Veselka

Kyjiv 1966
V oryginanomu naukovo-fantastynomu romani-kazci rozpovidajesia pro
nadzvyajno cikavi pryhody venoho, jakomu vdalosia zmenyty sebe v sotni raziv i
proyty blyko soroka rokiv u Krajini Trav sered riznomanitnych komach, i pro
te, jak vin povernuvsia v misto enk.
Ale o ce za krajina? De vona znachodysia? Zi sliv liudej, kotri v nij pobuvaly,
pymennyk i vede svoju rozpovi.

Maliunky V. Hryhorjeva

Zvyajno, Sonciu nemaje nijakoho dila do liudyny. Prote v liudyny zavdy bulo
dilo do Soncia. Bi jak dvi tysiai rokiv tomu Eratosfen z dopomohoju tini vid Soncia
obyslyv rozmiry zemnoji kuli, pidrachuvav, o Zemlia maje dovynu okrunosti po
ekvatoru 250 000 stadij, pryblyzno 38 000 verst! Ale toj svit, o joho mih znaty starohrekyj geograf Eratosfen, buv takyj malyj, takyj malyj
Ja rysuju na pisku Eratosfeniv svit bez Ameryky, bez Avstraliji. Tepli berehy
Seredzemnomorja Persija Skija Svit buv takyj malyj! A o postala pered Eratosfenom pryholomlyva cyfra 250 000 stadij! I ne pereliak, ne bezporadnis, a zavziattia, adoba diznatysia, vidkryty, pobayty ovolodily dueju liudyny. Pered Eratosfenom svit yrav i rozrostavsia postupovo, vid odnoho nekvaplyvoho matematynoho pidrachunku do inoho. A peredi mnoju svit i rei vyrosly vidrazu. Raptovo! U sto, u dvisti
raziv. alena hodyna, nezrozumila my!
Siohodni ja zavjazav svoju doronu torbu. V nij odennyk sposteree i vidkryttiv, jaki ja zrobyv u cij krajini. Bezkrajij liach, neozori prostory, o jich ja muu
projty z mojeju vjunoju tvarynoju. Nespokij i strach ochopliuju mene.
Sutinky chovaju rysunky na pisku. as spaty
Dopysuju cej ostannij arkuyk za 2876 rano-vranci.
Uora, koly ni schovala rysunky na pisku, ja dovho dyvyvsia na zirky. omu podumav, o yvu vony samotnio j sumno v svojemu nebi. Poaliv jich. Ja skazav jim:
Ne urisia! Za dopomohoju vodianych postriliv-potovchiv ruchajesia lyynka babky.
Za cym pryncypom lety u nebo vohniana raketa pid as velykych sviat i narodnych
hulia. Za takym samym sposobom liudy povedu svoji povitriani korabli z Zemli na
Misia i do vas, daleki planety. Veselie j teplie stane na nych vid liudkoho homonu i
smichu. o? Do vas daleko? Nioho, liudyna dolety! Lyynka babky ce yvyj raketnyj

dvyhun! Joho ja pobayv tut u diji. Ce lye odne z bahatioch vidkryttiv, o jich ja zapysav u svojemu odennyku, jakyj ponesu i peredam liudiam.
Zakryvajuy kameniukoju vchid do svojeji oseli, ja skazav zirkam: Na dobrani!
I vony e jaskravie zasiajaly meni u vidpovi i navi le-le chytnuly v nebi svojimy
vijamy-promeniamy. Siohodni ja vkladaju v odennyk vidkryttiv i cej arkuyk. Jak choroe! Na serci spokijno. Ni pobojuva, ni strachiv. Vjuna tvaryna na pryponi. Dionva Dionva Jdu pereviryty pohodu za joho barometrom. Poky jov, dumav pro Polyvanova Barometr proviaje: jasno, teplo.
Ote, v dorohu! Za dovhi roky odnoho razu ne obduryv mene cej barometr
Stepan Jehorovy Tarasevy, dyrektor enkoho pedagoginoho instytutu, le pomitno vsmichnuvsia:
Nezvyajnis textu, zhadka pro neisnujuu systemu barometra, a tako te, o
chto navio v desiatky raz zmenyv text nevidomym sposobom, a, joho dovelosia
ytaty pid due synoju lupoju, aby prodyktuvaty drukarci, vse ce razom uziate moe
spravdi spantelyyty bu-koho.
Pry ciomu Stepan Jehorovy pyno hlianuv na sirnykovu korobku, v jakij ja prynis
toneseki i krychitni arkuyky z mikrotextom.
Vy kaete, o ci arkuyky buly u buketi kvitiv, jakoho vypadkovo kynuly do vas
u nomer hoteliu! Tak? Ale ce art! Vy zaraz peresvidyte. Ja vyklyu studenta Bieliankina, i vin rozjasny nam, omu dlia artivlyvoho lystuvannia z druziamy vin obrav
dyvnyj metod i takyj dyvnyj text.
I zmenennia cioho textu za dopomohoju fotoaparata, oevydno, te bulo
zrobleno, ob poartuvaty?
Ave!
Prote student Bieliankin ue vidmovyvsia: ne vin pysav, ne vin zmenuvav ci
arkuyky.
Tak i skazav? Vam? U prysutnosti studentiv?
Same tak!
Nu, znajete!.. Vy liudyna nova, ua v instytuti. Profesor Tarasevy nekvaplyvo j rozmireno postukav zihnutym pacem po stolu, z le prychovanoju ironijeju podyvyvsia na mene. Vy, zdajesia, literator z Moskvy? V instytuti jde svoje zvyajne
yttia, i raptom bach! Zjavliajetesia vy, neznajoma liudyna, u rukach buket kvitiv i
sirnykova korobka. U korobci jaki arkuyky, a v nych vyklad fantastynych vyhadok
i pouttiv Bieliankina. Ne dyvno junak znijakoviv, rozhubyvsia: ni, ne ja pysav!
Ale v lysti, jakyj my dopiru proytaly, nemaje odnoho artivlyvoho y smichotlyvoho slova, a je schvyliovana rozpovi pro jaku podoro, pro Eratosfena, pro jaku
tam vjunu tvarynu
Zhoden, dyvno. Ale hadaju i pysav, i zmenuvav z dopomohoju fotoaparata
Bieliankin. ob poartuvaty! Zaraz vyklyu joho. Dyrektor vidynyv dveri: Iryno
Sergijivno, bu laska Vybate Vin obernuvsia do mene: Sekretarky nemaje na
misci. Zaraz studentiv poprou poklykaty.
Dyrektor piov.
De u dovhych korydorach instytutu lunko perekouvalo: Bieliankina do dyrektora Bieliankina do dyrektora!

Jak use ce stalosia? Ade v enku ja lye projizdom. Meni treba buty v kasach

paroplavstva, jichaty dali morem do odnoho z kurortnych misteok, a ja v Pedagoginomu instytuti i sydu v kabineti dyrektora v kirianomu krisli. Zamis blyskotinnia
morkoji chvyli vyblyskuvannia skla knykovych af; zamis bezmenoji hladini
zeleni, zlehka vycvili na sonci tory na viknach. Nao ja ekaju studenta Bieliankina j
dyrektora instytutu Stepana Jehorovya Tarasevya? Syvyj, spokijnyj, trochy vtomlenyj
olovik, vin, mabu, vino j nevymueno spilkujesia iz studentamy, zavdy vchody v
usi podrobyci instytutkoho yttia.
y skoro vin povernesia?
Ostanni dni i noi v Moskvi, nevhomonni j klopitki, spovneni tryvoh i pobojuva
za uspich pjesy, vkraj stomyly mene. Ja siv u pojizd. Try doby probuv u dorozi. Zupynyvsia v enku, ob peresisty na paroplav.
Pojizd prybuv uora rano-vranci. Z vokzalu ja vidrazu popriamuvav na prysta.
Spytav, jak z paroplavom.
Vidpovily:
Zaekajte! Paroplav u potribnomu vam napriamku bude zavtra.
Potim ja ohliadav misteko. Obidav. A ve pislia cioho piov u hote. Z centranoji
vulyci, povz mahazyny z velykymy svitlymy vitrynamy pid parusynovymy tentamy, ja
zavernuv u provulok, o zbihav z hory.
Provulok brukuvaly. Har vid hariaoho asfatu i kuriava stojaly v povitri. Ale solodkyj zapach rezedy, tiahuyj, mjakyj aromat levkojiv, husti pachoi trojand strumuvaly z usich palisadnykiv provulka i ni na krok ne vidstavaly vid mene.
Zvidkilia dolynav spivuyj zvuk poperenoji pylky y ciukaly-ciukaly sokyry
uryvasto j itko, to perebyvajuy, to nazdohaniajuy odna odnu.
Dvopoverchovyj budynok hoteliu buv sporudenyj, mabu, due davno. Vyhliad vin
mav dosy nezhrabnyj. Peryj poverch buv kamjanyj, druhyj derevjanyj. Na peromu
poversi, oevydno, koly mistylysia kramnyky dvoch vlasnykiv: dvoje dverej z oboch
kinciv budynku vely na druhyj poverch. Teper erez odni dveri zachodyly v hote; nad
nymy vyviska Chvylia. Druhi dveri vely, mabu, v kvartyry.
V svitlomu korydori hoteliu za stolom sydila divyna. Ja pobayv rivnyj prodil i
dvii obkrueni navkolo holovy kosy. Divyna nyko schylyla nad knykoju.
y je u vas vini nomery?
Ne vidryvajuy vid knyky, divyna movyla:
Prosti, Edmon Prosti zarady mene, zarady moho kochannia do vas!
Ja ne Edmon, ne graf Monte-Kristo, skazav ja divyni z knykoju.
Hidnis zaminioji inky zupynyla poryv zmuenoho sercia, proytala vholos divyna i, trymajuy vkazivnyj pale na riadku v knyci, hlianula na mene: Probate, hromadianyne, nijak ne mou vidirvaty.
y je vini nomery?
olo jiji schylylo maje do pidlohy
Meni potribnyj nomer na odnu dobu. Zavtra ja vidjidaju.
Graf kynuvsia do neji
Pidniavy svij emodan, ja ruyv do dverej i chotiv buv pity, davy divyni molyvis i dali ytaty vholos roman Diuma Graf Monte-Kristo, prote e raz zapytav:
y je u vas vini nomery? Divyna povtoryla:
Graf kynuvsia do neji i prostiahla ruku do stiny, na jakij vysila nevelyka
pleskovata afka z vidynenymy sklianymy dverciatamy.
U afci na hakach vysily kliui z nomerkamy. erhova, ne vidryvajuy oej vid
knyky, zniala z haka kliu, podala joho meni j skazala:
Zapovni blank za formoju ce pere; zalyte visim karbovanciv ce druhe. A
tretie tak Boe mij, ja nazyvaju vas Edmonom, omu vy ne nazyvajete mene Mersedes?
Ale probate, Mersedes, skazav ja erhovij, ja ne graf Monte-Kristo

 Ave, zitchnula divyna, uvano podyvyvy na mene, jakyj e z vas graf

Monte-Kristo Jako nadumajete proyty v hoteli bie doby, to ne zabute poperedyty mene.
Ja chotiv buv deo skazaty, pro o zapytaty, ale beznadijno: erhova po hoteliu
nazavdy porynula v knyku.
Ja piov z kliuem dovhym korydorom.
U nomeri buv garderob, stil, zastelenyj vyyvanoju biloju skatertynoju, umyvanyk, kika sticiv. Vymyti doky pidlohy siajaly ystotoju.
Rozynyv navsti vikno. Spersia liktiamy na pidvikonnia. Jaki navproty maleki
budynoky! Vikna nevelyki, kvadratni, z lehkymy zaviskamy. U vikonnyciach vyrizano
maleki sercia.
Na hanokach sydia babusi. Ja ne uju, pro o vony rozmovliaju. Ale, mabu,
jichnia rozmova tiahnesia povoli, nekvaplyvo, z pauzamy. jichni slova prosti j nechytri Pro o?.. Jak pryhotuvaty baklaannu ikru, ob vona bula hostria, jak krae
vysuyty vynohrad, jaki je liky vid lomoty u popereku, a moe, narikaju na te, o teper
sonce ne tak hrije i astie buvaju doi.
y mih ja peredbayty, y mih napered uhadaty, o same tut, u ciomu misti, v
19 roci, tychoho litnioho veora, vsioho za kika chvylyn ja stanu uasnykom takych
podij, u virohidnis jakych potim ledve poviriu!
Z-za rohu pokazalysia junak i divyna. Vony jdu due j due povoli. Molyvo, vony
jdu tak povoli, ob dove pobuty odne z odnym.
Vony mova, pevno, zbyrajusia skazaty odne odnomu jake zapovitne slovo ve
as zbyrajusia z duchom i nijak ne zberusia. O vony zupynyly pid mojim viknom. I
ja uju, jak divyna kae:
Spasybi, Pavlyku, o ja j pryjla. Podyvisia, jakyj velykyj stav kus, parostok jakoho meni dala vaa maty.
Oevydno, vikno kvartyry divyny bulo zovsim poriad z mojim. Koly vona pokazuvala na kus, meni zdavalosia, o vona dyvysia na mene.
Olenko! Ja chou vam skazaty Olenka smijesia.
Ty znaje, pro o ja dumaju? Pro udesa. Ocej kus na mojemu vikni zvyajnyj kus u staromu hlynianomu horyku, a ja dyvliu na nioho i uju, jak urchotia
veletenki zmiji, o propovzaju povz kus u dungliach. Bau, jak, zaipajuy kus
velyeznymy sirymy bokamy, prochody zadumanyj slon z malekym sloneniam Ach,
Pavlyku! kusy rostu ne v hlynianych horykach na pidvikonniach, a v tropinych
dungliach. Ade zvidty jich koly pryvezeno. Pavlyku Pavlyku, kona roslyna ce
dyvo, tajemnycia.
Rozumiju rozumiju zapylennia
Zapylennia! Oj, jaka nudota! Pryjmoky, matoky, pylok A barvy? Pachoi?
Za mistom tak bahato poliovych kvitiv!.. Vy tam yvete I odnoho buketyka, odnoho
buketyka
Ja zavdy pospiaju, ob dove pobuty z toboju i nikoly meni jich zbyraty
Ja ve as chou, chou vam skazaty
Vony kau odne odnomu to vy, to ty.
e vzymku, otut pamjataje todi bula liuta churtovyna. Vzymku Vy tak
samo poaly: Olenko, ja chou vam skazaty.
Ja todi ne skazav, bo vidpovidaje Pavlo, bo v tebe zmerzly ruky, i ja
chotiv, ob vy vyde vidihrilysia bilia hruby
Zaraz churtovyna ne perekody nam. Kay!
Ja bahato oho kau tobi, koly buvaju sam.
Ale todi ja ne uju.
Kika raziv ja pysav vam dovhi-predovhi lysty.
Ale ja jich ne oderuvala.

 Ne zvauvavsia poslaty. Bojavsia. Navatysia razom v tomu samomu instytuti,

baytysia odnia i raptom pysaty lysty
Oleno! Olenko! prolunav holos iz. susidnioho vikna. as veeriaty!
Jdu, jdu, mamo! Proajte. ekaju nezvyajnych lystiv i kvitiv, poliovych kvitiv.
Velykyj buket!
Nezabarom za derevjanoju stinoju moho nomera stalo uty pryhlueni holosy,
briazkit posudu.
as mynav. Ue sutenilo. A ja vse e stojav i stojav bilia vikna.
Horily zirky na nebi. I v hustij temriavi pid zirkamy zovsim po-inomu zazvualy
hudky paroplaviv.
Zvidky zdaleku dolynaly i vidlitaly he zvuky: uryvok pisni, kvaplyvi kroky perechooho, smich iz-za zavisky uoho vikna. A ja dumav pro choroe ue astia, pro te,
jaka nespokijna buvaje radis.
I meni zdavalo: ja due davno znaju ce misteko, znajomyj meni i cej nomer hoteliu, i koly ja ve uv o due schoe na rozmovu Pavlyka i Olenky. A moe, tak meni
zdalosia, bo ja sam, jak teper Pavlo, koly provodav koho i buv spovnenyj radosti,
zbenteennia j harnych sliv. Chotiv bahato skazaty, ale movav. Pysav lysty, ale ne posylav jich
Ja vvimknuv nastinu lampu. U vikno vletiv velykyj metelyk.
Vin pokruliav nad stolom i siv na abaur.
Ja obereno zniav joho i pidijov do vikna:
Lety, ninyj hostiu!
Vin poletiv i povernuvsia do lampy, znovu siv na abaur.
Ja znovu zniav joho.
Pouvsia rizkyj pysk.
Ja dobre rozhlediv metelyka: na spynci ovtyj rysunok, o nahaduje erep. Peredni
krycia orno-buri. Ja znovu pidnis joho do vidynenoho vikna. Lety! I. vin poletiv he.
Misteko spalo. Bulo zovsim tycho. Raptom poriad za stinoju, de yve Olenka, chto zahrav na pinino. Znajoma doroha melodija. Ne dohraly melodija urvala. y to nadto
zauryvsia toj, chto hrav, y to zhadav pro o i zamyslyvsia.
Ja dav, y skoro znovu zahovory pinino. Ne didavsia. Dobre, koly ty molodyj i
junis e ne mynula. Dobre Olenci ekaty kvitiv A Pavlovi jich zbyraty, chvyliuvaty prynosyty peredavaty z ruk u ruky. Meni as spaty.
U susidnij kimnati pohasyly lampu: svitlyj kvadrat vikna, o spokijno leav na
zemli za dokamy trotuaru, raptom znyk. Ja vymknuv u nomeri svitlo. I maje vidrazu
pouv kvaplyvi kroky po dokach trotuaru. Chto maje bih. Zupynyvsia. o vletilo
v moju kimnatu i vpalo na pidlohu. Kroky vydko viddalialy. Ja zasvityv elektryku
buket! Vidrazu zdohadavsia. Pidbih do vikna.
Pavle! Pavle!
Vulycia bula poronia.
Dovho j obereno nalyvav ja vodu v hleyk. Dbajlyvo postavyv u nioho uyj buket.
uyj buket!

Nastav ranok z pekuym soncem, jake posylaje zajykiv tanciuvaty po stinach i

dveriach, z hostrym posvystom stryiv, o prolitaju povz vikna, z kruhlym ajnykom
na stoli i dalekymy hudkamy, jaki zaraz lunaly badioro, smilyvo j zaderykuvato.
Buket, zibranyj Pavlom i pomylkovo kynutyj do mene u vikno roevi kvity dykoji
ypyny, otoeni holubymy vikamy nezabudok, cej buket pryvitno dyvyvsia na mene

z hleyka z vodoju.
Tak, treba zajty Do susidnioji kimnaty i peredaty joho za pryznaenniam.
Ja obereno vziav kvity. ob voda stekla v hleyk, trochy strusyv jich. I na bilu
skatertynu z buketa poletilo dva krychitnych kvadratyky paperu. o ce? Zaudovano
ja dyvyvsia na nych, rozhliadajuy. Na konomu krychitnomu arkuyku vydnily jaki
znaky. Lyst? Meni pryhadala vorania rozmova pid viknom: Kika raziv ja vam pysav
dovhi lysty. Ale ja jich ne oderuvala. Ne navauvavsia ekaju nezvyajnych lystiv i poliovych kvitiv.
Navriad y mona bulo j pid lupoju proytaty cioho lysta. Ta navi jakby v mene j
bula lupa, ja ne stav by ytaty ui lysty. Ja vziav arkuyky i poklav jich u sirnykovu
korobku. Vse ce treba viddaty
U Olenky v kvartyri meni skazaly, o vona v instytuti. Zalyyty kvity? Ale jak
skazaty, pojasnyty vid koho? o robyty z krychitnymy arkuykamy? I ja piov do
instytutu.
Sumnivna vticha jty neznajomym mistom, trymajuy v ruci buket uych kvitiv,
rozpytujuy perechoych, jak krae projty do Pedagoginoho instytutu, ytaty nazvy
vuly i dumaty pro ue kochannia.
Vsi pouttia j dumky, lybo, vyklav Pavlyk na krychitnych arkuykach. Jak vin ce
zrobyv? Za dopomohoju mikrofotograji? Pevno, ymalo zusy doklav vin, ob napysaty
ci dvi zapysky, sfotografuvaty jich, a drukujuy, zmenyty. Naebto slovo, zmenene
fotoaparatom, zazvuy spokijnie j tonie Mabu, v instytuti krae peredaty ce poslannia Pavlovi tomu, chto pysav, a ne Olenci.
Ja projov hustym mikym sadom i vraz zliakano zupynyvsia: meni zdalosia, niby
sirnykova korobka z mikrolystamy kudy vypala Ale ni, vona o de!
Napevne, orazu, koly Pavlo bayv Olenku, joho posidaly soromjazlyvis i bojazkis: utvoriuvavsia porih, jakyj vin ne smiv perestupyty.
A o i pedagoginyj instytut: velyki dveri z ornoho duba, proty soncia vyblyskuju
polirovani midni ruky.
Ja detano opysav didovi, storou instytutu, vsi prykmety toho junaka, jakoho
bayv uora vveeri, ale z cych prykmet storo ne mih zrozumity, jakoho Pavla treba
poklykaty.
Chiba malo studentiv, jakych zvu Pavlamy, vysia v instytuti? e chvylyna i
ja opynyvsia b u dosy sminomu stanovyi. oho dobroho, pjatero abo desiatero junakiv i konyj na jmennia Pavlo otoyly b mene, a ja prostiahav by vsim jim buket
kvitiv. o robyty? I todi ja rozpoviv storoevi, o vora vveeri bayv toho Pavla, jakyj
provodav studentku Olenu dodomu.
A-a, Pavla Bieliankina, protiahlo movyv storo.
Za chvylynu Pavlo stojav peredi mnoju. Ja vidrekomenduvavsia. Junak, nioho ne
rozumijuy, dyvyvsia na mene.
O va buket. Vin vypadkovo zaletiv do mene u vikno hoteliu. Probate, vin
trochy pryvjav
Junak nevmilo vziav buket. Vin buv zdyvovanyj.
y varto bulo zavdavaty sobi klopotu? Kvity zavdy vjanu
Dyvno, podumav ja, omu vin ne turbujesia pro lysta?
Ja podav jomu sirnykovu korobku:
O vai mikrolysty.
o? Jaki lysty?
V buketi, jakoho vy kynuly u vikno, buly fotolysty.
Fotolysty? Ja ne zajmajusia fotograjeju.
Ale fotolysty buly u vaomu buketi? Vai fotolysty
Oblyia Pavla stalo zlym. Rysy joho zahostryly. Ja ne pobayv i slidu voranioji
soromjazlyvosti i bojazkosti. Vin z pidozroju podyvyvsia na mene.

 Ne nakydajte meni, hromadianyne, uych lystiv!

Ale ale ..;
Dajte meni spokij! I znajete o? Do pobaennia!
Ja ne znav, o skazaty. Smine, bezhluzde stanovye: napivtemnyj vestybiu instytutu, dovhi riady poronich vialok za barjerom, ja z sirnykovoju korobkoju z mikrolystamy v prostiahnutij ruci, a Pavlo v protylenomu kinci zalu pchaje v urnu
buket, jakoho ja obereno nis erez use misto.
Raptom dveri odnijeji z audytorij vidynyly, i hominlyva grupa studentiv uvirvala do zalu. Vony, pevno, e ne ochololy pislia ojno oderanoji konsutaciji i zavziato
sperealy.
Pavle, o trapylo? upiznav ja holos Olenky.
Ja sprobuvav pojasnyty. Vsi vidrazu zamovkly i z podyvom pozyraly na mene.
y ne projly b vy do kabinetu? movyv do mene olovik iz spokijnymy, vpevnenymy ruchamy, pered jakym rozstupylysia studenty.
O za jakych deo dyvnych obstavyn ja opynyvsia ne na paroplavi v mori, a v kabineti dyrektora Pedagoginoho instytutu Stepana Jehorovya Tarasevya. Sydu i
dyvliusia na stil, de lea dvi krychitni zapysky z mikrotextom, a poriad z nymy zvyajni arkui paperu. Na nych drukarka nadrukuvala erez dva intervaly text, jakyj ytaly pid synoju lupoju.
ekaju. Ot zaraz razom z dyrektorom instytutu pryjde avtor mikrozapysok, student Bieliankin. Vin skae, o vse ce joho osobysta sprava, art, jak spravedlyvo tverdy
Stepan Jehorovy. Doekaju, poky vony pryjdu, i podamsia na prysta.

Dyrektor poklav pered studentom sirnykovu korobku z arkuykamy i text, peredrukovanyj na maynci:
Bieliankin, dajte, bu laska, vidpovi na try zapytannia. Pere: o za dyvna
manera lystuvatysia za dopomohoju mikrofotograji? Zapytannia druhe: omu vy vidmovliajete vid svojich lystiv i taki neemni z liudynoju, jaka z delikatnosti povertaje
jich vam? A teper tretie zapytannia: z lystiv vydno, o vy zbyrajetesia v jaku tryvalu
podoro. Ja ne proty turyzmu, ale skai, bu laska, o ce za barometr Dionvalia?
Stepane Jehorovyu, ne pysav ja cych lystiv! Ja vidrazu pro ce skazav e tam,
bilia vialky!
Jak e tak? Buket va, a zapysky v ciomu buketi ui?
Stepane Jehorovyu, spravdi, kvity ja zbyrav, ale zapysok cych ne pysav. Ja
naperedodni inoho lysta napysav i zbyravsia joho viddaty. O vin! A vtim, ja ne mou
vam joho pokazaty, ce tiky dlia Nu, odne slovo, osobystyj lyst Bieliankin rozhubyvsia i zamovk.
V joho vidpovidi viduvalasia pravdyvis i junaka yris, a v samij nedomovlenosti turbota: chiba mona, ob ne Olenka, a chto inyj proytav joho lysta? Student
stojav pered namy movaznyj i zoseredenyj, ruka joho micno styskala lyst. I tak samo,
jak tam, u vestybiuli, de ja namahavsia viddaty razom z buketom krychitni arkuyky,
tak i tut, u kabineti, ja rozhlediv na joho zblidlomu oblyi oznaky zlosti j oburennia:
navio chto uyj i storonnij vtruajesia v joho yttia.
Dobre, Bieliankin, ja vas bie ne zatrymuju, movyv dyrektor.
Bieliankin buv ue bilia dverej, koly Tarasevy z nespodivanoju dlia nioho hariakovistiu vyhuknuv.
Jakym e ynom ci dyvni arkuyky raptom opynyly u buketi studenta moho

instytutu?
Stepane Jehorovyu, obernuvsia do nas Bieliankin, mabu, arkuyky chto
upustyv na kvity.
A de vy zbyraly jich?
Bilia staroji pokynutoji atanky, o za hajem. Vveeri jichav poputnymy
maynamy tudy j nazad. Tam ie baza Rajcharotorhu.
Koly dveri za studentom zaynylysia, dyrektor prokazav:
Ote, vse zrozumiloji Ce poartuvav z vamy ne student moho instytutu.
Stepan Jehorovy uziav koroboku, de lealy arkuyky z mikrotextom, potim sklav
udvoje arkui paperu, na jakych cej text bulo peredrukovano, i podav use ce meni z
liubjaznoju usmikoju:
Povertaju, jak kau, za nalenistiu. Meni znovu vpaly u vii slova: Eratosfen
lyynka babky Dionva Umovnyj text?
Krae rozkai, o novoho pokae v nastupnomu teatranomu sezoni Chudonij
teatr u Moskvi Jak? Vaa pjesa tam ne pide? koda
Probate, Stepane Jehorovyu, student Bieliankin skazav, o buket vin nazbyrav bilia jakoji zrujnovanoji atanky
Dobre! Rozumiju. Ja poliu tudy Bieliankina ta inych studentiv.
ukaty v travi ini taki arkuyky?
ukaty toho, chto upustyv jich na kvity. Studenty pobuvaju tam i rozvidaju,
chto tak dyvno artuje. Jakyj a, o meni ni na hodynu ne mona vyjty z instytutu! A
to ja b piov z vamy. Doroha maliovnya, vede do danoho selya naukovych pracivnykiv. Selye imeni Lomonosova.
Stepane Jehorovyu! A y ne zdajesia vam, o vsia zhadka tut v odnomu slovi
Dionva?
Tak, tak, ja zabuv vam skazaty Ja ne polinuvavsia i zavitav na katedru zyky.
Pro barometr Dionvalia tam i ne uly. Tut o ne te A neve Chudonij stavytyme
suasnyj vodevi?..

Jakymy nezvyajnymy kartynamy rozmaliovano stiny v restoranyku!

Bilyj vedmi, stojay na kryyni, vytiahnuv mordu i oho torkajesia nosom hostroho vitryla ovna, o plyve v dalei nepryrodno holuboho moria. A na inij stini
dity, sydiay navpoipky, puskaju malekyj paperovyj korablyk v burchlyvyj strumok.
Do steli prybyto rohy hirkoho kozla. Z nych zviujusia lampy pid jaskravymy koliorovymy paperovymy abauramy.
Ja jiv jaku nezrozumilu mjasnu stravu z tukovanymy pomidoramy, pyv sklianku
za skliankoju micnyj aj i dumav: Ue tretij de ja zbyraju pojichaty z cioho mista i
nijak ne pojidu.
Bieliankin ta joho tovaryi ukaly, dyvyly, y nemaje bilia atanky slidiv, oznak
liudyny, jaka zahubyla tam zahadkovi arkuyky, rozpytuvaly miscevych yteliv, rozhliadaly malo ne konu travynku, konu kvitku. Ale studenty ni pro o ne dovidaly, nioho ne znajly.
as jichaty! kau ja sobi. Ce misteko due myle, ale ne zalyatysia tut rozhaduvaty zaproponovanyj kymo rebus. Tak, as jichaty! Zavtra-taky. Prote dyvna ri:
ade ja zhoden z profesorom Tarasevyem, o arkuyky z mikrotextom yja smina
vyhadka? Zhoden! Ale vse-taky, vse-taky yryj ton dyvnych arkuykiv, jichnia spokijna
serjoznis prymuuju mene ukaty v nych jakyj osoblyvyj smysl, buvaty v bibliteci,

ytaty dovidnyky Tak mynaju dni, i ja ne vyjidaju z misteka. oho ukaju. Meni
zdajesia, niby yja dolia, dolia mandrivnyka, jakyj vyruyv u vaku dorohu, chovajesia v cych arkuykach.
Liudy prychodia do restoranu. Idu zvidsy. U konoho svoje yttia, svoja dolia.
Muzykanty sydia na estradi. Hraju. Dyvliasia na tych, chto vchody, z nezvorunym
vyrazom v oach. Ta muzyka jichnia zovsim ne nezvoruna.
To smutkom, to veseloamy dzvenia struny.
Z okremych sliv mikrotextu vydno, o mandrivnyk dovho probuv u uij krajini,
zrobyv bahato vidkryttiv. Viv tam odennyk. Cioho odennyka vin veze
Mandrivnyk, hovoriay pro venoho davnich asiv, zaznaaje, o svit pered Eratosfenom rozrostavsia vid odnoho nekvaplyvoho pidrachunka do inoho. Eratosfen, jakyj
yv due davno (z 276 po 194 rik do naoji ery), spravdi peryj v istoriji liudstva obyslyv
dovynu okrunosti zemnoji kuli. Ale jak zrozumity, omu pered avtorom mikrozapysok
navkolynij svit raptom vyris u sto y dvisti raz?.. I e v arkuykach zhadujesia Dionva. Barometr Dionvalia!
Prosto dyvno, omu z Moskvy j dosi nemaje vidpovidi na moju telegramu aruynu
pro barometr Dionvalia. o za udesna kartoteka imen i terminiv u moho davnioho
druha! Vin poav jiji skladaty malo ne z kinoji lavy, de u de. I nemaje, zdajesia,
zapytannia, na jake joho kartoteka ne mohla b vidpovisty.
Myko aruyn, zavdy tonyj i akuratnyj, zakochanyj u svoju kartoteku. Joho zolote pravylo: konomu, chto do nioho zvernesia iz zapytanniam, vin vidrazu abo das
telegrafnu vidpovi, abo v detanomu lysti poprosy utonyty zapytannia. Ale aruyn
movy. y ne zdavsia jomu, buva, sminym mij barometr Dionvalia?
Siohodni znovu perehlianuv u bibliteci vsi dovidnyky, ale nioho pro barometr
Dionvalia ne znajov. Dyvno, omu na arkuykach je slovo versty? 38 000 verst.
Versty omu versty, a ne kilometry? Vychody, pysala litnia liudyna, o zvykla vymiriuvaty vidsta verstamy, po-staromu Zvidsy vysnovok nevidomyj avtor arkuykiv litnia liudyna.
A moe, ci arkuyky napysano bahato rokiv tomu? Ale v. usiakomu razi, zmenennia textu za dopomohoju fotografuvannia bulo zroblene v de abo naperedodni toho
dnia, koly ci arkuyky znajly na kvitach. Inake krychitni arkuyky pid perym doem
rozpovzly by.
Tarasevy skazav, o vse ce yj art. Dovedesia z nym pohodytysia.
Restoran sporoniv. Hasly vohni. Davno pily muzykanty. Ja sydiv za stolom, a na
mene z kryyny, namaliovanoji na stini, stomleno dyvyvsia bilyj vedmi: y ne as tobi
jty zvidsy?
Zamyslyvy, ja povoli briv ninymy vulyciamy misteka. Jak rozhadaty, jak zrozumity ci dyvni arkuyky? I chto, nareti, jich avtor?
Misteko spalo. Ni proplyvala nad nym nekvaplyvo, obereno. Obabi vulyci drimaly topoli, jaki stiky bayly na svojemu dovhomu vici. Tycho j spokijno navkolo. Ale
zvidky cej smutok na dui? V mojij kyeni ley sirnykova koroboka z arkuykamy.
Ja zupynyvsia i v dumci povtoryv kika fraz, o zdalysia meni takymy dyvnymy,
koly arkuyky vpere bulo proytano. I vraz otut, na tychij vulyci misteka, meni spalo
na dumku: tak, ob poartuvaty j posmijatysia, ne pyu. Ale chto todi cej mandrivnyk?
De vin? I de reta arkuykiv odennyka? Cej mandrivnyk pye, niby v nioho poperedu dovha doroha. Neozori prostory, o jich meni treba projty z vjunoju tvarynoju.
Nespokij i strach ochopliuju mene o z nym stalosia?
Jak e tak? Zavtra ja pojidu z misteka i povezu na spodi emodana sirnykovu
koroboku z arkuykamy, jaki ne proytav jak slid i navi ne mih zdohadatysia, navio
jich zmenuvaly. O pro o dumav ja vnoi, povertajuy do hoteliu, i viduvav: meni
stav dorohyj cej nevidomyj mandrivnyk, pro jakoho ja nioho, zovsim nioho ne znaju.

erhova po hoteliu, jak zavdy ne vidryvajuy oej vid knyky, prokazala:

Vam lyst. Vin u nomeri. Na skiky dib vy zalyajete za soboju nomer?

Dorohyj Hryhoriju Olexandrovyu!

Tvoja telegrama iz zapytanniam pro barometr Dionvalia ne zastala
mene v Moskvi. Buv u Novhorodi. Jov po slidach odnoho udovoho zemleprochidcia.
Siohodni povernuvsia do Moskvy. Proytav tvoju telegramu. Ty pytaje
mene, y znaju ja o-nebu pro barometr Dionvalia. Znaju, o ni na vyrobnyctvi, ni v prodau takoho barometra nikoly ne bulo. Vse? Ni! Takyj barometr
buv, je i bude. Hadaje art, paradox, anekdot? A nijak. Vin isnuje. Ty,
zvyajno, znaje, o mi generalamy Napoleona Bonaparta buv odyn, pro jakoho Napoleon, ue na ostrovi Sviatoji Jeleny, pysav, o vin buv najtalanovytiyj z usich joho polkovodciv. Ce Piehriu. Joho bigraja v pevnomu rozuminni prymitna j tragina, ale ne budu zaraz neju zajmatysia. Perechodu vidrazu do tvoho zapytannia.
Tak ot. Hrude 1794 roku zastav Piehriu v pochodi vin viv francuke
respublikanke vijko na Hollandiju i z uspichom prosuvavsia vpered. Ale odnoho zovsim ne udovoho dlia Piehriu dnia pryroda poruyla joho plany. Do,
sliota, vsi dorohy rozhasly, riky rozlylysia, vijku posuvatysia ne mona. Nevdaa zahrouje vsiomu pochodovi. Piehriu pryjmaje riennia vidmovytysia vid nastupanych dij. Ta raptom z Utrechta z Hollandiji Piehriu oderuje donesennia, v jakomu tono zaznaeno de, koly vdaria micni morozy:
zemlia promerzne, riky vkryjusia hruboju kryhoju, i vijku mona bude
prosuvatysia dali. Piehriu poviryv u ce donesennia, cho vono pidkripliuvalosia posylanniam na barometr, jakoho nikoly i nichto do uvahy ne brav. I
spravdi, zaznaenoho dnia vse navkolo zamerzlo. Pichota j kavalerija Piehriu
ruyly dali. 29 hrudnia Piehriu po kryzi perechody riku Vaal. Ale ot 7 sinia
pohoda znovu rizko zminiujesia. Znovu doi, sliota, kryha tane. Piehriu, zajovy daleko vhlyb krajiny, opynyvsia e v tiaomu, maje katastronomu
stanovyi. Ta o vin znovu distaje povidomlennia z Utrechta, vid 13 sinia, v
jakomu tono zaznaajesia, koly same vin zmoe povesty vijka po zamerzlych
rikach i dorohach. Donesennia j cioho razu ne obmanulo. Ve 14 sinia povijav
pivninyj viter, 15-ho rizko vpala temperatura. A 16 sinia Piehriu ve v
Utrechti! I tut vin vyzvoliaje z vjaznyci Dionvalia Katremera, generala Batavkoji respubliky, toho, chto posylav zavbaennia pohody.
V Hollandiji v 1787 r. Dionvalia kynuly u vjaznyciu, de vin probuv
blyko semy rokiv, tobto do toho dnia, koly joho vyzvolyv Piehriu. Vsi svoji
prognozy pohody Dionva robyv u tiuremnij kameri na pidstavi sposteree
za povedinkoju pavukiv.
Zhodom, u Paryi, vin pysav:
Koly pavuky-kruhovyky zovsim ne tu pavutynnia, to nastaje prepohana pohoda, jaka na barometri poznaajesia doem i vitrom; jako pavuky
rozpoynaju protiahuvaty radini pavutynni nytky, todi mona spodivatysia,
o za desia-dvanadcia hodyn buria vuchne; jako vony znyuju ver
abo tretynu pavutynnoji siti, ob zberehty retu, ce oznaaje nablyennia
vitru. Vzahali, koly pavuky rozpoynaju u velykij kikosti tkaty svoje pavutynnia, mona spodivatysia harnoji pohody; jako vony roblia nevelyki siti,
ce oznaaje, o pohoda bude minlyva; jako, nareti, zovsim ne zjavliajusia,
to je vsi pidstavy hadaty, o pohoda bude pohana.
Mij liubjaznyj, ale dyvakuvatyj drue, ty sam ne znaje, jaku pryjemnis

ty zrobyv meni svojim ne zovsim zvyajnym zapytanniam. omu vsi tak lehko
rozumiju achista, jakyj choe zijtysia v pojedynku z tym, chto nespodivano
moe postavyty joho v skrutne stanovye? omu rozumijemo my hospodyniu,
jaka, pouvy de u hostiach novyj recept torta, z takoju nasolodoju i chvyliuvanniam beresia vdoma do skladnoho zavdannia? Jakoji tvoroji radosti
zaznaju ja, spivrobitnyk dovidkovo-bibligranoho viddilu bibliteky, koly,
pouvy neordynarne zapytannia, poynaju hotuvatysia do vidpovidi: zistavliaju fakty z riznych haluzej nauky, literatury, mystectva, ukaju i hortaju
dovidnyky, encyklopedyni slovnyky, starovynni vydannia, memuary, archivni
dokumenty! Liubyj drue! Navriad y ty ekaje vid mene naukovoji perevirky
sposteree Dionvalia nad pavukamy. A teper ie ot o: ty znaje, o hordis moho yttia kartoteka imen i terminiv, jaku ja skladaju o ue desiatky
rokiv. I ne bulo e vypadku, ob kartoteka mene pidvela. Ote, bez zajvoji
skromnosti skau: ne zliyty mojich vidpovidej na zapytannia i ne pereliyty
mojich vidhadok na rizni zahadky. A o teper nijak ne vidhadaju, ne zrozumiju
i ne zbahnu, oho tebe raptom zacikavyv Dionva. y ne nadumav ty napysaty naukovo-chudonij scenarij pro pavukiv? To y ne krae zamis Hollandiji i Franciji visimnadciatoho stolittia zhadaty naoho Polyvanova? Narodovole simdesiatych rokiv mynuloho stolittia, Petro Sergijovy Polyvanov buv
zasudenyj carkym uriadom na dovine uvjaznennia. I o odnoho razu, koly
za hratamy stojav pochmuryj ranok peterburkoji rannioji vesny, pryreena na
dovinu samotnis liudyna pobayla v kameri yvu istotu. Ce buv pavuk
najzvyajnisikyj pavuk-chrestovyk. Vony staly druziamy liudyna i pavuk;
liudyna pikluvala pro pavuka, hoduvala joho, brala v ruky. Pavuk spokijno
vylazyv na pale liudyny. A koly liudyna torkala joho lapky, pavuk spokijno i
obereno perebyrav nymy. Liudyna turbuvalasia y ne nadto rozyrila tvaryna: ce kody zdorovju. I vjaze zryvav pavutynnia chaj popraciuje,
schudne, ce korysno. A pavuk? Vin u svoju erhu nae namahavsia rozvayty
vjaznia. oraz bulo o nove v tomu, jak pavuk snuvav svoju si, o zjednuvala niky stolu z perekladynoju. Inodi vin zupyniavsia pid as roboty, rujnuvav astynu siti, nae buv ymo nevdovolenyj, i poynav pererobliaty jiji.
Tomu Polyvanov pysav pro pavuka, o to bula arystokratyna natura
o ce take? Pojichav ty na kurort, a lize u pavue carstvo v jakomu
enku! Ta y malo ty rozkydavsia, vytraav svij yvyj talant na dribnyci! Kydavsia vid odnijeji nauky do inoji. A tut ie pavuky! Nu, dilo tvoje, ne zapereuju. Meni podobajesia tvoje talanovyte rozkydannia, dyvovyne mozkove
zavychrennia. Do pobaennia. Spodivaju, ty e dobre vidpoyne.
Z pryvitom tvij D. aruyn.

Ja dumav pro pavukiv, koly rano-vranci vyjov z mista j podavsia tudy, de student
Bieliankin zbyrav svij buket, buket z tymy arkuykamy, jaki mene zdyvuvaly, spantelyyly, vverhly mene v nespokij i ne vypuskaju z enka.
Lysta aruyna ja kika raziv proytav u hoteli pry svitli lampy. o vidkryv meni
cej lyst? Ja perekonavsia: nevidomyj mandrivnyk, baajuy znaty pohodu, zmuenyj buv
sposterihaty povedinku pavukiv! U na as! Nu dobre. Lyst aruyna rozjasnyv znaennia kikoch sliv mikroarkuykiv. Barometr Dionvalia, dumav pro Polyvanova Ale
teper, pislia cioho rozjasnennia, mikroarkuyky staly dlia mene e bi zahadkovymy.
omu ja piov tudy, de bulo zirvano kvity? Due prosto. Ni vnoi, ni na svitanku ja
ne mih zasnuty. Bulo duno. V instytut do Tarasevya z lystom aruyna mona bulo
pity lye v druhij polovyni dnia. Do toho pislia lysta aruyna meni due kortilo pobayty pavukiv u naturi i, zvyajno, pobuty v tomu misci, de bulo znajdeno zapysoky.

Student Bieliankin detano rozpoviv v instytuti pro misce, de vin narvav svij horezvisnyj buket, i ja dobre ujavliav sobi, jak tudy jty.
Dorohu zaasfatovano. Obabi rosly v dva riady molodi hnuki topoli. Mabu, jich
posadyly todi , koly asfatuvaly dorohu.
Ja jdu stekoju vzdov ose.
Kri zarosti kuiv to pokazuvalosia, to znykalo more. Doroha pidnimalasia dedali
vye. Potim ila vnyz, znovu pidnimala. De u dalei vydnilysia bili budynoky
danoho selya naukovych pracivnykiv.
Vnyzu, pid horoju, v dolyni, livoru vid asfatovoho ose, vjunyvsia putive. Vin
znykav u haju. A tam, dali, o za rujiny?
Spustyvy z hory, ja na putivci zustriv inku i chlopyka rokiv semy-vomy. Vony
vely za povid kuhavoho konia. My rozhovorylysia. inka rozpovila, o praciuje v pidsobnomu hospodarstvi naukovych pracivnykiv. Ki zabyv nohu ob boronu; treba pokazaty veterynarovi.
A tam, za hajem pravoru, spytav ja, o to za rujiny?
Tam do revoliuciji buv majetok. Dyvak-pomiyk yv, skazala inka. Ponavykydav konykiv cej pomiyk, ponakopav pid zemleju rizni chody, ob prosto iz svojeji spani pid zemleju do moria vychodyty. A to, bulo, vnoi pry misiaci bilia moria raptom zjavysia ta hostej z muzykoju za soboju pryvede. Nai didy rozpovidaju: Prychodymo my na muzyku ciu do moria, pidchodymo blye a huk, a muzyky ve ne uty
i liudej ne vydno, nazad pid zemliu muzyka pila
Ja ne dosluchav, poproavsia i poymykuvav dali.
Iov i dumav pro pavukiv. Ale ne mih ne dumaty i pro nurky. Tak, pro nurky.
Vony raz u raz rozvjazuvalysia, dovodylosia zupyniaty, nachyliaty, zavjazuvaty jich,
a vony znovu rozvjazuvalysia.
nurky nurky orni j bili, korynevi j ovti, dovhi j korotki, tonki j tovsti
vsi iz zaliznymy nakonenykamy, vony vysily na motuzci v runduku ystynyka
vzuttia v enku. Koly ja pidijov do nioho, vin staranno ystyv svoji vysoki orni oboty,
vytiahujuy to odnu, to druhu nohu. Lye pislia cioho, namyluvavy blyskom obit, vin
linyvo podav meni paru nurkiv.
Jaki nepokirlyvi, neterpliai, nespokijni nurky distalysia meni u vlasnis!
Peroho-taky razu, koly ja zachodyvsia kvaplyvo jich vtiahuvaty, vony vidrazu pokazaly svoju vpertis. Nijak ne vlazyly v diroky. Ja smyknuv. A nurok, ob vidomstyty meni, skynuv svij malekyj zaliznyj nakonenyk. Za de nurok stav zovsim
kolatyj i, zretoju, porvavsia.
Ta najhire vynyly zi mnoju nurky vora vveeri. Chotilosia vydko skynuty erevyk, ale potiahnuv ne toj kine vuzlyka vuzlyk ne rozvjazavsia, a zatiahnuvsia
tuho, due tuho. Lezo brytvy zrizalo vuzlyk nurok pokorotav. I zaraz ja jov stekoju obi dorohy, a nurok raz u raz rozvjazuvavsia. Ta y ne smino, o ja tak bahato
hovoriu pro nurky? Anitrochy! I ne dyvno, i ne smino! Ade vse, o potim trapylo,
povjazane same z pohanym charakterom mojich nurkiv, jaki z nezrozumiloju zlistiu,
pomajuy na meni nevidomo za o, ve as rozvjazuvaly i zmiuvaly mene tak asto
nachyliatysia do zemli.
Dumky moji as vid asu povertalysia do lysta aruyna: Dionva pavuky I
bi za vse ja chotiv u ti chvylyny pobayty najzvyajnisikoho pavuka. Meni zdavalosia,
o teper ja dyvytymu na nioho zovsim inymy oyma. Pobau joho zovsim ne takym,
jakym bayv zavdy. Ja poav ozyraty navkolo, pidchodyv do kuiv, ale nide ne pobayv i slidu jakoho-nebu pavutynnia.
Haj stav hustiyj i temniyj. Putive povernuv pravoru.
Ja jov zanechajanoju, zabutoju alejeju kataniv, napivtemnoju i procholodnoju,
pomi rivnych ornych stovburiv. Aleja poala yraty i zamknulasia navkolo derevjanoji napivzrujnovanoji atanky. Tut-taky valialasia zirvana chvirtka.

Akacija, o rozroslasia tut, oevydno, pislia toho jak liudy perestaly vidviduvaty
atanku, zakryvala vchid.
Ja nasylu prodersia v atanku. Tut styraly napivzohnyli stovpyky stolyka j lav.
Ja prysiv na krajeok polamanoji lavy.
Pid lavoju i pomi stovpykiv bujno i vysoko rosla blido-zelena trava. Pavutynnia,
jake ja znajov mi stovpiv atanky, bulo sire j obirvane. V niomu povysly krychitni
ulamoky hilook. Pavuk, pevno, davno joho pokynuv.
Raptom zalunav rizkyj sobayj havkit. Ja piov na toj havkit. Husti kui rozkvitloji ypyny perehorodyly meni liach. Jak harno ervonily jiji kvity! To ce bulo tut!
Tut student Bieliankin lamav hilky ypyny, do jakych pryepylysia zahadkovi arkuyky V buketi buly j nezabudky. A o i vony spokijno rostu ponad strumkom.
Havkit prypynyvsia. A potim pouvsia znovu, ale ne takyj rizkyj.
Vin nenae dolynav zvidky z-pid zemli. Ja poav prydyvliaty i prysluchaty.
Za kuamy ja pobayv o schoe na zemlianku. Vona bula zovsim nedaleko vid
mene. Nad vchodom bulo prylatovano doanyj daok. Na daku lealy kvadratyky
dernu. Ce bulo zrobleno pospichom to tut, to tam z-pid dernu e vydnilysia bili doky.
Do zemlianky vela nerivna doroha, vsia u vybojach i kaminni. Iz zemlianky dolynav
havkit.
Ja pidijov do vchodu i povoli, obereno poav spuskatysia vnyz. Kika kamjanych
schidciv. Rivne misce. Na rivnomu stil i dva stici.
Na stoli miano svityvsia lichtar litua mya, leala rachivnycia i jaka knyka.
Schidci vely dali, v hlybynu. A zvidty lynuv uryvastyj sobayj havkit.
Ehej, sluchajte! huknuv ja v temriavu.
Chto tam? vidpovily znyzu. Sobaka zahavkav e liutie.
chu, movaty, Kueriavyj! prykryknuv chto na sobaku.
Sobaka zamovk.
y je tut chto-nebu? Vychote!
Spoatku movannia, potim potim znovu okryk:
Chto tam?
I znovu, nae u vidpovi na ci dva slova, alenyj havkit. Na rivne misce strybnuv
sobaka. Strybnuv i stav jak ukopanyj; ve rudyj, a spyna orna. Vin dyvyvsia na mene
zovsim ne zahrozlyvo i machav puchnastym chvostom.
Chto, krekuy j ochkajuy, jov schidciamy. Z temnoji hlybyny pidnimalasia ruka
iz zasvienym lichtarem.
Peredi mnoju zjavyla mohutnia inoa posta u vatianci i velykych humovych obotiach.
Zdrastujte! prokazala inka basom i dodala: Pryjichaly? Za vyklykom?
Pryjichav, vidpoviv ja rozhubleno.
A de va transport?
Jakyj transport?
Bez transportu ne mona.
Ale ja ja pryjov
V tim-to j ri, o bahato chto chody siudy.
Bahato chto? perepytav ja.
Vy o, zahadky pryjly zahaduvaty, kvitoky zbyraty, jak ini, y po ovoi pryjichaly? Cybulia, morkva, buriaky. Jako vy po ovoi, to omu bez mayny, bez tary dlia
vantaennia? Chto vy takyj?
Chto ja?
Same tak! Z jakoji nahody na bazu zajavylysia?
Storopivy, rozhubyvy pid natyskom zapyta, ja ne znav, jak use pojasnyty serdytij inci, i lye proburmotiv:
A vy chto? Jaka baza?

 Jak tak chto ja? Ja Hanna Ivanivna ernykova, zaviduvaka Rajcharotorhu.

Proajte! vyhuknuv ja, povernuvsia j piov.
Stupyvy desiatok-druhyj krokiv, ja ohlianuvsia i z-za kuiv pobayv: za mnoju,
trymajuy sobaku na povidku, jla Hanna Ivanivna ernykova.
Ja strybnuv erez neyrokyj strumok. Kliatyj nurok! Znov znovu rozvjazavsia.
V kotryj raz! Ja nachylyvsia, potiahnuv za obydva kinci nurka. Jaka koliuka (repjach,
y o!) zaepylasia za roztripanyj kine nurka. Ja zachodyvsia znimaty jiji. V koliuci
zaplutavsia dochlyj pavuk.
Vsiu dorohu ja dumav pro pavukiv, pro lyst aruyna, mabu, tiky erez ce ja
j pomityv pavuka i schovav joho v sirnykovu korobku.

Barometr Dionvalia isnuje! O lyst, a o i zipsovanyj barometr! vyhuknuv

ja, zachodiay do kabinetu dyrektora instytutu Stepana Jehorovya Tarasevya, i poklav na stil lysta aruyna ta sirnykovu korobku z dochlym pavukom.
Profesor strymano pryvitavsia zi mnoju, hlianuv na mene deo spantelyeno i,
vidrekomenduvavy docentovi Serafymi Vasylivni Voroncovij, dodav:
Spodivaju, poryvastyj chid vaych mirkuva z pryvodu znajdenych zapysok
ne bude utrudnenyj prysutnistiu naoho molodoho specilista. Muliary nadto dovho farbuju korydor i dejaki kabinety, i Serafyma Vasylivna roztauvala u mene iz svojimy
mikroskopamy.
Z-pid velykych skele okuliariv na mene hlianuly holubi oi. Hlianuly, jak meni
zdalosia, vkraj nasmikuvato.
A potim Serafyma Vasylivna znovu zvernula svij pohliad do mikroskopa, i jiji prava
ruka vydko pobihla po arkuu paperu, o zapysujuy.
Stepan Jehorovy uvano proytav lysta aruyna i rozviv rukamy:
Chaj tak! Chaj barometr Dionvalia pavuky. Ale o ce miniaje?
Vse! Vse miniaje! Jako isnuje barometr Dionvalia, znay
znay, rozsmijavsia Tarasevy, isnuju i pavuky!
Znay, isnuje i mandrivnyk, jakyj zmuenyj peredbaaty pohodu za povedinkoju pavukiv.
Hra ujavy!
o? A zapysky? Ja bau vjunu tvarynu na pryponi, mandrivnyka, jakyj ue
sklav use u svij miok i dopysuje odennyk
Rebusom nazyvajesia zahadka, jaka poliahaje v tomu, o astyna slova abo cili
slova peredano z dopomohoju namaliovanych gur, not abo inych znakiv, zvuannia
jakych schoe iz zvuanniam zadumanych sliv, povoli movyla Voroncova, prodovujuy dyvyty u mikroskop.
o vy choete cym skazaty? spytav ja.
Jakyj artivnyk sklav rebus, krosvord. V niomu zamis prostoho slova pavuk
prostavyv dva slova: barometr Dionvalia, a poriad z Eratosfenom lyynku
babky I ot vy muytesia, vidhadujete cej rebus.
Rebus, krosvord, povtoryv ja u dumci i viduv, o ci veseli j prosti slova, same
jichnie zvuannia ne tiky znimaju iz zapysok vsiu zahadkovis, a j pokazuju use v
sminomu vyhliadi. Ta ce viduttia tryvalo lye my. Ni! De, chto. koly i navio bude
skladaty taki krosvordy?
I ja skazav:
Ne zarady krosvordiv i rebusiv ja zalyyvsia v enku, zabyraju as u vas, Stepane Jehorovyu, pysav aruynu. A siohodni vranci navi pobuvav tam, de student

Bieliankin razom z kvitamy pidibrav zahadkovi arkuyky.

Z ym e vy povernulysia z cijeji expedyciji?
Expedycija ne vdalasia. Pidibrav odnoho pavuka, ta j to dochloho
Dochlyj pavuk!.. holosno zasmijala, vidchylyvy vid mikroskopa, docent Voroncova. Vona smijalasia dedali holosnie: Dochlyj pavuk!.. Oj, ne mou! Do do
do chlyj!.. Dajte podyvyty!
Voroncova pidbihla do pavuka, jakyj leav u sirnykovij korobci. Vona zniala okuliary, proterla jich i znovu poepyla, vdyvliajuy u pavuka.
Apofeoz poukiv, zahadok, lystiv u Moskvu dochlyj pavuk!.. Jak e vy, Stepane Jehorovyu, zvernulasia vona do profesora Tarasevya, ne podumaly, o vse
tak prosto i zrozumilo: jakyj danyk duriv, skladav krosvord, a literator z Moskvy namahajesia z kropyvy robyty dimanty!
Danyk? Ale dozvote! vyhuknuv ja. Tam, de znajdeno arkuyky, nijakych
da nemaje!
A viter? rvuko obernula do mene Voroncova. Viter ne hajnuje asu na
durnyci, jak dechto. Naletiv i ponis iz pidvikonnia ci smini zapysky.
A znajete, skazav Stepan Jehorovy, u ciomu tverdenni je sens. A my
my javno peremudruvaly.
o ja mih vidpovisty? Jak zapereyty? Peredi mnoju lealy tiky dochlyj pavuk i
vemy dyvni zapysky.
Ot vy j movyte! z usmikoju prokazala Voroncova. Nema o skazaty! A
perebalamutyly ve instytut. Chiba ne tak?
Peremudruvav, vyznaju, peremudruvav
Voroncova povernulasia do mikroskopa i znovu poala o vydko zapysuvaty.
Tak, zablukaly my z vamy, stycha movyv Stepan Jehorovy. A ot molodyj
specilist nas pidpravyv.
o , as vidklaniatysia, jichaty zvidsy, vidpoviv ja i poav proaty.
Znajete o? promovyla raptom z lahidnoju usmikoju Voroncova. Ja vam
na zhadku etyketku na pavuka dam, vyznau tono rid i vyd. Ale o ce prylyplo do joho
lapy?
o bulo dali? Ja stojav bilia dverej, Stepan Jehorovy zapysuvav moju moskovku
adresu, i raptom
Oj, o ce? Ach, ne moe buty! vyhuknula Voroncova. vyde siudy!.. Dyvisia! Arkuyk! Slova!
My obydva pidbihly do mikroskopa:
o stalosia?
o? o?
Voroncova vidkynulasia na spynku sticia, okuliary spovzly na kinyk nosa. Na
oblyi buv pereliak, zbenteennia, rozhublenis.
Dyvisia! ytajte!
Arku 1022
Ote, vse zrozumilo. Tuberkulioz je vylikovnym. Jak likar, ja pryjov
do rozuminnia cioho pislia riadu sposteree, pro o detano zapysav na poperednich arkuach odennyka.
Usi znaju: tuberkuliozna bacyla otoena obolonkoju. Za svojimy chiminymy j zynymy vlastyvostiamy cia obolonka podibna do vosku. Proteolityni
fermenty, hidrolizujui bilky i polipentydy nespromoni zrujnuvaty voskovu
obolonku tuberkulioznoji bacyly, i tomu organizm liudyny ne moe spravytysia
z cijeju bacyloju. Nemaje takych likiv, jaki dopomohly b rozepyty voskovu
obolonku bacyly. Ce vidomo vsim likariam. Ale cymy dniamy ja sposterih
poriad zi mnoju komachu, jaka yvysia voskom i peretravliuje joho. Chiba

ne jasno, o cia komacha volodije fermentom, jakyj moe zrujnuvaty voskovu

obolonku tuberkulioznoji bacyly, rozepyty yry obolonky. Cia komacha
husenycia bdolynoji moli Galleria mellonella. Ja proponuju vlyvaty chvoromu
na tuberkulioz krov huseni. Ne maju sumnivu: fermenty krovi huseni zrujnuju yro-voskovu obolonku bacyly, i organizm liudyny lehko peremoe zneyrene tilo bacyly. Lycho liudstva tuberkulioz znykne! Galleria mellonella
lehko rozvodyty: potribni lye vysoka temperatura i velyka kikis voyny. Ale
dyvovynyj vypadok, moja nejmovirna dolia, pro o ja ve pysav u arkuach
2-12

Docent Voroncova dyvyla u mikroskop i ytala cioho lysta spokijno, vyrazno i

itko. Proytavy frazu pro nejmovirnu doliu i dyvovynyj vypadok, o stavsia z likarem, jakyj pysav ci zapysky, vona pidvela holovu vid mikroskopa:
Na ciomu text uryvajesia!
Napruena tya zapanuvala v kabineti. I koly Stepan Jehorovy, ob uvimknuty
horinie svitlo, pidijov i povernuv vymyka, kroky joho j klacannia vymykaa vydalysia
meni rizkym stukotom, a svitlo lampoky prymusylo zdryhnutysia.
Schylyvy nad mikroskopom, Stepan Jehorovy proytav zapysku e raz, a potim
rozvalyvo movyv:
Teper treba porivniaty, zistavyty z tijeju zapyskoju, jaku student Bieliankin
pidibrav tam e z buketom kvitiv Ot-ot, diakuju. Zbii osvitlennia, Serafymo Vasylivno, o ne v fokusi Diakuju. Tak, ta sama ruka, i toj samyj poerk, i toj samyj
sposib zmenennia za dopomohoju fotoaparata.
Schvyliovanyj, ja schylyvsia nad mikroskopom, sylkujuy o-nebu rozhledity,
proytaty, ale nioho ne bayv.
Poriad zi mnoju Stepan Jehorovy skazav:
O o bezumovno: dumka pro likuvannia tuberkuliozu v takyj sposib due oryginana. Pysav ne dyletant. Likar. Fachive Tuberkulioz teper uspino likuju streptomicynom, paskom ta inymy medykamentamy. Z uspichom zastosovuju chirurgine
vtruannia Jakyj e likar cioho ne znaje? A tut raptom likuvannia tuberkuliozu
fermentamy huseni bdolynoji moli. Povtoriuju: propozycija due oryginana, ale j due
zapiznila.
Junomu danykovi podaruvaly mikrofotoaparat, a zbiuva zabuly,
zauvayla, smijuy, Serafyma Vasylivna, i ot na junyj fotograf poav rozvaaty.
Znimav, mudruvav nad ym popalo. Rizni rebusy pro Eratosfena, davni lysty, zapysky,
vypysky z starovynnych medynych urnaliv Trapyvsia b jomu recept pro te, jak vyrostyty volossia na lysyni, vin sfotografuvav by i cej recept.
Ja neuvano sluchav jichniu rozmovu, probuvav pokrutyty jakyj gvynt u mikroskopi, nachylyvsia nad nym, ale tak-taky nioho ne pobayv i z neterpinniam poav ohliadatysia na vsi boky.
o, ne vydno? pomityla, zretoju, Voroncova. Vona movky pokrutyla odyn,
druhyj gvynt mikroskopa. Teper dobre?
Tak, tak! Diakuju!
A o druhyj, novyj arkuyk, jakyj vy prynesly siohodni z pavukom.
I pid skecem mikroskopa vynyk hostryj, deo staromodnyj poerk z lehkoju vjazziu, z nachylom upered i z literoju ja.
Dyvovynyj vypadok, moja nejmovirna dolia, ytav ja slova i ne v syli buv vidvesty vid nych pohliadu. Ja vytuvavsia v slova, vdyvliavsia v nych, i meni poalo zdavatysia, niby slova zvua, nemov jich chto vymovliaje zovsim poru hluchym, stareym
holosom. Zdavalo, mikroskop ne tiky zbiyv linijni mastaby sliv na paperi, ale j stvoryv zvukovu tkanynu, stvoryv te tilo yvoho slova, jake, zihrivajuy i napovniujuy
teplym podychom liudyny, vychopliujesia nazovni, zvuy, zmuuje dumaty, pouvaty,

trepetaty sercia sluchaiv.

Dyvovynyj vypadok, moja nejmovirna dolia
I peredi mnoju vynykaje v usich podrobyciach odna istorija, jaku ja pouv unoi v
pojizdi, pidjidajuy do enka. Odyn ne znajomyj meni pasayr rozpoviv pro dyvovynu doliu jakoho likaria, o davnym-davno yv u enku. Vse v cij rozpovidi nibyto j
bulo virohidne, ale take nezvyajne i nespodivane, o a vyklykalo v meni nedoviru do
opovidaa. A zaraz, tut, joho slova raptom oyly i micno povjazaly iz zapyskamy, o
lealy pid mikroskopom.
Dyvovynyj vypadok, moja nejmovirna dolia
Dozvote , skazav ja, zvertajuy do Serafymy Vasylivny j Stepana Jehorovya, perekazaty vam istoriju odnoho likaria, jakyj yv koly u enku. Meni zdajesia, o cia istorija prolyvaje svitlo j na zapysky. jiji ja pouv unoi v pojizdi.
Sprosonnia? ironino zapytala Voroncova.
Vy blyki do istyny. Prokynuvsia na verchnij polyci vahona j uju Ade vy
znajete, o ja jichav siudy, v enk, aby sisty na paroplav i na kurort

Potovch. Prokynuvsia. Pojizd stojav. Z verchnioji polyci vahona bulo vydno, jak za
viknom v temno-syniomu nebi zupynyvsia misia.
Na ostannij stanciji misia povino j obereno vyplyv z-za vodokaky. Ale pojizd
ruyv, i misia zrazu raptom proplyv nad vodokakoju, nad derevamy bilia platformy
j kynuvsia provodaty joho. Misia bih u nebi zaklopotano j dilovyto, ve as zazyrav u
vikna vahona i zupynyvsia teper, koly pojizd te zupynyvsia. Misia pyno dyvyvsia u
vikno, na pojizd: y skoro vin ruy dali? dav. A pid nym u stepu de-ne-de rozvijuvavsia
tuman, sriblylasia trava.
oho my stojimo? spytav yj molodyj holos na nynij polyci.
Ja prysluchavsia. Pevno, spav ja due micno i ne uv, jak ci pasayry zjavyly u
kupe. A chto unyzu, stareym pokaliuvanniam vidokremliujuy slovo vid slova, vidpoviv:
ekajemo zustrinoho,
Zapala ta napruena tya, jaka buvaje, koly hlupoji noi pojizd raptom zupyniajesia v dorozi i, movby yva istota, oho de.
I vy, Olexiju Mytrofanovyu, znajete joho? poruyv tyu vse toj samyj molodyj
holos.
Navi ne raz osobysto rozmovliav. enk buv todi zabutym bohom mistekom.
Vrachujte carki asy! Todi z japonciamy e ne vojuvaly. I zaliznycia verstov za simdesiat vid enka prochodyla. Odne slovo, zakutkove, hluche misteko. Vsi tut odne
odnoho znaly.
I zavdy likar buv takyj dyvakuvatyj?
Joho erez o v misteku za dyvaka vvaaly? erez te, o lystiv iz Moskvy
bojavsia. Lystonoa prynese lysta z Moskvy, a vin joho i v ruky ne bere. Niby tam zmija
v zapeatanomu konverti ley. Vsi znaly: lysty, ne rozpeatujuy, vin vidsylaje nazad
do Moskvy. Ja j sam ce vvaav by za dyvactvo, jakby raptom zovsim vypadkovo ne stav
svidkom, tak by movyty, stranoji myti v ytti likaria I vse meni vidkrylosia. Pislia
otijeji myti nichto v misti likaria ne bayv. Vin znyk, nae kri zemliu zapavsia! A tut
rizni utky pily
Nu j dila Pro take knyky pyu, proskrypiv yj novyj holos u temriavi.
To o trapylosia? neterpliae spytav molodyj.
Staryj zakaliavsia dovhym, bolisnym kalem. Vin, oevydno, chotiv o skazaty,

vidmahavsia vid kaliu. Ja zvisyv holovu z verchnioji polyci, ob pouty kine cijeji istoriji. Skiky tajemnyoho nasluchajesia protiahom dovhych dniv dorohy i na palubach
paroplaviv, i u vahonach pojizdiv. Zavdy znachodysia didok, jakyj buv oevydcem najnejmovirniych. podij, i zavdy znachodiasia vdiani sluchai.
Za viknom, jak i pere, movky stojav u nebi misia. Stepova rika v misianomu
siajvi vydavalasia neporunoju. Obereno schylialy do blyskuoji vody temni kui.
Nareti staryj zahovoryv:
Vy pytajete, o trapylosia z likarem? Skau. Ne pidhaniajte. A poky o prou
zvayty: todi jaki asy buly? Trochy ne tak, jak usi, yve liudyna, v dyvaky zapyu.
Tak i z likarem bulo. A za vio? Po-pere, za te, o ne sidav za stil u karty huliaty z
akcyznymy ynovnykamy; po-druhe, za te, o aparat vynajov i u povitri litaty nadumav. Doslidy rizni robyv. Hroej za likuvannia ne brav, a platnia abo na doslidy jla,
abo chvorym na svoji koty v apteci liky kupuvav
Ja sluchav staroho i dumav: poatu istoriju ne bude zakineno. Jiji prosto vyhadano. Opovida sam ne znaje kincia, ne znaje, o trapylosia z likarem, a prosto viddajesia spohadam pro daleke mynule. Abo, molyvo, dida vdoma ne tia nadmirnoju uvahoju, vin nabryd svojimy balakamy. Z nioho navi kepkuju onuky, a tut, u ciomu vahoni, de za viknom zavmerla tya stepu, joho sluchaju z velykoju cikavistiu. I spravdi,
staryj did o dali, to bie vidchyliavsia vid poatoji nym istoriji: vin rozpovidav pro
zvyaji ynovnykiv i kupciv u misteku, rozkazuvav, skiky asu koly vytraalosia na
te, ob sklo v lampach bulo yste i hnoty dobre zapravleno. Vin hovoryv hovoryv
Ehe , tijeji noi ja v pryjatelia zatrymavsia. Pamjataju, hroza straenna bula.
Iz zlyvoju. A koly do prypynyvsia, ja dodomu podavsia. e pamjataju: na hori, v monastyri, odynadciatu vybylo.
Odynadciatu vybylo, mechanino povtoryv ja v napivdrimoti slidom za starym.
I, ve ne sluchajuy joho, domaliovuvav u svojij ujavi hluche nine misteko pislia
dou: koly zlyva zakinyla, nebo, mabu, vidrazu oystylosia vid chmar; vmyti doem
zirky staly velyki j poaly pyno dyvytysia na mokri dachy sonnoho misteka. O zamovk
ostannij odynadciatyj udar dzvonu, i e tyche stalo navkolo, ale zovsim jasno uty, jak
na derevach, u palisadnykach, skoujuy i padajuy z lystka na lystok, postukuju
vaki kraplyny.
e zveora v konomu budynoku prohrymily bolty vikonny, prorypily zasuvy
vorit: use zapeatano, zayneno, zamknuto. De vypadkovo poynav brechaty sobaka i
vidrazu zamovkav. Znovu tya, stukit kraplyn. Doky trotuariv mokri, i tomu kroky
zapizniloho perechooho staroho, jakyj zaraz vede svoju rozpovi (todi vin buv e
molodyj), joho kroky buly pryhlueni
Takym ja ujavyv sobi spliae nine misteko.
Ale pro o ie hovory cej didok tam, unyzu? Pro skrypku? Pro jaku skrypku?
I raptom skrypka! Ot idu ja, a zovsim blyko stalo uty skrypku. Hraje vona
tak alibno, niby koho rozbudyty bojisia i strymaty obrazy ne moe. Zupynyvsia ja. Zza kua buzku bau likar na skrypci hraje. Svika na stoli hory. Zovsim ja buv
zasluchavsia, pro vse na sviti zabuv. Mabu, do ranku stojav by tak i sluchav, jakby na
vulyci zovsim poriad ne zadzvenily bubonci. Dyvliu do likarevoho budynku faeton
pidjidaje. Konej ja vidrazu vpiznav. Todi v enku mianyn takyj buv, Ivan Fedosijovy, konej pid sidlo naprokat davav i raziv zo dva na tyde faeton za simdesiat verst
do stanciji podavav ta zustriav moskovkyj pojizd, pasayriv do mista pryvozyv. I ot
bau ja zlazy vysokyj na zrist dobrodij. Z kokardoju na kaketi. Jde prosto v siny.
Likar hraje, nioho ne bay, a pryjidyj ue pered nym stoji i ruku na skrypku klade.
Zdrastujte!
Probate, ja vas ne znaju
Vy lysty nai nazad vidsylaly. O vony. ytajte! Dajte vidpovi! Ja zaekaju.
Dajte meni spokij!

Ja dovirena osoba torhoveno-promyslovoho banku Brativ Dutovych. Dozvote

vam nahadaty, o, buvy studentom ostannioho kursu Moskovkoho universytetu, vy
zahubyly rukopys z riznymy proektamy. I oholoennia zvolyly daty pro zahublene. Za
bu-jaku vynahorodu blahaly povernuty.
Tak, bulo take.
A dali? Dohovoriujte, dohovoriujte!.. Rukopys iz proektamy meni prynis hospodar charevni, de ja zahubyv papery.
Hospodar vam skazav: O, movliav, proektyky Ja pokazuvav jich riznym znajuym liudiam, ti kau velyki hroi na cych vyhadkach zarobyty mona. Tiky ot
lycho: odnyj va proektyk ne zakineno. Poato kynuto, poato kynuto. A jak konyj proekt do dila dovesty tiky odna liudyna moe znaty, lye ta, o jich prydumala.
I e vam chaziajin skazav, o pojasnennia j kopiji z proektiv dlia poriadku zniato. A
o z toho? Vse ce poky o mertvyj kapital. I hospodar viddav vam usi vai proekty v
oryginalach. y ne tak?
Tak!
A vynahoroda? Ade hroi do banku vid vas po zobovjazanniu, po vexeliu, ne nadchodyly?
Ni pered kym ja ne zobovjazanyj zvituvaty pro svoji vynky.
Nahaduju: hroej u vas todi ne bulo. Jich nemaje j zaraz. Hospodar charevni vas
poaliv, pohodyvsia vziaty vexe na tysiau karbovanciv.
Spravdi, bulo take. Ale za jakym pravom vy zi mnoju tak rozmovliajete?
Ot vexe. Plati!
Dajte meni spokij, dobrodiju! Vexe ja dav ne vam, a hospodarevi charevni. My
todi domovyly. Vin ekatyme.
Domovyly!.. O joho peredatonyj napys na vexeli. Teper vlasnyk vexelia bank
Brativ Dutovych. Protest uyneno. Plati!
Dajte as Poekajte! Ja rozplausia za misia.
Vidstrook ne bude!
Tyde, odyn tyde. I ja rozplau.
Ne viriu!
De Lye odyn de dajte meni!
Znajete o? Bank poverne vam vexe, a vy na pymi vidmovytesia vid svojich
proektiv na korys banku. Ne prychovaju za kordonom ladni prystosuvaty do dila
odyn proektyk. ekaju.
Dajte as Ja podumaju, odyn de
Zaraz za ver dvanadciata. O devjatij ranku ja budu tut. Abo proekty, abo plati
po vexeliu!
Pryjidyj vyjov. Rypnuly schidci hajku. Dobrodij yroko rozsivsia v faetoni.
Bubonci zadzvenily, i vse zatychlo. Do poavsia znovu, ta riasnyj takyj. Ja pospiyv
dodomu.
Vranci v misti vsi achnuly likar znyk. Nae u vodu vpav. Poaly ukaty, dopomynatysia. Pastuch bayv, jak chto due rano jov do atanky, o bilia pasiky za
mistom. Vzialysia pasinyka rozpytuvaty. A toj vidpovidaje: Bayv!.. Na svitanni projov olovik A o za olovik ne rozhlediv Pohoda bula pochmura, bdoly ne vylitaly, ja j zasnuv. Znaty nioho ne znaju i vidaty ne vidaju.
Poaly todi prydyvliatysia do slidiv. Pislia dou jich dobre vydno. Ale za strumkom
slidy kinalysia
Did-opovida zamovk. V kupe vse e bulo temno. Ta de daleko poav blidnuty
kraj neba, svitlii staly kui bilia riky, i voda v nij ve perestala blyaty.
Ja podumav, o tajemnye znyknennia heroja najkrae siuetne zaverennia
vsijeji istoriji. Ale tam, unyzu, sluchai poaly vymahaty podroby.
A y bula zapyska?

Staryj detano pojasniuvav:

Spoatku podumaly, o likar u mori vtopyvsia. Ale potim znajly zapysku, jaku obhorilu. A v nij take chytromudre bulo napysano, o rizni utky pily. Do ladu
nioho zrozumity ne mona. Ta j poaly zabuvaty pro vsiu ciu spravu. Ja te pro vse b
zabuv, jakby ne pasinyk. Prochopyvsia vin jako meni slovom, o lye pro liudke oko,
aby vid nioho videpylysia, skazav, bucimto spav i nioho ne bayv, jak toj olovik do
strumka prybih
Dovhyj, protiahlyj hudok zustrinoho pojizda zahluyv slova opovidaa. Iz svystom
ta hurkotom promav kurjerkyj, zamyhotily ovti vidblysky na stinach kupe.
Na pojizd prohuv u vidpovi, ruyv z miscia, prohrymotiv po mostu i lunko zastukotiv po palach. I v nebi z miscia ruyv misia. Ue zblidlyj, vin poplyv u vysoyni
slidom za pojizdom. Povijav sviyj stepovyj vitre. Nedouvajuy sliv vypadkovych pasayriv, ja zadrimav pid rozmirenyj stukit kolis.
Prokyte! Prokytesia, hromadianyne! Peredi mnoju stojav providnyk vahona. Pidjidajemo do enka
Ja spustyvsia z verchnioji polyci. V kupe bulo poronio.

Konyj opovida, konyj yte znaje: buvaje taka chvylyna, koly uvaha sluchaiv
nespodivano zahostriujesia, niby vmykajesia utlyvyj kontakt. Tak samo mova sluchai, v tyi zvuy toj samyj holos opovidaa, ale vin viduvaje, o z jakoji chvylyny,
z jakoji frazy sluchai poynaju rozumom, sercem i ujavoju svojeju yty doleju herojiv,
pro jakych vedesia rozpovi. Bie toho, dumky i pouttia sluchaiv vyperedaju opovidaa. Blya oi, miniajesia vyraz obly I ve poalosia najholovnie: zazvualy
pauzy sekundy movannia opovidaa. Jakoji hlybyny, nepidrobnoji yrosti nabuvaje
vsia rozpovi! Tak bulo i z istorijeju pro znykloho likaria z enka, jaku ja rozpovidav
Voroncovij i Tarasevyu. I, koly ja zakinyv opovidaty, e z chvylynu tryvala ta uvana
tya, z jakoju mene sluchaly.
Nas oboch zachopyla vaa rozpovi! vyhuknula nareti Voroncova. My
schvyliovani doleju vyhadanoho vamy likaria. Prydumano zdorovo! Tiky de kine?
Vzialysia rozkazuvaty, treba bulo j kine prydumaty.
Tut zovsim ne vyhadka! Ne fantazija! vyhuknuv ja. o? Chiba vy ne
bayte?.. Cia istorija z likarem Chiba vona ne povjazana iz zapyskoju pro tuberkulioz,
jaka ley pid mikroskopom?
Ja ve davno yvu v enku, ale nioho ne uv pro znyknennia jakoho tam
likaria, pochytav holovoju Stepan Jehorovy.
Vin stomleno j povino pidijov do sejfa i nekvaplyvo poav joho zamykaty. Voroncova staranno protyrala skecia okuliariv ta chovala jich u futliar. A ja? Ja ne znav, o
robyty. Movav. Bentene viduttia provyny pered zajniatymy liumy poalo opanovuvaty mene. Marno zabyrav as U dumci ja perehlianuv usi dni, o jich ja proviv u
enku. Navio ja prychodyv z buketom kvitiv do studenta Bieliankina, jakomu treba
bulo dumaty pro zaliky ta ekzameny? Navio ja o ue kotryj raz vidryvaju profesora
Tarasevya vid roboty, prynou jaki arkuyky? Navio erez mene prymusyly
drukarku terminovo drukuvaty zamis program i nakaziv jaki rebusy, proytani pid
mikroskopom? Pouttia provyny j soromu vkraj stomylo mene.
V instytuti buv remont. My jly dovhym temnym korydorom i zaipaly jaki vidra,
stojaky. V drotianij sitci a pid steleju miano svitylasia zaliapana bilylamy elektryna
lampoka. Kroky lunaly huno i budyly ninu tyu davno sporoniloho instytutu. Ja
dyvyvsia na lampoku i dumav: Ja zovsim jak vona, cia lampoka, o svity ne tak, jak

treba. Ale jij, zaporoenij, zaliapanij bilylamy, perekodyly svityty neochajni maliari i
nedbajlyva prybyranycia. A meni? Chto zavaaje meni yty jak treba? Ja sam. Tiky
ja.
My vyjly z instytutu i poaly proatysia. Litnia ni bula zaduna, dychalosia
vako.
Profesor Tarasevy, proajuy, stav rozraduvaty mene.
Ne bida, jako vyhadanu vamy istoriju pro znykloho likaria nijak ne mona
povjazaty z zapyskamy, jaki vy znajly. Ne urisia! Istorija sama po sobi cikava. Lye
kincia nemaje.
Voroncova veselo trusnula moju ruku.
Ja zalyyvsia bilia dverej instytutu. Namahavsia daty svojim dumkam lad. Po asfatu lunko stukotily pidbory Voroncovoji, vpevneno i spokijno ovhaly pidovy profesora
Tarasevya.
Potim z temriavy dolynuv nasmikuvatyj holos Voroncovoji:
Prydumajte i rozkai nam zavtra uranci kine cijeji istoriji pro znykloho likaria z enka!
Kroky vuchly. Holosy zatychly.
A ot kine i prydumaty ne mona, pouv ja poru sebe yj tychyj, stareyj
holos. Likar Sergij Sergijovy Dumev jak znyk, tak pro nioho v naomu misti z tych
pir ni sluchu ni duchu
Chto ce? Chto hovory?..

Bili zavisky na viknach zasnuly, pobilily, zasriblylysia: misia upovni stojav nad
mistom. Tini parkaniv, dachiv, kraniv novobudov, derev spaly na brukivci u najnespodivaniych poloenniach. A moja ti peremialasia, metalasia to znykala, to znovu
zjavliala: ja jov ukav budynok z batokoju.
Budynok z batokoju?
Tak!
Pouvy u temriavi, o likaria, jakyj koly znyk, prozyvaly Sergij Sergijovy
Dumev, ja zdryhnuvsia z nespodivanky, spantelyennia, podyvu, a potim, otiamyvy,
vyhuknuv:
Chto ce? Chto hovory?
Ce ja, Andrij Varfolomijovy, storo instytutkyj. Jak pryjov erhuvaty, tak
sticia vynis siudy. Ni tepla. Spoatku rizni vasy sluchav z mikoho parku. Potim usi
vy vyjly, ja kine vaoji rozmovy pouv. Buv, buv takyj likar u naomu enku. Ta ot
znyk
Ale jak? Za jakych obstavyn? o z nym stalosia? zakydav ja storoa zapytanniamy.
I pouv ja u vidpovi:
Pro ce mene, anovnyj, ne pytajte. Bahato todi riznych balaok bulo. V misti z
tych asiv, moe, tiky dvoje-troje liudej lyylosia. O, prymirom, Bulaj Polina Olexandrivna. Viku jij ve ymalo. Nu, moloda vid mene rokiv tak na desia. Pohovori z neju
i bahato pro o vid neji diznajetesia. Due sympatyna osoba. A v misti jiji koly vinoju nareenoju nazyvaly. Nibyto ekala vona, ekala nareenoho svoho, Sergija Sergijovya Dumeva, v tomu samomu budynoku z batokoju, z jakoho vin I piov, znyk.
Tak i yve vona tam do siohodninioho dnia.
A adresa?
Jaka tam adresa! O koly jty zvidsy livoru, dijdete do provulka, a provulok
vyvede do ploi, vid neji buvar ide, z buvaru povernete v druhu vulyciu znovu livoru. Z cijeji vulyci, vvaaj, tretij provulok pravoru. Tak ot u ciomu provulku, z pravoho
boku, etvertyj budynok vid rohu pislia parkanu. Budynok z batokoju. Ale jak by vam
ce krae pojasnyty z mezoninykom takym. A navkolo mezoninyka balkonyk.
Malesekyj, z byciamy.
A jak nazyvajesia provulok?
Ranie Verchniotrojikym nazyvavsia, a zaraz ne znaju. Ta vy j tak znajdete.
Jak ja skazav, tak i jdi Ta navio , anovnyj, unoi liudej turbuvaty? kryknuv
meni navzdohin Andrij Varfolomijovy, pobayvy, o ja kynuvsia livoru, do provulka.
Zvyajno, ja ne zbyravsia stukaty vnoi v ui dveri, budyty opivnoi neznajomych
liudej.
To navio ja ukav budynok z batokoju? Chiba stane zrozumiliyj temnyj zmist
mikrozapysok vid toho, o ja pry misianomu svitli hlianu na jakyj budynook? I chiba
moe isnuvaty jakyj-nebu zvjazok mi liudynoju, o znykla bahato-bahato rokiv tomu

z budynoka z batokoju, i krychitnymy zapyskamy, znajdenymy dva tyni tomu v due

dobromu vyhliadi na kvitach za mistom?
Ale treba! Obovjazkovo treba bulo peresvidytysia, o je takyj budynook v
enku, a ote, i nina rozmova, pouta v pojizdi, ne vyhadka.
Samo soboju zrozumilo, mona bude zviryty poerk dyvovynych zapysok z jakymnebu receptom, o zberihajesia v inky z budynku z batokoju. Neobchidno perekonatysia, o pysav ci zapysky likar, jakyj znyk i ve ne budu ja takyj sminyj zi svojimy
zdohadamy. Ta y v ciomu ri? Ce dribnyci. Holovne te, o ot-ot i zahadka znyknennia liudyny, molyvo, perestane buty zahadkoju. Prote zvidky cia vpevnenis, o pysala
mikrozapysky pro odennyk vidkryttiv i pro tuberkulioz ta sama liudyna, jaka yla tut,
v enku, v tomu budynoku, kudy ja zaraz idu?
Z buvaru ja povernuv u druhu vulyciu livoru. A z cijeji vulyci treba zvernuty v
tretij provulok pravoru. O i etvertyj budynok pislia parkanu budynok z batokoju!
umlia na lehkomu vitri dereva v palisadnyku. Kri jich huste lystia svitysia
odne vikonce. Ja tyo zijov po schidciach hanku i na dveriach budynoka proytav na
emaliovanij doeci: Zubnyj likar P. O. Bulaj. Pryjom u vsi dni, krim nedili.
Ja postojav. Prysluchavsia. V budynoku bulo tycho. Stycha umily topoli. Svitylo
v palisadnyk bezsonne vikonce: chto koho dav.

Tiky zijlo sonce, i ja buv ue kolo budynku z batokoju. Nye emaliovanoji doeky napys, zroblenyj ornylom na klapti paperu: Dzvonyk ne dzvony prou stukaty.
Ja postukav, ale dveri meni ne vidynyly. Znovu postukav. Tya.
Podyvyvsia na hodynnyka: sioma. y ne zarano?
Aby zhajaty as, ja piov na vokzal. Vyjovy na peron, poav ekaty prybuttia pojizda dalekoho sliduvannia i navio spytav erhovoho po stanciji, jakyj prochodyv, y
skoro toj bude.
O i prybuv pojizd dalekoho sliduvannia. Na tychij stanciji stalo hamirno, nespokijno. Zabihaly liudy. Zajurmyly bilia kiskiv. Hudok parovoza. I znovu vse navkolo
zbezliudilo.
Ja povernuvsia do budynku z batokoju. Chodyv provulkom. Ale na budynok raz
u raz pohliadav, nae bojavsia: y ne vtee vin kudy-nebu, y ne zruy, buva, z miscia,
y ne schovajesia?
Na hodynnyku devjata. as!
Na mij oberenyj stukit vidhuknuvsia kvaplyvyj holos:
Idu, idu!
Dveri vidynylysia. Maleka hostronosa inka vystromyla holovu, povjazanu vycviloju, koly blakytnoju chustkoju. Bystri, cikavi oi uvano dyvylysia na mene.
A-a! Vy toj samyj, o jichaly u vahoni, de moja Zinoka providnyceju? y ne vas
vona do pivnoi ekala? Svitlo ne hasyla. Bu laska, zachote! Ja jiji rozbudu!
Ni, ni! Ja pryjov do zubnoho likaria Poliny Olexandrivny Bulaj.
Do Bulaj? Do Poliny Olexandrivny? Bu laska, zachote. Sidajte otut. Vona
pokazala na odynokyj stile sered vysokych af i okutych skry, o zapovnyly dovhyj
korydor. Zaraz postukaju.
Pidijovy do jakycho dverej, vona postojala, do oho prysluchala i povernulasia
nazad:
Skiky tut yvu, a nijak ne zbahnu jiji yttia. Nevidomo, koly vstaje, koly liahaje.
I zaraz ne zrozumiju, spy vona y ne spy. Chvori zvyajno bie pislia obidu prychodia.

 o , pidvivsia ja, pryjdu pislia obidu.

Mabu, vy pryjidyj? spytala vona.
Pryjidyj.
A zvidky prybuly? y nadovho siudy? I asto do neji chodyty budete?
y ne zabahato zapyta zarazom?
Ach, hromadianyne, tycho movyla inka, ne z cikavosti pytaju, a z ostrachu! Bojusia! Och, jak boju ja, jak boju! Vsioho v ciomu budynku bojusia.
oho vy bojitesia?
Vona e bie prytyyla holos i, pokazujuy na ti dveri, do jakych ranie pidchodyla, zahovoryla:
Jiji bojusia
Tijeji chvylyny dveri vidynyly.
O vona! Nu, potim, potim use vam rozpovim.
Na porozi stojala inka, vysoka na zrist, syva, hladeko zaesana, v ornomu staromodnomu platti, zastebnutomu nahlucho. Na vyhliad jij bulo rokiv istdesiat pja.
Polina Olexandrivna Bulaj?
Bu laska, zachote! Polina Olexandrivna rozynyla dveri svojeji kimnaty.
Dyvnyj zubolikarkyj kabinet, podumav ja, zachodiay.
Kimnata bula he usia zastavlena starovynnymy afkamy z bezliiu uchliad i
uchliadook, nyzekymy krislamy, stolykamy z syloju-sylennoju dribnyok. Na stinach
bez usiakoho ladu vysily graviury j reprodukciji starovynnych kartyn, o zobrauvaly
radisnyj simejnyj zatyok. Kartyny buly v poornilych vid asu zoloenych ramach z
vidbytymy krajamy. Bilia vikna stojalo likarke krislo, sydinnia j pidholovnyk jakoho
bulo obbyto malynovym oxamytom, due potertym.
Na vsiomu buly oznaky starovyny, dejakoji driachlosti, ale nide ne bulo j poroynky.
Sidajte v krislo, skazala Bulaj i pidijla do umyvanyka. Poala myty ruky.
Polino Olexandrivno, ja ne chvoryj.
Navio vy pryjly?
ob pohovoryty pro Dumeva.
Sergija Sergijovya? perepytala vona spokijno, tycho i jako po-osoblyvomu
jasno. I pry ciomu bez bu-jakoho podyvu.
V dveri zlehka postukaly, i do kimnaty vvijla susidka.
Polino Olexandrivno, spytala vona, vy ne braly z kuchni moju emaliovanu
kastruliu?
Ni, Javdocho Vasylivno, ne brala.
Ne braly? Nu i dobre. Moe, moja Zinoka schovala. Potim jiji spytaju. Spy
vona, serdena, zaraz Do rei, ot o ja vam ie skau: v tij skryni, o na kuchni,
mya cilisiku ni krebla. I zaraz vona, mabu, tam. Ot jakby vidkryty ta vyhnaty
Mya? V mojij skryni, o z lystamy?..
Bulaj vyjla z kimnaty.
Javdocha Vasylivna zalyylasia v kimnati j poala:
Boju ja Toho bojusia, o, mabu, nespovna rozumu moja susidka. Zinoka
moja z pojizdom na cili tyni vyjidaje. V usij kvartyri ja zalyajusia sama z Polinoju
Olexandrivnoju. Chody vona neutno, hovory malo. Ve davno, ja siudy e j ne perebralasia, a v misti pro neji rizne balakaly, niby vona ve as na dorohu dyvysia, enycha jakoho de. A ja jak na neji podyvliu, tak i dumaju: Samij ve nareenij savan
as yty Zinoka kae: Mamo, oho vy turbujete? Liudyna yve tycho, dilo svoje
roby. Cilkom normana babusia. A ja vse sumnivajusia. Jak budete do neji chodyty,
prydyvisia, dumku svoju skladi ta j meni skai: treba jiji bojatysia y ni
Stalo uty kroky Bulaj. Susidka pila. Ja znovu zvernuvsia do Poliny Olexandrivny:

 Prou vas Probate za turbotu Prou vas rozpovisty vse, o vy znajete pro
Sergija Sergijovya. Pro te, jak vin znyk
Ni, ni,ne kai cioho slova! Vin prosto piov piov z cioho budynku.
Piov? Davno?
Ja vidrazu viduv usiu netaktovnis svoho zapytannia, znijakoviv i zamovk.
Bulaj ne kvapyla, niby zbyralasia z duchom, potim skazala:
Darujte, jak vas zvu?
Ja nazvav sebe.
To o , Hryhoriju Olexandrovyu, pryvelo vas siudy? Ade Dumeva vsi zabuly.
Cilkom vypadkovo ja pouv odnu rozpovi, jaka nablyzyla mene do doli
Dumeva. Ale, prou, poky o ne pytajte ni pro o.
Dobre, ja vam viriu. Koly due davno mene prozvaly nareenoju Sergija Sergijovya. Ach, chiba vy teper moete ujavyty sobi, zbahnuty, jak koly u hluchij provinciji
rozvaalysia z nuhy liudy! Prote ri ne v ciomu. Ja zaraz dumaju pro te, jak krae
rozpovisty vam pro Dumeva. Ne znaju, z oho poaty: y to z toho, za jakych nezvyajnych obstavyn pobayla joho vpere, y to prosto pro zustrii j rozmovy z nym.
Jako mona, rozkai use poslidovno.
Ta vidkladi e svoje vine pero! Ne mona spokijno rozpovidaty, zhaduvaty,
koly kone slovo zapysuju.
Ja sluchniano schovav avtoruku i bloknot u kyeniu, vmostyvsia zrunie v krislo
j pryhotuvavsia sluchaty.
Ote, ce bulo davno, poala Polina Olexandrivna.
Z-za dverej dolynuv um.
Ne zvertajte uvahy, ce Hibraltar peresuvaje mebli i znovu pidmitaje ystu pidlohu bilia mojich dverej.
Ale omu Hibraltar?
Tak ja ochrestyla susidku Javdochu Vasylivnu za te, o povz jiji oi, jak korabliu povz Hibraltar, nepomitno ne projty. Koen bude doskonano vyvenyj. Vona zavdy vsioho bojisia.
Ote, ce bulo davno povtoryv ja.

Tak, davno, povtoryla Polina Olexandrivna. Meni bulo todi simnadcia

rokiv. Ja pamjataju toj de, tu hodynu i navi tu chvylynu, koly ja vpere pobayla Sergija Sergijovya Dumeva. Ce bulo na svitanku povitroplavannia. Ni, tonie skazaty,
tak: pered samisikym svitankom povitroplavannia Bula nedilia, devjate ervnia.
Buv jarmarok.
Stara syva inka rozpovidala, a ja zabuv, o vona stara. Ve ne bayv, o vona
syva. I ve ne viryv, o vse bulo tak davno. Nenae voho jiji nezdijsnenych mrij spalyv
ci desiatylittia. Mynule povernulosia. Ja joho pouv, pobayv
O jarmarok. Pivdennyj jarmarok pid poludnevym soncem. Halaslyvyj, strokatyj,
dzvinkyj i barvystyj.
Prokynesia, vidyny vikonnyci, navsti rozyny vikno i osyly hude-dzveny
jarmarok, homony liudkoju jurboju, riabije, myhoty jaskravymy chustkamy j spidnyciamy inok, dzvonom hude j ohluuje krykom, iranniam, mekanniam i mukanniam.
A v kramnyciach i jatkach, pospichom zbytych iz nestruhanych dook, rozkynulysia proty soncia, vyblyskuju i palachkotia bujnymy barvamy striky, sytci, chustky,
razky namysta, miniajuy i zlyvajuy v jaskravi smuhy.
Tysniava, ne probyty!

Iz rypinniam krutysia-obertajesia karuse pid stohin armanky, pid vereannia

divok, o sydia u rozmaliovanych koliaskach, pid svystinnia veselych, nasmikuvatych, u chvako zsunutych nabakyr kaketach parubkiv, o hordovyto sydia na
baskych derevjanych koniach.
Tysniava!
Nasylu probyrajuy pid vozamy prodavciv i mi nohamy pokupciv, niuchajuy zemliu j pidibhavy chvosta, ukaje svoho chaziajina jakyj dvorniaha. Ta de tam! Sydy
de u ynku. Chlope-harmonist kopnuv sobaku nohoju. Toj vysknuv, ziulyvsia, pidibhav chvosta, kynuvsia pid voza j znovu piov probyraty dali.
Tiahnu slipi spivaky pisniu. Pisniu odnomanitnu j protiahlu. Koly vona poalasia?
Koly zakinysia? Nevidomo jich vede, roztovchujuy jurbu i prostiahajuy drantyvu
apku, biliavyj, hostronosyj, z chytrymy oeniatamy chlopyk. A vony jdu za nym, poklavy odyn odnomu ruky na plei, vysoko pidvivy do neba nezvoruni zastyhli oblyia.
A slidom za nymy lehko j nevymueno jde cyhanka z zakynutoju na odne plee
strokatoju z torokamy chustkoju, obviana razkamy koraliv, vydzvoniujuy namystom,
vyblyskujuy velyeznymy napivkruhlymy serekamy, zlehka peresmykujuy pleyma,
jde mi voziv i jatok, chapajuy za ruky to odnoho, to druhoho, i skoromovkoju zapevniaje: Pozoloty ruku, pohadaju pro doliu tvoju rozpovim.
A sonce dedali vye, speka dedali bia. Dedali halaslyviyj i bahatoliudniyj staje
pivdennyj jarmarok.
I raptom zvidky zdalia dovhyj, protiahlyj kryk: Lety! Na nebo lety liudyna!
Kryk tone v hamori i hurkoti jarmarku.
Nichto ne ohlianuvsia i ne vidhuknuvsia. Jarmarok umiv dali.
Jakyj olovik u siriaci i v kaketi z blyskuym kozyrkom vyskoyv na voza j zamachav rukamy.
Bratcia! huknuv vin, stojay na vozi. Bratcia, dyvisia! Dyvisia, o dijesia
na vyci!
De, de?
Ondeky, na vyci! Z vyky liudyna polety!
Na nebo polety liudyna!
I natovp, bezladnyj, cikavyj, adibnyj do vydovy, kynuvsia do vyky, o vydnilasia na pahorku.
Na yrokomu pomosti vyky leav snariad, schoyj na veletenku babku. Poriad z
cym snariadom stojav molodyj olovik i popravliav jaki dovhi remeni na snariadi.
Vin buv u kosovorotci i v ornomu plai-krylatci. Blide oblyia, dovhi nervovi
paci, huby stysnuti, a koly vin vyprostavsia, to joho zoseredenyj pohliad zvernuvsia
kudy daleko erez holovy liudej, o otoyly pomist.
Dyvnyj, nezrozumilyj i due samotnij buv cej olovik na halaslyvomu, barvystomu
jarmarku. Ta vin, pevno, buv takyj zajniatyj svojim snariadom, a ne pomiav nioho,
o dijalosia navkolo.
Chaziajin-pidpryjeme, jakyj pobuduvav na pahorku vyku, oderuvav po pjataku
z konoho, chto zachodyv za ohorou.
Obhorodene misce navkolo vyky husto zapovniuvaly cikavi.
Chaziajin pidniavsia na kika schodynok vyky j proholosyv:
Vemyanovni dobrodijky j dobrodiji! Zaraz liudyna polety na nebo. Sami na
vlasni oi pobayte. To y ne zavhodno vam za vai hroi zapytannia stavyty ciomu olovikovi? Jak-ne-jak vid nas na nebo liudyna vyruy i nazad do nas povernesia!
Pidpryjeme vyter blyskuu lysynu ervonoju kvitastoju chustkoju.
Z natovpu poulysia holosy zvertalysia do olovika na vyci:
Nazvy: chto ty takyj?
o za odyn?

Promyslove svidoctvo maje? Jakoji viry?

Koly na nebo lety to viry jakoji?
Ja Sergij Sergijovy Dumev! Rosijanyn, vidpovidav molodyj olovik.
Nu, lety! skazaly v natovpi. olovik, jakyj nazvav sebe Dumevym, skynuv
krylatku i prodovuvav poratysia bilia snariada.
anovna publiko! zvernuvsia chaziajin do natovpu. Terpinnia! Lye pjadesia chvylynook i polety!
Ja stojala nedaleko vid vyky, opovidala dali Polina Olexandrivna, i bayla,
jak tremtily ruky v Dumeva. Nespokij, chvyliuvannia, pereliak ochopyly mene. Ade
vyka vysoka! Neve vsi vony tut ne rozumiju, o vin, cej smilyve, zaraz rozibjesia?
Vidra, vidra joho vid poliotu, blahala ja brata-studenta.
Vyvsia vin u Politechninomu. Znajete, taki harni epolety na synij tuurci. Brat
due dobre rozbyravsia v techninych pytanniach. Vin skri suprovodyv mene. Jak davno ce bulo! Ja todi nosyla brylyka z yrokymy krysamy.
Kolego! huknuv mij brat do vynachidnyka. y ne dopomohty vam?
I vin poav vylazyty na vyku.
Ale vynachidnyk zaperelyvo pochytav holovoju. Vin prodovuvav poratysia bilia
snariada.
Navkolo homonily.
Nikoly ne polety!
A omu ptach lety? Vsia syla u ptacha v pirji, pojasniuvav statenyj kupe.
A v joho snariadi kryla bez pirja.
A kaan litaje y ne litaje? obernuvsia brat i dodav: Vychody, o sprava ne
v pirji?
Nu, to oho vin ne lety? Dotiahne do noi, ta tak i ne polety!
as! as!
vyde! Poynaj! as! kryav neterpliayj natovp.
Dumev rozpravyv yroki kryla snariada i pidtiahnuv ve snariad na kraj vyky.
Natovp zavmer.
Vin prosunuv nohy v remeni j pryladnav snariad do pojasa. Potim zachodyvsia
prosuvaty ruky pid kryla. Kryla buly lehki, z lozy, obtiahnuti tkanynoju i due ruchomi,
oevydno, na zavisach.
Zaraz polety! zalunaly holosy.
Stij! Stij! zahorlav raptom chaziajin. Stij!
Ve as chaziajin ne stojav na odnomu misci; to vylazyv na vyku, to bihav do
chvirtky pereviriaty vytorh.
Stij! kryknuv vin, roztovchujuy natovp, i pidviv a do samisikoji vyky jakoho ynovnyka z druynoju.
ynovnyk huknuv do Dumeva:
Sluchajte! Druyna moja choe postavyty odne zapytannia, a vy, dobrodiju, bute
laskavi vidpovisty!
Druyna ynovnyka rvuko pidnesla lorneta:
Ja cikavliusia, dobrodiju, jaka na cych krylach tkanyna. Znyzu meni zdajesia, o
ce muslin. Skai, de vy vzialy takyj arivnyj kolir? y bahato platyly za aryn?
Dumev detano vidpoviv na ce zapytannia.
A zaraz lety! huknuv chaziajin.
Brat stycha prokazav:
Poliu, pamjataje ci viri?
Liubyteli polosti syti,
Spokijno i lehko yvu,
A ruky Ikara rozbyti,

Bo prahnuly v nebo siahnu.

U natovpi kazaly:
Prymiriajesia, jak vije viter!
Nespodivano Dumev kynuvsia z pomostu. Poletiv.
Usi zavmerly, zatamuvaly podych. I vraz pobihly slidom. Bihly, perestrybujuy,
perelaziay erez ohoroi. Bihly movky, vidkynuvy nazad holovy.
Snariad raptom nachylyvsia. Liudy kynulysia na vsi boky.
vydkym ruchom nih, o buly prosunuti v stremena, prykripleni do vijalopodibnoho chvosta, Dumev vidnovyv rivnovahu. Aparat vyrivniavsia.
Ura-a-a!!! zahulo navkolo.
Ta ce tryvalo navriad y bie dvoch-trioch chvylyn.
Vid poduvu vitru skolychnulysia chustky v inok. Schopylysia za apky j kakety
oloviky, o bihly za snariadom. Viter povijav due.
Brat, jakyj bih poriad zi mnoju, vyhuknuv:
Neastia! Viter zavaaje jomu! Na dvobij z vitrom piov na rosijkyj Ikar!
Ja bayla: kryla snariada-babky due perechniabyly. Snariad rizko nachyliavsia
to v odyn, to v druhyj bik. O-o upade!
Brat kryav:
Dyvisia! Viter chyly aparat livoru Dumev vykydaje nohy pravoru! Viter
pravoru Dumev livoru! I snariad vyrivniujemsia!
Ta viter niby zrozumiv chytroi liudyny i naletiv zhory. Aparat kliunuv nosom.
I todi Dumev poav rukamy opuskaty i pidijmaty kryla. Aparat znovu na jakyj
as vyrivniavsia. Poriad zi mnoju chto vyhuknuv:
V nioho syly kinajusia. Za povitria ne vepysia!
Aparat padav. Marni buly pomachy kryl. Snariad hnalo vitrom do moria.
Natovp zojknuv.
Vtopysia! Vtopysia! Zaholosyly inky, chto poav chrestytysia. Bilia samisikoji vody snariad tknuvsia nosom u pisok.
Vbyvsia! Vbyvsia! kryav natovp i bih do moria.
Ja vyperedyla vsich. Mij brylyk zjichav nabik i ledve trymavsia na strici. Ja pera
pidbihla do Dumeva. Za mnoju brat.
Vy yvi? huknula ja.
Dumev povoruchnuvsia. Rozstibnuvy remeni, my dopomohly jomu vylizty z-pid
snariada, o vhruz u sypuomu pisku.
Pidbihly liudy. Pidchodyly obereno i movky, nenae bojalysia poturbuvaty
Dumeva. Navi ditlachy, bosi, vychriasti, perebihajuy vid natovpu do snariada i vid
snariada do natovpu, rozmovlialy pomi sebe poepky.
Brat poprosyv usich rozijty.
Prynesly hlek vody, i ja namoyla Dumevu loba. Brat pobih po viznyka.
Dumev oprytomniv. Ale vin ne pomiav nikoho. as iov. Liudy poaly rozchodytysia. Raptom vin sprobuvav pidvesty.
Ja dopomohla jomu. Vin vstav, obernuvsia i pobayv svij rozbytyj aparat.
Ja e poleu! Poleu! prokazav vin tycho i vperto.
Nyko nad namy lehko promajnula ajka.
Jak ocej ptach? ja pokazala na ajku.
Ptach? perepytav vin.
Jak ocia ajka? movyla ja.
Vin dovho movav, nemov radyvsia z jakymy svojimy dumkamy.
Ni! Ni! raptom rizko vyhuknuv vin. Krae vid ptacha! Jak mucha! Ne lye
litaty, ale j stojaty v nebi! Stojaty v povitri, tak samo vpevneno, jak i na zemli!
Ja zliakalasia: y ne zjichav vin z hluzdu? I spytala:

Jaka mucha? o vy! Chiba mucha stoji u povitri?

Vin nioho ne vidpoviv. Potim stycha dodav:
Ja navu usioho cioho ne tut! A tam lye tam!
De?
Ta vin nioho ne vidpoviv.
Meni stalo strano. Brata z viznykom i dosi ne bulo.
Povino, spyrajuy na moju ruku, Dumev piov do mista.
Bilia moria zalyyvsia rozbytyj aparat. Ue temnilo. Ja dopomahala jty cij dyvnij
liudyni.
Poriad z Dumevym ja po-inomu, po-novomu teper poula um moria, po-novomu
pobayla, jaki navskisni buvaju promeni v pryzachidnoho soncia.
A vin iov poru mene, pochylyvy holovu. Na mene vin ni razu ne hlianuv. I ve
as epotiv:
Vychodu nemaje! Vychodu nemaje! Tiky v nych! U nych vytysia.
Ja ula ci slova, ale nioho ne rozumila i ni pro o ne pytala. A sonce sidalo v more.

De daleko v korydori to stukotiv, to urchotiv vinyok susidky.

Vid samoho poatku rozpovidi Poliny Olexandrivny ja dumav: vyde b pereviryty, y pysav likar Dumev mikrozapysky. y to joho ruka? Zviryty poerk! Ce holovne!
Ale rozpovi tryvala, i postupovo dua moja povnylasia inymy dumkamy j pouttiamy. Ja viduv rvukyj poduv vitru, pouv hostryj poryv povitria, o rvonulosia pid
krylamy perych litakiv. Jaka jasna, spovnena derzannia bula mrija tych liudej, o
vpere zvaylysia pidkoryty sobi povitrianyj prostir!
Dyvne stanovye: sydity v zubolikarkomu krisli, dyvytysia na staru nonu bormaynu ta na blyskui metalevi instrumenty, ale nioho cioho ne bayty, a pryjmaty
sercem teplotu j svitlo tijeji mriji, o volodila Dumevym, koly na samorobnomu aparati
vin pidniavsia v povitria i poletiv nad halaslyvym jarmarkom.
Ale o oznaaju slova Dumeva pislia nevdaloho poliotu: Ja navu usioho cioho ne tut! A tam lye tam! Zrozumity b ciu frazu, rozkryty b jiji spravnij zmist!
urchotiv, stukotiv susidyn vinyok u korydori. Polina Olexandrivna vela dali:
Ja ve kazala vam, o polit Dumeva sposterihav i mij brat, jakyj vyvsia v
Peterburzi u Politechninomu instytuti. Pislia toho poliotu brat asto vidviduvav
Dumeva. Buvav vin u Sergija Sergijovya j konoho razu, jak pryjizdyv u enk v nastupni roky.
O o napysav meni brat, koly diznavsia pro znyknennia Sergija Sergijovya.
Ja vziav u Poliny Olexandrivny lysta i proytav:
Liuba Poliu!
Ja schvyliovanyj, pryholomenyj tvojim povidomlenniam pro Dumeva. Ty pye,
o joho odiah znajly na berezi moria. Neve vin potonuv? Z cym ja ne mou prymyrytysia. Iz klaptykiv, mozajino stvoriuju obraz cijeji liudyny. Ve nikoly-nikoly bie joho
ne pobau. o najbie dyvuvalo v niomu? Riznomanitnis interesiv, naukovych poukiv
i doslidiv. Odnoho razu, sposterihajuy joho doslidy, ja podumav: Ce nemolyvo! Jak
umiujusia v holovi odnijeji liudyny naukovi interesy, taki rizni j daleki odyn vid odnoho? A jako vse lye poryv, zachoplennia? Ne strymavsia, skazav Dumevu pro
ce. Vin ne rozserdyvsia: Ehe , rozumiju! Tak zboku moe zdatysia Koho nasliduju?
V koho vusia?

tav:

Z nezvyajnoju vavistiu vin kynuvsia do knykovoji polyci, distav Pukina i proy-

Istoryk, rytor, mechanik, chimik, mineraloh, chudonyk i viropyse, vin use doslidyv i vse zbahnuv
Pro koho ce skazano? Pro Lomonosova! Joho treba nasliduvaty, v nioho vytysia,
jak rozumity rizni haluzi nauky.
Tak bulo koly movyv ja. Daleke visimnadciate stolittia!
Koly? A ja dovedu, pokau, o pryrodoznavi nauky j technika pereplitajusia. I
v muchy, o stoji u povitri, treba vytysia, jak buduvaty litak. Rizni nauky zovsim
ne rizni. I navi matematyka i poezija jedyni!
Tut ue ja ne vytrymav:
A vy sami o, spravdi viryte, niby matematyky pysaly viri, a poety
Lobaevkyj pysav viri tak samo, jak uliublenyj mij Tiutev. Obydva vony poety!
I blyki odyn odnomu za duchom i za stylem.
o , skazav ja, proytajte meni vira Lobaevkoho.
Proytaju Tiuteva, a potim Lobaevkoho, vidpoviv vin.
Dlia nych soncia, jak ba, ne dyu,
Moria pozbavleni yttia.
Prominnia v dui jich ne sialo,
Vesna v jich hrudiach ne cvila.
Pry nych lisy i ti movaly
I jasna ni nima bula!
A zaraz posluchajte, jak u Lobaevkoho:
Ale vy, yje isnuvannia nespravedlyvyj vypadok peretvoryv na tiakyj obovjazok
dlia inych, vy, yj rozum pomianiv i pouttia zamovklo, vy ne vtiajetesia yttiam! Dlia
vas pryroda mertva, vam ui krasoty poeziji, pozbavlena arivnosti j pynoty architektura, necikava istorija vikiv
Dumev ytav ci riadky jako uroysto. Ale ja tak i ne zrozumiv, o je spinoho mi
Tiutevym i Lobaevkym.
I o teper, koly Dumeva nemaje, ja vziav u ruky tomyk Tiuteva i praci Lobaevkoho, znovu proytav ti sami uryvky j kau: Tak, Dumev mav raciju. V ti dni ja
ne rozumiv joho. Teper kartaju sebe za ce.
oho zaraz pryhadav odnu rozmovu iz Sergijem Sergijovyem. Ce bulo vranci v
de moho vidjizdu z enka, koly ja pryjov do nioho poproatysia. Ja skazav:
O vy vedete pouky v riznych haluziach nauky. Ale de meta? V omu providne
zavdannia?
V tomu, ob staty mikroskopom, yvym mikroskopom!.
Vy smijetesia, Sergiju Sergijovyu.
Anitrochy, viv Dumev dali serjozno j prosto. omu vy ne choete prypustyty,
ujavyty sobi: liudyna roby riznomanitni doslidy j znachodyty vidkryvaje najdyvovynii
fermenty. Prypuskajete?
Prypuskaju, vidpoviv ja.
A y prypuskajete vy, o taki sami fermenty lea zaraz tut pered vamy na stoli,
u vyhliadi poroku? Liudyna pryjmaje cej porook. I o
Dumev zamyslyvsia.
i o, pidkazav ja, liudyna bay svit niby kri skecia mikroskopa.
omu niby? Svit pered cijeju liudynoju spravdi pone zbiuvaty u masta-

bach, bo liudyna pone Dumev ne zakinyv frazy i veselo rozsmijavsia: A zdorovo ja z vas poartuvav? Liudyna-mikroskop mohutni fermenty Ade jaka bezhluzda, smina vyhadka! Dumev smijavsia dedali due j veselie. A vy ot vzialy
ta j poviryly b meni.
Vin schopyv skrypku j zahrav mazurku Veniavkoho
Liuba Poliu! Ja znaju, o vsi hroi Sergij Sergijovy vytratyv na doslidy abo na
kupivliu likiv dlia chvorych. Pry meni do Dumeva prychodyv vlasnyk budynku j kazav:
Vam, likariu, nioho ne zalyajesia, jak kynutysia v more, orendnu platu vy
meni ne zaplatyly e za mynulyj rik.
Zaplaty , Polino, koly odery moho lysta, vse, o naley vlasnykovi. Oselisia z
mamoju v ciomu budynoku. Zamkny na zamok laboratoriju. Pryjidu, rozberu u zapyskach, robotach, doslidach Dumeva.
Zakinuju lysta, ve pjata hodyna noi. o dyvne j nezrozumile je v usij cij istoriji Samovbyvstvo? Ale stiky poato poukiv! I jake velyke naukove zavdannia stojalo pered Dumevym! Ne mih vin sam use obirvaty. I potim: samohubstvo ce bojahuztvo. A ja bau Dumeva takym smilyvym, spokijnym, zoseredenym, jakym vin stojav na pomosti na jarmarkovomu majdani, hotovyj do svoho vidajdunoho poliotu
Napyy meni, liuba Poliu, vse jakomoha detanie i zrozumilie. Jak choesia
jaknajvyde pryjichaty do vas, pobayty vas usich!
Tvij brat Andrij Bulaj .
Ale vidpovisty bratovi ja ne zmohla, tycho j sumovyto movyla Polina Olexandrivna. Provokator vykazav brata carkym andarmam. Andrij brav uas v odnij
revoliucijnij spravi. Vin pomer, koly jich hnaly po etapu na zaslannia. Ja zrobyla, jak
prosyv brat, oselyla u ciomu budynku. Laboratoriju ja zamknula na zamok. Vse v
nij zalyylosia v takomu vyhliadi, v jakomu bulo, koly Sergij Sergijovy kynuv na neji
svij ostannij pohliad Vy, moe, choete podyvytysia laboratoriju? Stara inka vyjniala iz uchliady stolyka velykyj iravyj kliu.

Ja rozynyv dveri, ob pity slidom za Polinoju Olexandrivnoju v laboratoriju. Bulaj vziala iz soboju sviku v midnomu svinyku i sirnyky.
Na porozi pered namy stala susidka Javdocha Vasylivna. Vona jako znaue podyvylasia na mene, nemov zbyralasia o skazaty, ale promovala.
My pidnimalysia vukymy vnutrinimy schodamy z rypuymy prystupkamy. Zupynyly na nevelykij ploadci pered laboratorijeju Dumeva. Bulaj odimknula iravyj
zamok, o vysiv na dveriach.
Vohnyk sviky, nerivnyj i merechtlyvyj, vychopyv z temriavy laboratoriji vsiliaki
predmety: kolby, knyky, skrypku u futliari, tatyv z probirkamy, portrety, mikroskop,
midnyj ajnyj pidnosyk iz skliankoju ta bliudekom, spyrtovku, lupu.
Ja vziav z ruk Poliny Olexandrivny sviku j obereno obijov usiu nevelyku kimnatu. Ohlianuv stiny, steliu. Ce buv mezonin deo okruhloji formy. Z vulyci same vin i
zdavavsia batokoju. Vikna ino zayneni vikonnyciamy. Polini Olexandrivni, pevno,
tiako i sumno buvaty tut. I vona vidrazu zalyyla mene samoho. Dobre pamjataju,
jak vona vychodyla: povini, tychi, obereni kroky.
Na okremomu stolyku stojala dyvovyna sporuda. Ce bula, oevydno, mode komachy v polioti. Tut-taky leala zapyska. Zduvy poroch, ja pobayv hostryj, z lehkoju vjazziu, deo staromodnyj poerk. Znajomyj poerk! Ce bula ta sama ruka! Ta, o pysala
mikrozapysky, jaki ja ytav v instytuti pid mikroskopom.

Movky stojav ja, trymajuy v rukach sviku, i dumav: Ce vin, Sergij Sergijovy
Dumev, pysav pro jaku mandrivku, v jaku vin vyruaje, ob peredaty komu odennyk vidkryttiv. o ce za mandrivka? Navio vin zmenuvav text zapysok? I jak zapysky, napysani nym davno, mohly opynytysia teper na kvitach bilia atanky? y to ne
Dumev, a chto inyj zmenyv za dopomohoju fotograji arkuyky joho davnioho odennyka i upustyv jich na kvity?
Tya dosluchajesia do cych zapyta. Vona dosluchajesia i do rypinnia voza, o
projizdy po brukivci, i do viddalenoho sygnalu avtomobilia, jakyj zaplutavsia v provulkach. Dosluchajesia. Movy. Usi ci roky tya zberihala tonkyj dzekit kolb i probirok,
jaki perestavliav Dumev, zberihala urchit perehortuvanych knyok, suche skrypinnia
pera, zberihala vaku chodu zoseredenoji liudyny, jaka v ostanniu chvylynu, rozdumujuy, zupynyla bilia cych dverej. Tya dosluchala: o kroky poaly viddaliatysia dedali hluchie rypily schidci. Vraz rizko hriuknuly vchidni dveri. Tya zdryhnulasia.
alibnyj zvuk dzvonyka tam, unyzu, o te ostannie, o poula tya. I liudyna znykla!
Nazavdy!
Vidtodi tya laboratoriji, porodyavy iz likarem, zberihaje ci. zvuky i storoko
de z konym rokom dedali napruenie, y ne prolunaju znajomi kroky, y ne
poujesia joho holos, y ne zaurchotia storinky knyok pid joho rukoju, y ne zaspivaju znovu struny skrypky ocijeji skrypky, o ley na riku stola v zaporoenomu
futliari.
Ale omu v mojij holovi zazvuala mazurka Veniavkoho? omu vynyk cej motyv,
vynyk i znykaje? Tomu o Dumev hrav na skrypci mazurku, rozmovliajuy pro fermenty, pro poroky i pro liudynu-mikroskop.
De cej porook?
Treba ohlianuty laboratoriju. V zapysci, o ley bilia sporudy, schooji na mode
komachy v polioti, pojasniuvalasia tema cijeji sporudy.
Navodu doslivnyj text:
tune vidtvorennia poliotu komachy.
Z metoju zrobyty bi naonoju diju kryla komachy v polioti ta vplyv na nioho oporu
povitria pobudovano cej aparat.
gura cia javliaje soboju dva tuni kryla, o maju tverdu ylku, do jakoji prykripleno zzadu klaptyky kykovoji peretynky, pidtrymuvanoji micnymy tonkymy nytkamy. Ployna cych kryl horyzontana; prylad z vaeliv pidijmaje j opuskaje jich, ne
nadajuy jim nijakoho bokovoho ruchu. Krylam nadaje ruchu malekyj midnyj barabankompresor, v jakomu povitria popereminno styskajesia abo rozridujesia dijeju
nasosa. Poverchni barabana zrobleno z kauukovych plastynok, zjednanych z oboma
krylamy vaeliamy; povitria, stysnene abo rozridene v barabani, nadaje prunym peretynkam synych i vydkych ruchiv, jaki peredajusia vodnoas na obydva kryla. Horyzontana truba, vrivnovaena hyreju, dozvoliaje aparatovi obertatysia navkolo horyzontanoji visi i sluy v toj e as dlia provedennia povitria z nasosa v ruchovyj baraban. Vi skladajesia z rtutnoho hazometra, jakyj daje molyvis hermetyno zakryvaty
povitriani trubky i razom z tym dozvoliaje instrumentu vino obertatysia v horyzontanij
ployni.
Pry takij konstrukciji aparata mona vyvyty mechanizm, z dopomohoju jakoho
syla oporu povitria v pojednanni z ruchom kryl zumovliuje ruch komachy vpered.
Spravdi, jako z dopomohoju povitrianoho nasosa nadaty ruchu krylam tunoji
komachy, to mona bayty, o aparat poynaje vydko obertatysia navkolo svojeji visi.
Ote, mechanizm ruchu komachy pojasniujesia cym doslidom.
Dyvovyni zapysy, maliunky j detani kreslennia lealy tut-taky, nae Dumev
spereavsia, buv zovsim ne zhodnyj z yjimo proektom sporudy i zbyravsia pobuduvaty
za svojimy kreslenniamy jaku inu mode komachy v polioti.

Ja ne due dobre rozumijusia na proektach, kreslenniach, modeliach mayn, konstrukcij, sporud, ale nikoly ne buv bajduyj do nych. Tut rozum i serce liudyny ukaly,
znachodyly, znovu vtraaly, zaznavaly porazok, ale peremahaly. Tut vynachidnyk vpadav u rozpa i radiv tonisiko tak samo, jak pymennyk, praciujuy nad knykoju, jak
chudonyk nad kartynoju.
Zapysy Dumeva spravlialy vraennia poukiv rozumu svojeridnoho i synoho.
Spravdi, chiba mona prypustyty, o chto pidrachuje yslo pomachiv kryla komachy
na sekundu? U Dumeva ja znajov o jaku tablyciu:

Tut-taky, pid tablyceju, bulo zaznaeno, o ruchy oboch kryl komachy cilkom zbihajusia: obydva kryla ruchajusia odnoasno i obydva roblia absoliutno odnakovu
kikis ruchiv.
U zapyskach Dumev kika raziv povtoriujesia: Ja znajdu, neodminno znajdu
spravniu pryynu litanoji syly komachy!
Na okremomu arkuyku bulo zrobleno vkraj cikave obyslennia: Vaha hrudnych
mjaziv ptacha stanovy odnu ostu vahy vsioho tila, v toj as jak u liudyny ce spivvidnoennia dorivniuje odnij sotij. A v komachy?
Holovne doslidyty sylu mjaziv komachy pid as poliotu. Vyznayty, jaku vahu
moe pidniaty krylo komachy.
Potim buv e odyn zapys:
Znajov! O! O pryyna litanoji mohutnosti komachy!.. Vertykani i pozdovni
mjazy komachy. Energija vertykanych mjaziv pidijmaje krylo. Energija pozdovnich
opuskaje. Pomach kryla vidkynuto strumi povitria, i pered komachoju povitria
zmenenoho tysku. Komacha moe vidkydaty strumeni povitria v bu-jakomu napriamku. y ne tomu vona moe pidijmatysia pid bu-jakym kutom?
A poriad buv novyj zapys:
Teper lyajesia znajty ostannie: jak i omu vona (oevydno, jlosia pro komachu)
stoji u povitri?
vydki, azartni rozerky pera. I pry ciomu due dilovi j toni notatky, kreslennia i
fotograji.
Z nych ja mih zrobyty vysnovok, o v svojich doslidach Dumev iov nejmovirnymy
liachamy: vin zastosovuvav odnoasno i granyj, i optynyj, i navi muzynyj metod.
I tut znovu buly jaki nezrozumili kreslennia. Na odnomu ja pobayv zistavlennia
kolyva kamertona i pomachiv kryl u dmelia i bdoly.
Peri dvi liniji cioho kreslennia buly pereryvasti, maje tokovi i pokazuvaly astotu pomachiv kryla v dmelia i bdoly; tretia linija bula chvylepodibna, z hostrymy
hrebeniamy. Vona bula utvorena kolyvanniam kamertona z prypasovanym vistriam. A
o poovklyj arku notnoho paperu iz zapysamy due dyvnych melodij. Ce pisni komariv, dmeliv, much
Na polyciach bulo rozstavleno sylu-sylennu knyok i urnaliv. Tut-taky, v derevjanych biblitenych jaykach, dobre., organizovana kartoteka. Vse v tonomu alfavitnomu poriadku. Ja zvernuv uvahu na te, o v odnomu jayku vsioho kika kartok,
ta e j ne za alfavitom: Mandry Hullivera (anglijkoju movoju), Afanajev Kazky,
M. Rubakin Didu as, Je. Majevkyj Likar Mucholapkyj (pokoju movoju),

Riner Liudyna-muraka (francukoju movoju), Lasvic Na mynij bubaci (nimekoju movoju).

Na konij kartoci bula anotacija knyky. Ja proytav jich pry svici. Usi ci taki
rizni knyky, napysani riznymy movamy i v riznyj as, buly schoi v odnij detali v
nespodivanomu porivnianni mastabiv heroja i navkolynioho seredovya.
Na inij polyci ja pobayv kartku Kybay. Do pereliku zyko-mechaninych doslidiv cioho hidnoho podyvu rosijanyna, samoviddanoho heroja-revoliucinera i geninoho vynachidnyka, bulo prypysano zvernennia Dumeva do nioho: Ty, straenyj
carem! Ty, chto nakreslyv proekt reaktyvnoho dvyhuna! Imja tvoje zhadaju, koly liudyna polety u svitovyj prostir i piznaje daleki svity!
I poriad z cym vyhukom stojalo dva slova, napysani ervonym olivcem: Lyynka
babky. Ci slova bulo pidkresleno tym samym ervonym olivcem.
o ce marennia? o je spinoho mi proektom Kybaya i lyynkoju babky?
Abo o na kartci Cilkovkoho bulo napysano: Mij dorohyj suasnyku! Liudstvo
pidkory miplanetnyj prostir reaktyvnym dvyhunom.
Ale znovu poriad z cym zvernenniam do Cilkovkoho buv ervonyj, pidkreslenyj
napys: Lyynka babky.
Jaka dyvna prypyska! vyriyv ja. Nezvyajna laboratorija, de zapysujusia
melodiji komariv, de pidrachovujusia pomachy kryl osy De na kartkach pra Kybaya i Cilkovkoho zhaduju pro lyynku babky Tak, pro neji zhaduvalo i v mikrozapysci
Jakyj tanok bezhluzdostej v odnomu malekomu budynkovi tychoho misteka! I
jaki zahadkovi je mikrozapysky, o v nych Dumev daje liudiam nepotribni zapiznili
porady, jak likuvaty tuberkulioz, abo pye pro te, o svit vyris pered nym v sto dvisti
raziv
Hory svika. Zakryto vikonnyciamy vikna laboratoriji. Mova knyky. Mova
kolby, stupky i probirky. Movy starekyj mikroskop, stomleno schylyvy svij okuliar
nad zaporoenym predmetnym skecem.
De vin teper, Dumev? o z nym stalosia?
Ja vostannie ohliadaju laboratoriju. Dyvliusia na zaporoenyj futliar, v jakomu
ley skrypka Dumeva, zhaduju mazurku Veniavkoho jiji vin hrav, hovoriay pro
fermenty, pro poroky, pro liudynu-mikroskop Stryvaj! Ja tak i ne znajov poroku v
laboratoriji! Chiba mona o-nebu znajty v pyliuci pry svici j zaynenych vikonnyciach?

I znovu rypui schidci, svika v ruci koly b ne vpasty na temnych schodach;

zapytlyvyj pohliad susidky z vinykom v ruci: Jaka vam, hromadianyne, bude korys z
usioho cioho?
Ja spytav Polinu Olexandrivnu, de porook, pro jakyj zhaduje v svojemu lysti jiji
brat Andrij. Dobre bulo b zrobyty chiminyj analiz.
Ne znaju, vidpovila vona z prykristiu i bolem u holosi, ne znaju, de porook.
ui liudy nyporyly po laboratoriji, ukaly, vse perehlianuly, ale ne znajly nijakych
porokiv.
Z najivnoju bezporadnistiu vona poala perebyraty paciamy toroky servetky na
nevelykomu stolyku i z sumom dyvyla u vikno, za jakym ue rozhoriavsia litnij de. I
raptom niby zhadala:
Zaekajte, odnu zapysku Sergija Sergijovya ja nikomu ne pokazuvala. Vostannie ja bayla Sergija Sergijovya v subotu vveeri

Ja sluchav uvano, ne perebyvajuy, i lye todi, koly rozpovi bulo zakineno, zrozumiv, jak bahato v nij povjazano z cijeju zapyskoju.
Ja zajla do Sergija Sergijovya z pokojivkoju Duniaeju, ob peredaty knyky, jaki v nioho vziav brat i ne vstyh sam zanesty pered vidjizdom. Koly meni ve buv
as ity dodomu, vin raptom zamyslyvsia, vziav skrypku j zaspivav Buria mgloju nebo
kroet. Vin zavdy buv zadumlyvyj, u nioho bulo velyke peane serce. Ale cioho veora
usmika j pohliad svitylysia radistiu. Ja poala pidtiahuvaty. Muzyka ovolodivala nym
dedali bie. De daleko prohurkotiv hrim. Na nebi zbyralysia chmary. Meni treba bulo
vyde povernutysia dodomu. Ale ja ne navauvalasia perebyty skrypku. Sergij Sergijovy use hrav ta hrav. Hrim udaryv zovsim blyko.
Pannoko, pannoko! vbihla moja pokojivka. Ja vam z domu parasoku, kaloi j a prynesla.
Dumev opustyv skrypku. Ja kvaplyvo poproalasia, poprosyla ne provodaty
mene. Vin skazav, o cilu ni hratyme. My z Duniaeju pobihly dodomu. Na povoroti
vulyci, pid doem, ja ohlianulasia. Vostannie! Ach, jaka bula hroza! Zlyva
Ja sluchav Polinu Olexandrivnu i pryhaduvav holos, o pereryvavsia kalem, tam,
u pojizdi Pamjataju, velyka hroza bula. Iz zlyvoju. I raptom skrypka zovsim blyko
stalo jiji uty.
Vnoi do to vuchav, prypyniavsia, to znovu poynav periyty. Zniavsia viter. Dereva umily pid viknom. Vsi v domi rano poliahaly spaty. Zadrimala j ja. Raptom
uju tychyj astyj stuk u svoje vikno. Prysluchalasia. Stukit u ybku povtoryvsia. Chto
stukav dedali nastijlyvie. Sobaka u dvori zahavkav buv. Odrazu perestav, zaskavulyv
pid viknom nenae znajomoho vpiznav. Ja pidbihla do vikna. Prytulylasia oblyiam
do skla. Prystavyla doloni. Na mene kri mokru ybku dyvliasia znajomi oi: Sergij
Sergijovyi Ja skryknula. Tut Duniaa iz svikoju vbihla z druhoji kimnaty:
Pannoko! Pannoko! o z vamy?
Nioho, jdy spaty! vidpovila ja. Vona pila. Ja rozynyla vikno. Tryvono j hlucho umiv za viknom mokryj sad. Do lyv dedali due. I meni pryulosia, o yji
vaki kroky viddalialysia. Ce buv Dumev. Vin, mabu, prychodyv do moho domu, chotiv
o skazaty, ale ne navayvsia, a Duniaa iz svikoju spolochala joho.
Nastav ranok, siryj, tumannyj. Nebo ne vyjasniuvalo. I ja pobayla pid svojim
viknom na mokrij zemli slid. Vin buv povnyj vody. Ja vidrazu poslala Duniau do Sergija Sergijovya. Vona povernula i kae:
Znyk na likar.
A v misti ve popovzly nedobri utky. Podejkuvaly, niby likar vtopyvsia, i navi
odiah znajly.
Odnoho razu, prochodiay erez kuchniu, ja pobayla, o Duniaa rozpaliuje jakymo papircem trisky dlia samovara. Meni vpav u vii znajomyj poerk Ja vychopyla,
pohasyla, rozhladyla zimakanyj obhorilyj papir. Tak, to buv poerk Sergija Sergijovya.
Lehkovana Duniaa ne zmohla do ladu rozpovisty, de i jak vona vziala papircia.
Polina Olexandrivna pidijla do dubovoji riblenoji afky z pidjomnymy torkamy,
zibranymy j skladenymy z dobre vidpolirovanych planook svidennia nekvaplyvoji
dumky stoliariv devjatnadciatoho stolittia i poala o ukaty.
Ja ukaju, vse ukaju, prykazuvala vona, i vse nijak ne znajdu. De vona,
de cia zapyska?.. Ach, o vona!
Obereno j dbajlyvo poklala vona na stil oxamytovu papku, rozhornula jiji:
ytajte!
Na obhorilomu, paperi ja proytav o o:
Vemyanovna Polino Olexandrivno! Na jakyj as muu vyjichaty. Prou Vas,
zasviujte veoramy lampu z reflektorom u mojij laboratoriji. ytajte. Darvina i Fabra

Toj e samyj poerk: na vsich zapyskach v laboratoriji, na arkuykach, proytanych

pid mikroskopom, i na obhorilomu pobliaklomu papirci.
I, ym uvanie ja vdyvliavsia v rozrizneni slova, tym due ovolodivalo mnoju tryvone pouttia, tiakyj nespokij. Ci okremi slova, o ledve vcilily vid vohniu, taki pokynuti j samotni, nablyzyly mene do doli tijeji neznajomoji liudyny, jaka koly vklala v
nych stiky nadij. o z neju trapylo? Na jakyj as muu vyjichaty Moe, vin i ne
vtopyvsia?
Ja zrobyla tak, jak pysav meni brat: perebralasia do budynoka, de yv i zvidky
piov Sergij Sergijovy, skazala Polina Olexandrivna i z velykoju hirkotoju vela dali:
Todi, davno, vidrazu pislia znyknennia Dumeva, siudy prychodyly liudy, dyvylysia,
dyvuvalysia. I ja pomiala stiky nedovirlyvych posmiok, stiky ironinych pohliadiv!
Ta ja ne zvertala na te uvahy. Nikomu ne dozvoliala bodaj dotorknuty ni do odnoji rei
v joho domi. Ale, pevno, odyn z cikavych vidviduvaiv buv lychym artivnykom.
U provincinomu humorystynomu urnali cej vypadok bulo opysano jak kurjoz i
navi z karykaturoju. O u mene zberihsia cej urnayk. Pravda , u nioho taka lehka
nazva Metelyk, a jak tiako vin obrazyv mene. O, o, ytajte na simnadciatij storinci
U zvjazku z tryvajuymy rozmovamy, proytav ja v poovklomu humorystynomu urnayku, pro tajemnye znyknennia ytelia mista enka likaria Dumeva
na urnal ne zupynyvsia pered vydatkamy j poslav u ce misto svoho korespondenta
pana Petruyna, jakyj liubjazno podav redakciji virohidne chudonie opovidannia pro
ciu podiju u vyhliadi dramatynoji pjesy v otyrioch kartynach.
Kartyna I. Na odnij z vuly enka. Nedilia. Polude. Dzvonia dzvony. Dveri cerkvy rozyneno navsti. Pidjizdia faetony, droky, koliasky. A za resory koliasok ipliajusia bosonohi ditlachy. I koly viznyk spolochuje jich batohom, vony bia poriad z kolesamy j hukaju:
enysia! Likar-babka siohodni enysia!
Kartyna II. Dim nareenoho. Vbihaje susidka. Kryy do slunyci likaria:
Arsenijivno! vyde! vyde! Pivi v cerkvu ve pily! A enych tvij ue hotovyj?
Arsenijivna stukaje v dveri:
Sergiju Sergijovyu, as! Skoro vinannia! O vimi nakrochmalenu soroku.
Dveri vidyniajusia, z-za dverej vysovujesia likareva ruka vziaty soroku. Dveri
rvuko zayniajusia.
Nezabarom Arsenijivna znovu stukaje v dveri:
y ne baajete, Sergiju Sergijovyu, vypyty sklianku aju j pokutuvaty moho
slojonoho pyroha pered vinanniam? Bo cilisikyj de ani risky v roti.
Mabu, pokutuju! kae likar, pidijovy do dverej. I znovu z-za dverej vysovujesia ruka j bere pidnosa zi skliankoju aju ta pyrohom.
Sergiju Sergijovyu! Bojaryn prybuv po vas!
Dveri zayniajusia.
as, Sergiju Sergijovyu! kryy bojaryn.
Probate! Ne mou vam vidynyty dveri ja e ne odiahnuvsia. Zaraz! Zaraz!
Bojaryn trochy de, potim znovu stukaje:
vyde!
Idu! uty z-za dverej.
Kartyna III. V domi nareenoji. V pidvinenomu vbranni sydy nareena. ekaje.
Nichto po neji ne pryjizdy. Vona vyhukuje:
Nioho ne rozumiju! Nioho ne rozumiju!

Kartyna IV. Znovu v domi nareenoho. Stukaju u dveri. Vidpovidi nemaje. Vidyniaju dveri. V kimnati nikoho nemaje! Na stoli, na pidlozi v maliovnyomu bezladdi
valiajusia vesinyj frak nakrochmalenyj komire soroka kravatka tany erevyky
Likariu, likariu! De vy?
Dyvliasia pid stil, vidmykaju afy, navi u vidynene vikno vyzyraju. Ale pid
viknom ve as stoja cikavi.
Vony hukaju:
Siudy ne dyvy! Z vikna nichto ne vystrybuvav.
Likariu! De vy? De vy? Movannia.
Stratyvsia! Nu niby stratyvsia olovik! spleskuje rukamy stara Arsenijivna.
Dni j noi praciuvav, praciuvav, vytraavsia, vytraavsia i vytratyvsia!
Susidky j kumasi jiji pidtrymuju.
Straenyj olovik!
Ja proytav cioho bezhluzdoho fejletona porodennia nuhy, nerobstva j ozloblennia davnomynulych asiv. Na oblyi Bulaj, koly vona brala z mojich ruk urnayk, vidbyvavsia takyj vidaj, niby vse navkolo neji rujnuvalosia. Pevno, buvaju obrazy-rany, jaki nadto dovho nyju.
Ja zahovoryv:
y vartyj pustoporonij lychyj art, napysanyj za pochmurych starych asiv, y
vartyj vin toho, ob yvi pouttia j dumky zastyhly na niomu, jak ce trapylosia z dikkensivkoju herojineju, jaka sama v chvylynu rozpau nazavdy zupynyla svij hodynnyk
v jidani zupynyla hodynnyk svoho yttia?..
Ne znaju, y to moji slova dopomohly starij inci vidsunuty vid sebe obrazu, y to
do cioho spryynyly jiji duevni pereyvannia-ti pereyvannia, jaki ni na my ne zalyaju liudynu i, bezperestanku miniay riznymy vidtinkamy, zminiujuy, tovchaju
dumky j pouttia do nadiji, do vpevnenosti, o jiji de poperedu o radisne, ale
stara inka hlianula na zapysku jasnym, prosvitlenym pohliadom:
Ach, jakby vam, Hryhoriju Olexandrovyu, poastylo rozhadaty zmist cijeji zapysky! Vidhadaty teper, erez bahato-bahato rokiv, zrobyty te; oho nichto dosi ne zmih.
Tut napysano: ytajte Darvina i Fabra Ja proytala Darvina i vsioho Fabra. Ale
vsi sotni j tysiai storinok, o ja jich ytala i pereytuvala, ne vidnovyly dlia mene tych
kikoch sliv, jaki bulo znyeno sirnykom pid as rozpaliuvannia samovara. Abo o: Zasviujte moju lampu z reflektorom Vy bayly bilia samisikoho vikna laboratoriji,
jake vychody na zachid, na derevjanij pidstavci stoji dzerkalo. Vono zapnuto tkanynoju. Koly vona bula bila. Poriad stoji lampa z reflektorom. Reflektor spriamovano na
dzerkalo. Veoramy ja vidyniala vikno, zasviuvala lampu i spriamovuvala reflektor
na ciu bilu tkanynu. Tak lito j mynulo. Nastaly dni oseni, cholodni j sliotavi. Poalo rano
temnity. Hriukaly vikonnyci. Ja zaynyla vikna, zabyla vikonnyci v batoci-laboratoriji.
Ale ja ne pomityv, Polino Olexandrivno, ne rozhlediv pry svici v laboratoriji ni
lampy z reflektorom, ni biloji tkanyny, napnutoji na dzerkalo. y ne mona vidynyty
vikonnyci?
Dveri do kimnaty, de my sydily, proynyly, i susidka Javdocha Vasylivna skazala:
Ja drabynu ve nadvir vynesla, vikonnyci zaraz povidyniaju. Ade galereja
hnyla, stupyty na neji strano.
Denne svitlo chlynulo v laboratoriju. I ja pobayv na vikni zvyajnu hasovu lampu
z metalevym pomianilym reflektorom, pobayv i dzerkalo, jake bulo zapnuto koly biloju tkanynoju. Ta vrazylo mene te, o na reach, na knykach, na skrypci, na pidlozi
odne slovo, skri lealy mertvi komachy.

Dyvne kladovye! Metelyky, komari, uky valialy v najriznomanitniych poloenniach v tovstomu ari pyliuky. Skri bula pyliuka. Pyliuka j pyliuka!..

Sposterelyvis, sposterelyvis!.. Aristote ponad dvi tysiai rokiv tomu z neuvanosti zrobyv opysku v odnomu traktati. Vin napysav, o v muchy otyry pary lapok.
Opyska, Vsioho-na-vsioho smina opyska. Ta o o spravdi hidne podyvu: bahato stoli
veni vidhanialy vid sebe nadokulyvych much, ale ne vzialy na sebe klopotu pereviryty
Aristotelia! Z odnoho rukopysu v inyj perenosyly vony ce neporozuminnia: muchu z
otyrma paramy lapok.
Ja pochodaju berehom moria. Chvyli, nabihajuy na bereh, povtoriuju: Sposterelyvis, sposterelyvis
O ohlianuv ja laboratoriju. Dumev pye v svojij zapysci, jaka vypadkovo obhorila,
pro lampu z reflektorom. Bayv ja ciu lampu. Ale o z toho? Tiky pyliuka na paciach
zalyyla. Pobuvav ja j na tomu misci, de Bieliankin z kvitamy pidibrav peri zapysky
Dumeva. Dyvyvsia, sposterihav. Ta pobayv rosianu travu. Nioho vartoho uvahy tam
ne znajov, lye nurok, o vypadkovo rozvjazavsia, dopomih pidibraty dochloho pavuka i z nym e odnu zapysku.
ob rozvjazaty vaku zadau, povjazanu iz znyknenniam Dumeva, treba bulo v
laboratoriji o doslidyty, pidmityty jaku dribnyciu, pobayty jaku-nebu nepomitnu
deta. I taka dribnycia pidkazala b, jak provadyty dali rozuky Dumeva.
Lye po-spravniomu sposterelyva liudyna pobay zvyajne, proste javye yttia
v novomu znaenni, v nespodivanomu osvitlenni.
Ja stavliu sobi za pryklad desiatyrinoho chlopyka. Ce trapylo davno i bulo povjazane z vynajdenniam parovoho nasosa dlia vidkauvannia vody z acht.
Chlopyka prystavyly do roboty: vin mav cilyj de stojaty bilia mayny i popereminno to vidkryvaty kran z hariaym parom dlia zapovnennia cylindra, ob pore
pid tyskom pary hnalo vhoru, to vidkryvaty kraj z cholodnoju vodoju, ob para ocholoduvala i pore opuskavsia. Ce bulo nevako. Ta jak nudno, odnomanitno, jak nabrydalo! A z zelenoho luka dolynaju veseli vyhuky ditlachiv, o hraju u mjaa. Dobre
pohraty b z nymy, a mayna ob u cej as sama praciuvala!
Chlopyk micnoju motuzkoju zvjazav ruky oboch kraniv. Krany poaly po erzi
vidkryvatysia j zakryvatysia bez joho dopomohy. Raptom perebij u roboti motuzka
pereterlasia.
Mayna zupynylasia. Poklykaly vynachidnyka parovoho nasosa. Vin pobayv obryvky motuzky i vse zrozumiv. I zovsim ne lajav pereliakanoho chlopynu, jakyj vse e
trymav u ruci mja.
Vynachidnyk buv u zachvati: sposterelyvis chlopyka pidkazala jomu, o zamis
motuzky treba postavyty vzajemodijui vaeli dlia avtomatynoho vidkryvannia i zakryvannia kraniv. Sposterelyvis!
Chvyli morki zavdy novi, zavdy ini nabihaju na bereh.
Ja znechtuvav o valyve v svojich mirkuvanniach, u poukach. opravda, ja
zdohadavsia, o Dumev, a ne chto inyj pysav dyvni mikrozapysky pid riznymy nomeramy. Daremno brala mene na hlum docent Voroncova. Ne jiji skeptyna povedinka
i ne strymana oberenis profesora Tarasevya pryvely mene v laboratoriju Dumeva.
y meni dopomohla vypadkovo pouta rozmova v pojizdi? Ni, ja jij ne poviryv. y meni
dopomohly mikrozapysky? Ale ja jich ne zrozumiv, ne proytav jak slid. Ta zate jako
zvjazav u svojij ujavi rozmovu v pojizdi pro doliu jakoho likaria z mikrozapyskamy. Ale

o spinoho bulo mi nymy? Bahato j bahato oho: nezvyajna istorija znyknennia likaria i nezvyajnis textu mikrozapysok: Dyvovynyj vypadok, moja nejmovirna dolia
Ne zapereuju, staryj storo instytutu, jakyj vypadkovo pouv rozmovu iz Stepanom Jehorovyem pro znykloho likaria, skazav meni todi, o takyj likar spravdi yv u
enku, i pokazav dorohu do laboratoriji. o ce vypadok? Na peryj pohliad tak.
Veni prahnuly oderaty tunu farbu indyho. Koly vona due cinuvala u promyslovosti. Ciu farbu z davnich-daven vydobuvaly z tropinoho aharnyka indyho, i kotuvala vona due doroho. Vsi pouky zaminnyka ne daly naslidkiv. Rozpovidaju, o
vypadok, lye vypadok dopomih uenomu. Bulo tak: v laboratoriji rozbyvsia termometr,
rtu vypadkovo popala v chiminu sumi, vid jakoji ve vidmovyly, jak vid neprydatnoji. Vidbulasia chimina reakcija iz rtuttiu. Indyho ciu dorohocinnu farbu dlia tkanyn bulo znajdeno. Vse ce tak. Ale y to spravdi vypadok dopomih uenomu?
Abo o: Kolumb mav namir vidkryty zachidnyj liach do Indiji, a vidkryv Ameryku.
Vypadok? Ale ja tut-taky zhadav zauvaennia Marka Tvena: vono, zdajesia, take: Vy
kaete vypadok dopomih Kolumbu vidkryty Ameryku? Vemy dyvno bulo b, jakby vin
ne vidkryv Ameryky: ade vona zavdy stojala na svojemu misci. Ce, zvyajno, art
humorysta.
Prote vypadok z indyho Chiba cej barvnyk svoho asu pislia nyzky doslidiv ne
navylysia vydobuvaty za dopomohoju chimiji? Ade vsia docinis poperednich doslidiv
ue pryvela venych do ostannioji mei vidkryttia, do cioho vypadku. Ade e odyndva experymenty i farbu bulo b znajdeno bez dopomohy rozbytoho termometra.
Chiba vypadok dopomih meni opynytysia v laboratoriji Dumeva? A nijak. Ve
chid mojich mirkuva pryviv do toho, o mikrozapysky mih pysaty lye likar, o znyk
z enka. I jakby storo instytutu ne nazvav joho, to ja vse odno dovidavsia b pro imja j
adresu likaria. erez de-dva, erez tyde jakymy inymy liachamy. Ni, ne vypadok ekaje na nas, a liudyna svojim rozumom i praceju ekaje na vypadok.
Ale jak dali rozplutaty istoriju Dumeva?
More umy. I skiky joho pro ce ne pytaj, vidpovidi ne das. More yve svojim velykym yttiam, jak yve svojim malekym yttiam cej metelyk, o proletiv povz mene.
Ale na stolach, sticiach, na pidlozi v laboratoriji Dumeva lea u pyliuci mertvi metelyky ta ini komachy jich bahato. Jake kladovye komach, a ne laboratorija. Rozhliadaty mertvych komach? Pyliuku?
Dumev prosyv, ob Polina Olexandrivna ytala Darvina i Fabra. Treba vykonaty
probu Dumeva. Pobuvaty v bibliteci, vziaty knyky Darvina i Fabra. Cho by pohortaty.
Jak asto budenni, dribni podiji, zvyajni predmety vyklykaju u liudyni najchymernii zistavlennia. I ja sprobuvav tut-taky, nehajno, zibravy j zoseredyvy svoji
dumky na vsich detaliach spravy, rozvjazaty jakym nespodivanym, nezvyajnym chodom zahadku. Darma! Vse ce nioho, aniohisiko ne dalo.
Hodi! skazav ja sam do sebe. Ja stomyvsia.

Ja dobre pamjataju toj ranok. Tiky prokynuvsia v nomeri hoteliu vidrazu podumav: siohodni treba zdaty v bibliteku knyky Darvina i Fabra, jaki ja vsi ci dni pereytuvav. Ni pidkazky, ni natiaku na rozvjazannia svojeji zadai ja v nych ne znajov.
Siohodni-taky treba zajty na vokzal, kupyty kvytok do Moskvy (na kurort ue ne pojidu)
i e pobuvaty v instytuti poproaty.
Ja jov do bibliteky. Jakyj edryj, pryvitnyj ranok! Nebo vysoke, blakytne, hlyboke; barvy kvitiv u palisadnykach jaskravi. Kolir lystia na derevach husto-zelenyj. A

vitre zelenavo-holubyj: per ni pryletity v misto, vitre zmiav pachoi stepovych

trav z zapachamy moria.
Ale cioho radisnoho ranku ja ne mih pozbutysia svidomosti svojeji bezporadnosti:
ne proytav obhoriloji zapysky, ne zrozumiv ja j tych dvoch mikrozapysok, jaki vypadkovo popaly do mene. Tak ja j pojidu v Moskvu z tryvohoju na dui.
Ta o i bibliteka. Bezli derevjanych kolon, a nad nymy dach z nespodivano hostrym pylem i uherom Nenae architektor ue poav zvodyty budynok, a potim peredumav zminyv svij poperednij proekt.
Komu ne znajome pouttia pozvolikaty, zatiahty rozstavannia z blahorodnoju j
rozumnoju knykoju. y ne tomu, i ja, per ni zdaty knyky, prysiv na sticia i zachodyvsia hortaty obydva tomy Fabra Instynkt i zvyaji komach, a potim zahlybyvsia
(v kotryj raz!) v perehliad bahatotomnoho Darvina.
elestily gazety v rukach u ytaiv. Bilia barjera, de vidbuvalasia vydaa knyok,
dvoje divat tycho peremovlialy: Treba ytaty krytyni statti Bielinkyj Dobroliubov ernyevkyj. o ranie ytaty?
as bulo zdaty knyky, skazaty biblitekarevi, o ja vyjidaju, vziaty zastavu,
poproatysia j pity. Ale ja zvolikav. Dyvyvsia na rozhornuti storinky, dumav pro vypadkovis u ytti liudyny, rozhliadav oblyia ytaiv. Z veselym abo nuhujuym vyhliadom vony skladaly abo rozkladaly zahani zoyty, ruky, zdavaly abo braly knyky
i povoli abo vydko jly z bibliteky, prychodyly. Moju uvahu pryvernulo ruchlyve j tonke
oblyia junaka v okuliarach, o sydiv navproty mene. Bilia nioho na stoli bulo bahato
riznych knyok. Vin to poynav ytaty odnu, potim vidkladav jiji, bravsia do inoji. Z
toho, jak zminiuvavsia vyraz joho oblyia, ja namahavsia zdohadaty, jaki knyky vin
ytaje. O vin mrijlyvo zamyslyvsia. Ce vin ytaje Olexandra Bloka, vyriyv ja:
Ja znaju, Ty pryjde. Lita mynaju marno Junak vidklav knyku, i ja pobayv na
korinci: Vstup v istoriju geograji roslyn. Tut-taky ja zvernuv uvahu na zoseredenyj
vyraz oblyia inoho junaka, o na riku stola ytav jaku knyku z neskinennymy
prymitkamy j posylanniamy: vin raz u raz hortav knyku, zahliadav na ostanni storinky
j znovu prodovuvav ytaty. Mabu, vin ytaje istoriju zyky abo chimiji. Prochodiay
povz nioho, ja vpiznav riadky z Jevgenija Onehina, vydannia Akademiji nauk, tom VI.
Cym dvom, oevydno, due chotilosia pohovoryty. Ale, ob ne poruuvaty tyi ytanoho zalu, vony kydaly odyn odnomu zapysky. Lystuvaly.
Ja ve stojav bilia barjera, zdavav Darvina i Fabra, oderuvav zastavu i, dyvliay
na azartne lystuvannia junakiv, spytav:
A y je v bibliteci o-nebu pro lystuvannia Darvina i Fabra?
Ni, lystuvannia takoho nemaje. A o je e odna knyka: Lehre yttia naturalista Fabra.
Stojay bilia barjera, ja poav hortaty tomyk. I pobayv: lysty Darvina i Fabra!
Vyjavliajesia, Darvin lystuvavsia iz svojim suasnykom Fabrom. Lystuvannia!
V obhorilij zapysci lyylysia slova: ytajte Darvina i Fabra. Jake slovo
zhorilo? Jake slovo postavyty mi slovamy ytajte ta Darvina i Fabra? Slid postavyty
odne slovo lystuvannia! Vse zrozumilo: ytajte lystuvannia Darvina i Fabra. Tak!
Taka knyka je v bibliteci Dumeva, vona ley na vydnoti!
Ale o, o same pidkae meni lystuvannia dvoch udovych uenych devjatnadciatoho stolittia?
Lyst Darvina do Fabra buv datovanyj sinem 1880 roku. Ote, ce bulo za try roky
do smerti Darvina. Ja poav ytaty lysta. Vin mene vrazyv.
Lysta bulo prysviaeno praktynij perevirci pytannia: y je v komachy uttia orijentuvannia na miscevosti?
V lysti bulo rozrobleno svojeridne zavdannia: jak zbyty bdolu z toho liachu, jakym vona instynktyvno lety do svoho hnizda?
Darvin pysav:

Dorohyj ser!
Dozvote meni zaproponuvaty vam odnu dumku v zvjazku z vaoju udesnoju rozpoviddiu pro znachodennia komachoju svojeji oseli. Treba vidnesty komach u paperovych trubkach na sotniu krokiv u napriamku, protylenomu tomu, kudy vy majete namir zretoju prynesty jich. Ale per ni povernuty nazad, treba vmistyty bdil u kruhlu
koroboku, jaku mona obertaty navkolo osi z velykoju vydkistiu spoatku v odnomu
napriamku, potim v inomu tak, ob na jakyj as pozbavyty jich uttia napriamku. Cej
doslid spav meni na dumku, koly v Podoroach Vrangelia po Sybiru ja proytav pro
udovu zdatnis samojidiv trymatysia obranoho napriamku v tumani pid as mandriv
po lamanij liniji sered torosiv.
. Darvin.
Velykyj uenyj rozrobyv strategine zavdannia zaplutaty, perechytryty bdolu,
zbyty jiji z liachu, ob vona ne znajla svoho vulyka.
Vykonaty ce zavdannia povynen buv Fabr.
Ote, Darvin i Fabr obyraju odnu metu, objednujusia v odnomu zavdanni: zbyty
z pantelyku bdolu. Darvin i Fabr uvijly v zmovu proty bdoly.
Fabr staranno hotujesia.
Vin organizuje svojeridnu koloniju zemlianych bdil. Dlia kraoho vykonannia zavdannia prydumuje specinyj chytryj prystrij.
Bdil poznaeno farboju. Vmistyvy bdil u nahlucho zakrytu trubku, Fabr iov z
neju orazu dali vid jichnioho hnizda.
V najnespodivaniych misciach vin kruliaje, zaplutuje slidy, kruty zakrytu
trubku iz bdolamy. Potim vin vidkryvaje jiji.
Bdil vypueno na voliu. I vony znachodia pravynyj liach, blahopoluno povertajusia dodomu. opravda, ne vsi, ale biis.
Todi Fabr zadumuje inu operaciju: ve ne na vidkrytij miscevosti, a v najskladniych pryrodnych umovach u hustomu lisi, sered aharnykiv i jariv.
Naslidky ti sami! Bdoly znovu perechytruvaly Darvina i Fabra: vony znachodia
liach do svojeji oseli.
Ote, Fabr peresvidyvsia, o bdoly maju uttia napriamku. Odyn z veoriv
svoho yttia Fabr nazyvaje vikopomnym.
Toho dnia, 6 travnia, u nioho v kabineti vyjla z kokona samka metelyka saturniji
plodovoji, abo velykoho ninoho pavynoho oka.
Kabinet Fabra peretvoryvsia, jak vin rozpovidaje, na peeru akluna: temnoji
noi, v buriu, v nehodu, kri chai lisu siudy prylitaly metelyky-samci. Vony bylysia v
ybky, v dveri, zapovniuvaly kimnaty. Bez kincia letily, letily siudy!
Fabr stavy doslid z metelykom dubovym ovkopriadom i perekonujesia, o metelyky maju takyj niuch, jakyj naproud bezpomylkovo za desiatky kilometriv!
vede jich do mety.
Todi Fabr o o prydumav: vin chovaje samku. Ale samci letia do toho samoho
miscia, de vona ranie sydila, tobto tudy, de zberihsia jiji zapach.
Ja zdav knyky. Ale, vyklykajuy dejakyj podyv biblitekaria, zalyyvsia sydity v
procholodnomu, tychomu ytanomu zali, de zaraz, opivdni, navi litnie paliue sonce,
probyvy kri hustu zele derev i plutajuy u zaviskach, deo neriue kydalo svoje
prominnia na kvity v horykach, na knyky, na liudej. Dumky moji lynuly v odnomu
napriamku.
Za pidkazkoju Darvina, Fabr vyjavyv bezpomylkove uttia napriamku v dejakych
komach. Bdola nibyto perechytryla i Darvina, i naturalista Fabra. Tut svojeridnyj projav instynktu. I e Fabr prypustyv, o jakyj Due tonkyj zapach, cilkom nevlovymyj
dlia naoho nosa, klye metelykiv-samciv kri buriu, nehodu, v temnu ni do samky.

Ni, ne tiky do samky, a j do toho predmeta, jakyj uvibrav u sebe nevlovymyj dlia
liudej zapach.
Ja dumav: y mona sumnivatysia, o z dopomohoju skladnych analiziv bude
oderano spoluku, jaka prynaduvatyme metelykiv za desiatky kilometriv? Chiba ne
mou ja prypustyty, o ci metelyky dubovi ovkopriady j saturniji mou staty e
nadijniymy lystonoamy, ni potovi holuby?
Bezpereno: metelyky zavdy letia na svitlo. Tut ja zhadav ini slova, o zberehlysia na obhorilij zapysci Dumeva: Prou Vas, zasviujte moju lampu z reflektorom.
V laboratoriji, bilia samisikoho vikna, o vychody na zachid, na derevjanij pidstavci stojala lampa. Jiji zasviuvaly, i metelyky letily na svitlo.
y mona do spynky metelyka pryvjazaty nytokoju odnu z tych dyvnych krychitnych zapysok, jaki vypadkovo popaly do mene? Bezumovno! I, oevydno, bahato, due
bahato takych krychitnych zapysok posylav Dumev na svitlo lampy z reflektorom, jaku
vin prosyv zasviuvaty v svojij laboratoriji. yvi lystonoi prylitaly j prynosyly zapysky.
Ale Polina Olexandrivna i ne zdohaduvalasia pro ti lysty. Zaraz ci lysty lea, vkryti
tovstym arom pyliuky.
Zabuti v pyliuci lystonoi, o koly trepetno purchaly po laboratoriji zi svojimy
lystamy, teper vony mertvi! I lysty-zapysky, napysani teploju rukoju liudyny, nikym e
ne proytani, ekaju, chou povidomyty pro doliu toho, chto jich nadislav.
Ja mav vulyciamy misteka tudy, v laboratoriju. Bulo hamirno. arko.
Jaskravo svitylo sonce. A meni vvyavsia ninyj pojizd, misia, i ja znovu uv chrypkuvatyj stareyj holos, o rozpovidav pro znyknennia dyvnoho likaria. Ja bayv pered
soboju liudynu, jaku peresliduju. Vona pospiaje, pokydaje svoju domivku i ne moe
abo bojisia zrozumilo j prosto rozpovisty, jak jiji vriatuvaty, jak pouty jiji zdaleku.
Vona pye zapysku. Ale probu vykonaty ne zmohly: zapyskoju rozpalyly samovar.
vyde, vyde! e kika chvylyn i pid starekym mikroskopom v laboratoriji
oyve i rozkryjesia peredi mnoju spravnia istorija znyknennia Dumeva. Ja pidu slidamy, maje zahublenymy pid porochniavoju rokiv. Tak bude znajdeno j proytano ve
litopys naukovych vidkryttiv Dumeva litopys, korotki uryvky jakoho ja vypadkovo
znajov. vyde, vyde!..

Ja pospiav do laboratoriji i dumav: jakyj a meni brakuje asu zabihty zaraz

do profesora Tarasevya i rozpovisty jomu pro vse. Pislia toho jak ja pobuvav u laboratoriji, ja ve kika raziv zachodyv do instytutu, ta vse ne zastavav joho. Meni kazaly:
Dyrektor u spravach remontu instytutu buvaje v riznych ustanovach, i joho vako zastaty na misci. Ale jakyj aslyvyj vypadok! Zavernuv na buvar i zdybavsia z profesorom Tarasevyem. Meni zdalosia, niby vin podyvyvsia na mene vidsutnim pohliadom
i vidpoviv na pryvitannia absoliutno maynano.
Dumev! Likar Dumev yv u vaomu enku! skazav ja, zupyniajuy Stepana Jehorovya.
Dumev? Jakyj Dumev? Pro koho vy kaete?
Ja kau pro toho Dumeva, jakyj pysav mikrozapysky. A my jich vvaaly za art i
yji tuky!
I vidrazu znykly vrivnovaenis, spokij i vytrymka profesora Tarasevya.
Z chvyliuvanniam i neterpinniam, pidhaniajuy sam sebe, ja poav rozpovidaty
vse, o vypadkovo i nevypadkovo vznav, vidkryv i znajov u ci dni.
I ot teper, pidsumuvav ja, treba pospiaty do laboratoriji, ob proytaty

vsiu istoriju Dumeva, nadislanu nym u zapyskach na krylach metelykiv.

Vse pravyno! vyhuknuv Tarasevy. Ade zapysoky, o my jich proytaly
pid mikroskopom, spravdi due lehko pryvjazaty nytokoju do tila komachy j pereslaty
na potribnu adresu. Vdajusia do mikrofotografuvannia. I ce ne je o nove. Koly v
simdesiatych rokach mynuloho stolittia Pary buv u oblozi, francukyj fotograf Dahron
zaproponuvav lystuvatysia z obloenym mistom za dopomohoju mikrofotograji. Text
lysta, depei, donesennia fotoaparat zmenuvav do takoho rozmiru, o vony vkladalysia v zuboystku. I potovyj holub, do kryla jakoho pryvjazuvaly zuboystku z donesenniam, prynosyv mikrolysta v obloene misto. Tam joho ytaly proektuvaly na velykyj
ekran. Vy kaete, o v obhorilij zapysci proponuvalosia stavyty reflektor. Ce podraznennia svitlom: komachy letily na nioho v laboratoriju. Ta koda, o zapyska obhorila.
Ade, molyvo, tam ilosia j pro ini sposoby prynaduvannia komach na ini adresy.
O, napryklad, metelyk-admiral, abo Vanessa atlanta, maje prystras do umujuoho
berezovoho soku. Vin viduvaje joho na due dalekij vidstani. Pamjataju, ja buv e studentom i na praktyci pereviriav hostrotu niuchu v metelykiv. Pobayvy, jak admiraly
zlitalysia do berezy i zanuriuvaly svoji chobotky v triynu derevnoji kory, ja poav mazaty berezovym sokom, o zahrav, derevce molodoji topoli. I o vy dumajete? Metelyk-admiral letiv na topoliu i prypadav do jiji kory. Odnoho razu ja vyter berezu hanirkoju. Idu z hanirkoju, a za mnoju metelyky letia. A ot metelyka-alibnyka ja asto
znachodyv na napivzohnylij korbi bilia kolodiazia: derevo tam bulo hnyle, porosle zelenym mochom. Vziav ja odnoho dnia kika hnyliuok, namoyv u kadobi j dobre zachovav.
Dyvliu: lety alibnyk prosto do mojich hnyliuok, jaki ja schovav u najpotajemniomu
kutoku.
Tak, tak, ja oznajomyvsia z lystuvanniam Darvina i Fabra. Tam rozpovidajesia
pro uttia napriamku v dejakych komach Odnae ja pospiaju do laboratoriji.
Ale bute uvani, poperedaju: oberenis, akuratnis! Pevno, lysty-truboky
valiajusia v pyliuci. ovkovynky, jakymy jich bulo pryvjazano do metelykiv, zvyajno,
davno zotlily, zhnyly. Slid tam use ohlianuty z lupoju v ruci. Do rei, jaka adresa?.. Vy
kaete, o ranie cej provulok nazyvavsia Verchniotrojikym? Budynok z batokoju?
Postaraju, neodminno postaraju hodyny za dvi-try zajty tudy.
My rozproalysia. Ja ve povernuv buv z buvaru i piov vulyceju, koly pouv vyhuk. Tarasevya:
Ja nazdohnav vas, ob skazaty: iz spynok ukiv, dmeliv poroch bez mene ne
vytyraty. Na jichnich spynkach mou buty rizni umovni poznaky.
Poznaky?
koda, pospiaju. Ale ri o u im: ja osobysto brav uas v odnomu doslidi, koly
za poznakamy na spynkach komach robyvsia toj y inyj vysnovok. Ja buv todi asystentom pry katedri v Moskvi. Odnoho ranku podzvonyv profesor: merij pryjizdi do instytutu, studenty pryvezly z pasiky bdil. Poznaky na nych ue zrobyly. Bdil posadovyly v zakryti korobky. I profesor, i studenty vzialysia chodyty, kruliaty vulyciamy,
provulkamy, dvoramy Moskvy. De buv litnij, jasnyj. Vypustyly bdil u kimnati bilia
vidynenoho vikna de poblyzu Pukinkoji ploi. Profesor poslav studentiv nazad na
pasiku, a sam zalyyvsia na tomu samomu misci, bilia toho samoho vikna, de vypuskav
z korobok svojich bdil. Studenty zustrialy na pasici bdil i povidomlialy pro nych telefonom profesora. I ot studenty zjasuvaly, o try bdoly ne povernulysia do sebe dodomu.
Pevno, zablukaly v Moskvi j zahynuly. Nastala ni, a profesor i dali sydiv bilia vikna, v
jake vin vypuskav bdil, i ekav.
Vin doekavsia. U vikno vletila iz dzyanniam spoatku odna bdola z poznakoju,
potim druha, za neju tretia. Vony ne znajly dorohy na pasiku i povernulysia do tijeji
kimnaty, zvidky vyletily.
Jak e ce zrozumity, Stepane Jehorovyu? spytav ja. Bdoly do svoho ridnoho vulyka ne zmohly povernutysia, zablukaly v Moskvi, a ot do uoji domivky, zvidky

jich vypueno, znajly dorohu.

Ciu zahadku bulo rozhadano. Koly bdola lety, vona zalyaje v povitri strumi
pachuoji reovyny. Ade v robooji bdoly na kinci erevcia je zaloza, jaka vydiliaje pachuyj strumi. Lety odna bdola, potim druha, tretia Tut ue trasa, zapana trasa.
Dnyna v Moskvi bula due tycha, ani elesne. I veir buv zovsim tychyj. To bdolyna
zapana avtostrada poynalasia vid vikoncia u dvori, o poblyzu Pukinkoji ploi. My
robyly poznaky farboju na spynkach. Ale je j ini metody.
Ini metody? perepytav ja hariaoju skoromovkoju. Jaki metody? Kai
use, Stepane Jehorovyu, kai, ce tak valyvo! Ja laden zabuty, o pospiaju jaknajvyde proytaty mikrozapysky, prystavleni povitrianymy lystonoamy.
Tak, tak, tut zvolikaty ne mona. Ale koly vy ve vzialysia do cijeji spravy, to
majete dovidaty i pro dejaki podrobyci ta sposoby takoji poty. Vidomo, o hen-hen
zadovho do peroji svitovoji vijny nimci okremymy simjamy oselyly u Franciji, za dvitry versty vid kordonu. Tut vony navmysne poaly zajmatysia due nevynnoju i korysnoju spravoju: bdinyctvom. V ti dni, koly viter vijav z Nimeyny, ini nimci tam, u
Nimeyni, zapaliuvaly arovni j roztopliuvaly na nych cukor. Bdoly letily do nych z
prykordonnych pasik Franciji. Mynaly roky. Bdoly, pokolinnia za pokolinniam, litaju
u Nimeynu na cukor i povertajusia nazad u Franciju. Poala vijna. I v dni vijny na
bahatioch bdolach bulo vyjavleno ovkovynky. Zjasuvaly: nimci abo jichni agenty, per
ni vypustyty v Nimeynu bdolu z pasiky, o znachodyla u Franciji, poznaaly jiji za
domovlenistiu ovkovynkoju specinoho kolioru: zelena ovkovynka oznaala pichotu,
ovta ovkovynka artyleriju i tak dali. Pry ciomu z kikosti bdil, jaki prylitaly z tijeju
y inoju ovkovynkoju, mona bulo zrobyty vysnovok pro kikis polkiv, artylerijkych
dyviziniv, pidtiahnutych do kordonu
Ledve strymujuy neterpinnia, ja poav buv proatysia z Stepanom Jehorovyem,
ale vin zatrymav moju ruku v svojij, pryhadujuy:
Ehe , ehe ovkovynky spynky Pro ce ja vam skazav. Teper pro
krycia.
Jaki e tam krycia? Ach, Stepane Jehorovyu, chodimo vyde zi mnoju do
laboratoriji Dumeva!
Chodimo, drue mij, chodimo!
My kvaplyvo podalysia vulyceju. Prote, stupyvy desiatok-druhyj krokiv, Stepan
Jehorovy zupynyvsia:
Ni, na mene ekaju u budivenij kontori. Pryjidu v laboratoriju za hodynu-dvi.
A tym asom zasvojte: krycia
Stepane Jehorovyu, my buly b ue v laboratoriji
Ni, ni, ja tam zachopliu. A v mene remont instytutu e ne zakineno. ekaju
u budivenij kontori. Tak ot, kau, zasvojte: krycia. Z nymy slid povodytysia vkraj obereno poroch ne vytyrajte. Chiba vy zabuly, o text bulo zmeneno za dopomohoju
fotograji?
Nu to j o ? Do oho tut komayni krycia?
Jak do oho? I ne poznaky, a spravni lysty, donesennia, povidomlennia mona
pysaty na kryciach u komach. o, zdyvovani? To sluchajte! Ja rozpovim vam, jak fotoaparat dopomahaje korystuvatysia bdolynoju potoju. Bdil usypliaju. Ce robysia
lehko. U vulyk napuskaju dymu. Bdil nesu v temne prymiennia fotolaboratoriju,
de hory ervonyj lichtar. Tut tonkym pincetom rozpravliaju krycia bdil i nakladaju
na nych specinyj utlyvyj do svitla rozyn, takyj samyj, jakym zvyajno vkryvaju fotopapir, ob oderaty fotovidbytok. Fotografujuy, depeu zmenuju tak, ob vona
mohla vmistytysia na kryciach bdoly. Potim roblia na krylach minitiurnyj vidbytokdepeu, znovu xuju jiji i vysuuju, tobto roblia te same, o j z fotopaperom, koly
drukuju negatyv. Koly vidbytok hotovyj, bdoli daju prosnutysia, i vona lety sobi. A
toj, chto ekaje, vbyvaje bdolu, zbiuje vidbytok, o znachodysia na jiji kryciach, i

ytaje povidomlennia.
Jake chvyliuvannia mekanciv staroho budynku z batokoju ja vyklykav svojeju
blyskavynoju i nespodivanoju pojavoju! Rozynyvy dveri navsti, ja maje bihom kynuvsia schodamy do laboratoriji i rozhubleno zavmer bilia dverej.
Vse navkolo bulo poprybyrano. Zmeteno pyliuku z usich knyok, zi stolu, z usich
reej. Proterto ybky, povieno bili vyyvani zavisky. I vsi lysty pro doliu liudyny, pryneseni lituymy lystonoamy, vymeteno!
Mynaly chvylyny, moe, zbihla hodyna, a ja j dosi ne mih otiamytysia.
Nu ve j postarala ja dlia vas i dlia Poliny Olexandrivny. A, jak pidloha blyy! Dveri lyyly vidyneni, a ja siohodni vinia bula i zranku siudy z vinykom, z
hanirkamy, z hariaoju vodoju. Ot i postaralasia po-susidky, kazala Javdocha Vasylivna, zadovoleno ohliadajuy laboratoriju, o nevpiznanno zminyla svij vyhliad. O
lye pidloha ne zovsim prosochla. A skiky smittia bulo! Samoji komani, vvaaj, cile
vidro spalyla!
Ja sydu na krajeku sticia v kutku laboratoriji. Jak micno pachne sviovymytoju,
napivprosochloju pidlohoju! Jak stijko trymajesia zapach mokroho vinyka, jakym dovho aruvaly doky pidlohy aruvaly, a poky vony staly zovsim bili. ysto. Bilo.
Svitlo. Ani slidu, ni poroynky ne lyylosia vid tijeji liudyny, jaka tut yla, robyla vynachody i kudy zvidsy pila. Vse pidmeteno, vymyto i navi povieno bili zavisky. Jak
vony kolyusia, jak nepokoja, dratuju mene!
O tobi j maje krycia spynky ovkovynky poznaky mikrofotograji.
Ja pidvivsia z sticia. Stupyv krok do vikna.
Ne naslidi, hromadianyne! movyla Javdocha Vasylivna. I ja pouv, jak vona
stycha skazala do Poliny Olexandrivny: Nenormanyj vin, y o? Prybih nemov
omanilyj, a sam use movy!
Polina Olexandrivna nioho jij ne vidpovila.
Ja j sam rozumiv, o vse vyjlo onajmene po-dyvnomu.
Povino jov ja z laboratoriji derevjanymy schodamy. Vychodiay, ohlianuvsia.
Tam, na horiniomu schidci, bilia rozynenych dverej laboratoriji stojala, prychylyvy
do odvirka, stara syva inka i movky dyvylasia meni vslid.
Susidka Javdocha Vasylivna, zayniajuy za mnoju dveri, skazala:
Treba buty akuratniym, hromadianyne!

I vidrazu stalo tak nudno, niby na sviti nioho nemaje. Lye bili zavisky na viknach ta sviovymyti pidlohy, o pachnu vinykom.
De buv jaskravyj, arkyj, hurkotiv svitlom i barvamy, a na dui bula taka mliava
hirkota! Tiako, koly spizniujesia, i prykro, koly vasno ne zroby toho, o mih zrobyty.
Teper meni staly nezrozumili ta vavis, vydkis vrae, ta zmina pouttiv vse,
o volodilo mnoju e hodynu tomu. Ja piov na vokzal i kupyv kvytka: zavtra o desiatij
hodyni veora pojidu z enka. Molyvo, ce bude toj kurjerkyj pojizd, jakyj zatrymav
nas u dorozi tijeji noi, koly ja vpere pouv pro likaria.
O i hote. Hostynno vyblyskuju ybky vikon u prominni pryzachidnoho soncia.
Kliu vid moho nomera, jak zavdy, vysy na haku v sklianij afci nad holovoju erhovoji. I, jak zavdy, erhova ytaje knyku. Pouvy, jak ja beru kliua, vona, za svojim
zvyajem, ne vidirvala pohliadu vid knyky.
A, ce vy, z siomoho nomera?.. Nu, dobre !.. proepotiv vin zduenym vid
hnivu holosom. Siudy! vyde! Anu! Vyjmajte vau pahu! Chaj brukivka zaervonije

vid krovi odnoho z nas Ha? Vy z siomoho nomera? Vy e ne pojichaly? Probate, ja

ytaju Hiuho. Tut Esmerada. Takyj a Skiky dniv vy probudete u nas e?
Skiky dniv? Ja zavtra jidu.
Ach! Vona riue vidklala knyku. Malo ne zabula: vas pytav jakyj dyvnyj
diduhan. U oxamytovij kurtci, sandali na bosu nohu. o muhykav sobi pid nis. Piov.
Povernuvsia. Znovu piov. Chto vin, skazaty do ladu ne zachotiv. Vidpoviv jako dyvno:
vas vin ne znaje, i vy joho ne znajete, ale sprava u vas spina. I due valyva. Tomu vin
siohodni neodminno pryjde.
O majete tajemnyciu! Zovsim jak u starych romanach! skazav ja.
Tajemnycia? V naomu misteku?! Ach, jakby zaraz buly fatani tajemnyci! Ale
vony lyylysia tiky v romanach erhova po hoteliu zamrijano j sumno hlianula
u vikno j vyhuknula: Vin! Ce vin!
Chto?
Toj, o prychodyv. Hliate! Po tim boci vulyci jde. Siudy podyvyvsia.
Poklyte joho!
Piov! Ale ne turbujtesia! Vin obiciav pryjty.
Jakyj dovhyj de buv siohodni, podumav ja, stomleno opuskajuy u krislo v
svojemu nomeri. Vranci aslyva vpevnenis: o tiky dijdu do laboratoriji i vidrazu uznaju vsiu pravdu, proytaju pid mikroskopom usi lysty Dumeva. Vde
pouttia zbenteennia j soromu: vziavsia za dilo, a z dilom ne vporavsia. A o teper,
uveeri, ekannia. Ni, ne ekannia, a jaka mymovina cikavis: chto toj nevidomyj,
o ekav na mene i obiciav pryjty? Vse siohodni ne tak, jak treba.
V korydori poulysia kroky. Dedali blye. Chto postukav u dveri.
Vvijdi!
Ce pryvitna bufetnycia prynesla aj, peyvo. Postavyla na stil. Usmichnula. Pila.
Znovu stalo tycho. A de toj nevidomyj? Ue pizno. Nao vin mene rozukuje? Podyvyvsia u vikno: liudka ti vidokremylasia vid budynku na tomu boci vulyci. olovik perejov vulyciu i popriamuvav prosto do hanku hoteliu. Ce vin! Neznajomyj, na jakoho ja
ekav.
Pouvsia itkyj, tverdyj stukit u dveri Peredi mnoju stojav vysokyj na zrist olovik z syvoju kumoju volossia; oblyia joho bulo ysto vyholene i vidsviuvalo lehkoju
syniavoju. orna oxamytova kurtka. Halstuk na bilosninij soroci povjazano metelykom. Na bosych nohach sandali.
Chto vy? spytav ja. I sam ne vpiznav svoho holosu: vin meni vydavsia chrypkuvatym, nae ja hovoryv u lychomanci. Chto vy? povtoryv ja, dokladajuy syl,
ob opanuvaty sebe.
Zaraz, zaraz vidrekomenduju, vidkazav neznajomyj. Ja deo schvyliovanyj i ne znaju, z oho poaty
U vidpovi na moje zaproennia vin lehko prysunuv krislo i siv navproty mene
Zapala napruena movanka.
Tak ot poav neznajomyj. Tak ot Dumev, likar Dumev joho tajemnye znyknennia Chiba ne cym vy zaraz schvyliovani? Vypadkovo dovidavsia pro vai
pouky. Tak ot Ja blyko znav Sergija Sergijovya. Vin vriatuvav meni yttia.
Darujte, ale chto vy?
Chto ja? o skae vam moje prizvye? Anioho. Vtim, koly, bahato rokiv tomu,
imja aktora Orlova-Zaokkoho znaly v riznych mistach. Ave! Ja buv aktorom. y znaju nai molodi liudy, jak za carkych asiv antreprenery najmaly aktoriv za kopijky,
jak jich sortuvaly u vypadkovi trupy, jak jim zamanesia, objednuvaly, jak zanapaaly aktorki talanty? I aktorke yttia kotylosia u vozach kurnymy liachamy, hojdalosia v tisnych vahonach povz vypadkovi stanciji, hynulo v brudnych zajizdach, u zapliovanych deevych nomerach. I konoho veora, konoji noi odne j te same: kolo rampy
hasovi adni lampy ta emlyvyj bi u serci: hraje ne te, ym sam yve, ym muysia

i ym tryvono j bojazko yve hliada, jakyj zaplatyv svoju trudovu kopijku, ob pouty
vid tebe pravdu v napivtemnomu zali.
Na oach u aktora pokazalysia sliozy.
Probate, ja kau ne te. Tak ot, za tych dalekych asiv ja opynyvsia v likarni, de
likuvav chvorych Sergij Sergijovy Dumev.
Staryj aktor trochy pidvivsia i povinym, uroystym estom prostiahnuv meni perevjazanyj holuboju strikoju velykyj rukopys, zhornutyj trubkoju:
O uryvky z moho odennyka tych rokiv. Proytajte i vse zrozumijete. A ja
pidu. Pizno. Dobrani.
Tychym, zasnulym korydorom ja proviv staroho aktora do hanku. Tut vin zupynyvsia:
Aha! Mene nevako znajty ja ve bahato rokiv vedu hurtok chudonioho ytannia pry klubi Budivenyk. Samodijanis, z jakoji narodujusia vysoki talanty!
Ja dovho dyvyvsia jomu vslid. Staryj-staryj aktor iov seredynoju vulyci lehkoju,
maje junakoju chodoju. I misia stelyv popered nioho na nerivnyj trotuar, na brukivku, na asfat svoju dovhu spokijnu misianu doriku.

etver, 14 travnia.
Povoli mynaju dni, nekvaplyvo splyvaju hodyny moho oduannia v likarni. Poynaju zhaduvaty, vidnovliuvaty vse v pamjati,
zapysuvaty. Meta morfoz, metamorfoz, o za dyvne slovo?! Ce bulo pere
slovo, jake ja pouv. Oprytomniv. Ne vidrazu zrozumiv, de ja. V kimnati temno. Poriad
z mojim likom, bilia sviky, o hory i oplyvaje, jakyj olovik o pye i niby vholos
dyktuje: Metamorfoz.
Tremty, kolyvajesia, vytiahujesia na stini ti: olovik nachylyvsia nad stolykom
i pye. Pero skrypy. O vin znovu povtoryv neznajome slovo metamorfoz. De ja? Zvidky iz temriavy uty zitchannia: Likariu! olovik vidkladaje pero, bere sviku i jde.
y ne son use ce? Za aktorkoju zvykoju ukaju repliky iz znajomych rolej Vse toj
e son! y ce molyvo? Vtrete! V holovi pamoroysia, serce styskajesia. Nadi mnoju
schylylo oblyia cioho olovika. Meta morfoz, metamorfoz
Subota, 16 travnia.
y to promi soncia kovznuv po stini i rozbudyv mene, y to vesele irannia loaty
za vidynenym viknom, ale ja prokynuvsia i viduv sebe badiorym. Vse zhadav: naa
trupa projizdom erez enk stavyla v poenomu depo velykomu saraji vodevi
Zaplutana sprava Karatyhina. Ja hrav ro Voloyna. I raptom use zachytalo. Velyki
svoloky saraja nad holovoju popovzly vnyz, pidloha zletila vhoru. I ja vpav. Pouv kryk
antreprenera: Dajte zavisu, a joho vezi zvidsy!. A dali morok.
Likaria cijeji likarni zvu Sergij Sergijovy Dumev.

aje?

Vivtorok, 19 travnia.
Z holovy meni ne jde pere slovo, poute todi vnoi: metamorfoz. o vono oznaSereda, 20 travnia.
Siohodni vnoi alenila hroza. Dovho ne mih zasnuty. Blyskavky kreslyly zygzagy

na ornij steli neba. Za viknom tryvono umily dereva. Bilia stolyka pry svici likar
znovu pysav i, jak zavdy, vymovliav uholos te, o pysav:
Rozhadaty tajemnyciu energetyky yvoji istoty y ne oznaaje ce rozhadaty
tajemnyciu podolannia vsich chvorob? De ukaty? Energija metamorfozu!.. Ach, vy ne
spyte, zvernuvsia likar do mene, pouvy, o ja perevertaju na druhyj bik. Spi
spokijno! Vy vyduajete i budete taki zdorovi, jak i ranie. Ni, e zdorovii, e micnii.
Subota, 23 travnia.
Cilyj de do. Serce boly I due asto kolotysia. Nasylu pyu, ne mou povoruchnuty. Pohano ty, moje serce, meni sluy. Jak ytymu, koly vyjdu z likarni? Bez
teatru, bez sceny yttia meni ne yttia. O fatane pytannia. Vid cych dumok serce
zovsim rozbolilosia. Vono bjesia to spokijno, to naprueno, to raptom niby z miscia
schopysia i my, my Ja skazav pro ce likariu. Vin znovu mene zaspokojiv.
Skai, likariu, o take metamorfoz?
Potim, holube, potim. Ot vyduajete, todi pojasniu. I vse zrozumijete. A zaraz
vypyjte o liky.
Likar pidnis do mojich hubiv sklianku. Vin popravyv kovdru. Do stukotiv po dachu dedali tyche, dedali oberenie.
Nedilia, 24 travnia.
Siohodni ja dovidavsia, jak opynyvsia tut. Koly ja na sceni raptom zneprytomniv,
antreprener odviz mene v nomer hoteliu i erez de zumiv obduryty i aktoriv, I vlasnyka
hoteliu, skazavy, o po mene pryjidu ridni j zaplatia za nomer. Trupa pojichala. Meni
stavalo o dali, to hire. Likar Dumev, vyklykanyj vlasnykom hoteliu, likuvav mene,
oplauvav usi vydatky, a potim zabrav do likarni.
Vivtorok, 26 travnia.
Jakyj siohodni jasnyj, harnyj, laskavyj de! I vse navkolo zdajesia meni dobrym i
lahidnym.
Likar, zajovy do palaty, skazav meni: O vy j usmichajetesia. Znay, vyduujete. A zaraz sprobujte pryhadaty cho by monolog Borysa Hodunova: Dosiah ja dokonenoji vlady
Ja poav ytaty, zaplutavsia, zbyvsia, znijakoviv.
Jako treba o Pukin, Pryhotujte jak slid. Praciuvaty treba, praciuvaty! I
chvoroba vyde pide sobi.
Ponedilok, 1 ervnia.
Vora, v nediliu, pouvav sebe chvorym i vtomlenym. Iz sercem pohano. Likar
uziav mene na prohulianku. Jly ne pospiajuy. Rozmovlialy. Potrochu zabuv, o boly
serce.
Nedilia, 7 ervnia.
Veir. Siohodni vde bahato hulialy. Likar poviv mene za misto v svoju majsterniu.
Tam vy znajdete vidpovi na ti zapytannia, o vy jich meni stavyly.
Z nevysokoji hory ja pobayv: de daleko vyblyskuje biriuzoju more. My spustyly
unyz i pily starym zanedbanym parkom. Temnily aleji. Zalizni hraty ohoroi de-ne-de
popadaly j lealy v travi. Projly povz atanku, jakoju kinalasia aleja, i vyjly z parku.
Cvily zarosti ypyny.
Po hustij, vysokij travi my projly povz plit, za jakym dzyaly bdoly, i zupynyly
bilia fanernoho budynoka. Slidom za Dumevym ja perestupyv porih i zdyvovano zupynyvsia. Vsiu kimnatu zapovniuvalo pavutynnia. V ramach vikon zamis ybok bulo
napnute pavutynnia. V kutkach pavutynnia vysilo u vyhliadi malekych hamakiv. U

bankach tako povzaly pavuky i tiahly za soboju pavutynnia. Navi u banci z vodoju
bihav jakyj sribliastyj pavuk. U riznych misciach iz steli zvysalo pavutynnia. Na odnij
pavutynci nad samisikoju pidlohoju bulo pidvieno dochlu myu, na inych trisoky
j kaminci.
Ta stupi cho krok vid poroha! skazav Dumev. oho vy bojite? Ce pavuk,
spuskajuy pavutynu, pidepyv dochlu myu. I
Dumev vidkryv korobku rij much rozletivsia po kimnati. I odrazu use zruylo
z miscia: zahojdalo pavutynnia z kaminciamy j trisokamy na ramach vikon, zavoruylo pavutynnia z pidvienoju myeju, maleki hamaky z pavutynnia v kutkach kimnaty
te zahojdalysia. Zjavylysia pavuky kynuly lovyty, chapaty zdoby. Ja nikoly ne
znav, o na sviti je stiky riznych, ne schoych odyn na odnoho pavukiv. Nespokijni,
maleki udovyka vony zaraz buly vsiudy. Pavuky! Pavuky! Pavuky! Vony bihaly
po pavutynniu, napnutomu v ramach vikon, po stinach, spuskalysia vnyz, skouvaly u
pavutynni hamaky. Pavuky povzaly po pidlozi, po stinach, po steli. Povz moji nohy vony
vchodyly j vychodyly u navsti rozyneni dveri.
Sereda, 10 ervnia.
Dumev yve v misti. U nioho tam, kau, laboratorija, de vin provady chimini
doslidy, ale ja tam ne buv. Vin vvaaje, o meni treba dychaty morkym povitriam.
Dedali astie provodaju joho do fanernoho budynoka. Tut my rozchodymo, i ja jdu
do moria.
Ja oduuju. opravda, inodi nespodivano vynykaje bi u serci, ale vidrazu znykaje. I todi meni zdajesia, o vin schoyj na aktora, jakyj zjavliajesia na sceni pislia
vystavy, ob poprosyty v publiky vybaennia za turbotu, jakoji vin jij zavdav.
Na dui u mene sviato. Chvorobu peremoeno. Ja zdorovyj, badioryj, sviyj i veselyj. Hotovyj pokazatysia v roli Romeo abo akoho na sceni Maloho abo Alexandrinkoho teatriv. Ja ne viriu, o buv koly chvoryj. Jakymy likamy likuvav mene
Dumev?
Ponedilok, 15 ervnia.
Metamorfoz!
Vora znovu buv u fanernomu budynoku. Sergij Sergijovy naono j dovho pojasniuvav, o take metamorfoz. Na stoli sered syly-sylennoji kruhlych sklianych banok
stojaly poriad dvi yroki ploskodonni banky, bie schoi na akvarimy. Odnu z nych
napovneno vodoju, a v druhij pisok, kaminci i mut zelenoji travy. V bankach buly
dvi zovsim rizni cikavi istoty: odna plavala u vodi, druha peresuvalasia na pisku.
Dyvisia! y schoi ci dvi istoty odna na odnu?
Anitrochy ne schoi.
Spravdi, v odnijeji styra ziabra, chvist pleskuvatyj i nezhrabnyj. Vona yve
lye u vodi. Zvesia axolot. Druha dychaje leheniamy, tilo v neji strunkie, dovhoji
cylindrynoji formy, z chvostom. yve na suchodoli j u vodi. Zvesia amblistoma. Buv
as, koly axolotlia i amblistomu vvaaly dvoma riznymy, samostijnymy vydamy. A teper
zjasovano, o ocej vodnyj mekane axolot-peretvoriujesia na amblistomu. Tobto
axolot lyynka amblistomy.
o tut dyvnoho? spytav ja. Puholovok, o yve i plavaje u vodi, peretvoriujesia na abu, jaka yve i u vodi, i na suchodoli. A puholovok zovsim ne schoyj
na abu. y potribni vai doslidy?
Dumev zasmijavsia:
Pryklad nevdalyj! Vy b taky zdyvuvaly, jakby v boloti odni puholovky vidkladaly jajcia, z jakych vylupliuvalysia b taki sami puholovky, a ini peretvoriuvalysia na
ab.
Nu, takych udes ne buvaje! rozsmijavsia ja.

 Z puholovkamy ne buvaje. A ot z axolotlem lyynkoju amblistomy buvaje.

Vin peretvoriujesia na amblistomu. Ale axolot moe tako ne peretvorytysia na amblistomu, plodyty i vmerty axolotlem.
A amblistoma?
Ta, v svoju erhu, vidkladaje jajcia, z jakych piznie zjavliajesia lyynka-axolot.
Nu dobre! Ale jakoho novoho uda vy spodivajete vid nych tut?
uda bez udes! tunym liachom ja vyklykaju metamorfoz i zmuuju axolotlia
obovjazkovo peretvoryty na amblistomu. Cej metamorfoz peretvorennia lyynky na
doroslu formu ja zdijsniuju i sposterihaju.
Ale jak e vy tut, u majsterni, vtruajete u spravy pryrody?
Due prosto. Ja pidhodovuju axolotliv ytovydnoju zalozoju abo tyreojidynom, jakyj cia zaloza produktuje, i zmuuju vodnu formu ambiji peretvoriuvaty na absoliutno
ne schou na neji zemnu. Ja zilog i povynen umity robyty ce! Ja stvoriuju neobchidni
umovy dlia peretvorennia odnijeji istoty v inu.
Sereda, 17 ervnia.
Oduav! Oduav! Cilkom oduav! Pomi chvorych chodia utky, niby na likar
sam vyhotovliaje udodijni liky.
Jakoju yvoju vodoju vy mene napojily? spytav ja Sergija Sergijovya.
A vin vidpoviv:
Jako budete dopomahaty v mojich doslidach, to znatymete.
Jakyj e z mene pominyk uenoho?
Siohodni nadveir zalyyv likarniu i oselyvsia za rekomendacijeju Dumeva, u
federa Akulynukina.
Stav ja zovsim inyj junyj, badioryj. I vse ce zrobyv vin Dumev! Jak e
meni jomu viddiayty?
Ponedilok, 22 ervnia.
Vora v domi federa Akulynukina daly hostej: myly pidlohy, pekly pyrohy, perebyvaly peryny. Vse blyalo j siajalo I navi kanarky v klitkach zdavalysia sviovycytymy j siajuymy.
Ja piov za misto. Po nediliach likar zavdy buvav u fanernomu budynoku. Ta ja
zovsim ne mav namiru zavaaty jomu, tomu, promynuvy budynook, podavsia do
moria. Nespodivanyj do zmusyv mene povernutysia, i ja pobih do budynoka.
Postukav u dveri, ale nichto ne vidpoviv Znovu postukav:
Mona vvijty?
Ale Sergij Sergijovy ne vidhuknuvsia. Proynyv dveri nikoho. Uvijov. Due
zdyvuvavsia: ni pavukiv, ni banok, ni pavutynnia. Sami knyky na stoli. Odna Carstvo tvaryn bula rozhornuta, i ja pobayv maliunok, pid jakym napysano: Pavukbokochid. Najbia dovyna odyn diujm.
Do perejov. I tut ja pouv de poriad zi mnoju arudinnia. Obdyvyvsia. arudinnia povtorylo. Ja uvano obijov usiu kimnatu. Znovu siv na taburetku, poav buv
hortaty knyku, ale o arudilo, ovhalo poriad zi mnoju. Hlianuv na pidlohu: z-pid
taburetky, na jakij ja sydiv, vysunulasia velyezna volochata kryva lapa. Ja vidskoyv
do dverej. Taburetka zachytala. Ja pobayv pryvjazanoho do niky veletenkoho pavuka. Liutym blyskom horily joho oi, kreblysia, tiahly u rizni boky visim volochatych
lap, vyhynala erechata holovohru. Takyj samyj pavuk-bokochid, jakoho ja dopiru
bayv na maliunku. Ale, tam bulo zaznaeno zrist v odyn diujm, a tut vin z pivtaburetky.
Pavuk-velet!
Dveri rozynylysia navsti. Na porozi stojav Dumev. Ja zliakano dyvyvsia na nioho.

 Ce doslid! Vdalyj doslid! spokijno movyv vin.

Sereda, 1 lypnia.
Dumev znyk! o robyty? Ce stalosia try dni tomu, v nediliu, 28 ervnia. Tiky
zaraz ja siv za stil, ob zapysaty, pryvesty dumky do ladu.
Vostannie ja bayv joho u fanernomu budynoku te u nediliu, ale 21 ervnia, koly
zliakavsia pavuka-veleta. Jak zvyajno, i mynuloji nedili, 28 ervnia, ja rano-vranci nalatuvavsia jty do likaria. Ta vnoi bula hroza. A vranci feder prosyv mene dopomohty
na horodi. Raptom do plotu pidbihaje susidka:
Likar znyk!
Ja pobih do likarni razom z federom. Tam usi buly stryvoeni. utky chodyly
rizni. Nibyto kupavsia likar i potonuv. Ta kazaly j take, nemovby navmysne vtopyvsia.
I e kazaly, nae pereodiahsia i z torboju za pleyma piov blukaty po svitach.
etver, 2 lypnia.
Likar, jakyj vriatuvav meni yttia, yji rozmovy okrylyly moju duu, znyk! Ne mou
otiamyty!
Pjatnycia, 3 lypnia.
Siohodni vveeri, povertajuy dodomu, ja pouv, jak na vulyci dvoje perechoych
obvynuvauvaly jakycho moskovkych kupciv u zahybeli likaria.
Subota, 4 lypnia.
V domi federa vora meni rozpovidaly, nibyto bilia pasiky v travi zjavyly i rozpovzajusia nebaeni muraky j pavuky i o namiriajusia spalyty fanernyj budynook,
a travu skosyty. Ta kosari za ciu spravu ne berusia.
Nedilia, 5 lypnia.
Vora chotily oblyty hasom fanernyj budynook, travu i vse spalyty. Ta upravyte
majetku, posylajuy na telegramu z Peterburga, zaboronyv rozpaliuvaty voho na
pankych zemliach. Zavtra vranci fanernyj budynook likaria zrujnuju. Pidu tudy
vostannie.
Ponedilok, 6 lypnia.
Budynook zrujnuju. Skoro burjanamy zaroste te misce, de vin stojav, de likar
robyv nezvyajni doslidy. Vora vostannie pryjov do fanernoho budynoka. Veorilo. Ja
sydiv bilia vikna. Meni zdavalosia: e trochy tut pobudu i doekaju Dumeva. Z
vikna vydno bulo pasiku. Tam, za plotom, jak zvyajno, poravsia did-pasinyk. Na mene
vin zavdy pozyrav skosa, i ja pouvav, o vin mene ne povaaje: Komedint!
Ja zbyravsia jty, koly vin zahlianuv u vikno.
Vse likaria de? Ne dy. Ne vernesia.
Did bayv Sergija Sergijovya rano-vranci 28 ervnia, v nediliu. Udosvita za likarem alejeju hnalosia troje. Did chotiv buv vybihty z-za plotu pasiky, boronyty likaria, ta
pobayv u odnoho na kaketi kokardu i zliakavsia. Prysiv za plotom, poav dyvytysia.
Likar ustyh zaskoyty u fanernyj budynook. Zamknuvsia. Vsi troje zachodylysia stukaty v dveri. Potim odyn pidbih do vikna, a dvoje zirvaly dveri iz zavis ta vbihly do
budynoka. Did bayv kri plit, jak vony vidrazu vyskoyly, poaly eptatysia, rukamy
rozvodyty. Toj, o z kokardoju, znovu v budynook uvijov i likarevu odeu vynis. I vsi
troje pily alejeju. Poriyly-taky likaria, podumav did. Zaekav jakyj as, a potim,
skradajuy, zazyrnuv u vikonce, ob likarevi dopomohty. A v budynoku anikohisiko!.. Ni yvoho, ni mertvoho! Nae kri zemliu likar zapavsia. A olovik z kokardoju

pustyv utku, niby likar u mori potonuv. Dlia cioho vin kudy slid likariv odiah prystavyv: nenaebto bilia moria znajov.
Did omu bojavsia, o bude slidstvo.
Ty mene do cijeji spravy ne vplutuj, skazav vin. Pasika poru, ale moja
chata skraju. Bdilky v mene oce mij klopit Nioho ne bayv, nioho ne uv. Z toboju
ne hovoryv.
Koly did piov, ue poalo sutenity. Ja vostannie kynuv pohliad na stil, na stiny,
na vikno. Na stoli stojaly hlek, nedopyta sklianka vody, bliudce z jakymo bilym porokom i malekymy homeopatynymy krupynkamy. Na bliudeku leala sribna ajna
loeka z vyhraviruvanymy literamy SD (Sergij Dumev). Serce meni styslosia vid boliu: ce bulo vse, o lyylosia vid liudyny, jaku ja poliubyv usijeju dueju.
Zavtra budynook zrujnuju. Usi zabudu pro likaria Dumeva. I ja vziav sobi na
zhadku loeku z inicilamy SD. A porook i krupynky? Ce dlia jakycho doslidiv
Sergija Sergijovya, podumav ja. Meni ne stalo vidvahy vykynuty jich. I ja zsypav u
klaptyk paperu, o valiavsia na stoli, lorook i dvi krupynky.
Subota, 18 lypnia.
Mynulo o ue dvadcia dniv, jak znyk Dumev.
Ja vlatuvavsia v trupu. jidu z enka. Znovu poynajesia moje brodianyke aktorke yttia.
Nezbahnenna j temna istorija znyknennia Dumeva. Ale zavdy budu svitli moji
spohady pro nioho jidu. Kladu na spid potertoho emodana notatky pro dni, provedeni
v enku. A razom z nymy te, o vziav pid as ostannich vidvidyn fanernoho budynoka.
Ta omu zaraz, zatiahujuy remeniamy emodan i vperto dumajuy pro znyknennia Dumeva, ja raz u raz zhaduju yvyj trup va Tolstoho i omu ja ytaju pro sebe
monolog Fedia Protasova?

Na ciomu kinavsia junakyj odennyk staroho aktora Orlova-Zaokkoho.

Ja zaytavsia j ne pomityv, o za viknom, za spuenymy toramy, ve rozvydnilo, a na stoli j dosi hory elektryna lampa. Vidklavy odennyk, ja uvano ohlianuv
te, o vziav koly aktor zi stolu u fanernomu budynoku. Sribna loeka z inicilamy
SD pomianila, a v dvoch poovklych klaptykach paperu, zhornutych u vyhliadi paketykiv, buly porook i krupynky. Taky dyvna liudyna cej aktor staryj romantyk!
Desiatky rokiv vozyty z soboju porook, homeopatyni krupynky
Koly ja ytav zapysky aktora, meni asom zdavalosia, o ie trochy i v istoriji
znyknennia Dumeva o stane zrozumiliym. Ta zapysky proytano, a istorija taka
temna, jak i ranie. Navi temnia j nezrozumilia.
Ja stomyvsia vid bezsonnoji noi, vid vnutrinioji tryvohy, vid marnych bluka navkolo toho samoho pytannia. Holova meni rozbolilasia. V emodani bula koroboka z
porokamy jaka sumi piramidonu i kofejinu. V Moskvi ja tak perevtomyvsia, o
poavsia holovnyj bi. Mij likar poradyv pryjmaty dvii do obidu po odnomu poroku.
Teper ja vyjniav ti poroky z emodana. Pryjniav odyn porook i zapyv vodoju. Vyriyv
zasnuty. Lig, ale zasnuty ne zmih: zavaav sonianyj promi, o probyvavsia kri tory.
omu zapamjatalysia ci dribnyci, podrobyci vynkiv, dij i vsioho plynu mojich
dumok toho ranku? Ta tomu, o v odnij z tych dribny i bulo schovano tu pruynu, jaka
potim znenaka rozkrutyla i rizko vidtovchnula, vidkynula mene na jakyj as daleko
vbik vid usioho zvyajnoho perebihu yttia..

Tak ot bolila holova. Jaskrave sonce probyvalosia kri toru i zavaalo spaty V
sonianomu promeni tanciuvaly poroynky Cej promi tiahnuvsia do stolu j torkavsia
zimjatych potertych arkuykiv, u jaki bulo zahornuto porook i krupynky, pryneseni
aktorom. Desiatky rokiv tomu vziati z fanernoho likarevoho budynoka, vony, ci arkuyky, vidrazu rozsypliusia porochom u mojich rukach, tiky-no ja ponu rozhortaty
porook i krupynky razom z loekoju Ale o ce take? Na arkuyku, v jakomu buv
porook, poerk Dumeva! Ja schopyvsia na nohy, vysypav porook iz staroho zimakanoho papircia u poronij paketyk z-pid piramidonu i vziavsia adibno ytaty:
Vplyv na vydkis rozvytku, na rist yvoho organizmu fermentiv, rizni pojednannia zmin temperatury j vologosti vse ce ja doslidyv, pereviryv na experymentach i
perekonavsia v tomu, o mou vplyvaty na rist yvoho organizmu, zminiuvaty joho
strukturu,
zbiuvaty
abo
zmenuvaty formula zminy vydkosti rozvytku bdolynoji moli vyraajesia:
lg V = bt + clgt,
de
V vaha;
t as;
b i c konstanty

.. U 70 000 raz! U 70 000 raz zbiuje svoju vahu

husenycia metelyka verbova ervycia. V tysianych astkach grama vyraajesia vaha
husenyci, koly vona vychody z jajcia Mynaje porivniano nebahato asu, i vahu jiji ve
mona obysliuvaty v gramach.
U 10 000 raz zbiuje svoju vahu husenycia metelyka buzkovyj branyk, a v 15 000
raz husenycia tutovoho ovkopriada.
Jaka tytanina syla! I ja ve blykyj do toho, ob neju ovolodity j spriamuvaty u
vyznaenomu
napriamku..
Fermenty! Chiba vony ne pryskoriuju u mijony raz chimini reakciji, o vidbuvajusia v organizmi yvoji istoty?..
Na ciomu zapys uryvavsia. Klaptyk paperu z nezrozumilymy cyframy, formulamy
i mirkuvanniamy pro jaki fermenty. Klaptyk paperu! o mih vin rozpovisty meni pro
dyvnu doliu liudyny, jaka yla, stradala i tak nespodivano znykla? Aniohisiko.
Zaraz, koly ja pyu ci riadky, ve trapylosia te, o mohlo b toho dnia zovsim ne
trapyty. Teper, koly vse ce stalo dlia mene spohadom, ja zdyvovano pytaju sebe: omu,
proytavy formuly j zapysy Dumeva na ciomu papirci, ja ne zistavyv jich todi z textom joho mikrozapysok, z usim tym, o meni rozpovila Bulaj, i z spohadamy staroho
aktora?
Skiky bulo materilu! Lyalosia tiky porivniaty okremi slova j fakty, i todi z nevmolymoju loginistiu ja toho taky ranku pryjov by do vysnovku zdohadavsia b pro
doliu Sergija Dumeva.
Ot jakby jakby A vtim, rozkau vse po poriadku:
V nomeri toho ranku bulo arko. Zasnuty pislia bezsonnoji noi ja ne mih. Bolila
holova, i ja vyriyv: najkrae pity za misto do moria, pobuty tam, de koly stojav fanernyj budynook. Ade pojizd vidchody o desiatij hodyni veora, a zaraz lye devjata
ranku. Kvytok u kyeni. Pislia prohulianky vstyhnu zajty do instytutu poproaty.

A potim rozukaju klub Budivenyk, viddam chudoniomu kerivnykovi kolektyvu samodijanosti Orlovu-Zaokkomu joho odennyk i vse ine.
Ja staranno perevjazav strikoju rukopys-odennyk i poav buv zahortaty loeku Pouvsia stukit u dveri.
Dozvote?.. Zdrastujte! Probate! skoromovkoju vyhuknula ve znajoma studentka Olena. O vam lyst vid Stepana Jehorovya. Ja bula due zajniata vora, a
vas dovho ne bulo. Probate. Do pobaennia
Ja poav ytaty lysta i prodovuvav maynano zahortaty, zapychaty do kyeni vse,
o chotiv uziaty z soboju: zoyt aktora, poroky, loeku
Vemyanovnyj Hryhoriju Olexandrovyu!
Uora, ojno zvinyvsia, zajov za vkazanoju Vamy adresoju do budynoka z batokoju. Vas tam ue ne bulo. Jaka maleka inka, vona vidynyla meni dveri, ne
schotila mene vpustyty i nioho do ladu ne pojasnyla. o vy tam znajly?
Mou povidomyty cikavu deta, o stosujesia mikrolystiv. Docent Voroncova vyjavyla i naono dovela, o ci zapysky zovsim ne zmenuvalysia za dopomohoju foto, a
buly napysani vid ruky. Nas ie spantelyuje ta obstavyna, o papir i ornylo vyjavylysia zovsim osoblyvymy, ne fabrynoho vyrobnyctva! Jak e mih Dumev abo liudyna,
jaka chovajesia pid cym prizvyem, pysaty zapysky, o jich treba ytaty pid mikroskopom? To Voroncova mala vsi pidstavy, smijuy, zajavyty: pysala ci zapysky liudyna, jaku treba rozhliadaty pid mikroskopom. Ta ce, zvyajno, art! Spodivaju, o
pered vidjizdom Vy zavitajete do instytutu. Pohovorymo pro vse.
Va S. Tarasevy.

Nae arom porochu vkryly moji jaskravi pouttia j pereyvannia, zovsim tak, jak
lystiako topo pry dorozi, lystiako koly svie, lypke, jaskravo-zelene.
Teper ja znav, o fanernyj budynook Dumeva stojav koly bilia staroji, zanedbanoji atanky, i meni, zvyajno, due chotilosia pobuvaty pered vidjizdom u tych misciach.
Ade tam u travi bulo znajdeno mikroskopini arkuyky!
Doroha poala povoli spuskatysia z hory. O rozdoriia asfatovoji dorohy i putivcia. Zupynyvsia. Ce toj putive, o vede erez haj do aleji.
Ja jov zvyvystoju dorohoju, i plyn mojich dumok zovsim jak doroha zvyvavsia, krutyvsia navkolo tijeji samoji istoriji Dumeva. Nioho dyvnoho nemaje v
tomu, o ja ne vporavsia z cym zavdanniam. Ja hotovyj prostyty sobi ce. Pamjataju, ja
koly ytav due davnij urnal. V niomu redakcija povidomliala ytaiv, o jakyj tam
dokument ne mona proytaty, bo z odnoho slova, jake skladalosia z devjaty liter, zalyylosia sim, tobto sterlysia dvi bukvy. Slovo ce pid.o. nyj.
Redakcija prosyla rozhadaty ce slovo, tobto prostavyty lye dvi litery. o do vsioho dokumenta y joho suti, to redakcija ne vvaala za molyve davaty z cioho pryvodu
bu-jakych pojasne. I o yta-moriak nadislav do redakciji lysta, v jakomu tverdyv,
o ce slovo pidvodnyj; yta-likar tverdyv, o ce slovo pidlobnyj, prokuror
pidrobnyj, architektor pidjomnyj, bondar piddonnyj. Bula e j syla-sylenna
inych vidpovidej, ale kona vidpovi najastie vidpovidala profesiji, remeslu ytaa.
Ta vse-taky skiky riznych superelyvych rozvjaza takoho prostoho na peryj pohliad
zavdannia!
Ja promynuv napivzrujnovanu atanku i zachodyvsia ukaty slidy fanernoho budynoka j pasiky, pro jaki proytav u spohadach aktora. Ta ba! Vse tut pozarostalo bujnoju travoju. Malekyj strumok, vyblyskujuy vodoju, povino probyravsia kri travu.

Stinoju stojala ypyna:

ypyna vsiudy rozcvila,
Tinyla lypova aleja
Ja perestupyv strumok i, zaipajuy kui ypyny, piov po hustij travi. O jakyj
napivzohnylyj derevjanyj brus, o vris u zemliu. Z dzyanniam kruliaju, metuasia
navkolo nioho osy. Ja pobayv kublo os. Vono nahaduvalo velyku hruu iz siroho paperu!
Paperove misto os! Meni vydavsia vartym uvahy toj fakt, o vse misto povernute
dohory dnom: kona arunka dyvysia vnyz. Perekynute misto! Vidmachujuy, ja odirvav klaptyk jichnioji sporudy, tonie kauy, klaptyk tonkoho kartonu.
Za kika krokiv vid paperovoho mista os leala napivzohnyla doka. Z neji styralo dva iravi cviachy. Oce j use, o lyylosia vid budynoka, de Dumev provadyv svoji
doslidy: derevjanyj brus, vkopanyj u zemliu, i napivzohnyla doka.
Dovkola bulo tycho. Lye vydko, z dzyanniam litaly osy.
Trymajuy v rukach klaptyk kartonu, vidlomlenyj mnoju vid stiny mista, ja vyriyv podyvyty, y mona na niomu o napysaty. Poav distavaty z kyeni olivcia i
tut-taky nenarokom upustyv joho v travu. Nachylyvsia, ale olivcia ne znajov. I vidrazu
zjavyvsia bilia mene ve znajomyj rudyj sobaka z ornoju spynoju; krutiay chvostom,
tykajuy mordoju v travu, vin ukav nosom po zemli oevydno, chotiv dopomohty
meni znajty olive. Projovy kika krokiv, ja vmostyvsia na jakomu peku i z cikavistiu dyvyvsia, jak sobaka, vidmachujuy vid os, serdyto zaharav i kynuvsia navtioky.
Hromadianyne! Hromadianyne, oho vam tut treba? pouv ja rizkyj vyhuk.
Peredi mnoju stojala zaviduvaka ovoevoji bazy Rajcharotorhu.
Molyvo, smino j nerozvalyvo, a molyvo, j cilkom pryrodno, ale meni zachotilosia
rozpovisty uij liudyni, jakoji ja bie nikoly ne pobau, rozpovisty pro te, o koly
stalosia tut. Jak ce zrobyty? Z oho poaty? Ponu z toho, oho ja pryjov siudy.
Vsia sprava v tomu, o v mene pid ranok rozbolila holova poav ja.
Oj lyeko! Na oblyi inky zjavyvsia vyraz turboty i spivuttia do mene.
Provela b vas do polikliniky, ta vidluytysia ne mou.
A rozbolilasia holova erez te, o cilu ni ne spav
To ne rozmovliaty treba, a jty do likaria slid.
A ne spav ja tomu, o cilu ni ytav uoho odennyka
Poliklinika tam, za zavorotom, ne dochodiay do selya naukovych pracivnykiv.
erhova likarka siohodni choroa. Marijeju Ivanivnoju zvu.
A v tomu odennyku hovorysia pro odnu nezvyajnu istoriju, jaka trapyla
otut, na ciomu samomu misci, de my z vamy stojimo.
Na oblyi v ernykovoji vidbyvsia pereliak:
Jaka istorija? Koly? Ja tut uve as Chodimo do likaria, vam poroky dadu
Tut ja zhadav:
Aha, poroky! Ve odynadciata hodyna as pryjniaty druhyj raz piramidon z
kofejinom. y ne moete vy prynesty meni sklianku vody zapyty porook Abo ja
sam

Rizkyj udar. Na my zupynylosia serce. Jak pamoroysia v holovi! Nohy pidlomylysia. Zatremtily ruky. A pered oyma kruliaju orni ciatky. ornyj snihovij! Vychor
ciatok! Kruhover ornych sniynok. Serce kolotysia. o dali, to due, due Vraz
zavmyraje. Choesia zakryaty nemaje syly! Jakyj tiahar navalyvsia na mene! o
chyly do zemli dedali nye j nye
Vybyvajuy z ostannich syl, ja povertavsia to v toj, to v toj bik. o take? Kui
bujno rozrostajusia i tiahnusia do neba. Jakyj homin i dzvin navkolo! Zvuky staju
dedali pronyzlyvii.
Narostajuyj hurkit. Ja uju schoyj na hrim vyhuk:
Hromadianyne, o z vamy?
Havkit sobaky zovsim ohluyv mene.
Jaka rozmajitis neznajomych zapachiv!.. Sered nych ja vidrazu rozpiznav pachoi kvitiv ypyny. Vony staju dedali micnii ja nenae plyvu po vodi, jaka pachne
kvitamy ypyny. Potonuv u cych pachoach. Ta raptom vony znykly. Ja pamjataju,
dobre pamjataju, o cijeji chvylyny podumav: pevno, viter, jakyj vijav zvidty, de roste
ypyna, zaraz povijav v inyj bik.
Naletily chvyli pachoiv vidcvitajuoji lypy. Pachoi perehnoju zemli. Vijnulo ymo blykym i znajomym z dytynstva duchom chliba. Pekly toj chlib u velykij rosijkij
pei na takomu velykomu lysti Na jakomu lysti! omu ja zabuv? Zhadav: na kapustianomu.
A de ta inka, jaka kryala: Hromadianyne, o z vamy? O vona roste v mene
na oach. Poriad z neju sobaka te roste. Strana, volochata, veletenka tvaryna. Ja ve
ne mih jich bayty. Ja bie ne uv holosu, ne uv havkotu sobaky. Temno Tya. Ale
omu meni tak vako dychaty? Mene pochovav mij e odiah. Ja borsavsia, vydriapuvavsia O posvitlialo. Vyliz. Rozdyvyvsia
Ote, ja pryjniav porook, zmenyvsia na zrist, opynyvsia na peku, a vnyzu, pidi
mnoju, umiv lis trav
Ale chiba vse ce odrazu vidbulosia: i zmenennia na zrist, i viduttia novych zapachiv, kolioriv, zvukiv? I chiba vidrazu pryjly jasnis, rozuminnia, usvidomlennia
vsioho, o zi mnoju stalosia? Ni! Zvyajno, ni! Ta ja ne mou skazaty, skiky vse ce
tryvalo: chvylynu, hodynu, de? Dobre pamjataju, o ja, ve zmenyvy u sto y dvisti
raz i vylaziay z-pid svoho taky pidaka, o leav na peku, raptom schamenuvsia:
ade siohodni o desiatij hodyni veora ja jidu do Moskvy. Kvytok ue kupleno. To de
vin? U binij kyeni! Potiahnuvsia rukoju zvynyj est i rozsmijavsia! Ja ve ne
toj, jakyj buv!
I vse ce erez holovnyj bi Uranci, zbyrajuy na prohulianku za misto, ja razom
z porokom vid holovnoho boliu piramidonom z kofejinom erez neuvanis poklav
do kyeni porook, vyhotovlenyj Dumevym (joho ja mav namir povernuty aktorovi). I,
sydiay na peku, ja zamis piramidonu prokovtnuv dumevkyj porook. O omu vse
vyroslo v mojich oach i zjavylysia novi predmety. Ce ti sami predmety, tiky zbieni

v bahato-bahato raziv.
U svojij zapysci, jaka vypadkovo zaletila do mene z buketom kvitiv, Dumev, zhadujuy pro Eratosfena, kazav, o pered nym, Dumevym, svit raptom vyris u sto abo
dvisti raz. Tak ot omu Dumev na zapytannia brata Bulaj, v omu poliahaje osnovna
meta joho doslidiv, vidpoviv: Staty liudynoju-mikroskopom. I zapysky, o jich ja prynosyv do instytutu, ti dyvni zapysky, proytani namy pid mikroskopom, ti zapysky
ne buly zmeneni za dopomohoju fotoaparata, a napysani vid ruky samym Dumevym.
Koly? De?
Tak o vona, tajemnycia Dumeva!
Razom z rukopysom spohadiv staroho aktora zberehlysia porook i piliuli
Dumeva. Ja prokovtnuv porook. Ale v druhomu paketyku buly zovsim maleki piliuli.
Chto znaje? Molyvo, piliuli maju taki sami udodijni vlastyvosti, o j porook, ale
vidnovliuju, povertaju zrist. Moe, ce piliuli zvorotnoho zrostannia?
U mene v kyeni dvi piliuli. A o, jak vony vtratyly vlastyvosti zvorotnoho zrostannia i ja zalyu tut nazavdy? Na my meni stalo strano. Ale porook podijav, ote, i
piliuli zroblia svoje, i ja povernusia do liudej. Jake astia buty z liumy, jaka radis!
Ridni znajomi druzi. Jak dobre navi urytysia stradaty, ale tam, sered liudej!
y ne prokovtnuty zaraz odnu? vyde! Ta dlia cioho ja muu potrapyty v svoju vlasnu
kyeniu. Tam piliuli. Zalizty z holovoju do sebe samoho v kyeniu. Ja ce zrobliu.
Ale kona kyenia pidaka peretvorylasia dlia mene na velyeznu temnu peeru z
nerivnymy mjakymy stinamy. Ja pobuvav spoatku v odnij kyeni, zadychajuy, macav
u temriavi rukamy, namacav vyhnutu zubastu koerhu. Zupynyvsia. Podumav: pevno,
ce kliu vid emodana. Poliz v inyj kraj peery, ale nohy poaly kovzatysia po jakij
hladekij poverchni. Ja zhadav: v kyeni lea okuliary, ote, ja kovzaju po futliaru okuliariv. Ni, krupynky ja poklav ne v ciu kyeniu,
a v tu, de rukopys aktora. I spravdi, v druhij kyeni, kudy ja proliz, sered urchotlyvych
veletenkych polotny (zoyt!) ja znajov obydvi krupynky. Nasylu vykotyv z kyeni
spoatku odnu, a potim i druhu. Krupynky? Ni, teper na peku peredi mnoju lealo dva
futboni mjai. ob prokovtnuty bodaj matook takoji krupynky, treba bulo rozkoloty
jiji jakym-nebu tverdym predmetom. Sprobuju rozbyty krupynku kliuem vid emodana. Ja znovu popriamuvav do svojeji kyeni. Viter, o vdaryv v oblyia, malo ne zbyv
mene z nih, ja povernuvsia spynoju do vitru i pobayv obydvi krupynky zvorotnoho
zrostannia kotylysia zaraz odna za odnoju do kraju peka. Ja kynuvsia za nymy. Ta
darma! Obydvi skotylysia z peka. Zvisyvy iz nioho, ja pobayv, jak odna poletila v
okean trav i znykla. A druha zaepyla, povysla i zahojdalasia nad travamy.
Ja poav spuskatysia z peka, chapajuy za konyj vystup. Vse blye, blye do
mjaa krupynky. O vona vysy nad travamy

omu mene tak hojdaje? Z takoju syloju, tak rizko! Ta ruky ve vchopylysia za
jakyj kanat. Nohy ipliajusia za druhyj kanat. o ce take? Motuziana drabyna? Vona
rozhojdujesia nad prirvoju. Ja hojdajusia razom iz neju. I razom zi mnoju rozhojdujesia
nad prirvoju zapovitna kulia, z jakoji ja ne spuskaju oej. Treba znajty micnu oporu. Ja
probuju obereno spustyty, ale omu nasylu vidryvaju ruky j nohy vid kanativ. Dyvna
motuziana drabyna do neji prylypaje! Motuzzia vsijane bezliiu dribnych lypkych
vuzlykiv. Vony lypnu do moho plaa i yrokoho pojasa, ne vidpuskaju, trymaju.
Aha! Tam, na peku, ja zubamy j rukamy vidirvav kraj mojeji malekoji koliorovoji
chustoky z verchnioji kyeky. Meni poastylo ce zrobyty, i ja nakynuv sobi na plei
klaptyk koliorovoho polotna, nae starodavnij rymlianyn svoju tohu. Potim meni vdalosia vidirvaty e odnu vuzeku smuku vid chustoky, i ja obmotavsia yrokym pojasom,
zovsim jak piraty na maliunkach u starych knykach.
Hojdajuy nad prirvoju, ja perebyraju z odnoho kanata na inyj blye do kuli.
Perepoyv. Prydyvyvsia. Zovsim ne motuzianoju drabynoju ja spuskavsia do kuli. Ja
perebuvav u veletenkij rami; kanaty vid ramy promeniamy schodylysia do centra i pereplitalysia astoju spiralliu. Sitka!
Mene hojdaje vse due j due. Zvidky narostaje ce hudinnia, rizke j pronyzlyve?
Mona ohluchnuty!
Poriad zi mnoju v sitci borsajesia jaka istota, vona pruajesia, kydajesia na vsi
boky, prote use micnie prylypaje do kanativ.
Jak pozbutysia cioho achlyvoho rozhojduvannia? Treba jaknajvyde spustytysia
do krupynky. Ja ukaju nohamy inyj kanat. Vpyraju u nioho, vidryvaju ruky vid verchnioho i, perebyrajuy po erzi rukamy j nohamy, spuskaju dedali nye j nye.
e dva-try ruchy, e odyn perechid z odnoho kanata na inyj i ja dotiahnu do
kuli. Ta raptom z kutka sitky pokazalosia volochate udovyko. Ja zavmer.
Z hustoji ersti dyvliasia visim oej. Roztaovani symetryno, vony dyvliasia v
rizni boky.
udovyko zrobylo ruch, i na spyni v nioho stav pomitnyj velykyj bilyj chrest.
Ce pavuk-chrestovyk! Znay, veletenka motuziana drabyna z promeniamy, o
rozchodiasia navsibi, pavutynnia. A istota, jaka borsajesia, hude j pruajesia,
mucha.

Jakyj ja buv slabkyj, bezporadnyj pered pavukom! Ale todi ja ne pouvav strachu.
Ja e, oevydno, ne zvyk do dumky, o menyj vid pavuka i o zahybe moja
nemynua. V mene bulo odne baannia jaknajkrae rozhliadity ciu dyvovynu istotu.
Dopytlyvis vriatuvala mene. Ja ne zrobyv odnoho estu, ani najmenoho ruchu. Ja
zavmer. Dyvyvsia. Peredi mnoju buv majster-tka u svojij majsterni. I ja zhadav mit pro
Arachneju.
Arachneja najkraa tkalia starohrekych mitiv, vona zmahala u majsternosti
iz samoju Anoju Palladoju.
Arachneja bula dokoju selianyna z Lidiji. Vona vmila prykraaty svoji tonki tkanyny maliunkamy. Ta o do bohyni Any pokrovyteky remesel i vsiliakych inoych
robit dijov poholos, niby Arachneja tak zapyalasia svojim uminniam, o pochvalylasia peremohty v majsternosti Anu.
Bohynia, jakij ce boliae dokulylo, prybrala vyhliadu staroji baby, pryjla do tkali
i zaproponuvala jij pozmahatysia v tkakij majsternosti. Obydvi vzialysia do roboty.
Arachneja majsterno vytkala na tkanyni zobraennia pryhod i peretvore bohiv
Olimpu. Tut stara bohynia Ana zachodyla ukaty vady v roboti Arachneji. Ta
jich ne bulo.
Ana musyla vyznaty sebe peremoenoju. Nelehke vyznannia! I, spalachnuvy
hnivom, mstyva Ana vdaryla tkaliu ovnykom po holovi j peretvoryla jiji na pavuka,
o pryreenyj doviku tkaty svoje pavutynnia.
V mojij ujavi nespodivano vynyk cej starodavnij mit i tak posiv moji dumky, o ja
ne zrobyv odnoho metulyvoho ruchu. Cym ja vriatuvav sebe. Ade pavuky ne napadaju na neruchomi predmety.
A tym asom istota, o bula maje poriad zi mnoju, bylasia, borsalasia, sylkujuy
vyrvatysia z lypkoho pavutynnia. Pavuk nablyavsia do svojeji ertvy muchy. Chyak
instynktyvno kydajesia na ruchlyvu zdoby.
Plyvlo v povitri visim oej, dyvliay navsibi, plyvly nohy z hrebeniamy-itkamy,
vydno bulo elepy, schoi na leza skladanoho noa.
Mucha rvonulasia v mij bik. Zaraz vona bula zovsim bilia mene. Ja zalyavsia neruchomym. Pavuk kynuvsia na muchu. Vin spovyvav jiji bilymy nytkamy.
Pavuk nae prylyp do svojeji ertvy. Treba vyhraty as! Treba schopyty kuliu j tikaty! Spuskajuy, ja raz u raz ohliadavsia. Tam, de bula mucha, vysilo teper na pavutynni orne, obtiahnute bilymy nytkamy plattia muchy. Ja rozhlediv u riznych misciach pavutynnia kika takych samych hrudook. Chaj pavuk rozpravliajesia zi svojeju
ertvoju. Meni potriben mij mja krupynka, o povertaje zrist.
Ja kynuvsia do kuli. Stalosia najhire: vid udaru nohy motuzka, na jakij ja stojav,
rizko chytnula. Ja pereskoyv na inu. Pavutynnia poalo kolyvatysia, tremtity, i pavuk pospiyv do toho miscia, de najbie tremtila joho sitka. Vin kynuvsia do mene!

Ja zirvav z pleej svij pla. Rozmachujuy, krutiay plaem u povitri, ja poav

cilytysia nym u pavuka. Molyvo, v ci chvylyny esty j ruchy liudyny z plaem ymo
nahaduvaly ispankoho matadora, jakyj bjesia na areni z bykom. Molyvo. Ale ne pro
ce ja dumav. Ja bayv udovyko i znav: zahynu, zahynu, mov mucha, jako ne zatrymaju, ne nakryju joho holovu plaem. Kynuv pla i promachnuvsia. Pla ne doletiv
do pavuka, a zaepyvsia za krupynku i prykryv jiji. Kanaty tremtily. Boju matadora z
bykom ne vyjlo: Ta vse-taky cej nevdalyj kydok vriatuvav mene. Pavuk kynuvsia ne na
mene, a na pla, pid jakym bula krupynka, i zachodyvsia jiji spovyvaty.
Pavuk obrobliav moho plaa z takoju retenistiu, z jakoju rozpravliavsia b z

yvoju muchoju. Jaka iliustracija na temu pro riznyciu mi instynktom i rozumom!

Pavuk te skladni i vybahlyvi teneta. Ale jak vykonuje vin usiu svoju robotu? Tiky
instynktyvno, avtomatyno vidpovidajuy na zovninij sygnal-podraznyk. Naonyj pryklad peredi mnoju.
Krupynku ja ve ne distanu Merij zvidsilia! e ne vse vtraeno! Nadija ni,
ti nadiji promajnula v ti chvylyny peredi mnoju: de tam, unyzu, v okeani trav, ley
druha krupynka, o povertaje zrist. Jiji ja j rozukaju Dali vid pavuka! Ja pobayv
ramu, meu veletenkoji sitky, schopyvsia rukamy za jakyj kanat i, rozhojdujuy nad
prirvoju, poav nohamy ukaty micnu oporu Znajov. Ja poza pavutynniam!
I o ja ve stoju na jakomu vystupi abo suku peka.
Povoli j obereno, trymajuy za cej vystup, perestupajuy nohamy erez vyboji na
kori peka, ja spuskaju use nye j nye, tudy, de hlucho umlia travy. De tam druha
krupynka
Moji ruchy znovu pryvernuly uvahu pavuka. Vin, oevydno, rozpravyvsia z plaem, o prykryvav piliuliu, znano ranie, ni ja hadav. Pavuk mene peresliduje. Ale ja
za ramoju pavutynnia. Tut pavukovi mene ne distaty! Tam, u sebe na pavutynni, cej
chyak hospodar. Lye tam!
Ale o pavuk zjavyvsia bilia ramy svoho pavutynnia. Vypustyv motuzku. Spuskajesia po nij. Vin ue hojdajesia nad mojeju holovoju. Ja znovu zavmer. Meni zdavalosia,
o vsi visim ornych oej pavuka poaly dyvytysia na mene. Motuzka dovala, pavuk
nablyavsia do mene. Ja kynuvsia vbik, zaliz v jaku zahlybynu. Chaj pavuk mene poukaje! Sposterenyj punkt u mene udovyj!
Pavuk zaepyvsia za vystup, na jakomu ja dopiru stojav. Zvidty poav spuskaty
do mene.
Rizke, ohlulyve hudinnia rozitnulo povitria. Z svojeji schovanky ja pobayv: jaka
tvaryna, proletivy, zaepyla kanat, o prylipyvsia do vystupu. Pavuk kovznuv po kanatu vhoru. Znovu hurkit. Ja stupyv krok nazad i popav nohoju v jakyj kolodia. Upav,
maje potonuv u lypkij mjakij masi.

Dyvnyj zapach odurmanyv mene.

Ne znaju, y bahato asu mynulo. Ja, mabu, zneprytomniv.
Pryjov ja do pamjati na dni jakoho kolodiazia. Zhory strumuvalo svitlo. Treba
vybratysia zvidsy. Vytiahnuvy nohy z lypkoji masy, ja vchopyvsia za vystup stinky.
Raptom stalo temno, niby chto prykryv otvir kolodiazia. Holova vdaryla ob o
tverde. o za dach zjavyvsia nadi mnoju? Vin ino prypasovanyj do toho samoho otvoru, kri jakyj ja provalyvsia v kolodia. Dach trochy prosviuje. Ja vdaryv kulakom
probyv dirku; e odyn udar dirka poyrala.
Ja pidtiahnuvsia, vchopyvsia za kraj kolodiazia i vyliz nazovni.
Na sviomu povitri ja zovsim ouniav i znovu pouv durmanlyvyj zapach. Ce med!
Ja pobuvav u velyeznij boci medu. Smino!
Ja holodnyj, ale, ne pokutuvavy medu, vtik vid nioho. Daremno! y ne povernutysia meni nazad? A nespodivanyj dach? omu vin opynyvsia v mene nad holovoju?
Spuusia znovu v kolodia, posnidaju. A o, jak mene nahlucho prykryje dach i ne
mona bude vybraty? Treba prydyvytysia: zvidky tut medovyj kolodia i chto sporuduje nad nym dach?
Sira tvaryna zjavylasia na zelenomu velyeznomu polotnyi na lystku, zovsim
poriad zi mnoju. Ja pryajivsia. Mene ne vydno. Tvaryna povodylasia dosy dyvno. Jaki
nespodivani ruchy! Tanok? Ni, ce ne tanok. Tvaryna vyrizuvala z lystka jakyj kruh,

pravynyj i tonyj. Niby kolo dlia vyrizuvannia bulo nakresleno cyrkulem. Za opornu
toku pravyv tulub tvaryny, a holova iz elepamy ruchala, opysujuy kolo.
Vyriz bulo zrobleno po kolu. Neschybno j tono. Raptom tvaryna z hudinniam
znialasia vhoru, opustylasia poru mene i prykryla vyrizanym z lystka zelenym kruhom
toj kolodia, z jakoho ja oce tiky vybravsia.
A na druhomu zelenomu lystku taka sira tvaryna te tanciuje vyrizuje. O
vona poletila. A na lystku zalyyvsia vyriz, ale zroblenyj ne po kolu, a po elipsu. Komacha tut dvii peresuvala toku opory: dva nepovni kola j utvoryly vyriz po elipsu.
Dach moho kolodiazia ce kusok lystka, vyrizanyj po kolu. A kusok, vyrizanyj po
elipsu, pide, mabu, na obkladannia stin kolodiaziv, u jakych zberihajesia med.
Ja zhadav: sira komacha ce bdola-lystoriz, megachila. Vsia jiji robota niby
naonyj urok narysnoji geometriji.
Dobre bulo b posnidaty, skazav ja sam sobi, prydyvliajuy, jak bdola-lystoriz
ukladaje na svij medovyj kolodia odyn kruhlyj zelenyj dach nad druhym. Treba pospiaty! Jako bdola uklade ve svij bahatoarovyj zelenyj dach, to takyj dach kulakom ne probyty. Zalyusia bez snidanku.
O bdola akuratno zakryla kolodia kruhlym zelenym dachom. Tiky vona poletila
he, ja vydko pidbih i vdaryv po niomu kulakom. Probyv otvir, ale lizty po med e ne
navauvavsia. A o, jak ne vstyhnu? Povernesia. Tak i bulo.
Bdola ukladala dach ja dav. Vona vidlitala, vyrizuvala novyj ja probyvav.
Znovu terpliae dav. Znovu hotovyj dach, a ja znovu vidnovliuju svij prochid u medovyj
kolodia. Bdola roby marnu robotu. Dajesia vznaky avtomatyzm instynktu.
Zakiny e vona koly klasty svoji dachy?!
Bahato raziv vona prylitala j ukladala kruhy. Poklavy trynadciatyj ar, tak samo
staranno probytyj mnoju, jak i poperedni dvanadcia, vona poletila he i bie ne povernula. Ja ekav dovho, ta bdola, pevno, vvaala svoju robotu zakinenoju.
Teper as!
Ja poliz u kolodia, chapajuy za kraji lystianych stinok. Nepohanyj char zamisyla dlia mene bdola: medove tisto z kvitkovoho pylku j nektaru. Siudy vona vidklala
svoje jajeko.
Ja posnidav, vybravsia nahoru j poav spuskatysia z peka, trymajuy za vyboji
kory.
Ale o tam blysnulo bilia korinnia trav? y ne sribliasta ce krupynka, jaka skotylasia z peka?
Tak vono j je! Ja pobayv sribliastyj blysk krupynky. Ce bula vona! Dorohocinna
krupynka! Chaj druha zalyajesia v pavuka!
Ja ziskoyv na zemliu i boliae podriapavsia ob hostri kraji kaminnia. Kaminnia?
Ranie ja skazav by, dyvliay na nioho: velykozernystyj kvarcovyj pisok. Teper ce
velyezni kameniuky. Nevelyka j vuka kamjanysta smuha, a navkolo umy lis
Ja kynuvsia do krupynky, ale kruhla kulepodibna hora zavvyky z trypoverchovyj
budynok, jaka stojala nepodalik, raptom ruyla z miscia i perehorodyla meni dorohu.

Bula my, koly ja mih by, rvonuvy upered, schopyty bilyj mja-krupynku. Ale
hora nasuvalasia na mene tak nevblahanno j hrizno, a duch, jakyj iov vid neji, buv
takyj smerdiuyj i vakyj, o ja vidskoyv, prohajav as. Kulepodibna hora raptom zupynyla. Ja kynuvsia v obchid. Ta udernaka istota, zakuta v ornu broniu, vyzyrnula
z-za hory. Vona bula schoa na lycaria serednich vikiv. Ale jaki rozmiry! Jakyj bezhluzdyj obladunok! I cej udernakyj lycar prytulyvsia spynoju do hory.

Perednij kraj holovy udovyka nahaduvav napivkruhlyj velyeznyj kiv z velykymy zubciamy. Peredni nohy skydalysia na dvi dovhi yroki lopaty iz zubastymy krajamy.
Merij v obchid! Obijty! Bu-o-bu obijty ruchlyvu horu ta schopyty riativnu
krupynku!
Ja promav povz tvarynu, obbih horu z pravoho boku. Ta raptom hora zruyla z
miscia j pokotylasia nazad, znovu perehorodujuy meni dorohu.
Ja vidstupyv. Z-za hory zjavyvsia druhyj ornyj lycar. Cej druhyj buv menyj na
zrist, ruchy joho buly vydki ta vpravni i, mabu, navi zlodijkuvati. Vin-to i posunuv
horu v inyj bik. Zlodijkuvatyj lycar zachodyvsia buv kotyty jiji, ale peryj vpersia,
navalyvsia, poav tovchaty v poperedniomu napriamku.
Obydvi istoty kotyly svoju veletenku kuliu to v toj, to v toj bik, to vidkryvajuy
liach do riativnoji krupynky, to zakryvajuy joho. Kynutysia na odaj dui vpered? Ale
ja nemynue budu rozavlenyj horoju abo roztoptanyj ornymy lycariamy.
Obbihty horu, pity krunym liachom? Ale pravoru i livoru taki husti zarosti!
Meni ne probytysia kri nych. I e: jako ja upuu piliuliu z oej, to ryskuju potim ne
znajty jiji.
Znenaka hora pokotylasia prosto na piliuliu. Vse zahynulo! I o ue moja nadija,
moja krupynka blysnula na vereku velyeznoji kuli. My i kruhla hora pokotylasia
dali pianoju smuhoju. A misce, de ojno leav bilyj mjayk, bulo poronie.
Ja pobih za horoju, ale lycari kotyly jiji dedali vyde. Ja bih slidom, zadychavsia,
ale bih; liach buv vakyj: ja obmynav valuny, strybav erez jamy, vydyravsia na kruti
mohyly. Darma Syly zraduvaly mene. Nezabarom kruhla hora z prylyploju do neji
piliuleju znykla za velyeznymy pianymy horbamy.
Chto ci istoty z dovhymy zubastymy lopatamy i hrabliamy, ci orni, zakuti v broniu lycari?
o ce za kulia-hora?
Vse ce stalo meni jasno lye zhodom.

Ja dobih do pianych horbiv i poav vydyratysia na odyn z nych. Aby tiky nazdohnaty!
Zovsim nedavno ci horby buly dlia mene kupkamy zemli, vykynutymy nahoru krotamy i poliovymy myamy. Bilia otvoriv svojich pidzemnych chodiv vony zavdy zalyaju vykynutu nymy zemliu. Ja b spokijno i bezturbotno, ne pomityvy, perestupyv erez
ce pasmo horbiv.
A zaraz? Kaminnia kotylosia z-pid mojich nih. Valuny zacharauvaly mij liach,
Zemlia iz strimkych schyliv spovzala j tiahla mene vnyz.
Do veryny horba ja tak i ne distavsia. Ohlianuvsia. Horby, vysoki horby stojaly
blyko odyn do odnoho, utvoriujuy dovhe pasmo. Vuki nebezpeni uelyny ziajaly mi
nymy. Tam, za cymy horbamy, bula moja piliulia.
Ja znovu stupyv krok do veryny. Ie krok. Ta odyn nevdalyj ruch i ja skotyvsia
vnyz. Ja vkraj znesylyvsia. Vidaj ochopyv mene. Nikoly meni ne zrozumity, jak perebralysia erez horby dvoje ornych lycariv razom iz svojeju veletenkoju kuleju.
Bezporadnyj i rozhublenyj, ja dovho ne mih zibratysia z dumkamy. o robyty?
Moe, povernutysia do staroho peka? Ale nadto ve vakyj kamjanystyj liach. Nemolyvo iz zranenymy nohamy vydyratysia na horby, o osypajusia pid toboju. Ja povernuv pravoru i o ja jdu lisom, hustymy, neprochidnymy netriamy. Ja znav, pamjatav,
o perebuvaju v travach, jaki nedavno toptav nohamy Travy travy Ni!

Velyezni, iz zelenymy stovburamy dereva nebaenych obrysiv otouvaly mene.

Vony beznastanno zdryhalysia vid vitru. Kone derevo zliakano tremtilo, chytalosia,
chylylosia maje do korinnia. V povitri stojav um.
Ja poav probyratysia kri chai, spovneni dyvnych zvukiv. Mene ohluuvaly
dzekotlyvyj um, rizkyj svyst, bezupynnyj hul, bezuhavne triskotinnia j revinnia.
Teple, volohe, zadune povitria obdavalo mene, nae ja opynyvsia v dungliach.
Ja rozsuvav stebla, vidchyliav velyezne lystia nevidomych roslyn. Jaka rozmajitis roslynnoho svitu! Pachoi nakouvalysia duymy chvyliamy. V holovi pamoroylo.
De , de znajomi, z dytynstva zvyni pachoi trav: solodkyj aromat chrestykiv,
hirkota polynu, rizkyj likarkyj zapach romen-zillia, terpkyj duch mjaty? I jak upiznaty,
jak rozriznyty sered trav, jaki vydajusia meni derevamy, jak upiznaty najzvyajnisikyj podoronyk, koniuynu, ytnyciu, pryvorote, ovte, dzvonyk? Zvyajno, vsi
vony tut. Ale ja bayv velyezne lystia yroki polotnya, o kolychaly pid vitrom;
bayv polotna kruhli i zubasti, tonki i ploski, zahostreni, nae zuby pylky, blyskuohladeki i vkryti hustym vorsom.
Lystia to bulo prytysnute do stovburiv, to hojdalosia na dovhych erekach, to vijalom vychopliuvalosia prosto iz zemli. Liny husto pereplelysia mi rivnych stovburiv
i zastupaly meni dorohu. Oevydno, ce buly vsim vidomi ninyj vjunok i ipkyj horobynyj
horook
Vsi moji ujavlennia j viduttia splutaly. Ja bayv ini rozmiry j barvy, uv ini
zvuky, vdychav novi zapachy. Jak use navkolo muylo j prymuuvalo stradaty!
Dyvni, nebaeni ptachy perelitaly z dereva na derevo y ptachy ce?
Nezrozumili tvaryny, velyezni j maleki, strybaly i perepovzaly z miscia na misce:
sered nych buly jaskravo-zeleni, o zlyvalysia z zelenniu lystia, orni, o prypadaly do
temnoho korinnia, ovti j buri, o povzaly po zemli. Vsi vony perebuvaly v bezperervnomu rusi. Vse dovkola to zlitalo vhoru, to padalo. Zvyajno, ce buly zovsim ne ptachy i
ne zviri ce buly nezlienni vydy komach.
Jaka cikava j hrizna, nova j nebezpena cia krajina!

Ni, skazav ja sam sobi, hodi! Meni staje dedali vae dychaty. Ja tut bojusia
zrobyty krok, ne znaju, jak stupyty. Ne rozumiju i nikoly ne zrozumiju, ne nazvu vsioho,
o mene otouje. Tut stalo nezrozumilym use zrozumile v ytti. Ja hlianuv na nebo:
vono bulo take znajome, zvyne, z puchnastymy sirekymy chmarkamy, o spokijno
plyvly u hlybokomu syniomu nebi, zminiujuy lehki obrysy. I zavdy cholodna syniava
stala dlia mene teploju, ridnoju. Tiky nebo lyylosia takym, jak koly
Treba rozdobuty, neodminno rozdobuty krupynku, o vidnovliuje zrist, i povernutysia do liudej! Bulo dvi krupynky Jaki tvaryny kotyly smerdiuu horu i razom z neju
zanesly krupynku. Ja nazvav jich ornymy lycariamy. A naspravdi? Ja ujavyv sobi
yttia v joho kolynich mastabach: ta ce uky-skarabeji! uky-hnojovyky! Doenu
doenu! Vidberu! Ale vid samoji lye zhadky pro ukiv na mene vijnuv ohydnyj duch
kuli, vyhotovlenoji z presovanoho hnoju. Ja e ne pohnavsia za skarabejamy, a mene
ve poav duyty aminyj duch hory hnoju, jaku vony kudy kotyly.
Ote, zalyajesia odne: pity na dvobij z pavukom. U nioho v sitci druha krupynka.
Ale ja zhadav vomyoke udovyko, o rozhojduvalosia v povitri, strani elepy-noyci.
Motuzky lypki kanaty o robyty? Ja prytulyvsia do jakoho dereva i skryknuv. vid
boliu v mene uvihnalasia hostra holka.
Z velykymy zusylliamy ja vytiah iz svoho tila kine cijeji holky, o vidlomyvsia.
Bi jak vid opiku. Vidijovy od dereva, ja opustyvsia na zemliu. Tilo bulo nae u vohni.

inoju stinoju stojaly peredi mnoju dereva, vsi stovbury jich bulo vkryto takymy
samymy holkamy. Dereva chytalysia pid vitrom, urchotiay plaskym zubastym lystiam. Konyj zube lystka te mav holku na kinci. Kropyva!
Treba pryklasty do opeenoho miscia meniu syroji zemli. Vid cioho maje polehaty. Prostiahnuv ruku, razom iz meneju zemli pidniav derevjanu loku. Derevjana
loka? Ja dyvyvsia na neji i dyvom dyvuvavsia: jak zruno jiji trymaty v mojij ruci
ruci liudyny, jaka zmenylasia v bahato-bahato raziv. y ce lye kusok dereva, vypadkovo podibnyj do loky? Hra pryrody? Ave! Ale loku vkryto lakom. O u kikoch misciach lak potriskavsia. Jak staranno vytouvaly ciu loku! Vytvir ruk liudkych?!
Dumev! Neve cia maleka loka oznaka yttia liudyny sered trav? Ne znaju, ne
zdohaduju, jak mona bez noa vyhotovyty tebe, maleka loko! Ale dobre viduvaju,
jak erez cej kusok derevyny, jakyj ja trymaju v ruci, peredajesia meni teplo inoji
liudkoji ruky.

Do pavukovoji sitky ja dijdu. Krupynku zaberu. Vzdov i vpoperek projdu Krajinu

Trav i znajdu liudynu, jaka vyhotovyla maleku derevjanu loku. Rozukaju Dumeva.
Tak ja kazav sobi. V ti chvylyny meni j na dumku ne spadalo, o, moe, tut davno nemaje toho, koho ja zbyraju ukaty, i o derevjanu loku, jaku ja tak micno styskaju v
ruci, Dumev zahubyv, molyvo, trydcia-sorok rokiv tomu.
Ote, ja vyriyv zdobuty krupynku zvorotnoho zrostu, jaka zaepyla u pavutynni.
Vyriyv, ale vidrazu zadumavsia. Kudy jty? Jak znajty liach do sitky pavuka?
Koly ja bih za skarabejamy, moja ti bihla poperedu. Ote, teper treba jty tak, ob
ti nazdohaniala mene.
Veletenkyj ptach z isma nikamy, z prozorymy vukymy dovhymy krylamy zletiv uhoru, spustyvsia i poliz po stovburu dereva, bilia jakoho ja stojav. Ja stupyv ubik.
Vin spustyvsia iz stovbura i ruyv prosto na mene.
Ja vidbih, spotykajuy ob korinnia, i pryajivsia za inym hrubym derevom. To
osa! Valy zahynu! Dobre, o ja zrazu pomityv jiji i vidbih. Vona myttiu rozpravyla
by zi mnoju.
Ale, stojay za derevom, ja vdyvyvsia v chyaka i rozsmijavsia. U neji nemaje ala!
Vona absoliutno ne kidlyva. O naonyj pryklad do vennia Darvina. Mimikrija. Nasliduvannia formy i kolioru kryl osy. Ce metelyk-sklivka, joho krycia prozori, jak u osy,
vony ne vkryti pylkom. Ptachy davno znyyly b metelykiv-sklivok, ta hrizne vbrannia osy riatuje jich.
Vnyzu bilia korinnia, de ja probyravsia, bula pivtemriava, tepla j voloha. Nemovby
ja opynyvsia v pohrebi napivtemnomu i vohkomu, spovnenomu vypariv vid hnyttia
ovoiv. Nespodivanka zminiuvala nespodivankoju. Jaku ciomu lisovomu maskaradi vidriznyty spravnioho chyaka vid riadenoho? I ja to chovavsia za derevo, to nakryvavsia lystkom, to prypadav do zemli, neporuno zavmyrajuy. Ale skiky raziv ce bulo
daremno ja chovavsia ne vid chyaka!
Spravdi, ja chotiv buv perestupyty erez dvi palyky, o lealy poriad: vony perehorodyly meni dorohu. Ta raptom odna z nych vidokremylasia vid druhoji, tovchnula
mene j popovzla. Pereliakanyj, ja vpav. Ale, prydyvyvy, zrozumiv: husenycia! Komu
ne vidomo, o jedynyj zachyst dejakych huseny vid chyakiv nasliduvannia palyky
formoju i koliorom.
o lunko i dzvinko zahulo kolo velyeznoho kua. Na joho vereku zlehka pohojduvaly malynovo-roevi kuli. Kolir jichnij pidkazav meni: ce koniuyna. A veletenka komacha, jaka tak lunko hula, dmi. Nebezpene susidstvo! Ja schovavsia

pid ku. Tut, pid kuem, ja pobayv druhoho dmelia. De riatuvaty?

Ta vyjavylosia, o v dmelia tiky dva kryla, zovsim jak u muchy. Znovu fokus
ce ne dmi, a mucha-volochaka. Skri riadeni! Volochaka u vbranni dmelia! Tak
vidliakuje vona vorohiv.
Ne tiky riadeni, ale j fokusnyky zapovnyly svit, u jakyj ja popav. O upala na
zemliu jaka istota. Vona nenae kepkuje z mene: hepnulasia na zemliu, myttiu zihnula
svoje tilo znialasia vhoru.
Fokusnyk uk-liaskun.
Ja jov upered. A hra navkolo tryvala. Hra jla u narostajuomu tempi. Mimikrija
projavlialasia dovkola mene u najnespodivaniych formach: fokusy, chovanky, kostiumy, vziati naprokat u susida-chyaka
Ja perebihav z miscia na misce. Jak ja stomyvsia vid cioho maskaradu!.. I nijak
meni ity! Ne dijty, ne distatysia do pavukovoji sitky, de zalyylasia riativna krupynka.
Poviv vitru chytnuv vereky trav. o zahurkotilo, bebechnulosia j pokotylosia
popered mene, zastupyvy dorohu. Na zemli leav velyeznyj hlek malo ne vdvoje
biyj za mene. Due obereno ja pidijov do nioho i poav rozhliadaty. Hlek bulo vmilo
i vpravno vylipleno. Hlynu j pisok bulo zcementovano jakym rozynom. Hlynianyj hlek,
ale ne vypalenyj!
Z radisnym chvyliuvanniam ja dyvyvsia i ne mih nadyvyty na hlek. Jasno, cilkom
jasno: ta sama ruka, o vyhotovyla derevjanu loku, jaku ja trymaju zaraz, ta sama
ruka vylipyla z hlyny j hlek. Ja poav rozdyvliatysia navkolo. Meni zdavalo, o iz lisovoji chai do mene vyjde liudyna. Dumev!
Viter zadzveniv, zaumily nad mojeju holovoju verchivky trav, i raptom na zemliu
poletiv e odyn hlek. Ja vstyh schovatysia za stovbur dereva. Z verchivok derev letily
vse novi j novi hleky. Koly viter uuch, ja kynuvsia do nych i zachodyvsia uvano rozhliadaty koen. I o v odnomu ja pobayv na dni take, o zmusylo mene vidsachnuty.
Tam prylypla lapa udovyka, iz sitky jakoho ja ledve vydersia, lapa pavuka!
Ni-ni! Ne bude liudyna lipyty hleky, napovniuvaty jich ubytymy pavukamy j rozviuvaty po derevach. Ale chto i navio zajniavsia tut honarkym vyrobnyctvom ta
zahotivleju pro zapas chariv?
Navi lieni dni vypadkovoho znajomstva z yttiam komach z knyok, maliunkiv i
fotograj v enku, navi uryvasti spohady dytiaych sposteree pryrody daly meni
molyvis zrozumity, jaki bahatomanitni remesla komach. Tut zovsim nedavno ja zdohadavsia, o medovyj kolodia i dach nad nym roby bdola-megachila. To, moe buty,
i hlek, i derevjanu loku vyhotovyla jaka-nebu komacha?
A Dumev? Ne treba obmaniuvaty sebe: oevydno, ja sam odyn, zovsim samotnij
sered veletenkych trav, sered tvaryn, jaki povzaju, strybaju, skau, litaju, urchotia, umlia, dzvenia, yvu tajemnyym i stranym dlia mene yttiam.
Ja jov, use jov

e zdaleku ja pobayv znajomi obrysy velyeznoji hory z rivnoju verynoju. To buv

peniok, vid jakoho poalysia moji mandry. Tam u pavukovij sitci zalyylasia krupynka
zvorotnoho zrostu.
Zdavalosia, o do hory blyko, a ja vse jov ta jov. Znenaka sered trav postaly
otyry kolony, vkryti erstiu. Vony, oevydno, pravyly za pidporu dyvnij sporudi, o lele pochytuvala. Kolony raptom po erzi poaly zhynatysia. Sporuda znykla. Sobaka!
Pidvivy holovu, ja dyvyvsia, ukav pavukovu sitku z mojeju krupynkoju. Ale sitky
ne bayv. Blukajuy navkolo peka, pobayv na zemli jaku siru masu, o leala

aramy. Kostium! Mij kostium! Chotiv pidijty blye molyvo, po kostiumu vdassia
vydertysia, na peniok i zvidty podyvyty, de sitka z krupynkoju. Ta znovu zjavylysia
erstiani kolony. Vony micno vrosly v zemliu bilia kostiuma. Pevno ernykova, zaviduvaka bazy Rajcharotorhu, pospiyla pity do mista j povidomyty pro mene, a sobaku
zalyyla sterehty odiah. Ja pobih he vid moho kostiuma, o joho hrizno ochoroniav
uyj sobaka.
Ja chodu bilia pidniia hory-peka, ale nijak ne mou vyjavyty veletenku sitku.
Nareti de vysoko chytnulosia o holube, znajome, o povyslo na motuzkach. Klaptyk mojeji chustoky mij pla! Todi vin ne doletiv do pavuka, a prykryv krupynku.
Pavuk obplutav jiji razom z holubym plaem strikamy pavutynnia. Zaraz pla vysy,
hojdajesia nad mojeju holovoju. Ale de sitka?
Molyvo, ernykova, podavy u misto, zaepyla j porvala jiji? A moe, ce zrobyv
stranyj pes, obniuchujuy i ohliadajuy vse dovkola? Molyvo, o poviv vitru, skynuvy
u lisi velyezni horyky, porvav sitku.
Ta chiba ne odnakovo! Ale tam, vysoko, na obryvku pavutynnia hojdajesia moja
krupynka.
Ja poav rozdumuvaty, jak distatysia do neji. Po erbynach i triynach kory staroho peka? Vako, maje nemolyvo vydertysia tak vysoko po strimkij stini. Zapamoroysia v holovi.
Kolo peka roslo vysoezne derevo. Ja pomityv, o mi stovburom dereva i pekom
protiahlosia kika kanativ zalykiv kolynioji sitky. y ne vylizty meni po kanatach
na derevo i perebratysia na peniok? Ja poav buv lizty vhoru, ta zlovisne urchotinnia
de u vysoyni zupynylo mene. Ja ziskoyv na zemliu. Pryajivsia!
Zvyajno, ja znav, o pavuky maju zvyku vidnovliuvaty porvane pavutynnia. y
ne zachodyvsia cej pavuk tkaty novu sitku zamis porvanoji?
Znovu urchotinnia Vhori zahojdalasia motuzka, kynuta z dereva. Vona opuskalasia dedali nye. Zdavalosia, niby z hilky na zemliu tiahnesia yva zmija, tiahnesia
i vse namiriajesia za o zaepyty. Ja pidviv holovu: tam, uhori, motuzka micno prykriplena do hilky, nae pryklejena. I o po motuzci, o hojdajesia to v odyn bik, to v
druhyj, spuskajesia toj, chto jiji ve as podovuvav, i vperto namahajesia do oho jiji
prykripyty. Znovu ja pobayv hrebeni, itky i visim ornych oej na holovi. Pavuk!
Na zemli bilia stovbura vysoeznoho dereva valialy kolody, erdyny, doky. Zvyajno, ce buly hiloky i suche haluzzia. Skydalo na te, o pavuk, vypustyvy motuzku,
spuskavsia po nij do cych kolod.
Jak i pere, pohojduvalysia v povitri elepy, schoi na leza skladanoho noyka. Ja
pobayv na erevi udovyka velyezni narosty Iz sotniamy dirook. Pavuk spustyvsia
do odnijeji z kolod, prytys do neji erevo, i motuzka pryklejila. I vidrazu pavuk poav
lizty vhoru, vypuskajuy, vysotujuy iz sebe druhu motuzku. Vin pidijmavsia dedali
vye, a kiho na zadnij lapi trymav mi motuzkamy, vidokremliujuy jich odnu vid odnoji. Vony ne sklejuvalysia, ne zlypalysia. V takyj sposib vin dotiah druhu viriovku nahoru do hilky, de vona micno prylypla.
Pavuk pobih uzdov cijeji hilky. Bih, vypuskajuy, vysotujuy iz sebe motuzku.
Prykripyv jiji do kincia hilky. Pislia toho vin vypustyv motuzku vnyz, spustyvsia po nij
do kolody, znovu pidniavsia vhoru i potiah za soboju novu motuzku. I tak bahato raziv.
Ja pobayv: koloda, do jakoji prykripyly viriovky, popovzla po zemli, trochy pidniala,
zahojdalasia nad zemleju. Nadija na te, o meni poasty jakym-nebu ynom rozirvaty sitku i skynuty krupynku dodolu, propala. Nijakymy palyciamy ne porvaty ci motuzky. Nikoly j niym meni jich ne pererizaty. Motuzky elastyni i, oevydno, due micni
na rozryv. Krim toho, pavuk ce yva majsternia. Zamis porvanoji motuzky vin protiahne novu. o joho robyty? Jak distatysia do plaa? Ade motuzky sitky klejki.
Tysiai j tysiai lypkych kuliok zalyaje na nych pavuk. Ja prylypnu, zastrianu i pavuk rozpravysia zi mnoju, jak z muchoju.

Ja dyvyvsia vhoru to na pavuka, jakyj vysiv unyz holovoju i yhav na zdoby, to na

holubyj pla. opravda, do nioho mona perebraty po suchych radinych motuzkach
(lye spirani motuzky lypki). Ale per za vse treba vyhnaty pavuka z sitky. Pislia cioho
mona podatysia v nebezpeni mandry vhoru po kanatach, do krupynky.
Lehko skazaty vyhnaty pavuka. A jak ce zrobyty? y ne staty bilia kraju sitky
i, smykajuy jiji driukom, dzyaty muchoju? Pavuk zachodysia poliuvaty na muchu.
Ja zibju joho z pantelyku i todi proberusia do krupynky.
Dzyaty, jak mucha? Ale nyki abo vysoki tony dzyannia, narostannia y znyennia jich spryyniajusia vibracijeju kryle muchy. y poasty meni zdijsnyty vse ce
pryrodno? y poasty meni obduryty pavuka?
Ni! Ja ytav pro nadzvyajnyj sluch pavukiv. Na odnomu z koncertiv pavuk, zauvy udesnu hru skrypalia, spustyvsia po svojemu pavutynniu i vysiv, sluchajuy muzyku. Ale, koly zahrav orkestr, pavuk poliz uhoru, schovavsia za kandeliabr. Ri u tim,
o kolyvannia povitria vid zvukiv skrypky prymusyly tak tremtity sitku pavuka Za
kandeliabrom, jak tremty vona, koly do neji potrapliaje mucha. Instynkt chyaka prokynuvsia. A koly zahrav orkestr, velyezni chvyli zvukiv prymusyly pavuka schovatysia.
Ni, ja ne budu dzyaty, jak mucha. Svojim dzyanniam meni ne poasty obduryty
muzykanyj sluch pavuka.
Prote jak e prohnaty joho he? Vraz meni siajnula vidajduna dumka: a y ne
obernuty instynkt pavuka proty nioho samoho? Ade na ciomu samomu misci ja vriatuvavsia vid smerti, zdohadavy kynuty pavukovi svoho plaa. Ja obduryv pavuka,
prymusyv joho chapaty fayvu zdoby. Cej pryjom treba potrojity, posemeryty, povtoryty desiatky raziv, i todi
Ja zachodyvsia zbyraty trisky, palyia, haluzky, potim use ce pidtiahnuv do pavutynnia.
Mereyvo tinej vid sitky, o jiji snuvav pavuk, stalo ve zovsim huste. Sonce osvitliuvalo sitku, viter nadymav jiji. Tremtily, peresuvaly na zemli tysiai jasnych ciatook.
A pid sitkoju bulo vydno chymernyj kontur tvaryny, v jakoji spajano holovu j hrudy:
pavuk povys i atuvav na zdoby.
Nad zemleju pohojduvala koloda, pidtiahnuta vhoru na kanatach. Ja vydersia na
neji. Sitka pruno chytnula. Upyrajuy nohamy v kolodu, ja rozhojduvav jiji dedali
due, nemov na hojdalci. Pavuk poav spuskatysia. Ja ziskoyv na zemliu.
Pavuk te sturbovano obmacuvav kinci motuzok, do jakych bulo prykripleno kolodu,
a ja ve schopyv driuka i poav vydyratysia na stinku peka. Znovu chytnuv sitku. Ja
prynaduvav pavuka to do odnoho jiji kraju, to do druhoho, rozhojduvav to odyn kraj
pavutynnia, to druhyj, kydav palyia. Pavuka bulo zbyto z joho pavuoho pantelyku.
Vin to zaspokojuvavsia nemaje zdobyi! liz na seredynu i pidviuvavsia tam, to
znovu kydavsia na zdoby i poynav spovyvaty palyky, o ja jich kydav u pavutynnia.
Vin spovyvav jich ploskymy motuzkamy, schoymy na striky. Vin buv. pevno, due holodnyj, cej priadynyk, i ve, as namahavsia vysmoktaty yvliui soky z driuia.
Zretoju, ja stomyvsia. Siv na zemliu j poav dumaty, jak by vymanyty pavuka j porvaty
joho sihku. Hlianuv uhoru pavuka nemaje! Oevydno, i vin stomyvsia,
Ja dovho dav. Sitka bula poronia. Lye viter zlehka nadymav jiji. Pavuk ne povertavsia.
I todi todi krupynka-mja nareti opynyla u mojich rukach.

Teper, koly krupynka bula u mene v rukach, ja viduv tiaku vtomu. Opustyvsia
na zemliu. Dyvyvsia na svij skarb i ne mih nadyvytysia, nenae bojavsia o-o vin

pokotysia vid mene he. U stomlenij holovi zminiuvaly odna odnu povini dumky:
Dumev!.. Treba vyde viddaty jomu krupynku. De vin?
Sutenilo. I svit trav, u jakomu ja perebuvav, stavav e straniyj, nebezpeniyj.
Chiba mona znajty Dumeva? Ja sam perekonavsia, viduv, pobayv: z usich bokiv liudynu tut otouju nebezpeky, omyti vony atuju na neji, zmykajusia pivkolom. Odyn
krok, vypadkovyj ruch i vona na kraju zahybeli. Jak e poviryty, o Dumev proyv
u cij Krajini Trav desiatky rokiv?
Treba rozbyty krupynku-kuliu, zjisty. Povernuty sobi zrist. Odiahty kostium, o
ley bilia peka. Pity do mista. Na pojizd ja ve spiznyvsia. Stryvaj! Ade sobaka steree mij kostium. Ja zhadav volochati kolony sobai lapy, o vpyralysia v zemliu, i
zdryhnuvsia. Strano! Ni, ne strano ade prohnav ja udovyko-pavuka z siti i
sobaku proenu! Ale tut-taky ja rozsmijavsia: mabu, ja due stomyvsia, plutaju
mastaby.
A tym asom use dovkola nabuvalo dyvnych i zahadkovych obrysiv.
y ce lye pryulosia meni? De nenae zaypiv parovoz. ypinnia dedali nablyalosia. Ja vdyvyvsia j pobayv: veletenka zmija vytiahnula i stala na chvist. Vona rozchytuvalasia pravoru i livoru, ypila, yja rozdula. Hadiuka! To o omu ypinnia
parovoza.
A poriad z hadiukoju leav pahorb velyezna kulia z vystromlenymy spysamy.
Jiak?
Veletni! Vony vyjly na nine poliuvannia.
Zmija skrutyla i rozkrutyla; blysnula chvyliasta strika jiji spyny. Zmija nakynulasia na velyeznu kuliu. Zirvavsia viter, zahojdalysia travy-dereva.
Ja zibrav usi syly, vyliz na jake derevo i z vysoty pobayv dvobij cych veletniv.
Misiane siajvo spokijno j rivno osvitliuvalo haliavynu, i meni vse bulo dobre vydno.
O na odnu my kulia niby rozkryla: jiak upjavsia zubamy v chvist zmiji. Hadiuka nae oskaenila: poala kydatysia v rizni boky, namahajuy ukusyty jiaka. Darma! Vona natovchuvalasia na holky.
Vse vyroslo peredi mnoju v nezvyajnych mastabach. I meni bulo vako perekonaty sebe, o vnyzu zvyajni hadiuka i jiak.
Dvobij tryvav. I meni zdavalosia, o jiak i hadiuka to nabuvaly svojeji zvyajnoji,
davno meni vidomoji formy, to vyrostaly, vydozminiuvalysia, nabyraly novych, veletenkych rozmiriv. o robyty? Pamoroysia v holovi. Ne treba dyvytysia na borobu
dvoch stranych veletniv, ne treba sluchaty chrypinnia j syannia, o dolynaju znyzu.
Ja vylazyv na derevo vse vye j vye.
A vnyzu boroba stavala dedali zapeklioju.
Jiak micno prytysnuv hadiuyj chvist do zemli. Hadiuka namahajesia vyrvaty,
ta jiak ne puskaje.
Raptom boroba prypynyla. Jiak vidskoyv. Zmija kvaplyvo popovzla dali.
Vorohy rozijly. Ja poav spuskatysia na zemliu, ale pobayv, o jiak pokotyvsia
slidom za hadiukoju. Znovu sutyka! Jiak perehnav hadiuku, strybnuv, upjavsia zubamy jij u yju. Hadiuka osyly stripnula. Jiak myttiu skrutyvsia klubkom. Hadiuka
syala, vona tycialasia u rizni boky. Ta jiak buv neruchomyj. Vin prytys do erevcia
pysok i lapky, pidibhav svoho korotkoho chvosta. Vin rochkav i pychkav, mov parova
mayna.
Hadiuka, pevno, stomylasia, vidpovzla. Vona povzla z ostannich syl.
Jiak pobih, pokotyvsia slidom za hadiukoju. Vin nazdohnav jiji i vpjavsia v chrebet.
Hadiuka rozchytuvala. Ta jiak vstromyv zuby jij u yju.
I ja, zabuvy pro jichni veletenki rozmiry, kryu:
Kusaj! Kusaj jiji, jiae! Prokusy jij yju!

Jiak vidbih. Hadiuka bula mertva. Jiak zrobyv svoje dilo. Vin vidpoyvav: vystromyv lahidnyj pysok, spokijno sklav holky.
Potim vin povoli, perevacem, pidijov do mertvoji hadiuky j zachodyvsia jiji matuvaty. Rozirvav hadiuku navpil, schopyv matok i kudy pobih.
Nevdovzi zjavylysia dva maleki siri horboky, vkryti holkamy jiaky! Vony adibno nakynulysia na zdoby. jiak dyvyvsia na nych, i meni zdalosia, niby vin nasmikuvato posmichajesia.
Jak ja stomyvsia vid cioho vydovyka! Jak choesia spaty! Ta nini erechy, elest,
urchotinnia ne prypyniajusia ni na chvylynu.

De schovatysia, de zasnuty? Ja vmostyvsia buv na lystku dereva, z jakoho sposterihav dvobij veletniv, ta viter, o znenaka naletiv, tak hojdnuv joho, o ja malo ne
hepnuvsia dodolu. Dovelosia spustyty na zemliu.
Schovaty i zasnuty pid jakym-nebu kuem? Ja poav zbyraty na zemli suchi
travynky na pidstylku. Ruka torknula kraju jakoji jamy. Vnutrinij bik jamy ino
obpletenyj motuzkamy. Pavutynnia? Pevno, hnizdo zemlianoho pavuka. Ja pomacav
kolo hnizda. Poriad leav jakyj kruh. y ne kryka vid pavuoji nory? Ade zemlianyj
pavuk lipy z piynok kryeku dlia svojeji nory. y vdoma hospodar? Mabu, ni, bo
inake kryka prykryvala b ilynu.
Prote kika raziv ja vse-taky proviv hilkoju po pavutynniu. Prysluchavsia. Nichto
ne vidhuknuvsia z pidzemellia. Todi ja zaliz u jamu, obsteyv jiji. Pavutynnia suche. Dene-de tukaturka oblupylasia. Na dni jamy lealy hrudky zemli. Pevno, zemlianyj pavuk nazavdy pokynuv ciu oseliu.
Ja vmostyvsia v jami jaknajvyhidnie i spokijno zasnuv.
Lunke bamkannia rozbudylo mene. Udar dzvona i tya. Znov udar. Ja prysluchavsia: bamkannia povtorylosia v inomu misci i znovu urvalosia.
Ale o ue zvuky uty odyn za odnym: to asto, to ride, to blye, to dali.
Ja schopyvsia na nohy i poav vybyratysia z jamy. Hlianuv uhoru i ostovpiv. Nad
otvorom vysila velyezna skliana kulia. Vona minylasia na sonci vsima barvamy veselky. Neve ce kraplyna rosy? A ce bamkannia vid padinnia krape?
Na mojich oach kulia poala vydovuvaty i nabuvaty formu hrui. e my
vona vidirvesia i vpade meni na holovu. Vystrybnuty ja ne vstyhnu. vydkym ruchom
ja prostiahnuv ruku, namacav kryku i zakryv jamu. Maje vodnoas ohlulyvo
bamknulo. Skliana kulia rozbyla ob kryku. Jak dobre, o zemlianyj pavuk, zrobyvy
kryeku, vyhotovliaje z pavutynnia vinu zavisu j zasuvi Riatujuy vid voroha, pavuk
vsovuje kihtyky v kryeku i micno vtrymuje jiji nad svojeju oseleju.
Kryka tak ino zakryvaje otvir, o, mabu, ciu sporudu mona porivniaty z korabenym liukom.
Prote as vylizaty. Ja vidkynuv kryku liuka i skryknuv vid zachvatu. Cho
kudy podyvyty pravoru, livoru, poperedu i nadi mnoju v povitri vysily, hojdaly, a
potim padaly i rozbyvalysia skliani kuli.
Bamkannia Bamkannia stoji u povitri. Letia bryzky-oskolky v rizni boky, a v
bryzkach i kuliach vyhraje soniane prominnia. Zvuky i barvy!
Zdrastuj, dzvinkyj rosianyj ranok!

Z tijeji chvylyny, koly ja prokovtnuv porook i travy bilia staroho peka vraz pidnialysia, jak holky dykobraza, potiahlysia vhoru j otoyly mene z usich bokiv, z tijeji
chvylyny, cho kudy b piov, ja vsiudy bayv, viduvav veletenku ti staroho peka.
Cho jak by daleko vidijov vid peka, ja vse-taky viduvav procholodu cijeji tini.
Probyrajuy pomi veletenkych derev-trav, blukajuy netriamy, ja raptom zupyniavsia i, spantelyeno ozyrajuy, chapavsia rukamy za holovu: o ce take? Ade
dereva, o ot zaraz hojdajusia i elestia, cej hriznyj lis, v jakomu ja opynyvsia, buly
e vora travoju, zelenoju travykoju. Ja toloyv jiji nohamy.
Ti staroho peka prostiahlasia daleko i liahla na lis trav. Zvyajno, mona pity z
cijeji tini. Ale do staroho peka pryjdu liudy ukaty mene, po nych pobihla ernykova; bilia peka zalyyvsia leaty i de mene mij kostium; ja joho vdiahnu i povernusia
do mista.
I siohodni, cioho rosianoho ranku, ti staroho, hnyloho, porochniavoho peka zakolysuvala, zaspokojuvala moje zliakane serce.
Voloay slidom za soboju krupynku, zahornutu v pla, z lokoju v ruci ja obereno
prosuvavsia erez horbky, pahorby, vystupy, uelyny pomi staroho korinnia peka,
prosuvavsia blye do toho miscia, de zalyyvsia mij kostium. y nichto, buva, ne
vziav joho? y steree joho sobaka?
Chto tovchnuv mene. Ja vpav, ale myttiu schopyvsia na nohy. Velyeznyj buryj
udav! Vin zvyvavsia, huno urchotiv po zemli. Ja vidbih. Ale dyvno, omu tak bahato
nih u cijeji tvaryny? Holova v neji tovsta, bura, z ervonoju obliamivkoju. Udav kicem
zvyvavsia zovsim poru. Cijeji myti ja vtratyv use svoje samovladannia: peredi mnoju
velyezna holova z dvoma vyriaenymy oyma. Holova rozduvalasia.
Ja bih vse dali vid udava, prypadav do vystupiv, namahavsia staty zovsim nepomitnym. Raptom ja pobayv jaku ilynu, zatulenu kamenem. Vidsunuv joho i opynyvsia v peeri. Lye tut ja viddychavsia.
Nikoly ne mona rozhubliuvatysia, vtraaty vpevnenis u svojich sylach. Ade cej
udav z nohamy tiky husenycia, zdajesia, metelyka vynnyj branyk. Znovu obman!
Jiji oi, o ne mou ne liakaty, prosto dvi pliamy. Husenycia sama zliakala, i v neji
rozdulo odne z kile tila. jiji vyhliad liakaje navi malych ptaok.
Zvyajno, ja zalyyvsia na jakyj as u svojij schovanci, nechaj husenycia, jaka
stala dlia mene udavom, vidpovze dali.
Svitlo pronykalo kri ilynu i mjako rozlyvalosia po peeri. Ja prytulyvsia do
stiny, pomacav jiji rukamy i zdyvuvavsia vona bula hladeka, zovsim hladeka, nae
jiji vkryly lakom. Ja dobre rozumiv, o zaliz u hnylyj, porochniavyj peniok i konoji
myti matky derevyny mou upasty, zvalytysia na mene. Jakoju sumiiu chto skripyv, pomazav, vkryv poverchniu stin i steliu?
Ja znav z proytanych knyok, o zalozy bdil vydiliaju visk, znav i te, o dejaki
komachy vydiliaju laky. O omu ja podumav, o perebuvaju v nori nevidomoji meni
komachy, jaka voskom abo lakom obrobyla stiny.
Nohy moji kovzaly, nae po navoenomu parketu. Nachylyvsia. Prydyvyvsia. Pidloha bula vkryta koliorovymy nadkrylkamy soneok. Nadkrylky ino pryliahaly
odyn do odnoho, nemovby chto chotiv uberehty ytlo vid vohkosti.
Macajuy rukoju po stini, ja zaepyv krajeok mjakoji tkanyny. Ja due zdyvuvavsia b, jakby ne znav, o bahato jaki komachy vyrobliaju i vatu, i ovk, i pavutynnia.
Z dejakym pobojuvanniam ja trochy pidniav klapo tkanyny, stupyv upered i opynyvsia v druhij peeri
Vohnyky, vohnyky, vohnyky Blido-jasni svitni ciatoky, niby hrudoky misiacia,
utvoryvy pivkolo, rozlyvaly mjake svitlo na stiny, pidlohu i steliu peery. Hnyliuky!
Vsioho lye svitni hnyliuky! Ale vony dopomohly meni pobayty o take, u o j poviryty vako.

Znovu nadi mnoju hojdajusia travy-veletni, znovu ja uju bezuhavnyj homin i hudinnia jichnich verchovi, znovu svity jaskrave sonce. Jak poviryty?! V peerach, de ja
dopiru pobuvav, stiny bulo vkryto voskom i lakom, na dvernych otvorach ovkovi
tory, na dolivci hleky, napovneni kvitkovym pylkom, medom, ystoju vodoju. Jak
poviryty? V odnij z peer spanyj miok z vatianoju podukoju, v druhij, menij
skladeno v poriadku skrueni kanaty, motuziani drabyny, vyroby z dereva, hostri
ulamky erepaok i obtesani kameni, jaki v umilych, vpravnych rukach mou vyjavytysia ne zhir vid noa j pylky.
o za komachy vylipliuvaly posudyny, v jakych zberihalysia rizni chari? o za
komachy praciuvaly nad vyhotovlenniam vaty dlia poduok i kovdr? o za husi priala
ovkovi tory, pokryvala, motuzky, kanaty riznoji dovyny? o za komachy nadaly dlia
obladnannia peer pid ytlo vosky, laky, rizni zapani reovyny? Chto zabyrav u mekanciv trav jichni vyroby (jaku vynachidlyvis tut vyjavleno!), chto zibrav usi ci predmety pid ce sklepinnia, rozmistyv, rozklav jich u peerach?
Perechodiay z odnoho prymiennia do inoho, ja bez kincia-kraju stavyv sobi
rizni zapytannia. Ta jak e ja zdyvuvavsia, koly pobayv malekyj stosyk arkuykiv,
spysanych rukoju liudyny!
Pry jasnomu sonianomu svitli dnia dyvliu na ci arkui i oam ne viriu Prydyvliaju piznaju hostryj, z lehkoju vjazziu poerk.
Znovu toj samyj poerk! Ja bayv cej poerk na arkuykach pid mikroskopom v
instytuti, na paperach v laboratoriji Dumeva, na obhorilij zapysci u Bulaj i na klaptyku
paperu, v jakyj bulo zahornuto porook.
Ta sama ruka!
Ne viriu sobi. Hortaju arkui. ytaju vholos. Ne due holosno, ale tak, ob uty
samoho sebe. Na my, pokynuvy ytaty, ozyraju. Meni zdajesia, niby hunyj homin
trav postupovo vuchaje, nenae vse, o tut yve, prysluchajesia do moho holosu.

Voleju vypadku ja, Sergij Dumev, opynyvsia v Krajini Drimuych Trav. Proyv
tut bahato-bahato rokiv. A koly znajov papir i prosoyv joho ridynoju potribnoho
skladu, tobto zrobyv joho prydatnym dlia pysannia, koly dodumavsia, jak vyhotovyty z
ornynych horikiv ornylo, poav vesty odennyk, zapysuvaty vsi vidkryttia i doslidy, o jich ja zrobyv u cij krajini. Konyj arku ja poznayv poriadkovym nomerom.
Ostannij arku mav nomer 2876.
Nastav de, hodyna i ja vyruyv u podoro, ob peredaty odennyk vidkryttiv
liudiam. Jak ce zdijsnyty, ja e ne znav, ale poklav sobi distatysia tych mis, de najastie buvaju liudy, de koly, davnym-davno, bula atanka.
Podoro bula tiaka, maje fatana. Trapylosia tak, o buria j urahan rozvijaly
arkui odennyka. Molyvo, jakyj-nebu arku i doletiv do liudej? Prote, ytajuy joho,
vony nioho ne zrozumiju, budu smijatysia. Nechaj! A meni zalyajesia: vidnovyty
odennyk z samisikoho poatku i znajty nadijnyj sposib, ob liudy zmohly joho proytaty. Ale per ni poaty vidnovliuvaty odennyk, ja zamis peredmovy do nioho opyu
istoriju mojeji ostannioji podoroi.
Arku 1
Pamjataju, bulo ce nad zachid soncia. Dopysuvav ja todi erhovyj arku odennyka. Podyvyvsia na pryzachidne sonce j podumav: ue tysiai j tysiai zachodiv soncia
bayv ja v Krajini Drimuych Trav. I zavdy v cej as perestavav pysaty.
odennyk mij ue perepovnenyj vidkryttiamy j mirkuvanniamy, dumkamy j
spostereenniamy, jaki ja zrobyv u Krajini Drimuych Trav. as, davno ve as peredaty
joho liudiam. Ale jak ce zdijsnyty? Poperedu lisy, pustelia i Velyka Povina rika. Jak
meni z vakennym odennykom podolaty jich?
Ce pytannia postavalo peredi mnoju orazu, koly ja zakinuvav erhovyj arku.
Ta ja vidvertavsia vid cioho pytannia, zvolikav, use zvolikav. Potim jako bude, o
prydumaju. A zaraz bie zvolikaty ne mona. as!
Tijeji noi, leay v spanomu ovkovomu miku (kokon husenyci), ja ve as do
oho prysluchavsia, oho ekav, nenae chto izdaleku mih pidkazaty vidpovi na pytannia, jake muylo mene. Ta navkolo vse bulo tycho. Lye uty, jak kolotysia, kolotysia serce maleke serce malekoji liudyny.
Poalo schodyty sonce. De daleko zvidsy vono osvitylo zaraz i moje misto. Do nioho
ne distaty. Najkrae jty do atanky, o stoji po livyj bik dorohy do moria. Liudy,
huliajuy za mistom y jduy do moria, zachodia v atanku. Mabu, vona zberehlasia j
dosi. Pamjataju, tam, poriad z atankoju, protikav malekyj strumok. Teper cej strumok

peretvoryvsia dlia mene na Velyku Povinu riku. Jak ja podolaju jiji, ne znaju. Ale vyruaty v dorohu treba.
Arku 2
Koly ja sprobuvav doplysty na plotu po rici, jaka tee bilia mojeji oseli, do Velykoji Povinoji riky. Ne vdalosia.
Vody malekoji riky hubliasia de na pivdni v piskach. opravda, navesni i
pislia riasnych doiv cia rika vlyvajesia u Velyku Povinu riku. Ta vyruaty v plavannia v takyj as bezhluzdo. Stoji skaena pohoda. Viju vitry.
Cho cia rika tee nedaleko vid mojeji oseli, ja omu dovho ne znav, jak jiji nazvaty. Ale o odnoho razu vnoi naprovesni ja prokynuvsia i prysluchavsia do homonu
riky. Meni zdalosia o vona ne vhamovujesia i dorikaje za te, o koly, due davno,
ja zovsim ne pomiav jiji stupav po nij, ledve zamoyvy pidovy obit. I tijeji noi ja
nazvav jiji: rika Zapizni lych Dokoriv.
Ote, na pivninyj schid do Velykoji Povinoji riky mona distatysia tiky lisom i
pusteleju.
Arku 3
Pro vsiak vypadok ja sklav arkui v inyj stos, perevjazav motuzkamy. Iz bdolynych hnizd distav visk, roztopyv joho na sonci. Obmastyv voskom stos. Teper arkui ne
promoknu ni vid rosy, ni vid dou.
U miok z dobrotnoji vodonepronyknoji tkanyny poklav odennyk i obmotav joho
micnymy motuzkamy. Pevna ri, koly ja nazvav by ci motuzky nytokamy husenyci, a
miok kokonom.
Ale jak e nesty cej miok iz odennykom? De toj verbliud, o ponese miok z
vantaem?
Skiky treba terpinnia, talantu, vynachidlyvosti, ob vydresyruvaty tvarynu! Istorija, zberihy podrobyci pochodu Hannibala na Rym, zabula imja udovoho dresyruvanyka, jakyj navyv sloniv vykonuvaty riznomanitnu slubu u Hannibalovomu
vijku.
A y nazve chto imja dresyruvanyka, o prymusyv leviv pokirno vezty kolisnyciu, na jakij Mark Antonij trimfano vjichav u Starodavnij Rym?
Terpinnia, sposterelyvis i ujava o obovjazkovi rysy charakteru dresyruvanyka. Ale potribnyj e j as, tryvalyj strok, ob pryruyty tvarynu, zrobyty jiji
sluchnianoju. Ja znav staroho dyvaka, jakyj navyv svoho ornoho kota pidbyraty konu
vpuenu dodolu monetu j prynosyty na stil. Znav i naturalista, jakyj vlatuvav u sebe
na stoli muranyk pid sklianym kovpakom. V tu samu hodynu, odnia, na tomu
samomu kraju stolu, vin hoduvav odnu mienu muraku medom.
Ale bahato, due bahato dniv mynulo, per ni kit navyvsia prynosyty monety, a
muraka u pryznaenu hodynu prychodyty po solodku poyvu.
Koho z mekanciv Krajiny Drimuych Trav mona za korotkyj strok navyty nesty mij vanta? Chiba mona prymusyty uka-skarabeja tovchaty po zemli ne svoju
velyeznu hnojovu kuliu, a mij miok iz odennykom? Ni, bezhluzdyj namir.
Mynaly dni. I ve skiky raziv ja rozvjazuvav doroyj miok, klav do odennyka
e odyn zanovo napysanyj arku i znovu zalyvav voskom. Znovu perevjazuvav odennyk motuzkamy, chovav u doronyj miok. A odennyk ekav y skoro vidvezu joho
do liudej? A ja ja ne znav, z jakoho boku pidijty do cijeji spravy.
Inodi poynav dumaty pro babok, pro veletenkych metelykiv. U mene buly motuzky riznoji dovyny i tovyny. Ja mih by pryvjazaty do jichnioji spyny svij vanta i,
vchopyvy za kine motuzky, jty po zemli. Tak i zdijsnyty podoro. Ni, v takomu razi ja

zaleav by vid lasky vypadku: babka y metelyk zovsim ne zobovjazani letity do atanky!
Trymaty na povodku metelyka, babku? y stane syly? Ta j potim liudyni treba
vidpoyty v dorozi, a babky j metelyky, napryklad branyky, letia, ne vidpoyvajuy, i
desia, i dvadcia, i sto verst.
I ja poav ue dumaty: y ne rozvjazaty miok i y ne rozsypaty odennyk na arkui? 1 chaj bdoly nesu moji arkui u vulyk, u tych e koykach na nikach, v jaki
vony zbyraju kvitkovyj pylok. Ale treba bude koen arku zhornuty trubokoju i postavyty truboku v koyk. Povoli j vako bdola povertatymesia do vulyka: u koykach,
krim pylku, moji arkui. De tam, u komorach vulyka, vona zalyy arkui razom z
pylkom. Nu, a o dali? Ja navi bez vantau ne vstyhnu dijty do pasiky, a moji arkui
razom z pylkom bdoly pereroblia na chlibe. Nichto jich ne pobay, nichto jich ne
proytaje.
Ni, ne treba rozsypaty odennyk na arkui. Koen nastupnyj arku odennyka
perehukujesia za svojim zmistom z poperednim. Zahubysia odyn arku znecinysia
vsia pracia. Meni dorohyj buv konyj arku moho odennyka.
A dni, hodyny splyvaly. Inodi mona ekaty roky, desiatylittia, ale jak tiako, jak
nesterpno tiako inodi ekaty de, hodynu, chvylynu!
Arku 4
Ce trapylosia na smerkanni. Buly priami j neporuni travy. Ja sydiv pid navisom.
Postupovo temriava ohortala vse navkolo. A o raptom trava zachytala, i peredi mnoju
zjavyvsia kruhlyj, z pochylymy krajamy stil na vomy vykryvlenych nikach. Stil peresuvavsia. A na niomu ruchalysia, voruylysia maleki stolyky. Zvyajno, bahato o
moe pryvyditysia v sutinkach, koly zminiujusia obrysy predmetiv
Ja pyno vdyvliavsia i rozriznyv u napivtemriavi: stil zupynyvsia. Ja navi pobayv, jak maleki kruhleki stolyky obereno spustylysia na zemliu. Vony poaly peresuvaty po zemli. Spantelyenyj, ja pidijov blye i jasno pobayv, o vsi stolyky
prypnuto motuzkamy do velykoho stolu, z jakoho vony zlizly. Lye teper ja zrozumiv,
o ce pavuk vyviv na veirniu prohulianku malekych pavuat. I vony, spustyvy na
zemliu, trymajusia za pavuka z dopomohoju nytok pavutynnia. Ja kynuv kaminyk.
Usi pavuky, odyn za odnym, vydko vyderlysia na pochylyj stil, zlylysia v odnu hrudku.
Kryvi nohy zavoruylysia, stil chytnuvsia pavuk znyk. I znovu travy staly neporuni.
Ue davno smerklo. Zblyzylysia, zlylysia stovbury veletenkych trav. Ue davno
doymykuvav do svoho ytla pavuk i, projovy pid pavutynnym navisom ta baneju, v
jaki vpliv hrudoky zemli j lystiako, probravsia z pavuatamy u vertykane ligvo
zasnuv.
A ja vse e dyvyvsia v orni chai lisu trav i bayv pered soboju pavuka z pavuatamy na spyni. I raptom nespodivana dumka. Brodiayj pavuk, abo pavuk-vovk, o
koho ja prymuu nesty mij miok iz odennykom! Pidkoriu sobi materynkyj instynkt.
Zaraz pavuk nosyv na sobi pavuat. Ale pavuky nosia i kokony z jajciamy, z
jakych vylupliujusia pavuata. Zamis jaje ja pokladu v kokon odennyk. Vin vakyj,
mij odennyk! Nu to j o ? Ja ytav koly, o zamis jaje v kokon klaly vaki
rotynky i pavuky jich nosyly nosyly rivno stiky dniv, skiky treba, ob z jaje vyjly
pavuky.
Ta y zmou ja povesty pavuka za soboju? Skladne j nebezpene zavdannia ekaje
na mene poperedu spijmaty, pryborkaty pavuka, prymusyty nesty vanta. Vako, ale
molyvo.
Mene pojniala radis vid dumky pro te, o skoro ja vyruu v dorohu. Ja pryjdu
tudy, de liudy zmou uziaty v ruky mij odennyk vidkryttiv.
Arku 5

Ja poav prydyvliatysia do zvyok pavukiv. Hrizni pavuky iz stranymy hakamy,

napovnenymy otrutoju; pavuky, jaki prytyskajusia do ertvy, ob vlyty v neji vbyvu
otrutu, jaki strani buly ci pavuky v peri dni moho yttia v Krajini Drimuych Trav!
Jakyj strach posidav mene, koly v temriavi peer, povz jaki ja prochodyv, zasviuvalysia
vohnyky-pavui oi, o fosforescijuvaly j minylysia vid liuti! Ja tikav, chovavsia za dereva.
Pamjataju, v odyn z perych dniv ja pobayv, jak z peery vylizlo volochate udovyko z roevymy nohamy. Visim nih, I na konij nemov tuiu namaliovano orni kola;
mabu, erez ce roevi nohy vydavalysia e roeviymy. Bulo strano, koly udovyko,
uhledivy uka, pidplyhnulo i, pokazavy svoje orne erevo, hrizno pidneslo peredni
lapy. Schopylo uka. Vstromylo v nioho haky, potiahlo v peeru. Jak ja todi zliakavsia!
Ozyravsia kudy tikaty. Meni vvyalosia, o z usich peer na mene dyvliasia liuti
vohnyky, atuju na mene. Ce bulo davno v peri dni moho yttia v Krajini Drimuych
Trav.
A teper ja ukaju pavukiv, namahaju blye poznajomytysia z nymy, diznaty, jak
vony yvu; koho bojasia.
Vysteyvy pohribnoho pavuka i doekavysia, koly vin zalyy svoje ligvo, ja vidrazu poynav dosliduvaty, jak pobudovano ciu oseliu! Peredo mnoju buly bastiny,
bijnyci, kamjani zahorody robota spravnioho inenernoho majstra. Ale dlia sporudennia cijeji forteci pohribnyj pavuk ne vidirvav odnoji travynky vid zemli vin
zepyv i splutav ta perepliv jich pavutynniam. Pavutynniam tako zvjazav solomynky i
stiahnuv rizni kilky. Pryajivy za stinamy svojeji forteci, vij dovidujesia pro pojavu
voroha z lehkoho tremtinnia pavutynnia. Stiny ligva obvyto ovkovymy paleramy
pavutynniam. Jako skotysia kamine, vin zatrymajesia v pavutynni i ne vdary pavuych ditook. Vid pavutynnia pavuk tako vidtovchujesia, jak vid tramplina, i kydajesia na voroha.
Inym razom, nadveir, koly ja povertavsia dodomu, povz mene projla velyezna
tvaryna: orne z korynevymy smuhamy oxamytove erevo i temni kola na nohach. Ce
buv tarantul. Spoatku meni zdalosia, o na spyni v nioho horby. Ale potim prydyvyvsia
uvanie j pobayv: u tarantula, zovsim jak u toho pavuka, o vydavsia meni v sutinkach ruchomym stolom, sydia na spyni maleki tarantuly.
Veir buv spokijnyj i lahidnyj. Tarantul vynis ditej na prohulianku. Pokatav jich
na svojij spyni i teper povertavsia z nymy dodomu. Tarantul znyk u ilyni mi dvoma
kameniamy. Zvidty, z temriavy ilyny, skoro zablyalo otyry oka. Inych otyrioch
tych, o meni, ne bulo vydno. Potim tarantul zajniavsia svojim tualetom: ystyv
perednimy nikamy upacia i elepy.
odnia ja sposterihav cioho tarantula, steyv i za inymy pavukamy. Mynulo ne
due bahato asu, a ja ve znav, jak ide yttia v bahatioch pavuych oseliach. Ja zjavliavsia to bilia odnoho, to bilia inoho ligva, obereno prydyvliavsia do instynktiv, zvyajiv, zvyok pavukiv i dumav pro te, jak prymusyty velyeznoho otrujnoho pavuka sluchatysia j bojatysia mene, prymusyty joho nesty mij baga, jak nosy vin jajcia v kokoni
abo svojich dytynat.
Ot jakby pobayty, koho bojisia pavuk! Todi ja znav by, jak prymusyty joho nesty
mij baga.
as mynav, i ja doekavsia.
Arku 6
Ce stalosia jaskravoho, teploho ranku. Bilia ligva odnoho z tarantuliv, za jakym ja
steyv, zjavyla osa. Jasno-ovte vbrannia, trochy pidvedeni tremtlyvi jantarni kryla.
Hordovyta postava, vydki, riui ruchy. Osa-kalikurg!

Osa metnula i raptom zjavylasia pered pavukom, o sydiv bilia ilyny.

omyti ryskujuy naklasty holovoju, ja pidbih blye do ligva. Dvobij kalikurga i
tarantula! Tarantul pidvivsia maje vertykano. Maleki tarantuly, mabu, zalyylysia
tam, u ilyni-ligvi. Osa to vypuskala z erevcia, to vbyrala nazad svij stylet alo.
Tarantul spyravsia na otyry zadni nohy, oxamyt ornoho ereva vylyskuvav, otyry
peredni nohy buly vytiahnuti, otrujni haky yroko rozkryti i na jichnich kinciach vysily
krapeky smertenoji otruty. Osa-kalikurg vyklyku ne pryjniala. Vona lye stryvoyla
tarantula. Pavuk, mabu, stomyvsia stojaty vertykano vin opustyv usi nohy na zemliu.
Kalikurg kruliav, metuyvsia.
Tarantul rozimknuv otrujni haky. Ot-ot vin peryj kynesia na kalikurga.
Kalikurg to vidstupav, to naskakuvav. Tarantulovi ce, oevydno, nabrydlo vin
prosunuvsia trochy vpered. Osa vidskoyla. Tak vona vymanyla tarantula z ilynyligva i myttiu zahorodyla jomu vchid do ilyny. Tarantul raptom strybnuv, ob
upjastysia v osu svojimy otrujnymy hakamy. Ta vona vpravno uchylyla i zrazu uvihnala svij stylet v tarantula. Strani haky pavuka z namystynkamy otruty bezporadno
povysly. Zalyylysia ne zimknutymy. Buly paralizovani. Ale pavuk e buv yvyj. Pevno,
osa vdaryla joho prosto u nervovyj centr, o ruchav otrujnymy hakamy tarantula.
Osa tanciuvala, trymajuy alo vytiahnutym. Vona kruliala navkolo tarantula
vybyrala nove misce, ob zavdaty udaru. Znovu stylet osy vstromyvsia, cioho razu v
nervovyj vuzol, jakyj keruje ruchamy nih tarantula. Vin zdryhnuvsia, joho kincivky ve
ne ruchalysia. Vin buv ostatono paralizovanyj.
Osa ne vidchodyla vid svojeji zdobyi, vona schylylasia nad ertvoju. Torkala pavuka, pereviriala kinykamy svojich elep, y spravdi udary styleta vluni, y spravdi
nekidlyvi otrujni haky tarantula, y ne zimknusia vony.
Nareti osa potiahla svoju zdoby. Ja piov slidom. Osa-kalikurg zalyyla paralizovanoho pavuka i poala bihaty kolo skeli, o ukajuy, potim povernulasia do tarantula. Vona schopyla joho i znovu potiahla za soboju. Vona vydyralasia, na skeliu, dolala
vsi perekody i tiahla Za soboju yvu, paralizovanu zdoby.
Ja j dali jov slidom za osoju. Vona pidbihla do jakoji ilyny. Tarantula vona pokynula, a sama znykla v cij ilyni. Ja ekav. O vona nareti zjavylasia znovu i vtiahla
tarantula v ilynu, a sama vydko vyskoyla nazad i zachodylasia staranno zakladaty
vchid kaminciamy. Perekonavy, o ilynu nikomu ne vydno, osa-kalikurg znykla.
Ja vidsunuv kaminci j pobayv: na erevi v tarantula pryklejeno bile jajce cylindrynoji formy. Z cioho jajcia vylupysia lyynka kalikurga. Vona vyroste, yvliay
sokamy paralizovanoho pavuka. Toho dnia, koly vyerpajusia yttiedajni reovyny tarantula, lyynka joho pokyne.
Treba staty dlia pavukiv osoju, i todi mona bude prymusyty jich bojatysia mene.
Treba prykynuty osoju o u im ri!
Teper ja poav steyty ne lye za pavukamy, a j za osamy.
Skiky raziv ja bayv: vyblyskuju iz peer na pahorbi liuti pavui oi. I raptom
tripotinnia kryl, prozorych, z ovtyznoju kryl. Osa! Vidvanyj myslyve na pavukiv zjavliajesia na pahorbi. Lehko probihajuy po schylu, osa na my zupyniajesia to bilia
odnoji, to bilia druhoji peery. I znykaju liuti vohnyky jich nenae hasy tripotinnia
lehkych kryle. Dali, dali vid osy v hlybynu peer tikaly, chovalysia pavuky.
Pomachy kryl osy, vydki ruchy, ledve utnyj urchit. A potim kydok. I o vona
ve potiahla za nohu pavuka, jakoho paralizuvala ukolamy ala.
I toho dnia, koly ja, rozdobuvy kryla osy, poepyv jich sobi na spynu i, zmachujuy
nymy, projov povz vchody do peer, toho dnia ja pobayv, jak pohasly liuti vohni.
Pavuky poaly bojatysia mene, malekoji liudyny.
Arku 7

Vpered, mij verbliude! Na pivninyj schid. Tudy, do atanky, de buvaju liudy.

Ja jov na pivninyj schid, trymajuy na arkani tvarynu. V kokoni zamis jaje
paka arkuiv odennyka.
Za spynoju v mene miok z vodonepronyknoho ovku, a v niomu motuzky riznoji
dovyny. Zvyajno, ranie ja nazvav by ci motuzky ovkovynkamy husenyci. I bahato
e riznomanitnych reej moho pobutu bulo v miku.
Aktory mandrivnych teatriv aktory davno mynulych asiv pered tym, jak vjichaty v misto, de mala vidbuty vystava, zvyajno robyly pryval. Treba bulo tak pereodiahtysia, ob vrazyty ujavu, pryvernuty uvahu hromadian i prynadyty jich na vystavu. Najdyvnii, najnespodivanii rei vydobuvaly aktory na pryvali. Ale j ci aktory,
jaki ymalo bayly na svojemu viku, yroko porozpliuuvaly b oi vid podyvu, jakby
pobayly vsi ti rei, jaki ja nis u svojemu miku.
Dbajlyvo j obereno zberihav ja v miku dvi pary kryle osy. Taki svitli, z lehkym
ovtym vidtinkom krycia ja pryvjazav do pleej.
Nelehko bulo nakynuty arkan na pavuka i prymusyty joho jty do toho miscia, de
bulo schovano odennyk. Ale ja pidsterih pavuka, koly vin poyrav zdoby. Z motuzky
ja zrobyv velykyj zamorh. Pidkravsia. Nakynuv. Zatiahnuv obereno navkolo holovohrudi pavuka. Trymajuy kine dovhoji motuzky v ruci, steyv, ekav, y skoro vin zakiny jisty. Doekavsia. Sprobuvav potiahty joho ne vyjlo. I todi ja piov na nioho.
Tripotily, hojdalysia, urchotily v mene za spynoju kryla osy. Pavuk pidvivsia, blysnuly
namystynky otruty. osyly vpyrajuysia nohamy v zemliu, ja micno trymav kine arkana. I vse rizkie j due tripotily pered nym kryla osy. Popustyv povodok pavuk
kynuvsia navtiky. Ta vsiudy popered nioho kryla osy. Pavuk prynyk. Perebyrajuy
rukamy tuho natiahnutyj povodok, ja nablyzyvsia do nioho maje vprytul, urchotiay j
chytajuy krylamy. I pavuk pidkoryvsia. Ja pryviv pavuka na te misce, de leav odennyk. Tut ja dovho j terpliae dav, ne vypuskajuy z ruk povidka, poky stomlenyj pavuk
zaspokojisia i zasne. vydko vykynuv z joho kokona jajcia i zaminyv jich voskovoju
pakoju-odennykom. Pavuk prokynuvsia i piov. Ne vypuskajuy z ruk motuzky, ja
obereno poviv joho na pivninyj schid. Prote pavuk vidrazu viduv, o z kokonom,
jakoho vin nese, o trapylosia. Vin zupynyvsia. Zachodyvsia obplitaty kokon (mij odennyk) novym pavutynniam, micno pryvjazuvaty joho do tila.
Na pivninyj schid, mij verbliude! Na pivninyj schid!
Arku 8
Moja podoro po Krajini Drimuych Trav tiky rozpoala, a mene ve tryvoyla j
nepokojila dyka lisova dalei. Pavuk, jakyj nis kokon iz odennykom, zovsim ne viduvav, o chto trymaje joho na dovhomu povidku i obereno tiahne v pevnomu napriamku.
Inodi lis ridav. I ja bayv, jak pavuk kydavsia, chapav to lyynku, to uka i poyrav zdoby tut-taky, na misci. Ja v takych vypadkach ne perekodav jomu, popuskav
povodok na vsiu dovynu. Koly na liachu pokazavsia pahorok, pavuk oho stav na
nioho vydyratysia. Tam vin obplutav pavutynniam ku i povys holovoju vnyz, niky
sklav na holovohrudiach. Pavuk zasnuv. Ja vmostyvsia nepodalik, obmotavy navkolo
sebe kine dovhoho povidka, i z nasolodoju vytiahnuv nohy. Svoju zbroju hostryj rizak
iz skalky erepaky poklav poriad.
Ja jov. Z konym dnem use bie zvykav do napivtemriavy lisu trav, stav ue rozrizniaty, v jaki vidtinky zabarvliuju napivtemriavu velyezni bani kvitiv synich,
ovtych, bilych. Bani obertalysia nad mojeju holovoju i steyly, ruchalysia za soncem. I
v travach oyvav starohrekyj mit pro Klitiju pro tragine kochannia lisovoji nimfy
Klitiji do SonciA-Helisa. Vona nevidryvno dyvylasia z zemli na toho, chto my nebom

u vohnianij kolisnyci. Peana j tulyva nimfa obernulasia na kvitku. I kvitka, pobayvy sonce na nebi, ve as povertaje za nym svoju holivku dyvysia jomu vslid.
Soniane prominnia zatrymuvalosia de vysoko nad mojeju holovoju. I perohotaky dnia podoroi ja raz u raz zupyniavsia i spantelyeno zapytuvav sebe: skiky asu
ja jdu i kotra zaraz hodyna.
I raptom jaka radis! pidvivy holovu, ja nae pouv: A ve skoro desiata
hodyna ranku as spaty! Ci slova meni, zvyajno, pryulysia: nichto v lisi ne hovoryv.
Ta zate ja jasno pobayv: vysoko, due vysoko nadi mnoju povino stuliavsia i vano
schyliavsia do zemli zasynav holubyj koyk Petrovych batohiv. Tak, petrovi batohy
stomyly. Ade vony davno prokynulysia, roztulyly holuboho koyka e o pjatij hodyni
ranku. Zaraz vony zasynaly. Ja bayv, jak u riznych misciach chylylysia, zasynaly holubi koyky Petrovych batohiv: Ue desiata hodyna ranku as spaty
Tak poalasia nima rozmova kvitiv zi mnoju, podoronim, o briv kri lis trav do
liudej.
Stalo veselie. Ide i vidrazu vyznaaje zaraz desiata hodyna ranku: ovti holivky kozecia zasynaju, povino j vako schyliajusia do zemli.
Zdavalosia, kvity ne tiky kau meni, kotra hodyna, a j peremovliajusia mi
soboju. Bula tretia hodyna dnia, koly ja pouv (krae skazaty zrozumiv!), o kvitka
kubaby, zakryvajuy, kae do neujvitra, jakyj roste poru: y skoro ty zasne?
Ni, ja e hodynku-druhu lovytymu sonianyj promi, vidpovidav neujviter.
Tak, nelehka sprava spijmaty sonianyj promi. Z jakoju kazkovoju vydkistiu
lety vin! Za odnu sekundu obbihaje zemnu kuliu visim raz. Lye kazkar Andersen zmih
serjozno rozpovisty, jak liudyna vyruyla lovyty sonianyj promi.
I e meni zdalosia v peri dni podoroi, o travy ynia opir syli zemnoho tiainnia
i tiahnusia, tiahnusia slidom za sonianym promenem.
Ja jov lisom i, dyvliay na kvitkovi hodynnyky, pidrachovuvav, skiky krokiv ja
robliu za hodynu, erez skiky dniv ja vyjdu z lisu. Za kvitkovym hodynnykom ja zjasuvav, koly mij pavuk zasynaje, koly prokydajesia. I, ob vyde zakinyty podoro, ja
poav posmykuvanniam povidna ranie budyty svoju vjunu tvarynu.
Ja bayv, jak dejaki kvity peretvoriuju de na ni: ude splia, a nadveir prokydajusia; bayv, o dejaki kvity liublia mene pospaty, a ini bie.
Ale vnoi i ja, i moja vjuna tvaryna zavdy vidpoyvaly.
Arku 9
Zalyyvsia pozadu lis trav. Ja jov pusteleju. Viter mav nad neju, znimajuy vhoru
pisok, kuriavu. Viddalik, pravoru, vydnilysia hory. Usia miscevis bula poryta jaramy.
Tam i tut nespodivano vynykaly skeli. Jichnia chymerna forma i riznomanitne zabarvlennia mene dyvuvaly, vraaly. Obijovy odnu taku strimku skeliu, ja spustyvsia v
jar, a koly poav pidijmatysia, pouv yji holosy, o zlyvalysia v odnomanitne hudinnia. Ja vyliz iz jaru, prypjav do dereva vjunu tvarynu i pobih do hory, zvidky dolynaly
holosy. Viter iz svystom vryvavsia u hlyboku uelynu. A tam uty bulo hluche, skorbotne huannia holosiv, protiahlyj stohin, nezhrajnyj um. asom zdavalosia hraje
organ nadzvyajnoji potunosti, asom lunaje tysiaoholosyj chor. Ja vybrav chvylynu, koly viter trochy vuch, i popovzom probravsia v uelynu. Hudinnia j hamir vidrazu otoyly mene. U napivtemriavi ja namacav vysokyj hladekyj vystup, za nym
druhyj, tretij. De mi cych vystupiv narostala zlyva zvukiv, holosiv, umu. Ja zupynyvsia, pereviv podych, prysluchavsia. Ni, vse ce meni ne snylosia. Ja jasno rozrizniav, jak
liudki holosy zlyvalysia v odyn lunkyj poklyk. I ja mymovoli vyhuknuv: Idu na dopomohu!
Arku 10

Vpered, mij verbliude! Na pivninyj schid!

Ja ojno pobuvav u erepaci, v zvyajnij erepaci-porcelianci, abo uovci, o
jiji stavlia na stil jak prykrasu i dlia toho, ob klasty v neji pohasli cyharky-nedokurky.
Jake bezhluzdia! Ciu erepaku-popinyciu chto vykynuv u travu, a meni vona vydalasia horoju z uelynoju.
Due asto v dytiai roky ja probyravsia do bakovoho kabinetu, brav erepaku,
prykladav jiji do vucha. Chiba znav ja todi, v ti dytiai asy, o erepaka lye dobryj
rezonator, jakyj posyliuje ti ledve utni zvuky, o jich zvyajno nichto ne pomiaje? Ni,
v riznoholosomu hudinni erepaky vuvavsia meni todi pleskit morkych chvy i vyttia
vitru v vitrylach karavely, o zablukala v okeani, vuvalosia vake zitchannia Kolumba: do zemli ne doplysty, ue ne viria jomu matrosy, jak ne viryv tam, v Ispaniji,
koro Ferdinand.
Pryvit tobi, porcelianko, mekanko hlyboyny morkoji, mandrivnyce chvy holubych! Ja jdu na pivninyj schid.
Ne skoro ja v dytynstvi diznavsia, o ty, erepako, chatka zvyajnoho
morkoho slymaka i o cej slymak naley do velyeznoji grupy dyvnych istot, jakych
nazyvaju mjakotilymy, abo moliuskamy. Prote de, koly ja pro ce dovidavsia, zovsim
ne buv nudnym dnem. Toho dnia ja diznavsia, o maleka erepaka, jaku znajov
davniohrekyj uenyj Pifagor due daleko vid moria, hlyboko v zemli, pidkazala jomu
vidkryttia, take velyke, jak i proste: tam, de teper suchodil, koly chvyliuvalosia more.
Ade zakopuvaty erepaku tak hlyboko u zemliu liudyna ne mala nijakoji na te potreby.
A dyvnoho pouttia zaznav ja tut u Krajini Drimuych Trav pislia toho, jak pro
zvyajnu morku erepaku, o pravyla koly komu za popinyku, podumav jak pro
horu, nadilenu liudkoju movoju, i probyravsia uelynoju, v jaku liudy koly zapychaly
nedokurky cyharok i struuvaly popil.
Vpered! Na pivninyj schid! erez vyboji, zapadyny, provallia, obmynajuy jich,
perestrybujuy, perepovzajuy. Povz skeli i bezladno rozkydane beskyddia na pivninyj schid! Ehe Ade ci skeli lye ri, kaminci Dity lehko pidkydaju ci kaminci
v povitria i lovlia jich
Arku 11
Bulo de opivdni. Sonce prypikalo. Pisok buv hariayj. Hostre kaminnia rizalo
nohy. Panuvala ta poludenna tya, koly koen zvuk vidluniuje osoblyvo vyrazno i uty
joho daleko. Tini ske buly orni j korotki. Raptom dyvne odnomanitne rypinnia narodylosia v pusteli. Ja zupynyvsia. Prysluchavsia. Na my zapala tya. A potim znovu z
tijeju odnomanitnistiu zalunalo ce rypinnia. Vono stavalo dedali hunie i rizkie; z
konym krokom ja nablyavsia do toho miscia, zvidky vono dolynalo. I raptom vyrva!
Ja opynyvsia na samisikomu jiji kraju. Odyn neoberenyj ruch, i ja pokotyvsia b unyz,
vpav u neji. Chto iz velykoju majsternistiu pobuduvav u pusteli nespodivanu pastku, i
bu-jaka yva istota moe tudy vpasty.

Rypinnia vyrazno dolynalo z hlybyny vyrvy. Ne vypuskajuy kincia povidka, na

jakomu trymav pavuka, ja lih na kraj vyrvy i stav prydyvliaty. Jaka tvaryna iz elepamy konu zahnuto nemov serp robyla svojim yrokym tilom boroznu v pisku. O
omu z vyrvy utno bulo rypinnia.
Muraynyj lev! Ce vin zrobyv vyrvu pastku v pusteli: spoatku okreslyv odne
kolo peru boroznu, a vseredyni kola zachodyvsia skopuvaty druhu, menu, boroznu,
potim tretiu I o teper, u mojij prysutnosti, vin zakinuvav robotu: konina jama hotova.
Muraynyj lev zakopavsia v neji, lye styra iz pisku elepy-serpy. Ja poekav,
podyvyvsia e raz i chotiv buv ruyty dali. Ale o udarylo meni v oblyia, zaporoylo
oi. Ja zatulyvsia rukamy, pustyv povidok. Pouv hurkit
Pavuk! Moja vjuna tvaryna kotyla unyz razom iz odennykom, o leav u kokoni, kotylasia tudy na dno pastky. Pianym doem muraynyj lev zasypav meni
oi i zbyv z nih pavuka. Ja bihav po kraju pastky, ne znajuy, o robyty. Pavuk povoli
spovzav do stranych serpiv muraynoho leva. Ja vyjniav z mika najdovu motuzku,
zrobyv velykyj zamorh, nakynuv joho na pavuka i stav tiahty. Pavuk vydyravsia kahoru, namahavsia vybratysia. Ja jomu dopomahav. O vin ue poriad zi mnoju, i ja
rvuko smyknuv motuzku. Ale pavutynnia, jakym buv obplutanyj kokon, oevydno,
oslablo, i kokon z odennykom zirvavsia j pokotyvsia v pastku, zvidky dopiru vyliz pavuk. I tijeji myti vin rvonuvsia i kynuvsia slidom za kokonom na dno vyrvy, de styraly
dva serpy muraynoho leva. Ja bayv: pavuk nazdohnav kokon, schopyv elepamy, stav
vydyratysia nahoru, padav, skouvavsia. Ja dopomahav jomu o bulo syly tiahnuv
motuzku. I o vin vyliz nahoru.
Pavuk zdychav. Ja schylyvsia nad nym. Perelamano nohy. Obirvano splutane pavutynnia, jake dovho i micno trymalo kokon. Oi smianily. Ale v stysnutych elepach
kokon, toj kokon, v jakomu pavuk zberihaje jajcia (z nych vylupliujusia pavuata) i
kudy ja zamis nych poklav vakyj odennyk.
Vsiu dorohu pavuk nis u kokoni odennyk, oberihav, vako peresuvavsia z nym,
vriatuvav iz zhubnoji pastky. Pavuk zdychav. Chto ubyv joho? Instynkt materynstva

Veni stavyly doslid: obereno j nepomitno schovaly kokon. Tarantul vidrazu poav vyjavliaty nespokij, obukav noru, potim rozkopuvav zemliu y nemaje tam kokona. Ryv, kopav, ta vse marno. Vtratyvy ostanni syly, zdoch.
Pavuk, jakoho zalyaju u banci iz joho malekymy pavuatamy bez jii, daje sebe
zjisty pavuatam, ale ne ipaje odnoho.
Vse ce ja znav davno.
Ota yva istota, jaku bahato liudej znevaaje, zaraz konala na mojich oach. Ja jiji
due, due aliv.
Ja distav z kokona zahybloho pavuka odennyka, vidnis joho vbik. Vyjniav z
mika hostru skalku erepaky i zachodyvsia kopaty zemliu. Nadveir ja zasypav mertvoho pavuka piskom.
Rano-vranci z mikom, v jakyj ja schovav odennyka, z vakym mikom ja popriamuvav na pivninyj schid.
Samotnij mandrivnyk brede bezkrajoju pusteleju, lisamy j dolynamy. Raz u raz
zupyniajesia: miok iz odennykom nadto vakyj. Vin to bere joho na plei, to nese v
rukach, to voloy po zemli. Mandrivnyk priamuje do Velykoji Povinoji riky. Vin podolaje jiji i pryjde do atanky, do liudej, ob peredaty jim odennyk vidkryttiv. Vin nese
joho u vodonepronyknomu ovkovomu miku.
Arku 12
Jakyj bezmenyj vodnyj prostir, jaka nezvyajna sira dalei! Velyka Povina rika!
Usi roky, proyvy daleko vid cych berehiv, ja navi ne ujavliav sobi, na jaku neozoru vodnu perekodu peretvoryvsia toj malekyj likuvatyj strumok, erez jakyj ja
koly tak lehko perechodyv. Ne dumav i ne ujavliav sobi, o cia rika taka yroka. Jak
distatysia druhoho bereha? Zrobyty plit rubaty dereva, tiahty do vody, zvjazuvaty
motuzkamy? Ja chodyv zarostiamy bilia riky i odnoho dereva, prydatnoho dlia plotu,
ne znajov. A ym zvjazuvaty plit? y vystay motuzok?
Skiky dniv, skiky noej ja e probudu tut?
I vse astie, vychodiay iz zarostej na pianu pryberenu kosu i dyvliay na bezmenu vodianu siru pelenu, vkrytu dribnymy bryamy, ja viduvav: meni nikoly ne podolaty ciu riku!
Arku 13
Buv jasnyj ranok. Ja sydiv na berezi. Povitria take prozore, o, zdavalosia, vhaduje obrysy protylenoho bereha. Ta do nioho nikoly ne distatysia! Na dui bulo hirko
i sumno.
Raptom u zarostiach povz mene promajnula yja ti. Znovu pavuk! Ta jakyj harnyj! yroka oraneva smuha obliamovuvala joho temno-okoladne tilo. Bili ciatky
dvoma riadamy prostiahlysia po poverchni erevcia. Roevi nohy vydko perebyraly zelenu travu. Pavuk volik velykoho suchoho lystka. Kudy?
Obereno j tycho ja poav skradatysia kri zarosti slidom za pavukom. Vin pidtiahnuv lystok do vody i znovu pobih u zarosti. Ja dovho ekav bilia vody, i o pavuk znovu
zjavyvsia. Jak i ranie, vin tiahnuv suchyj lystok. Pokynuv i cioho lystka poriad z perym, bilia vody. I znovu v zarosti! Teper ja piov za pavukom. Vin bih to v odyn, to v
druhyj bik i nenae o ukav. Nezabarom ja zahubyv joho i povernuvsia na bereh.
Dyvliusia bilia vody lea ue try lystky. o bude dali? Navio pavukovi suche lystia? Navio vin tiahne joho do vody?
Moe, ce toj pavuk, jakoho nazyvaju plotovym? Vin peresliduje zdoby na vodi
bihaje po jiji poverchni i ne tone, asto sporuduje plit, plyve na niomu za teijeju.
Prypjavy sebe dovhym pavutynniam do plotu, vin zalyaje joho, biy po vodi, lovy

zdoby, povertajesia z neju na plit, zjidaje, vidpoyvaje na niomu. Potim znovu poliuje.
Z jakoju vydkistiu ja pobih po svij miok! Bulo due vako probyratysia z vantaem kri zarosti. Ja pospiav, bojavsia, o pavuk zroby plit i poplyve bez mene. Nareti
pobayv: suche lystia ley na staromu misci, na berezi. Oevydno, plotovyj pavuk tak i
ne povertavsia. Daremno ja pospiav. Schovav miok u kuach, zachodyvsia zbyraty v
dorohu chari kvitkovyj pylok, nasinnia, nektar. Odnak ve as pozyrav, y ne zjavyvsia pavuk, y ne poav vin vjazaty plit.
Nastav veir, a pavuk ne povertavsia. Molyvo, zahynuv, a moe, ja joho spolochav,
i vin sporuduje plit v inomu misci. Ja sydiv na miku bilia riky, ekav, mrijav.
Ot jakby rozdobuty nadijni motuzky, o ne nabuchaju u vodi, ta j zvjazaty plit!
De bilia berehiv Siciliji, Korsiky, Pivdennoji Italiji yvu moliusky, v jakych erepaka zavdovky bie pivmetra. Ciu velyeznu erepaku moliusk prykripliuje do ske
nytkamy. Jaki micni povynni buty ci nytky! Dyvno, omu rozvodia riznych ovkopriadiv, a ne vydobuvaju erepaayj ovk. Moliuska, zdajesia, nazyvaju pinna nobilis.
Zapala ni. V zarostiach na berezi bulo vohko j cholodno. Ja sydiv na miku, de
leav odennyk, nechytre naynnia bahato motuzok, nytok i mrijav pro dyvovyni
korynevi nytky moliuska, jakyj de zaraz unoi pid vodoju prykripliuje velyku erepaku do skeli v Seredzemnomu mori, zhaduvav pisni na plotach, perevozach i poromach, hudky paroplaviv, na jakych liudy lehko dolaju riky.
Nastav ranok. Pavuk ne zjavliavsia. Moe, vin ne pamjataje, de zalyyv lystia? Ale
pamjataje osa, de vona chovaje tarantula, jakoho paralizuvala: vona jde vid nioho he
i potim zdaleku povertajesia, prynosy kaminci, zatuliaje vchid u ilynu. Moe, pavuk
zahynuv?
Treba vyjniaty motuzky z mika, sprobuvaty zvjazaty plit z oeretynok abo z cupkoho suchoho lystia. ym e jich proyty, prokoloty? Ja vyruyv na pouky oeretynok,
lystia i, vidijovy na kika krokiv vid bereha, maje naskoyv na pavuka. Vin bih tudy,
do svoho suchoho lystia na berezi.
Ja pobayv, jak vin stav vypuskaty pavutynnia i namotuvaty joho na lystia. Ja
pidkotyv svij miok uprytul do lystia. Pavuk mene ne pomityv joho uvahu pohlynulo
priadyvo. Pavutynnia stiahuvalo kraji lystia; vony le zahynaly, utvoriujuy o
schoe na oven z vysoko pidniatymy bortamy. O vin povolik plit do vody.
Zabuti vsi sumnivy, znykly nerozvjazni Pytannia. Zovsim jak u toho dikkensivkoho heroja, jakyj perekydav livoju rukoju erez prave plee vsi vaki pytannia. Do
rei, jak zvaly cioho heroja?..
Pavuk tiahne plit do riky. Ja osyly, ne vidstajuy vid nioho, volou svij odennyk. Pavuk zipchnuv svoho plota na vodu. Ja schopyv miok i strybnuv slidom za pavukom. Plit zachytavsia.
Mi inym, meni, vlasne, nema oho zhaduvaty imja dikkensivkoho heroja
I my poplyvly.
Arku 14
I my poplyvly. Pamjataju svij pereliak, pamjataju, jak zabylosia v mene serce, koly
plit zahojdavsia na chvyliach. Z vody pidijmalysia strunki, hnuki stovbury derev. Ja
zviv oi jichnie verchovittia de due vysoko nadi mnoju kupalosia i znykalo v blakyti.
ochvylyny plit mih naskoyty i vdaryty ob stovbur. Ja trymav u ruci erdynu i jak
umiv pravuvav plotom. Viter zdijmav na vodi le pomitni chvyli. Viddzerkalennia derev
vhynalosia, lamalosia na poverchni riky. Inodi vse vraz chmurnilo, temnilo navkolo
ce plit uvichodyv u merechtlyvu ti, i todi ja viduvav: pidi mnoju bezodnia. Ta plit
vyplyvav na blyskuu hladi riky, i ja veselo pohliadav na volochate udovyko na
svoho novoho suputnyka.
Bereh viddaliavsia j viddaliavsia, i v dui narodylasia nadija: mabu, plit pereplyve

erez ciu riku, distanesia do toho bereha, de stoji atanka i buvaju liudy. I ruka moja
torkalasia vodonepronyknoho mika, v jakomu leav odennyk.
Uryvastyj rizkyj klekit prolynuv nad hladinniu riky. Teija nesla mene use vyde, a zvuky nablyalysia, posyliuvaly. Na odnomu iz zakrutiv riky z-za tovstych derev, o rosly na berezi, dyvylysia na mene velyki bakati oi tvaryny. Velyezna rozziavlena paeka adibno vdychala povitria. kira pidboriddia to nadymala mikom, to
opadala, a razom z neju zatulialy i vidtulialy nosovi klapany Antrakozavr? Zemnevodne permkoho peridu?
Permkyj perid. Mijony rokiv tomu v milkych vodojmach, rikovych zaplavach i
zaboloenych dolynach mekaly zviropodibni jaery, veletenki zemnovodni velyezni, nezhrabni, nepovorotki. Zminiuvavsia klimat, moria vidstupaly i nastupaly, zminiuvalasia roslynnis, i vsi dyvovyni jaery ta veletenki zemnovodni davno ve zahynuly vid posuchy abo vid cholodu, a o odne z nych zberehlosia, vyylo i dyvysia na
mene velykymy bakatymy oyma, zakryvaje i rozkryvaje svij rot-korobku. Rizkyj
klekit lyne nad hladinniu riky, vuchaje i znov poynajesia.
My proplyvly povz abu!
Zvyajno, i v knykach z paleontologiji vkazuju, o aba rodyka antrakozavra
i o navi vyhliadom svojim vona nahaduje ce veletenke zemnovodne, zalyky jakoho
znachodia u vidkladach permkoho peridu. Mabu, naa aba i kumkaje zovsim tak,
jak antrakozavr, lye v sto-dvisti raz tyche.
Raptom plit pidskoyv i pryvydyv svij ruch. Plotovyj pavuk, mij suputnyk, strybnuv na vodu i pobih po nij na vysokych, dovhych nohach lovyty zdoby.
Za nym tiahlasia micna nytka, o jiji pavuk prykripyv do plotu. Cia nytka dopomahala jomu povertatysia na plit.
Arku 15
My plyvly. Metalinym polyskom jasnily prozori kryla istot, o sydily na hilkach
pryberenych derev. Ptachy? Ni, u konoho takoho ptacha dvi pary kryl, due dovhych i vukych. Oi cych krylatych istot (kone oko skladajesia z bezlii kusokiv
mozajika!) minylysia riznymy kolioramy. Liakaly mene. A jichni anteny-vusyky ve as
tremtily, nemovby lovyly ruch povitria. Ci dovhi j tonki ptachy nespodivano zryvalysia
z miscia i z straennoju vydkistiu litaly nad vodoju. Vony perevertaly. Jaku my lealy na spyni, nae spyrajuy na povitria. e my znykaly vdalyni. A na plit padaly
zalyky jichnioji zdobyi.
Babky!
Povz plit maly vodiani kovzaniari. yroko rozkynuvy nohy veletenki holky,
vony le torkalysia poverchni riky i, vidtovchnuvy vid vody, raz u raz strybaly erez
plit, opuskalysia na vodu i znykaly.
Jako prostu vaku holku poterty yrom, vona plavatyme na vodi. Tak i nohyholky cych istot, zmaeni yrovoju reovynoju, kovzaly po vodi. Ce, zvyajno, vodomirky.
Vijav lehesekyj vitre. Plit plyv spokijnoju vodoju vzdov bereha. Ja tryvono ekav koly viter pidene plit do toho bereha? Marni spodivannia! Viter zovsim ne vijav
u bik atanky. o robyty? y ne zmusyty pavuka tiahty plit do toho bereha Nastrachaty joho kryciamy osy? I chaj vin tiahne plit na svojemu kanati (zjednujuij nytci).
Kika raziv namahavsia ce zrobyty ne vychodylo.
U zaplavach riky na pidvodnych derevach sydily tvaryny; u konoji vydovene
tilo, bakati oi, a rot zakrytyj maskoju.
Masky buly rizni: olomopodibni, lopatopodibni, plaski.
Kona tvaryna, zdavalosia, zakamjanila, pryrosla do toho miscia, na jakomu
sydila. Velyki kruhli oi nevidryvno dyvylysia v odnu toku. Nespodivano to odna, to

druha tvaryna rvuko vidkydala masku vpered, vai na arniri vypriamliavsia, a hostri
pazury masky chapaly ertvu i zrazu nesly do rota. Tvaryna poyrala zdoby, a maska
na vaeli, zovsim jak ruka, pidtrymuvala jiu. Ale raptom ci tvaryny nemov zirvalysia
zi svojich pidvodnych derev i, prytysnuvy nohy do tila, promaly z alenoju vydkistiu
povz plit. Vony vbyraly vodu i z velyeznoju syloju vypuskaly jiji; vodiani postrily vidbuvalysia z nevelykymy intervalamy i tovchaly tilo tvaryny vpered.
Ta ce lyynky babok lyynky, jaki skoro peretvoriasia na babok i budu
gracizno j vydko litaty nad rikoju.
Arku 16
o to zasiajalo zolotom udalyni? My pidplyvaly do ostrova. yji velyezni lapy
vysunulysia z vody i vepylysia za kraj cioho ostrova.
Z vody pidvela i poala vydyratysia na ostriv tvaryna, o na peryj pohliad formoju i obrysamy ymo nahaduvala krokodyla. Zubasto-chvyliastyj hrebi tiahnuvsia
po vsij spyni. Tvaryna liahla na bik, i ja pobayv jiji oraneve erevo z temnymy pliamamy. Zolotavo-ovti oi steyly za mnoju. achlyvyj jair!
Teija hnala plit prosto na ostriv.
Use vyraznie vymaliovuvavsia zubasto-chvyliastyj hrebi jaera. O vin spustyvsia z ostrova. Zubastyj chvist udaryv po vodi. Plit syno zachytavsia. Jair, roztynajuy vodu, nablyavsia do nioho. Pavuk pidstrybnuv, zliakano zametuyvsia na plotu.
Ja j ne pomityv, jak vin obirvav svoju nytku i znyk. Plit z pryvjazanym na niomu vantaem mojim mikom zakrutyvsia, zastrybav. Ja vpav, opynyvsia u vodi i pobayv:
de daleko bih po chvyliach plotovyj pavuk, a joho peresliduvav zubastyj hrebi jair!
Trymajuy u vodi j ipliajuy za kraj plotu, ja namahavsia vylizty na nioho, ale
mene vidneslo vbik. Moje sudence plyvlo dali j dali razom iz mikom, v jakomu buv mij
odennyk. Vybyvajuy z ostannich syl, ja poplyv
za nym.
Vdalyni, na zakruti riky, strymily z vody jaki dereva. Vony trochy zatrymaly plit. Ja vstyh
doplysty, vyliz na nioho. Miok iz odennykom
buv na misci. Rozdyvyvsia: ni ostrova, ni jaera,
ni pavuka vlasnyka plotu, ne bulo vydno.
Teija znovu pidchopyla mij plit, i ja poplyv.
Ja poav dumaty: O meni zdajesia, niby
hlybyna vody pid plotom vymiriujesia verstamy, a
naspravdi ja plyvu lye strumkom. Treba vse stavyty na svoji miscia: ne treba dumaty na abu, o
to antrakozavr. I ne ptachy z blyskuymy prozorymy krylamy litaly nad mojim plotom, a babky,
zvyajnisiki babky. A dyvni istoty z maskamy
lyynky babok.
A achlyvyj jair iz zubastym hrebenem, jakyj peresliduvav mij plit, lye tryton. yvysia
vin puholovkamy, ervjakamy, abjaoju ikroju.
Dychaje atmosfernym povitriam zovsim jak
aba. Vysunesia z vody, vypusty kika bubaok
vidpraciovanoho povitria, ponovy zapas povitria v
leheniach i pide pid vodu.
Arku 17

Lehki bryi projly po hladini riky. Due zachytalysia dereva, povz jaki plyv plit.
Kolir vody stav svyncevym, pochmurym. Viddzerkalennia derev znyklo, nae potonulo
u vodi/ Viter z umom i svystom lynuv nadi mnoju. Travy na berezi lychovisno huly.
Jichnie hudinnia uryvalosia, ob poatysia z novoju syloju. Viter ue bavyvsia mojim
plotom, nae triskoju. Ja ve ne mih nym pravuvaty. Aby lye vtrymaty miok z rukopysom. e raz ja obmotav miok motuzkamy i micnie pryvjazav joho do plotu.
Navio, navio ja stupyv na cej plit, doviryv svij neocinennyj vanta odennyk
prymcham vodnoji stychiji!
Zapiznili ali, jaki vy hirki!
Ue ne litaju nadi mnoju ptachy z blyskuymy j prozorymy krylamy. Ue schovalysia v hlybynach vod, znykly, ezly nebezpeni suputnyky moho plotu.
Lye viter ne zalyav mene, svystiv u vuchach i hnav mij plit upered. Kudy? Prosto
do bereha. Ta, lele, ne do toho bereha, do jakoho ja poryvavsia!
Viter kruty plit, umy, hude.
Pro daleki paroplavy, o perehukujusia v nehodu odyn z odnym, pro nych zhadav ja tijeji chvylyny.
ob plit ne vdaryvsia ob bereh, ja vystavyv svoju erdynu. Ta viter, mabu, steyv
za konym mojim ruchom. Vin nalitav to z odnoho boku, to z druhoho, i daremni buly
vsi moji namahannia. Slidom za mnoju viter hnav velyki zeleni polia. Vony chytaly,
otouvaly z usich bokiv. I o mij plit zastriav u cych poliach i poplyv z nymy. Plit zahubyvsia v neozoromu zelenomu plavuomu mori.
De daleko-daleko zvidsy v Atlantynomu okeani, je Sargasove more. Tam najstranii dlia moreplavcia ne viter i ne teiji, a vodorosti. Vony zapovnyly velyeznyj
vodnyj basejn. Zelene more v okeani. More bez berehiv. U ciomu mori zastriahly karavely Kolumba, i Nautilus kapitana Nemo ledve prorvavsia kri tovu vodorostej.
Zatysnutyj, zahnanyj vitrom, zahublenyj v zelenomu ruchlyvomu poli, ja zhadav
Sargasove more i z tuhoju dyvyvsia v dalei.
Jak vybratysia z cioho neozoroho zelenoho polonu?
Viter z novoju syloju zasvystiv u vuchach. Ja pidviv oi: jake orne hanirja zatulialo nebo. Mij plit chytnuvsia. Chytnula i temriava, o otouvala mene. Hostre svitlo
raptom prorvalosia kri chmary i osvitylo vse dovkola, i tijeji myti zeleni polia staly e
zelenii.
Riatuvaty vanta! Vstyh rozvjazaty vuzol, jakoho ja sam micno zatiahnuv, pryvjazujuy miok z rukopysom do plotu. Chytavycia posyliuvalasia, plit stavav maje vertykano, i ja ledve vstyh schopyty kine motuzky, jakoju buv obvjazanyj miok. Kri vyttia
vitru ja pouv chrypke klekotinnia. De zovsim blyko majnula blyskua mokra vidkryta
paa-korobka. Promajnula ovta obmilyna Ostriv? Kosa? Plit pidniavsia nadi
mnoju pidnialysia zeleni polia. Chytnulosia nebo
Arku 18
Korabena avarija!
Mabu, istorija korabenych avarij:
asiv, koly nikijci na svojich tryremach, sudnach z trioma hriadamy vesel i otyrykutnymy vitrylamy, jaki pidnimaly lye pry chodovomu vitri, doplyvaly do berehiv
Rodeziji, v dalekij Afryci;
asiv, koly vidvani moreplavci normanny zalyaly Skandinaviju i, vyznaajuy
liach po zirkach, doplyvaly na hostronosych ovnach do berehiv Hrenlandiji i Islandiji,
do berehiv toho materyka, jakyj erez pja stoli bulo nazvano Amerykoju;
asiv, koly karavely vysokobortni tryohlovi vitrynyky-v dalekomu okeani bezporadno stojaly z ponyklymy pid as tyliu vitrylamy na odnomu misci, a moreplavci z

tuhoju dyvylysia u nebo: y skoro nalety viter, nadme vitryla i prymy karavely do
tijeji krajiny, de zoloti zlytky i kotovne kaminnia valiajusia na zemli, mov opale lystia
v osinniu poru
mabu, istorija korabenych avarij vsich asiv znaje ymalo vypadkiv, koly razom z korablem tonuv uve ekipa, i lyalasia yva tiky odna liudyna. Ale nikoly cia
ucilila pislia korabenoji avariji liudyna sama do puttia ne znala, jak i omu vona odna
lyylasia yva, ne zahynula. Znala pro ce tiky morka voda, jaka vynesla na bereh odnu,
lye odnu liudynu. Ta, zalyajuy, pokydajuy jiji na berezi, morka chvylia kvaplyvo
bihla nazad u more. Lehekyj pliuskit, tyche rokotannia, alibnyj stohin
O i ja ne znaju, ne vmiju rozpovisty, jak stalosia, o ja ne potonuv. Leu na berezi.
I teplyj ovkovyj vitre obvivaje oblyia, zaspokojuje mene. Nadi mnoju spokijna blaky
neba. Ja pidvodu holovu, dyvliu na riku. yroka protylenyj bereh le vydno. Jaka
tycha, spokijna, povina! y ne po cij tychij vodi viter haniav mij plit v rizni boky, prytysnuv do bereha, otoyv polem vodorostej? y v cij rici pid as buri perekynuvsia mij
plit? I pouttia aloiv do samoho sebe, take nebezpene v konij liudyni, pouttia aloiv, zmiane z nasmikoju nad soboju, pojnialo j perepovnylo mene: jaka e tam korabena avarija Sargasove more, polia vodorostej!.. Ade ce pohojdujesia na vodi najzvyajnisika zelena, due zelena bolotiana riaska. Ja malo buv ne potonuv u boloteku,
v povinomu strumoku, v zelenij riasci!.
Svitla dumka rozvijala hirki rozdumy. Molyvo, miok iz rukopysom ne poplyv, a
zastriav u riasci? Ja znajdu, neodminno znajdu svij odennyk. I chaj mekaju u cij
Velykij Povinij rici dynozavry. I chaj antrakozavry zahluaju svojim krykom vyttia j
svystinnia buri. Ta vse-taky ja znaju: Velyka Povina rika ce lye strumok z riaskoju,
de mekaju zvyajni trytony i najzvyajnisiki aby.
I svij odennyk ja znajdu! Vin ne promokne vin, zalytyj voskom, ley u vodonepronyknomu miku.
Arku 19
De u de chodyv berehom, plavav pomi poliv riasky, dyvyvsia, ukav svij miok.
Ne znajov! Ale j dumaty ne chotiv, o joho zanesla teija. I poviryv ja v te, u o chotiv
viryty: vin tut, neodminno tut, zovsim blyko Ta de , de? Jako joho nemaje v riasci,
to, ote, chto iz mekanciv riky potiahnuv joho na dno. Tam, na dni, i treba ukaty
miok iz odennykom.
Arku 20
Ja ve as namahavsia pryhadaty, vpiznaty te misce, de perekynuvsia plit. Treba
pirnaty, ukaty odennyk pid vodoju, Ta de, v jakomu misci ukaty?
Arku 21
Aerostaty aerostaty aerostaty Inodi raptom na dumku spadaje te abo ine
slovo, ne povjazane ni z tym, pro o dumaje, ni z tym, o tebe otouje. Ta ce slovo ne
daje spokoju, zvuy u holovi, i ty joho povtoriuje i povtoriuje.
Ja buv due holodnyj, blukav berehom, dumav pro te, jak rozdobuty jiu, ale ve
as povtoriuvav slovo, jake do mene pryepylo: aerostaty aerostaty Zvidky vono
pryjlo? Ce vse vid holodu. Jak pamoroysia v holovi! I plyvu vysoko v nebi chmarynky,
plyvu, kolyvajusia v nedosianij vysoyni. A pid nymy plyvu, kolychajusia kvity: bili
zontyky, puchnasti voloti, riznokolirni kuli. Pamoroysia v holovi. I zasilo skalkoju v
mozku odne slovo: aerostaty.

Arku 22
Bilia samisikoho bereha po vodi prostiahlosia lystia jakoji roslyny. Dovhaste j
husto-zelene, vono bulo schoe na lystia tropinoho kusa. Ja u kika raziv menyj za
konyj lystok. Uroysto pochytuvalysia nad vodoju veletenki stovpyky roevych kvitiv.
Ce zemnovodna hreka.
Voda zachyala hreku vid nezvanych uynciv, jaki zapovzly b i probralysia do
nektaru.
Holodnyj, stomlenyj, ja zdaleku dyvyvsia na roevi kvity i, zitchajuy, zhaduvav,
jaki smani j poyvni pylok i nektar zemnovodnoji hreky, dyvyvsia i ne znav, o
robyty. Meni ne doplysty, ne distatysia do cioho kua ne stane syly. Ja vidijov vid
vody i skoro pobayv druhyj ku zemnovodnoji hreky, na berezi. Tut vona zachyalasia vid kradijiv nektaru v inyj sposib: steblo bulo vkryte voloskamy, o vydilialy klejku
ridynu. V nij borsalysia uky, murachy. ob ne vlypnuty, jak muracha, ja vyliz na
vysokyj zasochlyj ku. Vin ris poriad z hrekoju. Ja potiahnuv roevi kvity hreky do
sebe. Jiv pylok, pyv nektar. Kvity vyryvalysia z ruk. Ja ne vidpuskav jich. o to bulo,
obid y veeria? y neodnakovo! Ja najivsia. Ta v holovi e pamoroylosia. Moe, vid
jii, a moe, vid toho, o ja nadto vysoko vyliz
Due obereno, ryskujuy vpasty, ja spustyvsia na zemliu.
Aerostaty aerostaty
Arku 23
Veorilo. Zachodylo sonce. Znovu nad velykoju povnovodoju rikoju metuylysia
ptachy-babky. I jichni blyskui dovhi vuki kryla minylysia barvamy veselky.
Vony stryvoeno provodaly chvyli v dovhu dorohu i znykaly za zakrutamy riky.
Znovu v holovi nastyrlyvo zazvualo: aerostaty
I meni poalo zdavatysia, o de, koly ja bayv bahato-bahato aerostativ.
Sribliasti, lehki, pryvjazani dovhymy trosamy, vony le-le pohojduvaly i rvaly,
tiahlysia, hotuvalysia zletity. Ale de j koly ja jich bayv? Ne pamjataju. Ja vyliz na
stovbur, aby vliahtysia na lystku: tut spokijnie i bezpenie spaty, ni na zemli. Jakyj
as ja perevertavsia z boku na bik: ade po vsiomu lystku prochodia ylky. Nareti ja
vmostyvsia, znajov vyhidne poloennia.
Poriad zi mnoju jarusamy pidijmalosia zelene lystia. Na konomu lystku tysiai
j tysiai svojeridnych kvatyrok. Navsti vony buly vidyneni vranci j uveeri svie
povitria provitriuvalo roslyny. Ale v speku zaynialysia. Zvyajno, ja rozumiv, o kvatyrky otvory lystka. Vidyniajuy j zayniajuy jich, roslyna reguliuje vyparovuvannia vody.
Leay na lystku, o le-le pohojduvavsia, ja v drimoti dyvyvsia na prymchlyvi
obrysy lystia i dumav: cho by uvi sni pobayty aerostaty.
Ade buvaje tak, o liudyni snysia te, pro o vona naprueno dumala. I vona
prokydajesia radisna i schvyliovana: zhadala, use zhadala.
Ta ni, ne sluchajesia son liudyny.
Nasnylosia meni zovsim ine. Ja leu na verchnij polyci vahona pojizda, o kudy
povino jde. I raptom rvuka zupynka. Malo ne hepnuvsia dodolu. Padaju, ruky moji
chapajusia, ipliajusia za kraj polyci. Prokynuvsia.
Sonce ue vysoko stojalo v nebi. Ja leav na samisikomu krajeku lystka. Lystok,
ruchajuy za soncem, povertavsia do nioho vsijeju poverchneju, i ja vse skouvavsia.
O i maje pojizd, o kudy povino jde! O i maje aerostaty!
Vid riky dolynaly hostri tonki zvuky. Komari zavodyly svoju muzyku. Ohlianuvsia. Mene vrazylo: pravoru za lystkom le pochytuvala jaka veletenka ti. Pochytuvannia tini raptom posylylo. Hra svitla j tini! Merechtinnia bulo take, o v mene

zariabilo v oach. Velyeznyj hamak, spletenyj pavukom-tenetnykom, buv pryvjazanyj

kanatamy do derev. Vitru nemaje, a merechtinnia, hra svitla j tini ne prypyniajesia.
Ote, pavuk sam rozhojduje sitku. Tak vin roby v chvylynu nebezpeky abo koly napadaje na zdoby: sitka staje nevydymoju, nenae tane, rozplyvajesia. Ta hariakova hra
svitla j tini i rizke merechtinnia postupovo prypynylysia. Veletenka ti vid sitky spokijno liahla na zemliu.
Ja spustyvsia z lystka i poav znovu rozhliadaty sitku. Ni zdobyi pavuka, ni joho
voroha ja ne pobayv. Lye vyblyskuvaly proty soncia kraplyny klejkoji ridyny. Pryhadav! Use pryhadav! Aerostat! Tijeji myti, koly perekynuvsia mij plit, same tijeji myti,
tam, u hlybyni vod, ja pobayv taku samu sitku z pavutynnia. Vona kolyvala u vodi i
bula schoa na aerostat. Use zrozumilo: treba ukaty mij potonulyj miok iz odennykom tam, de u vodi vysy taka sama sitka, schoa na pryvjazanyj aerostat. o bie ja
dyvyvsia na sitku pavutynnia, tym zrozumilie stavalo, omu slovo aerostat nastyrlyvo zvualo v mojij holovi.
Arku 24
kom.

Treba pirnaty. Znajdu pidvodnyj aerostat znajdu kolo nioho j miok iz odenny-

U tomu, velykomu, ytti ja nepohano plavav i znav, o v liudej, jaki pirnaju na

velyku hlybynu, buvaje krovotea z nosa, vuch i rota. Ja znav, o nyre moe probuty
u vodi blyko dvoch chvylyn.
Vakyj kami u ruci. Zovsim jak u ukaa perliv. Strybok! Voda zimknulasia nad
mojeju holovoju. Kami potiahnuv hlyboko na dno. U skroniach hupaje. Pohano bau.
Zapamoroennia. Poperedu promajnulo o temne. Kynuv kami, vyplyv nahoru. Na
pianomu berezi nasylu oprytomniv. Serce pryskoreno bylosia. V holovi pamoroylo
dedali due. um u vuchach ne perestavav.
Ledve dopovz do jakoji peery. yja ce nora? y ne odnakovo vona poronia.
Siak-tak pidkotyv do peery velyku kameniuku, siak-tak zakryv vchid. Prytulyvy u
peeri do stiny, ja zadrimav.
Arku 25
Nastav novyj de. A za nym ini rozdumy. Treba zhadaty j rozhadaty tajemnyci
nyrciv. Jaki udo-nyrci buly v davnynu! Car persiv Xerx, jakyj vojuvav z hrekamy, zaproponuvav hrekovi-nyrciu Sillisu rozdobuty skarby iz zatonuloho na velykij hlybyni
korablia. Sillis distav i prystavyv skarby cariu. Ta Xerx, pobayvy udovu majsternis
nyrcia, zatrymav joho na korabli, nikudy ne vidpuskav. Ale v toj as, koly naletila buria
i zniavsia torm, hrek-nyre Sillis strybnuv z korablia v more. Uplyv.
Istorija varta uvahy, ta vona zovsim ne rozkryvaje tajemnyci nyrcia hreka Sillisa.
Ja poav dumaty pro zilogiju nyrcia. Mabu, proces pirnannia povjazanyj ne
tiky iz zahanovidomym faktom, o v nyrcia pid vplyvom tysku vody vidbuvajesia
proces vyvinennia azotu v organizmi. Kyty j tiuleni ssavci dychaju leheniamy.
Nabravy v svoji leheni kysniu, vony due dovho zalyajusia pid vodoju. Oevydno, o
dopomahaje jichniomu organizmovi zvjazuvaty vyvinenyj azot. Moe, jaki mikroby?
Ot jakby doslidyty v laboratoriji.
Ni, ne as zhaduvaty, koduvaty, vyklykaty tini mynulych lit!
Treba vytysia pirnaty!
Ja nekvaplyvo pidijov do bereha, vziav svoho kamenia, hlyboko vdychnuv povitria
i kynuvsia u vodu. I tut meni zdalosia, niby ruka torknula jakoho langa. Ja navi
viduv, o lang vidsunuvsia, zovsim nae yvyj. Ja spuskavsia na dno, a poriad tiahnuvsia lang, nemov chto z bereha lovyv rybu dyvnoju yvoju volosinniu. Na dni ja

vidrazu zahruz u muli j viduv, o pid nohoju voruysia o yve. Instynktyvno, ob

ne vpasty, schopyvsia za ruchomyj lang, ale vin jako dyvno skorouvavsia, jov unyz.
Nae chto tam, na dni riky, tiahnuv joho do sebe. Ja viduv, o trymaju za yvyj
vidrostok istoty, jaka zakopalasia v mul.
Zdavalosia, niby pidvodnyj rybalka protiahnuv svoju yvu volosi do poverchni
vody z dna riky.
Ja doplyv do bereha. Ue leay bilia vchodu v peeru i dumajuy pro te, o trapylosia zi mnoju u vodi, ja zdohadavsia, o lang, za jakyj ja schopyvsia dychana
trubka lyynky muchy-muliarky.
Lyynka muchy yve na dni, zakopujuy u mul, i vystavliaje nazovni svij chvostovyj vidrostok-dychanu trubku. erez ciu trubku lyynka dychaje sviym povitriam. A
jako pidvyysia rive vody? Podovysia j dychana truba. I vona skorotysia,
jako rive vody znyzysia.
Teper ja znaju, jak chodyty po dnu i zalyatysia pid vodoju ne odnu-dvi chvylyny,
a znano dove. Tut nespodivana pidkazka: dychaty erez trubku, jak lyynka muchymuliarky. Ja chodytymu po dnu riky, trymajuy v roti trubku-solomynku, ukatymu
miok iz odennykom, ukatymu tam, de kolyvajesia u vodi pavutynna sitka, schoa
na kupol aerostata.
Arku 26
Ranok poavsia z toho, o ja skazav sam sobi: Meni potribna solomynka. Ja
chodyv i ukav kolosok yta. Inodi ja zupyniavsia, zapliuuvav oi, i meni vvyalosia,
o siudy, v Krajinu Trav, dolynaje dovhyj elest kolossia styhloho yta. Dostyhlyj kolos
vakyj, i poryvy vitru rvuki, ta solomynka ne lamajesia, lye chytajesia j hnesia. I
ne prypyniajesia elest kolossia.
Pamjataju, do vidkryttia Vsesvitnioji vystavky v Paryi bulo sporudeno Ejfelevu
batu. I todi taky francukyj uenyj Fanse vkazav na solomynku yta jak na krayj
pryklad strunkoji, micnoji j vyukanoji sporudy. Vin pysav, o Ejfeleva bata, porivniano z biistiu roslyn, nezhrabna j yroka. Vysota solomynky yta z trymilimetrovym dimetrom bilia osnovy dorivniuje pryblyzno tysiai pjatystam milimetriv. Ejfeleva
bata, ob zrivniatysia micnistiu j vysotoju z solomynkoju, povynna buty u visimdesiat try razy vya.
Vse ce spalo meni na dumku, koly ja blukav i ukav solomynku. V lisi trav ja pobayv nejmovirnoji dovyny ovtu trubu, o pidijmalasia v nebo j bula perevjazana v
riznych misciach velyeznymy vuzlamy, zdajesia kolosok yta! I tut ja perekonavsia:
daremno ukav. Zovsim zabuv, o ja v bahato-bahato raziv menyj, ni cia solomynka.
Arku 27
Suche steblo roslyny bulo poronyste j tonke. Ja joho zrizav hostroju skalkoju erepaky. I o nastala chvylyna: trymajuy steblo v roti, ja pirnuv i spustyvsia na dno riky.
Obereno j povino zrobyv peri kroky do dnu; odyn kine steblyny v roti, druhyj
nad poverchneju vody. Dychaty rotom bulo vako, steblo zavaalo konomu ruchovi.
Nad mojeju holovoju tova vody. Ale ne slid pro ce dumaty. Treba ve as pamjataty:
jak by ne spitknuty, ne vpasty, ne vypustyty z rota steblynu, ne zanuryty jiji horinij
kine u vodu. Ja zrobyv kika nepevnych krokiv. Dorohu meni zastupyv jakyj velykyj
pahorb, o dyvno vyblyskuvav. Treba obmynuty joho.
Ale stalo strano. Pahorb trochy pidniavsia, rozsunuvsia v osnovi, i z nioho pokazavsia vidrostok. Dyvna yva istota, spyrajuy na vidrostok, o vystromyvsia nazovni,
ruyla prosto na mene i vdaryla tupym strumenem vody. Voda u vodi! Ja vpav, ale

trubky ne vypustyv. Pahorb znovu obdav mene vodoju. Nae z brandspojta, nae z metalevoho nakonenyka, naditoho na kyku poenoji mayny, byv mene strumi. Ja leav na dni riky, ne vypuskajuy trubky z rota, dychav. Udary strumeniv prypynylysia.
Pidvivsia. Pobayv: cia yva sporuda prysunulasia zovsim blyko i tiahne mene do
sebe, vsmoktuje. Ja vchopyvsia za stovbur pidvodnoji roslyny. Trubka vyrvalasia z rota.
Zachlynajuy, ja sprobuvav vyplysty na poverchniu
Arku 28
Aerostati Sribliastyj aerostat u vodi! Ja sydiv pid kupolom i vino dychav. Jak ja v
niomu opynyvsia? Jakyj vypadok vriatuvav mene?
Upustyvy trubku, zachlynajuy, ja zrobyv jakyj ruch, ob pidniatysia na poverchniu, i opynyvsia v aerostati. Vin vysiv na hilkach toho pidvodnoho dereva, za jake ja
vchopyvsia, koly vpav. Chto tut povisyv aerostat? Chto napovnyv joho povitriam? Pro ce
zhodom.
A tut odrazu skau opynyvy v aerostati, ja zbahnuv: pahorb, jakyj tiahnuv
mene, vsmoktuvav, byv u mene strumenem, buv zvyajnoju bezzubkoju, dvostulkovoju
erepakoju. Cej moliusk napivzakopujesia u mjakyj grunt vodojm. Stulky joho povoli
rozmykajusia, i erez ilynu vystromliujesia noha mjakyj ovtuvatyj tupyj vidrostok. Moliusk povze po dnu. vydkis dvadcia-trydcia santymetriv na hodynu. U
bezzubky dva syfony: vvidnyj i vyvidnyj. Poynaje dijaty vvidnyj syfon i dribni yvi
istoty, o plavaju u vodi, vtiahujusia z velykoju syloju. I rohovi lopati zahaniaju zachoplenu yvu jiu v rota. Nepotribna, vidpraciovana voda vytisniajesia erez vyvidnyj
syfon.
Bezzubka najila zimknulysia stulky, vona peretvoryla v neporunyj pahorb.
Teija le-le pohojduvala pidvodnyj aerostat, v jakomu ja sydiv. Joho prozora
sferyna obolonka, micno i vmilo napnuta na hustu motuzianu sitku (nadijnyj karkas!),
bula prykriplena do stovburiv pidvodnych derev.
y ne cej aerostat ja pobayv u tu my, koly plit perekynuvsia? Molyvo, o de
tut, pid derevom, do jakoho pryvjazano cej aerostat, ley mij odennyk Zovsim
blyko!
Sydiay na odnij z motuzok sitky, upyrajuy nohoju v druhu, ja vidpoyvav.
Lehki tini zjavlialysia, kovzalysia, znykaly v hlybyni vod. uty bulo nevyrazni
zvuky. Vony vynykaly i tanuly. Napivsuti. Tam, nad rikoju, vysoko sonce. I joho
teple prominnia, zalomliujuy u vodi, tiahlosia u cej prymarnyj svit.
as! vyde na bereh! Rozdobuty novu poronystu steblynu i vidrazu povernuty
i pirnuty pid cej aerostat.
Treba pokynuty tychyj krytalevyj prozoryj domok, poky ne povernuvsia toj, chto
joho pobuduvav
Visim oej, palajuy fosforynym blyskom, hlianuly na mene z-za stovbura susidnioji pidvodnoji roslyny. Vin! Hospodar i budivenyk pidvodnoji sporudy. Vodianyj pavuk! Sriblianka-argironeta!
Cej pidvodnyj dzvin joho hnizdo ja vvaav za aerostat.
Arku 29
Tikaty! majnula v mene dumka. I tut-taky ina: Ja ne na zemli! Treba vyrynuty. Vidplysty!
Sekundy rozhublenosti j zamiannia. I v ci sekundy ja pobayv, jak vid sriblianky
potiahnuvsia kanat. Ale ne do moho prystanovya, a kudy ubik. Raptom kanat obkrutyvsia navkolo jakoji roslyny. Potim vodianyj pavuk potiahnuv joho znovu vpered i
znovu nazad.

Ja dyvyvsia, sposterihav. I zovsim zabuv, o sydu v oseli inoho takoho samoho

pavuka, zabuv, o j mij vodianyj hospodar-pavuk moe raptom povernutysia dodomu i
zastaty mene neproenoho hostia.
Ne vidryvajuy, ja steyv, jak sriblianka prykripliuvala kanat to do stovburiv bilia
samisikoho dna, to do kaminnia. Kanat ruchavsia v rizni boky i vydavavsia zovsim
yvym. I ve as horily u vodi fosforynym vohnem visim oej, o dyvylysia navsibi. Ni
na odnu my u odnomu misci kanat ne zaplutavsia, ne porvavsia. Vin lih na dno riky,
utvoryvy lamanyj bahatokutnyk. Ja pomityv, o v tych misciach, de sriblianka prykripliuvala joho do stovburiv roslyn abo do inych neporunych predmetiv, kanat buv
tovyj. ochvylyny zbiuvalasia kikis linij v bahatokutnyku, i postupovo liniji utvoryly hustu sitku.
Ta raptom budivnyk zalyyv svoju sitku i proplyv povz mij aerostat: para elep i
spravni zarosti etynok. Poplyv. Ale meni zdavalosia, o razom iz sitkoju na dni riky
zalyylosia visim fosforynych oej.
Nezabarom pavuk-budivnyk zjavyvsia znovu. Blysnulo sribliaste vbrannia z povitrianych bubaok, jake vin odiahnuv na sebe tam, na poverchni vody. Sriblianka opustylasia kolo sitky na dno riky. Vona trochy pidniala sitku, zalizla pid neji i zachodylasia
torkaty lapkamy svoho blyskuoho odiahu. Bubaky povitria vidokremliuvalysia vid
etynok i, ipliajuy za nytky sitky, tiahlysia vhoru, pidijmaly jiji. Znovu j znovu sriblianka uplyvala, prynosyla z poverchni vody bubaky povitria, zalyala jich pid sitkoju.
Potim vona znovu poala priasty svoje priadyvo. arunky sitky stavaly dedali dribnii,
hustii.
I skoro bubaky povitria, o prynis pavuk, poaly rozduvaty ne sitku, a sribliaste
polotno atra, v jakomu bude mekaty vodianyj pavuk.
Sribliasta polotniana kulia-aerostat, o joho nadymalo povitria, namahalasia zletity vhoru, ale kanaty, jaki prykripliuvaly jiji do stovburiv pidvodnych derev i do neporunych predmetiv, ne vidpuskaly, micno trymaly.
Mij plit perekynuvsia kolo aerostata. Ale pid vodoju ja pobayv, jak sriblianka sporuduje novyj aerostat. Postupovo ja zvyk do prozorych pidvodnych napivsutinkiv i poav rozrizniaty: viddalik i nadi Mnoju vysily ini aerostaty. Sribliasti, lehki, vsi vony
buly schoi odyn na odnoho jich bahato.
Stavalo dedali vae dychaty, pamoroylosia v holovi brakuvalo povitria. as,
davno as vybratysia na poverchniu. Ta ja zvolikav, rozdyvliavsia aerostaty, o pohojduvalysia u riznych misciach. Dobre vdyvyvy, ja pobayv, jak v odnych pidvodnych
dzvonach pavuky sriblianky vidpoyvaly, pidibhavy niky, v inych poyraly spijmanu zdoby.
Skiky tut sriblianok? Skiky sribliastych aerostativ ponabudovano i pryvjazano
do pidvodnych roslyn? I de, pid jakym z nych, bilia jakoho aerostata ukaty miok iz
odennykom?
Arku 30
Chto tam blukaje po dnu Velykoji Povinoji riky, chto chody, raptom zupyniajesia, nachyliajesia, bere o u ruky, pidnimaje, vdyvliajesia, ozyrajesia i znovu
brede dali?
Malekyj oloviok iz skafandrom na holovi, iz skalkoju hostroji erepaky v ruci
ta z vjazkoju kanativ, perekynutoju erez plee.
Vin ukaje svij odennyk, jakyj treba peredaty liudiam, odennyk doslidiv,
sposteree ta vidkryttiv, zroblenych u Krajini Drimuych Trav, odennyk, spovnenyj
vidomostej, jaki zbahatia nauku i yttia liudej.
Vyrynuvy z oseli sriblianky i povernuvy nazad na bereh, ja ve inake, spokijno

j smilyvo, dyvyvsia na Velyku Povinu riku. Chiba ne dlia mene v jiji hlybynach sriblianky buduju i napovniuju povitriam svoji ytla? Ja pidplyvu do odnoho z nych, najmenoho, i hostroju skalkoju erepaky pereriu kanaty. Cej dzvin, povnyj povitria, ja
odiahnu na sebe i spokijno pidu po dnu riky ukaty svij odennyk. A koly vyerpajesia
povitria v skafandri, ja zaminiu joho inym. Vynyporiu, ohlianu vsi zakutky dna riky.
Aerostat, napovnenyj povitriam, povynen zletity, koly ja pereriu kanaty. Ale kaminnia na dni riky bahato ja joho pidvjau, mov hruzyla, do kanativ, i aerostat ne
vyplyve na poverchniu.
odnia miniav ja skafandry, nyporyv uzdov bereha, ohliadav pidvodni kui,
stovbury, hillia, lystia Pryhody? Jich bulo bahato. Odnoho razu ja stupyv krok-druhyj
u skafandri i raptom viduv zadychaju. Skafandr buv velykyj, ale meni omu brakuvalo povitria. Nasylu vyvinyv holovu i vyplyv na poverchniu vody. A koly aerostat
prybylo do bereha, ja rozhlediv: u svojemu hnizdi sriblianka splela druhyj poverch.
Micnym prozorym polotnom vidokremyla vona peryj poverch vid druhoho, de lealy
jajcia, maleki jajcia, z jakych vylupliasia pavuata. Zvyajno, v takych vypadkach
sriblianka sydy bilia vchodu na peryj poverch steree. Ta cioho razu hospodynia,
mabu, kudy vidluyla. A ja, ne pomityvy, natiahnuv na sebe dvopoverchovyj aerostat.
Nezminno odnia ja spuskavsia na dno riky, vybyrav poroniu oseliu sriblianky,
pererizuvav kanaty, pryvjazuvav do nych kameni-hruzyla i, odiahnuvy cej skafandr,
peresuvavsia po dnu riky, dolajuy opir vody. ukav miok iz odennykom.
Ta hodi, y ne krae prypynyty pouky, zhadaty vse, o bulo zapysano, i rozpoaty
novyj odennyk? Ale proces pysannia tryvatyme due dovho. Zdobuvaty, vyhotovliaty
papir, ornylo, pera skiky asu na ce pide! I vyjde, o ja pyu ne vyde, ni za asiv
klynopysu.
Novych vidkryttiv, pro jaki treba skazaty liudiam, bahato, due bahato. A yttia
take korotke
Arku 31
Ale nastav de, hodyna, my, i ja pobayv u vodi svij miok iz odennykom.
Pamjataju, toho ranku ja prokynuvsia z vidajem u dui as prypynyty vsi rozuky. Potim znechotia poav hotuvatysia do spusku, podyvyvsia na riku, i nespodivana
radis nadiji pojniala mene.
Zvyajno, ne z neba vpaly nadija, vpevnenis i radis. Vse znano prostie. Skiky
raziv ja pomiav, o v odnomu iz zavorotiv bereha teija upovinena. Pomiav, ale ne
dumav pro ce. Toho ranku, koly, vtratyvy nadiju znajty odennyk, ja pidijov do bereha i podyvyvsia na riku, to zrobyv prostyj vysnovok: plyvuy, mij odennyk mih zupynytysia v zatoci, de teija bula maje nepomitna. I v dui vynykla spokijna vpevnenis:
siohodni ja znajdu odennyk. Pamjataju, jak zitknulysia dva pouttia: vidaj i nadija. I
odne z nych vidaj tanulo, znykalo.
Spustyvsia na dno riky. Iz skafandrom na holovi dobravsia do zakrutu riky. Pobayv: za kika desiatkiv krokiv vid mene, bilia vchodu v zaton, pid hilkoju pidvodnoho
dereva, leav mij miok iz odennykom.
Ta ne zdyvuvavsia, ne skryknuv zadychnuvsia vid radosti. Zdalosia dyvnym:
jak ce ja ranie ne zdohadavsia zajty v zaton? Pevno, mij miok-kokon dovho plyv, hojdavsia na vodi. Ale motuzka rozvjazalasia, voda prosoyla u miok, i vin opustyvsia
na dno. Zvyajno, voda ne torknula arkuiv odennyka: pakunok ino zapeatano
vkryto voskom.
O vona pracia tysia i tysia hodyn samotnioho yttia v Krajini Drimuych
Trav, bezperervna moja rozmova z liumy, jakych ja ne pobau nikoly, nikoly! O vin
virnyj suputnyk mojich nejmovirnych poukiv, movaznyj svidok kumednych pryhod,

odajdunych vypadkiv, stranych podij, mij pominyk u roboti, poukach i spostereenniach. Jedynyj druh, komu zviriav ja svoji dumky, znachidky i vidkryttia v bezsonni
tryvoni noi, povini svitanky ta zadumlyvi zachody soncia. O vin, mij odennyk! Za
kika krokiv vid mene.
Ja inie natiahnuv na holovu skafandr. Stupyv krok.
Ta vziaty odennyk meni ne poastylo.
Arku 32
Vchid do zatonu perehoroduvalo jake pidvodne derevo. Za nym leav mij miok
iz odennykom. ob uziaty joho, treba bulo obijty derevo. Ja chotiv uvijty v zaton zliva,
ale dorohu meni zastupyla vysoka spirana sporuda.
Vea le pomitno peresuvalasia po dnu. Po vsij sporudi, po jiji spiraliach tiahlysia
try temni smuhy. Ce bula luanka-velykyj slymak iz zakruenoju erepakoju. Vin povz,
vystromyvy z-pid osnovy svojeji chatky yroku pleskatu nohu i vpyrajuy neju v grunt.
Ja postukav po stinci ruchlyvoji sporudy. Neprostyma lehkovanis! Sporuda perestala
peresuvaty. Zupynylasia j perehorodyla meni liach: slymak vtiahnuv nohu, zakryv
kryku chaty.
Lyalosia zajty z pravoho boku. Miok ley zovsim blyko. Projdu povz zaroslyj
mochom kami, nachyliusia, vimu odennyk.
Piov. Oej z mika ne spuskav. o blye pidchodyv do kamenia, to dyvniym
zdavavsia moch, jakyj ris na niomu. Vin nae buv skladenyj z jakycho trubook. Z nych
styraly bili pirasti ubyky. Vony le pomitno tremtily, le hojdaly. Oevydno, vid
lehkoji povinoji teiji vody. Zdavalosia, niby truboky kyvaju meni bilymy holivkamy.
I tut ja viduv: meni vako jty dali i ne mou stupyty kroku nazad. Bulo take viduttia, nae chto pidtovchuje mene do cych trubook.
Jaki nevelyki yvi istoty, o proplyvaly povz kami, omu raptom zupynyly u
vodi. ubyky potiahlysia do nych, i ci yvi istoty znykly v trubokach mochu. To o jak
lovlia zdoby ci pirasti ubyky upacia trubook mochu, o vyris na kameni. Ja
sprobuvav vidijty dali vid kamenia. Ta, mabu, truboky z pirastymy ubykamy tiahly
do sebe vse, o zjavlialosia poriad z nymy: skafandr mij zachytavsia. Ja micno trymav
joho rukamy. o robyty? Dedali rizkie tripotily i z dedali bioju syloju tiahly mene do
sebe dyvovyni strani truboky. Zhubnyj moch buv ue blyko. Ne tiamliay sebe, v
rozpai, ja nachylyvsia, pidniav kami ta poburyv nym u truboky, I vidrazu bili ubyky mochu zavmerly, zastyhly. O, vy tiahnete do sebe, vsmoktujete lye yvych istot?!
Ja zachodyvsia pidijmaty ulamky erepaok, kaminci i vse kydav, kydav. I ve bez zusy
viddaliavsia vid zastyhlych trubook. Obernuvsia, podyvyvsia i zdaleku pobayv: truboky znovu poaly kyvaty meni pirastymy ubykamy, hojdatysia, tremtity. I znovu
zdalosia, o na kameni roste lye moch.
V Krajini Drimuych Trav zustriav ja najnespodivanii j najsvojeridnii formy
prystosuvannia mekanciv do navkolynich umov. A tut, pid vodoju, pobayv, jak chyak prykydajesia mochom. Mochom? Ta ce mochovynky! Kolonija mochovynok.
Cych tvaryn zarachovuju do ervjakopodibnych.
Bulo bezhluzdo vytraaty syly i kyse u skafandri na borobu z nebezpenymy j
pidstupnymy mochovynkamy. Ja vyplyv na poverchniu riky.
Arku 33
Ne treba vpadaty v rozpa, kazav ja sobi na berezi: odennyk ne uplyve iz zatonu.
Ne mona obijty derevo z pravoho boku tam mochovynky. A z livoho? Ne doviku
luanka-slymak iz svojeju chatkoju stojatyme na odnomu misci j zastupatyme dorohu.
I spravdi, koly druhoho dnia ja pryjov u skafandri do zatonu, to pobayv: liach

do odennyka z livoho boku vinyj. Ale, jak i ranie, u vodi, o povino tekla tut, le
pomitno tremtily vity dereva, rozprosterti nad mikom. Meni zdalosia dyvnym, o ce
derevo zovsim ne schoe na ini pidvodni dereva: vono bulo prozore, nae zroblene iz
zelenoho krytaliu. Ta u vodi barvy, koliory i vidtinky zovsim ini, ni tam, u travach,
pid jaskravym soncem. Vid toho dnia, koly ja nadiv na holovu domok sriblianky mij
skafandr i poav brodyty po dnu riky, v mene vynyklo viduttia, niby ja chodu zabutym starym zamkom, kudy svitlo probyvajesia kri zaporoeni koliorovi ybky.
Vsioho kika krokiv lyalosia do dereva. U nioho bulo is hilok. Vsi zelenavo-prozori, jak i stovbur. Pid odnijeju z cych hilok mij miok iz odennykom.
Ja popravyv skafandr, spokijno pidijov, nachylyvsia, prostiahnuv ruku i zojknuv vid boliu.
Arku 34
Na berezi ja rozdyvliaju i ne viriu v te, o trapylo zi mnoju na dni riky, ne viriu
v te, o bayv na vlasni oi. A cej opik? Ruka v odnomu misci prypuchla, poervonila.
Bi ne mynaje.
O u detaliach, jak ce bulo.
Na dni riky ja nachylyvsia i prostiahnuv ruku, ob uziaty svij miok, ale chto
rizko vdaryv mene po ruci. Opik! Ja pobayv, jak hilka prozoroho dereva zachytalasia,
potiahla i sprobuvala schopyty Mene. Znovu udar, opik!
I zaraz, pryhadujuy, ja znovu pereyvaju toj stan zacipeninnia, koly liudyna uvi
sni choe huknuty koho na pomi. Choe, ale ne moe: vse vseredyni cholone vid strachu. Tak, ja j dosi pamjataju svij pereliak.
Na berezi bi postupovo vhamuvavsia. Ne zrozumiju, ne rozberu, ne zdohadaju,
o trapylosia pid vodoju. Chiba moe hilka pidvodnoho dereva rozmachnuty i vdaryty
liudynu po ruci?
Ja hostriu kamenem skalku stulky erepaky. Vona staje hostria. erepaka pid
kamenem urchoty, dzveny dz dz Z cym hostrym serpom ja znovu spuusia na
dno riky.
Arku 35
Pereliak pohanyj poradnyk. as! as znovu spuskatysia pid vodu. V ruci nahostrenyj kusok erepaky. erez plee perekynuto dovhu motuzku. V dobre prypasovanomu skafandri, vino dychajuy povitriam, jakym joho napovnyla sriblianka, ja
znovu piov po dnu riky, ob cioho razu povernutysia na bereh iz odennykom.
Mjake svitlo, zminiujuy svoji vidtinky, poyriuvalosia u vodi. Merechtily vydki j
lehki tini ryb, o proplyvaly povz mene. Spokijno obtikala voda stebla latattia stebla,
o postavaly peredi mnoju, mov veletenki stovbury. O i zaton. Zdaleku vydnijesia
zahadkove prozore derevo. Jak spokijno povysly u vodi joho is hilok! Tiky pereliak
zmih peretvoryty ce derevo, pravda, deo chymerne (na hilkach odnoho lystoka),
na udovyko.
Tak, pereliak pohanyj poradnyk. Dyvno, jak mih ja prydumaty jaku fantastynu podiju, povjazanu iz spokijnym derevom ta joho isma myrnymy hilkamy.
Ja nablyzyvsia i ne vstyh navi nachylytysia, ob pidniaty zhortok, jak derevo poalo ruchatysia.
Ja vidskoyv ubik, prytysnuvsia do pidvodnoho bereha.
Derevo na mojich oach korotalo, stavalo tovstiym. Hilky, pochytujuy, nablyaly odna do odnoji, nyporyly, ukaly o u vodi: pijmaty, schopyty te, o vid nych
vyslyznulo. Dobre j uvano prydyvyvy, ja peresvidyvsia, o derevo teper stoji

zovsim ne na tomu misci, de ja joho pobayv upere. Vono peremistylosia dali vid mochovynok i blye do mika iz odennykom.
o robyty? Derevo maje is hilok. Pid odnijeju z nych, zovsim poriad, mij miok. Ja kynuvsia do nioho. Ne dobih, ruka ne dotiahla. Jaka nytka obkrutylasia navkolo livoji ruky. Ja zrubav serpom odnu, potim druhu hilku. Zamachnuvsia na tretiu.
Ale odna vidrubana hilka zaepylasia za skafandr. Ja ne stav jiji i vidryvaty: nikoly!
Znovu kynuvsia do mika. Nytky, o jich vykydalo derevo, obmotalysia kruh nih, tiahly
mene do sebe. Opik, druhyj Ja jich viduvav na rukach, nohach, na spyni. Upustyv
serp. Namahavsia pidniaty. Porizav ruku. Poav zadychatysia povitria pid skafandrom ne vystaalo. Poranenyj, obpeenyj, ja vstyh pererizaty hruzyla bilia skafandra i,
zmuenyj, vyplyv na poverchniu vody. Nasylu distavsia iz skafandrom, o zaplutavsia
bilia pravoji nohy, do bereha. Sprobuvav pidvestysia, ale vidrazu upav: livu nohu paralizuvalo, ruku peklo, niby ja schopyv rozarenyj cviach. Do peery dobratysia ne mih.
Lih na pisok.
Nadi mnoju litaly, povz mene skakaly, povzaly, erez mene strybaly mekanci Krajiny Drimuych Trav. Ale ja zasnuv. Koly prokynuvsia, sonce ue sidalo. Pisok ocholov.
Bi to vhamovuvavsia, to posyliuvavsia. Sprobuvav zruyty z miscia i ne zmih Jaku
otrutu vlylo v mene ce derevo?
Holod muyv. Nadi mnoju hojdala pyna holivka koniuyny. Ot jakby vypyty nektaru z jiji vuzekych kvitook! Ale ne dobratysia, ne dotiahnuty
e na dni riky za kraj skafandra zaepyla vidrubana hilka dereva-udovyka.
Teper aliuhidna, vtratyvy svij yvyj sklianyj blysk, vona valialasia na pisku, poriad iz
skafandrom. U mene vystaylo syly prostiahty ruku. Ja buv due holodnyj i poav
uvaty zmorenyj kusok hilky.
Rana na nozi horila, krovotoyla. ym prykryty, ocholodyty vidkrytu ranu? V napivzabutti ja pryklav do neji j dosi volohyj zalyok hilky, obmotav nym nohu. Due dyvna
povjazka!
Arku 36
Teper moji dumky dumky likaria pryvernula nova zahadka. Zovsim nedavno,
pislia horezvisnoji sutyky z derevom, ja leav neruchomo, buv maje paralizovanyj, ne
mih pidvesty. Horily opiky. Na nozi rana. Ale omu ja tak vydko vyduav? Jaki liky
povernuly meni syly? Jak mohlo statysia, o ve napivhnyla, z nepryjemnym zapachom
hilka dereva-udovyka dopomohla meni vyduaty? Due dyvni liky! Nevidoma roslyna
maje vbyla mene, i cia sama roslyna vylikuvala! Nohy buly jak u vohni, ale ve erez
de-dva polehalo rana poala zahojuvaty. A koly ja zniav povjazku, pobayv; rana
zakrylasia, zarubciuvala. Cej vypadok naebto pidtverduje svojeridnyj zakon podibnosti: te, o zrobylo tebe chvorym, te j vylikuje. Vychody tak, niby mav raciju starohrekyj uenyj Hippokrat, jakyj tverdyv bie dvoch tysia rokiv tomu, o likuje chvoroho joho pryroda, a likar povynen lye dopomahaty pryrodi. Hippokrat pysav: Chvoroba vyklykajesia podibnym, i podibnym-taky chvoryj vidnovliuje svoje zdorovja.
Zahadky, zahadky, zahadky
o za dyvne derevo roste pid vodoju poriad z mojim mikom? Vono peremiajesia, parostky joho nyporia u vodi, lovlia yvych istot, alia, paralizuju. I ce same
derevo likuje.
Molyvo, cia nevidoma komachojidna roslyna blyka rodyka venerynoji mucholovky i rosyky? Chaj sie, bje doyk, ale i rosyka i mucholovka odnoju vorsynkoju,
odnoju etynkoju ne povoruchnu. A jak oyvaju obydvi roslyny, koly spokijnoji hodyny pidnese do nych matook mjasa! Jim treba spijmaty, peretravyty ciu jiu. V takych vypadkach vony projavliaju svij charakter po-riznomu: povino, ne pospiajuy

nachyliajusia vorsynky rosyky do mjasa. A veneryna mucholovka chapaje zdoby energijno i poryvasto. Mona obduryty mucholovku: dotorknesia solomynkoju do odnijeji z
jiji etynok, i odrazu lystok roslyny zakryjesia. Spijmav! A rosyku solomynkoju ne
obdury.
Moe, v zatoni ne roslyna, a tvaryna, jaku e nichto ne opysav? Chiba v usich
peerach, netriach naoji planety pobuvaly liudy, chiba po vsich zakutkach peer nyporylo svitlo lichtariv? Chiba vyveno okean na vsich joho hlybynach? Ni, ne vsi yvi istoty
staly exponatamy naych muzejiv. I ne vse na planeti opysano, zmaliovano, sfotografovano. Ade povidomlialo u Naukovomu visnyku (pryhaduju ce bulo za rik y za
dva pered tym, jak ja opynyvsia v Krajini Drimuych Trav), o v lisach Kongo expedycija vyjavyla tvarynu, smuhastu, jak zebra, z dovhoju yjeju najblyoho rodya yrafy. Miscevi mekanci nazyvaly jiji okapi.
Zahadky, zahadky, zahadky
Arku 36-a
Vtretie ja vyruyv do zatonu, ob uziaty nareti svij miok iz odennykom, jakyj
ley bilia zahadkovoho dereva.
Zdorovyj, badioryj, veselyj, znovu v skafandri, z novym hostrym serpom u ruci, z
dovhoju hakuvatoju palyceju jov ja po dnu do zatonu. V uspichovi ne sumnivavsia:
cioho razu ja povernu iz odennykom.
Dvi hilky ja zrubav, otyry lyylosia zrubaty i miok bude v mene.
Ja micno styskav u ruci serp. Zvyajno, odennyk ja vimu. Hilky, jaki zrubaju,
vidnesu na bereh i ponu pereviriaty, dosliduvaty ciliui vlastyvosti dyvnoji roslyny.
I, chto znaje, molyvo, chvora, stradenna liudyna distane novi liky nebuvaloji syly.
Ja prytulyvsia do pidvodnoji kryci bereha. Treba perepoyty. Kri napivsuti vody
ja bau derevo i navi rozpiznaju obrysy mika iz odennykom.
Mov nimyj i hriznyj vartovyj, stoji tut ce derevo. ob ochoroniaty vchid do zatonu,
ob ne pidpuskaty nikoho do mika i pokaraty toho, chto torknesia odennyka vidkryttiv, zroblenych u Krajini Drimuych Trav.
I zhadav davniu-predavniu kazku: udovyko steree skarb, jakyj moe daty liudyni astia. I ce udovyko stavy na liachu liudyny strani perekody, naklykaje na
neji bidu za bidoju. Ta liudyna dolaje perekody. Vona jde vpered, ubyvaje udovyko j
zabyraje neocinennyj skarb.
Dyvliay kri pidvodnu napivtemriavu na derevo, ja nalatuvavsia buv zaepyty
svojeju palyceju miok iz odennykom i vydko vytiahty joho. Stupyv krok. I odrazu
vidskoyv. Hilky dereva syno i rizko zachytalysia. omu? Poru proplyvly maky. I tut
ja pobayv: derevo stalo korote j tove. I vidrazu ja ce jasno bayv hilky joho
vdaryly tabune, o proplyvav povz nioho.
Zdoby kika makiv bulo schopleno u mene na oach. Prozoryj stovbur dereva
potemniv. Oevydno, stovbur poronystyj, i teper v niomu peretravliujesia jia.
Hodi! Hodi dyvytysia j dyvuvatysia. as dijaty Ja prostiahnuv palyciu, vdalo zaepyv miok i osyly potiahnuv joho do sebe. Schopyv u ruky. Jak zakalatalo serce, koly
poav rozkryvaty miok.
O, tiaka my! Miok poronij! Ne moe buty! De odennyk? Koly i de vin vypav
z mika? y ne vykynuv ja joho za derevom, koly zaepyv miok z hakom? Treba obukaty dno zatonu. Iz serpom u ruci ja kynuvsia do dereva, ob vidrubaty ostanni otyry
hilky. Zupynyvsia na derevi pohojduvalosia visim hilok! o ce? Zamis dvoch zrubanych vyroslo otyry hilky.
Hidra?!
Arku 37

odennyk znyk. Za poronim mikom kokonom husenyci haniavsia ja stiky

dniv! Smino! Tiako!
Ote, vse skineno. Vidkryttia, jaki ja zrobyv protiahom dovhych rokiv u Krajini
Drimuych Trav, tajemnyci, zahadky, rozhadky yttia cijeji krajiny, rozdumy pro dyvni
instynkty, zakony, zvyaji komach, technini vynachody, pidkazani hospodariamy cijeji
krajiny, vse, o z velyeznymy trudnoamy ja zapysuvav do odennyka, ob peredaty liudiam, vse ce propalo.
Jaka hirka my! I hirkota moja zrostaje, zbiujesia, zapovniuje duu e j tomu,
o ja v ci chvylyny jasno rozumiju: ne u Velykij Povinij rici, a v milkij kaliui zahynuv
mij skarb.
Ja zachodyvsia buv zbyraty pylok: treba bulo zrobyty zapasy, ale vse meni z ruk
padaje. Odiah mij zovsim znosyvsia, i ja vyruyv na pouky moe, znajdu pidchoyj
kokon husenyci. Nespodivano dlia sebe ja znov opynyvsia na berezi riky, de pid chvyliamy zalyyvsia mij odennyk, de ja pryjniav hidru za derevo.
Klityny hidry, pevno, maju u sobi nezvyajne aktyvne naalo: ja sam bayv, jak u
hidry vidnovliuvalysia vtraeni upacia. Podibno do toho, jak u mitinoji lernejkoji
hidry: na misci zbytoji Heraklom odnijeji holovy vyrostalo dvi novi. Ale Herakl prypikav
palajuymy stovburamy derev yji hidry, z jakych zbyvav svojeju palyceju holovy, i znyyv hidru udovyko z tilom zmiji i devjama holovamy drakona.
Jak bahato zirvano pokryval z riznych tajemny, rozhadano zahadok pryrody! Ale
sered tych, jaki e treba rozhadaty, zalyajesia tajemnycia vydkoho vidnovlennia organiv prisnovodnoji hidry.
Vidomo, o prisnovodna hidra istota z poronystym cylindrynym tilom-mikom. Zmijepodibni upacia hidry skoroujusia i vytiahujusia. Pjatoju svojeju tvaryna
prysmoktujesia do gruntu abo kaminnia.
alki organy hidry boliae alia, paralizuju zdoby (vid opikiv u mene j dosi bolia
ruky). Zdoby, jaku hidra zachopliuje i peretravliuje, prosviujesia jakyj as kri
stinky jiji tila. Peretravyla! I znovu stala neruchomym derevom z zelenoho prozoroho
skla. Ale omu kolir hidry jasno-zelenyj? Mabu, v jiji organizmi z zoochlorely odnoklitynni vodorosti, jaki yvliasia vuhlekyslotoju i amikom, o jich vydiliaje hidra, i
v takyj sposib voda navkolo hidry oyajesia.
Toj matook tila hidry, o due tchnuv tuchlym jajcem, astynu jakoho ja prokovtnuv, a inu pryklav do rany, mav dyvovynu ciliuu sylu. omu? Oevydno, v organizmi hidry o dopomahaje vidnovlenniu j rozmnoenniu novych klityn zamis vidmerlych. I oce o stalo mojimy likamy.
o robyty dali? Meni zdalosia, o i veir tycho zamyslyvsia, spustyvy na zemliu.
Travy-dereva bilia bereha Velykoji Povinoji riky perestaly elestity. Ja dyvyvsia na
sonce i ne chotiv, ob vono zachodylo. Ade v dytynstvi bulo zovsim inake: podyvysia
na zachid soncia i z neterpinniam ekaje, ob vono vyde zajlo i nehajno-taky zijlo.
Todi chotilosia, ob u pryrodi vse vyde zminiuvalosia.
as spaty. Tam, u vodi, utknulysia v pisok maky zasnuly. I dmeli v svojich
zemlianych hnizdach zasnuly. I, mabu, sama krytaleva hidra zasnula. Oslably i skorotyly jiji upacia.
O i moja peera. Ach, omu z takymy trudnoamy zasynaje dumka liudyny?!
Arku 38
Z konym dnem meni dedali vae bulo vstavaty vranci. odennyk zahublenyj. Ja
pouvav sebe stomlenym i starym. Dyvyvsia na riku i dumav: use, vse zabrala voda.
Syly moji tanuly. Ja sluchav, jak umlia travy, i ne viryv sobi: neve ce ja tak veselo j
zuchvalo

nia?

projov erez dungli, prynis iz soboju nelehkyj vanta, vyruyv u smilyve plavan-

U mene bulo kika pletenych hamakiv, jich ja vidibrav u pavuka. Ade pavuky tu
vitryla, sitky, miky, trubky, dzvony, hamaky
U tepli noi ja najastie spav ne v peeri, a v hamaku, jakyj pidviuvav pid velykym lystiam. Jako uranci prokynuvsia, koly sonce tiky schodylo. Rozpliuyv oi i
pobayv pered soboju oblyia due dyvnoji liudyny. Meni vono vydalosia deo znajomym. Ja trochy pidvivsia i poav uvano vdyvliatysia v ce oblyia. I vono te poalo
nablyatysia do mene. Jakyj hirkyj, alisnyj vyraz u nioho! podumav ja. o z
nym stalosia, de ja joho bayv? Povernuv holovu. Pry svitli rankovoho soncia z-za ridkych hilok i stovburiv, jaki otouvaly mene, hlianulo bahato liudej, ale v usich u nych
buly taki sami oblyia, jak i v moho neznajomcia. I kone oblyia omu yralo, rozplyvalo. I tut ja ne mih ne zasmijatysia: vse ce vidobraennia moho oblyia v kraplynach rosy. Rosynky-dzerkala. Ja poav vdyvliaty i rozhliadaty sebe v dzerkali, jake
vysilo peredi mnoju na le zihnutij hilci: oi hariakovi, skroni zapali.
O takym ja pobayv sebe toho ranku, jaskravoho i sonianoho.
Nektar, pylok, nasinnia, zerna vsioho cioho bulo v mene dosy. Ale vysnaenyj
organizm ne mona vidnovyty lye roslynnoju jieju. Potribno dodaty tvarynni bilky j
yry.
Hlianuvy vnyz, z hamaka, ja pobayv, jak toneka osa, vpyrajuy nohamy v zemliu i pidniavy krycia, voloy po zemli velyku yrnu husenyciu. Ot osa vidbihla vid
svojeji ertvy, poala kopaty jamu, a potim povernula, niby pereviryla, y na misci zdoby, i znovu pidbihla do jamky. I kopaje, kopaje. Ja bau, jak husenycia roby kvoli ruchy: osa, per ni prytiahty jiji siudy, paralizuvala ukolamy nervovi centry. Husenycia
ne yva i ne mertva. Skoro osa vykopaje jamku, vtiahne tudy husenyciu i vidklade na
jiji tilo jajeko. I lyynka, vylupyvy, bude yty za rachunok husenyci, rozvyvatysia,
poky peretvorysia na osu.
Ale ja holodnyj. Obereno spustyvsia z hamaka i stav prokradatysia do husenyci.
Ni, taka strava meni siohodni ne do smaku. Treba poukaty inoji.
Ja podyvyvsia na riku tam stiky makiv! Odiahty skafandr i lovyty rybu? Ale
ym lovyty? Sitkamy pavukiv? ym ne rybaka snas? Nymy ja perehorodu odnu z
protok riky.
Ryba bude!
Arku 39
odnia ja spuskavsia na dno riky, odiahav skafandr ta ohliadav svij nevid. Zvyajno, maky traplialysia ne asto. Do rybnoji stravy ja poav zvykaty.
Odyn z najbiych dzvoniv sriblianky ja prystosuvav dlia zberihannia ulovu: perevernuv joho, pryvjazav do hilok kua, jaki schylialysia nad rikoju. Vyjov saok.
Arku 40
Mynaly dni, a ja vse e ne zalyav cych mis.
orazu, spustyvy na dno, ja ne pospiav do svoho nevoda, a speru pidchodyv do
zatonu. Ve as prydyvliavsia: y ne ley tam mij odennyk paka arkuiv, zapeatana voskom. Ta odennyka ne bulo. Jak i koly, bilia vchodu v zaton stojala jasnozelena hidra i tiahnulysia po vodi jiji upaci.
Zvyajno, mij odennyk mih vypasty z mika i ne v zatoni, a v inomu misci riky.
Ta odnak treba sprobuvaty pronyknuty v zaton, de yve hidra. y ne zalyyvsia tam
odennyk?
U mene buly v zapasi sitky, nevody, miky.

I o odnoho razu ja vyriyv: nakynu na hidru sitku i obnyporiu zaton. Kika krokiv
oddilialo mene vid hidry, koly, zakryvajuy jiji, mymo proplyvla velyezna orna rybyna.
Ja vidskoyv, prytysnuvsia do berehovoji krui i pobayv, o z gruntu styry jaka
tvaryna, zvyvajesia, sverdly grunt.
Namahajuy schovaty, vona vhryzalasia v zemliu. Ne vychodylo: grunt ne piddavavsia, oevydno, zavaaly plytky vapniaku.
Tvaryna vpala na dno, poala vidpovzaty. Hadiuka? Tilo jiji, o skladalosia z veletenkych kile, pidtiahuvalosia, zvyvajuy u rizni boky, i pry ciomu zdavalosia, o
kicia ruchajusia sami po sobi. Hadiuka to korotala, to stavala dova. Za my na hadiuku nakynulasia velyezna orna rybyna. Rizki j nespodivani buly ruchy cioho chyaka, jakyj te to skorouvavsia, to dovav. Tiky elepni plastynky, utykani hostrymy
zubamy, i kika oej vstyh ja rozhledity. Ne vydko ja dohadavsia, o bau pjavku, jaka
vchopyla doovoho ervjaka. Pjavka i doovyj ervjak! Chyak micno prysmoktavsia
do vodianoji hadiuky. Vona borolasia, krutylasia, byla ob pidvodnu kruu, namahajuy vidpovzty. Dykyj tanok. Skalamutyla voda. Ja vidstupav use dali j dali vid zatonu. Nespodivano obvalyvsia pidvodnyj vystup bereha. Obval, temriava! Ja vstyh vyplysty i vybratysia na bereh. Vidpoyv. Znovu spustyvsia na dno riky. Kalamu osila
voda stala prozoroju. I ja pobayv: zaton zavaleno zemleju. Kine! ukaty tut nioho
Arku 41
Ja asto dumav: y ne oselytysia meni na ciomu berezi? Vlatuvatysia v peeri tak,
ob ne bojatysia cholodiv, zrobyty zapasy. Poru rika. Ja poav rozumity yttia
pidvodnych mekanciv. Tut pavuky-sriblianky hotuju dlia mene skafandry, pletu
sitky-nevody: Ja zavdy zmou lovyty rybu.
Ale vitry! Ni z toho ni z sioho poynaju vony raptom vijaty nad rikoju, perekydaju i lamaju vse na svojemu liachu, zdijmaju u povitria pyliuku j pisok (a dlia mene
piynka maje kameniuka!), alibno vyju bilia vchodu v peeru. Ni, treba povernutysia do svoho staroho domu, de ja yv i pysav odennyk. Treba jty z cioho bereha. Ale
ja zvolikav, vidkladav z dnia na de i tak samo, jak pere, opuskavsia na dno.
Due asto, koly ja blukav po dnu Velykoji Povinoji riky, zovsim poriad zi mnoju
zjavlialysia sporudy, o povoli peresuvalysia, oseli volochokryciv.
Lozynky i matoky oeretu, hlycia j dribni erepaky, ulamky hilook, moch, piynky, vse, jilo mona pidibraty u vodi, vse ce vykorystovujesia dlia budive volochokryciv. Riznomanitnyj i nespodivanyj materil volochokryci skripliuju micnymy ovkovynkamy u due nadijnu sporudu.
asom povz mene posuvalasia erepycepodibna sporuda, v jakij matoky oeretu
lealy odyn na odnomu, nae plytky erepyci v starovynnych hollandkych budynokach, abo budynok-ochol, a inodi budynok-futliar. Bayv ja j taku erepycepodibnu
sporudu, o bula zbudovana z ulamkiv kory i z matokiv lystia, due akuratno vyrizanych.
Usi ci sporudy zvodyly u vodi lyynky volochokryciv. Bezperervno dobudovuvaly
jich. Tak i peresuvalysia lyynky volochokryciv kona iz svojim budynkom, v jakomu
vona j rosla. Nastavav as peretvorennia. Nad rikoju ve litaly krylati volochokryci.
Bayv ja u vodi j hnizdo nevidomoji ptaky, jake te peresuvalosia z miscia na
misce. Prydyvyvsia znovu volochokryle! Budynok bulo zrobleno z mochu.
Ne vidrazu, ne raptom navyvsia ja vidrizniaty ci sporudy sered riznych ulamkiv
erepaok i kaminnia na dni, sered plavajuych hilok ta riznych yvych istot, jaki peresuvaly, stojaly, pidvodyly u vodi.
Jako ja jov po dnu riky. V odnomu misci, de teija bula bystra, ja schopyvsia za
vystup skeli j pobayv u vodi domok-trubu. Na taki oseli volochokryciv ja ve natrapliav. Ale vse taky zdyvuvavsia: teija bystra, a sporuda plyvla zovsim povino,

opyrajuy teiji, dva kameni bulo prykripleno do pidvalyn budynku-truby.

Hromizdkymy, vakymy, nezhrabnymy vydalysia b meni sporudy volochokryciv
na zemli. Ta u vodi ci domky riznomanitnoji architektury buly lehki j ruchomi.
Arku 42
I vse taky ja znajov svij odennyk
Kraji joho buly pohryzeni, misciamy visk znyk. Voda prosoylasia v paku, i arkui
namokly. Obereno distavav ja arku za arkuem. Z adibnoju radistiu torkav, rozpravliav jich. Dyvyvsia, pereviriav nomery. Poynav ytaty odnu storinku, ale odrazu, ne
doytavy, chapav inu, zalyav i jiji, bravsia za tretiu.
Ja pyavsia soboju: buria, viter, korabena avarija, voda vidnesly odennyk, ale
maleka liudyna, jaka dosliduje Krajinu Drimuych Trav, znajla joho na dni riky!
I cioho razu ja ve peredam, neodminno peredam liudiam svoji arkui.
Jak ja pyavsia: odennyk znajdeno!
Arku 43
O jak ce stalosia.
Uora rano-vranci ja vyjov z peery. Buly spokijni i neruchomi travy-dereva, o
hustymy aharnykamy pidstupaly do bereha.
Ja uv zvuky trub ce v travach dmeli, rozpravyvy svoji krycia, vitaly schid
soncia i budyly inych dmeliv: merij do kvitiv! Ja raz u raz zupyniavsia. Viduvav: z
chaiv na mene dyvliasia yji oi. I orazu pomiav muraok. Ce jichni mozajini oi
rozhliadaly use, o dijesia na berezi.

Ja spustyvsia na dno riky, ohlianuv nevid y ne spijmalysia maky? Poronio!

Stomyvsia. Zabravsia u dzvin pavuka-sriblianky, vidpoyvav. Bulo due tycho. Ja rozpiznavav zvuky vodnych hlybyn. Zdavalosia, tuteni mekanci, proplyvajuy povz mene,
buraly, sperealysia, vely mi soboju uryvastu rozmovu. Vychodylo, niby ryby rozmovliaju mi soboju

Rybalky j moriaky koly rozpovidaly, o vony uly, jak reve biluha, jak pyy
vjun, jak pivnyky (tak jaltynki rybalky nazyvaju tryhliv) liublia poburaty. I nemovby
somy skryplia, nae nemazanyj viz, i o je ryby, jaki rochkaju i kriau. Ja ne viryv u
ci rybaki bajky. Ale tut, sered zvukiv, jaki vynykaly j znykaly navkolo mene u vodi,
vucho vlovylo jakyj hostryj pysk. y ce ne vjun? I vidrazu slidom za cym ja pouv zvuk
xylofona niby muzykant udaryv po joho derevjanych plastynkach molotokom. Ti
velykoji rybyny proplyvla povz aerostat. Zvuk povtoryvsia. Tak, ryby rozmovlialy.
Zvuky, o vynykaju i znykaju, myhotinnia tinej, travy-dereva, jaki pidijmajusia
iz dna i steliusia po vodi Pivtemriava, zabarvlena u lehkyj roevyj kolir I tut, pid
vodoju, ja zhadav sad u bilo-roevomu cvitinni. Sonce e ne zijlo, i stari jabluni chovaju u pimi svoji kryvi stovbury, vymazani bilym vapnom pidperti palyciamy. Hustyj
prysmerk pid jabluniamy napovnenyj mianym zapachom rikovoho tumanu, svioji zemli j mokroji rosianoji travy.
Tut, zaraz pid vodoju, ja viduvav svitlo soncia tak, jak i todi, v rankovomu
prysmerku pid jabluniamy v sadu,
Ja zrizav erepakoju motuzky aerostata, pidvjazav kameni j piov hlianuty na svij
nevid.
Raptom zovsim blyko promajnuly dvi veletenki tini. Ryby, chyi ryby!
Ja kynuvsia do velykoho kamenia, schovavsia za nym. Dvi rybyny kona z trioma hostrymy holkamy na spyni plyvly odna za odnoju. miano vidsviuvaly kryvi
holky u vodi. Koliuky! On jichnie hnizdo. Velyezne, z dvoma otvoramy. Odna koliuka
schovalasia v hnizdi. A druha, rozcviena jaskravymy barvamy, zalyyla bilia vchodu
v nioho. V hnizdi zapiznila koliuka vidkladala ikru, a rozcvienyj same (vin pobuduvav
ce hnizdo) vartuvav vchid. Ja dyvyvsia z-za kamenia na hnizdo i dumav: A o, koly v
niomu mij odennyk?. Joho mohla zahnaty tudy teija, mohla zatiahty razom z roslynamy j sama koliuka. Ley vin poriad z ikrynkamy pid ochoronoju vartovoho iz stranymy holkamy. y ne vybraty meni chvylynu i ne zahlianuty v hnizdo? Ale ja pobojavsia
ce zrobyty. I navi ne koliuka, a sama lye dumka pro holky zliakala mene. Mymo, dali!
Ja pidijov do nevoda i achnuv. Vin buv rozirvanyj, a v joho otvori zastriahla nezhrabna
sporuda velyeznyj peresuvnyj budynok-futliar volochokrycia. Vin pohojduvavsia,
mabu, namahavsia prosuvatysia dali. Zvyajno, ryby u nevodi ne bulo. Bajdue ja
ve bie siudy ne povernusia. Ja uvano ohlianuv architekturu peresuvnoho budynku,
o porvav mij nevid: jaka cikava i serjozna sporuda!
I tut tut
Mi matokiv kory, hilook i hlyci, z jakych volochokryle sporudyv svij budynok,
ja pobayv dovhastu, dobre znajomu meni paku arkuiv, o minylasia ovtyznoju. Ce
buv mij odennyk, jakyj vypav z mika. Pidniavy z dna riky skalku erepaky, ja
poav rujnuvaty stinu budynku.
Udar, znov udar Bezperestanu ja hatyv po majsterno zbudovanij sporudi, zrizuvav pavutynnia, jakym volochokryle skripyv astyny svojeji oseli. Na bereh ja povernuvsia iz odennykom.
Arku 44
Ja rozklav na pianomu suchomu berezi arkui, rozhladuvav jich i klav kaminci
na koen arkuyk. Na dejakych arkuach riadky zmyla voda. Potim, potim dopyu, kazav ja sobi. A zaraz nechaj pidsochnu arkui. Ta odrazu iz pobojuvanniam dyvyvsia
ja na sonce y ne vyhory ornylo? O i na ostannij mokryj arkuyk pokladeno kamine. Ohlianuv use, siv na zihrityj soncem pisok i, vdychajuy pachoi trav, zaspivav. Ja
pouv, o v huavyni trav, jaki pidstupaly do bereha, chto zaspivav meni u vidpovi.
Ja spivav dedali holosnie. I holos vidpovidav meni hunoju pisneju. Jakyj znajomyj
holosi podumav ja. I raptom meni zdalosia, o na rici ve ne odyn holos, a chor

holosiv pidchopyv moju pisniu. Dzvinko i harmonijno. Ja zamovk, prysluchavsia. Nu,

zvyajno, luna! Zovsim nichto v lisi ne pidspivuvav meni. I ne bulo choru z riky. Hra
luny. Ach, chiba malo o moe liudyni zdatysia, koly vona nenarokom znajde najzapovitnie, najdoroe!
Svitylo sonce. Rika povoli tekla povz mene. Triskotily cykady. Homonila na rizni
holosy Krajina Drimuych Trav. Ja ne tiamyv sebe vid radosti. Meni zdalosia, o ja,
maleka liudyna, zaraz veselo j badioro stupatymu po travi, prymynajuy j toloay jiji
nohamy, uvijdu do mista enka i huknu:
Druzi, ytajte ci arkuyky! Stiky vidkryttiv, stiky rozhadanych tajemny!
Ot zaraz pereskou erez Velyku Povinu riku (ade vona malekyj strumok), pereskou, perestupliu
Ja riue vyprostavsia, chotiv vstaty. Zojknuv, upav Sprobuvav cho trochy
pidvestysia i ne vdalosia. Odyn ruch i vidrazu hostryj bi u spyni. Bezporadno lih
na zemliu. Usi sugloby stysnulo, nae obruem. Paralizovano. Bolila holova. Poalo morozyty.
Ja ynyv opir chvorobi, ne davav pouttiu prynyzlyvoho aliu do sebe ovolodivaty
mojeju svidomistiu. A vysoki travy kyvaly meni tonkymy verchivkamy. Holova jla obertom, jak na hojdalci, o zlitaje vhoru. o zi mnoju? omu zachvoriv? Take buvaje vid
pereocholodennia. Nadto dovho i nadto asto blukav po dnu riky.
Mene trusylo. Bolily mjazy, sugloby. Skydajesia na hostryj revmatyzm; usi klityny
zapaleni.
Koly u likarni ja likuvav chvorych salicylovym natrijem, abo salicylkoju, jak kazav feder. Prote najkrae dopomahav jim muraynyj spyrt. Ta chiba tut ja spravliusia
z tijeju murakoju, jaka vano projla povz mene, asto povodiay vusykamy? I e
e bdolyna otruta. Ukusy bdil dopomahaly chvorym na revmatyzm. Ale siohodni
ukus odnijeji bdoly mene vbje.
Ja zhaduvav skargy chvorych. Porivniuvav jich boliovi viduttia iz svojimy. Ja pryhadav vypadok z mojeji praktyky. Do likarni prynesly chlopyka, ne mona bulo bez
aliu dyvytysia na nioho skorenyj, posynilyj. Maty rozpovila, o vin due dovho ne
vychodyv iz stavka: vse kupavsia j kupavsia. Ja postavyv dignoz: radykulit. o, jak
naterty chlopyka, zlehka obpekty joho tijeju travoju, jaku ve sotni rokiv ynbari zbyraju dlia ynennia kiry sumachom? Tak i zrobyv. Chlopyk vydko vyduav.
A y ne sprobuvaty meni zaraz sumach? Lystia neparnoperyste, vid devjaty do simnadciaty krupnohorodatych i dovhastolancetnych abo jajcepodibnych lystokiv. Ale teper use dlia mene maje inyj vyhliad. y znajdu, y vpiznaju?
I ja popovz. Ochkav, zitchav, ale povz. asto zupyniavsia, pidvodyv holovu i
vdyvliavsia y ne cia roslyna peredi mnoju. Ni. Ale o hojdajesia nad mojeju holovoju
lystia sumacha. Znovu pomylka ne vono I znovu povz dali. Nareti pobayv: nadi
mnoju pidnosylasia dirasta zelenuvato-ovta volo. Ja stav prydyvliatysia. Konyj z lystkiv biyj za moju holovu. Ja ujavyv jich zmenenymy v bahato-bahato raziv. Sumach!
Leay na zemli maje zovsim bez ruchu, ja dyvyvsia na sumach i hadav: jak e
distaty pylok, kvitku abo lystook, odyn lye lystook?
as mynav. Ja dedali pynie dyvyvsia vhoru. Pobayv odyn lystook buv nadlomanyj. Stav ekaty, y skoro vin vpade. Daremne ekannia! Nadveir na steblyni zjavyvsia slymak u kuliastij erepaci. Zradiv: moe, vin iz stebla perepovze na yve, de buv
nadlamanyj lystook. Znovu ekav. Perepovz. Ot poastylo! Lystook zirvavsia, poletiv,
opustyvsia na zemliu. Ja pidpovz do nioho, pidibrav, poav roztyraty matook lystka
mi paciamy, prykladav do chvorych mis i vtyrav, vtyrav zelenu kaku v tilo. kiru
peklo, vona, poervonila, ale erez jakyj as bi poav vuchaty.
Moe, otrujnyj sumach i meni dopomih, a vtim, moe, ja vylikuvavsia lye tomu,
o erez sylu ruchavsia, povz. Himnastyka udovyj zasib proty dejakych form revmatyzmu.

Arku 45
Cioho ranku perlamutrove svitlo zalyvalo huavynu trav. Ja povernuvsia na bereh, ob zibraty z-pid kaminnia pidsychajui arkui odennyka ta uklasty jich v novyj
voskovyj paket, a potim znovu sprobuvaty perepravyty z nym erez Velyku Povinu
riku.
ervoni z. roevymy krajamy, zapani, ovkovi kylymy lealy na zemli: ypyna
cvila j hubyla svoji peliustky. Temno-zeleni travy ykuvalysia v dovhi, rivneki aleji.
De vysoko holubily zirky nezabudok.
Molyvo, junak pryjde siudy, zbere kvity ypyny i nezabudky v buket i, chvyliujuy, zabuvy vsi zaveni slova, prostiahne joho tremtiaoju rukoju komu erez nyzekyj parkanyk palisadnyka. I u vidpovi jomu zasiaje usmikoju divoe oblyia.
Berizka pochytaje bilia jichnich nih mereyvom svojich tinej, a lastivky z veselym
dzekotom e nye proletia nad nymy.
Ta jakby znaly ci myli liudy, jak vako bulo meni probyratysia kri huavynu nezabudok, jak zastupaly meni dorohu, ciliay v mene, koliuky ypyny temni, hrizni
spysy!
Arku 46
Staryj lychyj viter yv u tych misciach, de pid as buri buv perekynutyj mij plit,
v misciach, jaki zdajusia takymy tychymy i spokijnymy: vuka piana smuka, lis zamrijanych trav, linyva chvylia riky.
Bereh bur i vitru
Vraninioji hodyny, koly sonce ne pospialo, a spokijno j uroysto schodylo nad lisom trav, jaki pidstupaly do pryberenoji smuhy, takoji hodyny meni asto vvyalosia:
na tomu boci riky, de kamjani hory spuskajusia ustupamy do riky, tam, v uelyni,
postijne ytlo vitru. Zvidty vin vyryvajesia i, rozyriajuy, perelitaje erez riku. Zavdy v riznych plaach, zvaajuy na pohodu, to v siromu, koly na nebi svyncevi
chmary, to v temnomu, pered hrozoju, to v zolotystomu, koly navkolo radisno i jasno,
zavdy v riznych plaach (skiky jich ne zliyty!) prolitaje vin erez lis trav i pryberenu ovtu smuhu i z vyttiam ta svystom znykaje. I raptom, koly joho zovsim ne de,
zjavliajesia znovu. Stomlenyj i vysnaenyj vid bahatioch sprav, vykonanych nym de
daleko zvidsy, v stepach, moriach, poliach, vin vse-taky ene bystrych babok, pryhynaje
do zemli lis trav, zdijmaje chvyli na Velykij Povinij rici. Potim povertajesia do ske, u
svoju uelynu, ob schovatysia, zhornuty i zasnuty.
Ote, ja vydko jov do riky. o blye do bereha, to dedali astie dovodylosia
meni perebyratysia erez velyezni jary. Na schylach jariv dereva-travy alibno elestily. O iz-za derev blysnula stalevym koliorom rika, vkryta temnymy bryamy.
Arku 47
Vybravysia z ostannioho jaru, ja pobayv: na berezi krutysia, kury pianyj
stovp. Veletenki travyny, o pidstupyly do bereha, vuki i dovhi, jak pahy, zdryhaly,
chytalysia vid osnovy do verchovi i hnulysia, torkajuy pisku. Vse potemnilo. Pianyj
vychor huliav berehom i kvyliv u huavyni. Ja kynuvsia do svojich arkuiv.
Viter zryvav, perekouvav kaminnia z miscia na misce, krutyv i vidnosyv arkui
odennyka. Vony litaly v povitri, liahaly na vodu. Ja metavsia berehom, a viter nosyv
jich nad mojeju holovoju, zalitav z nymy v huavynu trav. umily, chytalysia travy.
Okremi storinky tanciuvaly, strybaly po zemli, ale odnoji ja ne spijmav. O arku zaepyvsia za korinnia, o vydnilosia z zemli, ale viter vidihnav i joho. Ponis. Vytiahnuvy

ruky, ja bih, spotykajuy, navzdohin, ale viter zniav pyliuku, zakrutyv, rozsypav jiji ta
zaslipyv mene.
A koly ja proter oi i rozdyvyvsia, ue ne vydno bulo odnoho arkua. Lye viter
litav, zminiujuy svoji obrysy j formy litav, svystiv i holosyv.
Nioho, krim vitru i pyliuky, na berezi ne zalyylosia.
Arku 48
Koly kika dniv tomu, ukajuy likiv, ja vidpovzav z bereha riky v lis trav, stojala
tycha i jasna pohoda. Zvyajno, ja znav, o tut vynykaju aleni vitry j buri, ale, chvoryj
i slabkyj, chiba ja mih todi znajty v sobi sylu, ob zibraty z-pid kaminnia arkui ta
zachovaty jich v peeru?
Ja piov z bereha Velykoji Povinoji riky. Piov nazavdy. Povernuvsia v budynok,
de zalyyv papir, ornylo, ob poaty novyj odennyk, pysaty joho dovhi roky. Tychymy
veoramy, pid triskotinnia cykad, zhadaju vse, o bulo zapysano v zahublenomu odennyku, vse povtoriu, e raz zapyu. I znovu v daleku dorohu. Perepravliu, neodminno perepravliu erez riku, I peredam liudiam novyj odennyk.
Novyj odennyk
Na cych soroka vomy arkuach ja ve zmaliuvav istoriju mojeji ostannioji podoroi
po sui j po vodi ta obstavyny, za jakych mij odennyk propav.
Cej novyj odennyk poynaju pysaty ja, Sergij Dumev, zamis odennyka, o
joho rozvijala buria na berezi Velykoji Povinoji riky. Tijeji riky, jaka bahato-bahato
rokiv tomu bula dlia mene tiky malekym strumkom.
Na cych storinkach znovu bude poslidovno perelieno i pojasneno vse, o ja bayv,
sposterihav, vidkryv u Krajini Drimuych Trav.
Zhaduju, jak nespodivano uuch viter, o z takoju nesamovytistiu rozkydav arkui odennyka. Tak samo raptovo, jak i poavsia. I vidrazu vse navkolo zatychlo. Vliahlasia kuriava. Zaspokojily dereva-travy. odnoho zvuku i arudinnia ne bulo uty:
mekanci trav, naliakani vitrom, e dovho ne zvauvalysia podavaty bu-jaki oznaky
yttia. Zanepokojena rika potekla e oberenie j povinie. Sonce poalo svityty mjako
i lahidno.
Ta nespokijno bulo v mene na dui. Vse vtratyty hirko i boliae. Ale znajty vtraene i znovu vtratyty! o ce? Vtrata v kvadrati?! Viduttia, pereyvannia, bi, hirkotu
arynom ne vymiriaje, cyframy ne obysly. Vse tak stalosia tomu, o ja malekyj:
svit vyris u bahato-bahato raziv. Ot i stav ja u bahato raziv slabkiyj. Kryy, lajsia, pla,
nema dila do mene ni hominlyvym derevam-travam, ni Velykij Povinij rici, ni zavdy
nimomu sonciu.
Zaraz, use pryhadujuy, bau, jakyj ja buv aliuhidnyj, koly bih za ostannim arkuem i molyv, blahav viter cho cej, cho odyn arku donesty do liudej! Jake durne,
smine prochannia! o z toho, koly navi viter i donese do liudej jakyj arku? Ade
liudy, ytajuy joho, nioho ne zrozumiju. I jak vony joho proytaju?
Ot ne asty Paperu zamalo. Tiky-no poav pysaty novyj odennyk, papir kinajesia. Dovedesia vidklasty rozpoatu spravu, pobuvaty u paperovych os

Ote, Dumev poav novyj odennyk i piov po papir i ornylo.

Ja skinyv ytaty ci zapysy Dumeva, koly poveorilo, i tini derev-trav stavaly dedali dovi.
o teper robyty? spytav ja sebe. Zvyajno, treba peredaty Dumevu krupynku, jaka povertaje rist. A y ne krae schovaty jiji tut, v mojemu domi-peeri, pid
pekom, a potim ue ukaty Dumeva? Vse ne tak! Nao chovaty te, o treba viddaty?
Ni na my ne rozluusia z krupynkoju, o povertaje rist! Zahornuvy krupynku v mij
pla, ja vyriyv ity z klunkom za pleyma.
Dumev pye, o vin vyruyv po papir do paperovych os. Hnizdo paperovych os
zovsim poriad, za kika krokiv vid peka, bilia jakoho ja stoju. Navio jty? Mona huknuty. Ja hlyboko vdychnuv povitria, ob hunie kryknuty, ale v ciu my zhadav, o
mij kryk zahubysia v umi trav, jak pysk komara. Ja zmenyvsia, i tomu prostir, jakyj
vidokremliuje mene od Dumeva, nezmirno vyris. Meni dovedesia jty do hnizda paperovych os dovho, due dovho.
Ja perenis zapysky Dumeva v svoju oseliu-peeru i poklav na misce. Vostannie
podyvyvsia pry mjakomu neyvomu svitli hnyliuok na arkui, spysani rukoju
Dumeva, i v dumci skazav: Liudyna! Ce slovo zvualo u mene v holovi, koly ja vyjov
iz peery. I vse dovkola stalo ne take strane: Tut liudyna! Dumev! I travy cijeji krajiny naebto pidsluchaly, jak ja vymovyv podumky: Liudyna, i pryvitno, radisno vidhuknulysia. Ja bayv, jak travynky, dovhi j uvani, pryjazno poaly chytaty verchivkamy.
Jakyj potik pouttiv vyklykaly v mene zapysky Dumeva! Tut i spivuttia do
Dumeva, jakyj zdijsnyv taku nebezpenu mandrivku, i radis vid toho, o teper,
distavy krupynku rostu, Dumev povernesia do liudej. I e radis vid toho, o teper
ja pozbuvsia strachu pered mekanciamy cijeji krajiny, toho strachu, jakyj hnityv i prynyuvav. Teper ja buv spokijnyj. Poriad zi mnoju v travach liudyna! Teper ja zmou
dyvytysia na te, o dijesia v Krajini Drimuych Trav, jak na povane, zachopliujue
vydovye. I jak dobre, o tajemnyciu mikrozapysok, jaki opynyly u mene v enku,
zaraz rozhadanoji Vyjavliajesia, o u im ri: ne za dopomohoju fotoaparata chto zmenyv text, a pysala jich maleka, tverda ruka liudyny. I zapysky, o zaletily z buketom
kvitiv do mene v nomer hoteliu, i zapysky pro likuvannia tuberkuliozu vse ce arkuyky iz odennyka Dumeva, rozvijani bureju.
Treba jty do hnizda paperovych os, do Dumeva. A jako my rozmynemosia? Vin
povernesia siudy z paperom, a ja ja ukatymu joho de tam. Zalyyty tut zapysku?
Na omu pysaty? Lyytysia ekaty? Ni, jake orstoke slovo: ekaty! Treba jty!
Ja zahlybyvsia v travy. Spovnenyj radisnych pereduttiv i dumok, ja jov naoslip i
raptom pomityv, o sonce zachody.
Zdajesia, vse bulo jasno i prosto: jty do hnizda paperovych os. Ale kudy? Na pivni,
na pivde, na zachid, na schid? Cioho ja ne znav. Dyvyvsia na sonce, na travy-dereva.
Chto porady? I ja piov navmannia, vse dali j dali vidchodiay vid peka.

Ja vdyvliavsia u dalei, sylkujuy o pobayty, rozhledity kri chai. Vsluchavsia. Zvidky uvsia um vody. Lis trav ridav. Nareti vyjov na uzlissia. Blysnula
rika. Vona bula zovsim neyroka: protylenyj bereh bulo vyrazno vydno. Zvyajno, ce
ne Velyka Povina rika, podumav ja, a rika Zapiznilych Dokoriv, pro jaku pye
Dumev. omu ja vyriyv, o hnizdo paperovych os roztaovane na protylenomu boci
riky. Treba ukaty perepravu: mabu, Dumev de pobuduvav mist.
Povoli i obereno jov ja krajem vysokoho i strimkoho bereha. Misciamy rika vyruvala, umila, nae potik. Zvidsy ja bayv protylenyj nykyj bereh, vkrytyj nanosamy
hlyny, pisku, rini i valuniv. Oevydno, navesni i pid as zlyv rika rozlyvajesia yroko,
daleko, mohutnio.
Prote jakyj tut dyvovynyj zapach! Naebto ja opynyvsia na poli, de rozkydano hnij.
Rika zrobyla krutyj povorot, i na berezi vraz vyrosla j pokotylasia na mene hora.
Znovu vony orni lycari, skarabeji! Znovu kotia kuliu z mojeju krupynkoju? Ja ne
vstyh vidskoyty. Kudy poditysia? Hora nasuvalasia nevblahanno. Ja opynyvsia na samisikomu kraju bereha. Micnyj duch amiku pryholomyv mene. V holovi zapamoroylosia.
Z bereha, z velykoji vysoty ja vpav u umlyvyj potik. Malo ne zachlynuvsia. Pryjov
do pamjati i, trymajuy v ruci pla z krupynkoju, poplyv za teijeju. Jaka doka proplyvla bilia mene. Ja vchopyvsia i vyliz na neji. Ce bula zvyajna triska, ale dlia meneriativnyj velyeznyj plit. Plit prybylo do toho bereha, i ja vybravsia na suchodil. Jaki
dyvni slidy! Hlyboki i itki. Po volohij zemli nad rikoju ojno projla liudyna. Otut,
poriad, e odna liudyna! Dumev!

Ne spuskajuy oej iz slidiv, ja jov vse dali j dali vid hominkoji riky. O-o, de
tut za povorotom, ja maju pobayty Dumeva
Ujava maliuvala najnespodivanii kartyny. Ja pryskoryv chodu, ale slidy liudyny
raptom zahubylysia. Vony znykly v aharnyku. Pochmuri, husti tini liahly na zemliu. V
napivtemriavi ja perelazyv erez velyezni brussia, kolody, ipliavsia za suky. Jakyj
veletenkyj ptach proletiv povz mene, i ja, riatujuy vid nioho, kynuvsia vbik. Stav u
tini roslyny. Nadi mnoju hojdalysia ovti kvity. Jich zapamorolyvi pachoi trochy
tumanyly holovu. Nasylu piov dali. Homin riky uuch. Tini roztaly. Posvitlialo. Ja
pidviv holovu i skryknuv. Dyvovyni veletenki hrui kolioru pergamentu vysily nad
mojeju holovoju. Jaki chymerni sporudy! Niby kolosani aky, vony vysily vysoko nad
mojeju holovoju. A pozadu pergamentnoho mista sira stina zlyvalasia z nebom. Jake
udove blido-ovte misto, osvitlene soncem, na foni siroji stiny!
U povitri stojav halas i hrim: veletenki ovti ptachy z homonom i hurkotom vlitaly
do mista i vylitaly z nioho.
Sporudy buly vkryti zverchu pokryvalom. I zdavalo, niby ptachy ne zhory, a znyzu
zalitaju pid pokryvalo.
De ja? yje ce dyvne misto?
Ja stupyv krok i, zdyvovanyj, zupynyvsia. Na zemli peredi mnoju leala hrubezna
koloda. Na jiji ervonomu foni jaskravo svitylysia pid soncem yroki zoloti smuky.
Smuky skladalysia v litery. Ale zovsim nezrozumili, neznajomi. Jich ne rozibraty. Vony
maju neuvani rozmiry. ob proytaty, ja vidskoyv ubik i rozsmijavsia; Piner ZM.
Prosto kumedija! Piner ZM ce marka olivcia. Mjakyj olive. Same takym ja
liubliu pysaty. Zhadav. Cia koloda mij olive. Tut ja vidirvav vid hnizda paperovych
os klaptyk kartonu i chotiv na niomu o zobrazyty. Vyjniav olivcia i tut-taky upustyv
joho. Poav ukaty v travi ne znajov. I teper, koly travy staly dlia mene velyeznymy

derevamy, ja natovchnuvsia na zahublenyj olive.

Malekyj olive, jakyj ja liubyv trymaty v ruci, mij estyhrannyj olive, dobre
zahostrenyj, mjakyj ZM, jakym bulo tak lehko pysaty, nakydajuy eskizy obly, robyty
poznaky na poliach rukopysu, zapysuvaty myli serciu nomery telefoniv. To o de ja
zustrivsia z toboju! Vin ne zminyvsia, mij olive Piner ZM. I hnizdo os, jake vysilo na
brusku, vkopanomu v zemliu, te ne zminylosia. A ot ja stav zovsim inyj. I hnizdo
os vydajesia meni veletenkym mistom, kudy vlitaju i zvidky vylitaju velyki ptachy.
Osy buduvaly vse novi i novi arunky oseli, zapovniuvaly jich jajekamy, z jakych rozvynusia lyynky, majbutni mekanci. Vodnoas osy hoduvaly lyynky, hotuvaly pokryky dlia arunok, zatulialy otvory tych arunok, de lyynky peretvoriasia
v lialeok. Bezupynno jlo osnovne budivnyctvo: riad za riadom muruvaly pomosty dlia
novych poverchiv, zvodyly poverchy. Na misci bulo organizovano zahotivliu ta vyrobnyctvo budivenoho materilu paperu. Usi ci rizni za charakterom roboty zdijsniuvalysia
tut odnoasno.
Ja zadyvyvsia. Raptom na haliavynu vybihla liudyna liudyna v plai. Ja ne
vstyh kryknuty, jak liudyna ve perebihla haliavynu, z nadzvyajnoju lehkistiu vylizla
na vysoennu stinu (ce buv brusok, ukopanyj u zemliu), a z stiny pereskoyla na pokrivliu pergamentnoho mista.
Nemov sta abli blysnula v povitri liudyna vidrubala vid pokrivli cijeji dyvovynoji sporudy velyeznyj klapo paperu.
Dumev!
Na liudynu napaly osy! Ale vona ziskoyla na zemliu j metnulasia vbik. Ja chotiv
buv kynutysia do neji i raptom pouv ohlulyvyj um. Povitria zakolyvalo. Rizko i vraz
potemnilo dovkola.
Na haliavynu opustyvsia velyeznyj litak. Tak meni spoatku zdalosia. Prydyvyvsia. Cej litak trymavsia na dvoch dovhych stovpach. Kryla buly skladeni, rivnomirno
pochytuvavsia ornyj z bilym chvist. Ce ptach. Zdajesia, plyska.
Ale de liudyna, jaka tak chorobro vojuvala z osamy! O vona! Jakym liliputom
vydalasia vona meni porivniano z cym velyeznym, stranym ptachom! Vin jiji zakliuje.
Ja kryknuv, ob poperedyty. Ta liudyna navi ne ohlianulasia. Ne uje! Ptach strybnuv
do neji. Ale liudyna ve prychylylasia do siroho muru, zirvala z svojich pleej siryj pla,
nakrylasia nym. Plyska poru, ale ne pomiaje liudyny. Vona kliunula ervjaka, jakyj
vydavsia meni velyeznoju hadiukoju.
Ptach, zmachnuvy krylamy, poletiv. I todi liudyna pobihla dali. Vona tikala, trymajuy pid pachvoju klapo paperu.
Ptach znovu spustyvsia nedaleko vid mene. Liudyna prypala do velykoho zelenoho
lystka. Siryj pla upav na zemliu. Liudyna zalyylasia v zelenomu plai. Vona stojala
na zelenomu lystku i bula nepomitna.
Ptach z umom poletiv.
Dumev! kryu ja.
Vin ne uje, ne obertajesia i znykaje zi svojim klaptem paperu.
Treba kynutysia za nym. Ta osy, o litaju vhori, valia mene. Zahynu.
Huknuty e raz? Ale um poliotu os zahluuje mij slabkyj liudkyj kryk. I vsetaky ja kryu, znovu i znovu.
Dumev!..
Ni, vin ne obertajesia Vin tikaje, znykaje!
Ja v rozpai biu slidom za nym. Nazdohnaty! Nazdohnaty!
Litaju, hudu, striasajuy povitria, osy. Ale ja laviruju, pryhynaju do zemli, padaju, schopliuju, znovu biu slidom za Dumevym.
Tiky b nazdohnaty! Ne upustyty z oej!
Biu. Hukaju z ostannich syl:
Dumev! Du-umev!..

I meni zdalosia vin dyvysia v mij bik. Ja pidijmaju kaminci, hiloky, kydaju u
povitria.
Tak, niby mene pobayv! Zupyniajesia, vdyvliajesia. I nespodivano, nae zliakavy, kydajesia he. Ale, stupyvy kika krokiv, vin niby opamjatavsia. Povernuvsia. I o vin ue jde, jde nazustri meni. Rozmachuje rukamy, podaje jaki znaky. Ja
pospiaju do nioho. e krok, druhyj
Ale zemlia pidi mnoju zachytala. Ja kudy provalyvsia.

Ja vpav na o mjake. Temno. Husta, vaka tya. Prysluchavsia. Meni zdalosia,

o poru mene chto stoji i dychaje. Chto tut? Ni zvuku. Ale vse-taky o voruysia
poriad zi mnoju.
Ja vidbih ubik. Upersia v stinu. Torknuvsia jiji rukoju. Stina zemliana, to hladeka, to erechata. Pobih upered dovhym, neskinennym korydorom.
Korydor kudy opuskavsia. Ja zupynyvsia; hurkit, pleskit, um bulo uty poperedu. o ce? Korydor vychody do vody?
Nazad! Nazad!
Ja jov jov, torkavsia rukamy stiny. V jakomu misci korydor rozhaluuvavsia.
Piov pravoru.
Raptom spitknuvsia, zaepyv nohamy suok abo korine i zupynyvsia. Suok hladekyj rohuka. Nema asu rozdumuvaty. Treba vybratysia zvidsy. Ja kynuv suok i
znovu piov korydorom. Skiky meni e jty? y ne jdu ja po zamknenomu kolu? De
vychid z nioho? Neve tam, de hurkoe voda? Znovu rozhaluujesia mij korydor. Noha
znovu zaepylasia. Suok? Ade ce toj samyj suok, jakyj ja kynuv!
Mov slipyj ki v konohonci, chodu po bezkonenomu kolu. Chto buduvav cej labirynt?
U cilkovytij temriavi ja dijov do jakoho nespodivanoho spusku. umu vody ne
bulo uty.
Oevydno, ja zajov u hlyb zemli. Spusk pryviv mene do novoho dovhoho korydora.
Tut znovu, torkajuy stin i obmacujuy jich, ja peresvidyvsia, o cej korydor, jak i
peryj, zamknenyj.
Ni! O ie chid! Nym ja potrapyv u vuke vidhaluennia. Ale marno ja namahavsia
vybratysia z cioho rukava. Vid nioho na dalekij vidstani odyn vid odnoho vidhaluujusia korydoryky. Vony zavely mene v bezvychi. Ja povertaju nazad i znovu jdu po
velykomu kolu.
Koly ce zakinysia?
Pid nohamy chmyz, oevydno, sucha trava.
Ja opustyvsia na pidstylku. Chto mih pobuduvaty cej labirynt. Ja stav drimaty
Labirynt Labirynt Povino vymovliaju ja ce slovo i zhaduju odyn mit.
Na ostrovi Krit buv labirynt, z jakoho oden smertnyj, potrapyvy tudy, ne mih
znajty vychodu. Starohrekyj mit rozpovidaje, o v ciomu labirynti oselylo udovyko
Minotavr, jake poyralo liudej. Ciomu udovyku, z tulubom liudyny j holovoju byka,
Any zmueni buly posylaty na zjidannia erez koni devja rokiv semero junakiv i semero divat. 1 udovyko jich poyralo. Tesej z An probravsia do labirynta i vbyv Minotavra. Ale jak vyjty Teseju z labirynta?
Aridna, doka kritkoho caria Mi nosa, o pokochala Teseja, dala jomu, koly vin
spuskavsia v labirynt, klubok nytok i hostryj me. Kine klubka zalyavsia u neji v
rukach. I cia providna nytka Aridny vyvela Teseja z labirynta.
V yjemu labirynti zaplutavsia ja? I jakyj Minotavr ekaje na mene? Spravdi,

chto proryv ci galereji?

Krit! Nu, zvisno, krit!
Smino! Ne znajty vychodu z krotiaoji nory!
Krit ryjesia pid zemleju i yvysia lyynkamy ta doovymy ervjakamy. Ale vin
inodi vychody i na poverchniu zemli. Cej vychid treba znajty.
Jaka tya! Jaka temriava! Zmuenyj, stomlenyj, ja boriu z drimotoju. I raptom
uju:
Liudyno, liudy-no, vidhuknysia! Schopliuju na nohy i kryu u vidpovi:
Ja tut! Siudy! Siudy!..
Movannia. Ni, ce son. Ale ja znovu prysluchajusia. Movannia. Tak, use ce meni
pryulosia
Tya i temriava.
Moe, zaraz na zemli povoli nastupaje ni? I dobri liudy spivaju veselych pise
Chropinnia jakoji tvaryny dedali blye j hunie.
Ja pobih odnym z korydoriv i viduv dolivka korydora poala pidijmatysia. Vijnulo strumenem svioho povitria.
Ote, vychid blyko!
Blysnulo svitlo vohniu. Voho peresuvavsia, ruchavsia.
Ce Dumev! I meni zdalosia, niby ja bau bilu liudku ruku, jaka styskaje smoloskyp. Ja mu korydorom vhoru na voho, a pozadu uty strane chropinnia krota.
Raptom smoloskyp propav, znyk.
Ja prostiahnuv ruku natrapyv na stinu. Pidnis ruku vona opynylasia v jakij
vyjimci u pokrivli galereji. Ja namacav vystup, stav na nioho i poav osyly rozyriuvaty prochid u steli. Tvaryna chrope ve de poru.
Ja pidtiahnuvsia oboma rukamy ta vyliz iz labirynta na poverchniu zemli.
Na zemliu spala ni. Voho smoloskypa nablyavsia do mene.

Dumev! Dumev!..
Raptom u riznych misciach spalachnuly desiatky vohnykiv.
Ja spantelyenyj. o ce: zla hra? Vohnyky, vohnyky otouju mene, vony hasnu,
tanu, znykaju i znovu horia. Blyko daleko, daleko blyko
Ja kruliaju, metuu i vse darma.
Ta ce hnyliuky i svitni uky! Ale de mi nymy smoloskyp Dumeva? Mabu,
vin trymaje v ruci hnyliuku ot vona j svitysia. Ja zupyniaju. ekaju. Nechaj
Dumev ide do mene sam.
Spravdi, jakyj voho spokijno i po-dilovomu nablyavsia.
I ja pouv:
Liu-dy-no, liudyno, vidhuknysia! Liudyno, vidhukny!
Dumev! kryu ja. Dumev! Voho staje dedali blyyj, holos dedali utniyj:
Liudyno, ja jdu do tebe!
Raptom use navkolo mene poalo zminiuvaty, a holos poav viddaliaty. omu vid
mene vse tikaje? 1 vohnyk, i kui, i derevam vse plyve povz mene.
U minlyvomu, prymarnomu svitli misiacia ta merechtlyvych vohnykiv ja pobayv,
o velykyj doovyj ervjak tiahne lystok, na jakyj ja vypadkovo stav.
Treba nehajno zijty z lystka. Ale poky ja ce obmirkovuvav, ervjak pidtiah lystok
do hlybokoji jamky. e my i ja pokousia vnyz. Ja schopyvsia rukamy za kraji jamy
i pidibhav nohy; ervjak potiah lystok unyz, a ja zalyyvsia na poverchni i zitchnuv z

polehenniam.
Navkolo bulo tycho.
Ja ne zvauvavsia zijty z miscia i niby na varti zastyh bilia nory.
A z lisu trav meni znovu svityly vohnyky, hasly, zahorialysia. De mi nymy
smoloskyp liudyny. Vin svityv dlia mene, ale ja ne znav, jak joho vidriznyty vid inych.
as splyvav, nichto ne prychodyv. Povijalo sviistiu. Lehkyj cholodok projniav
mene. Trochy zmerz. Bilia vohniu svitliaka ne zihrijesia, ale vse taky ja popriamuvav
u huavynu trav i vybrav misce, de bulo bie cych lampook: zelenych, blakytnych,
synich, ovtych, ervonych Zdavalosia, koen svitliak zatulyv vid mene vohnyk jakymnebu koliorovym sklom. Do riznych koliorovych vohnykiv do chvy svitla riznoji dovyny prostiahav ja svoji zamerzli ruky. Koen lichtaryk horiv spoatku jaskravo,
rivno, potim svitlo joho zmenuvalosia, haslo. Ja perechodyv vid lichtaryka do lichtaryka z prostiahnenymy rukamy: Podajte, svitliaky, troky tepla zmorenomu mandrivnykovi Krajiny Drimuych Trav! Darma. astka tepla, jaku vy vydiliajete, mizerna.
Vsiu svoju energiju vy vytraajete na svitlo. Bilia vas ja skydaju na toho aliuhidnoho
dikkensivkoho klerka, jakyj odnoho pronyzlyvo cholodnoho veora zihrivav svoji ruky
bilia odynokoji sviky v kontori sknary Spruda. Do pobaennia, liubi moji svitliaky,
blakytni, zeleni, syni, ervoni, do pobaennia! Berei svij svitlovyj pigment lamperyn, nechaj reakcija okyslennia i dali stvoriuje harni i cholodni svitlovi efekty. Do
pobaennia!.
Ja povernusia do jamy, kudy popovz doovyj ervjak, prytuliusia do nasypu i trochy podrimaju. Molyvo, trapysia tak, o mene tam znajde Dumev.
Do pobaennia, svitliaky!

Nastav ranok. Znovu ranok u Krajini Drimuych Trav. Dumev ne znajov mene.
Treba povernutysia do joho budynku, do staroho, hnyloho peka. Molyvo, o Dumev
tam.
Ja poav prodyratysia kri huavynu trav. Use dovkola litalo, strybalo. Vse
spivalo, homonilo, dzvenilo. Sered zahanoho halasu ja vlovyv znajome odnotonne hudinnia: vono narostalo, nablyalosia. Vpevneni i spokijni zvuky. Ja vidrazu zhadav pro
bdolu, jaka rie lystia, pro megachilu, o v jiji hnizdi ja vora pobuvav i tak smano
popojiv. Ne zavadylo b i zaraz posnidaty
Koly tvaryna spustylasia na zemliu, ja prydyvyvsia i zrozumiv, o ce ne megachila, a jaka ina bdola. Zvyajno, ja znav, o je bahato bdil, jaki vedu samitnyj
sposib yttia.
Ote, meni due chotilosia jisty. I ja pobayv na nikach bdoly v koykach
ta na jiji erevci zolotavyj solodkyj pylok, jakyj bdola zibrala z kvitiv. Prianyj, hostryj
aromat loskotav horlo i nis.
Vyjavylo, o hnizdo bdoly bulo poriad, u zemli, ale ja joho spoatku ne pomityv,
vono bulo prykryte lystiam. Bdola polizla v zemliu. Zemliana bdola!
Bdola vylizla na kraj hnizda, zatulyla joho lystkom i poletila. Ja sprobuvav stiahty
lystok z hnizda, ale, oevydno, ochliav vid holodu i vid pohanoho snu. Lystok vakyj.
as splyvaje. Nareti stiahnuv! Teper treba strybnuty v hnizdo. Ale bojusia hlyboko.
Znajov potribnoji dovyny erdynu, prynis. Tiky poav po nij spuskatysia, uju hudinnia. Ce vona, hospodynia hnizda, lety dodomu z novoju porcijeju chariv. Ne mynuty
meni lycha.
Ja driapaju uhoru i, zalyyvy erdynu, tikaju. Ni, treba daty spokij cij bdoli
nadto vydko vona povertajesia z erhovoho rejsu. Meni ne perechytryty jiji, ne stane

ni syl, ni terpinnia.
Prote jak dyvno: vse v Krajini Drimuych Trav take nespodivane, raziue, a pouttia holodu nezminne, znajome, zvyne. I v cij nejmovirnij Krajini Drimuych Trav
liudyna ne moe ne jisty, ne moe ne spaty.
Treba vyde distatysia do budynku Dumeva.
Lunke siurannia pryholomylo mene.
o za dyvovynyj zvir? Kryla vuki i zeleni, zadni nohy dovi za peredni. Konyk.
Vin dedali pronyzlyvie, dedali veselie spivaje-siury. I raptom zamovkaje, prysluchajesia: y ne spivaju hunie za nioho ini konyky? I znovu siurannia.
Dali, dali vid cioho pryholomlyvoho siurannia j umu! Odyn krok i ja ve v
lisovych chaach, sered dyvnych derev. Korinnia, ovtuvato-bile, zahlybliuvalosia v
grunt, a jaskravo-zeleni stovbury to zlitaly strilamy v nebo, to, nachylyvy do zemli,
schodyly, zblyaly svojim verchovittiam i vukym, dovhym lystiam. Neprochidna
stina! Ta j u lisovych chaach uty, jak dzveny i siury konyk. Ja ohlianuvsia.
Tam, zovsim poriad z konykom, vyrostaje, to zlyvajuy koliorom z cymy chaamy,
to vyrizniajuy na nych, jaka chymerna dovha istota.
Sonce schodylo. I cia istota dyvylasia na sonce. Zvir vytiahnuvsia i sklav na hrudiach svoji dovhi ruky. y ne joho nazyvaju v narodi bohomolom? Tak, zvyajno, ce
bohomol!
Ja zamyluvavsia nym. Jak spokijno j velyno vin povertaje svoju holovu z opuklymy oyma, niby choe uvano prysluchatysia do siurannia konyka!
Skydajesia na te, o konyk nabryd jomu svojim siuranniam. Bohomol to vystupaje vpered, to znovu znykaje v chaach.
Puf! Puf! lunaje poriad z konykom. Nemov rizke driapannia nihtem po sklu.
Stuk, suchyj trisk.
Cikavo!
Bohomol, nino-zelenyj, harnyj i strunkyj, povertajesia do konyka.
Tak, konyk, oevydno, jomu dobre-taky nabryd.

Ale jaki plastyni ruchy v bohomola! O vin vytiahnuv upered dovhu peredniu

nohu, niby pryhotuvavsia do jakoho vybahlyvoho tanciu. Z nohy dyvliasia orni ciatky
z bilymy krapkamy vseredyni. Namaliovani oi! A na stehni podvijnyj riad hostrych
koliuok, nemov pylka z dvoma lezamy. Koliuky riznoho kolioru, rizni zavdovky. Odni
orni, ini zeleni, odni dovi, ini koroti.
I raptom konyk povys na pylci, rvonuvsia Bohomol vidstavyv svoju skladanu,
mov na arnir, nohu, i ja pobayv na stehni e odnu pylku z dribniymy i hustie
roztaovanymy koliukamy.
Pylky zimknuly i trymaju konyka. Konyk bjesia v cych leatach. Marno: udary
joho niok bju po povitriu. e my i vsiomu kine. Konyk zatripotiv i zavmer. Bohomol rozpravliajesia z nym: odna noha trymaje na zubach svojeji pylky ertvu za tulub,
a druha davy holovu konyka.
Bohomol snidaje.
Sonce pidbyvajesia dedali vye. I, posnidavy, bohomol iz zvorulyvym smyrinniam znovu sklav svoji strani ruky j povernuv holovu do soncia.
Ot sviatennyk!
Ale holova joho to zvernena do soncia, to povertajesia v inyj bik.
Ja zaarovanyj vyukanymy ruchamy bohomola. Zabuv pro vsiakyj strach. ipliaju za korinnia derev, pidchodu dedali blye: treba krae rozhledity bohomolovi cylky.
Odyn nezhrabnyj ruch i, zaepyvy ob korinnia, o styralo z zemli, ja vpav.
Puf! Puf!
Schopyvsia. Pizno! Peredni, chvatani nohy bohomola, tak pokirlyvo, molytovno
skladeni na hrudiach, rozkrylysia na vsiu dovynu.
Bohomol kynuvsia na mene. Vin vysokyj, due vysokyj, raziv u try-otyry vyyj za
mene. Ja rozpalyvo zojknuv i vse-taky vstyh zamachnutysia plaem, v jakomu bula
zahornuta krupynka. Vidskoyv ubik. Ta pizno o-o pylky bohomola zimknusia. Ja
propav!
Ale o ce? Bohomol padaje.
Ja ne mou vstojaty na nohach i padaju poru nioho.
Dijsnis ce, y vse meni tiky snysia? Chto dbajlyvo i obereno vytyraje suchoju,
teploju liudkoju rukoju pit z moho ola, pidnimaje mene.
Ja uju liudku movu: Ech vy, holube, holube! Chiba mona? Chiba mona doviriaty ciomu lychodijevi?
Ce vy? Vy vriatuvaly mene! epu ja. Dumev?!
Liudyna po-staromodnomu vkloniajesia:
Tak, ja Sergij Sergijovy Dumev.
Ja dyvyvsia, ne znajuy, o skazaty, buv do kraju spantelyenyj. I jak ne dyvuvatysia, z toho, o peredi mnoju uvi stoji cia nezvyajna liudyna Sergij Sergijovy
Dumev? Na pleach u nioho kika plaiv riznoji dovyny i riznoho kolioru. Pid plaamy yletka z cupkoho paperu. Na zemli leav doronij miok, oevydno, kokon husenyci.
Cilu ni idu slidom za vamy, kae Dumev. Pobuvav i v labirynti krota.
Hukav vas, a vy vid mene vtikaly.
Sergiju Sergijovyu epou ja. Ja bayv vas uora zovsim blyko
Dohaniav, klykav ale zahubyv. I vnoi ukav! ekav I o tut, tut nespodivano vy
vriatuvaly mene vid cioho zvira!
Puste! Zovsim puste! Ja v nych, u cych-taky zviriv, vyvsia. Bayte, v ruci u
mene alo osy? Schoe na abliu. Dovelosia strybnuty na spynu bohomola, ob udaryty
v hrudni nervovi vuzly. A v koho vyvsia? y uly vy pro kalikurga i kompilu? Sfexy!
Osoblyvyj vyd os. U nych uyvsia!
U Krajini Drimuych Trav?
Povtori! Jak nazvaly vy ciu krajinu?
Krajina Drimuych Trav.

 Pravyna nazva. Krajina Drimuych Trav Koly due davno ja tak i nazvav
krajinu, de yvu. Ale chto vam skazav pro ce?
Nazvu krajiny ja proytav v arkuach, jaki vy zalyyly (ja chotiv skazaty pid
pekom, ale zamjavsia) zalyyly v svojemu budynku.
Ja rozvjazav pla, distav krupynku i podav Dumevu.
Ot, Sergiju Sergijovyu! Ot krupynka, jaka vidnovy va zrist!..
Vin podyvyvsia na mene i skazav:
ornylo! Meni potribne ornylo, ob napysaty zanovo odennyk.
Dyvna ri, podumav ja, omu Dumev vidvernuvsia vid krupynky? y, moe,
ci krupynky zovsim ne vidnovliuju zrist? Ta pro ce meni Dumev ne choe skazaty?

omu peri slova, jaki Dumev skazav, pobayvy mene v Krajini Drimuych Trav,
buly vymovleni nym tak, niby vin davno mene znaje? Niby cia dyvovyna krajina, de ja
zjavyvsia, najzvyajnisikyj mikyj buvar: na lavokach sydia niani, vony zajniati
svojim vjazanniam i zridka pozyraju, jak bavliasia dity. I na ciomu buvari vin zustriv
mene susida po kvartyri.
U dvoboji liudkoho rozumu z bahatohrannistiu instynktiv mekanciv cijeji krajiny
peremocem vyjov rozum. Dumev, vrachovujuy avtomatynyj mechanizm yttia
komach, zastyhli obmeeni formy jichnich instynktiv, ne tiky ne zahynuv v cij krajini,
a ja postavyv sylu jichnich instynktiv na slubu sobi liudyni.
Jakyj osoblyvyj spokij, ja skazav by prystrasnyj spokij, projavliavsia v usich
joho ruchach.
Tak, Dumev ne zdyvuvavsia z mojeji pojavy v joho krajini i ne spytav, jak ja opynyvsia tut. Oevydno, dovhe yttia v ciomu sviti, de na tebe bezupynno ekaje nebezpeka, de liudyni z jiji hordym rozumom konoji myti treba rozvjazuvaty skladni zavdannia, ce dovhe yttia pryvylo Dumeva ni z oho ne dyvuvaty.
O vin vidijov na kika krokiv vid mene, podyvyvsia na jaki slidy, prysluchavsia
do arudinnia derev-trav i poav rozmovliaty sam z soboju. Ce bula, mabu, joho zvyka.
Vona sklalasia v nioho protiahom desiatkiv rokiv yttia u Krajini Drimuych Trav. Hovoryv vin due povino, tycho i vyrazno.
o ty skae pro nioho? zapytav vin sebe pro mene i tut-taky sobi vidpoviv:
o skau? Nadto ve vin cokoe! Zovsim jak konyk. Metuysia, halasuje. Niby v
hariaci. o z nioho vime? Molodyj vin
Tut ja nabravsia duchu j perebyv joho:
Jak e vy, Sergiju Sergijovyu, ne zdyvuvaly? Raptom ni silo ni vpalo zjavliajesia liudyna tut, u vaij Krajini Drimuych Trav A vy ni pro o ne pytajete?
Vin spokijno i itko vidpoviv:
oho dyvuvaty? Use prosto i jasno. Liudy ve vidkryly sklad spoluk, jaki
zmenuju i vidnovliuju zrist, ot vy j zjavylysia tut. Dumev uvanym, dovhym pohliadom vdyvliavsia v umlyvi verchovittia i tycho, serjozno spytav: omu ne jdu
siudy ini liudy?
Ni! Ni! zakryav ja. Navio liudiam zajmatysia poukamy jakycho tam
spoluk, o zmenuju i vidnovliuju zrist? Suasni mikroskopy dopomahaju dosy
dobre vyvyty najdribnii organizmy.
Ne poyvy, ne pobuvy v Krajini Drimuych Trav, vyvaty jiji?! Dyvytysia kri
skecia mikroskopa?..
Ja ne vidpoviv na ce zauvaennia. Naa rozmova urvalasia.
Potim ja pouv, jak vin znovu rozmovliaje sam z soboju:

 Ale jak e vona, cia metulyva liudyna, opynylasia tut, nedaleko vid moho budynku?
Jak? vyhuknuv ja. Ade vse poalosia z arkuykiv u buketi.
Dumev zdyvovano hlianuv na mene.
Pro jakyj buket vy kaete?
Jako uveeri v nomer hoteliu do mene zaletiv buket kvitiv, a v niomu arkuyky,
zahadkovi arkuyky.
Vy o plutajete, dobrodiju.
Anitrochy!
Buket kvitiv arkuyky hote Vin serdyto znyzav pleyma.
Ja viv dali:
Arkuyky j proytaly za dopomohoju mikroskopa, arkuyky vaoho odennyka.
Oblyia Dumeva osvitylo tryvonoju radistiu.
To joho znajdeno? Vin dijov do liudej?
Chto? Pro koho, pro o vy kaete?
Pro svij odennyk vidkryttiv, zroblenych za vsi roky moho perebuvannia v Krajini Drimuych Trav. y vsi, y vsi arkui odennyka znajdeno?
Try arkui! Try arkui. Vony buly zahadkovi i nezrozumili.
A jich bulo bahato, due bahato! z hirkotoju movyv Dumev. Jich nasylu
nis na sobi mij verbliud. Ale vin zahynuv, mij verbliud, mij pavuk-vovk. A ja vse jov i
jov Na pivninyj schid, na pivninyj schid, do atanky. Ja chotiv perepravytysia erez
Velyku Povinu riku. Buria Plit perekynuvsia. Pid vodoju udovyko ochoronialo mij
odennyk. A potim viter rozvijav arkui Viter
Dumev zamovk. A ja vse bie j bie viryv u te, o vin skoro, molyvo siohodni,
povernesia do liudej. I ne treba bude dumaty pro ornylo, ne treba dobuvaty papir u
paperovych os. Dumev povernesia do liudej i spokijno pryhadaje, vidnovy, povtory
te, o bulo v nioho u odennyku. Skiky neas, zlyhodniv, lychych pryhod pereborov
vin, skiky vidvahy, praci, napolehlyvosti, vynachidlyvosti projavyv, ob zbahatyty
liudstvo novymy znanniamy j donesty do liudej svij odennyk, vid jakoho zalyylo tiky
try arkui!.. Teper vse ce pozadu.
Ja chotiv vidrazu povesty rozmovu pro ce, ale ne znav, z oho poaty. Krupynka
rostu leala na zemli pered namy. Treba bulo tiky rozvjazaty pla. Ale odyn raz ja
zaproponuvav jomu krupynku, a vin odvernuvsia vid neji. omu?
Dumev perebyv moji rozdumy i postavyv svoje pere zapytannia:
Ote, vy kazaly, o liudy e ne vynajly skladnych spoluk, jaki vplyvaju na
zrist yvoho organizmu. Ale jak e vy siudy potrapyly?
Stalosia tak, o v mojemu rozporiadenni opynyly porook i dvi krupynky.
Vony lealy na stoli u fanernomu budynoku.
I vy prokovtnuly porook, y ne tak?
A ociu krupynku, Sergiju Sergijovyu, zbereeno dlia vas, skazav ja tverdo,
spokijno i prostiahnuv jiji.
Miok! Hliate, jakyj dobriayj miok!
De? Pro o vy kaete?
Do nas nablyajesia velykyj miok. Jak, vy ne bayte? Dumev pokazav na
velyku husenyciu, schou na tu, jaku ja pryjniav koly za udava.
omu vy ciu husenyciu nazyvajete mikom?
Ale Dumev ue zirvavsia z miscia j pobih za husenyceju, znyk u travach.
Skoro vin povernuvsia i veselo huknuv:
Vysteyv! Z dobrotnych ovkovych nytok splete vona obolonku-kokon. A ja jiji z
cioho mika vytruu. Bude dlia vas choroyj spanyj miok. Vin popleskav doloneju
po svojemu doroniomu miku. Ne hiryj vid cioho
Ale ja povernuvsia do perervanoji rozmovy:

 Tak ot, Serpiju Sergijovyu, bulo u mene dvi krupynky. Odna ocia
A druha? spytav Dumev.
Druhu vkotyly skarabeji.
Rozumiju, rozumiju Vkotyly v hnojovu kuliu. A y ne pokaete vy misce, de
bayly vostannie skarabejiv? Zabraty u nych krupynku! o , liudyni nevako perechytryty zvira. Jako skarabeji kotyly kuliu-komoru, tobto taku kuliu, v jaku vony vidkladaju jajce, to krupynka bude naoju. Ale jako jako skarabeji kotyly kuliu ne dlia
potomstva, a ob zjisty jiji, to krupynka propala!

Hirka obraza, tiake neporozuminnia postaly mi mnoju i Dumevym.

Jak ce stalosia?
Vid miscia sutyky z bohomolom, iz stranych pylok jakoho mene vriatuvav
Dumev, my pily ukaty skarabejiv. My jly do riky, ob perepravytysia na toj bereh
tudy, de skarabeji spychnuly mene u vodu. Dumev iov poperedu. Za pleyma vin
nis velykyj miok z kartonom, dobutym u misti os, a v rukach abliu.
Jak ja nezabarom peresvidyvsia, Dumev maje odnia pidsterihav husenyciu,
koly vona, vypustyvy nytky-motuzky, pidviujesia do roslyny ta vyhotovliaje kokon.
Dumev pererizav motuzky hostroju skalkoju erepaky, vytruuvav husenyciu z kokona-mika, a potim prosouvav joho specinym rozynom.
Tak kokon husenyci stavav mikom. U Krajini Drimuych Trav mona bulo z uspichom rozdobuty i visk, i kreozot, i laky, i jod, i ini skladci spoluky.
Dumev iov lehko j vydko. A ja plentavsia za nym iz svojim klunkom-plaem. V
niomu buly kulia-krupynka i derevjana loka, z jakoju ja ne chotiv rozstavatysia.
Ja jov i dumav: omu, koly ja zaproponuvav Dumevu krupynku zrostu, vin na
neji j ne hlianuv, a zahovoryv pro ornylo? Dyvno Ade dosy jomu prokovtnuty
krupynku i za hodynu abo dvi vin buv by u sebe za stolom v laboratoriji. Pislia
stikoch rokiv samotnosti!
A tut jomu e dovedesia pererobliaty na papir karton, jakyj vin nese v miku za
spynoju.
Dumev nenae vidhadav moji dumky. Vin skazav:
Liudyna bahato oho pidhledila u komach, liudy bahato o vzialy v nych dlia
rozvytku kutury Choa b ornylo
Ja, zvyajno, poav nehajno pojasniuvaty, o ornylo vyrobliaju z anilinovych
farb.
Vy, mabu, ne rozumijete, pro o ja kau, zapereyv Dumev. Liudyna e
do vaych farb pomityla ornyno-horichovu muchu i ti dyvni narosty, jaki vona robyla
na roslynach, ornyni horiky Prosta ri ornylo, a jakyj strybok zrobyla z joho
pojavoju liudka kutura. Sposterihaty, vyvaty yttia komach. Tut stiky bahatstv!
ornylo ce dribnycia, zapereyv ja.
Komacha prokoliuje lystok, viv dali Dumev, ne zvernuvy uvahy na moji
slova, vidkladaje jajeko, potim utvoriujesia horiok, v jakomu yve lyynka. I liudy
poaly vyhotovliaty z cych dubovych horikiv ornylo. A papir? Paperovi osy pidkazaly
liudyni, jak vyrobliaty papir z derevyny. Papir z llianoho hanirja obchodyvsia nadto
doroho. A kutura liudstva vymahala bahato, due bahato zrunoho j deevoho materilu dlia pyma paperu. Osy ve mijony lit vykribaju svojimy elepamy volokoncia dereva, roztyraju jich na dribnyj porook i, vydiliajuy klejku ridynu, zlipliuju paperovu kuku. Ciu kuku vony presuju elepamy, peretvoriuju jiji na toneku
plastynku. I materil dlia stin jichnioho ytla hotovyj. Lye rokiv sto tomu bulo vidkryto

sekret vyrobnyctva paperu z derevyny. I na takomu paperi my zaraz pyemo i drukujemo knyky. Ade ce techninyj perevorot, velyeznyj strybok kutury vpered!
My jly dali.
Ja dumav: jakyj udnyj uroystyj vyraz buv na oblyi Dumeva, koly vin zahovoryv pro ornynych much, pro paperovych os, a ot koly ja jomu podav krupynku zrostu,
vin naebto j ne pomityv jiji. omu? zapytuvav ja sebe. e nejasna, strana dohadka spala meni na dumku: neve prystrasnis i oderymis doslidnyka, perovidkryvaa peremohly v niomu baannia povernutysia u velykyj svit? Neve vin ne choe rozluatysia z Krajinoju Drimuych Trav?
Vraz Dumev zupynyvsia i zahovoryv sam do sebe:
Slid hadaty, o molodomu panovi (ce vin kazav pro mene) zovsim ne lehko nesty
u plai vanta. Ale miok mij ver nabytyj kartonom. A treba, ob ruky v nas buly
vini.
Vin obernuvsia do mene:
y ne krae zachovaty nai rei v nadijnomu misci? Bude lehe jty. My schovajemo jich u hnizdi chalikodomy.
Ce slovo chalikodomy vin vymovyv z hlybokoju poanoju.
Dumev odijov ubik, perejov vidkrytu haliavynu j zupynyvsia.
Vysoko v nebo vpyralasia verynoju velyezna, hola, zovsim bez zeleni kamjana
hora. Do hory prylipylasia biliasta napivkruhla sporuda. jiji v kikoch misciach bulo
prosverdleno. Pidijovy blye, ja pobayv, o otvory ci hladeki i kruhli.
Kraoho miscia dlia zberihannia reej ne znajty, movyv Dumev. My
pered oseleju chalikodomy, bdoly-muliara. Molodi bdoly, probyvy pokrivli svojich
hnizd i spine sklepinnia, vyletily. Zaraz tam poronio, vse tut bude cile.
Dumev uziav z mojich ruk klunok, popravyv za spynoju miok z kartonom i poav
lehko schodyty na horu. Z hory vin perebravsia na biliastu sporudu, o prylipylasia do
neji.
Ja nasylu vydersia slidom za nym. Vsi rei Dumev spustyv na dovhych motuzkach
v otvir sporudy, a potim zatulyv otvir kaminniam.
Spodivaju, vy zapamjatajete ce misce? spytav vin.
Ale ce nemolyvo!
Visia topograji u bdil.
Topograja? Do oho tut topograja? Tut instynkt. Rezutat mijoniv rokiv
prystosuvannia. Ale instynkt slipyj! Vkraj obmeenyj, zavdy avtomatynyj!
Ja skazav ce rizko. Ta chiba ja chotiv buty rizkym? Prote ja sam viduv, o vyjlo
obrazlyvo i povano.
Dumev riue zapereyv:
Nisenitnycia! Bdola zavdy bezpomylkovo znachody svoje hnizdo.
Zvisno, ce tak! ue zapano vyhuknuv ja. Ale perenesi ce hnizdo vbik,
nechaj zovsim blyko, tak, ob bdola bayla joho, i vona ne vpiznaje svoho hnizda.
Vona povertajesia tiky na te misce, zvidky vona poletila. Tut instynkt. A vy skazaly:
liudyni treba vytysia u bdoly, nasliduvaty jiji. Ta ce bezhluzdo! U bezkrajniomu okeani liudyna znajde liudynu. Rozum stvoryv kompas ta ini najskladnii instrumenty.
Pochmura skladka zaliahla bilia hub Dumeva. Nastala chvylyna vakoho
movannia. Potim Dumev skazav:
A vse-taky liudyna vylasia u bdoly-chalikodomy. Bdola pryhotuvala cement.
Z cementu pobuduvala oce ytlo dlia svojich naadkiv. Vapniakovo-hlynysta zemlia,
zmoena slynoju bdoly, tuavije na povitri i tuavije nazavdy! Dumev maje vykryknuv ce slovo nazavdy.
Oevydno, joho due dijnialo moje zauvaennia pro te, o liudiam nema oho vytysia v chalikodomy.
Ja movav.

Moje movannia vin vytlumayv jak zapereennia. Z jakymo vyklykom, ne dyvliay na mene, vin viv dali:
Vona, cia skromna bdola-muliar, podaruvala liudyni tajemnyciu cementu.
Ja sprobuvav zapereyty Dumevu, ale vin rizko perebyv mene:
Starodavnia liudyna bula due sposterelyva. Jehyptianyn pomityv: chalikodoma buduje svoje hnizdo na kameni z cementu. I budivnyky jehypetkych piramid
zvernulysia do cementu. V ciomu vony nasliduvaly chalikodomu. Cement skripyv piramidy nazavdy! Do naych dniv!
Vid dejakych piramid zalyylasia kupa rujin, zapereyv ja.
Pry ciomu ja omu zhadav pidpys pid maliunkom piramidy v odnomu abomi z
istoriji Starodavnioho Jehyptu: Ne sudy pro mene nyko porivniano z kamjanymy piramidamy, bo mene buduvaly tak: hlyboko v boloto zanuriuvaly erdynu, potim jiji vyjmaly ta zbyraly nalyplyj do neji mul; iz cioho mulu vyhotovleno moju cehlu.
Cej napys odnoho faraona na piramidi ja proytav uholos Dumevu.
Znaju, znaju! skazav Dumev. Piramida Asychisa. Chvastoi ne dopomohly vona rozvalyla. Ale rozkopky vstanovyly, o dlia skriplennia cehlyn jehypetki budivnyky te zastosovuvaly vapnianyj vjauyj rozyn cement chalikodomy.
U neji vylysia.
Sergiju Sergijovyu, jak buduvaly piramidy starodavni jehyptiany ce sprava istoriji. Ue vidkryto novi vjaui materily portlandkyj cement, hidravlinyj cement.
Cement dav molyvis stvoryty novyj budivenyj materil beton. Teper liudy sporuduju iz zalizobetonu budynky, velyki mosty, perekryttia I zovsim ne bdola pidkazala vynajdennia zalizobetonu.
Dumev prysluchavsia, vin povtoriuvav ledve utno:
Zalizobeton beton hidrav ne rozumiju
Pohotesia zi mnoju, Sergiju Sergijovyu, movyv ja tycho. Liudyni nema
oho vytysia ni v cijeji bdoly, ni v inych komach u cych yvych mayn.
o? Jak vy skazaly?
Usi ci komachy yvi mayny! Nyi organizmy!
Jakyj bi spotvoryv oblyia Dumeva! I ja zrozumiv: hirka obraza liahla mi namy.
My spustylysia na zemliu. O i trapylosia, skazav ja sobi: ne strymavsia, zavdav
boliu tij liudyni, do jakoji pryvjazavsia e todi, koly ne znav i ne bayv jiji. Ade ja tak
ukav, dav zustrii z neju v cij Krajini Drimuych Trav! Vona vriatuvala meni yttia
I o ja obrazyv jiji.
Ja jov slidom za Dumevym. Sonce stojalo ve zovsim vysoko. Ja ve as poryvavsia skazaty, o pouvaju sebe vynnym pered nym, ale ne znav, z oho poaty.

Homonila rika Zapiznilych Dokoriv, do jakoji my pidchodyly, i ot ue z-za derevtrav blysnuly jiji burchlyvi vody.
erez riku my perepravymosia na plotu. Vin pryvjazanyj nedaleko, bilia povorotu. Na tomu boci my pidemo slidamy skarabejiv. Nazdoenemo jich, zaberemo druhu
krupynku zvorotnoho zrostu, skazav Dumev.
Dovhymy hakamy (suchymy sosnovymy holkamy sosny) my vidtovchnulysia vid
bereha j poplyvly.
Vpravnoju rukoju Dumev skerovuvav plit do bereha. Raptom ja pouv, o nepodalik chto bje veslamy po vodi. Ohlianuvsia i zadyvyvsia. Poru z plotom plyvly velyezni vodiani udyka yvi ovny z veslamy na koetach. Ci ovny z velykymy
pynymy ervonymy oyma to pantruvaly o u vodi zavmyraly i posuvalysia due

povino, to priamuvaly vpered. Vesla, porosli etynkamy, byly po vodi, i ovny z nejmovirnoju vydkistiu maly po rikovij hladini. Zahybe naa bula b nemynua, jakby
cho odyn z ovniv zaepyv na chodu na plit, vin myttiu perekynuvsia b.
Stete! Chrebtoplav proobraz veslovoho ovna. Zadni nohy cijeji vodianoji komachy vesla trymajusia nemovby na koetach, i kinci jichni vkryti etynkamy.
Due tovchajte plit! kryknuv Dumev. Chrebtoplav nazdohaniaje!
I maje cijeji myti chvylia obdala nas. Plit zachytavsia, zakrutyvsia. Dumev perebih na druhyj kraj plotu. Rivnovahu vidnovyty bulo vako. Plit due zalyvalo vodoju.
Vin nachylyvsia, i odyn joho kraj zanuryvsia u vodu. Dumev vyrivniav joho.
Nebezpena chvylyna mynula. Praciujuy hakom, Dumev spokijno kazav:
Chto znaje, y ne pidhledila pervisna liudyna, jak peresuvajesia po vodi
chrebtoplav? Pidhledila i navylasia vyhotovliaty vesla z koetamy
Dumev ne dohovoryv. Potovch znyzu! Plit stav vertykano, i my obydva opynyly
u vodi.
Chvyli zalyvaly nas ta vidnosyly vbik.
Chrebtoplav poru! Pirnajte!
I Dumev znyk pid vodoju. Ja pirnuv za nym.
Pryvydilosia ce meni, y o? Pid vodoju peredi mnoju vynyk nezvyajnyj krytalevyj terem. U ciomu teremi, na stovburi jakoho dereva, spokijno sydiv Dumev i
znakamy zaprouvav mene do sebe.
Ni, ce meni ne pryvydilo! O i ja opynyvsia pid prozorym, niby krytalevym dzvonom.
Argironeta! Sriblianka! zrozumiv ja, zhadavy vse, o ytav pro pidvodni aerostaty v zapyskach Dumeva.
Dychajte tut vino, jak na zemli, pouv ja spokijnyj holos Dumeva, koly
vmostyvsia poriad z nym na stovburi.
Ja poav rozdyvliatysia. Kri prozoru obolonku terema, v jakomu my sydily, ja
bayv, jak tovsti stovbury neznajomych meni pidvodnych derev tiahlysia z dna riky,
splitalysia, pereplitaly, tremtily v chystkij vodi ta znykaly de uhori. Dovhi bokovi steblyny stelylysia za teijeju, niby plyvly kudy daleko-daleko.
Pevno, zamalo miscia stalo na zemli mohutnij roslynnosti Krajiny Drimuych
Trav, i vona rynula u vodu.
Raptom za hustym spletinniam vodorostej, zovsim nedaleko vid nas, ja pobayv
palajui oi. Vid hilky do hilky, vid stovbura do stovbura prostiahlysia kanaty.
My sydily na sukach pidvodnoho dereva, skriplenych pavutynniam, sposterihaly
dyvne prymchlyvo-riznomanitne yttia pidvodnoho carstva. Mi stovburamy, steblynamy j hilkamy myhtily tini nevidomych tvaryn. To plavno, to rvuko vony roztynaly
vodu.
U ciomu dzvoni my moemo sydity spokijno, skazav Dumev. Rozumijete
vy, o cia sporuda vriatuvala nas vid bidy? Vodolaznyj dzvin, pokazav vin na sitku,
zitkanu argironetoju z pavutynnia, pavuk postupovo zviniaje joho vid vody i zapovniuje povitriam. Kona bubaka povitria, prykriplena do pavutynnia, vytisniaje, jak ce
vidomo z zyky, rivnyj objem vody. Teper vy ne sumnivajete, o liudyni ne bulo potreby mudruvaty tam, de pered neju buv ue hotovyj zrazok pryrody?
o za nisenitnycia! chotiv ja vyhuknuty, ale zhadav nau nedavniu rozmovu
pro cement, zhadav, jak obrazyla vona Dumeva, i promovav.
Vin znovu zvernuvsia do mene, ale ja poslavsia na svoje neznannia vodolaznoji
spravy.
Vyrynuvy iz dzvona, my vyplyvly na spokijnu hladi vody, a potim z velykymy
trudnoamy vyderlysia na strimkyj bereh.
Ote, rozpoynajemo poliuvannia na skarabejiv, movyv Dumev. Vedi e
mene tudy, de vostannie bayly jich z kuleju, v jakij bula krupynka.

Ja vdyvliavsia, rozdumuvav.
Bayv ja skarabejiv dvii. Odnoho razu, koly vony vlipyly krupynku v kuliu,
pokotyly ciu kuliu za pasmo horbiv, a inym razom na ciomu berezi. Zi strimkoji krui
ja j upav u riku.
De vy vpaly? Pokai misce. Ja poviv Dumeva berehom:
Tam bula krua vyhyn zakrut riky, kazav ja.
Dumev pryviv mene do strimkoji krui: Ce bulo tut? y, moe, otam, bilia toho
zakrutu? Tam te je krua. Abo livoru de rika zavertaje.
Ja ne znav, o vidpovisty. Usi krui j zakruty riky buly dlia mene tut odnakovi.
Ne bentetesia. Pokai meni cho napriamok, jakym vy z lisu pryjly do riky,
skazav Dumev.
Ja poviv buv Dumeva v toj bik, de jakyj ku i derevo, o stojalo poriad z nym,
vydalysia meni znajomymy. Pidijov blye i pobayv, o pomylyvsia. Problukavy po
berehu, ja peresvidyvsia, o meni ne znajty toho miscia, zvidky ja vpav, riatujuy vid
skarabejiv.
Ale y mih ja vidmovytysia vid poukiv krupynky, cina jakoji povernennia u
velykyj svit? I cijeji chvylyny ja podumav, o tut, na berezi, molyvo, buly zovsim ini
skarabeji. A vykradai zalyylysia tam, za pasmom horbiv. Prypuennia raptove i
niym ne vmotyvovane. Ale rozstatysia z cym prypuenniam ja ne mih, a moe, i ne
chotiv: vono mene zaspokojuvalo, vyvodylo z tiakoho stanu. I ja poviryv u vlasnu vyhadku.
Svojimy dumkamy ja podilyvsia z Dumevym. Vin podyvyvsia na mene pyno j
uvano:
Vy proponujete pochid za pasmo horbiv? Dobre. Ja zhoden.

o dali my jly, to bie ja poynav rozdumuvaty: ade Dumev zbyrajesia rozdobuty ornylo i, oevydno, zalyysia v Krajini Drimuych Trav prodovuvaty doslidennia i zanovo pysaty svij odennyk. Vse ce prykro, nezrozumilo. I omu vin uchyliajesia
vid rozmovy pro holovne, pro povernennia? omu ne zapytuje pro moji dai namiry?
Mabu, vyhliad u mene buv pochmuryj i rozhublenyj. Ja pro ce zdohadavsia tomu,
o Dumev asto sturbovano ohliadavsia j dyvyvsia na mene. Vin zupynyvsia i, baajuy vidvernuty mene vid pochmurych dumok, skazav:
Vy, zvyajno, znajomi z notnoju gramotoju?.. To pamjatajte: ue obysleno kika
udariv kryla komachy na chvylynu.
Ja ne vidrazu zbahnuv, pro o vin kae.
ujete? Lety bdola Pid as jiji poliotu uty zvuky Prysluchalysia?
Lia!
Pravyno. I ce vidpovidaje otyriomstam soroka podvijnym kolyvanniam na
sekundu. Prysluchajtesia do novych zvukiv.
Do!
Cej zvuk vidpovidaje triomstam trydciaty kolyvanniam kryl bdoly na sekundu.
Ne otyrysta sorok, a trysta trydcia, na sto desia mene. Bdola, mabu, due stomlena V Krajini Drimuych Trav, zapliuyvy oi, ja peroji-lipoji chvylyny po
zvukach znaju vse, o dijesia navkolo mene: y stomleni, y sturbovani mekanci, y z
noeju letia vony, y poronem, kudy priamuju. Tut ja pereviryv tablyciu vysoty
zvukiv, o jich utvoriuju rizni komachy. Z tablyceju ja oznajomyvsia davnym-davno, v
laboratoriji. Komachy pomachamy kryl poroduju rizni zvuky. asti pomachy maju
odnu vysotu, ridki inu. e z dytynstva ja navyvsia vyznaaty vysotu zvukiv riznoho

tembru. Ade bu-jakyj muzykant odrazu skae, jakoji vysoty notu vziala spivaka abo
spivak. Tut use ce stalo meni v pryhodi. Kryla tutenich mekanciv! o moe buty cikavie i povanie dlia liudej, ni nauka pro kryla i polioty!
Dumev, rizko zvernuvy vbik, poviv mene do haliavyny, o vydnilasia kri huavynu trav. Do dereva kraj haliavyny bulo prypjato krylatu istotu.
Dumev pidijov blye i poav pojasniuvaty. U rozpovi vplitalysia spohady pro
joho peryj, jedynyj, davninij polit na jarmarku.
Ot bayte, bayte! kazav vin. O jak treba buduvaty maynu dlia poliotiv
u povitri! Ce. babka z dvoma paramy kryl: odna para roztaovana trochy vye za druhu.
Kona para kryl u babok rozvyvaje jak pidjomnu, tak i tiahovu sylu. Ci kryla ne tiky
pidtrymuju, ale j nadaju ruchu aparatovi. Navi slabkyj ruch dovhych kryl rozvyvaje
velyku tiahovu sylu. Ciu duu babku nazyvaju koromyslo.
Dumev vidvjazav babku. Vona myttiu poletila i znykla z oej.
o, chiba ne udova v polioti? Dyvisia, ot ie odna taka sama na pryponi.
Perednia lobova astyna kryl tverda, a zadnia hnuka. Ote, krylo avtomatyno
zminiuje kut zustrii z potokom povitria zaleno vid toho, kudy spriamovuje babka svij
polit: vhoru, vnyz, pravoru, livoru. o, dobra?
Dumev zapytlyvo dyvyvsia na mene.
Ja movav. Vin po-svojemu zrozumiv moje movannia.
Zdyvovani? A zaraz ja pokau vam o nepereverene. Bayte, o druha babka
z rodyny libelliula. Dyvisia, jak rozplastani jiji yroki kryla. Ce due motornyj i najbi potunyj litun, A rozmiry kryl! Rozmiry!
Ja prykynuv: rozmach kryl buv vdvoje biyj za samu komachu. Ale mene vrazylo
jiji zabarvlennia.
I ja skazav:
Jake serjozne i dobrotne zabarvlennia! Zadnia para kryl maje bilia osnovy yroku temno-korynevu smuhu toho taky kolioru, o j tilo
Dumev perebyv mene:
Dytyna vy, y o? Ne na kolir dyvisia, a stete za poliotom. Bayte, vona vidpoyvaje. Sydy, a do poliotu hotova. Vona trymaje kryla v horyzontanomu poloenni.
Hotova zavdy Sydy proty vitru! Ote, v polit! kryknuv Dumev.
Rozvjazavy vuzly kanativ, vin tovchnuv babku svojeju ableju osynym alom.
Libelliula zletila vhoru. Ce buv ne polit. Ce bula zapamorolyva, ale razom z tym gracizna hra v povitri.
A sprytnis, sprytnis jaka! A potunis!.. Teper dyvisia! vyhuknuv Dumev.
Spravdi, bulo ym zachopliuvatysia. Babka, pereslidujuy jaku zdoby, na my
perevernulasia spynoju donyzu. Potim rvuko vyrivnialasia, zrobyla povorot, schopyla
zdoby.
Sergiju Sergijovyu, poav ja, vse ce cikavo, ale
Ja chotiv buv rozpovisty pro suasnu aviciju, pro te, o liudyna zdobula kryla i
stala volodarem povitria, ale Dumev ne dav meni vymovyty ani slova.
Nechaj e liudy vasia buduvaty svoji litani mayny u babok! povano zakinyv vin.
Siohodni-taky uveeri, podumav ja, treba bude rozpovisty pro vse, o
zdijsneno v naij krajini za roky joho vidsutnosti Pro nau velyku revoliuciju, pro mohutnij i ruch nauky vpered, pro kazkovyj strybok techniky Treba zrobyty ce obereno,
postupovo. Vin bude pryholomenyj i vraenyj poutym. Ade bahato z toho, o vin maje
namir prynesty v darunok bakivyni, ue znajdeno, vidkryto, vynajdeno, vyveno
My poaly pidnimatysia na polohyj horb.
Bayte? spytav Dumev i zupynyvsia na samisikij veryni horba.
Bau. Dva tumanni pivkola v povitri. O vony vysia v odnomu misci, a on v
inomu misci dva taki sami pivkola. Dyvne javye

Dumev usmichnuvsia:
Ci dva pivkola utvoriuju kryla komachy, jaka praciuje bezvidkazno, z pevnoju
vydkistiu. Prydyvisia krae
Vony, ci muchy, ne litaju, a poav ja.
Prodovujte, prodovujte, kryknuv Dumev.
Vony stoja u povitri!
Tak, muchy vysia u povitri! Vony zupyniajusia v bu-jakij toci povitrianoho
prostoru.
Ptachy litaju poav buv ja.
o ptachy! machnuv rukoju Dumev. Ptachy tiky j umiju o litaly, yriaty v nebi i padaty kamenem vnyz.
Pikiruvaty, pidkazav ja, podumavy pro pikirujui bombarduvanyky.
o? Pikiruvaty? Dyvne slovo skazav vin, rozdumujuy, j ironino posmichnuvsia. Vytysia v ptachiv! y ne dovedesia todi zanadto mudruvaty? Navisyty litanomu aparatovi chvist Prydumaty tiahove obladnannia
Propeler, pidkazav ja. Povitrianyj gvynt.
Ne rozumiju Vsia tajemnycia poliotu tiky v kryli. Krylo! Tut i pidjomna
syla, i syla tiahy, i keruvannia. Cioho navy liudynu ne ptach, a babka, bdola, mucha!
Vony vykliuaju to odne, to druhe krylo i raptom rizkyj strybok ubik, vhoru, i vnyz.
A jako treba, vysia u povitri. omu ty, liudyno, ne prydyvliajesia, ne kopijuje
mechaniku jichnioho poliotu?
Ja ne zvodyv oej z komach, jaki stojaly v povitri:
Jak jich nazyvaju?
Syrfy, vidkazav Dumev. Lyynky syrv yvliasia popelyciamy. Dlia nych
ja tut rozviv koloniju popely. V povitri mou stojaty j metelyky-branyky i bahato inych komach
o , i zaraz, jak i ranie, Dumev pokazuvav meni te, o liudiam ue bahato
rokiv vidome. Tak, vin choe zdyvuvaty svit vidkryttiamy, jaki davno ve zrobleno. Vertolioty, o vysia na misci Reaktyvni litaky Pro ce ja dosi ne skazav ni slova, strymavsia, zhadavy, jak mymovoli ja obrazyv Dumeva v rozmovi pro cement i koly nazvav mekanciv cijeji krajiny nyymy organizmamy.
A chiba mona porivniuvaty komachu, jaka stoji u povitri, z vertoliotom? Mi inym Vertolit vysy u povitri, ce tak, ale vin vysy zovsim inake, ni komacha. Gvynt
vertoliota krutysia v horyzontanij ployni i vertolit vysy. A komacha, stojay v
povitri, vino j lehko machaje krylamy. y ne poynajesia tuji liach do nespodivanych
vidkryttiv? Tak, molyvo, Dumev u omu i maje raciju?
I ja ne vtrymavsia, skazav:
Litaky, stvoreni liumy, litaju zi vydkistiu u visimsot, tysiau i bie kilometriv na hodynu.
Dumev zupynyvsia. Uvano podyvyvsia na mene i, meni zdalosia, zblid. Za my
vin posmichnuvsia i chytro prymruyvsia:
A vy, holube, vyjavliajesia, mrijnyk i mistykator!.. Litaky! Hm hm Sloveko nepohane prydumaly. Harazd, prypustymo A y ne vvaajete vy mene za dyvaka, jakyj rady liudiam u vsiomu kopijuvaty komach? Zrozumijte mene pravyno! Koly
ja kau: liudyno, vy u mekanciv Krajiny Drimuych Trav, ja rozumiju tiky odne:
liudyno, vdumujsia, piznavaj, vyvaj pryrodu, travy! Nachyly! Podyvy na te, o ty
tope nohamy! Ne bu zarozumila! Ot vydkis vaych fantastynych litakiv na hodynu jaka, vy skazaly, v nych vydkis?
Pjatsot, simsot, tysiaa i bie kilometriv
Pohano! Zrobi lasku, povisia v dmelia, v muchy! vyhuknuv Dumev.
Dmi prolitaje za chvylynu vidsta u desia tysia dovyn svoho tila. Pidrachujte,
skiky svojich dovyn pokryvaje za chvylynu va litak?

Dumev vyikuvano j chytruvato dyvyvsia na mene.

Ja poav liyty v dumci: pryjniav dovynu litaka za desia metriv, i vyjlo, o litak
dolaje za chvylynu svoju dovynu tysiau istsot dvi tysiai raz. Fenomenane vidstavannia vid dmelia! Todi ja pryjniav dovynu litaka za sto metriv, i pry tij samij vydkosti vyjavylosia, o za chvylynu litak podolaje tiky sto istdesiat dvisti svojich dovyn. A dmi desia tysia. Desia tysia!
Zvyajno, ne mona porivniuvaty komachu i maynu svit yvyj i svit techniky.
Ri e j u tomu, o dribni i najdribnii rozmiry komachy stavlia jiji u dosy vyhidni
aerodynamini umovy. A jako zbiyty linijni rozmiry tila komachy, to vaha jiji zroste
v geometrynij progresiji, inake kauy proste zbiennia komachy, skaimo, v desia abo sto raz, nioho ne daje, oskiky navantaennia zbiysia v 103 abo 1003 raz.
A Dumev kazav:
Komar, prostyj komar odnym ruchom tiky odnym ruchom! bje vsijeju yrynoju poverchni kryla zverchu vnyz. Zdajesia, prosto. A y pobuduvala liudyna litanyj
aparat z machovym krylom?
I znov ja ne znav, o vidpovisty.
A y navylysia liudy v komach, kazav Dumev, buduvaty taki aparaty,
ob vony, jak komacha, vidkydaly krylamy potoky povitria v bu-jakomu napriamku
ta vmily pidijmatysia na nych pid bu-jakym kutom i z bu-jakoju vydkistiu? Vidpovidajte: y dodumaly vy do takych litakiv?
I na ce zapytannia ja ne znav, o vidpovisty. Promovav.
I todi tycho j prosto Dumev skazav:
Ni, ne cej molodyj pan rozpovis liudiam use, o vin tut bayv O, jakby ja sam
mih pryjty do ineneriv: dyvisia ot kreslennia!.. Uora vypadkovo ja znajov te, o,
zdajesia, dopomoe postavyty doslid
Pro jaku znachidku kae Dumev? zdyvovano podumav ja.
Chodimo do pasma horbiv po druhu krupynku! skazav ja, udavy, o ne
pouv joho dyvnoji ostannioji frazy.
Tak, tak, treba jty, vidpoviv Dumev. Ale pidjom bude vakyj. Zaekajte
tut. Ja nezabarom povernusia.

Ja zalyyvsia sam. Zamyslyvsia, dyvliay na huavynu lisu trav.

Z-za hustoho yrokolystoho dereva zjavylasia dyvna tvaryna, niby skladena z
dvoch baloniv. Zvir popriamuvav prosto na mene. U nioho dva velyezni oka. Kone niby
mozajika z esty malekych oej. Velyezni vusa na chodu obmacuvaly vse. elepy strachitlyvi, ablepodibni. Vsi ruchy tvaryny rizki j nespodivani. Chto b ce mih buty?
Fasetoni oi. Try pary nih. Tak ce muraka!
Lehko torkajuy svojimy vusamy vsioho, o traplialosia na liachu, muraka raptom povernula livoru. Pobihla. Cikavo, kudy i navio vona tak zaklopotano popriamuvala?
Muraka dosy sprytno vyderlasia po stovburu dereva na velyeznyj lystok. Ja poliz za neju na nynij lystok na velyke, volochate polotnye, jake le pochytuvalosia.
Molyvo, ce lopuch. Zadery holovu, ja pobayv, jak, tisno prytulyvy odna do odnoji,
prypaly do nynioji poverchni lystka travjanysto-zeleni tovsteki tvaryny. as vid asu
odna z nych povysala na esty slabekych, tonekych nikach, a potim znovu prypadala
do lystka i vstromliala svij hostryj dovhyj chobotok v joho sokovytu mjako.
Tvaryny vysmoktuvaly soky lystia. Na mojich oach ci istoty stavaly dedali hladkii.

Ta ce popelyciA!.Tut peredi mnoju veletenkyj cukrovyj zavod, abo, virnie,

fabryka cukrovoho syropu.
Popelycia! Buvaju oxamytovo-orni popelyci, buvaju prozoro-ovti abo, jak tut,
travjanysto-zeleni. Popelyci nikoly, ni vid koho, ni za jakych umov ne zachyajusia. U
bu-jakoji osoby tvarynnoho svitu je druzi, je j vorohy, je zasoby zachystu. A popelyci?
Vony linyvi i do vsioho odnakovo bajdui. I tak samo bajdui do svojeji doli. Popelycia
vysmoktuje chobotkom sik z mjakoti lystka, napovniuje svoje erevce cukrovym syropom. Ot i vse.

Pit neba, Slyna zirok tak bie dvoch tysia rokiv tomu rymkyj uenyj Plinij
Staryj nazvav solodku rosu, jaka inodi padaje, niby z neba, na liudej, o stoja pid
derevom. Nebo bezchmarne, sonce v zeniti. Zvidky cia rosa? Piznie vse zjasuvalosia
ce robota popely. Vony zalyaju lypki kraplyny medianoji rosy na lysti derev. Ruchamy niok vony vidkydaju kraplynky syropu. Lehekyj poduv vitercia i mediana
rosa padaje na zemliu.
Priamujuy slidom za murakoju, ja opynyvsia na terytoriji svojeridnoho syropnocukrovoho zavodu.
Temna muraka vydko perebihala vid odnijeji popelyci do inoji i due obereno
torkala svojimy vusykamy kruhle erevce to tijeji, to tijeji zelenoji hladkoji chudobynky.
Ta trochy pidvodyla. Na zadniomu kinci erevcia vystupala, vyblyskujuy na sonci,
kruhla kraplyna prozoroji ridyny. Muraka adibno kovtala ci kraplyny. O vona, oevydno, najilasia. Obereno perejla z lystka na stovbur, a, z stovbura poala sprytno
spuskatysia na zemliu. Ja zvisyv holovu z svoho lystka i dyvyvsia jij uslid. Pobayv, jak
jiji perejniala druha muraka. Vona dotykom svojich vusykiv zupynyla peru muraku.
Syta muraka prysila na zadni niky i, vytiahnuvy holovu vpered, vypustyla z rota
kraplynu syropu. Holodna potiahlasia do sytoji. astyna syropu perejla do holodnoji.
Siudy ve pospialy ini muraky, i pera muraka, jaka pohostiuvala u popely, poala
vydavaty konij z nych potrochu syropu.
Vse ce bulo due kumedno. Ta ja chotiv jisty. Buty na terytoriji cukrovoho zavodu
i lyytysia holodnym? Ni, tak ne mona. omu b meni ne pokutuvaty cijeji stravy? Ot
pidijty b blye do zelenych korivok.
Due dovho ja povz, tiahnuvsia do toho miscia, de obydva lystky, horinij i nynij,

maje torkaly odyn odnoho. Lystok-polotnye tripotiv, chytavsia. Odyn nevpravnyj

ruch i skousia, poleu vnyz.
Ale vse-taky ja dobravsia.
Teper popelyci buly maje poriad.
Ja torknuv rukoju odnu hladku chudobynku. Torknuv raz, ie raz. Zovsim jak
muraka. Popelycia nehajno dala meni velyku kraplynu ridyny, solodkoji i zapanoji.
Tak ja perechodyv vid odnijeji do inoji popelyci, dedali bie zachopliujuy smakom cioho udovoho syropu.
Neve Sergij Sergijovy ne kutuvav cioho solodkoho napoju? veselo podumav
ja i vyriyv: as spuskatysia na zemliu. Molyvo, Dumev ue povernuvsia. Zaprou
joho na banket. A vtim, e odyn kovtok Synyj, rizkyj udar u timja zvalyv mene z
nih. Ja zametavsia po velykomu polotnyu lystka. Dvi muraky nakynulysia na mene.

Odna z muraok potiahla mene z lystka na stovbur, a zi stovbura priamisiko

vnyz. Druha muraka nazdohaniala nas. Jakby cia druha muraka, na zrist mena,
spravdi dopomahala perij meni b ne mynuty lycha. Ale vsia ri v tim, o vona postavyla sobi za metu perekodaty svojij tovaryci. Vona to zabihala napered i tiahla
mene nazad vhoru po stovburu, to, stajuy vpoperek dorohy, pidstavliala svoju spynu,
ob pryjniaty vsiu vahu moho tila obovjazkovo na sebe. Vsim cym vona due zavaala
velykij muraci. Ja vydko zorijentuvavsia v ciomu sumjatti.
Mark Tven opysuje, jak dvi muraky, znajovy nohu konyka, tiahnu jiji dodomu.
Pislia jakycho zovsim perekruenych umovyvodiv vony beru nohu za obydva
kinci i tiahnu osyly v protyleni boky. Zrobyvy nevelyku pauzu, vony radiasia.
Obydvi baa, o o ne harazd, ale o ne mou zrozumity. Znovu berusia za nohu
rezutaty, jak i pere, ti sami. Poynajusia vzajemni dokory: odna zvynuvauje druhu
v nepravynych dijach. Obydvi hariakuju, i nareti supereka pererostaje v bijku.
Vony zipliajusia, poynaju hryzty odna odnu elepamy i kaajusia po zemli, poky
odna z nych ne porany ruku abo nohu i ne zupynysia, ob polahodyty pokodennia.
Vidbuvajesia prymyrennia i znovu poynajesia poperednia spina i bezhluzda robota, pry omu poranena muraka je tiky perekodoju. Dokladajuy vsich syl, zdorova
tiahne zdoby i z neju poranenu podruhu, jaka zamis toho, ob postupytysia poyvoju,
vysy na nij.
Chto ne sposterihav yttia muraok, jich robotu!
Buly liudy, jaki vvaaly muraok vysoko-organizovanymy tvarynamy, nadilenymy
maje rozumom.
Ale maje raciju Mark Tven, koly kae pro muraku: Dyvno, jak taka straenna
arlatanka prymudrylasia moroyty stiky stoli trochy ne cilyj svit! I dodaje: Muraka
dobre praciuje todi, koly za neju stey nedosvidenyj naturalist, jakyj roby nepravyni
vysnovky.
Ale omu vanta vse-taky prybuvaje za pryznaenniam, do muranyka? Lye
tomu, o kona muraka, cho i zavaaje svojij susidci, prote tiahne vanta do ridnoho
hnizda. Ote, jaka zernyna, o jiji tiahnu muraky do sebe, posuvajesia po najbi
prymchlyvij kryvij, to vpered, to nazad, to pravoru, to livoru. I ve as cia zernyna
krutysia i perevertajesia.
Use ce ja zhadav, koly muraky tiahly mene kudy, i poav hariakovo mirkuvaty:
jak meni vid nych vidbytysia?
O odna z muraok spychnula mene zi stovbura vnyz, ale ja myttiu zaepyvsia za
jakyj horbook na stovburi i nehajno-taky vytiahnuv nohu, za jaku mene j schopyla

druha muraka. Schopyla, potiahla vhoru i tym samym ne dala vpasty na zemliu.
Tak, omyti prystosovujuy do nedoladnostej jichnioji vzajemnoji dopomohy, ja
dopomih murakam vemy obereno, dbajlyvo spustyty mene na zemliu.
Tiky tut ja pomityv: do kuiv, na jakych paslysia tabuny popely, proliahav utorovanyj muraynyj liach. Oevydno, vin tiahnuvsia do muranyka. Na liachu metuylasia syla-sylenna muraok, vony pospialy do popely.
Vykradai volokly mene dobre vtorovanym liachom. Tut do nych pryjednalosia e
kika muraok.
I o ja pobayv: za derevamy-travamy posuvajusia dva velyki blyskui uky. I zdalosia meni, o vony tiahnu na motuzkach ervonu kolodu z veletenkymy zolotymy
literamy Piner ZM proytav ja i podumav: Tiakyj son!
Muraky pidchopyly j potiahly mene po zemli.
Treba vyhraty as, skazav ja sobi. Abo Dumev povernesia i vriatuje mene,
abo ja sam o prydumaju.
Ja hlianuv na svojich vykradaiv i ne mih ne rozsmijaty. Ade vse, o vidbuvajesia zi mnoju, nasampered smine.
Dosy neskladne zavdannia stojalo peredi mnoju: zavaaty murakam, jaki tiahnu
mene do muranyka, i dopomahaty tym, jaki tiahnu ubik.
I tut poalasia veremija. Ja dopomahav to odnym murakam, to inym. Tak ja pobuvav i bilia odnoho uzbiia dorohy, i bilia protylenoho. Potim znovu opynyvsia na
muraynomu liachu.
ym bie muraky dopomahaly odna odnij tiahty mene, tym lehe meni bulo
zavaaty jim, ja to posuvavsia vpered, to vidchodyv nazad, to sidav na yju spynu.
Ta ja rozumiv: vony tiahnu mene vse-taky do muranyka. Tijeji myti, koly ja opyniu tam, ponusia najstranii tortury.
Na my pered mojimy oyma postav maliunok z odnijeji staroji knyky z pryrodoznavstva. Afrykanki muraky-koivnyky, jaki napadaju na rohatu hadiuku takyj
buv pidpys pid maliunkom, de ma-mua muraok znyuvala hadiuku, o zvyvalasia
v korach.
Tak, meni bude ne z medom!
Spyna bolila, ruky buly podriapani.
Ale o tam poperedu? Horb-muranyk! Cho i due povoli, ta vse-taky mene tiahnu do nioho. Ja buv u rozpai.
Ja viduv: syly moji v cij hri potrochu vyerpuvalysia. Horb-muranyk buv ue
blyko.

Raptom ja pouv kryk:

Trymajtesia! Chaj vas nio ne dyvuje!
Ce kryav Dumev. Vin, oevydno, povernuvsia i, ne zastavy mene na misci, pospiyv na dopomohu.
Sergiju Sergijovyu, o robyty?
Berei syly!
Muranyk Tudy tudy tiahnu!
Rozumiju! Bau! kryav Dumev. Nioho, ustupi murakam! Odnakovo
muranyka vam ne unyknuty!
Tam zahybe!
Cijeji myti muraky tovchnuly mene v inyj bik, i ja ne pouv vidpovidi Dumeva.
Sergiju Sergijovyu! Dyvisia Dyvisia o robyty?!

 Lamechuza vriatuje vas!

Chto?
La-me-chu-za! dolynulo do mene.
Ja ne zrozumiv cioho slova. Ale ne do rozpytiv meni. Dumev kudy znyk. Potim
vin zjavyvsia znovu obi traktu. Dovhoju palyceju vin hnav popered sebe jaku rudu
tvarynu z dovhastoju holovoju i z dovhymy bulavopodibnymy vusykamy.
Dyvnyj uok! Dumev pohnav uka z uzbiia na dorohu.
. Ce lamechuza? kryknuv ja.
Ni! Ce uok-oupnyk. Na lamechuzu ekajte!
Vin tovchnuv uka do muraok. Vony kynulysia na nioho.
Dumev kryknuv zdalia:
Probyrajtesia blye do nioho!
Navio?
Piznie vse zrozumijete!
uok pidstavyv murakam erevce, a sam popleskuvav vusykamy muraok, i vony
vidryhuvaly jomu jiu. Vidbuvalosia pryblyzno te same, o ja bayv, koly syta muraka
hoduvala holodnu. Odna vataha muraok za odnoju nakydalasia na uka. Zapach eteru
poyriuvavsia v povitri.
Ja posluchavsia Dumeva i probravsia do uka. Muraky kydaly do nioho, lasuvaly eterno-aromatynoju ridynoju, jaku vin vydiliav.
Muraky zabryzkaly mene dribnymy kyslymy kraplynamy muraynoho spyrtu. Ce
mene vriatuvalo. Liu i zavziattia muraok pomitno slabaly.
Vony e pidtovchuvaly mene, ale bez kolynioji starannosti i zavziattia.
Ale o, jak kyslyj zapach muraynoho spyrtu vyvitrysia?
Dumev! kryknuv ja. o robyty dali?
Lamechuza vriatuje vas! dolynulo zdaleku.
Velyezna, a do neba hora, orna, ruchlyva, vyrosla peredi mnoju.
Muranyk! proepotiv ja i zrozumiv: zahybe nemynua!
Marno ja ohliadavsia. Dumeva ne bulo vydno. Ja vostannie ohlianuvsia i podyvyvsia na sonce.
Muraky zatiahly mene do svoho mista.

U muranyku na mene vidrazu nakynulysia polya, ordy joho mekanciv. Vony

torhaly, macaly mene, ale ne zavdavaly nijakoho boliu i vidchodyly.
Poradu, o jiji dav meni Dumev, ja ocinyv lye v ci chvylyny, tut, leay v muranyku. Zapach muraynoji ridyny, jakoju ja buv zabryzkanyj, zbyv muraok z pantelyku.
I jichnij instynkt bulo vvedeno v omanu. Cej zapach zastupyv, prychovav vid muraok
prysutnis neznajomcia v jichnij oseli.
y ne cym pojasniujesia, o bahatymy zapasamy chariv, zahotovlenymy murakamy dlia naadkiv, charujusia u muranyku rizni zajdy?
Skiky jich? Ne zliyty!
U muranyku yvu hosti najnespodivaniych vydiv. Koho tiky tut nema! Pavuky,
stonohy, bezkryli i korotkokryli metelyky, tysiai j tysiai nezvanych darmojidiv.
Odni z nych ni korysti, ni kody murakam ne zavdaju. Ini nikoly ne napadaju
na zdorovych muraok, a oyaju muranyk vid trupiv pomerlych muraok i zahyblych
lyynok, poyrajuy jich. Korysna robota! Sanitarna oystka muraynoho mista. Jiji vykonuju uky z rodyny karapuzykiv. Ale je j taki darmojidy, jaki zavdaju hospodariam
ymalo lycha.

Ta chiba mih ja tut, u peri chvylyny moho perebuvannia v muranyku, dumaty

pro ci pryklady do kursu darvinizmu! Zvyajno, ni. Pro vse ce ja zhadav ue nabahato
piznie.
e tam, na trakti, koly ja buv zabryzkanyj muraynoju ridynoju, mona bulo, mabu, obduryty muraok, vybratysia z jichnioho kola j pity he. Ale ja cioho ne zrobyv: po
vsiomu trakti i daleko obabi nioho brodyly sotni muraok, a zapach muraynoji ridyny
mih vyvitrytysia ranie, ni ja opyniusia u bezpenomu misci. I muraky znovu potiahly
b mene do svoho mista.
Ja posluchavsia Dumeva i ekav na dopomohu, ale poav sumnivatysia: y skoro
pryjde poriatunok?! De i jak Dumev znajde mene? Jak vyriatuje z bidy? Lamechuza
vriatuje y spravdi ja uv ci slova? Jak tiahnesia as!..
Dotyky muraok stavaly dedali vidutnii i boliuii. Riativnyj zapach, jakyj
vvodyv v omanu instynkt muraok, oevydno, poav vyvitriuvaty. Muraky ve micno
mene tovchaly, tiahly z odnoho perechodu v inyj.
Vony tiahly mene kudy u nadra svoho mista. Vstaty na ve zrist ja ne mih
galereji, perechody, korydory muranyka buly zanadto nyki. Mona bulo lye sydity,
povzty abo jty due zihnuvy.
O ja opynyvsia u mi krominij, o voruylasia, spovnena riznych umiv, arudinnia j hostrych zapamorolyvych zapachiv. Jaki prochody, kimnaty, spusky po hlybokych achtach, znovu kimnatky.
Koly, due davno, e chlopykom, ja razom z inymy chlopakamy rozkopuvav
muranyky. My nemovby roztynaly muranyk i bayly joho v rozrizi. Pered namy buly
galereji, de lealy lialeky; kimnaty z lyynkamy, kimnaty, de bulo skladeno jajcia.
Pro ce ja zhadav tut. Jak daleko i davno ce bulo
Ja ve perestav dumaty, o skoro moja mandrivka zakinysia zahybelliu. Oyvaly spohady. I v temriavi ja jasno bayv: krokvy i bantyny hiloky i hlyciu ukladeno tak, ob vony ne obvalylysia. Ci derevjani astyny sporudy micno trymajusia.
Oevydno, vony skripleni mi soboju zatuaviloju zemleju.
Jak namoroysia v holovi vid cych umiv i arudinnia, vid bezupynnoho ruchu z
poverchu na poverch! Dyvna vtoma! Ja prytulyvsia do jakoji stiny, ale muraky otoyly
mene j poaly smykaty orazu zavziatie j liutie. Raptom ja viduv rizkyj potovch. Ja
upav, zatulyvy holovu rukamy. Ale muraky oho pokynuly mene. o trapylosia? Ne
rozumiju! Zaipajuy, perebihajuy erez mene I tovchajuy, maly kudy polya
muraok.

Micnyj neznajomyj aromatnyj zapach udaryv meni v oblyia. Muraynyj zapach

buv kysluvatyj i hostryj, a cej hustyj, yrnyj i duchmianyj. Ja rozpliuyv oi i pouv
zdaleku;
Lamechuza! Lamechuza! Ja pryhnav do muraok lamechuzu!.. De vy?
Holos Dumeva nablyavsia. Ale de Dumev?! De? Temno! I raptom ja viduv
micnyj potysk liudkoji ruky.
Liubyj mij hostiu! Ja vam kazav: lamechuza vriatuje vas Siudy, siudy, za
mnoju! kryav bilia moho vucha Dumev, tiahnuy mene.
Kudy? Kudy, Sergiju Sergijovyu?
Ne bijtesia, zaraz jim ne do nas. Tut u nych lamechuza.
Lamechuza?
Ach, zovsim zabuv! Vy ne znajete, o take lamechuza! vyde, vyde!
Vin schopyv mene za ruku.

Z dyvovynoju sprytnistiu, rakujuy, inodi perepovzajuy, vij perechodyv z galereji do galereji, spuskavsia z odnoho poverchu na inyj maje priamovysnymy chodamy.
Driapajuy kolina j doloni, asto stukajuy holovoju ob jaki perekladky, ja pospiav slilom za nym.
Potim, potim use vam pojasniu. vyde! Zaraz murakam ne do nas: vony ponu
pyjayty.
Chto?
Muraky.
Pyjayty?
Tak, tak! Tiky-no lamechuza zjavliajesia v muranyku, muraky myttiu zabuvaju i pro svoji lyynky, i pro lialeok, i pro robotu, i pro jajcia, z jakych vylupliujusia
jichni naadky, vony poynaju pyjayty. Dyvisia, dyvisia!
Ja nioho ne bau.
Ja pidkynuv jim lamechuzu v odnu z galerej. Bayte: vony ma povz nas
tudy, do cijeji galereji. Duchmianyj zapach lamechuzy jich pryvabliuje. Ce jakyj narkotyk. Vin vyklykaje u muraok spjaninnia. Na cej zapach muraky ma z usich zakutkiv muranyka Lamechuza, jak i bulavovusyj uok, vydiliaje pjanku ridynu. Ale
napij cej u bahato raziv pjankiyj. Te misce na tili lamechuzy, de vydiliajesia cia ridyna,
vkryte nevelykymy kytykamy j itokamy iz zolotavo-ovtych volosynok riznoji dovyny. Muraky adibno zlyzuju ridynu, dychaju jiji vyparamy i tak pjaniju, o lamechuza spokijno, zovsim bezkarno poynaje zjidaty najdoroyj, neocinennyj skarb
muranyka jajcia, jaki zberihajusia v galerejach. Lamechuza strania za bulavovusoho uka. Ce pomsta za vas, dorohyj mij drue!
Tak kazav Dumev i probyravsia kudy upered.
Denne svitlo ve prosouvalosia do muranyka i trochy osvitliuvalo liach, jakym
my pospialy.

My buly ve blyko do vychodu z mista muraok. V galereji prosouvalosia svitlo.

Zaraz oberenie, skazav Dumev. Tam, bilia vychodu z muranyka,
vartovi.
Vartovi? A lamechuza? spytav ja.
Do nych, oevydno, e ne dijov jiji zapach. Muraky-vartovi stoja za prolomamy vidynenoju bramoju muranyka.
o robyty?
O vam zbroja.
Dumev vidlamav mat tonkoji bantyny i prostiahnuv joho meni. Ce buv ulamok
zvyajnoji sosnovoji pyky.
A v mene, movyv vin, mij kyndal, nerozluna zbroja alo sfensa. Siamo otut. Vidpoynemo. Muraky pjani. Ta za namy odnakovo bude pohonia. Vartovi
peresliduvatymu nas.
My vmostylysia na jakomu vystupi stiny. Misce bulo zatyne, spokijne. Zvidsy my
mohly steyty za vartovymy, o stojaly bilia bramy muranyka. Dumev styskav u pravij ruci blyskue brunatne alo sfensa. Rozmovlialy my povino. Vidpoyvaly.
Ot lycho bulo b dlia nas, skazav Dumev, jakby v ciomu muranyku buly
yvi dveri!
yvi dveri?
A chiba vy ne uly pro yvi dveri v muranykach arkych krajin? Tam prolomy

v muranykach ne propuskaju svitla. Muraky zatuliaju svojimy kutastymy klynopodibnymy holovamy vsi vchody. Taki yvi dveri, zvyajno, zlehka voruasia, A je j yvi
komory mediani horyky. Ce te muraky. Velyke kuliaste zdute erevce takoji
muraky vidsviuje burtynom. Vono tuho napovnene medom. Tak zberihaju muraky
svoji zapasy. Ci yvi komory, zvisno, ne praciuju, ne vychodia z muranyka. Zapasy v
nych popovniuju roboi muraky.
Sergiju Sergijovyu! Tut ja porivniuvav cej muranyk z budivliamy termitiv,
jakych inodi nazyvaju bilymy murakamy. Pryhaduju, koly ja proytav v odnomu urnali, niby palac jakoho hubernatora v Indiji odnoho udovoho dnia rozvalyvsia, pidtoenyj murakamy. Tam-taky zhaduvaly vypadok, jakyj vydavsia meni due cikavym:
unoi arab zahornuvsia v burnus i zasnuv, a koly vranci prokynuvsia, to pobayv sebe
holym termity znyyly joho burnus.
o tam burnus? A ot budivli cych termitiv spravdi riznomanitni i udovi. Vony
due vmilo obyraju misce dlia budivnyctva. U nych je pidzemni mista i je mista, jaki
pidnosiasia vysoko nad zemleju na sim-visim metriv. Pry ciomu kone take misto
pobudovane na svij lad: odni mista konusopodibni, ini piramidani. U avstralijkych
termitiv je kompasni abo merydinani hnizda. V hnizdach cych mona znajty popereni
i pozdovni stinky. Ci stinky roztaovani tak, o pozdovnia vi muranyka spriamovana z pivnoi na pivde, a poperena z zachodu na schid. Napriamky ci tak tono
vidpovidaju kompasnij strilci, o mandrivnyky, jaki zablukaly, hlianuvy na hnizdo
termitiv, zavdy mou po nych zorijentuvaty. Molyvo, termity sporuduju budivli
tak, ob zachystyty svoji mista-hnizda vid nadmirnoho nahrivannia: pozdovni stinky
javliaju soboju najmenu plou dlia rozariuvannia soncem.
Ja z velykym interesom ta uvahoju sluchav rozpovi Dumeva pro termitiv.
A ci muraky poav buv ja.
Ne slid nazyvaty termitiv murakamy. Vony navi ne ridnia murakam. Liudej
vraaju rozmiry jichnich budive. Tak, spravdi, budivli termitiv velyezni. Termity prochodia erez nepovne peretvorennia; jichni lyynky, ojno zalyyvy obolonku jajcia,
ve pevnoju miroju schoi na doroslych komach. A nai muraky zaznaju povnoho peretvorennia. Iz jajcia vylupliujesia lyynka, ale vona ne maje nijakoji schoosti z dorosloju komachoju: beznoha, mikopodibna tvaryna. Vona maje e zaznaty riad radykanych vydozmin, projty stadiju cilkovytoho spokoju stadiju lialeky i tiky pislia
cioho staje murakoju. Murakam potribno rozmistyty, vlatuvaty v svojemu misti j
nahoduvaty vsich cych naadkiv: jajcia lyynky, lialeok Chodiv, perechodiv, kimnat,
kimnatok, galerej i poverchiv u muranyku syla-sylenna.
Dumev zamovk. Tam, bilia vchodiv, povzaly muraky-vartovi.
Teper as!
Ja stysnuv svoju zbroju v ruci. My kynulysia he z muranyka.

Ne ohliadajtesia! pouv ja pozad sebe holos Dumeva.

My ve promaly povz muraok-vartovych i opynylysia na jakij tychij steci ostoro muraynoho traktu.
Pamjataju rizkyj um, jakyj pryholomyv mene, koly my vybihly z muranyka.
Pamjataju, jak ja vidmachuvavsia svojim spysom ulamkom sosnovoji pyky vid
vartovych, jak udaryv odnoho, druhoho, strybnuv erez kaminnia j opynyvsia nareti na
spokijnij i tychij steci.
Dumev nazdohnav mene:
vyde za mnoju! Pohonia!

Spravdi, muraky ne vidstavaly vid nas, maje nazdohanialy.

Poperedu pianyj kosohir. Dumev stav na kraj kosohoru, ale raptom schopyv
mene za ruku i kruto povernuv ubik:
Dali! Dali vid kraju!
Obihnuvy kosohir, my spynylysia bilia joho protylenoho kraju. I cym obduryly
muraok.
Muraky-peresliduvai zjavylysia na tomu samomu kraji, vid jakoho my zvernuly
vbik. Vony bihly vervekoju odna za odnoju.
Sergiju Sergijovyu! O o muraka Zovsim blyko!
Karteiu! raptom osyly kryknuv Dumev. Karteiu!
Jaka nisenitnycia! promajnulo u mene v holovi. art? Dyvactvo? y bezumstvo?.
Karteiu! maje prochrypiv Dumev. Zalp! Karteiu! komanduvav vin.
I tut stalosia o dlia mene nezbahnenne.
Hrad kaminnia byv po naych peresliduvaach. Znovu j znovu lunalo:
Karteiu! Karteiu!
I znovu j znovu piani jadra ulualy v naych vorohiv. Zvidky? Jak? Chto ostupyvsia i vriatuvav nas?
Ja nioho ne rozumiv, ale bayv, jak muraky-peresliduvai, obsypani piskom, zryvalysia iz schylu, kotylysia, padaly v jaku jamu. A zvidty, z cijeji jamy, znovu j znovu
vylitaly piynky-kaminnia, kona zavbiky z holovu muraky, vylitaly j byly po vorohu.
Novi muraky kydalysia do kosohoru, ale koen peresliduva, dobihy, ne mih
uderaty na strimkomu schyli hrad piynok zbyvav joho z nih, zemlia pid nym obvaliuvalasia. Vin padav, znovu driapavsia vhoru, ale znovu pianyj hrad zbyvav joho z
nih, i muraka letila v tu samu jamu, zvidky chto za komandoju Dumeva cilyv u
naych peresliduvaiv.
Ja buv vraenyj i nioho ne rozumiv.
Dumev chytro pohliadav na mene j smijavsia. Ta, koly zakinyvsia obstril i ne
zalyy? losia odnoho yvoho peresliduvaa, vin uziav mene za ruku j obereno pidviv
do tijeji pianoji krui, z jakoji strilialy.
Dyvisia!
I ja pobayv tu samu tvarynu, pro jaku pysav Dumev u svojich zapyskach-arkuach, muraynoho leva, o znyyv verbliuda (pavuka-vovka) iz odennykom razom.

Nezhrabna, tovsta, plyskovata holova styrala z pisku. elepy, nae rohy, hostri i
dovhi. udovyko niby schovalosia u pisku, vystavyvy napokaz tiky svoju na dyvo velyku holovu.
Na riativnyk! movyv Dumev.
Tonyj i vlunyj obstril!
Tak, lyynka muraynoho leva. Chya komacha. Vona prochody riad peretvore, ob u kinci jich zjavyty pid vyhliadom komachy, jaka mliavo purchaje i zovni
schoa na babku.
Ja sluchav Dumeva. Ale j dosi bayv pered soboju, jak muraky kotylysia u ligvo
udovyka.
Oblyia Dumeva stalo zoseredenym i sumnym. Vin rozpovidav pro muraynoho

leva, ale ve as niby dumav pro o ine. Ja zrozumiv: Dumev zhaduvav svoho verbliuda.
Muraynyj lev, rozpovidav dali Dumev, volodije i artylerijkoju vpravnistiu, i inenernoju majsternistiu. Vin sporudyv ciu voronku tak, o zbyta z nih
muraka neodminno skotysia vnyz.
My vidijly vbik. Ja podyvyvsia na Dumeva. Joho velyki siri oi nespodivano povavialy.
Vin zupynyv mene i vyhuknuv:
Skai, jak vy potrapyly do mista enka?
Ja zbenteyvsia. Ja ekav cijeji rozmovy, hotuvavsia do neji, ale razom z tym vona
liakala mene Skiky treba rozpovisty! Jak zminylasia Rosija!
Ja nechotia skazav:
Pojizdom i zhadav: Mij kvytok na vydkyj pojizd do Moskvy propav marno.
To vy pryjichaly pojizdom, a potim kimy, po vybojistij dorozi. Stukotia po palach kolesa I buvaje tak, o pojizd lety pid ukis
Ja sucho zauvayv:
Inenery pobuduvaly nasypy z tonymy matematynymy rozrachunkamy. A
gruntoznavci obysliuju kut pryrodnoho ukosu dlia konoho okremoho vypadku.
U vas tam matematyka. A tut ot muraynyj lev bez usiakoji matematyky tak
buduje v pisku voronku, o varto odnij muraci lye odnij muraci! projty krajem
voronky, i rivnovaha nasypu ve poruena. Rozumijete: vaha tila odnijeji muraky i
nespodivano rozverzajesia bezodnia! Bezodnia! A vy tverdyte: rozrachunky inenery gruntoznavci kut pryrodnoho ukosu Muraka stupyla na kraj piynky
pokotyly, i jij ue ne vylizty nazad. Tut pomylok ne buvaje. Pobuduje muraynyj lev
svoju voronku ne v miru poloystoju muraka vyberesia, karte ne zibje jiji, a hospodar voronky zdochne z holodu. A jako voronka strimka nadmiru projde po nij
muraka, stanesia obval, i pisok zasyple hospodaria voronky. Ni, tut use tono! Majsternis neabyjaka!
Ja ve znav pro muraynoho leva iz odennyka Dumeva, ale uvano sluchav joho.
A jak cia voronka robysia! Spirano.
Muraynyj lev chody po kolu, nikoju zachopliuje pisok, klade na holovu j vykydaje joho. Tak vin prochody odne kolo, potim druhe, vue. Kola vse zmenujusia j
zmenujusia. Vychody perevernutyj konus. I na samomu spadi voronky zakopujesia
v pisok lev.
Dyvovynyj instynkt! skazav ja Dumevu. Komacha absoliutno ne rozumije i ne znaje, o roby, a dije, jak dobre nalahodena mayna.
Nalahodena mayna? Mekanci cijeji krajiny mayny? perepytav
Dumev, dumajuy, oevydno, pro o ine i ve as pryskoriujuy i pryskoriujuy
chodu.

y zdyvuvaty chotiv mene Dumev, y pokazaty te, o vidkryv vin u cij krajini, y,
moe, moja rozhublenis pryzvela do vsioho? Ne znaju!
Poalo o iz oho. Dumev raptom znyk. My priamuvaly do pianoho pasma horbiv. Dumev kruto povernuv pravoru i znyk.
Ce stalosia u hustych zarostiach. Ja zrobyv kika krokiv, rozsuvajuy kui, i opynyvsia na haliavyni. Tut ja vyriyv doekatysia Dumeva. Ta le stupyv ja na haliavynu, jak na mene posunula jaka dyvna tvaryna z trioma chvostamy
Ja vidskoyv, zupynyvsia. Sumniviv nemaje ce ervjak. Ale try chvosty! O o
mene zdyvuvalo.
Sergiju Sergijovyu! huknuv ja.
Vidpovidi ne bulo.
Ja stupyv kika krokiv i znovu zdyvuvavsia. o ce? U povitri kolo mene kruliala
jaka tvaryna. Raptom vona sila, zastupyvy meni dorohu. Ja zliakavsia. Potim zrozumiv: metelyk. Tak, ale metelyk bez holovy!
Nespodivano pojavyvsia Dumev.
Bau, vy zdyvovani
Kudy ja popav?
Vy na poli, de ja robliu operaciji.
Operaciji?
Tak, operaciji! I vy ve ne budete dumaty, o medycyni nioho zapozyuvaty,
vyvajuy zilogiju mekanciv cijeji krajiny. Vy zdyvovani? Z mene dosy.
Nioho ne rozumiju
Tut vy pobayte rezutaty mojeji chirurgiji. Ja pereviryv i peresvidyvsia na doslidach, o okremi astyny organizmu komachy e yvu i todi, koly ini astyny zahynuly. O lialeky metelykiv. Ja zrizav jim holovy, i vse-taky kona z lialeok zakinuje
svij rozvytok i peretvoriujesia na spravnioho metelyka, tiky ve bez holovy. I yve bez
holovy. Ale poyve vona nedovho. A ty? nespodivano zvernuvsia vin do chymernoji
bdoly, jaka povzala po lystku. Moroka meni z toboju: ne choe trymaty na svojich
pleach uu holovu! Hodi, poky ystyty vusyky! Tak i holovu sobi vidirve Iz
bdoloju pohano! zvernuvsia Dumev do mene. Sama ne daje uij holovi pryrosty
do svojich pleej.
Dyvno!.. rozhubleno movyv ja.
A o tut dyvnoho? Chodimo ie deo pokau. Do rei, y znaju nai
zilogy poav buv Dumev.
Dyvisia, vyhuknuv ja, o znovu povze jaka udernaka tvaryna z trioma
chvostamy.
Ce ne udernaka tvaryna, a mij piddoslidnyj ervjak! Ja vydalyv astynu tkanyny z kincia joho tuluba i zrobyv nevelykyj experyment. Ade obrubanyj chvist u jairky vidrostaje znovu. Ni, ce ve ne dyvyna. Ja chou skazaty likariam onych chvorob:
Kolegy, y zadumuvalysia vy, omu slipyj ervjak reaguje na svitlo lichtaria? Zrobi z

cioho vysnovok. Sluchajte! Doslidy moji pokazaly

Ta ja ve ne sluchav Dumeva. Ja raptom pobayv o zovsim nevidome i take
cikave, o vyhuknuv:
Chto vony, ci kraseni?
Do steblyn-derev buly prypjati try varti uvahy konyky: siryj iz zelenoju holovoju,
zelenyj iz siroju holovoju i konyk z holovoju cvirkuna.
Dopomih jim usim pominiatysia holovamy, skazav Dumev i ohlianuv pacijentiv Operacija vdalasia. Holovy pryyly, skazav vin i vidvjazav komach vid dereva.
Konyky strybnuly i znykly v zarostiach. Na chvylynu pered namy zjavyvsia konyk
z holovoju cvirkuna.
Ja robyv tut doslidy, viv dali Dumev, i pryjov do vysnovku, o v organizmi komachy zachovani nevidomi, ne rozhadani naukoju syly. Dosliduje, operuje
tvarynu i bay, jak poynajesia v nij jakyj skladnyj proces, poynajesia nova forma
isnuvannia. Odyn organ zminiujesia, druhyj perebudovujesia, a tvaryna vyyvaje.
Ade v Krajini Drimuych Trav, u mekanciv cijeji krajiny u komach znovu vidnovliujusia vtraeni nohy, kryla, vusyky-anteny, oi. Meni zdajesia, o cia raziua regeneracija vidnovlennia vtraenych organiv povjazana z procesom lyniannia, z hormonom lyniannia. Ja provodu doslidy nad komachamy v pryrodnomu seredovyi, de
vony yvu, strybaju, litaju, prochodia usi stadiji rozvytku, yvliasia, rozmnoujusia
j pomyraju. U bahato raziv ci doslidy efektyvnii, ni u laboratoriji. Lye doslidyvy
zilogiju komach, ja zmih zjasuvaty, de roztaovani formotvorni centry, jaki znovu vidroduju vtraeni organy.
Ja znajov tut i takych mekanciv, u jakych zamis odnoho vtraenoho prydatka
vyrostaje inyj, i vin ue vykonuje zovsim inu funkciju. Vidomo, napryklad, o v palynyka, jakyj vtratyv vusyk-antenu, vyrostaje asom zajva noha. Jakyj centr, nazvu
ce umovno tokoju organizmu, oevydno, formuje, stvoriuje dva prydatky: i antenu i
nohu. I ne zavdy cej centr rozumije, o j do oho. Jak ce bude korysno, valyvo dlia
liudej! Jak bahato pidkae zilogam, likariam!..
Dumev zupynyvsia kolo samotnioho dereva. Verchivka joho bula zlamana, ale ne
vidirvala, a torkalasia zemli, utvoriujuy arku. Dumev, stojay bilia cijeji arky, dyvyvsia v dalei.
Sluchajte, vy, mekanci Krajiny Drimuych Trav! Mijony rokiv vy berehly, chovaly vid liudyny svoji tajemnyci. Ja jich rozhadav. Ja peredam ci tajemnyci liudyni!
Navkolo nas, skiky siahalo oko, leala zelena krajina Krajina Drimuych Trav.
Vona umila, hula, ni na my ne zatychajuy. I slova Dumeva roztanuly, potonuly v
ciomu postijnomu, mohutniomu umi j huli.
My ruyly vpered.
Huavyna trav poala znovu ridaty, i nevdovzi my pobayly ovte piane pasmo
horbiv. Ne tiamliay sebe z radosti, ja vyhuknuv:
Otut skarabeji vkataly moju krupynku v kuliu i zahnaly jiji za horby! I vona
tam, neodminno tam, naa druha krupynka, jaka povertaje zrist! I my obydva povernemosia do liudej!
Z jakym zachvatom ja maje prokryav ci slova! Ta Dumev, zdavalosia, ne pouv
jich. Vin movky dyvysia v huavynu synio-zelenych trav, a potim zahovoryv. I ja
pamjataju, dobre pamjataju kone joho slovo.
y chou ja do liudej? zapytav niby sam sebe Dumev. Do liudej Vin
zapliuyv oi i tycho-tycho poav naspivuvaty: Buria mgloju nebo kroet
Ale pisnia v nioho ne vychodyla. Vin pamjatav ne vsi slova. I znovu poynav, i
znovu zbyvavsia:
Bayte, skazav Dumev z velykym alem, uliublenu pisniu zabuv.
Smutok joho buv meni zrozumilyj. Ade vin due liubyv muzyku, bahato hrav

I ob vidvernuty joho vid sumnych dumok, ja skazav:

Vy zhadajete, vidnovyte i zanovo napyete tam, sered liudej, zahublenyj vamy
odennyk.
Ale Dumev ne sluchav. Vin zamyslyvsia, potim tycho movyv:
Uvijty v budynok. Vziaty z polyci tomyk viriv Pukina: Moej duy predel elannj
Sergiju Sergijovyu! vyhuknuv ja. Tiky ja vas pobayv, meni vidrazu zachotilosia skazaty: ade liudy Krajina Vse zminylosia!.. Ve as chotiv skazaty, zbyravsia, ale zvolikav. I ot zaraz
Ue tretia hodyna dnia, rizko perebyv mene Dumev, pidvivy holovu i hlianuvy na kvity. Vy due stomylysia. Poperedu vakyj pidjom. Vidpoynemo. Treba
pidkripyty. My sily bilia pidniia horba. Dumev vyjniav z doronioho mika ovkovu
servetku, derevjanu tarilku, derevjani loky, pokryti lakom, i stupyv ubik:
Siudy! Siudy! O moji zapasy!
Ja pobayv velykyj hlynianyj hleyk, vkopanyj u zemliu. Dumev zniav kryku. Pid
neju bula ovkova servetka, tuho obvjazana motuzkoju. V hleyku buv kvitkovyj pylok,
kruto zamianyj medom. Ja, zvyajno, rozumiv, o servetku vyhotovyly ovkopriady.
Jich bahato v Krajini Drimuych Trav. A lak, jakym bulo vkryto loky, vyhotovyly erveci. Ale nijak ne mih ja zrozumity chto vyhotovyv ciu hlynianu posudynu? I, trymajuy loku v ruci, ne beruy do jii, ja zhaduvav, o taki sami hleyky padaly z
derev.
Ja vse pojasniu, jite, skazav Dumev. Ci horyky vyhotovliaje z hlyny
osa-jevmen. Zmoujuy hrudoky hlyny svojeju slynoju, vona vpravno lipy hnizdo dlia
majbutnich naadkiv. Vona poliuje, potim paralizuje pavukiv ta huseny i skladaje jich
u horyky. Na cej sviyj char osa vidkladaje jajce i zakuporiuje horyk zemleju. Tak
i vysia ci hlyniani hleyky na kuach. Z jajcia vychody lyynka osy, yvysia zahotovlenoju dlia neji svioju jieju i rozvyvajesia. A koly pryjde as i vona peretvorysia na
doroslu komachu, vylazy Z svoho hlynianoho hnizda i vidlitaje. Poroni horyky padaju na zemliu.
Ja due zholodniv i zanadto vydko, metulyvo j adibno jiv. Dumev, jak zavdy,
buv povanyj i zoseredenyj.
Skarabeji skarabeji o treba liudyni, ob vytoyty kuliu, zrobyty jiji hlade. koju, geometryno pravynoju? raptom spytav Dumev, mabu, zhadavy, pro
krupynku.
Ja ne vstyh vidpovisty.
Znaju, znaju! viv dali staryj. Vy skaete potriben tokarnyj verstat. Treba
pojednaty obertanyj ruch predmeta, o obrobliajesia, i postupanyj ruch instrumenta,
jakym znimaju struku. A skarabej roby svoju kuliu kruhloju j pravynoju, navi ne
zruujuy jiji z miscia. Vin jiji buduje, sydiay na verchivci hrudoky hnoju osnovy
majbutnioji kuli. Povertajuy na vsi boky, vin bere z hnoju elepamy hrudoku za hrudokoju, nakladaje jich na osnovu, narouje, lipy, umynaje, prytyskuje, vyrivniuje. Kulia hotova vona kruhla j rivna. o , as! U pochid na skarabejiv!

Ni, nioho ne vyjlo z cioho pochodu za druhoju krupynkoju. Absoliutno nioho!

Nevdala mandrivka! Huliav viter po verynach horbiv, chytav ridki dereva-travy, bezupynno byv nas dribastym hradom pisku. My stojaly na veryni odnoho horba. Po toj bik
pasma bulo vydno popeliasto-siru, bez roslynnosti rivnynu. Poronio, samotnio i pochmuro bulo tam. I, zovsim jak ranie, ja podumav: ci horby j piani hory ade ce

lye nasypy nad nirkamy riznych dribnych zviriat. Ale de , de skarabeji?

Skarabeji liplia svoji kuli naprovesni, skazav Dumev, niby vhadav moji
dumky. Mabu, kuliu z krupynkoju pokotyla jaka zapiznila para ukiv. Jakyj vse
taky vyhliad maly ti skarabeji, jaki zakotyly kuliu za pasmo horbiv? Opyi. Moe, ja
jich znajdu.
Vony buly schoi na ornych lycariv, skazav ja.
A mona tonie? Ade skarabeji buvaju rizni
Tonie? Ne mou.
Jakby skarabeji zjily kuliu z krupynkoju Dumev prymruyvsia i z lehkoju
posmikoju podyvyvsia na mene, to vony b staly, zvyajno, veletniamy, i my jich odrazu pobayly b. Ta takoho ne trapylo. Ote, ve serjozno, bez bu-jakoji ironiji zakinyv Dumev, zalyajesia prypustyty, o ci skarabeji, vidklavy v kuliu jajce, zakopaly jiji v zemliu, jak vony ce roblia zavdy.
Daremno my jly siudy, skazav ja z alem.
My poaly spuskatysia z horba. Viter duv nam u spynu. Dereva neveselo umily
nam uslid. Nedobre bulo u mene na dui. Ja raz u raz dyvyvsia na svoju ti: vona vtomleno j pokirno zihnula i kandybala razom zi mnoju.
orazu, koly nam treba bulo podolaty vakyj pereval, Dumev brav mene za ruku
i obereno dopomahav pidijmaty.
Ja zaprouju vas do sebe na obid! skazav Dumev. Vy ve vypadkovo pobuvaly v odnomu mojemu budynku. Zaraz prou vidvidaty druhyj budynok, litnij.
Za chvylynu vin poav rozmovliaty sam z soboju:
Sluchaj! Treba hostia rozveselyty i rozvayty. Pravda, budynok, kudy ja pryvedu
svoho hostia, zroblenyj ne zovsim dobre. Ja b mih krae zbuduvaty j prykrasyty joho.
A jako postavyty bilia budynku obabi vorit u zahrozlyvij pozi dvoch tarantuliv, his,
mabu, zliakavsia b. A zrobyty ce zovsim nevako: vziaty i tuho nabyty dva uela tarantuliv. Steku u dvori hodylo by vymostyty nadkrylliam soneka, jak u peromu budynku. Materil nadijnyj i micnyj. I kolir vdalyj: ervonyj z ovtym Dumev obernuvsia do mene: Ale muzykoju pid as obidu ja e rozvayty vas ne zmou muzykantiv ne zibrav.
Jaka muzyka?
Ade v mene bude orkestr. Ja ve rozmistyv po kolu budynoky-stijla. Kone
stijlo zakryte ino prypasovanymy dveryma, ale vony lehko vidyniajusia. V centri
podvirja do moho puta schodiasia ovkovi trosy, pryvjazani do konych dverej. Stojay
bilia puta, ja mou vidyniaty dveri to na vsiu yroi, to zalyajuy maleku ilynu;
mou tako vidyniaty po erzi to odni, to ini dveri, abo vodnoas usi. A v stijlach
orkestranty. O, napryklad, konyk. udovyj smyok u nioho: zubasta smuha, za formoju tono vyhnute vereteno, porizane navskis dvadciama otyrma trykutnymy zazubynamy. Oce tak instrument! Konyk-liva!
omu liva?
Vin nese svij smyok na livomu boci nadkryllia. Rezonator natiahnuta kirka.
Vin vibruje, koly struujesia vsia ramka.
Dozvote! Dozvote! vyhuknuv ja. Tut use zarazom i smyok i husli.
Tak, varto bulo b prydyvytysia muzykantam i majstram, jaki vyhotovliaju
skrypky. Sklad orkestru, na a, ne ve dibrano. Ta ja zdyvuju j potiu hostia ymo
inym. Priamo iz speky ja vvedu joho v kimnatu fontaniv. Tak!.. Skai, bu laska,
zvernuvsia vin do mene, chiba vas ne dyvuje, o, po suti) vodoprovody nai buduju
tak samo, jak buduvaly jich i v Starodavniomu Rymi?
Ja poav rozjasniuvaty systemu podai vody pid tyskom u bahatopoverchovi budynky, ale Dumev rozsmijavsia:
Nedaleko my vidijly vid dosvidu predkiv! Navi ne dodumalysia do toho, o
voda sama moe pidijmatysia vhoru.

 Sama pidijmatysia vhoru? perepytav ja. Dumev poblalyvo posmichnuvsia:

Vy znajete, o v bu-jakij roslyni voda, o nadchody z gruntu, pidijmajesia
vhoru. Ce ne tiky tomu, o roslyna vbyraje v sebe vodu erez stebla. Voda vid korinnia
sama jde po steblu. o moe buty prostie. Ja vziav steblo roslyny. Vono, zvyajno,
skladajesia iz systemy najtonych poronystych trubok-volosynok. Ja vstanovyv ce steblo v stavku, vykopanomu bilia moho budynku. Kinyk stebla siahaje vikna druhoho
poverchu. Voda pidijmajesia vhoru i zupyniajesia.
Rozumiju, Sergiju Sergijovyu, voda pidijmajesia vhoru za zakonamy kapiliarnosti.
Tak, tak, zakony pryrody! skazav Dumev. Sposterihajte pryrodu i vy
ne vytraatymete stiky syly i praci, i ne matymete stiky moroky, ob hnaty vodu na
verchni poverchy.
Tut Dumev prosto zaplutavsia. Vin pereplutav cijeji chvylyny vsi mastaby: i zrist
normanoji liudyny, i potrebu u vodi.
Meni treba bulo tut-taky zapereyty Dumevu, o voda v kapiliarach, zvyajno,
moe pidijmatysia vhoru lye na neznanu vysotu. Kapiliarnoji vody ne vystay liudyni
navi na odnu loeku aju.
Ale ja ne skazav pro ce Dumevu. odnym slovom ne zhadav pro te, o za dovhi
roky yttia v Krajini Drimuych Trav u nioho cilkom pryrodno vyrobyly ini ujavlennia
pro vidstani i objemy zovsim ne ti ujavlennia, o v usich liudej. I ne slid jomu z takoju
kategorynistiu perenosyty svoji pohliady na toj svit, v jakomu yvu liudy.
Rozpovivy pro svij vodoprovid, Dumev perejov do toho, jak osvitliujesia joho
budynok. Ce svitlo bez vohniu, bez horinnia. Derel cioho svitla bulo vdosta u Krajini
Drimuych Trav: svitnich komach, bakterij, hnyliuok.
Tut, u Krajini Drimuych Trav, ne viry navi tomu, o sam bay: vse navkolo
take dyvne, o zdajesia nejmovirnym. Spravdi, jakyj budynok u Dumeva? Ja sobi navi ujavyty ne mou. Ta slova Dumeva pro nezvyajne osvitlennia buly perekonlyvi.
Ade ja ve pobuvav v odnomu z joho budynkiv. Ci rozdumy vyklykaly v pamjati inu
kartynu. Ja pobayv sebe v naomu teatri. My sluchajemo dopovi pro novi derela
svitla, pro zastosuvannia jich pry oformlenni spektaklia.
Pryhaduju, jak dopovida skazav, o svitliaky navely venych na dumku vykorystaty cholodne svitlo. Pidrachovano, o u lampoky rozariuvannia lye try procenty energiji vytraajesia na vyprominiuvannia svitla, a reta jde v povitria u vyhliadi
tepla. A v svitliakiv koecijent korysnoji diji dosiahaje devjanosta procentiv!
Pamjataju, jak pro ce pysalosia v odnij gazeti:
Jako polovynu lamp rozariuvannia krajiny zaminyty novymy derelamy svitla,
to mona maty grandiznu ekonomiju elektroenergiji.
My pryskoryly chodu. Lis trav poav ridaty. To tam, to tut bulo vydno prosiky,
aleji j haliavyny, zasadeni kuamy, naslidok praci i turbot liudyny. My, oevydno,
pidchodyly do litnioho budynku Dumeva.
o ce? vychopylosia v mene.
Iz-za zeleni kuiv ta odynokych derev blysnulo, zahorilosia, zahralo nebaenymy
kolioramy, barvamy i vizerunkamy veletenke panno.

Zdyvuvalysia? spytav Dumev.

Ni, ni! vidpoviv ja. Tut ne te slovo. Ce ne podyv. Ja zaarovanyj nezvyajnym vydovyem.
Lye ohoroa. Prosto ohoroa moho budynku

Spravdi, bulo ym zamyluvaty: jaskravo-ovti barvy, nenae kurka styhloho lymona, pereplitalysia tut iz vohnianymy, nebliaknuymy rozcvitkamy osinnioho lystia i
cholodnym syzo-holubym koliorom, jakym buvaje suvore pivnine nebo. A jaskravo-bili
pliamy, orni kicia, letovi smuky buly rozkydani v najchymerniych pojednanniach.
Sonce hralo vsima barvamy i osvitliuvalo ciu veletenku svojeridnu teatranu zavisu-ohorou, jak znevalyvo nazvav jiji Dumev.
My pidijly blye
Iz zemli styraly skisni stojaky. Vony buly vsijani tverdymy, hostrymy, koliuymy
holkamy:
Nohy konykiv nepohanyj astokil dlia moho palacu, pojasnyv Dumev.
A mi nymy ja protiahnuv kryla metelykiv. Oci jaskravo-ovti, jak lymon, kryla metelyka-kruynnyka; jaskravo-bila litera S ce zvorotnyj bik kryl kvitnevoho metelyka; erep i dvi kistky maliunok spynky metelyka snx antropos.
Barvy harmonijno zlyvalysia j zastupaly astokil.
My pidijly do vorit.
Ja dyvyvsia i ne mih nadyvytysia: stulky vorit
buly niby z metalu, blyaly dobre nayenoju bronzoju. Zdavalosia, niby nevidomyj majster, prodemonstruvav meni na ohoroi i vorotach najudesniu
hamu kolioriv vid ervonoho do letovoho. Jaka
nasyenis koliorom, jakyj blysk, jake bahatstvo vidtinkiv! Mene osoblyvo vrazyly zolotysto-zeleni vidtinky nynioji astyny ohoroi.
I ja vyhuknuv:
Nikoly ne bayv takych barv.
Vorota zrobleno z kryl midnoho uka. Ale ne
v ciomu ri! Tut liudy z velykoju korystiu dlia sebe
mou deoho povytysia.
o mona bulo vidpovisty na ce Dumevu?
Vin spytav:
o vy bayte tut?
Barvy nadzvyajnoji syly i jaskravosti
Mij his dyvyvsia, bayv i nioho ne pobayv, movyv Dumev, dyvliay na. harni vizerunky svojeji ohoroi.
Ja ekav zaproennia zajty na podvirja, ale Dumev ne pospiav:
Pryhaduju! Nudnyj i odnomanitnyj buv kolir budynkiv u mistach. Jaki pochmuri j sumni budynky voseny, koly jde dribnyj doyk. Navi nespodivane soniane
svitlo, o proryvalosia kri chmary, robylo jich e sumniymy. Jakoho kolioru teper
budynky v mistach? y ne zmyvaje do farbu z vaych budynkiv? y ne vyhoriaje farba
na sonci?
Remont, nove pofarbuvannia i budynok niby zanovo vidbudovano, rozhubleno vidpoviv ja.
Farby, boky farb! Maliary z cebramy farb, architektory, bezupynna pracia. Zmiuvaty j zmiuvaty farby, ob oderaty, zretoju, bliaklyj, vydko zhasajuyj, nudnyj
kolir.
Ave! A jak e? Vin viv dali:
Nechaj u liudej zacvitu i zasiaju budynky, vulyci j mista vsima kolioramy veselky. O tak, jak vyhraju na sonci barvamy i miniasia prymchlyvymy vidtinkamy
kryla metelykiv!
Ce nemolyvo!
Ni, molyvo! Moji koliory i barvy zovsim ne ti, do jakych vy zvykly. Zrozumijte

 mene: tut zovsim ine. Ce ne farby iz cebra maliara, tut ne chimija i ne pigmenty! Ce
barvy vini, nemerknui, dzvinki, vony ne pidvladni asovi. Ci barvy nikoly ne vycvitaju. Vdyvisia! Ade ci krycia prozori!
Ja vdyvliavsia do boliu v oach, ale vse e ne rozumiv Dumeva.
Vin vyikuvano pozyrav na mene i omu buv ne tiky serjoznyj i zoseredenyj,
ale, jak meni zdalosia, zasmuenyj. y ne tomu, o ja ne rozumiv joho?
Dumev kae: vini barvy. Ale krycia u metelykiv tenditni. I yvu metelyky
kika dniv abo tyde-dva.
Ja stojav bilia bahatokolirnoji, promenystoji teatranoji zavisy, abo, jak skazav
Dumev, bilia ohoroi joho budynku, z chvyliuvanniam sluchav i viduvav: slova joho
jdu vid yroho sercia, ale su spravy dlia mene prychovana.
I v holosi Dumeva bulo stiky yrosti, o ja podumav buv: Tut nema pomylky!
Potim schamenuvsia: Ni, tut pomylka. Ne mou barvy buty vini! I jak e tak? Ade
vin tverdy, o krycia ci prozori. Vony, spravdi, due tenditni, nestijki. Ni, vyriyv
ja, ce dyvna omana. Vin sam sebe dury. Ce pomylka samotnioji liudyny, jaka zahubylasia na desiatyriia v Krajini Drimuych Trav.
Dumev dyvyvsia na mene, ekav. I meni treba bulo o skazaty.
Nijak ne zbahnu, omu ci barvy vini? o pofarbovane, te j vycvitaje.
Chytalysia, zhynaly i, jak zavdy, elestily travy. Dumev ue ne dyvyvsia na
mene. Vin uvano vdyvliavsia v dalei, niby rozhliadav za mohutnioju umlyvoju zelenniu trav jaki vizerunky, o jich bayv vin odyn. Vin hovoryv. Slova joho buly schvyliovani j hirki.
o robyty? Jak roztlumayty liudiam, o tut zovsim ini barvy, ni u kvitiv?
ovtyj ovte, synia voloka, jaskravo-ervonyj mak vycvitaju, vyhoriaju. A tut ne te,
zovsim ne te! Jak pojasnyty? Tut pryroda barv ina. Barvy mojeji ohoroi ne zivjanu i
ne pohasnu! Nikoly! Orkestr u teatri stvoriuje buriu narostajuych zvukiv Ale de
vidpovidne narostannia barv? Ach, cia dekoratyvna zele vesny, namaliovana na
faneri j kartoni! y zminiujesia vona razom z muzykoju orkestru? Ni! Farby zastyhly
raz i nazavdy
Ja sluchav i kazav sobi: Pomylka samotnioji liudyny! Pomylka, jakoji vona sama
ne bay i ne pomiaje!
Dedali hluchie elestily travy, jaskravie i yvie vyblyskuvala i minylasia barvamy udova zavisa, za jakoju buv budynok Dumeva.
Ja sluchav i zapamjatovuvav kone joho slovo.
Pojasnyty vse ce treba liudiam. I todi farby, miniajuy i radujuy oko liudyny,
dopomahatymu jij praciuvaty, yty, budu badioryty, zaspokojuvaty, nadychaty jiji, jak
muzyka, jak pisnia Zachote do mojeji chaty! zakinyv Dumev, vidyniajuy
bronzovu stulku vorit.
Povz nas probihla muraka. Dumev podyvyvsia na neji i z nespodivanym zanepokojenniam schopyv svoju abliu alo osy, kynuvsia do muraky i vyhuknuv:
o trapylo?! o trapylo?! Joho vyhuk buv projniatyj tryvohoju i sturbovanistiu. Ja ne rozumiv, u im ri, i pidbih do Dumeva.
o skojilosia v Krajini Drimuych Trav, skazav Dumev i poav holosno
liyty, pyno dyvliay na anteny-vusyky muraky: Pja, desia, dvadcia Oho! Ot
lycho!
Potim vin zupynyv e odnu muraku i znovu poav liyty:
Pja, desia, trydcia sorok pomachiv anten!
o za dyvni pidrachunky!
Chovatysia treba! Dumev schopyv mene za ruku.
Muraky kau proepotiv vin.
o vy! o vy!
vyde dodomu! zakryav Dumev. Ni, ni! Ne siudy, a v toj budynok, de vy

ve buly, vin hlyboko zachovanyj pid zemleju.

I my pobihly. Ale vid koho my riatuvaly? Ja poav na chodu stavyty zapytannia.
Ce bulo smino j bezhluzdo.
omu my tikajemo?
U travach nespokijno!
A o tralylo?
Ne zaepisia za korinnia Muraky meni skazaly, o vony vkraj schvyliovani.
Ta chiba muraky rozmovliaju?
O moja ruka, trymajte Jak i vsi komachy
Ale muraky? Ade vony ne dzya, ne spivaju!
Treba bayty
Bayty?
Bayty oznaaje rozumity, pro o vony kau.
A mona zrozumity?
Pravoru, pravoru! Do budynku ve blyko. Treba steyty za vydkistiu pomachiv anten. Liyty kikis pomachiv
Aryfmetyna mova?!
Same tak, vona prosta i zrozumila. Navi najprostiyj targan, koly choe skazaty: Ja stomyvsia, ja vidpoyvaju, machaje antenamy tiky pja raz. Koly dosliduje nove ytlo, vin machaje pjatdesiat pja raz. Koly holodnyj trydcia is raz. U
riznych komach svoja rozmovna tablycia Nazad! Nazad! Do riky!
Ale o ?.. o trapylo u Krajini Drimuych Trav?

Zdavalosia, de zahurkotiv hrim i, dedali narostajuy j posyliujuy, ce hrymotinnia nablyajesia do nas. Zovsim poriad rozligsia trisk, um i hurkit. Travy-dereva
zahojdalysia. Pokazalysia jaki veletenki kolony. Vony spuskalysia na travu, pidijmalysia, znov opuskalysia. Liudy jdu! Krokuju!
Mabu, zaviduvaka ovoevoji bazy ernykova povidomyla v enk, o mij odiah
zalyyvsia bilia peka, profesor Tarasevy, docent Voroncova i studenty pobuvaly v hoteli, dovidaly, o ja znyk, i pryjly siudy vpiznaty odiah.
Ta o ue znykly vdalyni veletenki kolony. Zatych sturbovanyj homin mekanciv
Krajiny Drimuych Trav, jaki rozbihalysia navsibi, prypynyvsia trisk suchych trav, o
lamalysia pid vahoju liudkych krokiv. I vse navkolo zaspokojilosia. My vidrazu popriamuvaly do hnizda chalikodomy, de bula schovana krupynka zrostu. Pidijly do riky
Zapiznilych Dokoriv, ob perepravytysia erez neji, ale ne vpiznaly ni riky, ni bereha.
Veletenki jamy, provallia j novi ozera utvorylysia na berezi. V odnomu misci rika zminyla riye vyjla z berehiv, v inomu zrobyla nespodivanyj zakrut: use ce tomu, o
tut projly liudy.
My kynulysia do plotu, ale vin buv micno prytysnutyj do zemli, i ne mona bulo
joho pidniaty.
Poriad z plotom lih jakyj velyeznyj zelenyj mist.
Zvidky i omu zjavyvsia tut mist? Zvyajno , cej mist prosta zelena hilka! Jiji
zlamala liudyna i nenarokom upustyla. Hilka liahla vpoperek riky. Molyvo, noha cijeji-taky liudyny vtoptala na plit u zemliu.
My perebralysia po hilci dovhomu vukomu mostu na toj bereh. o blye
my pidchodyly do hnizda, to bie nam perehoroduvaly dorohu zlamani dereva-travy.
A bilia samoho hnizda travy buly cilkom prytysnuti do zemli. Mabu, u ciomu misci
liudy postojaly, poradyly, a potim pily dali.

Zamis cementnoho hnizda chalikodomy my pobayly kupu rujin. Opustyvy ruky,

ja zhadav pro te, jak Dumev porivniuvav piramidy faraoniv z hnizdom chalikodomy. A
de , de krupynka, jaku my schovaly v hnizdi? Chto na svojij pidovi zanis jiji. Chto?
Ta y ne vse odno!
Jakyj tiakyj de! Tam, na pasmi horbiv, Ja zrozumiv: meni ne znajty tijeji krupynky, jaku zakotyly skarabeji. A teper, bilia rozavlenoho hnizda chalikodomy, ja perekonavsia, o obydvi vtraeni nazavdy. Nazavdy!
Jak?! U Moskvi nastane ranok, z tychym elestom upadu gazety v zelenu potovu
skryku, prybytu bilia mojich dverej. Ale ja ne rozhornu cych gazet
Dzvonytymu telefonom blyki meni liudy. Marni dzvinky!
Vveeri, u nastoroenij tyi teatru, vidkryjesia zavisa. Cijeji chvylyny ja zavdy
viduvaju teplyj podych hliadaiv, lovliu jichni pohliady, namahaju vhadaty, jaki pouttia volodiju nymy. Neve vse ce vtraeno?!
Jak bezhluzdo! Skinyty yttia v sutyci z jakymy pavukamy j muchamy
I a, a do samoho sebe pojniav mene.
Dumev kvapyv: treba bulo zasvitla perepravytysia erez riku, distatysia do joho
budynku. Ale ja dovho ne schodyv z cioho miscia, vse oho dav.
Koly my povertaly nazad, meni zdalosia, o travy ve ne tak voroe stavliasia
do mene. I v arudinni jichnich verchivok meni vuvalosia: Ne treba vtraaty nadiju,
ne treba vtraaty nadiju!
Bulo zovsim temno, koly my perebralysia na toj bik riky. My stomyly. U temriavi
jty do budynku Dumeva bulo vako, i my vyriyly nouvaty v spanych mikach na
berezi. Splyvala ni. Ja uv, jak Dumev perevertavsia v spanomu miku z boku na bik.
Ne spalosia j meni. Ja omu zhadav, jake imlyste, kryvavo-ervone nebo rozkynulosia
nad potoloenymy travamy bilia rozavlenoho hnizda chalikodomy, jaka strana tya
stojala.
Ja kazav sobi: Zalyu u Krajini Drimuych Trav. Nazavdy! Ale omu moji
dumky i pereyvannia buly due daleki vid zmistu cych sliv, omu ja pouvav sebe
nijakovo, zhadavy, o ne splatyv za nomer v hoteli. I e ja viduvav velyku provynu
pered profesorom Tarasevyem ade jomu treba dbaty pro remont instytutu, a dovodysia vytraaty as na rozuky ta rozmovy pro moje znyknennia. Splyvala ni ni
na berezi riky Zapiznilych Dokoriv.
I bulo due tycho. Lye jaskravo vyblyskuvaly nadi mnoju zirky. Svitylysia kraji
vakych chymernych chmar, o povoli proplyvaly v nebi. I buv smutok na dui.
Leay na berezi v spanomu miku, ja namahavsia zasnuty, zoseredytysia na omu, ale dumky moji ve as povertalysia to do tijeji, to do tijeji podiji mynulych dniv.
Dumev leav poru i, za. zvykoju, rozmovliav sam z soboju.
Vyjov nemovby svojeridnyj dilog zi sliv, jaki ja vymovliav u dumci, i z hunych,
itkych sliv Dumeva. Ja uv, jak Dumev kazav:
Skiky vtratyly liudy tiky tomu, o ne dyvylysia sobi pid nohy, ne vyvaly Krajinu Drimuych Trav.
A ja sluchav i dumav: Jako prydyvyty uvanie, to vsia Krajina Drimuych
Trav sucine bezhluzdia: instynkty, instynkty, instynkty.
Dumev. Najvae, koly liudyni z rozumom brakuje dyscypliny rozumu. O u omu
bida moho hostia!
Ja. Ave! Chiba ja sam ne rozumiju, o Dumevu treba zanovo napysaty odennyka? Ale jak joho peredaty? Tak! Ade siudy e prychodytymu liudy, ukatymu
mene. I molyvo, molyvo Ni, pysaty odennyk treba due dovho, a mene skoro ve
pokynu ukaty.
Dumev. Zovsim ne strano, koly hostia o abo chto naliakaje v Krajini
Drimuych Trav. Ale ja bojusia, o vin zliakajesia svoho pereliaku.
Ja. Jak dyvno Dumev hovory, ale zmist joho sliv meni zrozumilyj. Ach, jak meni

choesia sydity z Dumevym na zvyajnych sticiach, pyty micnyj aj, sluchaty telefonni
dzvinky, holos dyktora i zhaduvaty, tiky zhaduvaty Krajinu Drimuych Trav!
Dumev. Treba zavtra-taky skazaty hostevi: te, o vy z soboju prynesly i zahubyly,
te j maje dopomohty.
Ja. Pro o tam Sergij Sergijovy kae? Ade obydvi krupynky vtraeno nazavdy.
Dumev. Doslid, e odyn doslid
I tut ja ne strymavsia i, zvertajuy do Dumeva, holosno vyhuknuv:
Sergiju Sergijovyu, pojasni e, skai zrozumilo! Ade te, o ja prynis, zahublene?..
Povernuvy Do mene, Dumev spokijno vidpoviv:
Ne pospiajte! Zavtra ja stavliu doslid Dobrani!
Na dobrani, Sergiju Sergijovyu, vidpoviv ja, nioho ne zrozumivy, i perevernuvsia na druhyj bik.
umno kotyla rika Zapiznilych Dokoriv svoji chvyli, i nespokijno tremtiv na jiji
vodi misianyj promi.
Ja poav zasynaty, koly do mene v tyi noi dolynuly slova Dumeva: Povitria
zbihlych chvylyn
o za dyvni slova: Povitria zbihlych chvylyn? Ja prysluchavsia. I o Dumev
znovu pronyklyvo i z velykym chvyliuvanniam povtoryv: Povitria zbihlych chvylyn
Sergiju Sergijovyu, o za zahadky? o take povitria zbihlych chvylyn?
Iz-za chmary vyjov povnyj misia, i vydavsia vin meni bezmeno, bezmeno dalekym. Nikoly v ytti ja ne bayv takoho dalekoho misiacia.
Sergiju Sergijovyu!
Dumev ne vidpoviv. Ja pidbih, nachylyvsia nad nym. Vin dychav rivno j tycho.
Spav, nemov dytia.
Ja povernuvsia, vliz u miok. Vranci treba spytaty Dumeva, jak rozumity try
dyvni slova: Povitria zbihlych chvylyn.
I zasnuv.

Prokynuvsia ja pizno. Ranok davno nastav.

Dobroho ranku, Sergiju Sergijovyu! promovyv ja.
Nichto ne vidpoviv. Ja pobayv, o bilia mene stoji horyok z lokoju. V horyku bula zvyajna naa jia. Na zemli ja pobayv, o z kaminciv vykladeno slova: Povernusia pizno. Ja posnidav i poav daty. Dereva-travy vse e buly prybyti do zemli.
Vora meni zdavalo, o yttia v Krajini Drimuych Trav nazavdy vyerpalosia, prypynylo. A teper, na svij prevelykyj podyv, ja pobayv, o vse navkolo mene zvuy,
elesty, dzveny, ruchajesia, litaje. Jak zavdy.
Kudy piov Dumev? podumav ja. Jak zrozumity ti dyvni slova, o jich ja
vora pouv: Povitria zbihlych chvylyn? Moe, Dumev vymovyv jich uvi sni?
Metelyk z velyeznymy burymy krylamy bezporadno byvsia ob bereh riky. Kryla
joho buly polamani. I voda vidnosyla joho vse dali j dali. O u rici zjavylo jake udovyko z velykymy nohamy i velyeznoju holovoju. U udovyka z-pid yji vystromylasia
maska. Maska vidkynula, niby na arnirach. Hostri kihti masky vpjalysia v tilo komachy i maska znovu povernulasia na poperednie misce: ertvu pidneseno do pai udovyka. Ja zhadav zapys Dumeva na odnomu z arkuiv. Tam vin nazyvaje udovyko
z maskoju lyynkoju babky. A v perij mikrozapysci, jaka bula u buketi kvitiv, vin pysav:
Za dopomohoju vodianych postriliv ruchajesia lyynka babky. Za cym pryncypom zlitaje v nebo palajua raketa pid as velykych sviat i narodnych hulia. Za dopomohoju

cioho-taky sposobu peresuvannia liudy povedu svoji povitriani korabli z Zemli na Misia
O lyynka babky poplyvla. Peresuvalasia vona mjakymy potovchamy. Nohamy
ne hrebla, a prote peresuvalasia vydko: vbyrala v sebe vodu i vypuskala jiji nazad.
as mynav. Dumev ne povertavsia.
Maje maynano ja steyv za inoju istotoju z maskoju. O vona pidplyvla do kupyny. Na my zavmerla. Ale o ce? Vodevi z pereodiahanniam? Na spyna cioho potvornoho udovyka lusnula kira. Utvorylasia ilyna. kira rozpovzlasia. Iz ilyny vylizla
zovsim ina istota: velyezni oi, dovhe tonke erevce i tonki zimjati krycia. o bude
dali?
Rankove sonce ve hrilo, navi trochy prypikalo. I v roevomu promeni nalyvalysia
yttiam i postupovo rozpriamlialysia molodi tremtlyvi krycia babky, poynaly vidsviuvaty smarahdom zeleni. Babka oce tiky v mene na oach zjavylasia na svit. Myne e
nebahato asu zmicniju jiji krycia. I zlety babka lehko j gracizno, vysoko-vysoko.
Zvyajno, jako ja ne doslidu Krajinu Drimuych Trav i jako ne povidomliu
liudej pro pouky, znachidky i vidkryttia Dumeva, a budu lye spohliadaty, rozmirkovuvaty, pryhaduvaty, to vse moje yttia nezabarom stane ne spravnim yttiam, a lye
karykaturoju na yttia vsiakoji spravnioji liudyny na zemli. Jak pohano, nerozumno i
nedbalo ja povodyvsia koly zi svojim asom. Jak bahato dniv u mene koly pilo na
dribnyci, skiky asu zmarnovano!.. Ot by napysaty i stvoryty m pro pryhody dvoch
liudej u Krajini Trav!
Dyvne arudinnia pryvernulo moju uvahu. Povz mene, perebyrajuy erez zlamani dereva-travy, propovzla husenycia. Teper ja ve. deo navyvsia rozpiznavaty
dejakych tvaryn. A e zovsim nedavno ja taku husenyciu pryjniav za udava. Teper
mene spantelyylo tiky te, o v udava dvi holovy. Odna holova dyvylasia vpered, a
druha pryrosla do chvosta i ohliadala projdenyj liach. Ja myttiu zdohadavsia, o ce
odna z piddoslidnych tvaryn Dumeva. Zhadav joho haliavynu chirurgiji i piov slidom
za udavom. Raptom vin znyk, niby kri zemliu zapavsia. I tut ja pobayv mi derevamy, bilia jichnioho korinnia, trochy pidnesenu nad velykym kruhlym otvorom
kamjanu plytu. Ja pobayv, o dribni kaminci j piynky, z jakych jiji bulo vyhotovleno,
dobrotno i nadijno zcementovano. e bie ja zdyvuvavsia, pomityvy, o navkolo plyty
leav zamorh. Potiahnuv joho i vytiahnuv iz achty motuzianu drabynu. Robota
Dumeva?! V cij krajini, de husenyci pletu nadmicni nytky i motuzky, ne treba dyvuvatysia, jako liudyna splete drabynu z motuzok, skazav ja sobi. Spustyv motuzianu drabynu i poliz do achty. o nye ja spuskavsia, to bie svitlialo j svitlialo.
O ue i dno achty. Ja piov yrokym korydorom. Vin buv osvitlenyj v takyj e sposib,
jak i budynok Dumeva, de ja znajov joho arkui z zapysamy. Oevydno, dbajlyva ruka
hospodaria v riznych misciach pidzemellia rozmistyla hnyliuky i svitnych komach.
Svitlo bulo ne jaskrave, ale vse-taky ja rozhlediv: obabi korydora tiahlysia komory, kamery, zakutky, komiryny. Zamis dverej ovkovi tory.
Pidjomy, spusky, nespodivani povoroty, kruhli zaly i vsiudy mjake, rivne, nejaskrave svitlo. Povitria v prymienni bulo nasyene pachuymy i jidkymy reovynamy.
Teper, koly pyusia ci riadky, ja dovidavsia z knyok i v entomologiv, jakyj riznomanitnyj chiminyj sklad vydile u komach. Davno vidomo, o kreozat znajdeno u ypavok, eter salicylovoji kysloty v zalozach usaa; v odnych huseny solianu kyslotu,
v inych muraynu kyslotu. Vidomo, o koly komasi as vychodyty z kokona, vona
vydiliaje jidke kali micnyj luh i propaliuje nym otvory v kokoni dlia vychodu. Dovidavsia ja, o odni komachy vydiliaju maslianu kyslotu, ini avlevu, a v dejakych
vyjavleno vinyj jod, kysnevi spoluky azotu i etylchinon.
Pro vse ce zhodom ja dovidavsia z knyok i vid specilistiv. Diznavsia j pro te, o
e ne nazvano i ne doslideno chiminyj sklad vydile pachuych zaloz bahatioch vydiv
komach.

Ale todi, v pidvalach, ja cho i viduvav bahato riznych zapachiv, ale rozpiznavav
lye jod ta eter.
Z odnijeji kamery styrav kine jakoji kolody. Ja stav obchodyty jiji. Prydyvyvsia
achnuv. Znovu znajomyj estyhrannyk iz zolotystymy smuhamy-literamy na ervonomu foni. Mij olive. Kolodu bulo perevjazano motuzkamy. Nao Dumev prynis siudy
mij olive ZM?
Ja piov vyde. Korydor postupovo rozyriuvavsia. V kinci joho ja pobayv yroku
pochylu drabynu. Poav pidijmaty neju nahoru j opynyvsia v prymienni, jake vydalosia meni due znajomym. Tak, ja ve buvav tut! V odnij z cych kimnat pid starym
pekom ja znajov arkui iz zapysamy Dumeva.
Tak o v im ri! Iz svoho budynku Dumev zrobyv pidzemnyj chid do riky Zapiznilych Dokoriv!
Projovy z peroji kimnaty do druhoji, ja pobayv: spynoju do mene sydiv Dumev.
Vin o pysav.
Cholodne blido-holube svitlo padalo na arkui paperu i na ruku Dumeva. O vin
pokynuv pysaty. Ja mav namir poklykaty joho, ale vin stomleno poklav holovu na ruky.
Pro o vin dumav? y ne pro svij malekyj fanernyj budynook, pro jakyj ja jomu nahadav, budynook, de vin stavyv smilyvi, a nadto smilyvi doslidy? y ne vynyk pered
nym znovu jaskravyj, strokatyj pivdennyj jarmarkovyj de, a vin, molodyj, zavziatyj i
smilyvyj, pidijmajesia na vyku, ob poletity na svojemu litanomu snariadi nad natovpom?..
O vin pidvivsia, uziav hnyliuku i poav spuskatysia v pidvaly.
Ja movky piov slidom za nym.

Ja ne navauvavsia vidryvaty Dumeva vid serjoznych rozdumiv i movky jov slidom za nym. Mohlo vydatysia, niby ja steu za Dumevym. Zvyajno, ce bulo neharno.
Stomleno j povino vin spuskavsia zi schidcia na schide u svij velyeznyj pidval.
Vin pidchodyv to do tijeji, to do tijeji kamery v pidvali, vidsovuvav ovkovi tory.
Pry mjakomu svitli bakterij ja pobayv u komirynach i kamerach riznokolirni ovkovi
miky, tuho zavjazani motuzkamy.
Oevydno, koen z mikiv buv napovnenyj jakym hazom: o-o miok zlety pid
steliu; ale joho trymaly motuzky, pryvjazani do vbytych u zemliu kilokiv. Zdavalo by,
nioho stranoho abo dyvnoho v usij cij obstanovci ne bulo: zvyajni kokony-miky huseny, napovneni jakoju hazopodibnoju reovynoju. Ale cej pidzemnyj labirynt, kamery,
osvitleni svitlom yvych Istot bakterij, i liudyna, jaka po-chaziajky zoseredeno ohliadala miky z nevidomymy hazamy, vse ce schvyliuvalo mene.
Dumev siv na kika skladenych poronich mikiv, podyvyvsia vhlyb korydora, potim okynuv dovhym spokijnym pohliadom vchody do kamer, komor, komiryn, z jakych
lylosia nejaskrave svitlo, i zahovoryv:
Ni, ja ne boevinyj, ne dyvak! I nazyvaju haz, o rozduvaje ci miky, povitriam
zbihlych chvylyn. Tysiai j tysiai rokiv liudstvo mrijalo, ob my, jakij skae zupyny, posluchala joho. Ale mrija lyalasia mrijeju: jly v nebuttia tysiaolittia, dilovyto
bihly slidom za nymy viky, zbihaly, dohaniajuy jich vystrybom, misiaci j roky, ale nikoly, nikoly liudyna ne spromona bula prodovyty svoje yttia, zupynyty my. I nezminnymy zalyalysia slova Ovidija, ospivanoho Pukinym poeta vyhnancia starodavnioho svitu: Nai tila zminiujusia, zavtra my ne budemo taki sami, jakymy buly
vora i siohodni. Ale vse-taky narody stvoriuvaly kazky, mity, legendy, pisni j sahy, de
heroji dolaju as, chvoroby zalyaju liudynu, staryj staje molodym. Ja yv mi liudej,

rozdumuvav nad cymy vytvoramy narodiv. Bayv ja, jak liudyna ve poala stvoriuvaty
ti kylymy-samolioty, pro jaki narod koly skladav kazky. Ja j sam pobuduvav kylymsamolit i litav na niomu. Medyky visimnadciatoho stolittia pokladaly svoji nadiji na
elektryku. Ta ni. Elektromedycyna ne stala universanym zasobom vid usich chvorob, a
tvarynnyj magnetyzm vyjavyvsia vyhadkoju. Navi nauka devjatnadciatoho stolittia ne
rozvjazala pytannia pro yvu vodu. Zalyylysia mriji-kazky. Ja ukav, rozdumuvav,
stavyv doslidy. U mitach hovorysia, o bezsmertni, vino molodi bohy charuvaly ambrozijeju j pyly nektar. To o de zachovano tajemnycia dovholittia i zcilennia vid chvorob, kazav ja sobi. Vsia sprava v charuvanni! I ja poav vyvaty vlastyvosti ambroziji
pylku roslyn i nektaru, toho solodkoho soku, jakyj vydiliaju roslyny. Detano i dovho
dosliduvav ja, omu bdola-matka yve v pjatdesiat-simdesiat raz dove, ni zvyajna
bdola.
Ale, ob podolaty as, potribna energija. Pro jaku energiju mrijav narod, stvoriujuy kazky pro yvu vodu? Jaku energiju zaklykaty dlia podolannia asu?
Lomonosov vidkryv zakon zbereennia reovyny i ruchu. Nauka znaje: energija odnoho vydu perechody v energiju inoho vydu. Kikis energiji zalyajesia nezminna.
Lye formy i vlastyvosti jiji riznomanitni. Ale ne do mechaninoji energiji, jaka ruchaje
astyny mayn, maje zvernutysia liudyna, ob na dili zdijsnyty te, pro o mrijav Faust:
zupynyty my, povernuty zbihli roky, zcilytysia vid chvorob starosti i staty znovu molodym.
Peretvorennia peretvorennia peretvorennia!..
Jaka tytanina energija zachovana v peretvorenniach, v metamorfozach komach!
Muraynyj lev, o zakopavsia v zroblenu nym voronku i striliaje piynkamy v
perechoych muraok, peretvoriujesia na litajuu komachu, schou na /babku. Husenycia, jaka povzaje na istnadciaty nohach, peretvoriujesia na koliorovoho metelyka,
o veselo purchaje nad zemleju. Lyynka babky, jaka peresuvajesia u vodi mov raketnyj dvyhun, peretvoriujesia na graciznu babku Peretvorennia peretvorennia
peretvorennia!..
Ne kri skecia mikroskopa dyvyvsia ja na procesy peretvorennia komach vid
lyynky, jaka vylupylasia z jajcia, do pojavy dorosloji komachy. Ja yv tut, u Krajini
Drimuych Trav, u hnizdach odynokych bdil, u muranykach, zymuvav u vulykach dykych bdil.
Ja buv liudynoju-mikroskopom. I tomu ja pobayv perebih usich procesiv metamorfozy. Na mojich oach odni formy komach peretvoriuvalysia v ini. Pid as riznych
peretvore komach ja zbyrav fermenty. U mojich mikach, o lea tut, pid zemleju, u
mikach-kokonach, de ranie bujalo yttia, nyni zberihajusia mohutnioji syly reovyny.
Ve peroho roku moho yttia tut ja vyviv formuly instynktiv komach i stav neperemonyj. Ja davno ve rozvjazav rivniannia zminy vydkostej rozvytku komach ta navyvsia
zatrymuvaty i pryskoriuvaty jich rist, lipyty jichni organizmy na svij rozsud.
Ale liudyna? Organizm liudyny zovni prostyj, a naspravdi due skladnyj, jak vsesvit, spivuyj, jak okean.
U pidvalach ja zberihav i zberihaju zapasy neuvanoji energiji, ochoroniaju jich,
jak skupyj lycar. Ale jak ozbrojity liudynu cijeju energijeju, ob vona huknula myti:
zupyny! Ocioho ja j ne znav. Zneviryvsia. Ale nenadovho. Znovu poav ukaty j dumaty,
dosliduvaty. Znovu poav mizkuvaty nad tym, ob fermenty-hormony metamorfozy,
jaki zberihajusia v mojich pidvalach, daly organizmovi liudyny e nebaenu mi, ob
liudyna mohla vidsunuty vid sebe staris, pidporiadkuvaty sobi chvylyny, o tak vydko
mynaju.
I o teper, koly ja vidnovyv odennyk, koly rozhadka najbioji tajemnyci de
poriad, zovsim poriad zi mnoju, teper siudy zjavylasia liudyna i prynesla z soboju te,
o dopomoe meni postavyty doslid, aby povernutysia do liudej o robyty? Zalyyty-

sia tut i prodovuvaty doslidy, pouky, rozdumy ta rozhadaty tajemnyciu povitria zbihlych chvylyn? Ale y mou ja zalyyty razom iz soboju hostia liaklyvu i bezporadnu
liudynu, zalyyty v krajini, de vse dovkola zahrouje nebezpekoju? Jak buty? Povernutysia do liudej bez rozhadanoji tajemnyci, iz samymy lye spohadamy pro povitria zbihlych chvylyn?
Kynuty vse? Vidmovytysia vid rozhadky tajemnyci povitria zbihlych chvylyn?
Skazaty: proaj, Krajino Drimuych Trav? Nedorozvjazaty zavdannia i pity zvidsy nazavdy zalyyty poroni kokony? Zalyyty tak, jak zalyaju nepotribnyj motloch, polamani jayky, poroni boky, rozbyti mysky, vidjidajuy z da v doovu nudnu osi.
o robyty?..
I ja pobayv, jak Dumev rozviv rukamy malekymy rukamy malekoji liudyny, rozviv nymy zovsim tak, jak rozvody dytyna, zahubyvy najliubleniu
ihraku. o robyty?
Ja movky stojav u nii, prytulyvy do stiny Dumev zamovk. U hlybokij zadumi vin poav obchodyty kamery. A ja Ja ne v zmozi buv zruyty z miscia. Nohy moji
pidlomliuvaly. Vse v meni zmialo: podyv (jak e, jakym ynom moemo my povernuty do liudej?), zachoplennia vidkryttiamy Dumeva, hordis za rozum liudyny i nespokij, nespokij
Nareti ja stupyv krok, chotiv buv kynutysia do Dumeva. Ale vin z nespodivanoju,
nevlastyvoju jomu metulyvistiu poav perebihaty vid kamery do kamery, z komory v
komoru. Vin torhav, hladyv lantuchy, napovneni dyvnoju reovynoju. Vin perebyrav
jich, perekladav z miscia na misce, uvano, liubovno, dbajlyvo. O omu ja j podumav:
Dumev ne pide zvidsy nizao, nikoly!
Ta o vin zupynyvsia poseredyni korydora. I ja pouv joho holos, o zaraz zovsim
zminyvsia:
Chou dodomu! Chou do liudej!
Vin vymovyv ci slova tak, niby strymuvav pla. Ja tycho pidijov i, vziavy joho za
ruku, skazav:
Ja tut!
Cijeji chvylyny o upalo kolo nas. Stelia zachytalasia. Posypalo kaminnia.
Obval! skryknuv Dumev.
My pobihly korydorom, ob vyjty do riky Zapiznilych Dokoriv. Ta marno!
Chodu nemaje! Stelia obvalylasia! Nazad! My bihly. Chvylyny zdavalysia vinistiu.
De nad namy uty bulo hurkit. Svitlo lichtariv-bakterij ne merklo. Zdavalo, ci
dribni yvi istoty osyly namahajusia dopomohty nam vybratysia z pidvaliv. Koly my
pidnialysia schidciamy v kimnatu Dumeva, ja viduv tam zapach haru. Dychaty stalo
vako. Ale jak tryvono zaelestily nad namy prymjati, zlamani, splutani dereva-travy,
koly my vybihly z budynku Dumeva! V tini peka dymiv velykyj bilyj dymok. Vijnulo
nesterpnym arom.
Cyharka! kryknuv Dumev. Buly liudy vas znovu ukaly! Chto kynuv
zapalenu cyharku!
My sprobuvaly schovatysia vid dymu v huavyni trav. Dym stelyvsia po zemli. My
sprobuvaly prorvatysia do riky Ale suchi travy zahorily. Voho zastupyv dorohu.
Nazad! Do pidvaliv! vyhuknuv Dumev.
Ja pidkoryvsia. Trymajuy za pla Dumeva, zatuliajuy rukamy oi, zadychajuy vid dymu, ja bih. Otiamyvsia lye v pidzemnych kimnatach.
Pamjataju, jak Dumev kvaplyvo zavjazav u miok arkui zapysiv svojeji podoroi
i viddav meni cej miok. Kimnaty postupovo napovniuvalysia dymom. Hasly vohnyky
bakterij. My zapynaly tory, zakryvaly vsi chody.
Poaly spuskatysia v pidval. Navio? Dumev viv mene korydorom. o bude z

namy, ja ne znav. Tya korydora j micna ruka Dumeva mene zaspokojuvaly. Ja v usiomu koryvsia jomu. Pamjataju, jak my vvijly v niu. Vin vidslonyv tuho zapnutu toru.
My opynyly u nevelykij kimnati. Vona ne bula osvitlena, lye z korydora siudy prosouvalosia svitlo, ale Dumev zapnuv toru.
Siate tut! skazav vin.
Ja viduv neznajomi meni vidsviujui zapachy. Z temriavy dolynuv spokijnyj, rivnyj holos Dumeva:
Dychajte spokijno! Ade vy due vtomylysia.

Jak krae schovatysia vid prominnia pryzachidnoho soncia? Due choesia e

pospaty! Ja povernuv holovu, zatulyv oi doloneju, ale prominnia zihrivalo ruku j pronykalo mi paciv. Perevernuvsia na druhyj bik. Choesia spaty. I raptom spochvatyvsia de miok z arkuamy-zapysamy? U kimnati pid pekom, kudy ve pronykav
dym, Dumev dav joho meni v ruky. Neve ja joho upustyv? Odrazu prosnuvsia. Ohlianuvsia. Poav ukaty miok. Treba zhadaty, jak use mohlo statysia, omu ja tut, a ne
v pidvali, de my riatuvalysia vid poei.
Vse poalosia z toho, o v budynku Dumeva, pid pekom, my viduly zapach
haru, vybihly j pobayly, o dymy veletenkyj bilyj dymar. Cyharka! Zvyajna cyharka,
jaku chto ne dokuryv i kynuv. Koly ja j sam palyv taki bili dymari-cyharky.
Ech, dobre bulo b zaraz zakuryty! Ale de miok?
O u travi ley jakyj nedokurok. Jak zrozumity?! omu ja bau pered soboju
zvyajnyj nedokurok, a ne obhorilyj dymar? A o kolo nedokurka vypalena trava. Zvyajna horila trava. Ja zovsim zaplutavsia: y to ja bau nedokurok uvi sni, y to poea
v Krajini Drimuych Trav z dymom, palachkotinniam i z nesterpnym arom vohniu, vid
jakoho Dumev i ja riatuvalysia v pidvali, meni lye prysnyly?
Dobryj veir! pouv ja holos Dumeva.
Dobryj veir! i podumav: Jakyj e dobryj veir u spalenij krajini?
Vy leyte na rosianij travi. Vstavajte, vstavajte!
Ale o trapylo? Znovu povna plutanyna. De pidvaly, kamery, tory, merechtinnia
svitliakiv?
Sumniviv nemaje! Vsia Krajina Drimuych Trav z nespodivanymy pryhodamy
meni prosto nasnylasia. Zvyajno, to buv zanadto dovhyj i due dyvnyj son, ale vse-taky
ce buv son. Ade o po paciu povze muraka, ja mou jiji skynuty! A muranyk? Vid
samoji zhadky pro muranyk, kudy mene zatiahly muraky-vykradai, dro probih po
spyni. Zvyajno, i muranyk prysnyvsia meni. Vse jasno. A Dumev? Te son?
Ta o stoji peredi mnoju Sergij Sergijovy. Ja ne vidryvaju vid nioho oej. I dumaju: Vin takyj samyj na zrist, jak ja! Tak bulo i vora. Tak bulo j todi, koly ja vpere
pobayv joho tam, bilia stranoho mista hnizda os.
Dumev uvano prydyvliavsia do mene.
Vy ujete? pokazav vin na synijuyj haj. Chto klye nas: riu-riu-riu-riu
Ja vsluchavsia, vdyvliavsia, i vse dovkola bulo take nezvyne, o ja ne mih nioho
zrozumity.
Riu-riu-riu
Zhadav! Ade ce ziablyk riuriukaje pered doem.
Ziablyk, spiv ptachiv! Ja ne v Krajini Drimuych Trav! Tam ja ne pouv by ziablyka! Tam use umiv i umiv neskinennyj lis trav, tam nesamovyte siurannia konyka
pryholomuvalo mene.
A moe, vse-taky ce son? I meni snysia cej ziablyk?
Riu-riu-riu spivaje ziablyk.

Ja siv poru Dumeva na zelenyj pahorok bilia peka, bilia zvyajnoho peka. Ja
uv znajome elestinnia lystia, dovhe, solodke; vdychav pachoi svioskoenoho sina.
Spokij, tya i jaka svitla veselis perepovnyly mene. y ne povernuvsia ja v svit
svoho rannioho radisnoho dytynstva, i buzok, stuknuvy v nyzeke vikonce, zahlianuv
do kimnaty j rozbudyv mene?..

Dumev dovho sydiv u zadumi poru mene. Nespodivano vin pidvivsia j poav o
ukaty bilia korinnia peka. Ja storopiv: moe, Dumev e ne viduv svoho spravnioho
zrostu i ukaje chid do oseli, sporudenoji nym koly pid starym pekom? Trava bilia
peka bula prybyta, vytoloena nohamy. Mabu, usi pidvaly Dumeva zasypalo zemleju.
Treba nahadaty Dumevu, ale ja ne pospiav: vin tak dilovyto, spokijno nyporyv rukoju
po zemli, do oho prydyvliavsia.
O, o, znajov! vyhuknuv Dumev. Dyvisia!
I ja pobayv malekyj, le pomitnyj kokon husenyci. Kokon buv tuho zavjazanyj
ovkovoju nytokoju. To ot u im ri! Ce buv toj miok-kokon, kudy sklav vin svoji zapysy
pro mandrivku, toj miok, jakyj vin vruyv meni.
Movky dyvylysia my to na cej kokon, to odyn na odnoho. Dumev rozvjazav vuzlyk.
Vin trymav na doloni kokon z arkuykamy i maleku nytoku. I ja viduv, o cia nytoka zvjazuvala v joho dui dva svity dva yttia: joho mynule yttia v Krajini
Drimuych Trav i te yttia, v jake vin vstupyv, zavjazavy znovu miok z arkuamy.
Ade ci arkuyky stanu peredmovoju do joho rozpovidej pro tajemnyci Krajiny
Drimuych Trav.
A ja? o bie ja dyvyvsia na ciu nytoku j kokon husenyci, to due viduvav, o
vsi pereplutani vraennia poynaju projasniuvaty. Tam, u enku, pid mikroskopom
docenta Voroncovoji ja proytaju znovu arkuyky, jaki zberihajusia v ciomu kokoni. Na
dui v mene bulo radisno j prozoro. Dumav ja teper lye pro odne: jak by dopomohty
Dumevu tycho j spokijno povernutysia v yttia.
Trochy ostoro vid peka leav yj akuratno skladenyj kostium, siryj, kartatyj.
Vin vydavsia meni due znajomym. Pletena kravatka temno-sira z ervonym. Korynevi erevyky z vuzlykamy na nurkach te vydaly meni znajomymy.
Ja bayv koly na komu cej kostium. Ale na komu? Podyvyvy na erevyk, ja
zhadav krokujui kolony, jaki rozavyly na plit bilia riky.
Ce kostium veletnia, movyv ja.
Tak, kostium veletnia! Znajete, v Krajini Drimuych Trav ja rozdobudu dlia vas
ovkovi tany z nytok ovkopriada, vatianu kurtku vyte psycheja. I my budemo v plaach. Ale stijte! o ce take? Molyvo, ja j sam oce plutaju To ja usvidomliuju, o
stav takym, jak usi liudy, to vtraaju ce viduttia. Ne zbahnu Dumev schopyvsia:
Hurkit! o za hurkit? Vin zatulyv doloniamy vucha.
Tak, jaki dyvni uryvasti zvuky. Vony meni znajomi, ja jich uv koly. U travi
promajnuv puchnastyj chvist. Sobaka. Ce jiji havkit. Otam jakyj navis, pokrytyj travoju. Ja pidijov do nioho i poav spuskatysia kamjanymy schidciamy
Ploadka. Stil. Dva stici. Na stoli mjatyj bliaanyj bidon. Ja zupynyvsia. I ot z
hlybyny pokazalasia liudka ruka z lichtarem, i peredo mnoju postala znajoma, due
dobre znajoma posta inky u vatianci. I siudy-taky strybnuv sobaka ovtoji masti, z
puchnastym chvostom
I tut ja nehajno vse, vse zhadav! Vse zrozumiv!
Zdrastujte, tovaryko ernykova! Ja povernuvsia! vyhuknuv ja radisno.
o take? Hola liudyna?!

Ja vybih z pidvalu. Navzdohin meni zalunav skaenyj sobayj havkit.

Dumev! Sergiju Sergijovyu! De vy? Movannia. Havkit sobaky zatych.

Ta o kui skolychnulysia, rozsunuly, i Dumev spytav poepky:
o, hurkit ve uuch?
Sobayj havkit? Tak!
Ni, ne havkit, a hurkit.
Ce havkit sobaky! Tut baza Rajcharotorhu.
Zrozumijte mene. Ja peven
Dumev ne dohovoryv na nas mav sobaka. Ja schopyv hilku i zamachnuvsia.
Sobaka, pidibhavy chvosta, z havkotom pobih nazad do svojeji chaziajky.
Cej sobaka vydavsia meni spoatku velyeznoju dopotopnoju tvarynoju, skazav Dumev. A vy na neji hilkoju I vona he vid vas! Lye zaraz ja poviryv, o
hurkit ne hurkit, a havkit i o my obydva
Tychie! Sluchajte!
Tam, kolo bazy Rajcharotorhu, ernykova rozmovliala z svojim sobakoju. My
obydva prysluchaly.
Nu j robota! Rozumije, Kueriavyj, jake dilo? Meni po novu knyku orderiv do
mista treba jty, a nakazano: stij tut i vartuj odeu. A jako po ovoi pryjidu? Jak e
ovoi bez kvytanciji vidpuskaty? A potim vidpovidaj, zvituj, komu i poim vidpuskala.
Kika dniv liudy ukaly otoho olovika, o znyk! Haj proisuvaly. A ja jim kau: Ne
ukajte. Vin tut, na ciomu misci, na mojich oach o prokovtnuv i raptom zrazu
roztav, znyk Sama ja pro ce v misto povidomyla. A meni skazaly: Nu, to vartuj ciu
odeu. Z peka znialy, akuratno rozklaly j skazaly: Ne ipaj, berey. Siudy venyj
sobaka prybude. U Moskvi pro nioho vidomo, Efoju zvesia. Vin odeu poniuchaje i v
haju, u rujinach, koho treba znajde. Otut i stij! Za o na mene napas taka? Chto ja
je zaviduvaka deravnoji bazy Rajcharotorhu y storo uych pidakiv? A tut holi
chodia Liakaju e
ernykova zamovkla.
Hromadianko, huknuv ja, poverni meni mij odiah!
Chiba vin tvij?
Mij! Kyte kostium siudy, v kui. Vy odvernisia, ja sam joho vimu!
Nakazano ochoroniaty! Koho treba, toho venyj sobaka Efa znajde.
Prou vas, tovaryko ernykova
I ne prosi! Nakazano ni na krok!
Nu j ne treba! Doekajusia venoho sobaky.
My perezyrnulysia z Dumevym i vidrazu zrozumily odyn odnoho.
Idu! Vedu! Venoho sobaku Efu!
De? De?
Tam! Dyvisia! Tam vony, za povorotom
eryykova stupyla kika krokiv, prystavyla doloniu do oej, poala vdyvliatysia v
dalei.
Ja vyskoyv z-za kuiv, schopyv odiah i kynuvsia nazad.
Uslid nam lunalo:
Rozbij! Rozbij sered biloho dnia!
Ta my buly ve daleko j nablyaly do. atanky.
O vin, mij kostium! Ale odyn na dvoch! I my podilyly odiah. Pidak i tany

Dumevu. A v mene u mene buv a nadto sportyvnyj vyhliad. Dumev buv u veselomu nastroji: e trochy i zasmijesia. A ja rehotav, rehotav do sliz
Riu-riu-riu, de poru riuriukav ziablyk.
My veselo toloyly kui. Pereliakanyj drizd cokav svoje: cok-cok-cok
I havkit sobaky i te, jak riuriukav ziablyk i jak cokav drizd, use ce zdavalo meni
zvorulyvym uryvkom jakoji dorohoji melodiji.

Zaraz, koly ja pyu ci riadky i vidnovliuju v svojij pamjati nae povernennia do

enka, mene znovu ochopliuje te vesele, svitle pouttia, jake spovniuvalo nas u ti hodyny. Pryhaduju, jakyj dyvnyj i kumednyj vyhliad buv u Dumeva v mojemu yrokomu
kostiumi i jakyj nedoladnyj sportyvnyj vyhliad buv u mene, jak my veselo smijaly,
dyvliay odyn na odnoho!
Do veora my chovalysia v haju, a le posutenilo vyjly na liach i popriamuvaly
do mista.
Muu nahadaty, o, opynyvy u Krajini Trav, u potoci nebezpek, ja ne zmih, ne
vstyh poinformuvaty Dumeva pro podiji i zminy, jaki vidbulysia na zemli za as joho
vidsutnosti.
My povoli jly povz vikna uych budynkiv. V odnych zasviuvalysia vohni, v inych bulo e temno. Vikna buly vidyneni, do nas dolynaly uryvky rozmov, splesky smichu. Dumev raz u raz zupyniavsia, zdyvovano ozyravsia. Vin povernuvsia do yttia, ale
vsima dumkamy, pouttiamy, pereyvanniamy e ne rozluyvsia z Krajinoju
Drimuych Trav.
O pid velykym synim abaurom zibralasia simja za veirnim ajem. Na vysokomu
stici sydy biliava divynka, rozmachuje rueniatamy, o lepee, i vsi navkolo smijusia.
Pryhaduju, o todi na vulyciach enka ja podumav: Ato z liudej, jaki o spokijno
sydia za stolamy v budynkach abo provodaju nas zlehka ironinoju posmikoju na
vulyciach, chto z liudej poviry meni, koly ja skau, o poru, zovsim poru ley
krajina, de mekaju tysiai chyych tvaryn, de yroko j mohutnio rozlylasia rika, erez
jaku ne moe perepravyty liudyna, de, mov yroke pasmo, pidnosiasia piani horby i
alenyj viter daleko roznosy pyliuku i de hrizno i vde i vnoi umlia dereva-travy.
Dumev ozyravsia, vsluchavsia, zupyniavsia i uvano vdyvliavsia v oblyia liudej, budynky, dereva Vin ne viryv, o perebuvaje v ridnomu misti.
I koly z vidynenoho vikna zazvuav romans Dlia berehiv vityzny danioji, jakyj
peredavaly po radi, Dumev pidviv holovu vhoru. Niby muzyka i slova lynuly ne z
vikna, roztaovanoho na rivni joho holovy, a zvidky iz neba. Vin postojav, posluchav i,
vyrvavy svoju ruku z mojeji, vydko ruyv upered.
Kudy vy? nazdohnav ja Dumeva.
Vona biy za nymy!
Chto?
Nevydyma liudyna, o spivaje. Ja znovu vziav Dumeva za ruku.
Ce spravdi mohlo vydatysia jomu dosy dyvnym: ade radi vvijlo v pobut za tych
rokiv, koly vin yv u Krajini Drimuych Trav.
Slidom za namy i poru z namy lynuly slova romansu:
propav pobaennia cilunok

Nemovby odne vikno peredavalo inomu poperednij sklad, a nastupne vikno pidchopliuvalo novyj sklad:
Prote vid tebe du joho!
Slova i muzyka ne zalyaly nas. Ja detano i spokijno pojasnyv Dumevu, o take
radi.
Tak, tak! skazav vin. Rozumiju! Rozumiju!
I tut-taky vin poav dovodyty, o radi Isnuje i v Krajini Drimuych Trav. Vin
navi dlia prykladu naviv jakoho metelyka, dlia jakoho joho vusyky pravyly za antenu.
Pryhaduju, o ve as, poky my jly vulyciamy enka, mene nastijno peresliduvala
odna dumka: treba spytaty Dumeva, jak rozumity joho slova: te, o vy z soboju
prynesly i zahubyly, te j maje dopomohty. Ci slova vin skazav unoi na berezi riky
Zapiznilych Dokoriv, pislia toho, jak my perekonaly, o i druha krupynka, jaka povertaje zrist, vtraena dlia nas nazavdy.
I ot my v enku! To o nam dopomohlo zalyyty Krajinu Drimuych Trav?
O za viknom schylylo nad kartoju dvoje vychriastych chlopakiv. Odyn z nych
vydko vody po karti olivcem i o dovody druhomu. A cej druhyj jomu zapereuje i z
dilovym vyhliadom zastruhuje olive.
Zbyrajusia u mandry, skazav ja.
Dumev u vidpovi vymovyv tiky odne slovo.
Grat!..
I jak asto v Krajini Drimuych Trav, tak i teper ja zdyvovano hlianuv na Dumeva.
Ale vin tut-taky vidpoviv:
Vy, zdajesia, mene j dosi ne rozumijete? Dlia toho, ob mij doslid, ostannij
doslid, udavsia i ne stalosia neastia, meni potribna bula maloaktyvna reovyna dlia
upovinennia reakciji. Potribna bula poroynka gratu. Vy zahubyly bilia mista paperovych os olivcia, i ja distav grat. Doslid udavsia. My, jak bayte, ne v Krajini
Drimuych Trav, a sered liudej, u enku.
Ja tak i ne vstyh dosluchaty joho: my pidijly do budynku, de mekala Polina
Olexandrivna Bulaj.
Tut koly yv i vin. O staryj, perechniablenyj hanok. Polyskuvala bila emaliovana
doeka. Ja zijov ue schidciamy na hanok i chotiv buv postukaty v dveri. Ale ne postukav.
Sergiju Sergijovyu, oho vy zupynyly? Ade my pryjly.
Ale vin stojav za kika krokiv vid hanku i ne ruchavsia.
Ja zbih z hanku i vziav joho za ruku.
O my j pryjly!
Dumev movav; Ce tryvalo kika chvylyn. Ja ekav.
Potim vin raptom zahovoryv sam z soboju, zovsim tak, jak u Krajini Drimuych
Trav:
oho ty barysia? Ty stoji bilia ridnoji domivky. Znityvsia? Bojisia? Molyvo
Bezstranyj mandrivnyk, vin ne bojavsia pronyknuty v zhubne hnizdo os. Vidvanyj myslyve, o vraaje odnym udarom chyoho bohomola, vin stoji tut, bilia staroho,
perechniablenoho hanku svojeji ridnoji oseli i nijakovije!
as mynav. Nareti Dumev povoli i obereno zijov na hajok.
I znovu ja pidnis ruku, ob postukaty v dveri.
Ne treba! schopyv mene Dumev za ruku. Zadi Ja Ja e ne zibravsia
z sylamy.
Vin buv u zamianni ja ce bayv, rozumiv.
Misto postupovo zatychalo. Hasly vohni. A Dumev nae vypravduvavsia za o

peredi mnoju:
Zaraz e trochy i ja navau Bulo tycho. I meni zdavalosia, o ja uju,
jak kolotysia serce v Dumeva. Ja dav.
o , vse rivno, stukajte! movyv Dumev jakym hluchym i dalekym holosom.

Na mij stuk vidynyla dveri Polina Olexandrivna.

Iz-za dverej svojeji kimnaty vyzyrala susidka.
O my j pryjly! vymovyv ja tak prosto i pryrodno, niby za doruenniam Poliny
Olexandrivny oce bihav do skveryka poklykaty Dumeva pyty aj.
Polina Olexandrivna raptom schopylasia za kraj afy. Vona vdyvlialasia v oblyia
Dumeva j epotila:
Ni, ni! Ne moe buty!
Vsi movaly. Rozhublenis, zamiannia j tryvoha nae vvijly z namy v cej dim i
ochopyly vsich. Ja vidrazu zhadav, o v mene dosy dyvnyj vyhliad
Ja chotiv buv nevymueno zasmijatysia, artivlyvo skazaty o-nebu, ale pouvav
sebe nijakovo, i vsi slova zdavalysia meni fayvymy.
Vsich vyruyla susidka:
Samovaryk! Teper treba samovaryk postavyty! Ja postavliu svoho Bu
laska, hosti dorohi!
Ja buv jij vdianyj.
A na na dyvnyj odiah nichto ne zvernuv uvahy.
Ja vstyh skazaty Polini Olexandrivni:
Holovne ne pytajte ni pro o Sergija Sergijovya! Berei joho. Nastane as
i vin sam rozpovis, de buv. Ne rozpytujte joho zaraz.
Susidka provela Dumeva i mene do dverej laboratoriji i pry ciomu movyla due
teplo i hostynno:
Samovaryk u mene vydkyj! arynky arki, skipoky suchi! Myttiu zakypy!
Zaraz podam!.. Polino Olexandrivno, o vy?! To ve as ekaly, ekaly, a teper ajem
poastuvaty ne choete! lunav ue vnyzu jiji klopitlyvyj holos.
Dveri do laboratoriji za namy zaynylysia.
Dumev due obereno vidynyv afu, dovho dyvyvsia, potim vyjniav svij staryj
kostium. Ja dopomahav jomu vdiahatysia. Za ve as vin ne vymovyv ani slova. Tiky
prydyvliavsia do vsioho.
U dveri laboratoriji tycho postukala Bulaj. Zajla i movky stala nakryvaty na stil.
Susidka podala samovar. Poaly pyty aj. U sacharnyci lealy ypci. Dumev vziav
jich u ruky:
uk-roha!
Polina Olexandrivna i susidka zdyvovano hlianuly na mene. Ta ja movav. Zvidky
dolynuv hudok.
Mabu, paroplavom prybuly? zapytala susidka.
Paroplavom? perepytav Dumev. Paroplavom Ote, vse e para? A
lyynka babky raketnyj dvyhun
Bulaj i susidka znovu hlianuly na nioho z podyvom.
Tut ja zhadav peru mikrozapysku Dumeva iz zhadkoju pro lyynku babky, zapys
na odnij z kartook v joho laboratoriji: Cilkovkyj lyynka babky. Zhadav i ranok
na berezi riky Zapiznilych Dokoriv, de cia lyynka z nezvyajnoju vidkydnoju maskoju
na holovi peresuvala u vodi potovchamy.
Zvyajno, sposib peresuvannia lyynky babky sproeno nahaduje pryncyp roboty

reaktyvnoho dvyhuna. Ale raketa peremiujesia v prostori ne prostym vbyranniam i

vytovchuvanniam vody (hazu, povitria). V kameri rakety zhoriaje palyvo, i masy hazu,
o pry ciomu utvoriujusia, tysnu na verchni stinky rakety, tovchaju jiji vpered.
Tomu raketa moe posuvatysia v bezpovitrianomu prostori v poronei.
Samovar ocholov. Susidka ponesla joho pidihrivaty.
Oevydno, vona perestala bojatysia Poliny Olexandrivny. Bie toho, vona ve as
turbuvala i pikluvala pro neji, a teper z usich syl staralasia dohodyty hostevi.
Dumev ohlianuv usich i skazav:
Spasybi za tyu! Vony do mene pryjdu Ne vidrazu, ale pryjdu normani
mastaby!
Jaki mastaby? spytala Bulaj.
Ne treba, ne zapytujte mene ni pro o! Ja zvyknu Meni tak vako Ne treba
zapyta. Dumev pochylyv holovu.
Nareti vin vstav, pidvivsia z-za stolu j poav chodyty po laboratoriji. Pidijov do
malekoji afy, o vysila na stini, vidynyv jiji, vziav pryc, dovho rozhliadav joho i
skazav:
ere
Ja zrozumiv: holka pryca poronysta, zovsim jak alo ernia.
Ja sluchav Dumeva i dumav: O Dumev ue vdoma, sered liudej, ale vin use e
bay pered soboju mekanciv Krajiny Drimuych Trav z jich instynktyvnoju robotoju.
y zapereuvaty jomu? Ni! Sam vin skoro vime do svojich ruk instrumenty, stvoreni
liudynoju. Jaki udesa tvory, jaki prekrasni rei vyrobliaje liudyna, volodijuy instrumentom! Dumev sam ce zrozumije. I, koly zhadaje skarabeja, ernia, uka-rohaa, vin
posmichnesia i skae: Jakyj ja buv sminyj u svojich mirkuvanniach!
Ja uvano steyv za nym i bayv, o kroky joho staju dedali tverdii, vpevnenii,
o vony vse bie vidpovidaju zvyajnym krokam liudyny.
Vin torknuv rukoju futliar skrypky. Vyjniav skrypku, prytysnuv do plea. Ale ne
hrav. Pro o vin dumav?
I raptom usi pouly tychyj-tychyj spiv. Ja ne vidrazu zdohadavsia, chto ce spivaje.
V protylenomu kutku, sydiay na taburetci, prytulyvy spynoju do stiny, Polina
Olexandrivna ledve utno naspivuvala:
Buria kryje nebo mloju,
Snihom kruty bez puttia
Vona spivala, niby rozmovliala sama z soboju. Ne spiv, a spohad
Zdajesia, ce bulo zovsim nedavno: velyka rusa kosa, novekyj brylyk, yroki krysy,
synia strika. Tychyj vesnianyj veir. Cvite buzok. Vona jde i ohliadajesia. A z vikna
dyvysia jij uslid molodyj Dumev, i lliesia, lliesia cej motyv
To mov piznij podoronij
U vikonce stukoty
I, v miru toho jak vona spivala, oblyia Dumeva projasnialosia. Niby v poruenyj
lad joho pereyva vchodyly jaki yvi popravky, vchodyly i stavyly vse na svoje misce.
Nervovym estom vin prostiahnuv ruku i poviv smykom po strunach.
Ciu pisniu, cej davno znajomyj motyv vin teper zanovo osiahav. e trochy i
uliublena pisnia dopomoe jomu povernuty do yttia.
Pisnia lunala dedali vyraznie i hunie.
Skrypka Dumeva vtoruvala jij dedali vpevnenie.
Oi Bulaj dyvylysia kudy u dalei, a po okach kotylysia sliozy.
Ja vidijov do dverej meni bulo tiako, due tiako.

Prychylyvy do odvirka, susidka neutno plakala

Bula piznia ni, koly ja tycho, samym lye kyvkom holovy, poproavsia z Bulaj,
Dumevym ta Javdochoju Vasylivnoju.
Ja vyjov z budynku i dovho stojav na znajomomu hanku.
Treba zhadaty o valyve, najholovnie Ale o same?
Ja dobre znav dorohu do hoteliu. Ale zaraz use dovkola zdavalosia meni neznajomym, i ja dovho prydyvliavsia i mirkuvav, poky meni stalo jasno, kudy treba jty.
Stupyv krok, druhyj i zupynyvsia.
Hluchyj um lystia, jake zvysalo erez parkal na vulyciu, zliakav mene. o ce?
Raptom ja znovu viduv sebe v Krajini Drimuych Trav, Meni treba koho ukaty, riatuvatysia. vyde! vyde! Tryvoha i zanepokojennia ochopyly mene
Potim otiamyvsia i tycho pobriv dali. Nadi mnoju bulo nebo, take hlyboke, zoriane.
Spokijna ni malekoho misteka. Jaka tya! Ale omu zdavalosia, o tyu matuju
dyvni umy, zvuky, arudinnia, dzekit. I teper, u enku, nastoroenis, napruenis
i viduttia blykoji nebezpeky ne zalyaly mene. Ja zupynyvsia i, niby dlia toho, ob
staty nevydymym ta uberehty sebe vid bidy, prytysnuvsia na my do stiny. Schamenuvy, ja piov dali, ale raptom znovu zupynyvsia.
o bude z Dumevym zavtra, koly vin vyjde na vulyciu i ve svit nezvynyj,
novyj dlia nioho svit hliane jomu u vii?
Ade ja zovsim nedovho probuv u Krajini Drimuych Trav, ale ne mou zvyknuty
do tychoho misteka. I vako zrozumity, o tut za viknamy liudy splia micnym, spokijnym snom. Vse meni zdajesia inym.
o bude z Dumevym?
Ade v likarni pislia toho, jak okulist zroby operaciju, chvoroho dbajlyvo j obereno
pryvaju do svitla. Tono vykonujesia nakaz likaria: stiky-to dniv temna kimnata,
stiky-to dniv napivtemna, i lye potim chvoromu dozvoliajesia podyvytysia na navkolynij svit, ale vse e ne pry jaskravomu sonci.
Ja jov do hoteliu, i tak bulo tycho dovkola, tak spokijno svityly zori! De zovsim
poriad bezturbotno prospivav pive, myrno havknuv sobaka. Tryvoni dumky pro doliu
Dumeva poaly rozvijuvatysia.
Pamjataju: vidynyv dveri hoteliu. Zupynyvsia: stalo sumno. Ade ja pojidu, rozluusia z Dumevym
erhova po hoteliu maynano prostiahnula bula kliu, ale, hlianuvy na mene,
storopila. Kliu zalyyvsia u neji v ruci. Nareti vona vymovyla:
Vy?! Ni, ni, ne moe buty! Ade vy znykly!
Ja buv za mistom. Nedaleko zvidsy, znijakovivy, vidpoviv ja. Darujte, o
ne poperedyv
Ale siudy prychodyly, ukaly vas! Buv perepoloch. Tak ne mona. Treba poperedaty!
Toj e nomer hoteliu. Ley na stici mij staryj emodan. Vin ue v ochli, zastebnutyj na vsi gudzyky. Ade ja zbyravsia jichaty do Moskvy. Za viknom taka sama ni,
jak ta koly vletiv siudy buket kvitiv. I takyj samyj svitlyj kvadrat susidnioho vikna
ley na zemli. Vse nibyto tak, jak ranie. Ale vse i ne tak, i ne te. Ja stav inyj: za cej
as ja pobuvav u Krajini Drimuych Trav!
Na stoli leav lyst vid profesora Tarasevya, jakyj ekav na mene ve kika dniv.
anovnyj Hryhoriju Olexandrovyu! Mene vyklykaly na oblasnu konferenciju.

Due koduju, o vy ne zastanete mene. Jaka inka, na prizvye ernykova, z Rajcharotorhu poyriuje po mistu utku, naebto vy roztaly i znykly u neji na oach. Jaka
nisenitnycia! Spodivaju, o vy vse sami pojasnyte. Ale oskiky va odiah, za tverdenniam ernykovoji, omu zalyyvsia za atankoju, to ja dopomih, pro vsiakyj vypadok,
organizuvaty pouky i vidjidaju z velykoju tryvohoju za vas. Z pryvitom. Va Tarasevy.

Nepomitno zbihla ni. Prokynuvy dosy pizno, ja ohlianuv svitlyj nomer hoteliu
i viduv zanepokojennia: jak tam Dumev?
Ja vidrazu piov do nioho, ale na odnij z vuly pobayv Dumeva. Nikoho ne pomiajuy, niby zabuvy pro vse na sviti, stojav vin na rozi vulyci i dyvyvsia na budivnyctvo jakoho bahatopoverchovoho budynku.
Ostoro stojaly Polina Olexandrivna i susidka. Vony ne zvodyly z Dumeva oej.
Susidka znakom zaprosyla mene pidijty do nych. Ja diznavsia, o vranci, zovsim rano,
vona poula, jak hriuknuly dveri na vulyciu, i pobayla, o Dumev piov. Turbujuy
Sergij Sergijovy e j aju ne vypyv, vona huknula Polinu Olexandrivnu. Obydvi
pily slidom za nym. Ve as zbyralysia ozvatysia do nioho, ta ne zvauvalysia. I raptom
vin zupynyvsia bilia cioho budynku i ot stoji! Stoji, uve as dyvysia j dyvysia. A na
o tut dyvytysia? Chiba ne bayv vin, jak velykyj budynok zvodysia?
Dumev dovho i neruchomo stojav na odnomu misci.
Potim u jakomu neterpinni, nemov oburiujuy samym soboju, vin poav vydko
zminiuvaty miscia spostereennia.
Plyvla u jasnomu rankovomu nebi strila krana z bunkerom, napovnenym cementnym rozynom. Tripotily na lehkomu vitri i to prypadaly do parkanu, to zlitaly
vhoru do neba velyezni ervoni polotnya z slovamy Dostrokovo vykonajemo j perevykonajemo pivrinyj plan budivnyctva ytlovych budynkiv! A z vidynenoho vikna inoho budynku v nebo lylasia pisnia:
po kaminciach, po ovtomu pisoku
Fraza urvala, bulo uty lye nastijnyj akompanement, i znovu vse poynalo z
samoho poatku:
po kaminciach, po ovtomu pisoku
Spivaka v susidniomu budynku rozuuvala ariju Natai z Rusalky, i rozlyvavsia
v sviomu povitri jiji vysokyj holos.
Vona zamovkla. I stalo uty, jak divata-maliary, stojay na pidvikonniach, farbujuy ramy, vidyniajuy j zayniajuy vikna, spivaju o svoje. Slova lisni buly sumni,
ale divata spivaly bezurno i navi deo zaderykuvato, tak, o stavalo veselo na dui.
A v nebi, rankovomu, holubomu, vysokomu nebi plyvla, plyvla strila krana z bunkerom. O kran ruyv vzdov budovy. Opustyly trosy. O vony znovu jdu u vysoi. I
strila kruliaje, kruliaje nad budovoju novoju budovoju, bez rytuva.
Do odnopoverchovoho budynku, bilia jakoho stojav Dumev, pidijly junak i dvoje
divat. Ne zachodiay u chvirtku palisadnyka, perechylyvy erez nyzekyj parkan, za
jakym rosly kui asmynu i trojand, junak huknuv:
Oliu, Oliu, vyde! Sergijko ekaje na jachti. Ade domovyly o dvanadciatij!

 Jdu! vidpoviv yj dzvinkyj holos. Junak i divata sily na lavoci bilia palisadnyka.
Dumev pidijov do nych. Junak pidvivsia i zaproponuvav Dumevu sisty. Ale
Dumev ne siv. Vin niby vyvav jich. Jak yroko i svitlo vsmichajusia vony! Jak veselo
smijusia, prodovujuy. svoju rozmovu!
Hriuknula chvirtka. Z palisadnyka vybihla Olia v bilomu platti z jaskravo-synioju
kosynkoju v ruci. Vona zaspivala:
Zavomo pise,
Bo zavtra v pochid

ziv.

Jiji druzi pidchopyly pisniu i, vziavy za ruky, pobihly vulyceju.

Dumev dovho dyvyvsia jim uslid.
Spivala spivaka. Spivaly divata-maliary, zdaleku dolynala pisnia Oli ta jiji dru-

A v rankovomu nebi zovsim aurnoju stala strila z bunkerom. Lehko, plavno i veselo plyvla vona u vysokomu nebi.
Nareti Dumev niby prokynuvsia i piov u napriamku do svoho budynku.
My jly za nym. Ale vin nas ne pomiav. Vin rozmovliav sam z soboju,
Spivaju! Usi spivaju! Dyvno! A budynok? De, kudy podilysia obirvani muliari
v lyakach, jaki zvodyly, skaimo, ocej budynok? Mechanizmy I vsi spivaju. Zvidky
taka radis? Jak use ce zrozumity?..
Tak rozmovliav sam z soboju Dumev. A de daleko spivaka znovu zaspivala:
Probihala probihala bystra rieka

Dumev zamknuvsia v svojij laboratoriji i ne vychodyv zvidty. My vyriyly joho ne

turbuvaty. Tak mynuv de.
Ja due stomyvsia vid usioho pereytoho Ta j as bulo povertatysia do Moskvy.
Sergij Sergijovy uve as kae pro due dyvni rei, ja ne rozumiju jolo,
skaryla meni Bulaj. Skai, de buv Sergij Sergijovy ci roky? Zvidky vin povernuvsia?
Ta ja ne pospiav z vidpoviddiu. Ade meni treba teper-taky, siohodni abo zavtra,
zdijsnyty e odnu podoro z Dumevym, Projty z nym liachamy desiatyli liachamy, ve projdenymy vsima liumy, vvesty joho u yttia. Treba znajty dlia cioho pravyni slova, tak bahato pojasnyty. I vin pobay, zrozumije vse, o vidbulosia za ci desiatylittia. A todi nechaj i Bulaj diznajesia pro Krajinu Drimuych Trav. A zaraz vsiaki
rozmovy i rozpytuvannia tiky schvyliuju, stryvoa. Nadveir druhoho dnia ja postukav u dveri laboratoriji Dumeva. Ve as bulo meni vidjidaty z enka.
Ja buv due zdyvovanyj, pobayvy na oblyi Dumeva zovsim nespodivanu usmiku, navi po-dytiaomu le-le pustotlyvu. Vona to chovalasia v kutykach hubiv, to
zjavlialasia v blyskovi oej. Niby pere znajomstvo z novym yttia osvitylo joho oblyia.
Drue mij! poav Dumev. Ja ve pobayv, pouv i prymityv take, o j sliv
ne dobere!
Dlia cioho ja pryjov do vas, Sergiju Sergijovyu! Meni zdajesia, o ja dopomou vam vyde zrozumity, viduty vse, o vy e pobayte.
Spasybi za vai dobri namiry, ale ja ne vidstajuyj ue u himnaziji i

Ja zrozumiv joho: dovho, nadto dovho vin yv bez liudej, bez bu-jakoji dopomohy
v Krajini Drimuych Trav, zvyk v usiomu rozbyratysia samostijno.
Vy mene ne zrozumily, Sergiju Sergijovyu. Pered vamy zovsim, zovsim nove
yttia
Ot ja j chou sprobuvaty bez bu-jakoji dopomohy vvijty v ce yttia. Zrozumity.
Sam chou! Vse zrozumity, vse viduty! Tut moja hordis! Moja es!.. I Dumev rizko
zminyv temu rozmovy: y znajete vy, Hryhoriju Olexandrovyu, jakyj siohodni de?
Pjatnycia.
E, ja ne pro te! Siohodni najvyyj i najsvitliyj de u mojemu ytti! Ja znovu
poav pysaty, vidnovliuvaty odennyk tych bahatioch rokiv, o jich proyv u Krajini
Drimuych Trav. Ja vidnovliu i znovu napyu vse te, o viter po arkuykach roznis,
rozvijav. O dyvisia, pokazav vin na vuki dovhi arkuyky, o lealy stosykamy
pivkolom na velykomu stoli. Nechaj uenyj svit vrachuje moji spostereennia i zvay
na moji vysnovky.
odennyk vy pysatymete dovho, due dovho. A ja muu jichaty. Probudu v
enku e de abo dva. Za cej as prou vas nakydaty stattiu-zajavku. Korotko, jaknajkorote vykladi v nij osnovnu su vaoho odennyka, postavte vichy, za jakymy pidete,
napriamok vaych dumok i zaznate osnovni vidkryttia. A ja peredam do urnalu
Nauka i technika.
Jak vy skazaly? Zajavka? Ja ne rozumiju cioho slova. Ade ne pro patent i ne
pro avtorke svidoctvo na techninyj vynachid ja klopousia.
Ja vse staranno jomu pojasnyv. I Sergij Sergijovy mene zrozumiv.
Ach tak konspekt Treba sklasty konspekt.
Ce slovo konspekt zvualo v Dumeva jako osoblyvo vyrazno, niby v ciomu slovi
bulo zakladeno hlybokyj zmist, zrozumilyj lye jomu.
Skiky radosti j zapalu bulo v joho oach!
Diakuju! Vid yroho sercia diakuju! I ja vidklav svij vidjizd, z enka: doekaju zajavky Dumeva.
Ja zvyk do cioho misteka z joho sadom, de dereva zmykaly nad alejamy svoji
krony; z tychymy vulyciamy, de poru iz svitlymy, vysokymy budynkamy, sporudenymy zovsim nedavno, stojaly budynoky manirnoji kueriavoji staromodnoji architektury, budynoky, o nahaduvaly meni dejakych herojiv pobutovych romaniv mynuloho
stolittia; z biblitekoju-ytaneju, v jakij znajlosia tak nespodivano dlia mene bahato
udovych knyok. Meni vse bie j bie podobalosia ce misteko za joho le-le solonuvate povitria, jake obvivaje oblyia, koly vranci dyvysia z vikna na daleke more.
Odrazu za mistom poynavsia step. Iz stepu, o ve vyhoriv pid soncem, dvoma
riadamy svojich karkasiv tiahnulysia do mista nedobudovani budynky. umiv i pachkav
parovozyk na vukokolijci, tiahnuy platformy, navantaeni piskom, cehloju, blokamy.
Pidjizdyly vantani krany, jakymy keruvav maynist, o sydiv u budci, zabyraly bloky
prosto z platformy na verchni poverchy, a robitnyky veselo perehukuvaly z maynistom
i mi soboju, vykladaly u vysoyni riad za riadom poronysti bloky. A hen-hen, daleko v
stepu, zdijmalasia do neba hostrokutna vyka i uty bulo rizke, pronyzlyve rypinnia
lebidky.
Mynuv de-druhyj. Mabu, Dumev zakinyv svij konspekt, podumav ja.
I ot odnoho razu nadveir ja zajov do nioho. Dumev poviv movu pro Krajinu
Drimuych Trav, pro jiji udovych mekanciv, pro jichni hidni podyvu formy. Vin spodivavsia, o joho spostereennia dopomou uenym vnesty bahato novoho v techniku.
Usi ci dni j noi ja obdumuvav rizni varinty konspektu, virnie zovsim rizni
konspekty. Ale zavtra ja vidberu, neodminno vidberu najvalyvie. Ja peven, o moji
vysnovky i poloennia pidkau zovsim novi liachy v riadi haluzej techniky. O e dedva i vse bude hotove, skazav vin meni.
Zvyajno, v mene ne bulo sumnivu odo znaennia vidkryttiv, pro jaki povidomy

Dumev u svojemu konspekti.

Za kika dniv ja znovu zajov do Dumeva.
Mij drue! skazav vin riue. Vsia Krajina Drimuych Trav spovnena vidkryttiv, i vsia vona nezvidana. Velyka kikis proektiv u mene v holovi. I vsi, vsi odnakovo valyvi. Jakyj e konspekt meni pysaty? Zalyajesia odne: movky, zovsim
movky vkazaty liudiam na ciu krajinu. I vzahali nioho ne pysaty!
Koly ja piov iz budynku z batokoju, v mene bulo take viduttia, niby Dumev
zachlynuvsia v mori sposteree ta vidkryttiv, zroblenych nym. Ja koduvav, o ne
spytav Dumeva pro dyvni fermenty, jaki tak udovo vplyvaju na liudkyj organizm, i
pro te, y mona vyhotovyty tut ci spoluky. Neve sviat ne dovidajesia pro ciu tajemnyciu? Ja bojavsia, o moje zapytannia stryvoy joho: ade pidvaly, de zberihalysia udovi hazopodibni fermenty metamorfozy, zavaleni i zasypani zemleju. Vse tam zahynulo.

Za kika dniv ja oderav dva prymirnyky konspektu Dumeva. Vony buly akuratno
perepysani hostrym, itkym poerkom. Oevydno, pysala Bulaj.
A Dumev uve as povtoriuvav: Z cioho konspektu svit diznajesia bahato pro
o nove! Vy dopomohly meni povernutysia do liudej! Za ce spasybi! Ale vsiu vely vaoho podvyhu ja osoblyvo viduvaju zaraz, koly vy proponujete meni svoju dopomohu.
Spasybi vam za te, o vy peredaste liudiam vidkryttia, jaki ja zrobyv u Krajini
Drimuych Trav!
Vin bahato i asto povtoriuvav Spasybi, spasybi!, buv deo zbenteenyj i rozulenyj. Vin ne znav, jak diakuvaty meni za te, o ja beru taku velyku uas u joho spravi,
i skazav:
Odyn prymirnyk osobysto dlia vas.
Meni omu ne chotilosia ytaty konspekt u zadulyvomu nomeri. Ja doekavsia
ranku, vziav z bibliteky knyky, dovidnyky, slovnyky i pryjov u sad, ob rozibratysia
v usiomu.
Jak davnij druh, suvoryj i vymohlyvyj, cej sad ue bahato raziv zustriav mene
svojim protiahlym, bezuhavnym umom. Trochy zverne z holovnoji aleji temno, tycho. Steky pozarostaly travoju. Sad ne obhorodeno. Ale bilia vchodu do holovnoji aleji
stoji velyezna derevjana arka, pofarbovana v holubyj kolir. Na arci pryvitnyj napys:
Laskavo prosymo!
Na velykij, z pochyloju spynkoju lavi ja rozhornuv knyky i poav ytaty.
Zelenyj konyk strybnuv meni na nohu, pidskoyv i znyk u travi. Ja vsmichnuvsia
svojim spohadam. De zovsim poru perehukuvalysia dzvinki dytiai holosy.
Palyka-vyrualoka!
Vyruaj!
Znajov! Vycho! Raz! Dva! Try! Ale ja porynuv u napysane, i do mene ve
zovsim zdaleku dolynalo:
Znaj-ov! Znaj-ov! Konspekt Dumeva poynavsia nezvyno: Liudy nauky! Ja
bau, jak vy ytajete konspekt moho majbutnioho odennyka. Dechto z vas, dalekozoryj, poepyv okuliary, inyj, korotkozoryj, zniav okuliary. A dejaki odnu paru okuliariv
nadily, a druhu trymaju pro zapas u kyeni.
Dajte spokij svojim okuliaram! Idi do peroho-lipoho stavka. Tam vy znajdete
o nabahato doskonalie. Spijmajte uka-vertiaku. Tak! Tak! Ja ne boevinyj; ukavertiaku. Vin mekaje na mei povitria i vody, tobto i v povitri, i u vodi. Ale svitlove

prominnia, jake padaje v oi uka, koly vin perebuvaje v povitrianomu seredovyi, zalomliujesia na odyn lad, a svitlove prominnia, jake prochody kri vodu, zalomliujesia
inake znano slabkie. U vertiaky kne oko podilene na dvi polovynky. Odna polovynka ley vye vona bay u povitri, a druha, nynia, polovynka bay u vodi. Fokusni vidstani polovynok rizni. Koly vertiaka kovzaje po vodi, verchnia polovynka
sposterihaje te, o dijesia u povitri, nynia te, o u vodi.
Kyte svoji okuliary! Doslidi vertiaku! Zastosujte cej pryncyp dvofokusnoho zoru!
Vyhotovte sobi skecia dvofokusnych okuliariv!
Tut ja zrobyv pomitku olivcem:
Pizno! Kasyr u Moskvi, koly vydavav meni zaliznynyj kvytok, podyvyvsia na
mene kri svoji okuliary dosy dyvno. Ce mene zacikavylo. Kasyr pojasnyv: zvyajni
dvofokusni okuliary! Jich mona zamovyty v bu-jakij apteci.
Cia propozycija Dumeva, zvyajno, zastarila! Ta, mabu, podumav ja, dali ja
proytaju o nove i nespodivane. Ja propustyv kika riadkiv i zupynyvsia na inomu
misci.
Liudy! Vy ryjete tuneli v horach, probyvajete rizni porody zemli. Visia u ukivaliv! Doslidujte, omu vony uju, de ar dereva tonyj i de tovyj.
Dali Dumev pysav pro toredo novalis korabenoho aelia.
Zverni uvahu na te, o cej ai moliusk, schoyj na nevelykoho ervjaka,
vkrytyj zihnutoju plastynkoju i lehko prochody kri najtverdie derevo. Obovjazkovo
doslidi, jak vin probyvaje ce derevo. I stvori za prykladom toredo novalis aparat dlia
probyvannia dereva.
Vyslovliujuy sumniv, ja napysav na poliach:
Porada cikava, ale navriad y cej ai pidkae liudyni ideju vynajdennia novoho
bura.
Dumev kae:
Budivnyku, vy u bdoly ekonomno buduvaty! Kona stinka arunkovoho vmistylya vykorystovujesia dvii. Tut usi perevahy pobudovy vmistyly z estykutnym
pererizom. Jaka ekonomija budivenoho materilu, i pry ciomu velyka micnis! A same:
vaha vosku (budivenoho materilu stinykiv) u istdesiat raziv mena vid vahy medu,
o mistysia u niomu.
Ja zrobyv samovpevnenu pomitku:
Nao rekomenduvaty uvazi architektoriv arunky z estykutnym pererizom?
Fantazija architektora ne potrebuje pidkazok bdoly.
Najhiryj architektor, per ni pobuduvaty sporudu, stvoriuje plan cijeji sporudy u
svojemu mozku. A potim, jako potribno, vin zminiuje i polipuje cej proekt. Bdola
nioho zminiuvaty ne moe. Bdola zavdy buduje instynktyvno. Jako prokoloty arunku, med bude vytikaty. Ale bdola nosytyme j nosytyme med do cijeji diriavoji arunky, vidklade siudy jajeko i zapeataje poroniu arunku. Slipyj instynkt! Vona j
prylitaje same stiky raziv, skiky treba dlia zapovnennia arunky.
I tut ja zhadav, jak probyvav pokrivliu hnizda, kudy lystiarizna bdola vidklala
jajeko. A vona bezdumno, instynktyvno vse klala j klala novi pokrivli. I poklala stiky
pokrive, skiky klade zavdy, ne pomityla, o vsi vony buly probyti. Vaha vosku
v istdesiat raziv mena vid vahy medu, o mistysia u niomu. Ce zasluhovuje na
uvahu. Ale visk jak budivenyj materil dlia liudyny?! Dosy dyvna propozycija!
Dumev pye:
Liudyno, navy zachyaty svoji budynky vid cholodu!
Samka bohomola, vidkladajuy svoji jajcia, vkryvaje jich osoblyvoju ridynoju, jaku
bezupynno vydiliaje. Cia masa z bubakamy povitria vseredyni zachyaje jajcia vid
nadmirnoji speky i velykoho cholodu. Doslidi ciu ridynu.
Moja pomitka:

Jdesia pro teplovu izoliaciju. Ale povitria jak izoliacijnyj materil davno vidome. A zovsim nedavno technika naych dniv, vrachovujuy povitria jak termoizoliacijnyj materil, stvoryla specinyj vyd pinoskla. Materil cej lehkistiu i poruvatistiu
perevyuje navi korok. ob oderaty taku masu, potribno bulo znajty sposib reguliuvannia utvorennia porystoji struktury v sklomasi. Sekret poliahaje v tomu, ob pory
z hazom rozpodilialysia v sklomasi rivnomirno.
Nemaje potreby v pini bohomola ukaty rivnomirnis rozpodilu okremych por!
podumav ja.
Tak iz zbenteenniam ytav ja konspekt Dumeva i ve as robyv pomitky na svojemu prymirnyku: Pizno! Pizno!
Dedali vae stavalo v mene na dui: neve marno mynulo vse yttia Dumeva?
o bude z nym, koly vin sam u ciomu perekonajesia? Jaku vidpovi vin distane z
Moskvy? Ade vin z Krajiny Drimuych Trav kydav vyklyk suasnij nauci.
I ot meni stalo vako ytaty dali
Palyka-vyrualoka!
Palyka-vyrualoka! povtoriuvav ja slidom za dzvinokamy dytiaych holosiv.
o meni robyty?
A sonce pidbylosia, stoji vysoko, vono probyvajesia kri zelene lystia, I tini dedali
korotaju. Ue polude.
Palyka vy-ru-a-lo-ka lunaje to blyko, to daleko.
y ytaty dali? Ja ne pospiav. Ja oho dav.

Na asynku aleja stala hominka, strokata. Dzvinki molodi holosy, jaskrave vbrannia divat. Zjavyly, projly. Vse zatychlo. Z hlybyny sadu uty dva znajomi holosy.
Vpiznaju jich. Ce Olenka i Pavlo.
Ostannij mja ja vziala bilia sitky. Vin buv vyrianyj. Navi raketka zadzvenila!
Siohodni vidpoyvaj. Zavtra pivnana zustri.
Budu vidpoyvaty j pysaty lysta. Zovsim malekoho, mikroskopinoho.
Jak toj, o joho prynis u sirnykovij korobci pryjidyj z Moskvy?
Pryhaduje? Dionva Eratosfen
Smich.
Pily.
Ja poav ytaty dali.
Dumev pye;
Vodianyj pavuk-argironeta pidkazuje pryncyp pobudovy vodolaznoho dzvona. Ale
je j ini poradnyky. Znajdi lyynku muchy-muliarky. Sama vona u vodi, a chvist jiji
styry z vody. Navio? ob dychaty.
Koly voda pidijmajesia, staje dovym i chvist. Chvist cijeji lyynky dvi povitriani trubky, dva kanaly v prozorij obolonci. Ci trubky skoroujusia jaknajnespodivanie.
Tut je z oho zdyvuvaty. I je oho povytysia. Budujte taki sami prylady i spuskajte
na dno moria!
Moja pomitka:
Pro ce ja ve ytav v arkuach Dumeva pro mandrivku iz odennykom. opravda, v knyci pro hlybokovodni vodolazni spusky, vypuenij zovsim nedavno, avtor
priamo zistavliaje skafandr z cijeju lyynkoju. Porivniujuy lyynku i skafandr, vin vdajesia do najbi tonych techninych terminiv.
Avtor kae pro te, o chvist lyynky vytiahujesia u vodi, jak peryskop, o vin

skladajesia iz zovninioji prozoroji obolonky z zirkopodibnoju vtulkoju na kinci i

dvoma povitrianymy trubkamy, po jakych vsmoktujesia povitria.
V cij e knyci zaznaajesia, o vodolazy v skafandri vykorystovuju toj samyj
techninyj sposib vsmoktuvannia povitria dlia dychannia, jakym korystujesia cia
komacha.
Hovorysia j pro te, o trubky chvosta lyynky na dyvo podibni do vodolaznych
langiv vony ne mnusia zavdiaky spiranomu prukovi, jakyj skripliuje jich cylindrynu formu.
Zbih! dumaju ja. Navriad y vynachidnyk skafandra zvertavsia po poradu
do lyynky.
Na bahato desiatyli potonuv Dumev u Krajini Drimuych Trav, potonuv u svojich
spostereenniach. A yttia jlo. Koen vynachidnyk, praciujuy nad svojim vynachodom, vrachovuvav pouky inych, vyvav dosiahnennia nauky i techniky. A Dumev vymahaje: liudyno, vy u komach!
Tak, tak! Vy u pavuka! tverdy vin u ciomu konspekti. Vy buduvaty mosty,
vy novoho sposobu vyhotovlennia nytok u pavuka!
Ja namahavsia rozibratysia v cych tezach Dumeva.
Pavuk uy buduvaty mist bez bykiv, pye Dumev. Takyj mist nedorohyj i
micnyj. Mist na lanciuhach.
Dyvna propozycija! Ade liudy ve davno buduju lanciuhovi mosty. Bez pidkazky
pavuka.
opravda, v odnomu dovidnykovi ja znajov zamitku, jaku lehko bulo pryjniata za
art: niby spravdi peryj budivnyk vysiaoho mostu zvernuv uvahu na pavutynnia, protiahnute erez steku sadu, jakym vin prohuliuvavsia odnoho pohooho dnia. Jomu j
spalo na dumku: y ne pobuduvaty mist na zaliznych lanciuhach? Dumev pye:
e v simnadciatomu stolitti liudy robyly sproby vykorystaty pavutynnia dlia vyhotovlennia tkanyn. Zvyajno, ne v ciomu ri: z pavutynnia odiahu ne vyhotovy. Ale
zapozyte u pavuka samyj sposib vyhotovlennia nytok!
Dali Dumev proponuvav vynachidnykam povtoryty toj samyj proces oderannia
nytky, jakyj ja sposterihav, koly popav u pavutynnia.
Ja zahlianuv do encyklopediji i zaznayv na poliach konspektu Dumeva:
Zapiznila propozycija! U 1890 roci ve bulo pueno peru fabryku tunoho
ovku.
Robliay pomitku na poliach, ja zacikavyvsia technologijeju samoho procesu vyrobnyctva tunoho ovku. I pryjov do vysnovku, o zistavliannia pavuka, tobto yvoji
mayny, z viskoznoju maynoju dosy cikave.
U pavuka kraplynky klejkoji ridyny, vychodiay z trubook na borodavkach, ocholodujusia v povitri i peretvoriujusia na nytku pavutynnia.
y povtoriuje cej proces priadinnia pavutyny mayna? V mayni ridkyj rozyn vyavliujesia z tonkych kapiliarnych trubook jer i myttiu na povitri staje ovkovymy nytkamy.
Zachopyvy, ja sprobuvav tonie zistavyty ci dva procesy i zapysav:
Priadyna mayna i pavuk!
U pavuka pavutynna borodavka, zaloza. Ja koly ujavliav jich jak velyeznyj
narost, z jakoho styra koroteki priadyni truboky. Na kinciach cych trubook mistiasia vyvidni protoky pavutynnych vydiliuvanych zaloz.
U mayny priadynyj rozyn, o podajesia pid tyskom u trydcia-sorok atmosfer do truboprovodu, vyavliujesia z jer tonesekych trubook z otvorom vid
0,05 do 0,1 milimetra. Inodi okremi truboky zamineni odnijeju, na jaku nadito platynovyj kovpaok z bahama otvoramy (ponad pjatdesiat).
U pavuka klejka masa, o vydiliajesia u vyhliadi okremych nytook, zlypajesia na povitri v odnu micnu nytku.

V mayny vyavlenyj priadynyj rozyn tuavije na povitri u vyhliadi tonekoji

nytky i namotujesia na puku (suchyj sposib).
U pavuka zadnia para niok tiahne za soboju pavutynnia, ne dajuy jomu pryklejuvatysia do storonnich predmetiv.
U mayny oderana nytka spriamovujesia na puku specinym emaliovanym
vistriam.
Zjednuvannia kikoch nytok v odnu vidbuvajesia za dopomohoju nevelykych emaliovanych vylok.
Tak! Ale cej sposib vyrobnyctva tunoho ovku zastariv. Je bahato techninych
novynok. Priadynyj rozyn pislia vyavliuvannia prochody erez specinu ridynu
vidnovliuvanu vannu i dali, tuavijuy, namotujesia. Takym ynom, mayna, stvorena liudynoju, davno perehnala pavuka! I vse mene j mene proces vyrobnyctva tunoho ovku nahaduje proces pavuoho priadinnia.
Ale omu raptom stalo tycho v sadu? Ne uty holosiv. Viter hortaje storinky knyok
i dovidnykiv.
Na nebi bystri dymasti chmaryny plyvu, zlyvajusia. I o ue temna chmara zapnula nebo j nyko povze nad zemleju.
Stalo cholodno i vitriano. as ity
U nomeri hoteliu ja doytav konspekt Dumeva. Tut ue buly bi ni nespodivani
i due dyvni poloennia j tverdennia.
Istorija liudkoji zbroji poynajesia, jak hadaje Dumev, u Krajini Drimuych
Trav. Starodavnia liudyna naebto zapozyyla svoju zbroju v komach.
ob dovesty ce, Dumev tverdy, niby vsi vydy svojeji zbroji liudyna koly vyhotovyla za dvoma pryncypamy: za pryncypom riuoji ployny i za pryncypom hostroho
klynu.
elepy komach iz zazublenymy kinciamy (pryncyp riuoji ployny) pidkazaly
liudyni vyhotovlennia noa, mea i abli. Roha-ole spys I kyndal (prynpyc hostroho klynu).
Bronzovci, kae dali Dumev, ne strani bdoly. Nechaj alia: jiji tverdyj chitynovyj pokryv ne probyty!
Liudyna ce pobayla, vrachuvala j vyhotovyla yt, jakyj zachyaje vid udariv
spysa.
Bronzovka pidkazala liudyni: stvory sobi taku broniu, jak u mene!
Dyvne tverdennia, zapysav ja tut-taky zboku. Nikoly, ni pid as rozkopok,
ni v peernych i naskenych rysunkach pervisnoji liudyny, ne znajdeno ni slidu, ni natiaku, ni vkazivky na te, o pervisna liudyna zvertalasia po pidkazku do svitu komach.
Pervynna zbroja runa sokyra, abo rubylo, hrubo obbytyj kami, luk, strily
vse ce nijak ne povjazujesia z technikoju v sviti tvaryn.
U konspekti Dumev rozpovidaje, jak komacha tiahne, tovchaje, peresuvaje vanta, jakyj u bahato raziv perevyuje vahu jiji tila. Vin kae pro ti organy komach, jaki
prystosovani ryty, skrebty, rizaty, chvatatysia. Oce, mabu, cikavo
Ja ytaju dali pro vytryvalis komach.
Mekanci Krajiny Drimuych Trav mou yty bez jii dovhi misiaci, zasynaty na
roky. Pavuk-chrestovyk tiahne svoje pavutynnia zavdovky simdesiat dva metry, ne
vyvajuy nijakoji jii, a jako zdoby ne potrapy do cijeji sitky, vin plete v inomu
misci novu.
Sumno i tiako ytaty cej konspekt majbutnioji praci Dumeva, praci, na jaku
ve vytraeno desiatky rokiv yttia v Krajini Drimuych Trav i e pidu roky j roky. I
nastane as praciu bude zavereno, i stane todi zrozumilo: v osnovi jiji ley ideja
cilkom dovina, vypadkova i prosto smina: Liudyno, vysia techniky v komachy!
Usi porady i vidkryttia Dumeva zapiznaly!

Konspekt zakinuvavsia takym samym nezvyajnym zvernenniam, jak i poynavsia:

Veni! Ne na papirusach i ne na pergamentach vy siohodni pyete svoji praci, a
na paperi z derevnoji masy. Ne zabuvajte: paperovi osy pidkazaly liudstvu, o papir
mona vyhotovliaty z derevnych volokon. I z toho dnia velyka ekonomija u vytraanni
kotiv na papir u bahato raz zbiyla molyvosti poyrennia nauky i zna.

Jak! Usi tajemnyci Krajiny Drimuych Trav, pokrov z jakych zirvav Dumev, usi
zahadky instynktiv mekanciv cijeji krajiny, o jich vin rozhadav, usi vidkryttia, jaki
vin zrobyv, use ce postalo peredi mnoju u vyhliadi aliuhidnoho pereliku na temu:
Liudyno, vysia techniky v komach!.
o trapylo? Ja bayv, skiky novoho Dumev vidkryv, vynajov u Krajini
Drimuych Trav. Ja sam peresvidyvsia v tomu, o vin moe skazaty liudiam bahato
o. Ja buv svidkom, jak pidkoryv vin liudkomu rozumovi instynkty mekanciv cijeji
krajiny. I vse ce nae znyklo. U svojemu konspekti Dumev pokirnyj rab jakycho
vypadkovych zna. Ja pryhaduju joho rozhublenis, koly vin meni skazav: Tysiai varintiv konspektu u mene v holovi, i vsi odnakovo valyvi. I vin use vidkladav, vidkladav Ne zumiv vidriznyty holovne vid druhoriadnoho. I ne Dumev vybrav proekt, a
odyn z proektiv najbi vypadkovyj ovolodiv ujavoju Dumeva, polonyv joho.
Oevydno, vsia ri u tomu, o v dni samotnosti v Krajini Drimuych Trav Dumev
tysiai j tysiai raziv hotuvavsia do rozmovy z liumy ta stvoriuvav u svojij ujavi proekty, varinty, novi j novi redakciji cijeji rozmovy. I o nevyslovleni varinty i varinty
varintiv mnoyly, poaly duyty joho. o bie vin movav, to mene mih rozibratysia
i vidibraty holovne, o znajov u Krajini Drimuych Trav. Usi vidkryttia i spostereennia buly dlia nioho odnakovo dorohi i znaui.
Varinty pidkoryly sobi dumku liudyny.
I ot zamis arivnoji symfoniji my ujemo kika bezladnych taktiv.
Konspekt pomylok! Ja napysav ci slova na obkladynci rukopysu Dumeva.
Hirkota! Sum!
Hodi! as jichaty! Ja stav znovu skladaty rei v emodan. Zvyajno, Dumev
bezstranyj mandrivnyk po nevidomij krajini sam zabludyvsia sered drimuoho lisu
svojich znachidok, vidkryttiv, zadumiv i peredbae.
Ot ue veorije y ne zaynylasia bibliteka? Treba vstyhnuty zdaty knyky.
Perekladu rei potim.
Ja vyjov z hoteliu, a rukopys zalyyv na stoli. Neuvanis? Nedohliad? Pospich?
Chiba neodnakovo? Ta lycho trapylosia tiky tomu, o konspekt zi svojimy pomitkamy
ja zalyyv na stoli, a sam piov do bibliteky.
Le sijavsia doyk. Liudej na vulyci ne bulo vydno. Nebo zavolokly husti siri
chmary. Bulo mokro i vitriano Sumni, pochmuri dumky ne zalyaly mene.
o ja napyu Dumevu z Moskvy?
Zdaty joho rukopys do redakciji? Ale v niomu nemaje vidkryttiv. Ach, navio ja,
ne podumavy, v hariaomu poryvi sercia podav nadiju, zapalyv Dumeva? Navio naprosyvsia vidvezty joho zajavku? Dumev meni poviryv. Vin viry, o zdyvuje nauku
svojimy vidkryttiamy. A rukopys iz redakciji jomu povernu. Molyvo, napyu: U vas
je cikavi porivniannia form instynktu v sviti komach z technikoju, jaka stvoriujesia
rozumom liudyny. Zamis toho, ob vidkryvaty davno vidkryte, napyi zachopliujuu
knyku dlia ditej.

Ja zhadav rozpovi odnoho pymennyka pro staroho dida z velykoju syvoju holovoju ta oblyiam kolioru pergamentu. Cej staryj koly tyniavsia hluchym mistekom i
desiatky rokiv namahavsia vsim dovesty, o vin vidkryv jaki zovsim novi sposoby i
metody obysle. Ale joho nichto ne sluchav. Odnoho razu pryjidyj student-matematyk uziav joho zapysy i pobayv, o staryj vidkryv davnym-davno vidkrytu tablyciu
loharyfmiv.
Staryj ne bez trudnoiv perekonavsia u pravynosti sliv studenta. Dovho diakuvav
jomu i piov do sebe dodomu. Toho dnia joho znajly mertvym. O istorija staroho.
Bulo ve zovsim temno. Ja zdav knyky i vyjov z bibliteky. Nyki chmary vysily v nebi,
samotnimy vydalysia meni vohni lichtariv na vulyci.
Z pouttiam smutku schodyv ja z vysokoho mokroho slykoho hanku bibliteky. Do
hoteliu zalyalosia projty dva kvartaly i provulok. Potim ja diznavsia: v cej samyj as
Dumev pospiav do mene pospiav radisnyj i aslyvyj. Ale my rozmynulysia.
Dumev ne zastav mene v hoteli. I skojilosia te, oho ja ne spodivavsia i ne peredbaav.
Vid Bulaj ja dovidavsia pro vse, o stalosia z Dumevym cioho dnia.
Pislia obidu Sergij Sergijovy, jak i zavdy, v suprovodi Poliny Olexandrivny vyjov
z budynku i, prochodiay povz nove prymiennia koly, zupynyvsia. Siudy pidjichala
vantana mayna, sviopofarbovana, prykraena hilkamy zeleni. Na hanok vybihly dity
z veselymy vyhukamy, hunym smichom:
Po nas pryjichaly! Po nas! V pochid!
I na oblyi v Bulaj, koly vona rozpovidala pro ce, vidbyvsia yryj podyv.
omu Sergij Sergijovy zupynyvsia? Dyvysia, dyvysia i ne moe nadyvytysia.
Nae nikoly ne bayv, jak pinery vidjizdia do taboriv.
Tut slid zauvayty, o Polina Olexandrivna tak e j ne diznalasia, zvidky prybuv
Sergij Sergijovy. Vona ne chotila tryvoyty joho rozpytuvanniamy. A ja tak i ne vstyh i
ne znav, jak jij rozpovisty pro ce.
Sergij Sergijovy pobayv, jak vysoka biliava divyna zijla z hanku i skomanduvala:
Strunko! Do vynosu prapora pryhotuj!
I, koly povz prytychlych koliariv, o vydko vyykuvalysia v linijku i pidkynuly
ruky v saliuti, pid zvuky dvoch fanfar i malekoho barabana poaly pronosyty prapor,
ervonyj prapor z zolotymy literamy, na oblyi v Sergija Sergijovya buv maje zachvat.
Vin vdyvliavsia v oi ditej siri, blakytni, kari, orni oi, taki promenysti, vavi,
blyskui. Ci oi hordo j suvoro provodaly svij pinerkyj prapor.
Potim prapor vstanovyly na mayni i vidrazu vse zmialosia, zahomonilo, zasmijalosia. Dity, nazdohaniajuy i vyperedajuy odne odnoho, chto jak mih, z usich bokiv
lizly v maynu. ofer poav pidsaduvaty menych.
Ale odna divynka, zovsim e maleka, vyhuknula:
Ja sama! Ja sama!
Vona vydko, ipko i sprytno vylizla na koleso, perechylylasia erez bort vidletily
nabik dvi kisky i syneka v skladoku spidnyka. Divynka strybnula, sila na lavoku
poru fanfairysta i hordovyto hlianula na tovaryiv.
Tut ue Sergij Sergijovy ne vytrymav vin sam zasmijavsia i pomachav ditiam
rukoju.
ofer posygnalyv. Dity zaspivaly pisniu. Mayna znykla za rohom vulyci.
Potim Dumev piov dodomu. Vsiu dorohu vin movav. Cioho razu navi sam z
soboju ne rozmovliav, cho buv schvyliovanyj.
Movky vin projov do laboratoriji, zamknuvsia. Potim raptom spustyvsia iz svojeji
batoky i skazav Polini Olexandrivni:
Ja muu pryznatysia holovnoho, najholovnioho meni samomu ne zrozumity

Vin buv do kraju zbenteenyj, siv hlyboko v krislo i zadumavsia. I tut Polina
Olexandrivna i susidka Javdocha Vasylivna poaly obereno rozpytuvaty: oho vin,
vlasne, ne rozumije?
Ja dyvyvsia, jak zvodysia budynok, jak vin vydko roste, a liudej tam maje i
ne bayv. Ne zdyvuvavsia. Pobayv na vulyciach zamis kinnych ekipaiv ta voziv bahato mayn. Zrozumiv. Ale ne zdyvuvavsia. Nu ot Skai meni, zvidky ci pisni? Zvidky
cia radis? I dity, i dorosli I rankom, i vveeri. Ini liudy!
Z oho tut dyvuvatysia? oho tut ne rozumity, Sergiju Sergijovyu? skazala Javdocha Vasylivna, splesnuvy rukamy. oho tut dyvuvatysia, Sergiju Sergijovyu? povtoryla vona i schopylasia: Oj, moloko na kuchni zbihlo!
I tiky teper Polina Olexandrivna diznalasia, o Sergij Sergijovy probuv, podibno
do Robinzona, ne zustriajuy protiahom cych dovhych rokiv odnoji liudyny, v jakij
nevidomij krajini. Ale v jakij? Vona ne zvauvalasia pro ce zapytaty.
O, jak bahato, bahato dovedesia jomu vznaty, per ni vin zrozumije nove yttia!
Polina Olexandrivna poala z pineriv, jakych vin bayv cioho dnia, i perejla do
toho, o vidbulosia protiahom usich mynulych rokiv.
Usmika hlybokoji, zoseredenoji radosti peretvoryla, osiajala oblyia Sergija Sergijovya. Polina Olexandrivna podyvylasia na nioho i raptom upiznala, zhadala ciu usmiku. Ot same z takoju radisnoju usmikoju Sergij Sergijovy koly, davnym-davno,
pryjov do neji I prosyv posluchaty napysanu nym pjesu dlia skrypky. Pered tym jak
zihraty jiji, vin skazav:
Ujavi sobi yrokyj stepovyj liach de vdalyni. Litnij polude. Speka. Vse yve
zamovklo, zachovalosia, pryajilosia. Taka tya v stepu buvaje todi, koly dovho stoji
sucha, arka pohoda. Ale cia tya vsia napruena. I o zvidky zdaleku uty hrim, nablyajesia hroza. I, peredbaajuy hrozu, dolynaju okremi holosy pro o pytaju,
o vyhukuju. Udar dzvona. Tya vybuchla. Holosy zlyvajusia v chor. Hroza rozburchala ne na art. Chor holosiv vitaje hrozu, zlyvajesia z neju. Ta o hroza mynula.
Zalyyvsia uroystyj chor. Vmyvsia yttiedajnym doem step. Use oylo. Chor postupovo, postupovo tane. Tiky blyko, zovsim blyko zalyvajesia radisnoju pisneju stepova
ptaka.
I Polina Olexandrivna erez bahato-bahato rokiv znovu pobayla na oblyi Sergija
Sergijovya tu samu posmiku, z jakoju vin koly hrav svoju pjesu dlia skrypky.
I vse, pro o rozpovidala Bulaj, Sergij Sergijovy sluchav tak radisno, tak hariae,
niby vin vpiznavav u ciomu due znajome, blyke j ridne, o ylo v joho ujavi, z ym
zridnyvsia vin u svojich dumkach e todi, davnym-davno. Lahidniym i svitliym stavalo joho oblyia, i radisno epotiv vin:
Znaju! I vse rozumiju Znaju!
Stiky bulo perekonanosti v joho vyhuku: Znaju!, o Polina Olexandrivna podumala: A y ne poartuvav Sergij Sergijovy, koly kazav, o mekav bahato rokiv u
jakij bezliudnij krajini?
Schvyliovanyj, schopyvsia vin z krisla, de tak dovho sydiv, sluchajuy Bulaj, i vyhuknuv:
Teper rozumiju! Tam, u Krajini Drimuych Trav de ja yv bahato rokiv y
ne pro ce tam chotiv meni rozpovisty mij Druh, z jakym ja povernuvsia siudy? A ja!.. Ja
ne sluchav joho, ne rozumiv, obrazyv tam, u Krajini Drimuych Trav!
Polina Olexandrivna splesnula rukamy:
Jaka krajina?
Ale Dumev ne douv.
Biu v hote! Vybayty i skazaty dva slova.
Ote, my rozmynuly.
Ja jov u cej as iz bibliteky do hoteliu: treba vziaty emodan i na vokzal!

Ne zabuty b pereklasty rei v emodani. Rukopys Obydva prymirnyky na

samyj spid, podumav ja, ve pidchodiay do hoteliu.
Do prypustyv. Z moria nasuvavsia tuman.
Hote. Kliua u afci na zvyajnomu misci ne bulo. Vin styrav u dveriach. Ja vidynyv dveri do svoho nomera i zavmer.
Jaskravo horila lampa. Bulo tycho. Ta de rukopys Dumeva?
Na stoli joho ne bulo.
Vin znyk.

Tovaryko erhova Chto buv u mojemu nomeri?

Movannia u vidpovi. Divyna j dali ytala.
Ja pidijov, poklav ruku na knyku I prykryv storinku.
Och, ce vy!.. nareti pidvela na mene oi erhova. Jakby vy znaly, jakyj ce
udovyj roman!
To chto buv u mojemu nomeri?
Chto buv!.. Ja dala kliu vid siomoho nomera tomu hromadianynovi z Moskvy
Vin uve as vidjidav, vidjidav, ale tak i ne pojichav. Potim znovu skazav: Ja jidu
I znovu povernuvsia.
Vy kaete pro mene! Ja chodyv do bibliteky. Kliu zdav vam. Dopiru povernuvsia, a kliu u dveriach styry. Komu vy davaly kliu? Chto vam joho ne povernuv?
Oj, vychody, to buly ne vy?.. Hercogynia pidvela svoji dyvni holubi oi: Vikont!
U zvukach vaych fatanych sliv
To vy ne znajete, chto buv u mojemu nomeri?
Probate!.. Zhadala!.. Jakyj povanyj olovik prychodyv do vas Ot ja j dala
jomu kliu. o , jomu u korydori ekaty? emnyj takyj! Nioho pohanoho vid takych
ne buvaje.
Ja machnuv rukoju, povernuvsia v nomer i tiky tut pomityv zapysku na stoli:
Mij drue! y znajete Vy, z jakoju radistiu ja jov, maje bih do Vas! Jake svitle
sviato bulo v mene na dui! I e: ja chotiv dodaty arku-druhyj do moho konspektu. Ale
pannoka, jaka erhuje v hoteli, vydalasia meni trochy neuvalyvoju osoboju, i ja ne
navayvsia zalyyty jij svoji arkui.
V nomeri Vaomu na stoli pobayv svij rukopys, poav pidkladaty novi arkui i tut
proytav Vai pomitky na poliach. Na jaku my vpav u rozpa. Ale opamjatavsia. V
konspekti mojemu nema pomylok! ymalo tajemny rozhadav ja i ymalo vidkryttiv
zrobyv u Krajini Drimuych Trav. Ale z nych ja vybrav ti, jaki doroi i blyi mojemu
serciu i najvalyvii dlia nauky.
Ach, mij molodyj drue! Vy, Vae pokolinnia, y znajete Vy, jaki vaki, jaki nesterpni buly asy todi, koly ja buv molodyj? Jakym samotnim ja sebe pouvav!
A potim na dovhi roky Krajina Drimuych Trav
yty meni zalyylo nedovho. Ja staryj.
Zaraz meni due tiako. Ja chou zalyytysia sam.
Trochy pobudu na samoti. Samotnis poverne meni duevnu rivnovahu. Ote, my
ne skoro pobaymo. Ta j Vam as vidjizdyty Proavajte!
A ja Vas poliubyv.
Va Sergij Dumev.

Ja piov, maje pobih do Dumeva. Ale laboratorija bula poronia. V hrubci dohoriav voho. Bilia hrubky valiavsia obhorilyj arku. Ce, oevydno, bulo vse, o zalyylosia vid konspektiv Dumeva. Polina Olexandrivna bula vnyzu, u svojij kimnati.
Sergij Sergijovy uziav parasoku i kudy kvaplyvo piov. Ja hadala, o vin
znovu piov do vas. Ade peryj raz vin vas ne zastav. De vin? Takyj tuman! Do!

Cijeji noi na more vpav tuman. Jaka temi! Vohko, nepryjemno, cholodno. U syvij,
hustij sitci dou zahubyvsia liach do selya naukovych pracivnykiv.
omu ja kynuvsia siudy, ukajuy Dumeva? Sam ne znaju! Molyvo, tomu, o
cijeju dorohoju ja z Dumevym povertavsia do mista.
Dumev choe zalyytysia na samoti? Nechaj! Ale stara liudyna, jaka ne znaje ni
novych vuly cioho mista, ni liachiv do mista, i sama v tumani, pid doem
Do kraju sturbovanyj, u rozpai, kartajuy sebe za te, o tak nedbalo povivsia z
rukopysom Dumeva, ale vse-taky z nadijeju, z ostannioju nadijeju, o vin de tut, poru, na cij dorozi, ja pospiaju, ukaju, klyu:
Dumev! Dumev!..
Mij pla i kostium zmokly, strumky vody tekly na komir.
A ja vse jov i hukav:
Dumev! Dumev!
He-ej! Chto kryy? Viz u tumani malo ne najichav na mene. Na vozi-dvoje
liudej. Ja rozpytav jich, chto taki, i dovidavsia: ce buv Mykola Siencov, ue sikohospodarkoho technikumu, i sanitar z mikoji likarni.
Pytaju:
y ne bayly vy na cij dorozi staroju olovika?
I o o rozpoviv meni Mykola:
Hodyny dvi tomu v tumani ja malo ne najichav na olovika, o jak na vas zaraz.
Strilka moja koniaka, vidrazu zupynylasia. olovik vidijov ubik. Ja prysvityv elektrynym lichtarykom i bau: staryj, nevysokyj na zrist, pid velykoju parasokoju.
Schoyj na naoho vykladaa chimiji. Tiky toj v okuliarach. Ja j kau jomu:
Hromadianyne, sidajte! Pidvezu!
Vin siv. Pojichaly povoli. Zovsim nedaleko vidjichaly, a didu cej ue choe zlizty z
voza. Ja jomu dopomih.
Diakuju, kae, junae. Ja ve pryjichav.
Kudy, dumaju, vin pryjichav? ytla tut ne vydno, do. Hromadianyn cej
zvernuv kudy ubik, potim znovu vernuvsia na dorohu, ide-brede Ja pojichav poriad
z nym, ale vin mene ne pomiaje. Holosno sam iz soboju rozmovliaje. Potim iz dorohy
kudy zvernuv. I znovu na dorohu povertajesia.
Dumaju: Jak use ce zrozumity? o vin ukaje v takij temriavi i v takyj do?
Ja znovu do nioho:
Hromadianyne, ja mou e pidvezty vas!
Siv, pojichaly razom.
Za hodynu v selyi budemo, kau. Zihrijete.
Meni ne tudy. Ja skoro zlizu. Atanku poukaju.
Jaku tam atanku vin ukaje na doi? podumav ja i chotiv zasmijatysia, ale
zhadav.
To vy tu atanku ukajete, o za hajem?.. Vona zovsim rozvalyla. Nichto tudy
j ude ne chody. A zaraz do, ni.
A vin use v tuman vdyvliajesia. Nareti ja zrozumiv: chvoru liudynu vezu. Moe,

profesora jakoho? Dbajlyvo prykryv jomu plei brezentom. Pojichaly. Profesor dovho
movav, potim poav rozmovliaty sam do sebe. Pro jakycho dyvnych tvaryn z jakoji
neisnujuoji krajiny. I znovu zamovk.
A do ue llie jak z vidra. Ja ziskoyv iz voza, na nohy jomu poklav miok z sinom,
popravyv brezent u nioho na pleach.
Spasybi, junae! Vai baky dobre vychovaly vas.
Ja kau:
Nema u mene bakiv. Vony pomerly, koly ja zovsim malekyj buv.
A chto vychovuvav vas?
Pojasniuju:
Ris u dytbudynku. Potim remisnye uylye, a teper ja v technikumi. Vzahali,
komsomol vychovav.
A vin pytaje:
Chto, chto? Jak vy skazaly? Ne rozumiju
Nu, dumaju, treba vyde jichaty. Vin zovsim chvoryj.
Ziskoyv z voza. erezsidelok pidtiahnuv, popruhu j suponiu pereviryv. Povernuvsia do voza, a hromadianyna moho j nema!
Tut ja sobi nakazuju: Vjazy sobi, Mykolko, skruty, ale chvoroho znajdy i do likarni
vidvezy.
Zavernuv ja Strilku nazad do mista, pohnav prosto do likarni. Posadyv na voza
sanitara i nazad Ocioho profesora my j ukajemo. Skri vynyporyly. Treba v haju
poukaty zakinyv svoju rozpovi Mykola Siencov.
Tuman naebto rozvijavsia, ale do to vuchav, to znovu lyv.
Ja zalyyv Mykolu z sanitarom na putivci j nakazav jim ekaty. A sam pobih z
lichtarem po aleji. Tak, tut de atanka. V nij my vdiahalysia. ekaly veora
Aleja! Jaka vona v temriavi neskinenna!
A o, jak Dumev zablukav, stomyvsia, zasnuv de abo vpav?
O i akacija. Vona zasloniaje vchid do atanky. Ja rizko vidchylyv hilky, vony
riasno obbryzkaly mene doem. Mij lichtar osvityv napivzohnyli stovpy vid stolu i lavoky. Nikoho
vyde do bazy Rajcharotorhu! Mabu, vin tam!
Jaka tya! Tiky stukotia kraplyny po diriavomu dachu atanky. Ta o ce? y ne
pryulosia meni? Jake zitchannia.
Ja ohlianuvsia. Svitlo lichtaria vpalo na stovp bilia akaciji, i za nym, za cym
stovpom, Dumev
Sergiju Sergijovyu!
Vin vyhlianuv z-za stovpa i tijeji myti vidvernuvsia vid mene.
Ja kynuvsia do nioho. Zakliakla, cholodna, kryana ruka. Vin uve tremtiv. Joho
morozylo. Dumev ne dyvyvsia na mene. Ja huknuv Mykolu Siencova i sanitara. Vony
pidbihly do nas. Sanitar vydko zniav vatianku i nadiv na Dumeva, nakynuv na joho
plei svij brezentovyj plani. Dumev movky vsiomu pidkoriavsia. Kolia vziav joho pid
ruku. My pily. Sanitar osvitliuvav lichtarem liach. Inodi svitlo lichtaria padalo na
Dumeva: oblyia stomlene, blide, ale oi suvoro j uvano dyvyly povz nas kudy u
dalei. Usi movaly. Tak dijly do putivcia, de stojala koniayna, prypjata do prydoronioho dereva.
Do likarni? spytav Mykola Siencov. Ja nachylyvsia do nioho i tycho skazav:
Sergijevi Sergijovyu bude krae vdoma.
Viz ruyv z miscia. Bulo zovsim orno. Doyk, teper ue mliavyj i nudnyj, umiv
u lysti prydoronych derev. Usi movaly. Viz spokijno i povino kotyvsia dorohoju do
mista:

umy poludnevym homonom Moskva. Bezupynno ma mayny, obmynajuy

majdanyk bilia stanciji metro, ma uhoru, do Arbata. Hudky mayn, dzvinky tramvajiv vysia u povitri. Vsioho my-druhu, i vuchaju. I, nae dohaniajuy, rozukujuy
zvuky, o ve roztaly, tut-taky vynykaju novi hudky i dzvinky, vynykaju uperto i bezperervno, ob posylyty cej homin i tak samo rozynytysia v niomu.
umy Moskva. Mayny ma do Arbata. Bilia stanciji metro bahatoliudno. Do instytutu na Metrobudivku i do tramvajiv pospiaju, vybihajuy z metro, studenty I studentky. Jim nazustri idu liudy, povino i vako, vydko i vavo, ob spustytysia v
metro i za kika chvylyn ue buty v mahazynach na Petrivci, staty z druhoju zminoju do
robooho verstata, sisty za roboyj stil de u Sokonykach y na Krasnosekij.
Tysiai j tysiai krokiv! Use zlylosia v odyn dovhyj riznomanitnyj hamir.
O ue dva dni, jak ja v Moskvi. Robota, turboty, zustrii, spravy, telefonni dzvinky,
vse niby zlylosia z cym umom i hamorom. I ci turboty daleko vidsunuly vid mene vse
te, o bulo kika dniv tomu.
Jak davno ce bulo! Ta y j bulo?
Viz u tumani Mykola Siencov i sanitar Temna hladi ose, napivzrujnovana
atanka A v nij Dumev. Sam pid doem. Potim znovu arudinnia kolis voza po ose
My todi unoi zdaly Dumeva pid opiku Polini Olexandrivni, A vranci ja diznavsia, o
Sergij Sergijovy lye trochy zastudyvsia. Vin prosyv tiky pro odne: nikoho do nioho v
laboratoriju ne puskaty.
Ja vidrazu poproavsia z Bulaj. Vona zapysala moju moskovku adresu.
Potim ja zavitav do Tarasevya. Vin e ne povernuvsia z oblasnoji konferenciji. Ja
zalyyv u nioho svoju adresu i toho veora siv u pojizd na Moskvu
Jak veselo, hamirno i jaskravo tut, bilia metro! Napivkicem stoja prodavci kvitiv.
Pid serpnevym, e hariaym soncem horia vohnenno-ervoni nasturciji v nyzekych hlynianych hleykach. Do erdynok, prybytych bilia stoliv, pryvjazani hotovi
bukety kvitiv, obramleni obovjazkovoju uzorastoju paporottiu. Z konoho buketa
dyvliasia i pyajusia svojimy ervoniastymy, malynovymy i ovtohariaymy tonamy
oryny. Ale namahajusia schovatysia v buketi i staty nepomitnymy bili kuky perlyn.
Daremno. Jich vydno, vony nadaju lahidnosti i skromnoji prynadnosti buketu.
Kvity serpnia! Vai barvy taki jaskravi, intensyvni i rozmajiti!
Ta skoro osi. Do
ovte vjanennia.
I otut, cijeji chvylyny, na ciomu majdanyku, bilia koykiv z kvitamy, ja raptom
zhadav yvyj voho tych, inych barv.
Krajina Drimuych Trav! Ja todi dav: ot-ot vidynysia brama v ohoroi z nadkryllia midnoho uka! I peredi mnoju ve ne ohoroa, a veletenka teatrana zavisa,
palajua, siajua zovsim neznajomymy meni barvamy.
Aha! Jaka tajemnycia kryjesia v syli, jaskravosti, chymernosti ta riznomanitnosti tych barv? I omu Dumev tverdy, o ci barvy vini i nikoly ne pomianiju?
A o, koly koly tut prychovane jake vidkryttia? Ade molyvo Jak znaty!
Nadto ve lehko i vydko ja nazvav konspekt Dumeva konspektom pomylok! I
ot obrazyv staru liudynu. Daremno ja umovyv joho pysaty nezvynu dlia nioho zajavku.
Zajavka! Navi zvuannia cioho slova bulo uym dlia joho sluchu. Ja dezorijentuvav
joho. A ym i jak ja dopomih Dumevu?
O, napryklad, vin pokazav meni udesni barvy na sporudenij nym ohoroi bilia
litnioho budynku. I palko hovoryv pro nych, jak pro velyke vidkryttia. Komu b pro ce
rozpovisty? Pereviryty, zapytaty

y ne zvernutysia meni do Kalganova? Vin zyk. Problemy svitla, kolioru i barv

joho halu. Pro nioho ja asteko ytav u naych gazetach.
Tak! Siohodni-taky, jako vstyhnu, pidu v instytut do Kalganova. Pislia kinozjomky, pislia repetyciji.
U pavijoni kinostudiji, dyvliay pry jaskravomu svitli jupiteriv na dekoraciju, ja
j dali dumav pro dumevki barvy. I na repetyciji v temnomu zali dlia hliadaiv, za
reyserkym stolykom, nad jakym hory samotnia lampa pid temnym abaurom, u spokijnij, le-le napruenij tyi, o poruujesia replikamy aktoriv na sceni, dyvliay,
jak osvitliuvai dobyraly kolir sotiv ta osvitliuvaly dekoraciji, ja znovu zhadav slova
Dumeva.
Ach, cia zele vesny, namaliovana v teatri na faneri i kartoni! y zminiujesia
vona razom z muzykoju orkestru? Ni! Barvy zastyhly raz i nazavdy
Repetycija zakinyla o etvertij hodyni dnia. e vstyhnu zajty do Kalganova!

e vyruvav moskovkyj de, a ja ve buv u kabineti zyka Dmytra Dmytrovya

Kalganova. Vin poprosyv mene zaekaty, poky kiny rozmovu zi svojimy spivrobitnykamy. Rozmova jichnia bula dlia mene nezrozumila pro jaku skladnu zynu problemu.
Oblyia zyka meni ymo nahaduvalo vidomyj portret Jermolova, bezstranoho
heroja bytv proty Napoleona.
Ta zyk Kalganov ne vojin, vin venyj i yve ne v devjatnadciatomu stolitti, a v
nai dni. Vin ne vojin. Ale cej est, itkyj i vladnyj, ci ruchy bez bu-jakoho vidtinku
metulyvosti Jakyj levjayj povorot holovy! Rysy oblyia velyki, rizki, maje mohutni.
Holos rozkotystyj
Ja dyvyvsia i dumav: Spravdi, taka liudyna navede poriadok u kolovoroti naukovych problem, proektiv, zadumiv i propozycij navede dobriayj chaziajkyj poriadok
na svojemu venomu podvirji.
Choete virte, choete ni i vvaajte vse ce za fantastynu povis tak
poav ja svoju rozpovi pro Dumeva, koly Kalganov posadyv mene v krislo poru sebe.
Spoatku vin sluchav mene z jakoju liutoju dobrodunistiu. Ta koly ja zahovoryv
pro jarmarok, de davnym-davno Dumev pokazav svij peryj polit, a metkyj kupe za
pokaz smertenoho nomera liyv pjataky, oi v Kalganova zablyaly, vin rvuko vidvernuvsia od mene i poav rozhliadaty o u veirniomu vikni.
Potim pyno hlianuv meni v vii j zahovoryv:
Skiky znyenych, zadavlenych narodnych talantiv! To buly prokliati asy.
Vony zahnaly Cilkovkoho z joho rozrachunkamy na horye, vtysnuly Miurina u pivnadilu zemli
Kalganov zamovk
Koly ja poav rozpovidaty pro te, jak Dumev, o joho ja znajov u Krajini
Drimuych Trav, napolehlyvo proponuvav perejniaty v komach riznoho rodu technini
docinosti, jak vin vyslovliuvavsia, Kalganov schvyliovano pidvivsia z krisla.
On jak! On jak! povtoriuvav vin.
Vy dyvujete? spytav ja.
Ni, z oho tut dyvuvatysia? Liudyna zdavna prydyvlialasia do velykoji laboratoriji pryrody, vyvala jiji ne tiky zarady pustoji cikavosti. Vona xuvala vse povane,
vykorystovuvala, prymuuvala sobi sluyty. Liudstvo j nadali napolehlyvo i dopytlyvo
dosliduvatyme, vidkryvatyme novi j novi zakony pryrody, ob keruvaty nymy. Ovolodivajuy pryrodoju, pidkoriajuy jiji sobi, zminiujuy jiji, nauka ne slipo, ne mechanino

nasliduje hotovi zrazky. I nioho stranoho ne bau v tomu, ob skorystatysia z pidkazky pryrody. A jak e inake?!
Treba vyde zapytaty Kalganova pro holovne, podumav ja. I stav rozpovidaty
pro te, jak Dumev u Krajini Drimuych Trav pryviv mene do svoho litnioho budynku,
a ja zupynyvsia, zaudovanyj barvamy joho ohoroi. Ohorou bulo skladeno z kryl zvyajnych metelykiv. I cia ohoroa minylasia i vyblyskuvala barvamy nadzvyajno jaskravymy i krasyvymy, a Dumev meni skazav, o ci krycia pryroda ne zabarvyla, o skladajusia vony z bezbarvnych prozorych lusok i ne maju u sobi zabarvliujuych pigmentiv u vyhliadi koliorovych krupynok.
Skai, jak zrozumity Dumeva? Ade, jako vony bezbarvni, ne zabarvleni, to
zvidky cia hra barv? Jak zrozumity? Ade ce nisenitnycia!
Ni, ne nisenitnycia, a pravyne spostereennia, spokijno vidpoviv Kalganov.
Pravyne spostereennia?! I Dumev ne pomylyvsia? Chiba prozoro-bezbarvne
moe buty barvystym?
ob vy mene zrozumily, omu prozori, bezbarvni krycia metelykiv vyhraju
jaskravymy barvamy, ja ponu, zvyajno, z najprostioho. Z toho, o take svitlo i kolir.
Bu-jake tilo vyprominiuje v prostir energiju u vyhliadi elektromagnitnych chvy,
dovyna jakych zminiujesia zaleno vid temperatury tila: vid desiatkiv mikroniv do
mijonnych astook mikrona.
Zaleno vid astoty kolyvannia rozrizniajusia chvyli: elektryni, infraervoni, svitlovi, utraletovi, renthenivki ta ini. Nae oko moe spryjmaty lye svitlovi chvyli.
juton doviv, o bile svitlo, jake my baymo, je sukupnis koliorovych promeniv.
Vy, zvyajno, znajete, jak bulo rozkladeno promi svitla.
juton postavyv sklianu pryzmu na stil. Sonianyj promi udaryv u pryzmu i zalomyvsia na sim kolioriv rajduhy: ervonyj, oranevyj, ovtyj, zelenyj, holubyj, synij I
letovyj. Mi simoma kolioramy nemaje rizkoji mei: je vzajemni perechody vid odnoho
kolioru v inyj. Napryklad, mi ovtym i zelenym rozrizniaju e kolir lystianoji zeleni,
mi zelenym i blakytnym kolir morkoji zeleni.
Riznomu yslu kolyva svitlovych chvy vidpovidaju svoji koliorovi tony.
Jak vidomo, zvyajno predmety pozbavleni vlasnoho kolioru. Vony maju zdatnis
vidbyvaty, zalomliuvaty abo pohlynaty promeni.
o take kolir ornoho predmeta? Vsi svitlovi promeni, o padaju na cej predmet,
pohlynuto, i poverchnia predmeta ne vidbyla nijakych promeniv.
o take synij kolir? Synia barva. Poverchnia predmeta pohlynaje vsi koliory spektra, a synij kolir vidbyvaje. I my baymo predmet synim.
Tak zyka pojasniuje pryrodu svitla i kolioriv.
Najtona, prozora i zovsim nevydyma luska, o vkryvaje kryla metelykiv, nae
nabir prozorych plastynok, o jako osoblyvo, svojeridno propuskaju svitlo. Tovyna
cych plastynok, abo lusook, rizna i sumirna iz svitlovymy chvyliamy riznoji dovyny.
Ta y ina plastynka zabarvysia u vidpovidnyj kolir, jakyj, prote, zaley vid kuta zoru
hliadaa.
O pered vamy pryklad, o jasno pokazuje, jak zminiujesia zabarvlennia zaleno
vid tovyny plivky: myna buka. Jak asto ditej zaarovuje prymchlyva zmina zabarvlennia mynoji buky! Cia zmina, cia hra barv zdajesia vypadkovoju, nespodivanoju.
Ale tut u erhuvanni kolioriv je suvora zakonomirnis. Koly mynu buku poynaju naduvaty i plivka jiji hruba, vona e pozbavlena kolioru. Ta o buka rozduvajesia
plivka staje tona, na jiji poverchni poynaju minytysia veselkovi barvy. A tym asom
myna plivka ne zabarvlena, v nij nemaje barvnych pigmentiv.
Ta ne v usich metelykiv taki kryla. Je metelyky z pigmentnym zabarvlenniam, i ce
zabarvlennia vycvitaje, vyhoriaje. Je navi grupa metelykiv z takymy kryciamy, v jakych pojednujusia pigmenty zabarvlennia z prozoristiu okremych plastynok.
Va Dumev vybrav ti krycia, v jakych promi svitla samyj lye promi svitla!

 stvoriuje arivne zabarvlennia. Vin zvernuv vau uvahu na toho metelyka, v kryciach jakoho vidsutnij pigment barvnoji reovyny.
I vake pouttia oburennia na samoho sebe (nao ja, ne znajuy suti spravy, tak
lehkovano postavyvsia do liudyny?), zmialosia v meni z chvyliuvanniam i radistiu.
To o ! vyhuknuv ja. Vychody, dumka Sergija Sergijovya na pravdyvomu liachu? Vychody, vin maje raciju taki barvy vini, vony nikoly ne vycvitaju!
Tak, tak! vavo vidhuknuvsia Kalganov. Joho spostereennia i vysnovky
pravyni. Hra barv na takych poverchniach vina,
vona nikoly ne vyerpajesia. Promi svitla zavdy strumuje nad zemleju i, prochodiay kri krycia metelyka, zasviuje hamy barv. Ja pidvivsia z krisla i schvyliovano
movyv:
Siohodni-taky napyu, potiu Dumeva! Tut vyriujesia dolia liudyny!
Kalganov spokijno zauvayv:
Ne zachopliujtesia! Zvyajno, promi svitla zavdy strumuje nad zemleju. Ale
metelyky yvu dni, tyni, a lusoky jichnich kryle due j due tenditni
Tak! Jaka tut vinis! skazav ja, zasmutyvy, i opustyvsia v krislo.
I vse-taky tut pravyna pidkazka, tonke spostereennia. Barvy barvy z promenia svitla, jakyj prochody kri najtoni, prozori lusoky koly e liudyna ne zastosovuvala takych. Ja vrachuju spostereennia Dumeva. Tenditni kryla metelykiv!..
Ta na instytut ukatyme plivky micnii, ni lusoky. Ja ve skazav: slipo, bezdumno
nasliduvaty pryrodu smino Tut Dumev najivnyj. Ale spostereennia tvoro
osmyslene!.. O!.. y znajete vy, o take hostre, vlune, vasno zroblene spostereennia?
Try slova vykarbuvano na frontoni biloginoji stanciji v Koltuach. I slova ci: Sposterelyvis, sposterelyvis, sposterelyvis. Ce uliublenyj deviz naoho Ivana Petrovya
Pavlova. Tak, tak, ja vyprobuju, pereviriu! I todi skau. Nasampered experyment!
Dzvoni, cikavtesia. Budu radyj.

Hodynnyk na kremlivkij vei ve vybyv pivni, a bilia stanciji metro vse e stoji
koyk z kvitamy. Bilia nioho prodave.
Skoro do ranku zatychne Moskva, zaspokojisia nenadovho v procholodnij i po-litniomu nehlybokij tyi. Tya cia ve davno probyralasia do mista, ta jiji liakaly tysiai
oklykiv, okrykiv, vyhukiv, liakaly smich, pisnia A hurkit vuly i plo zmuuvav jiji
zupyniatysia. I vse-taky tya probralasia. Prosoyla. Pryjla.
Ni.
Nad vchodom u metro dedali jaskravie svitysia pyasta litera M. Zaraz tam,
unyzu, prochodia ostanni pojizdy, jich zustriaje kolonada velynych bahatohrannych
marmurovych steblyn. Iz konoji steblyny vyryvajesia mohutnia kvitka. Vona tiahnesia vhoru, i, pidsviuvana prychovanym mjakym svitlom, roztikajesia po steli u vizerunku prekrasnoji pjatykutnoji zirky.
I vsia kolonada cych kvitiv hovory neutnoju movoju pro vely, prostotu i blahorodstvo.
Nahori, za arkamy vchodu i vychodu z metro, ornije tinystyj hustyj Hoholivkyj
buvar. Kisk z vodoju jaskravo osvitlenyj, ale ve zaynenyj. Dedali kvaplyvii i utnii
staju kroky perechoych: ne spiznytysia b na ostannij pojizd!
O iz metro vybih junak. Podyvyvsia dovkola. Pidijov do koyka z kvitamy. Vin v
okuliarach, z knykoju pid pachvoju. Kupuje kvity. Vin neterpliae dyvysia to na hodynnyk, o na rozi vulyci, to na dveri metro, jaki ot-ot zayniasia. ekaje na koho? Vin
opustyv ruku, i kvity torkajusia zemli. 1 raptom my zi svojim buketom vnyz i znykaje

za dveryma, jaki poynaju zayniaty. Majdanyk pered pavijonom metro sporoniv.

Dveri zaynylysia. Prodave skladaje do koyka kvity. Jde.
Navkolo tycho. Ja ne pospiaju. Ja dumaju pro te, o zavtra znovu pidu do zyka
Kalganova. o vin meni vidpovis? O pryjdu: Pamjatajete, tajemnycia vinych barv
Dumeva
Mjako i spokijno osvitliuju majdanyk moloni kuli lichtariv.
I v ciu chvylynu postala peredi mnoju hrizna, dyka Krajina Drimuych Trav: vynyk
to narostajuyj, to zatychajuyj, ale neskinennyj, bezuhavnyj um trav, o jich rozhojduje viter. I Dumev Sam odyn sered yvych mayn, slipych i bahatookych, potvornych i otrujnych! Koen krok zahrouvav smertiu. Ta vin liudyna, i joho hordyj rozum
peremih.
as dodomu. Ve pizno.
O i Volchonka. Neruchomo ley na asfati uzorata ti vid hrat velyeznoho podvirja Instytutu Akademiji nauk. Na nebi povnyj misia. Bili kolony muzeju krasnych
mystectv staly taki, niby chto pidsynyv jichniu bilis. Sklianyj prozoryj dach muzeju
oirnije. A kvity tiutiunu, o rostu vzdov steky do holovnoho vchodu, staly raptom
rizko bilymy, rozkrylysia.
Tycho i misiano na Volchonci. Lehkyj vitre prynosy pachoi rozkvitloho
tiutiunu. Liahla i prostiahnula po asfatu ti samotnioji lypy. Le tremty lystia. I v
ninomu prymarnomu svitli taki lehki, nevyrazni, taki chystki j minlyvi tini cioho lystia,
o zupyniajesia: jak e stupyty na cej drimotnyj vizerunok?
Vse stychlo. Plyve ni nad Moskvoju
O i dveri mojeji kvartyry. V potovij skryci gazeta odna druha lyst.
Potim dzvinok po telefonu, zovsim nepotribnyj. e dzvinok toj, jakoho davno
ekaje.
Ale chto ce tycho krebe ybku vidynenoho vikna? Ce, mabu, susidkyj kit: vin
uve ornyj, z krychitnym bilym halstukom. U susidiv vikna zayneni, i vin obereno
karnyzom probravsia do mene, Rama vidynenoho vikna zavaaje. Ja jomu dopomahaju
vvijty.
Zachote, hostiu, zachote! Nebo ve potemnilo, i bude do vy moete namoyty lapky. Zachote, hostiu!
Kit spokijno i nekvaplyvo vmaujesia na stoli bilia sklianky z volokamy.
Vy, voloky, buly vde syni, a staly zaraz, pry lampi, lilovymy. Dejaki zovsim posyvily. Ti, o vidcvitaju. O ja vas vidsunu, a to kit tak rozvalyvsia, o e skyne zi
stolu sklianku.
Ja ne vidvodu oej vid syvych volook, i tryvone, toskne pouttia pojmaje mene:
o skae zavtra zyk pro vinis barv? o napyu ja Dumevu?
U vidynene vikno potiahlo sviistiu z Moskvy-riky. Nadvori zovsim temno. Nebo
zavolokly chmary, i mjako stukoty po pidvikonniu dribnyj doyk. Nezabarom osi.

Ja povertavsia dodomu vid zyka Kalganova due pizno. Buly tychymy starovynni
provulky Moskvy. Myrno horily lampoky bilia vorit, osvitliujuy z-pid bliaanoho kozyrka nomer budynku i spokijne pivkolo liter nazvu provulka.
Liudy davno splia. Vikna budynkiv i budynokiv temni.
Jak asto v cych provulkach takoji piznioji hodyny moju duu opovyvav smutok:
orni, poroni, ui vikna jako voroe dyvylysia na mene, samotnioho perechooho v
bezliudnych provulkach ade ja poruuvav lunkymy krokamy jich korotkoasnyj ninyj spokij!

Ale zaraz meni zdavalosia, niby vikna radisno j pryvitno zustriaju mene kovzkym
vidsvitom lichtariv po ornych ybkach. Radisna zvistka bula v mene dlia Dumeva.
Kalganov z kymo rozmovliav telefonom, koly ja vvijov do joho kabinetu. Na chvylynu vin perervav rozmovu, pryvitavsia zi mnoju i skazav:
Moja rozmova stosujesia vas. Sluchajte! I Kalganov prodovuvav telefonnu rozmovu:
o? Ni, ni! Ce denne svitlo, ne lampy dennoho svitla, jaki Osvitliuju
pidzemnyj vestybiu metro. Tut barvy o? Vy uly? Navi bayly, jak stina i plattia
svitiasia barvamy v temriavi? Ale ce zovsim ne te. Stina, stile, plattia jako do jichnioho zabarvlennia dodaty soli kadmiju ta cynku j oprominyty utraletovym prominniam, ponu svitytysia. Ce liuminescencija. A ja kau zovsim pro ine Jak mene
zrozumity? A o jak y hanialysia vy koly-nebu za metelykamy? Puskaly myni
buky? To zhadajte arivnu pru kolioriv u mynij buci. Ta plivka mynoji buky myttiu
luskaje. A lusoky metelyka do nych krae ne dotorkatysia taki vony tenditni. Ale
ujavi sobi nadmicnu plivku mynoji buky abo nadmicni lusoky na krylach metelyka.
Takyj nadmicnyj prozoryj sklad ja namahaju oderaty z osoblyvoji plastmasy o?
Dumajete, ne dobju? Vse ce lusne, jak myna buka na solomynci? Kalganov huno
zasmijavsia. Vy zabuly, o ja zyk. Viriu tiky v experyment. Znajdu. Vyprobuju.
Pereviriu. Vam pokau o? Ade i konstruktor litaka ne zabezpeuje svij aparat pirjam ptachiv. O, dijlo! Vy pytajete, nao vse ce? Ce zovsim novyj, zovsim nezvyajnyj
materil dlia oblyciovuvannia budynkiv o?.. Mrija? Postaraju, ob mrija stala
dijsnistiu!
Kalganov poproavsia iz svojim spivrozmovnykom, poklav telefonnu trubku i
zvernuvsia do mene:
V naij laboratoriji, ustatkovanij unikanoju technikoju, ja ukaju, i, zdajesia,
ve znajov reovynu, tovynu stinok jakoji vymiriuvatymu desiatymy astkamy mikrona. Lusoky metelykiv myni plivky My oderaly novu nadprozoru i nadmicnu
plivku. Jiji bude vykorystano dlia vyhotovlennia standartiv velykoji kikosti plastynok
riznoji, dosy maloji tovyny. zyk objednajesia z chudonykom i architektorom. I todi
rei yrokoho vytku, ytla, budynky zahraju pered konym z nas vsima kolioramy
rajduhy
Ja podumav: O ue vidbuvajesia perevirka sposteree Dumeva, o ue vyjavylosia, o joho mirkuvannia pravyni i, moe, o ja sam, nazvavy joho zajavku konspektom pomylok, prypustyvsia velykoji pomylky?!
U dveri kabinetu postukaly. Zajov asystent Kalganova, vysokyj, blidyj, due nekvaplyvyj olovik. Spokijno i pyno podyvyvsia na mene sirymy oyma, vklonyvsia i, ne
pospiajuy, siv na kraj velykoho kirianoho dyvana.
Kalganov i asystent poaly rozmovu pro experymenty nad nadmicnym oblyciuvanym materilom. A ja vse dumav pro te, jak potiu Dumeva. Zavtra-taky litakom
vyleu na odyn de do enka.
Kalganov i asystent prodovuvaly svoju rozmovu. A ja ve ujavliav sobi majbutniu
zustri z Dumevym. I tiky okremi slova jichnioji rozmovy dochodyly do mene: elektroliz pokryttia elektrolizom okysy na poverchni metaliv koliory minlyvosti pokryttia lakom
Asystent piov.
Kalganov skazav:
Ja napysav lysta Dumevu. Ja pozdorovliaju joho i diakuju jomu.
Davajte meni lysta. Zavtra vranci ja vylitaju do enka.
Oce udovo! aslyvoji dorohy! Kalganov raptom huno rozsmijavsia. A
Krajinu Drimuych Trav vy prydumaly tak dlia cikavosti Pryznajtesia! Va Dumev
prosto liubyte-entomolog. Sposteriha pryrody.
Ja promovav i stav proatysia. Kalganov vyjov z kabinetu.

 Ja provedu vas, skazav vin meni. My pily tychymy, svitlymy korydoramy

instytutu. Lehko vidynylysia skliani dveri. Kalganov spustyvsia na kika schidciv i zupynyvsia. Z derev u skveryku stikaly ridki kraplyny dou. Na yrokij moskovkij vulyci
bulo ve bezliudno.
Ja prostiahnuv ruku Kalganovu, ob poproatysia j pity. Ale vin zatrymav moju
ruku v svojij yrokij teplij doloni.
Pro o vy dumajete, Dmytre Dmytrovyu? spytav ja joho tycho.
Vin zdryhnuvsia, niby otiamyvsia, i skazav:
Mriju Tiky mriju I, vse e trymajuy moju ruku v svojij, viv dali: Ja
bau Moskvu majbutnioju, z jiji symfonijeju barv, zapalenych promenem svitla. Koly
robitnyky zakina oblyciovuvannia budynkiv Moskvy nebaenym do cioho asu oblyciovuvanym materilom.
y znajete vy, o kompozytora Skriabina nazyvaly dyvakom, koly vin kazav: Konomu zvukovi vidpovidaje kolir. Zvuky svitiasia kolioramy bemoni tonanosti maju
svij metalevyj blysk, a dizni jaskravi, nasyeni koliorom i bez takoho blysku
Skriabin chotiv, ob vykonannia joho symfoniji suprovodylosia svitlovoju symfonijeju.
o ! Svitlova symfonija tak samo molyva, jak i zvukova. Ale orkestruje ciu symfoniju symfoniju barv zyk-kompozytor. Vin napye ciu partyturu. Ce bude spravdi
soniana symfonija! Symfonija mista Soncia! I kona vulycia Moskvy postane pered
namy v svojemu nepovtornomu ansambli barv.
Upav peryj promi svitla! I vidrazu zahraly, zazvualy barvy Moskvy. Vony
miniasia, slabiaju, maje vyerpujusia, tanu, nae zvuky, nae muzyka. I znovu rozhoriajusia. Moskva misto Soncia! Ci barvy vini! Nazavdy! Tomu o zavdy nad
zemleju strumuju potoky svitla. A u vidpovi na symfoniju Moskvy zadzvenia pid cym
sonianym prominniam svitlovi symfoniji v mistach usioho svitu. I muzyka cia, svitlova
muzyka, stvorena promenem soncia, kerovana naymy zykamy, zvuatyme, poky svity u Vsesviti sonce, poky strumuje svitlova chvylia!..

U palati chvoroho hory lampoka pid synim abaurom. Sergij Sergijovy Dumev
chvoryj.
Z aerodromu ja vidrazu pospiyv do Bulaj. Z radisnym, svitlym pouttiam zajov
ja v dobre znajomyj meni budynok z batokoju. I lye tut diznavsia pro te, o stalosia.
U selyi naukovych pracivnykiv mala vidbutysia dopovi Dumeva jiji zaproponuvav, zaadav sam Dumev. Vin nazvav temu: Poperednie povidomlennia pro dejaki
novi molyvosti v rozvytku techniky. Vin sam pryznayv de dopovidi.
Z vysnaenym oblyiam, v jakomu palkomu poryvi hotuvavsia Dumev do svoho
vystupu, zapalenymy vid bezsonnia oyma pereytuvav storinky knyok. Vin kydavsia
vid knyky do knyky. Vija niby zarazom chotiv uvijty v dveri vsich nauk!
Sergiju Sergijovyu, moe, vidklasty dopovi? tycho pytala Polina Olexandrivna.
Ni! Dopovi pryznaeno. Povidomlennia bude zrobleno v oholoenyj de! vidkazuvav Dumev.
I nastav de. e naperedodni vveeri Polina Olexandrivna i susidka staranno prasuvaly i pryvodyly v poriadok kostium Sergija Sergijovya.
De buv tychyj, pohoyj. Dumev spustyvsia z batoky-laboratoriji. Bulaj mala
joho suprovodyty.
I o pered tym, jak ue jty, Dumev pobayv na zubolikarkomu stolyku Poliny

Olexandrivny matook vosku. Zvyajnyj matook vosku!

Visk! vyhuknuv Dumev. O vartyj podyvu materil! Bdoly stvoriuju
joho v svojemu organizmi. Z cioho matoka vosku ja j ponu svoje povidomlennia. Liudy
zachopliujusia fajumkymy portretamy, stvorenymy v Jehypti dvi-try tysiai rokiv
tomu. Vony zberehly tomu, o yvopyse davnich asiv vrachuvav, jaka velyka
tryvkis vosku. Davno ve vsim vidomo, o z vosku vyhotovliaju sviky j mazi. A o
tam, de ja buv, tam ja sposterihav nove, nespodivane zastosuvannia vosku. Pro ce ja
povidomliu, i nechaj veni zadumajusia. Ce peryj urok Krajiny Drimuych Trav, de ja
perebuvav due dovho.
Pojasni e, nareti, o ce za Krajina Drimuych Trav! malo ne vychopylosia
v Bulaj. Ta vona promovala, ne baajuy v cej chvyliujuyj dlia Dumeva de turbuvaty
joho svojimy rozpytamy. Vona projla do inoji kimnaty, vyjniala z komoda svoji rukavyky.
Nadivajuy jich, vona povernulasia do kabinetu i zliakano zupynylasia bilia dverej.
Dumev buv blidyj, due blidyj. Vin stojav bilia nevelykoho kruhloho stolu i trymav u
rukach jakyj urnal. Vin ytav i pereytuvav uholos:
Visk ue davno zastosovuvavsia v kustarnij promyslovosti, a tako u medycyni,
zakryvajuy pid as chirurginych operacij krovonosni sudyny. Stalelyvarna i chimina
promyslovis yroko vykorystovuju visk. Visk zastosovujesia tako dlia pidvyennia
jakosti stali, pry vyhotovlenni, a tako dlia zbiennia zirkosti optynych skele
Sta Optyni skecia Ja bau, o liudy ve znajly desiatky molyvostej
zastosuvannia vosku. A ja ja spiznyvsia. y ne budu ja sminyj iz svojimy vidkryttiamy?
Movky i tycho vyjov Dumev z budynku v suprovodi Poliny Olexandrivny.
Bilia hanku ve stojala lehkova avtomayna, pryslana iz selya naukovych pracivnykiv. Molodyj ofer, vidynyvy dverciata, pryvitno pojasnyv, o pryjichav po profesora.
Dumev podiakuvav oferovi, bereno vziav pid ruku Polinu Olexandrivnu i piov
piky. Vse na niomu bulo vyprasuvane. Siajala ystotoju nakrochmalena soroka, tverdyj, staroho fasonu komire pidpyrav pidboriddia. Ruka tverdo trymala trostynu.
Tak vony jly, a mayna povino, due povino jichala za nymy.
Ta Dumev buv nespokijnyj. I tiky vony vyjly na asfatovane ose, jake vede do
selya naukovych pracivnykiv, vin poav rozmovliaty. Z kym? Z Polinoju Olexandrivnoju? Ni!
Dumev zvertavsia do sebe samoho. Vin kazav:
Sluchaj! Tvoje povidomlennia pro zastosuvannia vosku zastarilo. o , nechaj!
To ja rozpovim pro ine. y znajete vy vsi, o v Krajini Drimuych Trav moja ruka
volodila velykoju, nevidomoju vam utlyvistiu, bo ja buv todi zovsim ne takyj, jak zaraz?
I ot jako ja dotorknuvsia do svitliaka i zdyvuvavsia: vin cholodnyj, vin zovsim ne hrije!
Svity, a ne hrije. Tut derelo novoho svitla! vyhuknuv ja. To navio nam elektrostanciji? O nove svitlo! o? Zastarilo?.. Nechaj! Ale uroky Krajiny Drimuych Trav
nezlienni! I ja hovorytymu zovsim pro ine. Ja medyk. I tam ja stavyv doslidy. Vy vzialy
v komach due malo: muraynyj spyrt, bdolynu otrutu. A ja vam rozpovim, jak ja prymusyv mekanciv Krajiny Drimuych Trav likuvaty mene vid ran Abo o puchlyna
Vy smijetesia? I ce zastarilo? Spiznyvsia?
Dumev raptom zupynyvsia i vyhuknuv:
Polino Olexandrivno, o ce take? o pizno, a o ne pizno? Jak diznaty, jak
uhadaty?
Pytannia ce: o pizno, a o ne pizno? oevydno, opanuvalo use joho jestvo.
Skiky boliu j stradannia bulo v joho holosi, koly vin vymovliav ci slova!
Ta o vin zamyslyvsia, zamovk. A potim prosto j upevneno skazav:

 Za bu-jakych obstavyn ja diznaju, o pizno i o ne pizno. I ponu vse spoatku!

Sergiju Sergijovyu, maje blahajuy skazala Polina Olexandrivna, y ne
povernutysia nam dodomu?
Ni, ni! vyhuknuv Dumev, zupyniajuy. Dopovi vidbudesia! I rivno o
ostij hodyni veora!
I znovu vony pily.
A nebo bulo vysoke, holube. Lehkyj vitre prynosyv z moria chvyli tepla. Dovkola
bulo choroe, spokijno i tycho. Ale Dumev, oevydno, stomyvsia.
Polina Olexandrivna zaproponuvala:
y ne dojichaty nam na mayni?
Dumev vidmovyvsia: vin ne stomyvsia. I vony znovu pily. Tak dijly do toho miscia, de vid ose vidchody do bazy Rajcharotorhu putive.
Tut Dumev zupynyvsia:
Polino Olexandrivno, ja spravdi trochy stomyvsia. I dobre bulo b vidpoyty! Tut
nedaleko atanka.
Jaka atanka?
O poriad, livoru, za tym hajem.
Ale ce daleko!
Zovsim blyko! I tut-taky, bilia atanky, Krajina Drimuych Trav. Tam ja
proyv usi roky!
Sergiju Sergijovyu, ue blahala Polina Olexandrivna, povernimosia dodomu!
Dumev pochytav holovoju:
Dopovi vidbudesia!
Polina Olexandrivna prysila na jaki kolody, o lealy kraj dorohy. Dumev maynano siv poru. Vin ve as omu dyvyvsia tudy, v bik haju, de bula atanka, i movav.
Potim raptom skazav:
as!
Sprobuvav pidvesty. Ale zabraklo syly. I Dumev maje vpav na kolody.

Ja sydiv u svitlij palati likarni, de leav chvoryj Dumev. Tut e erhuvav likar.
Lye odnomu meni bulo zrozumilo, pro o hovoryv Dumev u marenni.
To vin zapytuvav sebe: A y dobre do konyka pryrosla holova cvirkuna? To klykav
hostej do sebe, u vizerunastyj budynok, i vodnoas nijakoviv: hosti bayly pered soboju
lye duplo. Potim raptom hirko-hirko skaryvsia, o znovu staje dedali menyj, a doroha pid joho nohamy roztiahujesia, dovaje bez kincia-kraju. I ve as tiahnuv, riatuvav pavuka z pastky muraynoho leva: Vin hyne, hyne, mij druh, mij verbliud! Dopomoi! Dopomoi!
Koly ni zakinyla i zijlo sonce, chvoryj zabuvsia, zamovk.
Holovnyj likar likarni inka (oevydno, chirurg; ruky vydki, vpevneni, micni)
uvano vysluchala moji tryvoni zapytannia pro stan zdorovja Dumeva i skazala:
My likuvatymemo chvoroho tryvalym snom.
Bahato ja chotiv skazaty likarevi i pro samoho Dumeva i omu vin dlia mene takyj
dorohyj. Ale hovoryty pro Krajinu Drimuych Trav? Chto poviry meni?
Vy choete e pro o zapytaty? zvernulasia do mene likarka.
Ni!
Ja ne pojichav z enka. Oselyvsia v selyi poriad z likarneju i poslav u Moskvu

kika telegram. Odnu do teatru, pro te, o zmuenyj zatrymatysia na kika dniv u
enku. Druhu Kalganovu z povidomlenniam pro chvorobu Dumeva.
odnia ja prychodyv do likarni.
y ne prokynuvsia chvoryj?
Ni, ne prokynuvsia. Stan nepevnyj.
Ja stomyvsia vid pereytoho. yv, ne viriay v use te, omu sam buv svidkom, ekajuy vyduannia Dumeva.
Odnoho razu vveeri, vyjovy z likarni pislia erhovych vidvidyn chvoroho, ja pobayv, o pid viknamy palaty Dumeva stoji jaka liudyna. V sutinkach ja ne mih
dobre rozhledity jiji, ale jasno pobayv, jak liudyna projla vzdov biloho korpusu likarni, a potim znovu povernulasia pid vikna palaty Dumeva. Tak povtorylosia kika
raziv. Stalo zovsim temno i, deo spantelyenyj, ja piov dodomu. Dumev ne prokydavsia. I o znovu v sutinkach ja zastav pid viknamy Dumeva tu samu nevidomu liudynu. Vona bez kincia chodyla vzdov stiny likarni i povertalasia do vikna palaty.
V likarni meni skazaly, o nevidomyj staryj olovik prosyv dopustyty joho do chvoroho, dovho i nastijno umovliav, ob jomu dozvolyly vnoi erhuvaty bilia chvoroho. Ta
holovnyj likar pojasnyv, o v likarni dosy kvalikovanyj medynyj personal, storonnioji dopomohy ne potribno i o chvoromu zabezpeeno nalenyj dohliad.
Dovidavy pro ce, ja vidrazu popriamuvav do nevidomoho i hariae potysnuv
jomu ruku. Ce buv staryj aktor, avtor ue vidomych meni zapysok.
Za try dni Dumev prokynuvsia. Vin pobayv bilia sebe Polinu Olexandrivnu, staroho aktora, Javdochu Vasylivnu, jaka trymala v bilomu vuzlyku jaki hostynci.
My vsi movaly, ne znajuy, z oho poaty rozmovu. My tak i promovaly b vidvedenyj dlia vidviduvaiv as, ta raptom Dumev poav uvano vdyvliatysia v oblyia
Bulaj.
Vy choete meni o skazaty, Sergiju Sergijovyu?
Ja pryhaduju skazav Dumev, jasno j itko vymovliajuy slova. Zaraz
vy, Polino
Olexandrivno, schylyly holovu nadi mnoju zovsim tak, jak bahato rokiv tomu.
More, litajuyj snariad, o vpav, i ja na pisku Ja pidviz holovu i pobayv vas.
Ja todi bula moloda
Ja zaraz vas bau takoju, jakoju vy buly todi.
Sliozy nabihly na oi Poliny Olexandrivny. Vona nepomitno vyterla jich rukoju.
Uvano, zoseredeno vdyvliavsia Dumev u rysy jiji oblyia. A sliozy znovu j znovu
nabihaly na oi staroji inky. Dumev laskavo dyvyvsia na neji. Vony movaly.
Piznioji oseni kri do i sliotu asom nespodivano j jaskravo prohliane sonce,
zovsim ne osinnie. I raptom zelenym, jaskravo-zelenym zdajesia toj y inyj mut travy.
Rukoju b dotorknutysia, posydity b, zarytysia v travu Zovsim vesniana trava! Teplo
rozlyvajesia u povitri. I doyk zdajesia smilyvym, zaderykuvatym. Vesna, vesna nadvori. I choe diakuvaty oseni za ce vesniane teplo.
Ja zhadav ce, koly dyvyvsia na Dumeva i Bulaj. Spala na dumku davno zabuta
mnoju melodija, zhadav ja i slova:
Jak voseny, u poru pizniu
Buvaju dni, buvaje as
Hurkit litaka uvirvavsia v palatu. Dumev pro o spytav. Pro o? Ja ne rozuv
joho sliv.
Bulaj holosno pojasnyla:
Ce pryletiv litak z Moskvy!
Jak z Moskvy? Ne viriu! Taku vidsta prokazav Dumev.
Vidsta? Jaka ce vidsta dlia litaka? Do Moskvy vsioho

 do Moskvy bie tysiai, tysiai verst!.. A ja Ja chotiv, ob babky i muchy

navyly
Ci slova vin vymovliav iz zloju nasmikoju, z hirkoju ironijeju nad samym soboju,
za jakoju liudyna inodi prychovuje velyke neastia.
My vsi vyjly v sad. Ja posydiv na lavoci. Korotki tini derev spokijno tiahlysia
odna do odnoji. Tam i tut majayly chalaty chvorych.
Potim povernuvsia do palaty. De u korydorach likarni rozmovlialy. Ja pouv yj
holos, o vydavsia meni znajomym. O use zatychlo. A teper holosy zovsim blyko.
Dveri palaty rozynylysia navsti. Na porozi stojav zyk Kalganov. Za nym zajov
joho asystenti. z nevelykym emodanykom u ruci.
Zdrastujte, Sergiju Sergijovyu! skazav Kalganov i kyvnuv nam holovoju.
Vin yroko i rozmaysto prysunuv sticia i siv bilia lika Dumeva.
Chto vy takyj? spytav Dumev.
zyk Dmytro Kalganov.
Ne pryhaduju. Ne znaju Kalganov?
A ja podarunok pryviz vam z Moskvy!
Jakyj podarunok?
Ba! Dopytlyvyj jakyj! A ot vimu i. zovsim pidu! zasmijavsia Kalganov. I
ne diznajete, jakyj u mene podarunok dlia vas.
A ja stanu bilia dverej i ne puu! ve zasmijavsia u vidpovi Dumev.
Kalganov vidkryv emodan.
Vin klav pered chvorym na stolyk, stile i navi na kraj lika jaki due lehki pakunky, zahornuti v ornyj papir.
o ce take? vyhuknuv Dumev.
Oblyciovuvanyj materil! Majbutnie oblyciuvannia budynkiv!
Ne rozumiju! Pro o vy kaete?
A znajete, Sergiju Sergijovyu, o v cij ornij upakovci? Tut plastynka takoji
tovyny, jak tovyna lusoky metelyka.
Nisenitnycia! Lusoka metelyka taka tonka, o neozbrojenym okom i ne pobay, a vziaty v ruky zovsim nemolyvo!
Pravyno! Pravyno! O tomu my v laboratoriji pokryvaly naoju nadmicnoju
prozoroju reovynoju dzerkanu poverchniu cych bruskiv.
Jak e tak? povaviav Dumev.
Dyvisia ! O tut cyfry poznaennia dovyny svitlovoji chvyli i tovyny aru,
jakyj pokryvaje brusky. I na konomu litera D Dumev. Vaym imjam my nazyvajemo cej oblyciovuvanyj materil.
Vy smijete! Ce nasmika, art! Dumev spiznyvsia! To ne smijtesia z nioho, z
cioho Dumeva! holosno skazav Sergij Sergijovy. I rvuko povernuvsia do stiny.
Ach, tak? teplo i prosto rozsmijavsia zyk. Podyvisia
Vin poav rozhortaty zrazky.
Zahorialysia, hasly i znovu zahorialysia koliorovi promeni. Dumev vdyvliavsia. I
raptom vin niby o zhadav: vin poav perebyraty i prykladaty zrazky odyn do odnoho.
Barvy rizki, nespodivani, barvy nespokijni, bez bu-jakoji harmoniji uhaly po palati.
Ja podyvyvsia na Kalganova. Laskavo j terpliae vin dopomahav Dumevu. Asystent rozhortav zrazky i nazyvav jaki cyfry.
Kalganov prysluchavsia i vodnoas vdyvliavsia v hru barv, steay za Dumevym.
Tak! Tak! radisno kazav Kalganov. A teper ne tak. Podyvisia!
Due obereno, spokijno, tycho i dbajlyvo dopomahav vin Dumevu, tak zvorulyvo,
jak dopomahaju dytyni.
De hriuknuly dveri, i meni zdalosia, o v palati stalo e tychie. Soniani pliamy
povino ruchalysia po stini. Inodi ci pliamy na stini zustrialy i perechreuvaly z novymy, nespodivanymy barvamy.

Potim znovu tyu poruyly tychi holosy zyka ta joho asystenta. Vony neholosno
peremovlialysia.
Mikrony cyfra minus Stupi A koly vony zamovkly, tya stala e napruenioju.
U travi pid viknom holosnie zasiuraly konyky, i jairka pidstavyla svoju ovtoburu spynku promenevi, kovznula, znykla.
Raptom lehkyj vitre skolychnuv zavisku. i po kimnati projov mjakyj, le-le vohkyj zapach travy. Vin kovznuv po naych oblyiach. I tijeji chvylyny zlamalasia tya.
Dumev raptom pidvivsia. Vin yro i jasno vsmichnuvsia, podyvyvsia na nas.
O! skryknuv vin radisno. Dyvisia !
Pered namy minylysia barvy v tomu pojednanni, jak i tam, u Krajini Drimuych
Trav.
Za dopomohoju Kalganova Dumev sklav z pryvezenych zrazkiv te dyvovyne pojednannia barv, jake vyblyskuvalo v nioho na ohoroi z tenditnoho materilu z kryle
metelykiv.
O! O! povtoriuvav Dumev, i oi joho jasno i smilyvo dyvyly na nas.
zyk dovho prydyvliavsia, o pidrachovuvav i poav dyktuvaty cyfry asystentovi.
Pry ciomu vin skazav:
Zakripi ce pojednannia, cej vizerunok
Pered namy lylysia jaskravi barvy, vony rozcvityly palatu. Koliory minylysia, zmiuvaly i ve nemolyvo bulo vidokremyty jich odyn vid odnoho. Koliory soromlyvi i bojazki perechodyly v syni, badiori; koliory mrijlyvi zjavlialy na my i roztavaly, ob
peretvorytysia na hariai, uroysti j velyni.
V tyi rozlyvala svitlova muzyka, lunala velyna j uroysta, jasna i horda symfonija kolioriv i barv.