiku jest w przyblieniu
niezalena od szerokoci pasma. Dwik ten jest oceniany jako jednakowo gony z tonem o
takim samym nateniu i o czstotliwoci rwnej czstotliwoci rodkowej pasma tego
dwiku. Jeli jednak szeroko pasma szumu bdzie zwikszana ponad szeroko pasma
przepustowego filtru suchowego, to gono dwiku zoonego zacznie wzrasta. Efekt ten
przedstawiono na rys.17; parametrem krzywych jest natenie pasma szumu. Wzrost
gonoci towarzyszcy poszerzaniu pasma szumu mona wyjani gdy zaoy si, e jeli
pasmo szumu rozciga si na wicej ni jeden filtr suchowy to nastpuje sumowanie
gonoci ze wszystkich filtrw ktre zajmuje sygna.

Rys. 17. Poziom gonoci (w fonach) pasma szumu o czstotliwoci rodkowej 1 kHz
wykrelony jako funkcja szerokoci jego pasma. Dla kadej z krzywych cakowity poziom dwiku
(podany w dB SPL nad kad krzyw) by stay. Linia przerywana wskazuje, e pocztek wzrostu
gonoci przypada dla tej samej szerokoci pasma bodca dla wszystkich poziomw
(z wyjtkiem najniszego poziomu, dla ktrego nie zaobserwowano wzrostu gonoci)

Rozwamy pasmo szumu o szerokoci rwnej szerokoci pasma przepustowego filtru

suchowego o czstotliwoci rodkowej rwnej czstotliwoci rodkowej pasma szumu.
Poszerzmy to pasmo dwukrotnie utrzymujc przy tym sta warto natenia. W tym
przypadku szum pokryje dwa filtry suchowe, a natenie w kadym z tych filtrw bdzie
rwne poowie natenia wyjciowego. Zgodnie z prawem Stevensa, L = kI 0.3 , zmniejszenie
natenia o poow prowadzi do zmniejszenia gonoci do 0,81 jej wartoci pocztkowej.
Cakowita gono pochodzca od dwch filtrw bdzie 2 x 0,81 = 1,62 razy wiksza od
gonoci szumu pokrywajcego jeden filtr. Zatem zwikszanie szerokoci pasma szumu
ponad szeroko filtru suchowego prowadzi do zwikszenia gonoci. Dla maych
poziomw prawo Stevensa przestaje obowizywa; gono zmienia si w przyblieniu
29

proporcjonalnie do natenia dwiku i prawie nie obserwuje si zmiany gonoci dla

zwikszajcej si szerokoci pasma szumu, co wida na rys.17.

2.3 Percepcja wysokoci

2.3.1 Wysoko tonw. Skalowanie wysokoci
Wysoko definiuje si jako ten atrybut wraenia suchowego wzgldem ktrego
dwiki mona uporzdkowa na skali muzycznej. Innymi sowy zmiany wysokoci
wywouj wraenie melodii. Poniewa wysoko jest atrybutem subiektywnym, to nie mona
jej mierzy bezporednio. Przyporzdkowanie pewnemu dwikowi wysokoci rozumiane
jest jako wskazanie czstotliwoci tonu majcego subiektywnie tak sam wysoko co
rozpatrywany dwik. Dla sygnaw sinusoidalnych (tonw) wysoko jest cile zwizana z
ich czstotliwoci: im wiksza jest czstotliwo tym wiksza jest wysoko.
Poprzez analogi do skalowania gonoci podejmowano prby skalowania wysokoci
dwikw i zaproponowano by jednostk wysokoci by mel. Pierwsz skal tego typu
wprowadzi Stevens w 1937 roku przyjmujc za dwik odniesienia ton o czstotliwoci 1000
Hz i przypisujc mu arbitralnie wysoko 1000 meli. Wysoko innych dwikw okrelano
w odniesieniu do tego dwiku odniesienia. Np. dwik dwa razy wyszy ma 2000 meli,
dwik o poow niszy - 500 meli. Skonstruowan w ten sposb skal przedstawiono lini
cig na rys.18. Nachylenie krzywej wyraajcej wysoko tonu w melach do osi odcitych
(czstotliwoci) jest mniejsze ni nachylenie powszechnie stosowanej skali muzycznej (linia
przerywana na rys. 18). Np. pasmo obejmujce trzy oktawy 200-1600 Hz (o stosunku
czstotliwoci jak 1:8) ma stosunek najmniejszej do najwikszej wysokoci (w melach) jak

Rys.18. Porwnanie skali meli (linia ciga) i skali muzycznej (linia przerywana)

1:4,3. Wysoko wyraona w melach wzrasta w oglnoci ze wzrostem czstotliwoci do ok.

5000 Hz, przy czym interwa oktawy dla maych czstotliwoci jest percepcyjnie mniejszy ni
interwa oktawy dla duych czstotliwoci. Np. dla oktawy (100-200) Hz rnica wysokoci
wynosi 300-160=140 meli, a dla oktawy 1-2 kHz rnica ta wynosi 1550-1000=550 meli.
Zwicker zaproponowa inn skal meli w ktrej przyj, e tonowi o czstotliwoci
125 Hz odpowiada 125 meli. Zakres tej skali wynosi 2400 meli tak, e kadym 100 melom
odpowiada jedna wstga krytyczna. Przyjcie tych wartoci miao na celu powizanie
wysokoci z danymi fizjologicznymi dotyczcymi pooenia maksimum drga bony
30

podstawnej. Poniewa kada wstga krytyczna odpowiada staemu odcinkowi bony

podstawnej, to w ten sposb prbowano poczy wysoko dwiku z odlegoci miejsca
maksymalnego pobudzenia od okienka owalnego. Jednak o ile szeroko wstgi krytycznej
koresponduje z jej czstotliwoci rodkow (czy te z odlegoci od okienka owalnego) to
zwizek pomidzy wysokoci a odlegoci na bonie podstawnej nie jest tak oczywisty i ma
charakter bardziej spekulatywny.
Wyraanie wysokoci w melach poddawano krytyce gwnie ze wzgldu na to, e
jednostki te s nieprzydatne w okrelaniu wysokoci dwikw muzycznych. Z jednej strony
rnym oktawom przypisuje rne wartoci wysokoci w melach, podczas gdy w
rzeczywistoci relacje midzy interwaami muzycznymi nie zale od wysokoci oktawy. Z
drugiej strony kontrast percepcyjny midzy tonami o czstotliwociach 200 i 1000 Hz jest
oceniany jako wikszy od kontrastu miedzy tonami o czstotliwociach 200 i 100 Hz, co z
reszt poprawnie opisuje wysoko wyraona w melach. Paradoks ten mona wyjani
przyjmujc, e wysoko dwiku jest dwuwymiarowa. Jednym z jej wymiarw jest
wysoko tonalna, a drugim wysoko muzyczna. Jest oczywiste, e opis wysokoci
dwikw za pomoc meli znajduje zastosowanie tylko w odniesieniu do wysokoci tonalnej
i e nie moe by stosowany do wysokoci muzycznej.

2.3.2 Teorie percepcji wysokoci

Klasyczne teorie percepcji dwiku opisuj mechanizm lecy u podstaw percepcji
wysokoci i detekcji zmian czstotliwoci. Jedna z tych teorii, tzw. teoria miejsca (lub tzw.
teoria lokalizacyjna) postuluje, e wysoko jest zwizana z rozkadem aktywnoci rnych
punktw bony podstawnej i wynikajcym z tego rozkadem aktywnoci wkien nerwowych
nerwu suchowego o rnych czstotliwociach charakterystycznych. Ton o ustalonej
czstotliwoci wywouje maksymaln aktywno tych wkiem nerwowych, ktre unerwiaj
komrki rzskowe w najaktywniejszych miejscach bony podstawnej. Zakada si, e
pooenie tego maksimum okrela wysoko caego dwiku. Zmiany czstotliwoci s
wykrywane w oparciu o te miejsca w ktrych aktywno ta zmienia si najbardziej. Teoria
miejsca napotyka znaczne trudnoci w wyjanieniu wysokoci bardzo gonych dwikw. W
rzeczywistoci wysoko ta nieznacznie tylko zaley od poziomu (gonoci) dwiku. Jednak
bezporednie obserwacje wychylenia bony podstawnej wiadcz o tym, e pooenie punktu
maksymalnego jej wychylenia przesuwa si dla bardzo gonych dwikw a o p oktawy w
kierunku maych czstotliwoci. Przyjmujc zatem teori miejsca, mona by oczekiwa
znaczcej zmiany wysokoci dwikw wywoanej wzrostem ich natenia. Takiego
przesunicia wysokoci nie obserwuje si jednak psychofizycznie.
Alternatyw do przedstawionej teorii miejsca jest tzw. teoria czasowa sugerujca, e
wysoko bodca akustycznego ma zwizek z czasowym przebiegiem impulsw
neuronowych wywoanych przez ten bodziec. Wyadowania neuronw maj tendencj do
pojawiania si dla cile okrelonej fazy fali pobudzajcej, cho nie wystpuj dla kadego
okresu fali pobudzajcej. Zatem interway czasowe pomidzy kolejnymi impulsami w
neuronie s cakowitymi wielokrotnociami okresu fali wymuszajcej (zjawisko to nazywa si
synchronicznoci fazow). W przypadku, gdy sygnaem jest ton zakada si, e na pewnym
pitrze drogi suchowej okrelany jest najczciej powtarzajcy si przedzia czasu pomidzy
impulsami. Odwrotno najkrtszego z tych powtarzajcych si przedziaw czasu wskazuje
na czstotliwo tonu. Warto jednak doda, e mechanizm zwizany z synchronicznoci
fazow jest powolny w pewnym sensie: aby dostarczy on precyzyjnej informacji dotyczcej
czstotliwoci sygnau trzeba by sygna by stay (nie zmienia czstotliwoci) w pewnym
przedziale czasu.
31

Rys. 19. Warto progw rnicowych czstotliwoci dwch tonw w zalenoci od ich
czstotliwoci rodkowe

Teoria czasowa nie znajduje potwierdzenia dla sygnaw sinusoidalnych o bardzo

duej czstotliwoci poniewa synchroniczno fazowa nie wystpuje dla czstotliwoci
wikszych od 5 kHz. Nie stanowi to jednak powaniejszego problemu poniewa dwiki
wytwarzane przez instrumenty muzyczne, ludzki gos oraz wikszo dwikw spotykanych
w codziennym yciu maj czstotliwoci podstawowe mniejsze od 5 kHz.
Podstawowym zadaniem dla kadej teorii syszenia jest wyjanienie niezwykle dobrej
zdolnoci do rozpoznawania tonw rnicych si czstotliwoci, czyli niezwykle maych
wartoci tzw. progw rnicowych czstotliwoci (lub progw dyskryminacji czstotliwoci),
ktrych przebiegi pokazano rys.19.
Dwa tony prezentowane kolejno po sobie, trwajce 500 ms kady, ktrych
czstotliwoci s zblione do 1 kHz i ktrych poziomy cinienia dwiku wynosz
60-70 dB SPL s rozrniane, gdy rnica ich czstotliwoci wynosi ok. 2-3 Hz. Teoria
lokalizacyjna nie potrafi wyjani tego faktu w oparciu o selektywno filtrw suchowych
(jest ona zbyt maa, aby pozwolia na rozseparowanie tonw rnicych si czstotliwoci o
kilka hercw). Z rys.19 wynika rwnie, e dyskryminacja zmian czstotliwoci pogarsza si
znacznie dla tonw o czstotliwociach wikszych od 4-5 kHz. Rwnie tego faktu nie mona
wyjani w oparciu o teori miejsca. Mae wartoci progw rnicowych czstotliwoci i
pogorszenie dyskryminacji czstotliwoci dla czstotliwoci wikszych od 4-5 kHz mona
natomiast wyjani w oparciu o teori czasow. Jeli czas trwania kadego z rozrnianych
tonw nie jest zbyt krtki, to informacja zawarta w odstpach czasowych pomidzy
impulsami w neuronach suchowych stanowi bardzo dobr podstaw do rozrniania tych
sygnaw. Dlatego te tam, gdzie synchroniczno fazowa dostarcza precyzyjnej informacji o
czstotliwoci dwiku progi dyskryminacji czstotliwoci s bardzo mae. Natomiast dla
czstotliwoci wikszych od 5 kHz impulsy neuronw nie s ju zsynchronizowane z faz
tonu w zwizku z czym informacja o czstotliwoci jest niejednoznaczna. Progi rnicowe
osigaj w zwizku z tym wiksze wartoci.
Badania dotyczce percepcji interwaw muzycznych rwnie wskazuj na to, e
mechanizm odpowiedzialny za dyskryminacj czstotliwoci zmienia si po zwikszeniu
czstotliwoci ponad 4-5 kHz. Dla czstotliwoci mniejszych od 4 kHz sekwencja tonw
wywouje wraenie melodii; dla czstotliwoci wikszych od 4-5 kHz wraenie melodii
zanika cho zmiany czstotliwoci s w dalszym cigu syszalne.
32

Oba opisane mechanizmy, czasowy i miejsca, nie wykluczaj si wzajemnie. Wydaje

si, e mechanizm lokalizacyjny obowizuje w caym zakresie czstotliwoci syszalnych, a
mechanizm synchronicznoci fazowej (teoria czasowa) wspomaga go znaczco w zakresie
czstotliwoci do 4-5 kHz.

2.3.3 Wysoko dwikw zoonych

W oglnoci kady dwik zoony, ktrego czstotliwo powtarzania ley w
zakresie czstotliwoci 20-20000 Hz moe mie wysoko. O ile w przypadku tonw
wysoko zwizana jest z ich czstotliwoci, to w przypadku dwikw zoonych wysoko
zwizana jest z czstotliwoci powtarzania fali dwikowej. W przypadku periodycznego
dwiku zoonego odpowiada jego czstotliwoci podstawowej. Okrelenie wysokoci
dwiku zoonego polega na przyporzdkowaniu mu tonu majcego t sam wysoko co
dwik zoony. Teorie opisujce wysoko dwikw zoonych zmieniay si znacznie na
przestrzeni lat i staway si coraz bardziej zoone. Przed ich przedstawieniem warto jednak
zapozna si z tymi podstawowymi waciwociami dwikw zoonych, ktre s istotne dla
okrelenia ich wysokoci.
Dwiki periodyczne mog by rozoone na skadowe sinusoidalne zawierajce skadow
podstawow i szereg skadowych harmonicznych, ktrych czstotliwoci s
wielokrotnociami skadowej podstawowej. Np. krtki impuls powtarzajcy si 200 razy w
cigu jednej sekundy ma skadow podstawow o czstotliwoci 200 Hz i harmoniczne o
czstotliwociach 400, 600, 800, ..., itd. Hz. Wysoko takiego dwiku jest podobna do
wysokoci tonu o czstotliwoci 200 Hz, co ilustruje grny wiersz rys.20. Zatem ktra z
fizycznych cech tego dwiku ma najwiksze znaczenie w wywoywaniu wraenia
wysokoci? Nasuwajca si w pierwszej chwili myl, e jest to skadowa o czstotliwoci 200
Hz, nie jest poprawna. Mona mianowicie skadow t usun (odfiltrowa) lub zamaskowa
odpowiednio dobranym szumem, a wysoko takiego dwiku pozostanie niezmieniona
(patrz drugi od gry wiersz na rys.20). Zjawisko to nazywa si syszeniem nieobecnej
skadowej podstawowej, poniewa pomimo braku skadowej o czstotliwoci 200 Hz (a wic
skadowej podstawowej) wysoko tego odfiltrowanego dwiku w dalszym cigu jest taka
jak tonu o tej czstotliwoci. Wraenie wysokoci pozostaje prawie niezmienione nawet
wtedy, gdy dwik zostanie odfiltrowany w ten sposb, e pozostanie w nim tylko kilka
skadowych harmonicznych o duych czstotliwociach np. 800, 1000 i 1200 Hz, co
przedstawia trzeci od gry wiersz na rys.20. Koncepcja, wedug ktrej wysoko zaley od
odstpu czstotliwociowego harmonicznych jest rwnie niepoprawna. Mona to wykaza
przesuwajc czstotliwoci skadowe, ktre pozostay po odfiltrowaniu, o sta warto, np. o
10 Hz, tak aby harmoniczne miay czstotliwoci 810, 1010 i 1210 Hz. Wysoko takiego
dwiku jest inna (mniej jednoznaczna, zwykle wysza w odczuciu suchaczy) ni wysoko
dwiku rozpatrywanego poprzednio, cho odlegoci midzy skadowymi obu dwikw w
dziedzinie czstotliwoci s nadal takie same.
Rozwamy teraz moliwo, e wysoko jest zwizana ze struktur czasow bodca.
Pamitajmy, e kady dwik dochodzcy do ucha zostaje poddany w uchu dziaaniu
mechanizmu filtrujcego, w wyniku ktrego efektywny sygna dochodzcy do kadego z
neuronw nerwu suchowego jest pasmowo przefiltrowanym sygnaem wejciowym.
Szeroko pasma przepustowego filtru suchowego wzrasta wraz ze zwikszeniem jego
czstotliwoci rodkowej, lecz czstotliwociowy odstp skadowych pozostaje stay.
Harmoniczne dwiku zoonego o maych czstotliwociach zostan przez taki ukad filtrw
rozseparowane i kada z tych skadowych pobudzi inny filtr suchowy. Jednak skadowe o
wikszych czstotliwociach (od 6000 do 8000 Hz) nie zostan cakowicie rozdzielone i bd
33

Amplituda
WYSOKO
ODPOWIADAJCA

200 Hz
0.2

0.6

1.0

1.4

1.8

2.2

2.6

.......

f, kHz
WYSOKO
ODPOWIADAJCA

200 Hz|
0.2

0.6

1.0

1.4

1.8

2.2

2.6

.......

Wysoko
Wirtualna

f, kHz
WYSOKO
ODPOWIADAJCA

200 Hz
f, kHz

0.8 1.0 1.2

f =

1
Tmin

Odstpy czasowe, w milisekundach, obserwowane pomidzy impulsami neuronowymi

dla tonw o rnych czstotliwociach:
F= 800 Hz
F=1000 Hz
F=1200 Hz

T= 1.25
T= 1.00
T= 0.83

2.50
2.00
1.66

3.75
3.00
2.50

5.00
4.00
3.33

6.25
5.00
4.16

7.50 8.75 .....

7.00 8.00 .....
5.00 5.83 ......

200 Hz

Rys.20. Ilustracja zjawiska wysokoci wirtualnej. Grna cz rysunku prezentuje schematycznie widma sygnaw harmonicznych i odpowiadajce im
wysokoci a dolna impulsy i odstpy czasowe pomidzy nimi jakie mona zaobserwowa w neuronach.

34

uaktywnia te same filtry. Przebiegi drga bony podstawnej odpowiadajce wyszym

harmonicznym nakadaj si czciowo na siebie, a fala propagujca si na bonie podstawnej
jest wynikiem superpozycji wielu harmonicznych i cechuje j taka sama periodyczno jak
fal wejciow (w naszym przykadzie jest to 200 Hz). Struktura czasowa impulsw
neuronowych zwizanych z tymi obszarami odpowiada czstotliwoci repetycji oryginalnej
fali wejciowej. Niestety, rwnie i ta prba interpretacji nie jest satysfakcjonujca. Jeli
bowiem dwik zoony zostanie odfiltrowany w ten sposb, e pozostan w nim tylko
niemoliwe do rozdzielenia harmoniczne wyszego rzdu (od dziesitej), wraenie wysokoci
syszanej przed odfiltrowaniem utrzyma si, lecz bdzie sabsze i bardziej niejednoznaczne.
Wida std, e nisze harmoniczne, moliwe do rozseparowania przez filtry suchowe, s
najwaniejsze w ksztatowaniu wraenia wysokoci.
Nowsze teorie percepcji wysokoci zakadaj, e tworzenie wraenia wysokoci jest
procesem dwustopniowym. W pierwszym etapie analizowane s niskie harmoniczne. Ten
etap analizy zaley od dziaajcego w uchu mechanizmu filtrujcego, lecz wana jest rwnie
struktura czasowa wyadowa neuronowych bdcych reakcj na sygnay wyjciowe z filtrw
suchowych. W drugim etapie ma miejsce analiza pobudzenia filtrw suchowych i okrelenie
czstotliwoci skadowej podstawowej tak, aby jej harmoniczne pasoway do skadowych
bodca. Odczuwana wysoko odpowiada czstotliwoci tej skadowej. W jednym z modeli
tego typu wysoko jest okrelana na podstawie podharmonicznych skadowych obecnych w
dwiku. Ukad suchowy znajduje podharmoniczne wszystkich skadowych obecnych w
dwiku zoonym. Wysoko dwiku zoonego jest rwna czstotliwoci tej
podharmonicznej, ktra jest podharmoniczn najwikszej liczy skadowych dwiku. Aby
zilustrowa funkcjonowanie tego modelu rozwamy przykad dwiku zoonego z trzech
skadowych o czstotliwociach 800, 1000 i 1200 Hz, ktry przedstawiono w tabeli I. Kada z
tych skadowych ma swoje wasne podharmoniczne. Zauwamy jednak, e
podharmoniczna o czstotliwoci 200 Hz wystpuje najwiksz liczb razy, tj. dla kadego z
analizowanych tonw; to wanie ta podharmoniczna okrela wysoko rozwaanego dwiku
zoonego.
Oczywicie zasadnym wydaje si w tym momencie postawienie pytania: w jaki
sposb ukad suchowy znajduje czstotliwoci podharmonicznych w odniesieniu do
kadego tonu w wielotonie. Wydaje si, e jest to moliwe w oparciu informacje zawarte w
synchronicznoci fazowej: wyadowania neuronowe przypadaj zawsze dla tej samej fazy
sygnau pobudzajcego, co ilustruje dolna lewa cz rys.20. Jednak odstpy pomidzy nimi
odpowiadaj zawsze cakowitej wielokrotnoci okresu tego tonu. Zatem najmniejszy odstp
pomidzy impulsami w danym neuronie odpowiada czstotliwoci tonu, a kada kolejna
cakowita wielokrotno tego odstpu (inne odstpy nie s obecne) odpowiada kolejnym
podharmonicznym tego tonu. Odstpy czasowe pomidzy kolejnymi impulsami neuronowymi
jakie mona zaobserwowa w neuronach o czstotliwociach charakterystycznych 800 1000 i
1200 Hz przedstawiono w dolnej prawej czci rys.20. Warto zauway, e dla w/w
czstotliwoci najmniejszym powtarzajcym si przedziaem czasu jest 5 ms ktry odpowiada
czstotliwoci 200 Hz , a wic percypowanej wysokoci.
Model ten wyjania rwnie niewielk zmian wysokoci obserwowan w przypadku,
gdy czstotliwoci wszystkich skadowych dwiku zostaj zwikszone o pewn warto.
Dopasowanie czstotliwoci podharmonicznych jak rwnie przedziaw czasowych
pomidzy impulsami neuronowymi nie jest dokadne poniewa dwik przestaje by
harmoniczny. W tym przypadku ta podharmoniczna, ktra jest najblisza podharmonicznym
wszystkich skadowych dwiku odpowiada percypowanej wysokoci (lub innymi sowy: taki
przedzia czasu ktry jest najbliszy odstpom zwizanym z poszczeglnymi skadowymi
dwiku determinuje wysoko).
35

Tabela I. Czstotliwoci podharmonicznych tonw o czstotliwociach 800, 1000 i

1200 Hz

CZSTOTLIWO SKADOWEJ, [Hz]

800

1000

1200

400
266.7
200
160
133.3

500
333.3
250
200
166.7

600
400
300
240
200

W podsumowaniu naley powiedzie, e najnowsze teorie zakadaj, e percepcja

wysokoci dwikw zoonych jest swego rodzaju procesem analizy pobudzenia opartym na
wstpnej analizie skadowych dwiku. Analiza ta moe zalee zarwno od informacji
dotyczcych miejsca jak i informacji czasowej. Gdy w dwiku obecne s tylko jego
wysokie harmoniczne, wysoko jest w dalszym cigu percypowana, lecz wraenie jest
sabsze. W tym przypadku skadowe dwiku nie mog by rozdzielone przez filtry suchowe
i wraenie wysokoci powstaje gwnie w oparciu o informacje czasow.

2.4 Rozdzielczo czasowa ucha

Zmienno sygnaw akustycznych w naszym rodowisku jest czym naturalnym i na
co dzie nie uwiadamiamy sobie tego. Warto jednak pamita, e znakomita wikszo
informacji zawarta jest w zmiennej czci sygnaw (mowa, muzyka) a nie w staych ich
porcjach. Nie stanowi to jednak dla nas wikszego problemu bowiem nasz ukad suchowy
jest szczeglnie dobrze przystosowany do detekcji zmian dwikw w czasie. Ograniczenia
tej zdolnoci odzwierciedlaj tzw. czasow rozdzielczo ucha. Pomiar rozdzielczoci
czasowej ucha polega na wyznaczeniu progw detekcji przerw (interwaw ciszy) w
dugotrwaych dwikach. W wielu eksperymentach dotyczcych detekcji przerw
wykorzystywano jako bodziec szum szerokopasmowy, poniewa wprowadzenie przerw
czasowych do takiego sygnau nie zmienia jego skadu widmowego. Dziki temu jedynym
czynnikiem umoliwiajcym spostrzeganie takich przerw jest czas ich trwania. Rezultaty tych
eksperymentw wykazay, e najkrtszy interwa ciszy jaki potrafimy spostrzec w takich
warunkach trwa 2-3 ms.
Wykorzystanie szumu szerokopasmowego do okrelenia czasowej zdolnoci
rozdzielczej nie pozwala na uchwycenie wpywu filtrowania peryferyjnego na ten proces.
Mona bowiem spodziewa si, e poniewa waciwoci filtrw suchowych zmieniaj si
wraz z ich czstotliwoci rodkow, to bdzie to miao zasadniczy wpyw na czasow
zdolno rozdzielcz w rnych pasmach czstotliwoci. W szczeglnoci wspomnie tu
naley, e czas wybrzmiewania filtrw (w tym rwnie i filtrw suchowych) zaley od ich
szerokoci: wskie filtry maj znacznie duszy czas wybrzmiewania ni filtry szerokie.
Poniewa szeroko filtrw suchowych wzrasta wraz ze wzrostem czstotliwoci rodkowej,
to mona si spodziewa, e rozdzielczo czasowa ukadu suchowego powinna
zdecydowanie zmienia si wraz z czstotliwoci: dla maych czstotliwoci rozdzielczo ta
powinna by gorsza.
Weryfikacji tej hipotezy dotyczyy eksperymenty w ktrych wyznaczano progi
detekcji interwaw ciszy w zalenoci od czstotliwoci rodkowej pasm szumu. Wiadomo
36

jednak, e nage wczanie i wyczanie szumu, czyli wprowadzanie do pasma szumu

interwau ciszy, zmieniaj jego widmo. Energia sygnau rozkada si wwczas w szerszym
pamie czstotliwoci ni w przypadku tego samego sygnau nie zawierajcego interwau
ciszy. Ten rozkad energii w szerszym pamie stanowi bardzo efektywny czynnik
umoliwiajcy spostrzeganie interwau ciszy. Aby temu zapobiec sygnay prezentowane s
zazwyczaj na tle innych dwikw (zwykle szumu) dobranych tak, by maskoway
niepodane poszerzenie widma. Szum stosowany do maskowania niepodanych
skadowych widma oddziauje jednak na pasmo czstotliwoci w ktrym zawarty jest sygna
utrudniajc tym samym detekcj interwau ciszy. Dlatego te poziom oraz widmo szumu
maskujcego musz by dobrane bardzo starannie tak, by maskowanie niepodanego
poszerzenia widma byo maksymalne przy minimalnym wpywie na sygna testowy.
Rezultaty takiego eksperymentu przedstawiono na rys.21.
Warto progu detekcji interwau ciszy w sygnale wskopasmowym wzrasta
monotonicznie wraz ze zmniejszaniem si czstotliwoci rodkowej pasma szumu. Dla
duych czstotliwoci rodkowych warto progu detekcji interwau ciszy jest zbliona do
wartoci tego progu uzyskiwanych dla sygnaw szerokopasmowych co sugeruje, e podczas
detekcji przerw w sygnale szerokopasmowym suchacze wykorzystuj przede wszystkim
skadowe o duych czstotliwociach. Zwikszenie progu detekcji dla maych czstotliwoci
rodkowych moe by zwizane z odpowiedzi czasow filtru suchowego. Gdy sygna
wejciowy do filtru wskopasmowego (a wic o stosunkowo dugim wybrzmiewaniu)
zostanie nagle przerwany, filtr wybrzmiewa jaki czas po wyczeniu sygnau.
Wybrzmiewanie filtrw suchowych moe czciowo wypenia interwa ciszy w sygnale,
powodujc zwikszenie progu detekcji przerw. W oglnoci, im wszy filtr, tym duszy jest
czas jego wybrzmiewania. Zatem zwikszenie progu detekcji interwau ciszy dla maych
czstotliwoci mona wyjani w oparciu o zmniejszenie szerokoci filtru suchowego dla
tych czstotliwoci.

Rys. 21. Prg detekcji przerw w pamie szumu w zalenoci od czstotliwoci rodkowej tego
pasma skadowe o duych czstotliwociach

37

2.5 Lokalizacja dwikw

2.5.1 Czynniki lokalizacyjne wynikajce z odsuchw dwuusznych
Niewielkie rnice dwikw dochodzcych do obu uszu s zwykle wykorzystywane
jako czynniki pomocne przy lokalizacji dwiku. Midzyuszne rnice czasu i midzyuszne
rnice natenia s dwoma zasadniczymi czynnikami lokalizacyjnymi. Np. dwik
docierajcy do nas z lewej strony dociera najpierw do ucha lewego a po chwili do ucha
prawego. Ponadto jego natenie w uchu lewym jest wiksze ni w uchu prawym. Dla
sygnaw sinusoidalnych rnica czasw ich dotarcia do obu uszu jest rwnowana rnicy
faz tych dwikw. Jednak wykorzystanie rnicy faz w caym zakresie czstotliwoci
syszalnych nie jest moliwe. W eksperymentach, w ktrych odsuchw dokonywano za
pomoc suchawek nausznych wykazano, e jedynie dla dwikw o czstotliwoci nie
przekraczajcej 1500 Hz rnice fazy pomidzy dwikami docierajcymi do obydwu uszu
mog by spostrzegane i wykorzystane do oceny pooenia rda dwiku. Staje si to jasne
jeli uwiadomimy sobie, e dla duych czstotliwoci dugo fali sinusoidalnej staje si
porwnywalna z wymiarami gowy. W takim przypadku suchacz nie jest w stanie okreli,
ktry cykl fali z lewego ucha odpowiada danemu cyklowi fali z ucha prawego. Zatem dla
wikszych czstotliwoci rnice fazy staj si niejednoznacznymi czynnikami
lokalizacyjnymi. Z drugiej strony, dla maych czstotliwoci zdolno suchacza do detekcji
midzyusznych rnic czasu jest zaskakujco dobra. Jestemy w stanie spostrzec rnice
czasu rzdu 10-20 s, co odpowiada zmianie kta padania dwiku w paszczynie
horyzontalnej o ok. 1-20.
Midzyuszne rnice natenia s czynnikami lokalizacyjnymi uytecznymi
szczeglnie dla duych czstotliwoci. Dzieje si tak dlatego, e dwiki o maych
czstotliwociach uginaj si na gowie w zwizku z czym midzyuszne rnice natenia s
niewielkie i nie zmieniaj si znaczco wraz ze zmian pooenia rda dwiku. Dla duych
czstotliwoci gowa jest rdem znacznego cienia akustycznego i dla czstotliwoci
wikszych od 2-3 kHz midzyuszne rnice natenia staj si uytecznymi czynnikami
lokalizacyjnymi. W przypadku dwikw zoonych, zawierajcych szeroki zakres
czstotliwoci, duy wpyw na lokalizacj mog mie rnice widmowe dwikw
dochodzcych do obu uszu. Koncepcja mwica, e lokalizacja rda dwiku o maych
czstotliwociach odbywa si w oparciu o midzyuszne rnice czasu, a rda dwiku o
duych czstotliwociach w oparciu o midzyuszne rnice natenia nosi nazw teorii
dupleksowej i zapocztkowana zostaa przez Lorda Rayleigha. I cho sprawdza si ona do
dobrze dla tonw, to nie jest wystarczajco cisa dla dwikw zoonych. Dwiki zoone
o odpowiedniej strukturze czasowej, zawierajce tylko due czstotliwoci (wiksze od 1500
Hz) mog by jednak lokalizowane w oparciu o midzyuszn rnic czasu. Np. pojedynczy
trzask moe by lokalizowany w ten sposb, niezalenie od swojego skadu widmowego. W
oparciu o midzyuszne rnice czasu mog by rwnie lokalizowane dwiki periodyczne
zawierajce jedynie wysokie harmoniczne, pod warunkiem, e czstotliwo powtarzania ich
obwiedni jest mniejsza od 600 Hz. Wikszo dwikw jakie napotykamy w codziennym
yciu ma czstotliwoci powtarzania obwiedni mniejsze od 600 Hz i dlatego midzyuszne
rnice czasu s wykorzystywane do ich lokalizacji w wikszoci sytuacji.

2.5.2 Rola maowiny usznej

Istnienie rnic pomidzy sygnaami docierajcymi do lewego i prawego ucha nie
wyjania wyczerpujco naszej zdolnoci do lokalizowania dwikw. Np. rnice czasu lub
natenia nie istniej gdy dwik dociera do nas z przodu lub z tyu, albo z dou lub z gry a
38

mimo to potrafimy do precyzyjnie okreli kierunek rda dwiku. W ostatnich latach

wykazano jak wan rol w lokalizacji peni maowiny uszne. Stwierdzono bowiem e,
maowiny uszne dokonuj znacznych zmian widm dwikw dochodzcych do bon
bbenkowych. Zmiany te zale w znacznym stopniu od kierunku padania dwiku i okrela
si je jako tzw. filtrowanie przestrzenne. To filtrowanie przestrzenne jest wanym czynnikiem
umoliwiajcym lokalizacj rde dwikw w przestrzeni. Rola maowiny usznej nie
ogranicza si jedynie do filtrowania tego typu, lecz odgrywa ona rwnie wan rol w
ocenie, czy rdo dwiku usytuowane jest wewntrz gowy, czy te na zewntrz niej.
Dwik jest oceniany jako docierajcy do nas z zewntrz jedynie wtedy gdy zostanie on
przetransformowany widmowo przez maowiny. Dlatego rdo dwiku odtwarzanego
przez suchawki jest oceniane jako lece wewntrz gowy - maowiny uszne, a take gowa
nie wywieraj na taki dwik adnego wpywu. Jednak dwiki odtwarzane za pomoc
suchawek mona spreparowa tak, aby brzmiay tak jak dwiki dochodzce z zewntrz. W
tym celu naley je zarejestrowa przy uyciu tzw. sztucznej gowy (czyli wiernego modelu
gowy ludzkiej) lub przetworzy syntetycznie w oparciu o tzw. funkcj przeniesienia gowy.
Funkcja ta stanowi charakterystyk przeniesienia ukadu jaki stanowi gowa i maowiny
uszne a wyznacza si j eksperymentalnie dla kadego suchacza, jako e jej przebiegi
charakteryzuj si znaczn zmiennoci midzyosobnicz. Odpowiednie przetworzenie
dwiku moe wywoa wraenie, e dwik prezentowany przez suchawki pochodzi z
rnych kierunkw. Cho zmiany widma wywoywane przez maowin dotycz
czstotliwoci wikszych od 6 kHz, to jednak dla czstotliwoci znacznie mniejszych
od 6 kHz moe rwnie nastpowa modyfikacja widma bodca poniewa gowa, podobnie
jak maowina, moe wpywa na widmo. Wpyw gowy na widmo obserwowano dla
czstotliwoci z przedziau od 500 Hz do 16 kHz.

2.5.3 Efekt precedensu

W normalnych warunkach akustycznych dwik ze rda, np. gonika, dochodzi do
naszych uszu wieloma drogami. Cz tego dwiku dociera drog bezporedni, a cz
dochodzi do uszu po jednym lub wielu odbiciach od powierzchni pomieszczenia. Jednak
zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy z tych odbi i wydaje si, e maj one niewielki wpyw
na ocen kierunku rda dwiku. Powodem tego jest tzw. efekt precedensu (zjawisko
Haasa). Jeli interwa czasu pomidzy kilkoma nastpujcymi po sobie dwikami jest
wystarczajco krtki, to s one syszane jako pojedynczy dwik. Jego pooenie jest
cakowicie zdeterminowane przez pooenie dwiku bezporedniego tj. tego ktry, dociera
jako pierwszy. Wynika std, e odbicia maj niewielki wpyw na percepcj kierunku, cho
oczywicie mog wpywa na barw, gono i ogln jako dwiku.
Zjawisko precedensu wystpuje jedynie dla dwikw niecigych lub transjentowych,
takich jak mowa czy muzyka. Zjawisko to zanika, gdy odbicia s znacznie opnione lub
maj natenie porwnywalne z nateniem dwiku bezporedniego. W normalnych
warunkach efekt ten odgrywa jednak wan rol w lokalizacji i identyfikacji dwikw w
pomieszczeniach pogosowych. Jest to zjawisko binauralne. Gdy jedno z uszu zostanie
zatkane, odbicia od cian pomieszczenia s atwiej zauwaalne, a dwiki wydaj si bardziej
huczce.

39

3 Podsumowanie
Gwnym zagadnieniem omawianym w tej pracy jest mechanizm filtrowania
peryferyjnego i zwizana z nim selektywno czstotliwociowa, ktre przejawiaj swe
funkcjonowanie we wszystkich niemal aspektach percepcji suchowej i peni zasadnicz rol
w naszym suchu. Selektywno czstotliwociowa odgrywa wan rol w percepcyjnym
rozseparowaniu dwikw prezentowanych jednoczenie, w detekcji sygnau na tle szumu
maskujcego, w identyfikacji barwy mowy i dwikw muzycznych, w spostrzeganiu
wysokoci dwikw zoonych oraz w spostrzeganiu zmian dwikw w czasie.
Podstawowe cechy selektywnoci czstotliwociowej mona wyjani jeli rozway
si peryferyjny ukad suchowy jako zbir nakadajcych si na siebie
pasmowoprzepustowych filtrw, ktrych czstotliwoci rodkowe pokrywaj cay zakres
czstotliwoci syszalnych. Szeroko pasma przepustowego filtrw suchowych jest rosnc
funkcj ich czstotliwoci rodkowych. Warto pamita, e podstaw tego mechanizmu jest
bona podstawna limaka, ktra dokonuje konwersji czstotliwoci dwiku na drganie cile
okrelonego jej miejsca i impulsy cile okrelonych neuronw. Proces ten jest w sposb
zasadniczy wspierany przez zewntrzne komrki rzskowe, przyczyniajce si do znacznego
wzrostu selektywnoci czstotliwociowej bony podstawnej i caego ukadu suchowego.
Mechanizm analizy czstotliwociowej dziaa na poziomie nerwu suchowego.
Informacje o czstotliwoci, nateniu i skadzie widmowym bodca przenoszone s
zarwno w postaci rozkadu aktywnoci wkien nerwowych jak i w czasowym przebiegu
wyadowa tych wkien. Czasowe przebiegi wyadowa odgrywaj szczeglnie wana rol
w percepcji wysokoci.
W oglnoci selektywno ukadu suchowego ma charakter wielowymiarowy.
Oprcz selektywnoci czstotliwociowej moemy rwnie mwi o selektywnoci w
dziedzinie czasu i przestrzeni. Mechanizm analizy dwiku w naszym organie suchu jest
niezwykle wraliwy fizjologicznie. Jego czasowe uszkodzenie mog wywoa niektre rodki
farmakologiczne czy te przebywanie w rodowisku nadmiernie gonych dwikw. Warto
pamita, e nasz organizm nie posiada zdolnoci zregenerowania tego mechanizmu co w
konsekwencji oznacza trwa bezpowrotn utrat czuoci suchu.
Zagadnienia ktre przedstawiono w niniejszej pracy sygnalizuj jedynie zasadnicze
kierunki bada ukadu suchowego bowiem zamiarem autorw byo jedynie przyblienie
zasadniczych aspektw funkcjonowania organu suchu i percepcji suchowej.

40

4 Literatura
Hartmann W.M. (1997). Signals, Sound, and Sensation, Woodbury, New York.
Kemp D.T. (1978). Stimulated acoustic emissions from within the human auditory system.
J.Acoust. Soc.Am. 64, 1386-1391.
Moore B.C.J. (1999). Wprowadzenie do psychologii syszenia, PWN, Pozna.
Patterson R.D. (1976). Auditory filter shapes derived with noise stimuli. J.Acoust. Soc.Am.
59, 640-654.
Pickles J.O. (1988). An Introduction to the Physiology of Hearing, second Edition, Academic
Press, London.
Rugero M.A., Robles L., Rich N.C. and Costalupes J.A. (1986). Basilar membrane motion
and spike initiation in the cochlear nerve. W Auditory Frequency Selectivity pod red.
B.C.J.Moorea i R. Pattersona, Plenum, New York.
Scharf B. (1970). Critical bands. W Foundations of Modern Auditory Theory, Vol.1 (pod red.
J.V. Tobiasa), Academic Press, New York.
Stevens S.S., Davis H. (1983). Hearing: Its psychology and physiology. Acoustical Society of
America, New York.
Zwicker E., Fastl H. (1990). Psychoacoustics. Facts and models. Springer-Verlag, Berlin.

41