Parailiret – Iliret – Arberit

Histori e shkurtër
Muzafer Korkuti

KREU I

Hyrje

Etnogjeneza e popullit shqiptar, prej shekujsh, ka joshur dhe ka tërhequr vëmendjen e dhjetra e
dhjetra dijetarëve nga më të shquarit, shqiptarë apo të huaj. Janë të shumtë historianët e gjuhëtarët euriditë,
arkeologët këmbëngulës dhe studiues të tjerë që kanë shtruar tezat e hipotezat e tyre për këtë çështje. Nuk
kanë munguar të shprehin mendime edhe njerëz pa njohuri të thelluara shkencore.

Të gjithë duan të dinë kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, ç’lidhje kishin me arbërit, me ilirët dhe
më lashtë me parailirët (pellazgët).

Problemi nuk është një kuriozitet i thjeshtë shkencor. Ndriçimi i tij ndihmon të kuptohen rrënjët
historike që kanë ushqyer këtë popull, të ndodhur midis perandorive e qytetërimeve më të mëdha të kohrave,
helene, romake, bizantine dhe sllave, e megjithatë nuk u asimilua.

Por kërkimet çonin në gjurmë të lashta, në mijëvjeçarët p. e. sonë. Shenjat kishin humbur, ishin
fshehur ose ishin errësuar nga koha e gjatë që na ndan. Prandaj puna për të zbuluar dhe ndriçuar ato gjurmë
dhe shenja është e vështirë dhe, nga vëllimi, kolosale

U shkruan qindra e mijra faqe libri, të mbushura herë me të dhëna shkencore e herë me fantazi e teza
të hamendësuara. Arkeologët bënë gërmime aq të shumta, saqë u zbuluan qytete të tëra. Por ata donin të
ringjallnin një histori të stërlashtë. Iu drejtuan dijetarëve, historianëve e poetëve të lashtë, duke u nisur nga
Homeri, Hesiodi, e deri te studiuesit bashkëkohorë. Me studime këmbëngulëse u ndriçuan anë të veçanta të
historisë, që shkallë shkallë, u bashkuan duke ndriçuar shumë çështje të etnogjenezës. Por nuk munguan as
hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo të tjera të frymëzuara nga motive politike.

Gjithsesi tashmë është bërë shumë dhe anë të periudhave historike janë ndriçuar. Ndihmesa e
dijetarëve të huaj ka qenë e pazëvendësueshme. Për punën e madhe e dashamirësinë që kanë treguar ndaj
shqiptarëve, ata meritojnë të vihen në ballë të çdo studimi, si “qytetarë nderi” të albanologjisë. Por punën më
të madhe e kanë bërë studiuesit shqiptarë të fushës së historisë, të gjuhës, të arkeologjisë, të etnografisë etj.

Gjatë 50 vjetëve të fundit, në arkeologjinë shqiptare, janë bërë gërmime e studime të shumta dhe janë
ndriçuar një tërësi problemesh mbi bazën e të cilave është shkruar “Historia e Lashtë e Shqipërisë”, janë
hedhur bazat për studime edhe më të thelluara në shumë drejtime. Por këto arritje njihen në një shkallë krejt
të pamjaftueshme nga shoqëria civile dhe nga një masë më e gjërë njerëzish të interesuar. Ndaj lind nevoja
që përfundimet më themelore duhet që t’u jepen lexuesve në mënyrë të kuptueshme, në përputhje me
mundësitë dhe interesat e tyre kulturore.

Duke vlerësuar interesin dhe rëndësinë e problemeve etnogjenetike, gjatë veprimtarisë sime
kërkimore u kam kushtuar atyre një vëmendje të posaçme, veçanërisht çështjeve të origjinës së ilirëve dhe të
problemit të popullsisë para ilire.* Është kjo arsyeja që këto arritje të studimeve të mia shumëvjeçare dhe të
kolegëve që janë marrë me këto probleme, dua t’i parashtroj në një formë të përmbledhur e natyrisht sa më të
kuptueshme, për aq sa e lejon trajtimi i tyre. Për ta bërë më të plotë këtë kuadër të problemeve etnogjenetike,
i cili mund të përmblidhet në trinomin parailirë-ilirë-arbër, kam parashtruar edhe problemin e arbërve,
d.m.th. të origjinës së shqiptarëve të hershëm. Për të sqaruar këtë komponent të trinomit që lidhet me arbërit
dhe origjinën e tyre, jam mbështetur tërësisht në studimet arkeologjike shumë të rëndësishme të prof.
Skënder Anamalit, të cilit i takon një meritë e veçantë për ndriçimin e lidhjeve të ilirëve me shqiptarët në
dritën e të dhënave arkeologjike. Kështu kam vepruar edhe në fushën e gjuhësisë, duke paraqitur në mënyrë
të përmbledhur rezultatet e punës shkencore të gjuhëtarit të shquar, prof. Eqerem Çabejt dhe të gjuhëtarëve të
tjerë.

Parailirët, ilirët dhe arbërit janë tri nyje të zinxhirit të gjenezës së popullit shqiptar, që çdo njera prej
tyre mund e duhet trajtuar më vete. Unë parapëlqeva t’i trajtoj këto çështje së bashku e në vijimësinë
historike të ecurisë së tyre, mbasi kështu krijohet mundësia për kuptimin tërësor të lashtësisë së popullit
shqiptar. Besoj se kësaj ideje i shërben edhe tabloja kronologjike e përdorimit të emrave të banorëve të
vendit tonë, gjatë tërë kohërave, të cilën duhet ta njohë dhe ta dijë çdo bashkatdhetar. Përdorimi i emrave
parailirë, ilirë, arbër e shqiptar nuk duhet të mënjanohet nga që për disa prej tyre duhen kërkuar mbështetje
e fakte të reja, që shkencat albanologjike duhet t’i pasurojnë në të ardhmen.

Prandaj në këtë histori të shkurtër, vendosa të jap një sintezë të përfundimeve në të cilat ka arritur shkenca
albanologjike për këtë problem. Njëkohësisht e quajta një detyrë shkencore dhe atdhetare t’i bëj të njohur
publikut të gjërë, atë që historia mijravjeçare e kishte ruajtur të fshehur për të dëshmuar zinxhirin lidhës
midis shqiptarëve, arbërve, ilirëve dhe parailirëve.

PARAILIRËT

Kuadri historik

Fillimi i formimit të bashkësive popullsive me tipare të përbashkëta etnike është një proçes evolutiv, i
gjatë e i ndërlikuar, që i takon epokës së neolitit (gurit të ri ) dhe epokës së eneolitit (bakrit). Si shtrirje
kohore këto epoka kapin periudhën midis mijëvjeçarit të shtatë dhe mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Në këto dy
epoka ndodhën ndryshime të mëdha, thelbësore, pa njohjen e të cilave nuk mund të kuptojmë se këtu zuri fill
proçesi i formimit të popujve dhe të gjuhëve në Gadishullin Ballkanik. Dhe për të kuptuar këto ndryshime
cilësore të vetmet burime janë dëshmitë arkeologjike, që vijnë nga gjithë territori i Evropës Juglindore,
përfshirë edhe Egjeun e Anatolinë (Brigjet perëndimore të Turqisë). Prandaj është e domosdoshme të njihemi
me këto zbulime.

Të shumta janë këto të dhëna edhe nga territori i Shqipërisë dhe trojeve shqiptare. Me kërkimet
intensive të 50 viteve të fundit, të bëra për kulturat e kohës së neolitit dhe të bakrit, është arritur të njihen
kulturat kryesore përfaqësuese, karakteristikat e tyre, niveli dhe veçantitë e zhvillimit nga një periudhë në
tjetrën. Neoliti i hershëm në Shqipëri përfaqësohet nga kultura e Vlushës (Skrapar), e Podgories (Korçë), e
Kolshit (Kukës); neoliti i mesëm nga kultura e Dunavecit (Korçë) e Cakranit (Fier ) dhe Blazit (Mat), kurse e
neolitit të vonë përfaqësohet nga kultura e Maliqit I, Barçit I (Korçë) dhe Kamnikut (Kolonjë). (Prendi, F.
1976, 21-99; Korkuti, M. 1995, 11-261). Këto janë kulturat më përfaqësuese neolitike të vendit tonë, të cilat
dëshmojnë për një banim të dendur (për kohën) dhe me shtrirje gjeografike që mbulon gati gjithë territorin.
Duke filluar nga kultura më e hershme e Vlushës (mijëvjeçari i shtatë p.e.sonë) e deri tek ajo e Maliqit I, ka
një vazhdimësi banimi që dëshmon për një jetë sedentare, që u kushtëzua nga lindja dhe zhvillimi i bujqësisë
e i blegtorisë, dy degë bazë të ekonomisë dhe të ndërvarura nga njera-tjetra që në lindjen e tyre. Në disa
vendbanime (Podgorie, Dunavec, Maliq, Cakran, etj) mori pëparësi bujqësia, e cila bëri të mundur krijimin e
rezervave të produkteve bazë për jetesë, e për rrjedhojë, ndodhën ndryshime të ndjeshme në jetën shoqërore.
Ishte kjo arsyeja, që këto aspekte të reja të epokës neolitike dhe eneolitike disa studiues i kanë cilësuar si
“revolucioni bujqësor”.

Vazhdimësia e jetës dhe kulturave gjen shprehjen e vet para së gjithash në teknologjinë e përgatitjes së enëve
prej balte, si edhe në shtimin e madh të veglave të punës prej stralli, guri e kocke dhe mbi të gjitha në
përsosjen e teknikës së punimit të tyre, të provuara këto në koleksionet e pasura të veglave të punës dhe të
morisë së enëve prej balte, të gjetura në Podgorie, Dunavec, Maliq etj.

Tipar i ri i rëndësishëm i kësaj epoke ishte lindja e marrëdhënieve të këmbimit, jo vetëm midis
bashkësive fqinje, por edhe midis bashkësive të largëta, gjë që provohet nga objekte importi me prejardhje të
mirëfilltë nga kultura e Thesalisë (Greqi), të gjetura këto në Dunavec e Cakran (Korkuti, M. Andrea, Zh.
1974). Këto këmbime, sado fillestare që ishin, dëshmojnë se kulturat tona neolitike nuk kanë qenë të
mbyllura, të izoluara, por kanë dhënë e marrë me njera tjetrën. Dhe e kundërta, në një nga kryeqendrat e
kulturave neolitike të Thesalisë, në akropolin e Diminit janë gjetur enë të importuara nga kultura e
Dunavecit.(Korkuti,M. 1995,127)

Për kulturat neolitike të Shqipërisë janë për t’u përmendur edhe ndërtimet e banesave me skelet prej
druri, me mure gardhi, të lyer me baltë. Por ndërtimet më të vështira ishin kasollet prej druri, të ngritura mbi
ujë, siç është rasti i vendbanimit palafit (mbi hunj) i Dunavecit, i cili sot për sot është më i hershmi në
Ballkan (mesi i mijëvjeçarit të pestë p.e.sonë. Sipas analizave laboratorike të karbonit(C14) ky vendbanim
datohet në vitin 4800 p.e.sonë.

Të gjitha këto përparime të shkallë shkallëshme të kulturave neolitike përbënin thelbin e një fillese të
re epokale, ndaj në kuptimin e gjërë kjo kohë historike është quajtur edhe epoka e qytetërimit neolitik. Ky
qytetërim njohu shkallë të tjera më të larta progresi gjatë epokës së bakrit, kulturë e cila është dëshmuar
gjerësisht nga dhjetra vendbanime me shtrirje në gjithë trevën e Shqipërisë si: Maliqi II, Treni, Burimasi
(Korçë), Kamniku II, Gradeci (Dibër), Bënja (Përmet), Konispoli, Katundasi (Berat), Neziri (Mat), Gajtan
(Shkodër), Dajç (Kukës) etj.

Kultura eneolitike e vendit tonë, vazhduese e drejtpërdrejtë e kulturës neolitike, në të njëjtën kohë ishte
vazhduese e qytetërimit neolitik në të gjitha anët. Bujqësia e blegtoria u zhvilluan më tej. Koleksionet e
pasura të veglave të punës e sasitë e konsiderueshme të grurit të karbonizuar, të gjetura në Maliqin eneolitik,
janë dëshmitë më të mira të një bujqësie të përparuar për kohën; kurse për rolin e blegtorisë dëshmojnë
kockat e shumta të bagëtive të imta e të trasha të gjetura në këto qendra. Për përparimet nga pikpamja
teknologjike, dëshmon qeramika, e cila njohu kulme të reja progresi si nga format, zbukurimet, pjekja, deri
tek realizimet e prodhimeve artistike.

Tërësia e progresit në degët e ndryshme të ekonomisë çoi edhe në një arritje tjetër të madhe, në shkrirjen dhe
përpunimin e metalit të parë, të bakrit, i cili i dha emrin edhe epokës. Nxjerrja dhe përpunimi i këtij metali të
ri ishin proçese të ndërlikuara për atë kohë, që kërkonin pajisje e mjete të veçanta, sepse teknologjia e
punimit e shkrirjes dhe e derdhjes në kallëpe ishte punë shumë e specializuar. (Prendi,F.1966,13; Korkuti,M.
1985,54). Edhe më të rëndësishme ishin rrjedhimet që solli përdorimi i veglave prej bakri, sidomos në
zgjerimin e sipërfaqeve të punuara dhe në ndërtimin e banesave. Teknologjia e nxjerrjes, e përpunimit të
bakrit si dhe përgatitja e veglave të punës me metalin e ri, sollën ndryshime në marrëdhëniet brenda
bashkësisë, duke nxjerrë në plan të parë rolin e burrit, çka pati si rrjedhojë fillimet e një shoqërie të re
fisnore, të patriarkatit (Historia e Popullit Shqiptar, 2002,29).

Kultura eneolitike në trojet shqiptare u zhvillua në lidhje dhe marrëdhënie të ngushta me kulturat
bashkëkohëse e në radhë të parë me kulturat fqinje. Lidhjet tradicionale të kulturave neolitike të pellgut të
Korçës me kulturat e Pelagonisë (Maqedoni) dhe të Maqedonisë Perëndimore, të Greqisë, me Thesalinë,
nëpërmjet luginës së lumit të Haliakmonit, të lidhjeve me kulturat e pellgut të Moravës së Jugut në verilindje,
si edhe lidhjet e kulturave të Kukësit e të Kosovës me Ballkanin Qendror, gjatë epokës së eneolitit u
shpeshtuan e u bënë më të qëndrueshme. Edhe lidhjet midis kulturave të Adriatikut të Mesëm e të Jugut me
prapatokat e tyre u zhvilluan më tej.

Për të kuptuar qartë proçeset etnokulturore, që u zhvilluan gjatë epokës së bakrit, nuk mund të lëmë pa
nxjerrë në pah lidhjet kulturore me treva më të gjëra të Ballkanit Jugor, të Egjeut dhe të Anatolisë. Lëvizjet
graduale të popullsive neolitike dhe eneolitike, në kërkim të tokave bujqësore e të kulturave të reja, ishin
faktor veprues në vendosjen dhe mbajtjen e këtyre lidhjeve, të cilat u kushtëzuan edhe nga faktorët
gjeografikë.
Nuk është vendi të rreshtojmë hollësira të dëshmive arkeologjike që provojnë çka pohuam më lart. Përhapja
e teknologjisë së njëjtë në tërë treguesit kulturorë, si në vegla pune dhe qeramikë, si edhe objektet e njëjta në
paraqitjen e kulteve, në një territor të gjërë, nuk mund të ishte veçse rezultat i fuqizimit të lidhjeve dhe
këmbimeve, të cilat në thelb ishin rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm, e përafërsisht të njëjtë, kulturor të
banorëve të territorit të Ballkanit të Jugut në epokën e bakrit. Këtë pamje të zhvillimit të kësaj treve
arkeologët e kanë shprehur me emërtimin “Kompleksi kulturor ballkano-egjean i kohës eneolitike”, pra është
fjala për një tërësi kulturash me elemente të përbashkëta (Prendi,F. 1976,38; Korkuti,M. 1985,53).

Duke përmbledhur këtë paraqitje për epokën e bakrit kemi arritur në përfundimin se, në kushtet e zhvillimit
të pandërprerë e të stabilitetit të gjatë ekonomik, të shkallës së përparuar të zhvillimit në të cilin arriti
qytetërimi eneolitik, krahas formimit të bashkësive të gjëra kulturore e kultike, u bë edhe hapi i parë drejt
formimit të një bashkësie të madhe etnike e gjuhësore (Korkuti,M. 1985,55).

Rreth përkatësisë etnike të banorëve eneolitikë

A mund të flitet për përkatësi etnike në një kohë të tejlashtë si epoka e bakrit dhe në se po, mbi ç’bazë? Kur
guxojmë të flasim për etni në fillesat e saj duhet ta veçojmë e ta dallojmë atë nga etnitë në epokën historike,
të cilat karakterizohen nga tipare të tjera themelore;

dhe problemet që kërkojnë përgjigje janë të shumta dhe të ndërvarura nga përfundimet e studimeve
ndërdisiplinore. Në trinomin e problemeve parailire-ilire-arbër, problemi i parë mbetet më i vështiri,

sepse të dhënat gjuhësore e antropologjike janë të pamjaftueshme. Fjala e arkeologjisë, si rrjedhim, ka një
peshë të veçantë meqënëse për këtë periudhë të hershme koncepti kulturë, në kuptimin arkeologjik, në vija të
përgjithëshme, është i njëjtë me kategorinë etnos*. Kjo përbën edhe bazën mbi të cilën mbështetet
argumentimi i pikpamjes sonë për fillimet e formimit të etnosit prandaj do të ndalemi në kuptimin dhe vlerën
që kanë burimet arkeologjike për epokën prehistorike.

Më shkoqur problemi shtrohet në këtë mënyrë: në ç’raporte qëndronte kultura me etnosin në epokën
prehistorike, a ka përputhje midis tyre dhe në rast se ka, në çfarë shkalle është kjo?

Ja disa mendime të studjuesve të ndryshëm për këtë çështje .

- Kultura dhe etnosi nuk përputhen gjithmonë. Po në shumicën e rasteve kultura përputhet me etnosin.

Qeramika dhe zakonet fetare (kulti) janë elemente që tek popujt primitiv u janë nënshtruar më pak ndikimeve
dhe se qëndrueshmëria e këtyre elementeve provon vazhdimësinë etnike tek grupet prehistorike.

Fiset me kulturë të njëjtë ose të ngjashme mund të flasin gjuhë të ndryshme.

Do të ishte vështirë të pretendohej se vetëm gjuha paraqet tiparin etnik të një grupi.

Kur flasin për marrëdhëniet midis kulturës dhe etnosit duhet të kemi parasysh lidhjet midis gjuhës e kulturës,
mbasi dihet se gjuha është një nga tiparet që përcakton karakterin etnik. Por ky nuk është

tipar i vetëm, e aq më tepër për epokën pre e protohistorike, ku ka edhe një varg tiparesh të tjera të
rëndësishme, të cilat në tërësinë e tyre formojnë historinë etno-kulturore të një popullsie. Prandaj historinë e
gjuhës nuk mund ta barazojmë me historinë etnike e aq më pak, në tërësi, me historinë e një popullsie që e
flet, e cila ka një përmbajtje shumë më të gjërë e më të plotë.

Në epokën neolitike dhe në atë të bronzit ndodhte shpesh që një fis asimilonte, në pikpamje gjuhësore, një fis
tjetër; po në të njëjtën kohë është bërë edhe asimilimi kulturor, madje ky i fundit ca më herët. Kështu nuk
mund të ndodhte që një fis ose një grupim fisesh të ndryshonin gjuhën, nëpërmjet asimilimit dhe në të njëjtën
kohë të ruanin kulturën e mëparshme materiale, sepse bashkë me asimilimin gjuhësor ndryshonte edhe
kultura e tyre materiale. Pra, asimilimi kulturor dhe ai gjuhësor, ishin dy nga shfaqiet më të rëndësishme të
proçesit etnik, të ndërvarura nga njëra-tjetra, të cilat gjatë epokës së neolitit e të bronzit janë zhvilluar krahas
dhe kanë patur gjatë rrugës së tyre të zhvillimit një përputhje gati të plotë. Ja sepse nëpërmjet njohjes dhe
studimit të njërit aspekt mund të nxirren përfundime edhe për aspektin tjetër.

Gërmimet arkeologjike sistematike kanë dhënë mundësi të gjëra për studimin në kompleks të një kulture
arkeologjike të një rajoni të caktuar. Kur ajo kulturë është e njëjtë me një tjetër, që shprehet në format e
ekonomisë, në arkitekturën e banesës dhe ajo që ka më shumë rëndësi, në kulturën materiale (në vegla pune,
armë, qeramikë, stoli, objekte, etj.), apo ka të njëjtat kulte e të njëjtin rit varrimi, atëhere shihet se ka
elemente të tilla kulturore e shpirtërore, të cilat shprehin drejtpërsëdrejti tiparet e përbashkëta etnike. Kështu,
me mjaft përafërsi mund të vendoset shenja e barazisë midis dy kulturave edhe në pikëpamje etnike. Si
rrjedhim i një bashkësie të gjatë kulturore e etnike duhet pranuar se ka patur edhe një bashkësi gjuhe, në atë
masë e në atë formë që mund të ishte ajo në epokën prehistorike.

Si përfundim, ne jemi të mendimit se në epokën e eneolitit dhe atë të bronzit shkalla e përputhjes midis
kulturës dhe etnosit është gati e plotë, se një grup kulturor i njëjtë nënkupton edhe një grup etnik të njëjtë.
Janë këto arsyet që burimet arkeologjike, për periudhën para burimeve të shkruara, marrin më tepër rëndësi
sesa burimet e fushave të tjera në përcaktimin etnik të popullsisë. Prandaj arkeologjia mbetet një nga fushat
kryesore që hedh dritë mbi etnogjenezën e parailirëve e të ilirëve. Më hollësisht këto çështje janë parashtruar
në artikullin, “Probleme etnokulturore të epokës së eneolitit” (Korkuti,M. 1982,1,156-173).

Të kthehemi tek problemi ynë, i banorëve të tejlashtë dhe të parashtrojmë përfundimet që janë nxjerrë nga
interpretimi i lëndës arkeologjike të zbuluar.

Arkeologjia jonë prehistorike ka bërë hapa të rëndësishme në trajtimin e problemit të banorëve të tejlashtë të
vendit tonë, por ende nuk është arritur në një përfundim të argumentuar plotësisht. Ato janë teza pune që
duhen provuar më tej apo përpjekje për të interpretuar edhe në pikpamje etnokulturore lëndën arkeologjike të
epokës eneolitike e më tej atë të epokës së bronzit të hershëm në vendin tonë. Duke e shtruar problemin në
këtë plan kemi parasysh mundësitë që na ofron materiali i kulturave tona eneolitike dhe i atyre të fqinjeve, i
cili është i bollshëm, i pasur, i larmishën e i përcaktuar kohësisht, ndryshe nga fjalët e pakta gjuhësore e të
papërcaktuara mirë kronologjikisht. Është gjithashtu e vërtetë se edhe arkeologjia ende nuk e ka thënë fjalën
e vet përfundimtare për zgjidhjen e problemeve etnike, por mendojmë se kjo nuk duhet të na çojë në pozitat e
atyre studiuesve që, për t’u shpëtuar “gabimeve”, nuk merren me trajtimin e problemeve etnike.

Pas gjithë kësaj parashtrese të gjatë, por të nevojshme, të vijmë më pranë problemit të përkatësisë entike. Po
e theksoj se pjesë pjesë, e rezultat pas rezultati, mund të arrijmë tek zgjidhja më e pranueshme. Dhe për të
arritur tek problemi i banorëve të tejlashtë të vendit tonë, duhet të japim disa spjegime e të shprehim
pikpamjen tonë për dy çështje parësore, që janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Këto janë:

- Problemi i indoevropianizimit të territorit të vendit tonë e në tërësi i gjithë Gadishullit Ballkanik.

- Problemi i lidhjeve të substratit etnik para ilir me ilirët si banorë të pjesës perëndimore të Gadishullit
Ballkanik në epokën e bronzit e të hekurit (Për këtë do të flitet gjërësisht në kreun e dytë).

Indoevropianizimi i territorit të Ballkanit perëndimor u bë në kuadrin e përgjithshëm të proçesit

indoevropianizues të të gjithë Ballkanit, ndaj për këtë problem do t’u referohemi, në radhë të parë,
përfundimeve të arritura. Ato mund të përmblidhen në këto pikpamje më përfaqësuese.

- Shumica e arkeologëve shqiptarë dhe të huaj indoevropianizimin e Europës Juglindore e shohin si një
proçes të gjatë që u krye si rezultat i disa valëve dyndjesh të fqinjëve nomadë, të ardhur nga stepat e Azisë
gjatë mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë.
Një variant të kësaj pikëpamje, përbën teza tjetër sipas së cilës popullsia jo indoevropiane, mesdhetare
neolitike e eneolitike, u indoevropianizua gjatë dyndjes së madhe të popujve baritor, të ardhur nga stepat në
fillim të epokës së bronzit.

Studiues të tjerë janë të mendimit se elementi indoevropian ose më saktë ai paleoindoevropian ka ekzistuar
në Ballkan shumë më herët, që në epokën neolitike.

Të dhënat nga trevat shqiptare janë të kufizuara për të ndjekur një proces kaq të gjërë e të ndërlikuar, siç
është ai i indoevropianizimit. Gjithsesi, kur gjykojmë për rrjedhimet e këtij procesi, duhet të kemi parasysh
se dyndja e popujve të stepave ka qenë më e fuqishme në territoret lindore të gadishullit të Ballkanit kurse në
trevat e vendit tonë, që përbënin skajet fundore të shtrirjes së kësaj dyndje, roli e vendi i ardhacakëve në
simbiozën me popullsinë vendase nuk mund të ishte i njëjtë si në trevat ballkanike lindore.

Ne kemi shprehur dhe mbrojtur pikëpamjen se lënda arkeologjike që kemi nga Shqipëria na shtyn të
mendojmë se procesi i indoevropianizimit nuk duhet parë si rezultat i një dyndje të vetme, por si një proces i
gjatë zhvillimi, ku kulturat autoktone eneolitike e bartësit e tyre u ndërthurën me bartësit dhe kulturat
bashkëkohëse ballkanike (Korkuti, M. 1985,2,56). Në këtë proces asimilimi dhe disimilim kulturor dhe etnik,
të një transformimi të dukshëm shoqëror e ekonomik si edhe të kontakteve e të lëvizjeve graduale të
popullsive, u bë indoevropianizimi i territorit të vendit tonë, i cili fillesat e tij i ka, të paktën, qysh gjatë
epokës së eneolitit. Në këtë përfundim vijnë edhe disa studiues, të tjerë të huaj, kur pohojnë se gjuhët
indoevropiane njihnin emërtime të përbashkëta për metalet (për bakrin, arin e bronzin) d.m.th. për prodhime
tipike të një metalurgjie të zhvilluar të eneolitit e të kohës së hershme të bronzit .(Budimir,M. 1952,10;
Lochner-Hüttenboch, Fr. 151-181; Bonfante,G. 1968, 102-103) Duke u shprehur për fillimet e
indoevropianizimit qysh gjatë eneolitit, nuk mohojmë rolin përshpejtues që luajti në këtë proces vala e fundit
e dyndjes së popullsive të ardhura nga lindja, në fillim të epokës së bronzit, gjë që është një fakt i padyshimtë
e i provuar edhe nga të dhënat e arkeologjisë sonë.

Kultura eneolitike e vendit tonë u zhvillua gradualisht, si një kulturë autoktone dhe në lidhje të ngushtë me
kulturat bashkëkohore ballkaniko-egjeane, si një kulturë që njohu arritjet më të rëndësishme të qytetërimit
eneolitik e që iu nënshtrua shndërrimeve ekonomike e shoqërore të kohës e veçanërisht procesit të
rëndësishëm të indoevropianizimit. Si përfundim, bashkësia e madhe kulturore që u formua në fund të
eneolitit, në vendin tonë, në plan gjuhësor ishte indoevropiane.

Për këtë substrat të tejlashtë, për këtë popullsi indoevropiane të Ballkanit Perëndimor të epokës së eneolitit a
mund të përdoret një emër i përveçëm?

Të dhënat e para për emërtimin e kësaj popullsie do t’i gjejmë tek autorët më të vjetër të Greqisë së Lashtë,
tek Homeri, Hesiodi, Herodoti dhe tek mbi 100 autorë të tjerë grekë e latinë, të cilët flasin për pellazgët si një
popullsi jo greke. (Në mënyrë të plotë këto të dhëna gjenden në veprën e Fr.Lochner-Hüttenboch, Die
Pelasger). Homeri i përmend pellazgët si banorë të Thesalisë e të Kretës; shkrimtarë më të rinj si Hesiodi,
Herodoti, Hekateu, Tuqididi, na japin njoftime të tjera, duke i vendosur pellazgët herë në Peloponez, herë në
Azi të Vogël e herë në Itali, ndërsa gjuhën e tyre, pellazgjishten, e quajnë gjuhë barbare d.m.th. jo greke.

Nga pikpamjet e studjuesve të shekullit XX mund të përmendim ato të disa linguistëve, si M.Budimir,
V.Georgiev, Fr.Lochner –Hüttenbach, G,Bonfante etj., të cilët kanë shprehur mendimin se ka një lidhje midis
gjuhës së kësaj popullsie mesdhetare paragreke me gjuhët e lashta të mëvonëshme të Ballkanit, si me
trakishten dhe ilirishten. Studiues të tjerë, si B.Gavela, substratin pellazgjik të rajonit ballkano-egjean e
paraqesin si një kategori autoktone indoevropiane të përcaktuar në pikpamje kulturore dhe gjeografike
(Gavela, B. 1971,24). Mbi bazën e këtyre studimeve mund të thuhej se pellazgët janë një popullsi, që ka
banuar në Europën Juglindore, në Mesdhe e në Azi të Vogël para formimit të etnosit grek dhe se gjuha e tyre
është indoevropiane e nuk ka lidhje birërsie me greqishten.

Përpjekje për të gjetur lidhje gjenetike midis gjuhës shqipe dhe pellazgjishtes kanë bërë edhe Z.Majani
(Majani, Z. 1970,75) dhe S.Konda (Konda,S. 1964,336). Të dy këta studiues në veprën e tyre kanë përdorur
metoda jashtë shkencore, ndaj përfundimet e tyre nuk janë përfillur nga asnjë gjuhëtar shqiptar.
Në këtë parashtrim të shkurtër të çështjes nuk është e mundur të përmblidhet ajo që është shkruar në dhjetra
mijra faqe për pellazgët e pellazgjishten; gjithsesi do të veçonim mendimin e shprehur për përdorimin e
termit pellazgë.

Në literaturën shkencore, gjatë rreth 100 viteve të trajtimit të problemit pellazgjik, termi pellazg është
përdorur në kuptime e përmbajtje historiko-gjuhësore të ndryshme. Tezat e hipotezat e studiuesve për
identitetin e pellazgëve dhe për raportet e tyre me popullsitë e tjera, shkojnë nga mohimi i ekzistencës së tyre
deri në përpjekjet për t’u veshur atyre tipare të veçanta e të përcaktuara qartë në pikpamje etnike e gjuhësore.
Këto interpretime, në thelb të skajshme, e shprehin pamjaftueshmërinë e argumenteve të njërës ose të tjetrës
pikëpamje, ndaj edhe e kanë kompromentuar së tepërmi përdorimin e termave pellazg e pellazgjishte, e si
rrjedhim shumë studiues sot, për emërtimin e popullsisë së tejlashtë ballkanike parapëlqejnë të përdorin
termat: parailirë, paratrakë, paragrekë.

Termi pellazg që trashëgojmë nga burimet antike dhe që mendojmë se gjen mbështetje pjesërisht nga të
dhënat arkeologjike, mund të përdoret në kuptim konvencional, me një përmbajtje dhe domethënie të
caktuar. Kështu bashkësia e gjërë kulturore, kultike dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit
në Ballkanin Perëndimor, mund të quhet pellazgjike. Në pikpamje metodike ato që po quajmë pellazg apo
pellazgjike, nga përmbajtja nuk janë homogjene e kompakte në shtresëzimin linguistik e kulturor të Europës
Juglindore, por janë diçka heterogjene, me elemente kryesisht indoeuropiane dhe pjesërisht jo indoeurpiane
në gjuhë. Prandaj termat pellazg e pellazgjishte i përdorëm për të emërtuar një popullsi me elementet më të
përgjithëshme kulturore e gjuhësore të përbashkëta për trevën e Europës Juglindore që përfshin periudhën e
eneolitit dhe atë të bronzit të hershëm. Ky është kuptimi konkret që i japim termit pellazg, mbi bazën e
dëshmive arkeologjike. Natyrisht me përdorimin e këtij termi nuk duhet të mendojmë që në epokën e bakrit,
e në një territor të gjërë si ai i Ballkanit Perëndimor të kishte një popullsi si ajo e kohës antike, as edhe një
emër të përgjithshëm për të gjitha fiset e kësaj treve. Duke përdorur emrin konvencional pellazg për
nënshtresën para ilire, themelore nuk është emri vetë, por evidentimi dhe përcaktimi i rolit që luajti ky
substrat etnolinguistik në periudhën e kalimit nga eneoliti në bronz, me fjalë të tjera, të vihet në dukje ajo që
ndodhi në planin kulturor dhe etnik në fund të mijëvjeçarit të katërt dhe në fillim të mijëvjeçarit të tretë
p.e.sonë në Ballkanin perëndimor.

Në këtë kufi kohor në të gjithë gadishullin ndodhën ndryshime të mëdha në kulturë, në ekonomi, në
organizimin shoqëror, në jetën shpirtërore dhe në përbërjen etnike. Vendin e kulturave eneolitike e zunë ato
të bronzit të hershëm, që veçohen shumë qartë nga kulturat paraardhëse. Në metalurgji, me daljen e bronzit
(përzierje e bakrit me kallaj) u shënuan përparime në përgatitjen e veglave të punës e të armëve, kurse në
organizimin shoqëror vendosen marrëdhëniet patriarkale. Këto ndryshime u kushtëzuan nga faktorë të
ndryshëm, ku rol të rëndësishëm luajti evolucioni i brendshëm, me fjalë të tjera, trashëgimia eneolitike, si
edhe njohja e metalit të ri, bronzit. Ndryshime cilësore u bënë edhe në botën shpirtërore, në konceptet e reja
dhe në radhë të parë në shfaqien e kultit të varrimit në tuma (varre në formë kodre). Për këtë arsye kjo
periudhë kalimtare nga eneoliti në bronz përbën një hallkë të rëndësishme në të gjithë rrjedhën e proceseve
etnokulturore të epokës së bronzit. Ndaj na duhet të bëjmë një ndalesë për të spjeguar arkeologjikisht këtë
lidhje midis dy epokave.

Në territorin e Shqipërisë bronzi i hershëm është dëshmuar mjaft mirë arkeologjikisht nga vendbanimi i
Maliqit (Maliq III a,b), i Trenit IIIa (Korçë), i Gajtanit I, i shpellës së Nezirit (Mat), i shpellës së Bënjës
(Përmet ), i shpellës së Konispolit etj., si edhe nga varret më të hershme të tumave të Pazhokut (Elbasan), të
Barçit (Korçë), të Shtoit e Shkrelit (Shkodër), të Piskovës (Përmet), të Vodhinës (Gjirokastër), të Bajkajt dhe
të shpellës së Konispolit (Sarandë) etj. Lënda e përftuar nga këto zbulime ka zgjeruar shumë njohjen tonë për
përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës së bronzit të hershëm. Nga të gjitha këto të dhëna është
arritur në përfundimin se kultura e bronzit të hershëm në Shqipërinë Juglindore (Maliq, Tren), në Shqipërinë
Jugore (Bënjë, Piskovë, Përmet, Vodhinë), në Shqipërinë e Brendëshme (shpella e Nezirit) dhe në Shqipërinë
Veriore (Gajtan, Shkrel, Shtoi), në treguesit themelor ka tipare të njëjta dhe në formimin e saj kulturor dhe
etnik vendin kryesor e zë përbërësi autokton eneolitik. Përbërësi tjetër, ai me origjinë lindore, i ardhur si
rezultat i dyndjes së fundit të nomadëve të stepave, shpejt u dobësua dhe u shkri me përbërësin vendas.
Për rolin e përbërësit eneolitik, vendas na dëshmojnë edhe disa të dhëna antropologjike nga skeletet e varreve
të bronzit të hershëm, të cilat dëshmojnë se popullsia e ardhur u asimilua nga popullsia vendase më e shumtë
në numër.

Këto janë disa të dhëna arkeologjike të dorës së parë, që na lejojnë të shprehemi për një vazhdimësi kulturore
dhe etnike nga epoka eneolitike në atë të bronzit të hershëm. Me këtë nuk kuptojmë një vazhdimësi tërësore,
një kalim të drejtpërdrejtë të kulturës e të bartësve të saj nga një epokë në tjetrën. Periudha e tranzicionit
ishte, siç e kemi vënë në dukje, një periudhë e ndryshimeve të mëdha ekonomike e kulturore dhe ngjizja,
midis përbërësit vendas dhe atij të ardhur, është bërë me asimilim kulturor, por edhe me dhunë. Më shkoqur,
me vazhdimësi ne nënkuptojmë përbërësin etno-kulturor eneolitik, i cili mori pjesë aktive në formimin e
etnosit ilir gjatë epokës së bronzit.

Ky përbërës është edhe nyja lidhëse midis banorëve ilirë të epokës së bronzit dhe të banorëve të tejlashtë të
epokës eneolitike të para-ilirëve, të cilët i quajtëm konvencionalisht pellazgë. Këto përfundime na japin të
drejtën të shprehemi se ilirët janë një nga popujt më të vjetër të gadishullit.

KREU II

ILIRËT

Kuadri historik. Burimet e shkruara të autorëve antikë na bëjnë të ditur se në kohën antike pjesa
perëndimore e Ballkanit banohej nga ilirët, një nga popujt më të mëdhenj të gadishullit.

Lajmet për emra fisesh ilire i gjejmë që më monumentet më të hershme të letërsisë helene, në poemat e
Homerit e të Hesiodit. Interesi i shkrimtarëve grekë për trevat e Ilirisë dhe ilirët u shtua sidomos në shek.
VII-VI p.e.sonë, kur në brigjet lindore të Adriatikut u themeluan kolonitë e para helene, si Dyrrahu,
Apolonia, Oriku etj. Lidhjet e ngushta që mbanin këto qytete me metropolet, si dhe ardhjet e shpeshta të
udhëtarëve e tregtarëve grekë, për t’u njohur e për të tregtuar me vendet e pasura në minerale, në prodhime
blegtorale e bujqësore të Ilirisë, bënë që bota greke, në atë kohë, të mirrte njohuri pak a shumë të plota e më
të sakta për ilirët e Ilirisë. Këto të dhëna mjaft të sakta i gjejmë në veprat e historianëve të mirënjohur të
antikitetit, të Herodotit dhe në veçanti të Tuqididit. Në shek. IV-II p.e.sonë shtohen në mënyrë të ndjeshme të
dhënat e shkruara për historinë e Ilirisë. Në mes të veprave të historianëve e gjeografëve antikë, vepra e
Polibit jep të dhëna të rëndësishme e të sakta për mbretërinë ilire ashtu si edhe vepra e Strabonit, e Apianit
etj., që plotësojnë njohjen tonë për ilirët (Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë Tiranë 2002).

Për shekujt e parë të e.sonë të dhënat historike për Ilirinë janë shumë të kufizuara, në ndryshim nga shekujt e
mëvonshëm IV-VII, kur ka një prodhimtari të madhe letrare të autorëve antikë dhe

bizantinë, prej nga mund të nxirren të dhëna me vlerë për historinë e

Ilirisë në periudhën e vonë antike.

Burimet e shkruara antike e ato të hershme mesjetare përbëjnë një bazë të rëndësishme për rindërtimin e
historisë së ilirëve dhe të arbërve. Por fakti që ato janë të fragmentuara e flasin vetëm për disa ngjarje e
aspekte të historisë së ilirëve, i bëjnë ato të pamjaftueshme për të rindërtuar plotësisht zhvillimin historik në
territorin e Shqipërisë në kohën antike. Gjithsesi, shfrytëzimi i tyre bashkë me të dhënat e shumta
arkeologjike, mundësojnë sot rindërtimin e shumë çështjeve të historisë dhe të kulturës së ilirëve.

Ilirët jetonin në një territor të gjërë, kufiri verior i të cilëve shkonte deri tek degët e lumit Danub (Sava e
Drava), kurse në jug, duke përfshirë edhe territorin e Epirit prehistorik, kufiri shkonte deri në gjirin e
Ambrakisë (të Prevezës). Në lindje, si kufi natyror, ishin lumenjtë Morava e Vardar (rrjedha e sipërme dhe e
mesme) dhe në perëndim brigjet e Adriatikut e të Jonit. Grupe të veçanta fisesh ilire u vendosën edhe në
Italinë e Jugut (Mesapët e Japygët).

Në zhvillimin ekonomik e shoqëror dhe rrjedhimisht edhe politik të ilirëve, rol parësor ka luajtur pozita
gjeografike e Ilirisë e cila gjendej pranë dy qytetërimeve të mëdha antike: pranë qytetërimit helen dhe atij
romak, e më pas përfshirja e saj në kulturën e hershme bizantine.

Në shek.VI-V p.e.sonë në Ilirinë e Jugut lindin formacionet e para shtetërore. Nga forma politike ato ishin
monarki të trashëguara, ku sundonin përfaqësuesit e aristokracisë skllavopronare. Ndarja administrative e
shtetit kishte në qendër qytetin kryesor, ku qëndronte dinastia e caktuar nga mbreti. Brenda kuadrit monarkik
të shtetit ilir, qytetet dhe krahinat rreth tyre kishin një vetqeverisje në formën e Bashkësive, me në krye një
këshill ekzekutiv nëpunësish të zgjedhur çdo vit. Në shek. V-IV p.e.sonë shteti ilir formohet plotësisht.
Mbreti më aktiv ishte Bardhyli, që theu maqedonët, i vuri në vartësi dhe në vitin 359 p.e.sonë guxoi të
ndeshet me Filipin e II të Maqedonisë për rivendosjen e kufirit në lindje . Nën sundimin e mbretit Glaukia,
shteti ilir u forcua më tej. Më 355 p.e.sonë bëhen përpjekje për çlirimin e tokave lindore në luftë kundër
Aleksandrit të Maqedonisë dhe u sigurua aleanca me Epirin, duke vendosur në fron Pirron (në vitin 309).
Gjithashtu, u bashkua Dyrrahu me shtetin ilir dhe u çlirua Apolonia nga pushtimi maqedon. Në kohën e
pasardhësve të tij, Monunit dhe Mytilit shteti forcohet ekonomikisht, duke prerë monedha argjendi dhe
bronzi. Pas mesit të shek.III p.e.sonë nën mbretërinë e Pleuratit dhe Agronit nis përsëri periudha e lulëzimit
të shtetit ilir. Në vitin 231 p.e.sonë ilirët thyen në Etolët dhe lidhën aleancë me Epirin dhe Akarnaninë.
Kështu ilirët dalin si forca më e madhe politike në Ballkan, e për rrjedhojë bien ndesh me synimet
hegjemoniste të Romës në detin Adriatik. Në dy luftrat e para me Romën (229 e 218 p.e.sonë) shteti ilir i
udhëhequr nga Teuta, thyhet. Më pas nën sundimin e mbretit Gent (186-168 p.e.sonë) shteti ilir filloi përsëri
politikën antiromake dhe u fut në aleancë me Maqedoninë e Dardaninë. Në betejën e Shkodrës (168 p.e.sonë)
ushtria ilire u thye dhe shteti ilir u shkatërrua.

Historia politike e ilirëve në shek.V-I p.e.sonë nuk mund të kuptohet pa njohur lindjen dhe zhvillimin
e qyteteve e kulturës qytetare ilire. Mbështetur në kërkimet e studimet intensive në qytetet e

Amanties, Antigonesë, Bylisit, Klosit, Dimales, Zgërdheshit (Albanopolit) Lisit, Skodrës, Selcës së Poshtme
etj., arkeologët shqiptarë kanë veçuar qartë një periudhë qytetare në zhvillimin e përgjithshëm të kulturës dhe
historisë ilire. Ajo u formua si rrjedhim i evolucionit të brendshëm dhe të pandërprerë, mbi një bazë të
pandryshueshme etnike. Zgjerimi dhe intensifikimi i marrëdhënieve me botën helene në aspektin urbanistik,
ekonomik, kulturor dhe politik i dhanë pamjen e plotë të një qytetërimi antik mesdhetar. Ai u bë bazë e
qëndresës ndaj ndryshimeve politike dhe kulturore që ndodhën në Iliri, gjatë sundimit të perandorisë romake.

Periudhën qytetare ilire, shek.IV-I p.e.sonë, prof. N. Ceka e ka cilësuar si periudha që qëndron midis
dy momenteve kyçe në procesin shumëshekullor të formimit të etnosit ilir dhe të ngjizjes prej tij të
kombësisë arbërore, si një nga periudhat më të shkurtërat të historisë ilire, por edhe nga më të ngjeshurat, për
thellësinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore dhe të pasqyrimit të tyre në sferën e kulturës, apo në
dendësinë e ngjarjeve politike (Ceka,N. 1982,119).

Pasi nënshtroi mbretërinë ilire dhe shtetin e Epirit, Roma vendosi të qëndronte gjatë në Iliri dhe prej këtej të
shtrihej në të gjithë Gadishullin Ballkanik, madje edhe më tej në Azinë e Vogël. Në Iliri, Roma zbatoi një
politikë administrative që i shërbeu politikës së romanizimit. Roma, herë pas here, bënte riorganizime në
përputhje me situatën politike. Në fund të shek. I p. e. sonë u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), e cila
përfshinte një territor shumë të gjërë. Ndryshimet që ekzistonin midis krahinave perëndimore bregdetare dhe
atyre të brendshme malore bënë të nevojshme krijimin në pjesën qendrore të Ilirisë të një province tjetër, atë
të Mëzisë, që përfshinte edhe Dardaninë, e cila deri atëherë bënte pjesë në provincën e Maqedonisë. Në fund
të shek. IV të e. sonë u krijua provinca e Epirit, ku u futën krahinat ilire në jug të Vjosës, i gjithë Epiri dhe
Akarnania dhe Etolia, në jug të tij. Në periudhën e vonë antike, Iliria e Jugut ishte e ndarë në katër provinca:
Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i
Vjetër (me qendër Nikopojën).
Gjatë shek.I e.sonë ndodhën ndryshime në jetën e qyteteve. Disa qytete si Skodra, Dyrrahy, Bylisi, Buthroti
morën statusin e kolonive. Zhvillimi i mëtejshëm i këyre qyteteve ka qenë i lidhur me zhvillimin që mori
zejtaria, tregtia dhe bashkë me to edhe rrjeti i komunikacionit. Një rrugë shumë e njohur ka qenë rruga
Egnatia, e cila lidhte Dyrrahun e Apoloninë, kalonte në Thesalonik dhe në fund arrinte deri në
Konstandinopojë. Ajo ishte e gjatë 267 milje (395 km) dhe u ndërtua në shek. I p.e.sonë nga prokonsulli i
Maqedonisë G. Egnatius, nga mori edhe emrin Via Egnacia.

Në kohën e vonë antike, kur fuqia e Perandorisë Romake kaloi në provincat, jeta qytetare vazhdoi të
lulëzonte në disa prej tyre. Dyrrahu ishte një nga qytetet më të mëdha të kohës së vonë antike dhe të
qytetërimit të hershëm bizantin. Nga provincat e Ilirikut dolën personalitete të shquara të Perandorisë
Romake e Bizantine si gojtari Asin Epikadi dhe juristi Prisku, perandorët e shek.III-IV të e.sonë Klaudi II,
Aureljani, Diokleciani, Maksim Daza, Kostanci, Kostandini I, Justini, Justiniani etj (Historia e Popullit
Shqiptar, 111-185).

Për herë të fundit, ilirët përmenden në vitin 601 të e.sonë në kronikën e Shën Demetrit të Selanikut. Ndërsa
më 1018, nga kronisti bizantin Mihail Ataliati, mësojmë emrin e provinczës së Arbanonit që zinte
përafërsisht territorin që në antikitet banohej nga fisi ilir i albanëve (Freshëri, K., 57).

E quajmë të nevojshme të japim sqarimet e mundëshme lidhur me lindjen dhe përdorimin e emrit ilir. Termin
ilir (Illyris, Hyllirus), për herë të parë, e ndeshim në burimet e shkruara tek Herodoti (Herodoti VIII, 137),
por që ka mjaft të ngjarë të jetë përdorur më herët. Në fillim ai ka patur një kuptim të ngushtë gjeografik me
të cilin quheshin nga grekët një a më shumë fise që banonin në veri të tyre gjatë bregut të detit Adriatik.
Ndoshta edhe ata e kanë thirrur vehten e tyre ilir. Më vonë, me zgjerimin e lidhjeve tregëtare, grekët e shtrinë
përdorimin e këtij emri për një numër shumë më të madh fise ilirësh që banonin në veri të tyre. Në këtë
mënyrë, gradualisht, emri ilir mori një kuptim të gjërë etnik duke përfshirë të gjitha fiset që ishin të njëjta ose
shumë të afërta për nga origjina, nga kultura dhe nga gjuha.

Pas shek. V p. e. sonë, me krijimin e formacioneve shtetërore emri ilir, veç kuptimit etnik, mori dhe një
kuptim më të ngushtë politik. Me këtë emër quhej shteti ilir i cili shtrihej midis lumenjve të Vjosës e
Naretvës (Kroaci). Në burimet latine të shek. I të e. sonë, tek C. Plinii Secundi e Pomponii Melae përdoret
termi “Illyrii proprie dicti” (ilirët e mirëfilltë) (Plini III, 5 – 30). Ky emër siç janë shprehur shumë studiues,
nënkuptonte popullsinë që shtrihej brenda territorit të shtetit ilir, në kufijtë e tij më të gjërë. Në burimet e
mëvonshme, emri ilir dhe Iliriku, si provincë, e ndeshim deri aty nga shek. VI e. sonë.

Origjina e Ilirëve

Origjina e ilirëve, procesi historik i formimit të tyre, ka qenë e vazhdon të jetë një nga problemet themelore
të historisë së lashtë të Shqipërisë, e në të njëjtën kohë edhe një problem për prehistorinë ballkanike, sepse
zgjidhja e tij ishte e lidhur me origjinën e popujve të tjerë të lashtë të Ballkanit. Ndaj për një kohë të gjatë me
këtë problem janë marrë linguistë, historianë, arkeologë, antropologë e etnografë, të cilët me studimet e tyre,
nga një periudhë në tjetrën, kanë çuar më tej zgjidhjen e tij. Dhe në këtë rrugë të gjatë të kërkimit të së
vërtetës shkencore e vlen të njihemi me historinë e tij.

Problemi i origjinës së ilirëve lindi në një fazë parashkencore nga pyetja që kishin shtruar humanistët
europian në shek. XV-XVI; lidhur me popullsitë e lashta të Ballkanit dhe me fatin e mëtejshëm historik të
ilirëve, trakëve e maqedonëve. Pyetja që u shtrua se kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, çonte në kërkim të
origjinës së ilirëve. Kërkimet e para shkencore për këtë problem u bënë në shekullin e XIX kur studjues të
huaj si Thunman, Hahn etj., bënë përpjekjet e para për zgjidhjen e problemit të origjinës së popullit shqiptar,
duke u mbështetur tërësisht në analizën e materialit gjuhësor, që gjëndej në burimet e autorëve antikë.
Materialin e nevojshëm gjuhësor që ata grumbulluan e studiuan me metodat e mjetet e gjuhësisë krahasuese,
e cila në atë fazë ishte ende e pazhvilluar e nuk mund t’i përgjigjej detyrave të sqarimit të origjinës së ilirëve.
Ata krahasonin në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhën e sotme shqipe me mbeturinat e një gjuhe të lashtë
mesdhetare paragreke, tek bartësit e së cilës kërkonin prejardhien e shqipes dhe të shqiptarëve, pa marrë
parasysh etapat e ndërmjetme historike, në të cilat kishte kaluar ky proces.

Përdorimi i kësaj metode jo të përshtatshme për ndriçimin e çëshjes sëilirëve la shteg për interpretime e
spjegime, që shkonin shumë larg së vërtetës. Gjatë epokës së Rilindjes kombëtare shqiptare hipoteza e
J.G.Hahnit (Hahn,J.G. 1954,213) për prejardhjen e shqiptarëve nga pellazgët, ndonëse e pambështetur në
shumë fakte, u përqafua nga ideologët e Rilindjes sonë dhe u përdor si një mjet i mirë në luftën që ata bënin
për t’i njohur shqiptarët si një komb i lashtë. Në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XX problemi i origjinës së
ilirëve u çua më tej nëpërmjet metodave të reja shkencore, që filloi të përdorë gjuhësia krahasuese. Në këtë
mënyrë u bë e mundur të përcaktohej një shtrirje e përafërt e ilirishtes dhe e folësve të saj në vatrat jashtë
ballkanike e në vetë Ballkanin. Megjithatë, meqënëse zbatoheshin metoda formale të gjuhësisë krahasuese,
mbetej shumë i papërcaktuar idenfikimi i elementit të mirëfilltë ilir, kështu që në vitet’30, u arrit në
fenomenin e njohur të “panilirizmit”, i cili zotëroi në atë kohë në shkencën linguistike, e me të u bashkuan
edhe disa arkeologë (Buda,A. 1974,52). Prioriteti që kishin studimet gjuhësore ndaj kërkimeve e gjurmimeve
arkeologjike, ndikoi për keq në ndriçimin e qartë të problemit. Fakti që shpjegimi i origjinës së ilirëve
mbështetej vetëm në mundësitë e kufizuara të një shkence të vetme, të gjuhësisë, nuk mund të çonte në
përfundime të sakta, veçanërisht pa marrë për bazë fjalën vendimtare të arkeologjisë.

Pas Luftës së Dytë Botërore kërkimet e studimet arkeologjike në fushën e prehistorisë ballkanike, e
veçanërisht në atë ilire, shënuan arritje të rëndësishme në të gjitha drejtimet. Duke u nisur nga materialet
konkrete e të mirëfillta ilire të zbuluara në territorin e Ballkanit perëndimor, duke kaluar nga fakte më të
njohura të epokës së hekurit, u kalua në fusha më pak të njohura të epokës së bronzit. Në këtë rrugë u arritën
përfundime të reja e diametralisht të kundërta për spjegimin e origjinës së ilirëve. Kështu me futjen e
arkeologjisë në një rrugë metodike të re e të frytshme, u shënua një kthesë rrënjësore në ndriçimin e
problemit themelor të etnogjenezës ilire.

Në rrugën e zgjidhjes së problemit të etnogjenezës së ilirëve janë kristalizuar dy teza themelore. Sipas tezës
së parë, ose më drejt tezës së vjetër, ilirët janë një popullsi e ardhur nga veriu në një kohë relativisht të re;
kurse sipas tezës tjetër, ilirët dhe kultura e tyre janë produkt të një zhvillimi të brendshëm autokton, që u krye
gjatë mijëvjearit të II e I p.e.sonë në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik.

Pikëpamjet rreth origjinës veriore

Për origjinën veriore të ilirëve janë shprehur arkeologë, historianë, linguistë e studjues të tjerë, pikëpamjet e
disave prej tyre, në formë të përmbledhur, po i parashtrojmë më poshtë.

Sipas pikëpamjes së arkeologut G.Kossina (Gjermani) origjinën e ilirëve duhet ta kërkojmë në lumin Oder,
në krahinën Luzhic (Gjermania Lindore ) ku ilirët u formuan si popullsi, që në epokën neolitike dhe më pas u
shtrinë në jug (Kossina,E. 1912,173). Autori bazohet në ngjasime formale të kulturës materiale të Luzhicës
dhe Panonisë, e cila duket se lidhet me kulturën e njëjtë ilire si edhe në disa emra gjeografikë të spjeguar si
ilir. Por siç kanë treguar faktet arkeologjike kjo rrugë e ardhjes së tyre në jug nuk mund të provohet nga të
dhënat arkeologjike, madje edhe të dhënat etimologjike nuk janë të sigurta. Përafërsisht këtë pikëpamje
mbron edhe R.Pittioni, i cili kulturën e vjetër të Lauzicës dhe kulturën e Fushave me Urna e quan grup
kulturor protoilir, kurse kulturën e Halshtatit (Austri) dhe kulturën e zhvilluar të Lauzicës e quan si produkt
të qytetërimit të pjekur ilir. Gjithashtu ai është i mendimit se protoilirët në periudhën e Fushave me Urna dhe
në epokën e vjetër të hekurit kanë patur rëndësi botërore (Pittioni,R. 1954,53).

Dobësia themelore e kësaj pikëpamje, është se përkrahësit e saj mbështeten në disa shfaqje të jashtme të
kulturës materiale prehistorike të Lauzicës dhe nuk e krahasojnë atë me materialet e territorit të mirëfilltë ilir,
por e përqasin me materialet e krahinave të largëta periferike që në fakt janë vetë të paqarta etnikisht.
Në fillim të shekullit XX tezën e prejardhjes veriore të ilirëve e mbështetën, pa sjellë fakte e prova të reja,
edhe studjues të tjerë të cilët nuk sollën ndonjë ndihmesë në ndriçimin e këtij problemi (Schütt,C. 1910,10;
Patsch,C. 1907,169-174).

Një variant tjetër i origjinës veriore të ilirëve e lidh prejardhjen e tyre me kompleksin e madh të kohës
neolitike të Evropës së Mesme, të njohur me emrin kompleksi i qeramikës kordelore (bandkeramik). Duke e
kërkuar ekzistencën e ilirëve në një kohë shumë më të hershme, që në epokën e neolitit, dhe për më tepër
duke u mbështetur në disa tipare jo qënësore të saj u përpoqëm të spjegonin origjinën e qeramikës kordelore
në Ballkanin veri-perëndimor, me popullsinë protoilire.

Tezën e origjinës veriore e të panilirizmit e përkrahën edhe disa linguistë. Kështu, sipas disa studiuesve si
Kreçmer etj., origjina e ilirëve duhet kërkuar në Gjermaninë Lindore, në krahinën rreth Vistulës së Mesme;
pastaj sipas tyre, që andej ilirët u hodhën më vonë në Ballkan. Kjo teori mbështetet në lidhjen e disa anëve të
jashtme të kulturës së kohës së mesme të bronzit në Gjermaninë e Qendrore me ato të kulturës së kohës së
bronzit të territorit të mëvonshëm ilir dhe të Ballkanit. Konkretisht, ata marrin si bazë faktin që në të dy
krahinat paraqitet i njëjti zakon i varrimit në tumë, fakt që është i përhapur në tërë Evropën dhe në Azinë e
afërme. Por bartësit e një zakon i tillë u takojnë komplekseve kulturore të ndryshme. Edhe emrat gjeografikë
që sjellin si argumenta, gjenden edhe në vise të tjera shumë larg. Bile sipas këtij varianti shkohet aq larg
saqë thuhet se themelonjësit e Bizantit kanë qenë ilirët (Kretschmer,P. 1935,217).

Sipas pikëpamjes së një linguisti tjetër H.Krahe, ilirët kanë banuar në tokat alpine, në Panoni e Çeki e
ka shumë të ngjarë në një zonë të gjërë të Gjermanisë Perëndimore dhe se ilirët kanë patur rëndësi të madhe
në popullimin e Evropës parahistorike (Krahe,H. 1954,93-101). Në këtë mënyrë kjo pikëpamje bashkohet me
përkrahësit e teorisë së nordizmit, e cila u pasua nga shumë shkencëtarë gjermanë.

Në veprat e shumë linguistëve gjuha ilire dhe grupëzimet etnike ilire, karakteri indoevropian ose jo i
tyre, djepi i formimit dhe shtresëzimet etnike e gjuhësore kanë zënë një vend qëndror në shqyrtimin e
prehistorisë Evropiane. Studiuesit duke u nisur nga krahasimet gjuhësore vënë në dukje se kultura e bronzit e
mijëvjeçarit II p.e.sonë në Poloninë Perëndimore, Silezi, Saksoni, në krahinat e Sudetëve dhe në Austrinë e
Poshtme, e ashtuquajtura kultura Aunjetic si edhe kultura e vjetër e Fushave me Urna e pasuar nga kultura
Lauzic, u përkasin ilirëve (Mayer,A. 1957,3).

Në tekstin e “Historisë së Bullgarisë” për origjinën ilire thuhet se në fund të mijëvjeçarit II p.e.sonë në
territorin e Gadishullit Ballkanik depërtuan fise ilire që banonin deri në atë kohë në rrjedhën e sipërme të
Danubit (“Istoria Bollgarii”,1954,I,21). Edhe në një pjesë të literaturës greke përsëritet kjo tezë e njohur e
origjinës veriore. Ilirët, sipas tyre, janë një popullsi e afërt me trakasit dhe grekët, të cilët të shtrënguar edhe
këta nga popuj të tjerë më veriorë, braktisën fushat e Hungarisë, ku ishin vendosur deri atëherë, dhe aty nga
mbarimi i shekullit XII p.e.sonë, jo më vonë, zbritën në drejtim të jugut në pjesën perëndimore të Gadishullit
Ballkanik, e cila banohej prej trakëve (Kanaculi,D. 1958,5-18).

Për problemin e identifikimit të etnosit ilir, të bazës etnokulturore dhe të kohës së formimit të tij është
shprehur në disa studime të tij edhe B.Gavela. Sipas pikëpamjet së tij të viteve gjashtëdhjetë, kultura
panonike ka patur një karakter të theksuar ilir; gjithashtu e tërë krahina halshtatjane karakterizohej nga një
popullsi mbizotëronjëse ilire. Kultura e Lauzicës dhe e ashtuquajtura qeramikë panonike, e cila lidhet me
grupin e Vuçedolit, sipas tij, janë elementet kryesorë të kulturës materiale në truallin evropian (Gavela,B.
1961,325-327). Ai mendon se ilirët kanë përbërë një nga grupimet më të mëdha indoevropiane në Europë,
pra kanë patur një shtrirje mjaft të gjërë. Edhe identifikimin e kompleksit ilir ai e çon shumë herët. Në vitet
shtatëdhjetë të shekullit të kaluar në një studim më të ri, po ky autor, ka shfaqur një pikëpamje tjetër, që
shkon shumë larg nga mendimi i tij i parë, identifikimin e etnosit ilir e çon shumë vonë, nga fundi i epokës
halshtatiane, d.m.th. rreth shek.VI-V p.e.sonë (Benac,A. 1973,93-96).

Në vitet 50-60 të shekullit XX u shprehën mendime, pro tezës së vjetër të panilirizmit. Sipas tyre ilirët kishin
populluar hapësira të gjëra tokash buke në Evropë dhe në epokën prehistorike ishin shtrirë në pjesën më të
madhe të Evropës, por fati i ilirëve mori fund gjatë katastrofës së madhe që ndodhi në pragun e kalimit nga
mijëvjeçari II në mijëvjeçarin e I p.e.sonë (Hehn,F. 1962,87-88). Sipas një varianti tjetër lëvizja e ilirëve prej
fushave hungareze, në drejtim të jugut e juglindjes që ka ndodhur jo më vonë se shek. XIII p.e.sonë, ka qenë
shkaku kryesor i të gjithë lëvizjeve që prekën Azinë Perëndimore, Greqinë dhe Italinë dhe që shkatërruan
dominimin aheas në Peloponez. Ilirët zbuan trakët nga pjesa perëndimore e Ballkanit dhe kjo pjesë u quajt
më vonë me emrin Iliri (Nilcken,U. 1960, 52). Gjithashtu ata kanë marrë pjesë aktive në diasporën që u
krijua në botën mikene (Caratelli,G.P. 1961, 143).

Ka edhe linguistë të cilët të nisur nga teza se indoevropianizimi i Ballkanit lidhet me ardhjen e
indoevropianëve nga veriu i kontinentit, vazhdojnë të mbrojnë tezën e origjinës veriore të ilirëve. “Sipas
kësaj pikëpamjeje emigrimi i popullsive që flisnin ilirisht përfaqëson lëvizjen e fundit etniko-demografike
më të shënuar në epokën pre dhe protohistorike nga veriu ose veri-lindja (mbase nga territoret e Polonisë së
sotme) drejt bregut Adriatik. Si popullsi indoevropiane, e ardhur nga veriu, ilirët në përgjithësi ishin me shtat
të gjatë, të fortë, të hedhur, me ngjyrën e lëkurës dhe të flokut bjond, njësoj si trakët, sllavët, gjermanët,
keltët (Russu,J.I. 1969,30-31) Me këto përfundime autori është plotësisht në një mendje me e teorinë që e
kërkon origjinën e ilirëve tek rraca gjermanike.

Në fillim të shek. XX u shfaqën mendimet e para për përkatësinë racore të ilirëve. Sipas këtyre pikëpamjeve
ilirët, e ardhur

në Evropën Juglindore, i përkasin racës nordike. Ata gjetën në këtë trevë një popullsi e cila në pjesën më të
madhe ishte e racës mesdhetare. Nga përzierja e dy popullsive, sipas tyre, u formua një lidhje e re
antropologjike, nordiko-mesdhetare. Një nga përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, antropologu O.Reche
shkruan se ilirët ishin fise me pamje nordike (homo europeus) tip ky që konstatohet veçanërisht në bregdetin
e Adriatikut. Këtë tip me tipare nordike e gjen shpesh edhe sot në Shqipëri (Reche,O. 1926, 48-50). Ekziston
edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës ilirët do të kenë pasur në përbërjen e tyre elementë dinarikë qysh
përpara se të arrinin në gadishullin Ballkanik. Por edhe këta antropologë origjinën e tipit dinarik e shohin në
Evropën Qendrore, duke qëndruar kështu në pozitat e origjinës veriore të ilirëve (Dhima,A. 1976.5,35).

Siç shihet nga pikëpamjet e rreth 30 studjuesve të ndryshëm që parashtruam, megjithëse ata trajtojnë të
njëjtin problem, të nisur nga burime të ndryshme, e për më tepër nga koncepte e parime metodologjike të
ndryshme, rrjedhimisht kanë arritur në përfundime shumë herë mjaft larg me njëri – tjetri. Ato i bashkon
vetëm fakti që i bëjnë ilirët të ardhur në trevën kur ata njihen nga burimet historike; kurse, përsa i takon
vatrës më të hershëm se nga erdhën ilirët, ashtu

edhe kohës së ardhjes së tyre, mendimet e parashtruara për këtë tezë ndahen njëra me tjetrën ose shumë pak
afrojnë midis tyre.

Ndër tezat e shumta, ajo e origjinës veriore dhe e panilirizmit, e paraqitur në njërin ose tjetrin variant, ka
mbizotëruar për një kohë të gjatë. E meta themelore e saj qëndron në faktin se shumica e përfaqësuesve të
kësaj teze, të cilët duan të spjegojnë formimin e kulturës ilire nga kultura e Lauzicës, kultura e Fushave me
Urna, nga kultura Aunietic, apo Kordelore nisen nga disa shfaqje e dukuri të jashtme të kulturave
prehistorike periferike, ku ata konstatojnë disa elementë të përbashkët dhe nuk analizojnë e nuk mbështeten
tek tiparet e qënësishme të kulturave që vijnë nga territori i mirëfilltë. Të kërkosh sot, pas gjithë këtyre
përfundimeve dhe arritjeve të kërkimeve arkeologjike në fushën e kulturave prehistorike të Ballkanit dhe të
Evropës, origjinën e kulturës ilire në kulturën e Lauzicës, në kulturën Kordolore apo qoftë edhe në kulturën e
Fushave me Urna, është një kthim shumë mbrapa, sepse zbulimet dhe studimet arkeologjike tashmë e kanë
zgjidhur dhe e kanë përcaktuar qartë përkatësinë etnike të këtyre kulturave.

Zgjidhja e drejtë e problemit të etnogjenezës ilire, deri në mesin e shek. XX, është ndërlikuar për shkak të një
farë mbizotërimi të pikëpamjeve gjermane në fushën e linguistikës dhe të arkeologjisë, të cilat janë ndjerë
shumë gjatë njëqindvjetëve të kaluara.

Edhe një varg linguistësh, të cilët cituam më lart, në zgjidhjen e problemit që po shqyrtojmë, kanë qenë nisur
nga të dhëna gjuhësore pak të njohura e jo shumë të sigurta, që vijnë nga territore jo të mirëfillta ilire.
Gjithashtu ato janë mbështetur në tezën sipas të cilit zona skandinave ka qenë jo vetëm atdheu i
protoindoevropianëve, por edhe djepi i qytetërimit ballkano-anatolik. Pikërisht këtu qëndron një e metë tjetër
e prehistorianëve dhe e linguistëve që, siç pohon me të drejtë M.Budimir, -në studimin e prehistorisë
evropiane ata nisen nga mjegulla skandinave pa monumente të shkruara, e jo nga dielli ballkano-anatolik dhe
shkrimi i hershëm i tij (Budimir, M. 1953,28-29).

Idetë që parashtruam nxjerrin në sheh disa nga mangësitë thelbësore të teorisë për prejardhien veriore të
ilirëve, të cilat, sipas mendimit tonë, cënojnë dhe përfundimet e arritura prej tyre. Ndaj e quajtëm të
panevojshme e të tepërt të hynim në hollësirat e këtyre tezave. Ne do të ndjekim një rrugë tjetër që na duket
më bindëse, do të parashtrojmë tezën për autoktoninë e ilirëve dhe me fakte e argumente do të provojmë
pikëpamjen tonë e të studiuesve të tjerë shqiptar.

Pikëpamjet kryesore për autoktoninë e ilirëve

a)Pikëpamjet e studjuesve të huaj

J.G.Hahn, një shekull e gjysmë (1854) më parë është i pari që ka parashtruar tezën e tij se shqiptarët janë
paraardhës të ilirëve dhe këta të fundit janë pasardhës të pellazgëve (Hahn,J.G. 213). Sipas tij ilirishtja është
një gjuhë pellazgjike, në një kuptim më të gjërë Illyrian-pellazge. Në tezën e tij Hahni përfshin tek ilirët edhe
Epirotët e Maqedonët; të gjithë këta popuj ai i bën të ardhur prej pellazgëve. Kjo tezë shpreh karakterin
autokton të formimit të popullsisë ilire nga një popullsi më e lashtë mesdhetare, të cilën e quan pellazge.
Njëqind vjet më vonë, më 1952, linguisti M.Budimir, duke analizuar të dhënat gjuhësore për ilirët dhe
parailirët, midis të tjerash arrin në përfundimin se indoevropianët më të vjetër të zonës së pellgut të
Mesdheut kanë qenë të ashtuquajturit pelastë, të cilët kanë banuar në truallin e Ballkanit dhe të Italisë, shumë
kohë më parë se të vinin këtu indoevropianët klasikë, fiset greke e italike. Sipas tij, pelastëve u përkasin edhe
ilirët që kanë lënë mjaft gjurmë linguistike (Budimir,M. 1952,10).

Në rrafshin arkeologjik çështja e origjinës së ilirëve u shtrua nga M.Garasanin në vitin 1955. Duke bërë
përgjithësimin dhe interpretimin historik të materialit arkeologjik për kulturat prehistorike të Evropës
Juglindore, ai arrin në përfundime të rëndësishme për karakterin autokton të formimit të kulturës ilire. Sipas
tij, si bazë themelore e formimit të ilirëve dhe të pellasgëve duhet të merren në konsideratë bartësit e kulturës
së mëvonshme neolitike në qarkun pellazgjik: Ballkan dhe Azi e Vogël. Këtë kulturë ai e quan kompleksi
ballkano-anatolik i neolitit të ri, duke dalluar në të disa grupe kulturore. Këto grupe të kompleksit ballkano-
anatolik të kohës së hershme të bronzit janë përhapur në territorin e pellazgëve të vjetër në kohën paragreke.
Si rrjedhim, gjithnjë sipas tij, origjinën e pellazgëve duhet ta lidhim me kompleksin ballkano-anatolik të
kohës së hershme të bronzit, në të cilën duhet të kërkojmë medoemos edhe origjinën e ilirëve dhe të trakëve
të vjetër, të lidhur ngushtë me pellazgët. Nga kjo bashkësi fisesh të ndryshme, të lidhura me kulturë dhe
gjuhë të ngjashme, më vonë, pa kurrëfarë ndërprerje gjatë zhvillimit historik ilirët ndahen në perëndim, kurse
trakasit në lindje të Moravës (Garasanin,M. 1956,323-332).

Sqarimi i tezës së autoktonisë së ilirëve mori një formë më të plotë në trajtesën që i bën këtij problemi
A.Benac në vitin 1964. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike të fituara nga zbulimet dhe studimet
shumëvjeçare të kulturës pre e protohistorike ilire të territorit të ish Jugosllavisë, autori arrin në këto
përfundime:

Gjatë periudhës së kalimit nga epoka e neolitit në atë të bronzit në Ballkanin Veriperëndimor u krijua
substrati kryesor për etnogjenezën e mëvonshme të fiseve ilire në këtë zonë. Në këtë periudhë nuk mund të
flitet për kurrfarë ilirësh. Të gjitha këto grupime popullsish të Ballkanit Veriperëndimor, janë parailire të
cilat u zhvilluan mbi një bazë autoktone gjatë periudhës së hershme, të mesme dhe një pjesë të madhe të
periudhës së vonë të bronzit. Autori i quan ato grupe protoilire dhe, megjithëse nuk kemi akoma një element
të vetëm etnik, prapëseprapë këto janë ato grupe që gjatë lëvizjeve të mëtejshme, të brendëshme e të jashtme,
do të shpien përfundimisht në krijimin e trungut etnik protoilir dhe ilir. Në përfundim ai sqaron se nuk ka
kurrfarë baze për supozimin se në këtë periudhë ilirët erdhën në vendbanimet e tyre të mëvonshme dhe se
këta i dhanë fund të ashtuquajturit misionit të tyre “historiko-botëror”. Përkundrazi, unë mendoj se sot është
më e qartë se në këtë truall ata u shtuan dhe erdhën gradualisht deri në pikën ku mund t’i konsiderojmë si
bashkësi më të gjëra ilire (Benac,A. 1964,70).

b) Pikëpamjet e studiuesve shqiptarë

Etnogjeneza e ilirëve, si një nga problemet parësore të Historisë së Lashtë të Shqipërisë, ka qenë objekt
kërkimesh e studimesh për arkeologjinë shqiptare dhe kjo dëshmohet që në hapat e para të gërmimeve të
viteve, 50 (shek. XX) që u bënë në tumat e Matit. Kështu historia e mendimit arkeologjik shqiptar për
origjinën e ilirëve nis me fillimin e gërmimeve sistematike në vitet 1952-56, kur u zbuluan tumat e Matit, të
Vajzës së Vlorës e të Dropullit. Nga interpretimi i materialit të zbuluar u arrit në mendimin se ilirët kanë
qenë jo vetëm bartës të kulturës së hekurit në vendin tonë, por edhe banorë të këtij trualli edhe në epokën e
bronzit. Kjo nismë e mirë u bë bazë për gjithë punën e mëvonshme, për ndriçimin dhe sqarimin e origjinës së
ilirëve.

Problemi i etnogjenezës ilire fitoi një bazë të re shumë më të gjërë faktike pas zbulimeve të rëndësishme, që
u bënë në Maliq, Gajtan, Tren (Korçë), Pazhok, Belsh (Elbasan), e gjetkë. Në vitet. 70-80, me grumbullimin
e një lënde të pasur nga shumë varreza tumulare të kohës së bronzit e të kohës së hekurit, u hodhën bazat për
spjegimin dhe interpretimin e një varg problemesh të pre e protohistorisë shqiptare, të cilat, së toku, e
argumentuan më mirë tezën e origjinës autoktone të ilirëve.

Para se të parashtrojmë pikpamjen tonë për origjinën e ilirëve, e quajmë të udhës të renditim kronologjikisht
mendimet e kolegëve shqiptarë.

Më 1955, S.Islami, H.Ceka, F. Prendi, S.Anamali, pasi shqyrtuan materialet e zbuluara në tumat e Matit,
vunë re se një varg objektesh të epokës së hekurit kishin lidhje me objektet e epokës së

bronzit. Këto të dhëna i çuan ato në përfundimin se ky vazhdim i traditave të bronzit në qeramikë na jep të
drejtën të pohojmë: “Ilirët nuk kanë qenë vetëm bartës të kulturës së hekurit në vendin tonë, sikurse kanë
shkruar shkencëtarët e huaj, por përkundrazi, ata kanë banuar në atdheun tonë edhe në kohën e
bronzit”(Islami,S. etj., 1955,154).

Më 1957 F.Prendi, duke interpretuar materialin arkeologjik të zbuluar në tumat e Vajzës, shkruan: “Duke
pranuar se bartësit e kulturës së Vajzës kanë qenë ilirë, duhet të mendohet njëkohësisht se ky element etnik
krijoi jo vetëm kulturën e hekurit, por edhe atë të bronzit në vendin tonë” (Prendi,F. 1957,2,106).

Më 1959, në botimin e parë të tekstit “Historia e Shqipërisë”, teza e autoktonisë ilire shtrohet me një farë
mëdyshje: “Siç shihet, – thuhet në tekst, -problemi mbetet akoma i pazgjidhur. Megjithatë nga dy tezat
kundërshtare ajo e autoktonisë ka meritën se tërheq vëmendjen mbi materiale, të cilat, megjithëse të
pamjaftueshme, hedhin një dritë të re mbi problemin e gjenezës së ilirëve dhe formojnë një nxitje për
kërkime më të reja”(Historia e Shqipërisë 1959,I,51).

Më 1962, S.Islami dhe H.Ceka, duke interpretuar materialet arkeologjike të reja të Pazhokut dhe të Maliqit ,
arrijnë në përfundimin se dukjen e etnosit ilir e shohim jo në mesin e mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë, por që në
fillim të epokës së bronzit. Madje, pikëpamjen për lashtësinë e bartësve të kulturës së epokës së bronzit e
çojnë edhe më tej, në epokën eneolitike (Islami,S., Ceka,H., 447). Në dritën e materialeve të Maliqit, po në
atë vit, F.Prendi arrin në përfundimin: “Përsa i takon periudhës së hershme të bronzit nuk është vështirë të
dallohet, në disa tipare të fizionomisë së saj, prania e elementit etnik ilir” (Prendi,F. 1965,635).

Duke parashtruar përfundimet për vendbanimin e Maliqit, F.Prendi, pasi shqyrton materialin e epokës së
bronzit, në tri periudhat e zhvillimit të saj, argumenton vazhdimësinë kulturore gjatë këtyre periudhave, si
dhe karakterin ilir të disa enëve dhe të elementeve dekorative. Ai shkruan se të gjitha këto paraqesin një
tregues të gjallë e bindës të unitetit kulturor të gjithë epokës së bronzit, e cila shpreh rrjedhimisht edhe
karakterin etnik të qëndrushëm të bartësve të kësaj kulture, me fjalë të tjera, karakterin ilir të kulturës së
kohës së bronzit të Maliqit në të gjitha etapat e zhvillimit të saj (Prendi,F. 1966, 277-278).

Më 1969, S.Anamali dhe M.Korkuti, duke u mbështetur në të dhënat e zbuluara në Pazhok, Maliq, Tren
(Korçë) dhe Gajtan (Shkodër) argumentuan karakterin autokton të formimit të kulturës ilire në territorin e
Ballkanit Perëndimor, gjatë mijëvjeçarit të II p.e.sonë. Madje në vendbanimet e Maliqit e të Trenit jo vetëm
që provohet se ilirët janë autoktonë por edhe vijimësia kulturore etnike mund të ndiqet që nga epoka e bakrit
e këtej (Anamali,S., Korkuti,M. 1969,17).

Më 1972, në Kuvendin I të Studimeve Ilir, prof. A.Buda, shkruan se “koncepteve të një vatre
jashtëballkanike të formimit të etnosit ilir dhe të dyndjes së tij në një kohë më të vonë, bashkë me kulturën e
hekurit nga Evropa e Mesme e Veriore, mund t’u kundërvihen argumente që flasin për formimin autokton të
etnosit ilir në Ballkan e në trevën shqiptare qysh nga koha e bronzit, mbi bazën e një kompleksi kulturor
ballkano-anatolik” (Buda,A. 1974,I,53).

Mbi bazën e të gjithë të dhënave të grumbulluara nga gërmimet arkeologjike dhe të përgjithësimeve që u
bënë për to, M.Korkuti, po në këtë Kuvend, bëri përpjekje për të krijuar një pamje më të gjërë për
etnogjenezën ilire. Formimin e etnosit ilir ai e pa si një proces të gjatë historik, që lindi dhe u zhvillua mbi
një bazë e një stad të caktuar të zhvillimit social-ekonomik të shoqërisë ilire. Në këtë këndvështrim, lindja e
etnosit ilir u kërkua në epokën e bronzit të mesëm, natyrisht mbi një bazë më të hershme autoktone
(Korkuti,M. 1974,I, 73-77).

Disa vite më vonë, F.Prendi shprehu mendimin se procesi i formimit të etnosit ilir nisi në fund të periudhës
së bronzit të hershëm (në fazën e kulturës së Maliq IIIb) mbi bazën e një strukture të re etno-kulturore, e cila
do të kristalizohej edhe më mirë në periudhën e hershme të hekurit (Prendi,F. 1979,144).

Nga paraqitja e kësaj rruge të përpjekjeve për zgjidhjen e problemit të rëndësishëm të origjinës së ilirëve
mund të nxjerrim disa përfundime.

Në të gjitha mendimet e shprehura dhe përfundimet e arritura, është nënvizuar karakteri autokton i lindjes
dhe i formimit të kulturës dhe të etnosit ilir. Gjithashtu, të gjithë studiuesit shqiptarë janë mbëshetur në
materialin arkeologjik të zbuluar në territorin e vendit tonë ose në territorin që njihet se është i mirëfilltë ilir.

Përsa i takon periudhës së fillimit të formimit të etnosit ilir pikëpamjet kanë ndryshuar nga koha në kohë, në
një diapazon që shtrihet midis eneolitit dhe mesit të epokës së bronzit. Këto pikëpamje të ndryshme janë të
dobishme e me vlerë se nxisin mendimin shkencor, por në të njëjtën kohë shprehin edhe pamjaftueshmërinë
e argumenteve e të fakteve për zgjidhjen përfundimtare të problemit.

Baza arkeologjike e autoktonisë së ilirëve

Në zgjidhjen e problemeve të tilla kaq të ndërlikuara është i nevojshëm bashkërendimi i përfundimeve të

fushave të ndryshme të dijes. Të dhënat arkeologjike, antropologjike, gjuhësore, etnografike dhe ato
historike, kur ka të tilla, duhet të bashkërendohen për të arritur në përfundime të sakta. Por një gjë e tillë nuk
është e lehtë të arrihet, qoftë nga pamjaftueshmëria e materialit faktik (për njërën ose për tjetrën fushë), qoftë
edhe nga konceptet e ndryshme që ekzistojnë midis studiuesve të fushave të ndryshme të dijes lidhur me
rëndësinë dhe vlerën që kanë burimet e kësaj ose asaj fushe. Kështu, p.sh. disa gjuhëtarë të huaj kanë
mendimin se të dhënat arkeologjike kurrsesi nuk janë të dhëna të mjaftueshme historike për të studiuar
procesin e etnogjenezës së një populli dhe se gjoja ato nuk arrijnë të shprehin bashkësinë e tyre etnike. Nga
ana tjetër, ka arkeologë, të cilët duke mbrojtur vlerën e burimeve të tyre, i quajnë si të pasakta të gjitha ato
teza, që gjuhëtarët kanë ndërtuar për epokën prehistorike pa burime të shkruara.

Sipas disa studiuesve të tjerë, në zgjidhjen e problemeve etnike, përparësia i përket arkeologjisë dhe
antropologjisë historike, së bashku me etnologjinë dhe pjesërisht gjuhësinë. Duke u dhënë përparësi
burimeve arkeologjike, këta studiues kanë parasysh faktin se kërkimet arkeologjike mbështeten në studimin e
gjithanshëm të materialit arkeologjik, në të gjitha llojet e krijimtarisë materiale dhe shpirtërore; kështu që, në
ndërtimin e raporteve stratigrafike, të analogjive të ndryshme etj., mund të vendosen lidhje më të sakta në
kronologjinë relative dhe absolute, sidomos për periudhat prehistorike. Kjo krijon mundësi për një shqyrtim
më të gjërë të epokave të ndryshme të zhvillimit historik, shoqëror dhe etnik.

Në gjendjen e sotme të studimeve, arkeologjia ka dëshmuar e po dëshmon përparësinë e saj në shqyrtimin e

problemeve etnike të epokës prehistorike si ndaj gjuhësisë, e cila për vetë të dhënat e varfra e të kufizuara,
mund të themi, se ka mbetur më mbrapa, ashtu edhe ndaj antropologjisë, e cila për shkak të zhvillimit ende të
pamjaftueshëm dhe pjesërisht edhe të mungesës së skeleteve për epokën prehistorike, është ende larg
arkeologjisë.

Kur trajtohet problemi i origjinës së ilirëve, çështja e parë që del përpara dhe që kërkon zgjidhje, është ajo e
vazhdimësisë kulturore nga periudha e bronzit të hershëm në bronzin e mesëm, në bronzin e vonë dhe në
epokën e hekurit. Kjo është arsyeja që në nismën e këtij problemi S.Islami, H.Ceka, F.Prendi, S.Anamali, i
kushtojnë vëmendje vijimësisë kulturore, dhe më pas, po kësaj çështje, i është kushtuar kujdes i veçantë,
është trajtuar e analizuar më gjërë mbi bazën e materialeve të reja, të cilat kanë ardhur vazhdimisht duke u
pasuruar.

Po e marrim si të zgjidhur (dhe në një masë të konsiderueshme ashtu është) problemin e vazhdimësisë
kulturore gjatë epokës së bronzit dhe asaj të hekurit në territorin perëndimor të Gadishullit Ballkanik, në
territorin ku shtriheshin ilirët e mirëfilltë. Po a është i mjaftueshëm ky fakt, ky përfundim paraprak që nxirret
për këtë problem? A është e mjaftueshme të provojmë vazhdimësinë kulturore që nga fillimet e epokës së
bronzit dhe të themi se aty fillon procesi i formimit të etnosit ilir?

Vazhdimësia e banimit në një trevë të caktuar përbën një nga premisat bazë edhe për formimin dhe
konsolidimin e një kulture, të një etnosi a të një gjuhe, ndaj edhe studimi i vazhdimësisë kulturore përbën
kushtin e parë dhe mbështetjen themelore të trajtimit tëproblemit të etnogjenezës së ilirëve. Megjithatë, jemi
të mendimit se të mjaftohesh vetëm me provat që sillen në të mirë të vijimësisë kulturore, do të thotë ta
shikosh ngushtë e në mënyrë të pamjaftueshme procesin e gjatë e të ndërlikuar të formimit të etnosit ilir.

Në literaturën arkeologjike shqiptare janë sjellë të dhëna të mjaftueshme, që provojnë vijimësinë e

pandërprerë kulturore në trevën e vendit tonë që nga periudha e bronzit të hershme e këtej. Mbi këtë bazë
është shprehur pikëpamja se që këtu fillon edhe etnogjeneza ilire. Pra, sipas kësaj pikëpamjeje, fillimet e
autoktonisë përputhen me fillimin e etnosit. Lidhur ngushtë me këtë përfundim, çështja e parë që shtrohet për
diskutim është ajo e lidhjeve midis autoktonisë dhe formimit të etnosit.

Megjithëse formimi i etnosit ilir nuk mund të kuptohet pa autoktoninë dhe se të dyja ato zhvillohen krahas,
në fillimin e tyre, në pikëpamje kohore, ka një mospërputhje. Autoktonia ka një shtrirje kohore më të gjatë,
kurse etnosi ilir vërtet formohet mbi bazën e autoktonisë, por vetëm pasi ajo ka kaluar një kohë të gjatë të
ekzistencës së saj. Në rast se pranojmë nismën e një qëndrueshmërie relative në fillim të epokës së bronzit,
d.m.th. pranojmë një autoktoni të banorëve të pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik që në fillim të
epokës së bronzit, fillimet e formimit të etnosit ilir duhet t’i kërkojmë jo në të njëjtën kohë, por më vonë. Ai
proces duhet të paraprihet, sipas mendimit tonë, medoemos nga një periudhë jo e shkurtër e vijimësisë
kulturore që kishte filluar qysh më parë.

Por, në nismën e procesit të etnogjenezës nuk mjafton që ai të paraprihet nga një periudhë e autoktonisë
relative. Ka edhe faktorë të tjerë të dorës së parë, prania ose mungesa e të cilëve, përshpejton ose
ngadalëson, bën të mundur ose përjashton zhvillimin e procesit të etnogjenezës. Kështu, krahas studimit të
vijimësisë kulturore, një vëmendje të veçantë duhet t’i kushtohet njohjes dhe studimit të premisave
ekonomiko-shoqërore, të cilat çuan në lindjen dhe zhvillimin e etnosit ilir.

Kur flasin për kushtet ekonomiko-shoqërore në epokën pre e protohistorike, kemi parasysh vendin që zinin
ato, krahas faktorëve të tjerë dhe rolin që ato luanin në formimin e bashkësisë etnike. Niveli i ulët i
zhvillimit të forcave prodhuese në rendin e komunës primitive nuk krijonte kushte për shtimin e ndjeshëm të
prodhimit, për krijimin e mbiprodukteve dhe, si rrjedhim, shkëmbimet e lidhjet ekonomike ishin ende të
dobëta; shkëmbimi midis fiseve i nënshtrohej më shumë rastësisë. Por, ka rëndësi të vihet në dukje se, gjatë
epokës së shthurjes së komunës primitive, në periudhën e bronzit të vonë e sidomos gjatë periudhës së
hekurit të zhvilluar, në territorin e Ilirisë së Jugut ndodhën ndryshime të dukshme në disa degë të ekonomisë,
të cilat ishin me rrjedhime të rëndësishme edhe në zhvillimin e proceseve etnike.

Krahas degëve të tjera të ekonomisë që u përsosën dhe u zhvilluan më tej, një vend të veçantë e të gjërë zuri
metalurgjia. Dëshmi për këtë janë gjetjet e shumta të armëve, të objekteve të zbukurimit e të veglave të
punës, të punuara nga bronzi e hekuri, të cilat dallohen edhe për cilësinë e lartë të punimit. Ky zhvillim i
metalurgjisë nuk mund të kryhej brenda ekonomisë së mbyllur të një fisi. Me nxjerrjen, përpunimin dhe
tregtimin e prodhimeve metalike tashmë merreshin shtresat e reja shoqërore që po lindnin dhe fuqizoheshin
ekonomikisht, të cilat shpunë objektivisht në fuqizimin e lidhjeve ekonomike ndërkrahinore, mbi bazën e
marrëdhënieve të reja shoqërore që po lindnin. Për zhvillimin e lidhjeve ndërkrahinore dëshmojnë edhe
sëpatat e bronzit të tipit shqiptaro-dalmat, të cilat, siç duket qartë nga forma e tyre, kanë shërbyer si mjet
shkëmbimi, kanë luajtur rolin e paramonedhave. Shprehje e zhvillimit të përgjithshëm ekonomik të bartësve
të kulturës ishte edhe shtimi i dukshëm i këmbimeve, me Jugun (Helladën e Egjeun) për të cilin flasin
objektet e shumta të importuara. Kështu, një rol të rëndësishëm në zhvillimin etnokulturor të territorit të
Shqipërisë gjatë epokës së bronzit kanë luajtur takimet dhe lidhjet me kulturën mikene. Kultura ilire e epokës
së bronzit të mesëm, e sidomos e atij të vonë, u zhvillua në fqinjësi dhe marrëdhënie me botën mikene, e cila
përfaqësonte shoqërinë më të zhvilluar, shoqërinë më të hershme me klasa në territorin e Evropës. Këto
lidhje e takime, të cilat erdhën duke u fuqizuar deri në fund të shek. XIII p.e.sonë, madje jehona e tyre
vazhdoi edhe më pas, kanë ndikuar në zhvillimin e këmbimeve si brenda bashkësisë ilire, ashtu edhe midis
bashkësisë ilire e botës mikene. Në këtë mënyrë ato, si faktor i jashtëm, kanë luajtur një rol progresiv në
formimin e bashkësisë ekonomike ilire në kuptimin që kishte kjo bashkësi ekonomike gjatë mijëvjeçarit të
dytë p.e.sonë. Pavarësisht nga shkalla

që njohu bashkësia ekonomike në atë kohë, ajo ka luajtur rolin e vet në formimin dhe konsolidimin e
bashkësisë etnike. Prandaj studimi i marrëdhënieve të ilirëve me kulturën mikene përbën një hallkë tjetër në
ndriçimin e procesit të formimit të etnosit ilir, marrëdhënie të cilat as duhen injoruar, as duhen mbivlerësuar.

Kur lindën kushtet e përshtatshme ekonomiko-shoqërore për fillimin e formimit të etnosit ilir, në periudhën e
bronzit të hershëm, të bronzit të mesëm, të bronzit të vonë apo në fillimet e epokës së hekurit?

Ne kemi shprehur pikëpamjen se etnosi ilir fillon të formohet mbi një bazë autoktone, në bronzin e mesëm
dhe me këtë nuk kemi parasysh ndonjë fazë të veçantë, por gjithë periudhën e bronzit të mesëm, të marrë si
një tërësi, gjatë së cilës u shënuan ndryshime të rëndësishme në bazën ekonomike. Konkretisht, qeramika e
bronzit të mesëm ndryshon dhe dallohet qartë nga ajo e bronzit të hershëm. Ajo është periudha e bronzit të
“vërtetë”, kur metali i ri hyn gjërësisht në përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve, është koha kur
ngrihen gjërësisht varret monumentale, tumat në territorin e vendit tonë, është koha kur shfaqen për herë të
parë objektet e importuara nga Mikena. Në pikëpamje të organizimit shoqëror, kjo është periudha e
kristalizimit të gjinisë patriarkale. Edhe në rrafshin gjuhësor disa studiues kanë shprehur mendimin se të
dhënat gjuhësore për ilirët shtrihen deri në kohën e kulturës së mesme kreto-mikene (Gavela,B. 1965,149).

Tërësia e këtyre të dhënave na jep të drejtë të shprehim mendimin se në periudhën e bronzit të mesëm, si
pasojë e zhvillimit të brendshëm që kishte filluar kohë më parë, vihet re një zhvillim i dukshëm ekonomik e
shoqëror, nis një etapë cilësisht e re, e cila shpuri objektivisht në fillimin e një procesi të ri historik, në
lindjen e etnosit ilir. Kjo pikëpamje mbështetet edhe nga një fakt antropologjik, që vjen nga varri nr. 48 i
tumës së Patosit, etniciteti ilir dhe koha së cilës i takon (shek.XI-X p.e.sonë) janë përcaktuar mjaft mirë.
Kafka e këtij skeleti është ruajtur shumë mirë dhe paraqet një tip të qartë adriatik të formuar, i cili është
karakteristik për trevën ilire, duhet kërkuar të paktën disa shekuj më herët, d.m.th përpara periudhës së
bronzit të vonë (Dhima,A. 1981,1.159-161).

Në të mirë të ecurisë së proceseve etnogjenetike të ilirëve ka edhe faktorë të tjerë, të cilët, ndonëse jo
kryesorë, kanë luajtur rolin e vet në formimin e bashkësisë etnike ilire. Në radhën e faktorëve që duhen
njohur dhe studiuar në mënyrë më të plotë është edhe roli që ka luajtur baza e përbashkët ose e përafërt
gjuhësore parailire, të cilën e trajtuam hollësisht në kreun I. Elemente të rëndësishme gjuhësore të substratit
ballkano-egjean të kësaj epoke, të quajtura nga disa autorë paragreke, parailire ose paratrake, gjenden të
pranishme në mbetjet gjuhësore që na janë ruajtur në ilirishten, gjë që i ka çuar shumë studiues të pranojnë
lidhje birërie të ilirishtes me pellazgjishten. Këtej mund të nxirret përfundimi se fiset që banonin në pjesën
perëndimore të Gadishullit Ballkanik, në të kaluarën e tyre kishin elemente gjuhësore të përbashkëta të
rëndësishme, të cilat gjatë epokës së bronzit e asaj të hekurit shërbyen si faktorë, jo pa rëndësi, në formimin e
ilirishtes.

Një çështje tjetër që ka rëndësi parimore në zgjidhjen e problemit të etnogjenezës ilire, ashtu si edhe të
gjenezës shqiptare, është trajtimi i saj si një proces shumë i gjatë historik, rreth 1000 vjet dhe si i tillë
domosdo ka kaluar në disa etapa zhvillimi, të cilat, ndonëse ndryshojnë nga njera tjetra, janë pjesë e një
procesi të vetëm. Kështu fjala vjen, në qoftë se do të themi se në fund të epokës së bronzit ilirët u formuan si
një bashkësi e gjërë, me tipare të qarta kulturore e gjuhësore, kurrsesi nuk do t’i barazojmë ata, as në rrafsh
kulturor, as në atë gjuhësor, me ilirët e shek. V p.e.sonë. Megjithëse ilirët e këtyre dy periudhave ndryshojnë
shumë midis tyre, ata pasqyrojnë etapa të ndryshme të procesit të zhvillimi të tyre. Kjo çështje ka rëndësi të
mbahet parasysh, sepse disa herë kur vjen puna të përcaktohen fillimet e formimit të etnosit ilir, ndodh të
kërkohet të gjenden të qarta po ato tipare e veçori kulturore dhe etnike që janë karakteristike për një etapë
tjetër të zhvillimit etno-kulturor të ilirëve.

Këto tipare të formimit të individualitetit etnik ilir në një etapë të caktuar kanë qenë të kushtëzuara, para së
gjithash, nga shkalla e zhvillimit ekonomik e shoqëror dhe janë zhvilluar në bazë të tri parimeve të
përgjithëshme, tanimë të njohura: të diferencimit, të integrimit dhe të asimilimit. Siç dihet, për periudhat më
të hershme të lulëzimit të bashkësisë gjinore, kur niveli i zhvillimit ishte i ulët, ka qenë karakteristik procesi i
diferncimit, kurse proceset e integrimit, të ngjizjes, të asimilimit dhe të konvergimit kanë qenë veçanërisht
karakteristike për periudhën e shpërbërjes së bashkësisë fisnore e të lindjes së shoqërisë skllavopronare.
Diferencimi, ngjizja dhe konvergimi janë procese të ndërlikuara evolutive, me shtrirje të gjatë kohore, që
gërshetohen e bashkëveprojnë por në çdo etapë të procesit të etnogjenezës ilire njëri fiton gjithmonë
përparësi. Kështu, në territorin e Ballkanit Perëndimor, gjatë periudhës së bronzit të hershëm, ka mbizotëruar
procesi i diferencimit. Dhe kjo është e kuptueshme. Kulturat e kësaj periudhe, të formuara si pasojë e
gërshetimit të kulturave anase neo-eneolitike me kulturën që sollën dyndjet e popujve indoevropianë, në këtë
fazë të formimit të tyre kanë një karakter më të përgjithshëm ballkanik e nuk mund të kërkojmë në to veçori
dalluese etnike. Gjatë periudhës së bronzit të mesëm vazhdon të thellohet më tej procesi i diferencimit, po
njëkohësisht fillon të veprojë edhe procesi i integrimit. Këto procese, të cilat u kushtëzuan nga autoktonia
relative dhe nga një sërë përparimesh që u bënë në disa degë të ekonomisë, siç e kemi vënë në dukje edhe më
lart, çuan në lindjen e etnosit ilir.

Në periudhën e bronzit të vonë, si rezultat i përparimeve të shënuara në të gjitha fushat e ekonomisë, u

zhvillua me shpejtësi procesi i ngjizjes së bashkësive më të vogla në bashkësi më të mëdha dhe, si rrjedhim,
në fund të epokës së bronzit u krijua një bashkësi e gjërë ilire me tipare të përbashkëta kulturore, kultike dhe
gjuhësore. Duhet theksuar se jo të gjitha dukuritë që karakterizojnë bashkësinë etnike ilire u zhvilluan
krahas dhe arritën të njëjtën shkallë njësimi, sepse siç dihet, njësimi i kulturës materiale të popullsisë së një
territori të caktuar bëhet më lehtë e më përpara se sa njësimi i gjuhës, e cila zhvillohet me ritme shumë më të
ngadalta. I pari prin të dytin dhe është bazë për njësimin gjuhësor dhe të dy bashkë çojnë në formimin
përfundimtar të bashkësisë etnike. Kështu, gjatë periudhës së bronzit të vonë, në trevën ilire ngjizja
gjuhësore duhet të ketë qenë më mbrapa, kurse krejt ndryshe ishte gjendja në zhvillimin e zejtarisë dhe
sidomos punimi i bronzit, të cilat kishin çuar në marrëdhënie intensive ndërfisnore dhe madje në
marrëdhënie të ngushta me botën mikene. Si rrjedhim, edhe shkalla e zhvillimit të njësisë kulturore në trevën
ilire, gjatë epokës së bronzit të vonë, është më e lartë sesa shkalla e zhvillimit të njësisë gjuhësore. Prandaj
në përcaktimin e karakterit etnik të bashkësisë ilire duhet patur parasysh ky shpërpjestim kohor i njësimit të
kulturës me gjuhën, si dhe fakti që mbetjet gjuhësore zenë vendin e fundit në krahasim me të dhënat e tjera të
kulturës materiale e shpirtërore. Kështu, gjuha në epokën e pre e protohistorisë nuk ka atë vlerë dhe rëndësi
që ajo fiton në epokën historike në përcaktimin e karakterit etnik. Këtej buron edhe një nga arsyet e
përparësisë që kanë burimet arkeologjike në cilësimin e etnicitetit të kulturave prehistorike.
Gjatë epokës së hekurit, d.m.th. në shek.XI-V p.e.sonë, si pasojë e zhvillimit më të lartë ekonomik e shoqëror
të trevës ilire, filloi të luajë një rol shumë më të madh dhe të marrë përparësi procesi i asimilimit. Bashkësitë
me zhvilllim më të madh kulturor dhe nivel më të lartë ekonomik, si edhe më të fuqishëm ushtarakisht,
bashkonin ose asimilonin pjesërisht ose tërësisht, shumë herë me dhunë, bashkësitë e tjera. Kështu gjatë
epokës së hekurit, mbi bazën autoktone, ilirët zhvillojnë dhe konsolidojnë më tej kulturën dhe gjuhën e tyre,
të cilat tani po kristalizoheshin përfundimisht. Kjo etapë përfaqëson stadin e lulëzimit më të madh e të
përgjithshëm kulturor e etnik të ilirëve në epokën e hekurit, kohë kur në shtrirjen territoriale ata zënë të gjithë
pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, duke pasur grekët në jug e trakët në lindje dhe bëhen një nga tre
popujt më të mëdhej të

gadishullit.

Duke parashtruar mendimin tonë e duke provuar autoktoninë dhe lashtësinë e ilirëve në trojet e tyre, nuk e
ngatërrojmë atë aspak me nivelin e lartë kulturor që arritën fqinjët jugorë në epokën kreto-mikene e post
mikene (që përkon me kohën e bronzit dhe të hekurit në territorin e Shqipërisë). Është tjetër gjë lashtësia e
një populli dhe tjetër niveli kulturor që ai arrin në një periudhë të caktuar të historisë së tij.
Kreu III

ARBËRIT

1. Kuadri historik i Ilirisë në fund të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë dhe në fillim të mijëvjeçarit
të parë të e.sonë.

Në shek.III-I p.e.sonë Iliria e Jugut nuk ndryshonte shumë nga fqinjët jugorë e lindorë të saj, si nga zhvillimi
ekonomik e kulturor, ashtu edhe nga organizimi politik. Mënyra antike e prodhimit kishte përfshirë gati të
gjitha krahinat ilire të jugut. Jeta e gjallë urbane dëshmohet nga shkrimet e autorëve grekë e romakë të cilët,
duke përshkruar ngjarjet politike të kohës, përmendin shumë qytete ilire, tablloja e vërtetë e të cilëve bëhet
shumë më e plotë nga të dhënat dhe dëshmitë që ka nxjerrë në dritë kazma e arkeologut.

Rritja dhe fuqizimi i shtetit ilir binte ndesh me itneresat romake në Ballkan, ndaj në periudhën nga viti 250
deri në 168 p.e.sonë këto dy fuqi u ndeshën me njera tjetrën. Gjatë të tri luftrave që romakët zhvilluan me
shtetin ilir, u njohën nga afër me gjeografinë e Ilirisë së Jugut, me burimet ekonomike e njerëzore të saj. Ata
gjetën një vend të zhvilluar, një vend ku mënyra antike e prodhimit dominonte jo vetëm në qytete e qyteza,
por edhe në qendra të banuara në thellësi të vendit. Kultura materiale dhe shpirtërore kishte të gjithë treguesit
e kulturës helenistike mesdhetare.

Materiali arkeologjik i zbuluar në rrënojat e qyteteve ilire si Bylisi, Nikaia (Klosi), Margëlliçi, Dimale,
Amantia, Selca e Poshtme Albanopoli, Lisi , Skodra, etj., tregon se edhe në situatën e re politike, të kirjuar
pas luftës së tretë iliro-romake, më 146 p.e.sonë, kur një pjesë e Ilirisë së Jugut ishte përfshirë në provincën e
Maqedonisë, pamja e saj e përgjithëshme nuk kishte pësuar ndryshime cilësore. Natyrisht luftrat dhe
pushtimi romak nuk ishin pa pasoja, por Roma ende nuk i kishte eliminuar plotësisht prodhimet vendase dhe
monedha republikane nuk kishte zënë tërësisht vendin e drahmeve të Dyrrahut e të Apolonisë. Në mesin e
shek.I të e.sonë pushteti republikan romak mundi të bëjë disa ndryshime, të cilat çuan më tej e në mënyrë të
plotë nën pushtetin Perandorak Romake.

Shekujt e parë të e.sonë karakterizohen nga një depërtim dhe qëndrueshmëri e kulturës romake në tërë
Ballkanin, gjë që u pasua me një zhvillim ekonomik e kulturor të Ilirisë së Jugut. Gjatë sundimit të
perandorit August në qytetet si Dyrrahu, Bylisi, Buthroti e Shkodra u vendosën kolonë romakë. Kolonizimi
romak ushtroi një ndikim të madh mbi popullsinë vendase ilire, e në radhë të parë në qytetet, po, edhe në
zonat fshatare. Elemente të qytetërimit romak hyjnë edhe në brendësi të viseve ilire. Qeramika romake u
përhap gjërësisht, duke u shoqëruar edhe me uniformizimin e prodhimeve të poçerisë. Në disa qendra banimi
u bënë ndërtime të reja publike e shoqërore. Në materialin arkeologjik që përfaqëson kulturën e kohës, mund
të veçohen qartë elemente tradicionale, që u ruajtën nga periudha e mëparëshme, por elementet e traditës u
ruajtën më mirë në fshat, në ndryshim nga qyteti që mori me shpejtësi ngjyrën kozmopolite. Ky proces
forcohet edhe më shumë gjatë antikitetit të vonë, kur pjesa më e madhe e qyteteve ilire bie ose kthehet në
qëndër të thjeshtë ushtarake e administrative. Në këto rrethana merr përparësi veprimtaria ekonomike e
fshatarësisë ilire dhe prodhimi zejtar vendas plotësonte gjithnjë e më shumë kërkesat e banorëve. Kështu,
edhe roli i kulturës fshatare, e cila mbështetej më tepër në elementet e traditës, bëhet më i fuqishëm. Gjatë
antikitetit të vonë, me dobësimin e administratës qëndrore dhe të rolit përthithës të qendrave kozmopolite, iu
dha mundësi popullsisë ilire të zhvillonte një kulturë me tipare të vetat e cila do të përbënte një komponent të
rëndësishëm në formimin e kulturës së re.

Me ndarjen e Perandorisë Romake në Perandorinë e Lindjes dhe në Perandorinë e Perëndimit më 395 e.sonë,
ilirët e jugut u përfshinë në Perandorinë e Lindjes ose siç u quajt ndryshe në Perandorinë Bizantine. Kjo
ndarje administrative nuk solli ndonjë ndryshim në strukturën ekonomike e shoqërore të krahinave ilire
jugore, të cilat në tërësi vazhduan të ruanin veçoritë që kishin patur më parë. Por në zhvillimin historik të
Ilirisë ndikuan ngjarje të rëndësishme, siç ishin dyndjet e barbarëve. Kështu mund të përmendim invazionin e
vizigotëve, të cilët në fund të shek.IV e më vonë me në krye Teodorikun pushtuan Skampinin dhe Dyrrahun.

Arkeologjia shqiptare ka nxjerrë në dritë fakte e të dhëna që e bëjnë më të plotë gjendjen në territorin e
provincës së Prevalitanisë, të Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër, të cilat përfshiheshin në territorin e sotëm të
Shqipërisë.

Duke ndjekur të dhënat për këtë periudhë (shek. IV-VI e.sonë) mund të vihet re mjaft qartë se nuk ka dëshmi
të ndërprerjes së jetës, por ka një kontinuitet kulturor. Disa nga provat që e mbështesin këtë vazhdimësi janë
vetë qytetet, qytezat e kështjellat ilire, që vazhduan të ekzistonin e të banoheshin pandërprerje (Shkodra, Lisi,
Dyrrahu, Bylisi, Kanina, Onhezmi, Buthroti, Berati, Pogradeci, Symiza (Korçë). Edhe varrezat e këtyre
shekujve kanë dhënë objekte që do t’i gjejmë më vonë në varrezën e Komanit. Edhe inventari i gjetjeve në
varrezën e vogël të Malit të Robit (në afërsi të Durrësit) që përbëhet nga disa vegla pune e fibula të shek. IV
të e.sonë, është i ngjashëm me atë që do ta ndeshim më vonë në kulturën e Komanit. Rindërtimet që u bënë
më vonë në kështjellat e disa qyteteve tregojnë se ato ishin dëmtuar nga sulmet e gotëve. Situatat e
paqëndrueshme e bënë të nevojshme edhe rimëkëmbjen e kështjellave dhe të fortifikimeve të tjera, të cilat
deri atëhere ishin lënë pas dore.

Nuk ka të dhëna për ngritje qytetesh të reja, por ka ndërtime me karakter ushtarak e ndërtime kulti.
Kështjella të tipit “castra” janë: Skampi (Elbasan), Vigu (Mirditë), Paleokastra (afër Tepelenës) etj.

Në kohën e sundimit të Justinianit , shek.VI e.sonë, Iliria e Jugut (d.m.th. territori i sotëm i Shqipërisë)
përjetoi një rigjallërim të traditës antike, gjë të cilën na e provojnë burimet e shkruara dhe dëshmitë
arkeologjike. Ka edhe një listë të tërë të kështjellave të ndërtuara e rindërtuara nga Justiniani, por që ende një
pjesë e mirë e tyre është e palokalizuar.

Në periudhën e antikitetit të vonë dhe në kohën e Justinianit ka patur një veprimtari të gjërë krijuese dhe në
fushën e ndërtimeve monumentale kishtare, e cila shihet në arkitekturën e tyre, në mozaikët dhe në plastikën
dekorative arkitektonike. Të tilla janë: bazilika në qytetin e Butrintit e Sarandës, bazilikat e Bylisit, të
Ballshit, me skulpturën dekorative arkitektonike shumë të pasur, bazilika e Arapajt (Durrës) e cila është një
nga ndërtimet e kultit kristian, që shquhet për mozaikët cilësor. Numri i rrënojave e bazilikave paleokristiane
që njohim ka ardhur duke u rritur nga zbulimet e reja dhe ato meritojnë një trajtesë të veçantë.

Për t’u shënuar janë edhe ngjarjet që ndodhën në jetën kulturore të Bizantit në kohën e sundimit të perandorit
Herakli (610-641) të cilat ndikuan që, brenda kuadrit të gjërë të kulturës bizantine, të veçoheshin zona të
veçanta kulturore. E tillë ishte treva e kulturës së Komanit, e cila në të njëjtën kohë nuk i shkëputi lidhjet me
qytetin e Durrësit që ishte një nga qendrat më të mëdha ekonomike e kulturore të trevës perëndimore të
Perandorisë Bizantine.

Gjatë shek. VII e VIII e.sonë popullsia e trevës shqiptare ishte e organizuar në bashkësi fshatare dhe
qytetare. Në bashkësinë fshatare mbizotëronin fshatrat e lirë, po pa u zhdukur elementet e marrëdhënieve të
vjetra shoqërore. Qytetet me origjinë nga lashtësia si Shkodra, Lisi, Durrësi, Ohri etj. mbetën qendra të
fuqishme zejtare dhe tregëtare, meqënëse ndodheshin në krye të rrugëve të rëndësishme të komunikacionit
(Historia e Popullit Shqiptar I, 111-181).
GJUHA SHQIPE-THEMELI I TEZËS SË AUTOKTONISË SË SHQIPTARËVE

Gjuha ka qenë e mbetet një nga treguesit më parësor në formimin dhe natyrisht edhe në përcaktimin e
karakterit etnik të një populli. Rrjedhimisht edhe në përcaktimin e origjinës së arbërve-shqiptarëve të
hershëm, të dhënat gjuhësore përbëjnë themelin e tezës së autoktonisë së shqiptarëve, ndaj nuk është rastësi
që studiuesit e parë që u morën me origjinën e arbërve, janë gjuhëtarët. Kështu, gjatë shek. XIX dhe deri në
prag të Luftës së Dytë Botërore, në zgjidhjen e këtij problemi ka mbizotëruar mendimi i gjuhëtarëve.

Duke qenë se një paraqitje e plotë e pikpamjeve të gjuhëtarëve rreth origjinës së gjuhës shqipe, del
jashtë kuadrit të kësaj trajtese si edhe jashtë mundësive tona, do të mjaftohemi të japim disa nga pikëpamjet
më kryesore të studiuesve të ndryshëm, të cilat të krahasuara me të dhënat e shkencave të tjera qëndrojnë më
fuqishëm në mbështetje të autoktonisë së popullit shqiptar. I takon merita albanologut G.Hahn, i cili qysh në
mesin e shek. XIX formuloi tezën e lidhjeve: pellazgë-ilirë-shqiptarë. “Me sa duket, - shkruan ai, - shumë më
e natyrshme është të pranohet që stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm, qysh në kohën e romakëve dhe të
grekëve, zinin vendbanimin e sotëm të tyre dhe që zakonet e tyre të përbashkëta me popujt fqinjë janë ruajtur
në mënyrë më të pastërt dhe më besnike se sa te fqinjët e tyre”(Hahn,J.G. 213). Kështu Hahni arriti në
përfundimin se shqipja është vazhduese e drejtpërdrejtë e njerit prej dialekteve më të vjetra të ilirishtes dhe
ilirët si një nga popujt më të vjetër të Ballkanit, kanë lidhje me pellazgët. Fakti që autori i kësaj pikpamjeje e
kërkon lidhjen e shqipes me pellazgjishten, pra shumë më herët në kohë dhe mbi bazën e pellazgjishtes
shumë të diskutueshme, e bëri tezën e autoktonisë së shqiptarëve shumë pak të besueshme.

Teza e G.Hahnit mbi autoktoninë e shqiptarëve u përkrah dhe u mbrojt mbi një bazë shkencore më të
gjërë e më të thelluar nga një varg historianësh e gjuhëtarësh të huaj si G.Mayer, H.Pedersen, N.Jokli,
V.Cimohovski, etj. Me krijimin e Institutit të Shkencave në Tiranë, më 1946, e më pas të Institutit të
Gjuhësisë e të Letërsisë me shumë sektorë shkencorë, në fushën e studimit të historisë së gjuhës shqipe u
shënuan arritje cilësore, të cilat janë pasqyruar në mënyrë të plotë në veprën e prof. Eqerem Çabejt (Çabej,E.
1060,32-27; Çabej,E. 1969, 41-65; Çabej,E. 1974,II,7-26). Ato janë pasuruar dhe çuar më tej edhe nga
gjuhëtarë të tjerë shqiptarë si prof. Mahir Domi (Domi,M. 1969,247), prof. Shaban Demiraj
(Demiraj,Sh.1988), prof. Seit Mansaku (Mansaku,S.1982,3), etj. Kështu, në sajë të përpjekjeve dhe
studimeve të disa brezave historianësh e gjuhëtarësh për historinë e gjuhës shqipe, është arritur të provohet
shkencërisht prejardhia ilire e kësaj gjuhe.

Krahas tezës iliro-shqiptare u parashtruan pikpamje e teza të tjera, midis të cilave veçohet teza sipas
së cilës shqiptarët janë stërnipër të trakëve e për rrjedhojë origjina e shqipes duhet kërkuar tek trakishtja dhe
se ilirishtja nuk është gjë tjetër veçse një dialekt trak i ilirizuar (Barić,H. Albanorumanische Studien I, 125).
Një qëndrim të

ndërmjetëm kanë mbajtur disa gjuhëtarë të tjerë, të cilët bëjnë një bashkim të dytezave. Sipas N. Joklit,
karakteri iliro-thrakas i gjuhës shqipe shpjegohet me faktin se karakteristikat gjuhësore të ilirishtes përputhen
me karakteristikar e njëjta të gjuhës thrake (Jokli, N., 24) Nuk mungojnë edhe variante e nënvariante të
pikpamjeve të këtyre tri grupimeve kryesore që përmendëm më lart, të cilat studiuesit i kanë zhvilluar e
stërholluar më tej me argumente e kundërargumente.

Në rrugën e zgjidhjes së prejardhjes së gjuhës shqipe të gjithë studiuesit kanë hasur në dy vështirësi
objektive.

Së pari, në krahasimin që bëhet midis ilirishtes e shqipes, njihet vetëm njëra-shqipia si gjuhë e
shkruar; rrjedhimisht për ilirishten mungojnë të dhënat e mjaftueshme si për leksikun, strukturën
gramatikore, fonetikën e saj, etj.
 Së dyti, edhe për shqipen dokumenti i parë i shkruar, formula e pagëzimit e vitit 1462, e cila është një
fjali e vogël në shqip, në mes të një shkrimi latinisht, është e një kohe shumë të largët me kohën kur është
folur për herë të fundit ilirishtja.

Krahas vështirësive që përmendëm, nuk mund të lëmë pa vënë në spikamë një fakt historik të dorës
së parë, që gjuha shqipe flitet sot në truallin ku në kohën antike banonin ilirët e mirëfilltë, ku flitej ilirishtja a
një dialekt i saj. Ky fakt përbën një përparësi ku janë mbështetur studiuesit që kanë argumentuar dhe provuar
prejardhien ilire të gjuhës shqipe. Ja disa nga konkluzionet e gjuhëtarëve më në zë që janë marrë me këtë
problem.

J.Thunman: “..Nuk kam gjetur asnjë gjurmë të ndonjë shtegtimi të mëvonshëm dhe nuk mund të mos
njoh faktin se fqinjët e stërmotshëm të ilirëve kanë qenë grekët dhe romakët. Rrjedhimisht dhe ilirët janë të
vjetër” (Çabej,E.1974,12).

G .Mayer: “..Nuk ka asnjë bazë për të mos e konsideruar atë (shqipen) si një fazë të re të ilirishtes së moçme
ose më saktë të njerit prej dialekteve të moçme ilire”. Këtë mendim e përforcoi edhe P.Kreçmer, i cili
shkruan: “…Pranoj që gjuha shqipe përfaqëson fazën më të re të ilirishtes ose siç shprehet me të drejtë në
mënyrë të matur Meyer, një dialekt ilir.” Dhe më tej pohon se shqiptarët banojnë aty ku në kohën antike kanë
banuar fise ilire (Mayer, G. 804).

V.I.Georgiev: “Ilirishtja është pasardhësja e gjuhës shqipe, domethënë ilirishtja është baza , gjuha
nënë e shqipes” (Georgiev,V.I. 1974,56).

R.Katičić: “Shqipja qysh në kohën e lashtë është folur pak a shumë në viset, në të cilat flitet sot.
Është normale dhe e natyrshme që shqipja të konsiderohet si një pasardhëse e ilirishtes” (Katičić,R.
1974,98).

Nga gjuhëtarët shqiptarë është E.Çabej që me veprat e tij “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”,
“Fonetika historike e shqipes”, “Studime etimologjike në fushën e shqipes” si edhe me disa artikuj, referate e
kumtesa ka mbështetur dhe provuar në mënyrë më të plotë tezën se gjuha shqipe është bijë e ilirishtes.
“Analogjitë që vihen re në mes të shqipes dhe mbeturinave të ilirishtes, - përfundon E.Çabej, -dëshmojnë në
fakt për një raport filiacioni midis këtyre dy gjuhëve” (Çabej,E. 1969,52).

Në mbështetje të këtij konkluzioni autori analizon dëshmitë gjuhësore që trashëgojmë nga ilirishtja,
të cilat duke u mbështetur në një metodë rigorozisht shkencore, i krahason me të dhënat e gjuhës shqipe.

Në sferën e toponomastikës historike, në një trevë të gjërë gjeografike, e cila dihet se në kohën antike ka
qenë banuar nga ilirët, ruhen shumë emra qytetesh, lumejsh, malesh etj., të cilët në trajtën që kanë sot në
gjuhën shqipe, dëshmojnë për një vazhdimësi të banimit nga e njëjta popullsi. Dhe ajo që është thelbësore,
ato spjegohen vetëm me anën e gjuhës shqipe. Të tilla janë: Scodra-Shkodër, Naissus-Nish, Drivastum-
Drisht, Pirustae-Qafa e Prushit, Lissus-Lezh, Dyrrachion-Durrës, Isammus-Ishëm, Scampinus-Shkumbin,
Aulon-Vlonë, Vlorë, Thyamis-Çam. Në radhën e këtyre toponimeve, të cilat E.Çabej i quan nga provat më
shteruese, për të provuar autoktoninë e popullit shqiptar, duhet përmendur edhe emri i fisit ilir albanoi që
banonte në shpinë të Durrësit, emri nacional i vjetër i popullit dhe i vendit tonë, që u ruajt në formën arbëri,
arbër, në truallin e Shqipërisë dhe në ngulimet shqiptare të Italisë e Greqisë.

Në vazhdim të këtyre të dhënave toponomastike mund të përmenden edhe shumë emra të zonës ilire,
të cilët gjejnë përgjegjësit e tyre edhe në leksikun e shqipes a në toponominë e saj. Krahaso: Bigesti-
bigë:“mal me dy maja, majë mali”; Brindia-Brundisium-brim brini; Dardania-dardhë; Delmatia-delme;
Lamatis-lamë, lëmë; Molontum-mal; Mathis-mat: “buzë lumi, breg deti”; Pelagonia-pellg më i vjetër;
Ragusium-Rush, rrush; Sason emri i ishullit të Sazanit; Tergaste-treg; Ulkinion-ulk; etj.

Një provë tjetër, për vazhdimësinë iliro-shqiptare, përbëjnë emrat vetjak që vijnë nga treva ilire dhe
që në një formë të drejtpërdrejtë a të ngjashme, janë ruajtur në antroponiminë shqipe ose spjegohen me
mjetet e saj. Emra të tillë njerëzish do të ishin: Anna, Bardus, Bardyllis, Bato, Dases, Das (s)ins, Dida,
Gentius, Grabus, Epicadus, Lydra (Ludra), Licca, Monunins, Pleuratus, Teutana, etj.

Kur parashtojmë pikëpamjet dhe ndihmesën e gjuhëtarëve shqiptarë për origjinën e gjuhës shqipe,
nuk mund të mos veçojmë prof. Sh.Demiraj, i cili, me veprën “Gjuha shqipe dhe historia e saj” (Tiranë
1988), ka meritën se pas, një shqyrtimi tërësor që i bën problemit, arrin të nxjerrë përfundime të plota e të
qarta për gjuhën shqipe dhe historinë e saj (Demiraj,Sh. 1988,19-34).

Pas kësaj parashtrese sintetike, të pikpamjeve dhe të argumentave të gjuhëtarëve që mbështesin tezën
e birësisë së shqipes nga ilirishtja, është mëse e nevojshme të ndalemi edhe tek dy anë të rëndësishme të
problemit, që janë në lidhje të ngushtë e të ndërthurura me çështjen e formimit të gjuhës shqipe. Ështa fjala
për vendin dhe kohën e formimit të saj; këto çështje në mënyrë të drejtpërdrejtë ose anësore, kanë qenë
objekt kërkimesh pothuajse nga të gjithë gjuhëtarët. Rrjedhimisht edhe përfundimet e tyre kanë qenë të
ndryshme. Përkrahësit e tezës së origjinës trake të ilirishtes apo të tezës trako-ilire N.Jokli (Jokli,N. 1924,32),
G.Weigand (Weigand,G. 1927,227-251), mbrojnë pikpamjen se djepi ballkanik i shqiptarëve duhet kërkuar
më në lindje, në trevën ku flitej trakishtja. V.I.Georgiev, ndonëse mbështet tezën se ilirishtja është gjuha
nënë e shqipes, kur është fjala për përcaktimin e trevës së ngushtë të formimit të saj, shprehet se: “Gjuha
shqipe është me origjinë dakomize (dardaniane) ndërsa ilirishtja s’është veç një komponente e shqipes”
(Georgiev,V.I. 1974, 56), pra, sipas tij, trualli i formimit të shqipes ka qenë ai i Dardanisë antike. Rreth
truallit të formimit të gjuhës shqipe ka edhe pikëpamje më ekstreme. Sipas G. Schramm shqiptarët nuk janë
aspak pasardhës të ilirëve, por një popull që është dyndur nga brendësia e gadishullit Ballkanik (Schramm,
G. 1994, 9-47).

Mbi fakte më të shumta e më të plota mbështetet teza se shqipja është formuar në trevat e Adriatikut Lindor e
të Jonit, në tokat të cilat në kohën antike kanë qenë banuar nga Ilirët e Jugut. Në mbështetje të kësaj teze, një
ndihmesë të veçantë ka dhënë gjuhësia shqiptare e 40 viteve të fundit me studimet e E.Çabej, J. Gjinari
(Gjinari, J. 1969,175-184), Sh.Demiraj, etj. Po ndalemi më konkretisht mbi disa nga provat gjuhësore që
sjellin këta autorë.

Toponimia e moçme e trevave shqiptare, e cila ka qenë në përdorim të pandërprerë qysh nga koha
antike e deri në ditët tona, përbën një nga provat më bindëse për vazhdimësinë e banimit nga e njëjta
popullsi. Ajo bart me vehte shtresëzime të periudhave të ndryshme historike dhe rrjedhimisht edhe gjurmët e
ndikimeve të kulturave të tjera, po rëndësi të dorës së parë ka fakti se vijimësia e përdorimit të të njëjtëve
emra është në përputhje me evolucionin e sistemit fonetik të gjuhës shqipe, si rrjedhojë, ato përbëjnë
argumente të pakundërshtueshme. Toponime të tilla, të analizuara imtësisht nga gjuhëtarët, ka mjaft. Ato
ndodhen në pjesën bregdetare të territorit shqiptar si: Shkodra, Buna, Ishmi, Drishti, Shkumbini , Vlora, etj.

Rreth terminologjisë detare të shqipes është diskutuar mjaft. Sipas mendimit të përgjithshëm shumë
fjalë, që i përkasin lundrimit e peshkimit, janë marrë nga gjuhët fqinje e kjo merret si një provë për të
kundërshtuar tezën e banimit të hershëm të shqiptarëve në brigjet e Adriatikut. Është e vërtetë se një pjesë e
këtij leksiku është e burimit të huaj, por është po kaq e vërtetë se një pjesë e terminologjisë që lidhet me
florën dhe faunën e detit dhe ajo që i përket lundrimit e peshkimit, është e fondit autokton të gjuhës shqipe.
Në këtë fond hyjnë fjalët: det (me kuptimin bazë “thellësi”), bashkë me bregdet e detar; mat-buzë deti a lumi;
grykë, valë, etj.

Në të mirë të çështjes së lashtësisë së shqipes në brigjet e Adriatikut vijnë edhe huazimet nga
greqishtja e vjetër dhe latinishtja. Në shqip ka një tok fjalësh me prejardhie nga greqishtja e vjetër, më
saktësisht nga dialekti dorik i saj. Fjalë me prejardhie të tilla gjuhëtarët pranojnë: moken-mokër, bretek
(bretkosë), drapën-drapër; laken-lakër; pjepën-pjepër; presh, qershi, shpellë, etj. Prania e këtyre fjalëve me
burim nga dorishtja dëshmon për kontakte e marrëdhënie shumë të hershme të grekëve të kohës antike me
ilirët-paraardhësit e shqiptarëve. Dhe këto kontakte u zhvilluan në territorin perëndimor të Gadishullit
Ballkanik, aty ku u themeluan edhe kolonitë e hershme helene.

Ndikimet e greqishtes mbi ilirishten e antikitetit të vonë e më pas mbi arbërishten e periudhës së
mesjetës së hershme janë të dukëshme, sidomos pas vendosjes së greqishtes si gjuhë zyrtare e Perandorisë
Bizantine. Në huazimin e fjalëve greke ka ndikuar edhe fakti se një pjesë e madhe e popullsisë së krishtere të
territorit të vendit tonë ishte ortodokse e për rrjedhojë gjuha liturgjike ishte greqisht (Demiraj,Sh. 1988,106-
117).

Gjërësia e burimeve të shkruara në latinisht u kanë dhënë mundësi studiuesve të venë në dukje
kontaktet e hershme e të vazhdueshme të ilirëve me romakët edhe në rrafshin gjuhësor. Pushtimi i Ilirisë nga
romakët, në mesin e shek.II p.e.sonë, i cili zgjati deri në vitin 395 të e.sonë, kur Perandoria romake u nda në
atë të Lindjes dhe të Perëndimit, u bë një faktor vendimtar për të gjithë zhvillimin e jetës social - politike e
ekonomiko-kulturore të Ilirisë. Masat me karakter administrativ e ushtarak që mori Perandoria Romake, si
vendosja e ushtarëve “veteranë” në tokat e pushtuara, ngritja e kështjellave ushtarake në shumë zona të
rëndësishme, ndërtimi i rrugëve të mëdha që lidhnin e përshkonin tërë perëndorinë, si Via Egnatia, si edhe
vendosja e kolonëve romakë në disa qytete dhe kthimi i tyre në koloni u pasua me ndryshime thelbësore në
territorin e Ballkanit. Si rrjedhojë, u romanizuan zonat bregdetare të Dalmacisë, Dakia (Rumania e sotme),
etj.

Përdorimi i latinishtes, si gjuhë zyrtare në tërë perandorinë, ndikoi fuqimisht në gjuhën e popujve që
u përfshinë brenda saj. Latinishtja ishte privilegj i një numri të kufizuar njerëzish dhe mbi të gjitha ishte
gjuhë e pakuptueshme për masën e gjërë të popullsisë, por trysnisë së gjuhës zyrtare latine, që u përdor disa
shekuj me radhë, nuk mund t’i shpëtonte gjuha e popullsisë vendase ilire. Si rrjedhojë, në gjuhën e folur u
futën një numër i madh fjalësh me burim latin, të cilat nuk prekën leksikun themelor të gjuhës shqipe e aq më
pak strukturën gramatikore të saj.

Pa mohuar rolin qytetërues që luajti latinishtja si gjuhë e shkruar, ajo mbeti shumë e kufizuar në
përdorim. Studiues të ndryshëm janë përpjekur të vënë edhe një kufi ndarës midis zonave ku ushtroi trysninë
e vet greqishtja dhe zonave ku si gjuhë zyrtare përdorej latinishtja. Shumë qartë është shprehur për këtë
problem E.Çabej, i cili shkruan: “Kufiri gjuhësor greko-latin as nuk mund të hiqet në mbështetje të
mbishkrimeve, sepse këto mbishkrime japin një ide për gjuhën e atyre që shkruanin gjuhën e banorëve të
shkolluar të qyteteve. Ato nuk na thonë gjë për gjuhën që fliste masa që nuk shkruante, sidomos popullsia
fshatare e malsore. Prandaj ky kufi gjuhësor mund të ketë vlerë shumë-shumë për popullsinë qytetare. Që
fshatarësia, pohon më tej E.Çabej, - për shumë kohë nuk foli as latinisht as greqisht, këtë na e dëshmon bash
ruajtja e gjuhës shqipe, që nga ajo kohë e gjer më sot, ruajtje që ndryshe nuk shpjegohet” (Çabej,E. 1960,49).

Shqyrtimi që u bën S.Anamali mbishkrimeve latine, shpeshtësisë dhe shpërndarjes së tyre, në

territorin e Ilirisë së Jugut është një ndihmesë e një rëndësie të veçantë jo vetëm në mbështetje të mendimit të
E.Çabejt, por edhe për të hedhur dritë me të dhëna përmes burimeve të mirëfillta arkeologjike që të çojnë në
të njëjtat përfundime historike (Anamali,S. “Studime Historike” 1972,3, 121-124).

Numri i mbishkrimeve latine të gjetura në territorin e sotëm të Shqipërisë është rreth 200, numër ky
shumë i vogël në krahasim me mbishkrimet e gjetura në provincat e tjera romake. Problemi bëhet edhe më i
qartë po të shqyrtohet shpërndarja e këtyre mbishkrimeve. Në Shqipërinë e Veriut, mbishkrime latine janë
gjetur në një numër të kufizuar në dy qytetet kryesore, në Shkodër e Lezhë. Zona kryesore, ku janë zbuluar
më shumë se gjysma e mbishkrimeve latine, është ajo e kolonisë së Dyrrahut me periferinë e tij. Një zonë
tjetër ku janë zbuluar mbishkrime latine është ajo e Bylisit si edhe kolonia e Buthrotit. Gjetja e disa gurëve
miliar gjatë rrugëve të rëndësishme, si edhe e disa mbishkrimeve votive në pika të veçuara, nuk mund të
shërbejnë si dëshmi e pranisë së një popullsie që fliste latinisht.

Me përjashtim të Dyrrahut, ku ka një numër të konsiderueshëm mbishkrimesh, në mikrozonat ku janë

gjetur ato pak mbishkrime nuk mund të pranohet se popullsia e këtyre zonave ishte latinizuar dhe fliste
latinisht. Ky përfundim gjen mbështetje edhe në faktin se në mbishkrimet e zbuluara në këto zona, gjejmë një
numër të konsiderueshëm emrash ilirë si Gent, Epikad, Plator, Klevata, Tata, Amai, Anula, Dastid,
Pladomen, Sura, Pyran, etj., emra që vijnë nga koha ilire, e për rrjedhojë, janë prova të mbijetesës së
popullsisë ilire.

Duke analizuar përhapien e mbishkrimeve latine në Shqipëri, S.Anamali ndalet edhe në faktin se në
disa krahina të Ilirisë së Jugut nuk është gjetur asnjë mbishkrim latin. Kështu fjala vjen, si mund të flitet për
popullsi latinofone në trevën e Shqipërisë Juglindore të banuar nga dasaretët, të cilët në kohën e Plinit ishin
ilir, kur në këto treva janë gjetur vetëm dy pllaka votive (një në fshatin Memlisht e një në bregun perëndimor
të liqenit të Ohrit), të cilat ndonëse mbajnë emra latinë, janë shkruar në gjuhën greke. Po kështu edhe në
Apoloni, Amantia e Foinike, janë gjetur mbishkrime të kohës romake po të shkruara në gjuhën greke.
Gjithashtu nuk janë gjetur mbishkrime në krahinat e brendëshme të Shqipërisë Verilindore dhe as në Mat,
Mirditë e Dibër.

Në përfundim të analizës së vet për përhapjen e mbishkrimeve latine në Shqipëri, S.Anamali shkruan
se teza e “zhdukjes së gjuhës ilire” nuk është bindëse dhe se nuk mund të konsiderohet si kufi gjuhësor, as
edhe etnik, përhapja e mbishkrimeve latine e greke, vlen vetëm si një ndarje midis ndikimit të dy kulturave,
asaj greke e romake.

Pas kësaj parashtrese të përmbledhur, po të nevojshme të arritjeve të gjuhësisë për origjinën e gjuhës
shqipe, do të ndalemi më hollësisht tek ndihmesa e arkeologjisë shqiptare në ndriçimin dhe argumentimin e
autoktonisë së popullit shqiptar.

KULTURA E KOMANIT-DËSHMI E VIJIMËSISË

ILIRO-ARBËRORE

Tiparet e kulturës së Komanit (Arbërore)

Mangësitë e burimeve të shkruara nga Mesjeta e herëshme shqiptare ndikuan që t’u jepej përparësi
kërkimeve arkeologjike shqiptare si një nga mundësitë parësore për të ndriçuar këtë periudhë të hershme.
Gjatë 40 vjetëve të fundit të shek. XX në sajë të gërmimeve dhe kërkimeve sistematike në varrezat në qytetet
e në qytezat e hershme mesjetare, u grumbullua një lëndë e pasur dhe e larmishme arkeologjike, mbi bazën e
së cilës u ndriçuan çështjet më kryesore të mesjetës së hershme. Kultura e Komanit u bë pika e referimit për
shumë probleme; ajo u vu në themel të argumentimit të tezës së autoktonisë së shqiptarëve. Ndaj është e
nevojshme të njihemi hollësisht me kulturën e Komanit, me historikun e zbulimit të saj, me tiparet e kësaj
kulture, me datimin e saj, me marrëdhëniet me kulturat e tjera, me përkatësinë etnike dhe me thelbin historik
të kulturës arbërore të Komanit.

Zbulimet e para, të bëra në varrezën e Kalasë së Dalmacës, e cila ndodhet në afërsi të fshatit Koman të rrethit
të Pukës, i takojnë fundit të shek.XIX, kur konsulli francez në Shkodër A.Degrand hapi disa varre, të cilat
dhanë një inventar të pasur, mbi të gjitha, të pa njohur më parë. Nga fshati ku u zbulua kjo kulturë mori dhe
emrin: kultura e Komanit. Më pas studiues të tjerë të huaj, bënë gërmime në varret e Komanit, i përshkruan
në botime apo i ribotuan objektet arkeologjike të zbuluara vetë, apo nga banorët e fshatit Koman, duke

dhënë mendime për karakterin e kësaj kulture, për bartësit dhe moshën e kulturës së Komanit. Interesi për
këtë kulturë u shtua edhe gjatë gjysmës së parë të shek. XX, gjë që duket nga numri i shumtë i studiuesve, që
u morën me interpretimin e lëndës arkeologjike të grumbulluar nga zbulimet e bëra në varrezën e Komanit
(S.Reinah, T.Ipen, P.Treger, Fr.Nopça, L.Ugolini, L.Rei, H.Bule, D.Mustili, M.Garasanin, J.Kovaçeviç,
J.Koroshec etj.).

Edhe pse gjatë gjysmës së parë të shek. XX u bënë kërkime e studime të shumta rreth kulturës së Komanit,
problemet themelore të saj mbeten të pazgjidhura. Gërmimet jo të rregullta, të bëra më tepër për të marrë
inventarin e varreve dhe sidomos njohja e pamjaftueshme e kulturës së Mesjetës së Hershme shqiptare, bënë
të shfaqeshin mendime dhe pikëpamje shumë të ndryshme për tri probleme bazë:
a) për përbërësit e kulturës materiale të Komanit

b) për moshën e varrezës

c) për përkatësinë etnike të bartësve të kulturës së Komanit.

Ndriçimi i këtyre problemeve themelore, të kulturës së Komanit, u bë i mundur në sajë të kërkimeve dhe
studimeve sistematike shumëvjeçare të arkeologëve shqiptarë prof. S.Anamali, dr. H.Spahiu, prof.
N.Bodinaku, etj. Gërmimet e para sistematike u bënë në varrezën e kalasë mesjetare të Krujës, në vitet 1959-
60, kurse më 1961 u bënë gërmime në varrezën, tashmë të njohur, pranë kalasë së Dalmacës. Lënda e pasur
arkeologjike e gjetur nga hapja e 40 varreve, plotësoi një mungesë të ndjeshme, që ishte ndjerë në zbulimet e
hershme në këto varreza. Në vitet që pasuan u bënë gërmime edhe në varreza të tjera si në atë të Buklit
(rrethi i Mirditës) në vitin 1963, në të Shurdhahut (rrethi i Shkodrës) në vitet 1965 e 1967, në të Lezhës, në
vitin 1968, në të Prosekut në vitin 1989 (rrethi i Mirditës) ndërsa në vitet 1985 dhe 1986 u ndërmor një
gërmim kontrolli në varrezën e Komanit. Shkalla e njohjes për kulturën e hershme mesjetare shqiptare u
zgjerua edhe me zbulimet, që u bënë në disa varreza tumulare të Shqipërisë Jugore e Juglindore, si në Dukat
(rrethi i Vlorës), në Prodan e Rehovë (rrethi i Kolonjës), në Rapckë e Piskovë (rrethi i Përmetit) dhe në Patos
(rrethi i Fierit).

Kultura e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme, u ndriçua në drejtime të reja nga këndvështrime më
të gjëra, me kërkimet që u ndërmorën në disa qytete, qyteza e kala si edhe në shumë monumente të kultit të
këtyre periudhave, si në kalanë e Pogradecit, të Shurdhahut, të Beratit, të Kaninës, në Gradishtën e Symizës
(rrethi i Korçës), në qytetin e Onhezmit (Sarandë), në kalanë e Shkodrës , në qytetin e Durrësit e të Vlorës,
etj. I madh e me shtrirje të gjërë, është edhe numri i bazilikave, si monumente paleokristiane, të gërmuara e
pjesërisht edhe të studjuara, si bazilika e Linit, e Bradasheshit (Elbasan), e Arapajt (Durrës), e Ballshit, disa
bazilika në qytetin e Bylisit, bazilika e Mesaplikut (Vlorë), ajo në qytetin antik të Antigonesë (Gjirokastër), e
disa dhjetra bazilika të tjera që janë gjetur por që ende nuk janë gërmuar.

Problemet e kulturës së Komanit nuk kanë mbetur jashtë vëmendjes së historianëve dhe të linguistëve
shqiptarë. Qysh në vitet 30të Sh.Demiri (Demiri, Sh. 1935,1936) ka dhënë një informacion për këtë kulturë,
duke e datuar atë në vitet 600-800 të e.sonë. Rrethçështjes së moshës së varrezës së Komanit, në vitin 1949,
u shpreh edhe Hasan Ceka, i cili duke lexuar mbishkrimin e unazës së Komanit, shprehu mendimin se nuk
kishim të bënim me një mbishkrim ilir, por me një formulë lutjeje të krishtere dhe se koha së cilës i përkiste
unaza me mbishkrim, së bashku me gjetjet e tjera duhet të shtrihej deri në shek. XI (Ceka,H. 1949, 89-93).
Për leximin e mbishkrimit në unazat e Komanit përpjekje ka bërë edhe E.Çabej (Çabej,E. 1957,2). Një
analizë të hollësishme i ka bërë mbishkrimit KEB/OHON/ANA të unazës së Komanit dhe L.Ognenova, e
cila mbështet mendimin se kemi të bëjmë me një formulë kristiane greke, e cila i takon, sipas saj, shek.VI-
VII (Ognenova,L. 794-799). Vlen të shënojmë se unaza të ngjashme me mbishkrimin ANA OHOH KER,
janë gjetur edhe në varrezat mesjetare të Shqipërisë Jugore, madje në këto unaza fusha rreth mbishkrimit
është e zbukuruar me incizime (Bodinaku,N. 1983,1,245). Tekstet e këtyre mbishkrimeve janë të njëjtë: kemi
të bëjmë me një formulë kristiane në gjuhën greke mesjetare, “kyrie voithi” që përkthehet: “ndihmo o zot”.
Në pikpamje kohore ato unaza nuk i takojnë vetëm shek. VI, por kanë patur një përdorim e shtrirje më të
gjërë kohore.

Në sajë të kërkimeve arkeologjike 40 vjeçare është arritur që kultura e Komanit të njihet sot nga 28 varreza
të mëdha e të vogla dhe nga shumë gjetje të rastit, të cilat gjeografikisht kanë një shtrirje territoriale mjaft të
gjërë, që nis nga veriu me liqenin e Shkodrës, vazhdon me luginën e mesme të dy Drinave dhe në jug arrin
deri në Durrës, kurse në juglindje shtrihet përreth liqenit të Ohrit. Zbulimet e bëra në varrezat e mesjetës së
hershme të Kolonjës, të Përmetit, të Dukatit, të Patosit, të marra së bashku, krijojnë një tërësi, një pamje
mjaft të plotë të zhvillimit kulturor të trevës së vendit tonë gjatë mesjetës së hershme.

Të njihemi më nga afër me treguesit kryesorë të kulturës së hershme mesjetare shqiptare, të kulturës
arbërore.
Varrezat e mesjetës së hershme gjenden në afërsi ose pranë mureve të kalasë, po gjithmonë jashtë saj.
Arkitektura e varreve është e thjeshtë. Varret kanë formën e një arke drejtkëndëshe, të bërë me rrasa guri, të
vendosura pingul, por ka edhe varre anët e të cilëve janë bërë në formë muri me gur mesatar, me lidhje të
thatë ose edhe me llaç. Mbulesa e varrit ka qenë bërë nga pllaka të vendosura në formë çatie dy ujëshe ose të
vendosura horizontalisht. Riti i varrimit në të gjitha rastet është i njëjtë. Trupi vendosej direkt në tokë, i
shtrirë në shpinë, ndërsa pozicioni i vendosjes së duarve ka qenë i ndryshëm, herë të shtrira e herë të
vendosura mbi trup. Edhe orientimi i varreve në përgjithësi është i njëjtë; në më të shumtat e rasteve ishte
lindje-perëndim, me shmangje të zakonshme, sipas stinëve të vitit (pozicionit të diellit në kohën e varrimit),
me orientim veri-lindje, jug-perëndim, veriperëndim-juglindje; po ka edhe raste që varret kanë qenë
vendosur me orientim veri-jug. Këto rite zbatoheshin si në rastin e varreve individuale ashtu edhe në
varrimet familjare.

Edhe inventari i varreve të kulturës arbërore është në përgjithësi i njëjtë. Ai përbëhet nga stoli, armë, vegla
pune, enë balte dhe shumë më rrallë enë qelqi. Nga inventari veçohen stolitë, të cilat përbëjnë një tërësi të
madhe e të larmishme objektesh; ato lidhen me stolisjen e

trupit e të veshjes dhe kanë patur funksion praktik e dekorativ. Stolitë janë punuar nga metale të ndryshme si
prej bronzi, argjendi, ari e hekuri. Në morinë e madhe të objekteve të zbukurimit një nga më karakteristikat e
kulturës arbërore është fibula me këmbë të përthyer, e punuar në bronz dhe hekur. Në radhën e objekteve me
përdorim të madh janë broshat e punuara në bronz po edhe në argjend. Në radhën e stolive të kulturës
arbërore vathët janë nga më të bukurit. Ato janë të punuar në bronz, argjend e më rrallë në ar, por shquhen
për shumëllojshmërinë dhe cilësinë e lartë të realizimit të tyre, ndaj ato janë stolitë më të bukura dhe më
interesante të kulturës arbërore. Midis tyre mund të veçonim vathët që kanë formën e një drapëri hëne, vathët
me varëse në formë trapezi, në formë vile rrushi, etj. Stoli me përdorim të gjërë janë edhe byzylykët si edhe
varëset e mëdha dhe togëzat e rrypit. Me përdorim të kufizuar janë rruazat dhe enët prej balte.

Njohja e plotë e lëndës arkeologjike të zbuluar në varrezat arbërore i ka çuar studiuesit shqiptarë në
përfundimin se kultura materiale e shpirtërore e zbuluar në këto varreza formon një tërësi dhe për rrjedhojë
lidhet me një poullsi të vetme vendase.

Para se të kalojmë tek problemi themelor i trajtesës sonë, ai i bartësve të kulturës së Komanit, është e
nevojshme të ndalemi rreth datimit të saj, tek përcaktimi i kohës së lindjes dhe zhvillimit të kulturës arbërore.

Mungesa e materialit numizmatik dhe e mbishkrimeve i vuri të gjithë studiuesit e kulturës së Komanit para
vështirësive të datimit dhe i detyroi të mbështeteshin në tipologjinë e disa objekteve dhe në analogjinë e
objekteve të zbuluara më parë dhe të datuara më mirë. Por datimet e mbështetura mbi tipologjinë e
materialeve të zbuluara, rezultuan të ndryshme. A.Degrand i ndodhur para një varreze misterioze, siç e quajti
ai, arriti në përfundimin se në Koman kemi të bëjmë me një “emigracion të pellazgëve” (Degrand,A. 1901,
254-266). Reinak i quan “campus sacra” të vendosur në një zonë malore, duke datuar varrezën në vitet 300-
500 të e.sonë (Reinach,S. 1901,662-670). Studiuesit që u mbështetën në praninë e objekteve të kulturës
romake provinciale, një pjesë të inventarit të kulturës së Komanit, e përcaktuan si të antikitetit të vonë, kurse
pjesën tjetër, e vendosën në një kohe të mëvonshme (L.Ugolini). Shtimi i gjetjeve të kulturës së Komanit dhe
një shqyrtim më i imët i tyre, i çoi disa studiues në datimin e saj në shek. VII-VIII (Bulle.H. 1934,213-240;
Vinski, Z. 1952,29-52 etj.). Një përpjekjet për përcaktimin e shtrirjes kohore të kulturës së Komanit ka bërë
H.Ceka, sipas të cilit varret e hershme mesjetare të Komanit i takojnë shek. VII-IX të e.sonë
(Ceka,H.1949,89-93).

Pas një analize të hollësishme që u bën objekteve përfaqësuese të kulturës së Komanit, prof. Skënder
Anamali arrin në përfundimin se koha e lulëzimit të kulturës arbërore të Komanit ka qenë kryesisht gjatë
shek. VII-VIII. Duke patur parasysh disa objekte të veçanta, ai mendon se fillimet e kësaj kulture duhet t’i
takojnë fundit të mijëvjeçarit të parë p.e.sonë. Gjithashtu S.Anamali nuk përjashton edhe veçantitë lokale
krahinore, të cilat duhen patur parasysh, si edhe ndryshimet kronologjike që vihen re midis varrezave
kryesore (Koman, Krujë e Lezhë). Kështu varreza e Lezhës ka disa objekte bizantine që ndihmojnë për të
bërë një datim më të ngushtë, fundi i shek.VI. Por edhe në këtë varrezë ka objekte që janë tipike edhe për
varrezën e Komanit e që datohen mjaft mirë në shek. VII e VIII. Këto arsye kanë bërë që S.Anamali të
pranojë për kulturën e Komanit një kohë relativisht më të gjatë, fundi i shek. VI dhe zhvillimin e lulëzimin e
saj në shek. VII e VIII (Anamali,S. 1965, 105-117; 1965, 468-475; 1967, 29-40; 1969, 11-40; 1969, 185-
201; 1969, 155-169; 1973, 121-140; 1976, 23-40).

Përsa i takon shtrirjes fundore të kulturës së Komanit, kanë marrë vlera të veçanta të dhënat e përfituara nga
gërmimet e fundit në varrezën e Prosekut (Mirditë), të cilat kanë dhënë si kufi, për grupin e parë të gjetjeve
të kësaj varreze, fundin e shek. IX, ndonëse në këtë varrezë është zbuluar edhe një grup tjetër varresh që i
takon periudhës së shek. IX-XI (Doda,N. 1989,1, 161-162). Një gjendje e njëjtë paraqitet edhe në varrezën
mesjetare të Piskovës ku veçohen dy etapa: varre të shek.VII-VIII dhe varre të një etape të mëvonshme,
shek. IX-XI (Bodinaku,N. 1983,1,242). Të dhënat nga varreza e Piskovës dhe e Prosekut për datimin e një
grup varresh deri në shek. XI vijnë në mbështetje të mendimit të H.Cekës, të shprehur qysh në fillim të
viteve 50të të shek. XX (Ceka,H. 1949,89-93).

Nga sa parashtruam për datimin e kulturës së Komanit, ka rëndësi përfundimi që është arritur se kultura e
hershme arbërore shtrihet deri në shek. XI të e.sonë.

Bartësit e kulturës së Komanit

Gjatë 100 vjetëve që kanë kaluar nga zbulimi i kulturës së Komanit, studiuesit e shumtë që janë marrë me
interpretimin etnik dhe historik të saj, kanë shprehur mendime nga më të ndryshmet. Një ndër çështjet
themelore që ka ndarë studiuesit dhe për të cilën kanë shfaqur mendime shumë larg njeri tjetrit, është ajo e
bartësve të kulturës së Komanit. Sipas studiuesve të ndryshëm bartës të kulturës së Komanit janë
konsideruar pellazgët, suevët, ilirët e romanizuar, avarët e sllavët.

Zbulimet dhe studimet e arkeologëve për kulturën mesjetare shqiptare krijuan një situatë tërësisht të re e të
plotë për të kuptuar shtrirjen gjeografike të kulturës arbërore, përcaktimin e tipareve kulturore, për datimin e
saj, për kuadrin historik të lindjes dhe të zhvillimit të saj, si rrjedhim edhe për përcaktimin e drejtë të
origjinës së kësaj kulture. Bartësit e kulturës së Komanit kanë qenë një etnos, një popullsi autoktone vendase
prejardhëse e popullsisë ilire, e cila në burimet e shkruara të mëvonëshme del me emrat albanë, arbanitë,
arbër. Ky emër është i njëjtë me emrin albanët që përmend Ptolemeu (Ptolemeu III, 12,20) të cilët shtriheshin
në shpinë të Durrësit. Kjo popullsi vendase, vazhduese e asaj ilire, në mesjetën e hershme, filloi të bëhej
gjithnjë e më e rëndësishme, duke i dhënë pastaj emrin krahinës dhe gradualisht gjithë vendit.

Cilat janë argumentet që mbështetin këtë pikpamje, cili është interpretimi historik që i bëhet burimeve
arkeologjike për arritjen e këtyre përfundimeve?

Procesin e lindjes dhe të formimit të kulturës arbërore dhe të bartësve të saj duhet ta shohim si një zhvillim
historik, në të cilin morën pjesë disa komponente bazë; në kushtet e kalimit nga antikiteti i vonë në mesjetën
e hershme, këto komponente, duke u ngjizur me njeri tjetrin, bënë të mundur lindjen e një kulture me
fizionomi e tipare të reja, ndaj merituan edhe një emër të ri – kultura arbërore.

Përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës arbërore janë:

- përbërësi autokton ilir, ose trashëgimia ilire

- përbërësi i kulturës provinciale romake dhe i antikitetit të vonë

- përbërësi i kulturës së hershme bizantine

Trashëgimia ilire
Në përcaktimin e objekteve me origjinë ilire është e nevojshme të shikohet evolucioni tipologjik që ato kanë
pësuar nga koha në kohë. Midis tyre, një ndër objektet më karakteristike, që ka tërhequr vëmendjen e të
gjithë studiuesve është fibula me këmbë të përthyer. Kjo lloj fibule ngjason mjaft me fibulat e shekujve të
parë të e.sonë të zbuluara në Finiq e në Apoloni. Për vazhdimësinë e traditës në përgatitjen e objekteve të
zbukurimit flasin edhe byzylykët prej teli me prerje të rrumbullaktë që mbyllen me dy sytha spiralikë. Në
vazhdën e traditës artizanale vendëse të objekteve të zbukurimit flasin edhe rrathët e vegjël të tëmthave me
një bisht prej teli të përdredhur; origjina e këtyre të fundit duhet kërkuar tek rrathët e gjetur në varrezat e
shekujve të parë të e.sonë. Gjithashtu, vlen të përmenden grupi me shumë variante i varësve, që kanë për
bazë një rreth, i cili mund të jetë me ose pa rreze, lidhur me kultin e diellit.

Ndikime të traditës së largët ilire për mënyrën e zbukurimit të objekteve metalike të epokës së hekurit duket
se vijnë edhe në zbukurimin e stolive arbërore. Thuajse i gjithë thesari i motiveve të zbukurimit të kulturës
ilire përsëritet në objektet e kulturës së Komanit; kështu në fibulat, në byzylykët, varëset e mëdha të rrypave
e deri tek unazat shihen të ngulitura motive të njëjta me ato të zbukurimeve ilire të Matit e Glasinacit
(Bosnjë).

Kur flasim për elemente të traditës ilire vlen të përmendim një aspekt të botës shpirtërore, të kultit ndaj të
vdekurit, të kultit të varrimit, ku treguesit e karakterit tradicional janë të ndjeshëm. Në kulturën e Komanit
është përdorur mënyra e varrimit me trup dhe ndërtimi i varreve me pllaka guri në trajtë arke, elemente këto
të ritit dhe të arkitekturës të trashëguar nga koha ilire e epokës së hekurit. Një fakt shumë i rëndësishëm është
ai i ripërdorimit të tumave ilire për një kohë shumë të gjatë si vendvarrim, që nuk është një rastësi, por lidhet
me një botëkuptim të caktuar religjioz, që shpreh vazhdimësinë e një tradite nga e njëjta popullsi. Nga
historiku i kërkimeve arkeologjike njihen shumë raste të dhunimit të varreve nga popujt e ardhur, nga popujt
etnikisht të ndryshëm, por kur është rasti për ripërdorimin e së njëjtës varrezë kjo mund të ndodhë të përdoret
për varrim vetëm nga e njëjta popullsi. Madje në këtë rrugë shkohet edhe më tej, deri në përdorimin si
inventar të objekteve të mirëfillta ilire, si relike të një kohe shumë të lashtë, siç janë sumbullat gjysmësferike
prej bronzi.

Këtyre dukurive të trashëguara nga lashtësia ilire u vjen në mbështetje dhe zakoni i thyerjes së enëve në varr
gjatë ceremonialit, i cili ka qenë praktikuar në kohën ilire e përsëritet në të njëjtën mënyrë edhe në ritin
mortor të kulturës së Komanit.

Elementet e kulturës ilire që vijnë përmes shekujve në kulturën arbërore, janë një dëshmi e vijimësisë së
banimit të truallit tonë nga e njëjta popullsi.

Trashëgimia romake

Përfshirja e Ilirisë në kuadrin e perandorisë romake ndikoi fuqimisht në futjen e një tog elementesh në
kulturën e banorëve vendas. Në shekujt e parë të e.sonë me fuqizimin ekonomik e administrativ të
perandorisë, prodhimet e artizanatit romak mbushin gjithë tregun. Prodhimet e shumta e të kategorive të
ndryshme romake dalloheshin për karakterin praktik, lehtësinë e përdorimit dhe efektivitetin në prodhim.

Gjatë shekujve III-IV e.sonë me fuqizimin e provincave, pati një gjallërin dhe fuqizim të elementit vendas, të
cilët bëhen më të qartë e më veprues gjatë antikitetit të vonë - shek. IV-VI e.sonë. Kështu disa stoli i
përshtaten më mirë veshjes duke u pasuruar me elementë të rinj, kurse midis veglave të punës të bien në sy
sëpatat e latushat, në një kohë që në poçari vazhdojnë të prodhohen tipe të njohura enësh.

Përbërësi i kulturës bizantine

Përbërësi i tretë i kulturës arbërore është ai bizantin. Dhe kjo është një rrjedhojë e natyrshme historike
e përfshirjes së vendit nën ombrellën e administratës dhe kulturës bizantine. Durrësi ishte një port i hapur që
lidhte Adriatikun me Konstandinopojën dhe si i tillë u bë një qendër e rëndësishme e kulturës bizantine në
mesin e trevës së kulturës arbërore, duke u bërë përçues i prodhimeve më të mira të kohës. Si shembull mund
të përmendim një grup stolish, sidomos vathësh që u prodhuan nën ndikimin apo sipas modeleve bizantine.
Modelet bizantine u dhanë mundësi artizanëve të krahinave arbërore të punonin forma të veçanta e të bukura
vathësh, më tepër në argjend e bronz, të cilat u bënë pak nga pak pronë e popullsisë arbërore të trevës së
përhapies së kulturës së Komanit. Në kulturën e Komanit ka edhe disa stoli tipike bizantine si vathë prej
floriri, brosha, etj., të cilat u parapëlqyen dhe u përdorën nga një pjesë e popullsisë së pasur, kryesisht
qytetare. Pjesa më e madhe e këtyre prodhimeve erdhi e gatshme nga atelietë e njohura perandorake, kurse
disa prej tyre u prodhuan në punishtet e Durrësit, pa ndonjë ndryshim me objektet e importuara nga qendrat e
njohura. Prania e disa stolive, që i përkasin qytetërimit të hershëm bizantin, tregon për një ndikim të këtij të
fundit, që ka shumë mundësi të jetë bërë nëpërmjet qytetit të Durrësit, portit më të madh të Perandorisë
Bizantine në perëndim. Por ky ndikim nuk ka qenë i njëllojtë në territorin e kulturës arbërore. Kështu në
varrezën e Krujës elementet kulturore bizantine janë relativisht të shumtë, kurse në varrezat në brendësi të
vendit ato janë më të rralla.

Prania e stolive bizantine të importuara nga vendësit ose e prodhimeve të realizuara sipas modeleve
bizantine në kulturën arbërore, është dëshmi e përhapjes tek arbërit të stolive më të mira të kulturës
bizantine, si kultura më e përparuar e kohës.

Krishtërimi si faktor i formimit të arbërve

Krishtërimi, i cili lindi në pjesën lindore të Perandorisë Romake në Palestinë, mbi bazën e legjendave
dhe e besimeve të ndryshme; në rrugën e gjatë të formimit dhe të zhvillimit, në vende dhe epoka të
ndryshme, ai ka marrë trajtën e rrymave të ndryshme Në Shqipëri krishtërimi njihet vetëm me dy rite:
ortodoksizmi dhe katolicizmi. Krishtërimi filloi të përhapej në Iliri që në kohët apostolike (shek. I të e.sonë)
si fe ilegale dhe vetëm në gjysmën e parë të shek. IV e.sonë u bë fe zyrtare nga shteti romak. Në zonat
bregdetare të Ilirisë krishtërimi triumfoi përfundimisht mbi paganizmin gjatë shek. II – IV të e. sonë, kurse
në zonat e brendshme e malore gjatë shek. V – VI të e. sonë.

Koha kur u paraqit krishtërimi si fe e së ardhmes ishte periudha kur Perandoria Romake po kalonte krizën e
përgjithëshme politike, ekonomike, juridike, kulturore e morale. Në këto kushte të ndryshme shoqërore e
shpirtërore kultet e deriatëhershme, pagane e politeiste, nuk mund t’u përgjigjeshin problemeve themelore të
krizës shpirtërore e morale që kishte përfshirë tërë perandorinë. Në një gjendje të tillë paraqitet krishtërimi
me doktrinën e tij”.

Me njohjen e krishtërimit, si fe zyrtare, u krijuan dhe institucionet, kishat dhe manastiret e

rrjedhimisht edhe hierarkia kishtare: priftërinjtë, peshkopët, kryepeshkopët, dhe dioqezat e tyre. Në
periudhën e antikitetit të vonë, strukturat kishtare, në Iliri, ishin organizuar mbi bazën e provincave të tilla
ishin: provinca e Dardanisë, e Prevalit, e Epirit të Ri dhe e Epirit të Vjetër; dhe secila prej tyre kishte nga një
kryeqëndër. Pas ndarjes së Perandorisë Romake ato u përfshinë në prefekturën e Ilirikut Lindor, vartësia
kishtare e të cilit ka lëvizur midis Romës e Konstandinopojës. Duke filluar nga gjysma e parë e shek. VIII
(v.732) deri në shek. X disa peshkopata vareshin nga Roma disa nga Patrikana e Kostandinopojës.

Në fillimet e krishtërimit vlen të veçojmë dy anë të përmbajtjes së kësaj doktrine të re që luajtën rol
në gjithë historinë e qytetërimit evropian. Kisha e krishtere është bartëse e institucioneve dhe e normave
shtetërore romake. Kisha romake dhe ajo ortodokse, jo vetëm që ruajtën organet juridike e institucionale
romake, përmes organizimit të shteteve të reja të popullsive barbare që u formuan me shkatërrimin e
Perandorisë Romake, por kisha me institucionet e veta dhe aparatin që krijoi (është fjala për skriptoriumet-
mjedise ku kopjoheshin e rishkruheshin librat e trashëguara nga antikiteti) u bë transmetuese e ideologjisë
kristiane dhe e trashëgimisë letrare e historike të kohës greke e romake.

Gjatë antikitetit të vonë kur dyndjet e barbarëve u bënë një rrezik për Perandorinë Romake dhe të për
gjithë qytetërimin antik, njohja zyrtare e krishtërimit dhe konsolidimi i tij me institucionet kishtare, u bë një
faktor i rëndësishëm i qëndresës së popullsisë vendase ndaj popujve barbarë, jo vetëm nga niveli i lartë
kulturor, nga gjuha e shkruar por edhe nga besimi i ri i së ardhmes.

Për të ndriçuar rëndësinë dhe rolin që luajti kristianizmi në trojet shqitpare gjatë antikitetit të vonë
dhe mesjetës së hershme na vijnë në ndihmë dëshmitë arkeologjike, siç janë 50 kishat paleokristiane të
zbuluara në tërë territorin e Shqipërisë.

Si rrjedhojë e drejtpërdrejtë e përhapjes së fesë së krishtere në trevat ilire fillojnë ndërtimet e hershme
të kultit kristjan që në shek. IV, si në provincën e Prevalit, me qendër Shkodrën, në provincën e Epirit të Ri
me qendër Dyrrahun dhe në provincën e Epirit të Vjetër me qendër Nikopojën. Nga burimet historike
kishtare dhe listat administrative të kohës provohet se në vendin tonë kanë qenë këto peshkopata: Skodra,
Lisus, Dyrrahu, Skampini, Apolonia, Aulona, Bylisi, Amantia, Buthroti, Foinike, Anhiasmi (Saranda),
Adrianopolis

(Teqe e Melanit-Gjirokastër). Siç shihet në shtrirjen e tyre gjeografike ato mbulojnë të gjithë territorin e
vendit dhe nuk janë vendosur vetëm në qendrat kryesore po edhe në brendësi të vendit.

Edhe për periudhën e hershme mesjetare u ruajt organizimi i vjetër kishtar, i trashëguar nga antikiteti
i vonë. Për mëse dy shekuj (IV-V e.sonë) nuk vërehen ndërtime të reja, por ruhen godinat paleokristiane,
duke u përshtatur dhe meremetuar, sipas mundësive të kohës. Gjysma e dytë e shek. V e.sonë e veçanërisht
shek. VI karakterizohen nga një zhvillim i vrullshëm, nga ndërtime bazilikash të reja, me përmasa të mëdha,
me elemente dekorative të pasura dhe me dysheme të shtruara me mozaik cilësor. Të tilla janë bazilika e
Arapajt (Durrës), e Linit (Pogradec), 7 bazilika në Bylis, bazilika në Ballsh, në Sarandë, në Tepe (Elbasan),
në Zaradishtë (Korçë), në Antigone (Gjirokastër), në Mesaplik (Vlorë), etj. Këto monumente të kultit të
hershëm bizantin janë dëshmi e një zhvillimi të vrullshëm ekonomik, një rilindje e kulturës dhe e artit, të
cilat ishin njëkohësisht rezultat i fuqizimit dhe konsolidimit të krishtërimit. Në këtë kontekst historik duket
qartë roli i rëndësishëm që ka luajtur krishtërimi në forcimin e një uniteti të ri shpirtëror në tërë territorin e
provincës së Ilirikut.

Kuptimi historik i ndryshimeve kulturore nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme

Në burimet e shkruara, për herë të fundit ilirët do të përmenden në historinë e krishterë në Euagrit
(Euagr II, 18), kur bëhet fjalë për luftën e Bizantit kundër avarëve në vitin 584; kurse kronistët bizantinë të
shek.XI e.sonë e më pas do të përdorin emrin Albanoi, Arbanitoi.

Dy të dhënat e mësipërme historike, shumë të shkëputura nga njera tjetra, dy emërtime të të njëjtës
popullsi në një hapësirë kohore prej katër shekujsh, dëshmojnë se duhet të kërkohet ndihma dhe mbështetja
në të dhënat e arkeologjisë, të gjuhësisë e të antropologjisë për të spjeguar këtë kalim të madh nga ILIRËT
tek ARBËRIT.

Problemi i parë që shtrohet, e natyrisht kërkon përgjigje, është ai i rolit që luajti komponenti romak
në formimin e kulturës së hershme mesjetare shqiptare ose, i thënë ndryshe, problemi i romanizimit të Ilirisë.
Disa nga dëshmitë arkeologjike që i shfrytëzojnë studiuesit shqiptarë kur shqyrtojnë këtë problem janë të
dhënat e përftuara nga varrezat e kohës romake, nga të cilat rezulton se në territorin e Ilirisë së Jugut, në
varret e qyteteve, njëkohësisht edhe në kolonitë e Dyrrahut e Buthrotit është përdorur riti i varrimit me
djegie. Në zonat e tjera bregdetare apo të brendëshme vazhdon të përdoret riti me vendosje kufome, në varre
që kanë formën e një arke, apo që janë ndërtuar me tjegulla të vendosura në formë çatie. Këto fakte flasin jo
për romanizim në kultin e varrimit, por për vazhdimësi të një tradite të mëparëshme.

Efekti ndikues i kulturës romake ndaj asaj vendase duket edhe në fushën e kulteve, në fushën e artit, të
skulpturës dhe në veshjet. Duke shqyrtuar më në detaje marrëdhëniet e elementeve të kulturës romane me atë
vendase, studiuesit janë ndalur edhe në monumentet funerale (gurë varresh me reliev e me mbishkrime) të
cilat janë gjetur me shumicë në Iliri. Ajo që i karakterizon këto monumente funerale të antikitetit të vonë
është veshja ilire që kanë figurat e skalitura, të cilat ruajnë elemente të artit helenistik, të harmonizuara me
stilin vendas. Kështu fjala vjen, elementin më karakteristik të veshjes e japin një numër i madh relievesh
mortore, në të cilat zotëron veshja tradicionale ilire, me një thjeshtëzim të prerjeve në veshjet e grave dhe me
mbizotërimin e dalmatikës në veshjet e burrave (Gjergji,A. 1969, 153-161).

Një fushë ku kultura romake la gjurmë të fuqishme në Iliri ishte ajo e kulteve, duke i unifikuar hyjnitë me ato
të panteonit romak. Kjo u shpreh në radhë të parë në veshjen e jashtme të perëndive vendase, duke u dhënë
atyre atribute romake (interpretatio romana). Kultet që gjetën romakët në Ilirinë e Jugut i ndryshuan, fjala
vjen, hyun kryesor të fisit ilir të parthinëve, të cilin e identifikuan me Jupiterin, por me gjithë atë ai do të
quhej Jupiter Parthinus. Kështu u veprua edhe me hyjneshën tjetër vendase të cilën e cilësuan Diana
Candavensis. Për t’u shënuar është edhe vazhdimi i kultit të lashtë të nymfave, i cili në antikitet kishte si
qendër trevën e bylinëve (rreth qytetit Bylis) ndaj quhej Nymfaioni i bylinëve. Në fushën e kulteve vihet re
edhe një forcim i besimeve të vjetra, veçanërisht i atyre që lidheshin me tokën (Hermesi), me ujin (Redoni),
me luftën (Bindi), me blegtorinë (Diana) etj. Mund të veçonim hyun e pjellorisë, i cili është ruajtur me
paraqitjen ikonografike tradicionale dhe si i tillë është identifikuar vetëm në Ilirinë Jugperëndimore.

I parë në tërësi, vendi i rëndësishëm që vazhduan të kenë këto perëndi në jetën e përditëshme të banorëve
vendas, kufizoi mjaft futjen e perëndive të tjera. Ky është një tregues i fuqishëm i qëndresës së vendasve
ndaj panteonit romak dhe rrjedhimisht ndaj romanizimit në tërësi.

Argumente të fortë që dëshmojnë kundër romanizimit, janë të dhënat që vijnë nga mbishkrimet latine (të cilat
i kemi parashtruar në sythin për gjuhën) që provojnë se popullsia vendase nuk u zhduk as u asimilua.

Tërësia e këtyre të dhënave arkeologjike e linguistike i ka çuar studiuesit shqiptarë në përfundimin se gjatë
pushtimit të Ilirisë nga Roma, ilirët ruajtën elemente të shumtë të kulturës materiale e shpirtërore të tyre dhe
për pasojë u ruajt dhe elementi etnik vendas. Ky përfundim përputhet me mendimin e studiuesit të njohur të
historisë së Romës, Th.Momsen, i cili që në gjysmën e dytë të shek. XIX: “Nga të tilla rrethana u bë e
mundur që kombësia ilire t’i qëndrojë romanizimit më mirë në sinorin e guvernatorisë maqedone (ku hynte
territori i sotëm i Shqipërisë, M.K), sesa në atë të Dalmatisë; në atë rron kombësia-ilire dhe sot e kësaj dite
edhe në kohën perandorake, me përjashtim të Apolonisë greke dhe të kolonisë romake të Dyrrakiumit, krahas
dy gjuhëve të perandorisë, në tokat e brendëshme populli duhet të ketë folur ilirishten.” (Mommsen,Th.
1938, 190-191).

E parë në tërësinë e ndryshimeve, e shbërjes e bërjes, koha e antikitetit të vonë ka qenë një periudhë
vendimtare në historinë e ilirëve të jugut, koha kur u krye procesi konvergues i kulturës materiale e
shpirtërore, kur mori impulset e para procesi tjetër, procesit i formimit të shqiptarëve të hershëm – arbërve.

Marrëdhëniet e kulturës arbërore me atë avaro-sllave

Gjatë mesjetës së hershme në Ballkan dynden dhe gradualisht vendosen sllavët; si rrjedhim harta etnike e
gadishullit pësoi ndryshime të ndjeshme. Dyndjet e sllavëve nuk u zhvilluan njëlloj edhe me të njëjtin
intensitet në të gjithë trevën e Ballkanit. Krahinat lindore, si Thrakia e ato veriore u invaduan më shumë;
gjithashtu lugina e lumejve Morava e Vardar ishin rrugët kryesore nëpër të cilat kaluan sllavët dhe avarët, që
synonin të pushtonin Thesalonikun e më në lindje dhe Konstandinopojën. Kurse krahinat perëndimore
mbetën jashtë valës së madhe të dyndjes avaro-sllave, po ato nuk u shpëtuan grupeve të vogla kalimtare të
kësaj dyndjeje. Nga burimet e shkruara ka një njoftim nga Prokopi i Cezarisë që flet për një sulm të sllavëve
në Ilirik, të cilët arritën deri në Dyrrakium; nga një njoftim i Eugrit mësojmë për praninë e avarëve në
periferi të Dyrrahiumit; ndërsa papa Grigori i Madh flet për pushtimin dhe rrënimin, nga barbarët, të qytetit
Rizon (Mal i Zi) e të Lezhës në vitin 591-592. Një njoftim tjetër bën fjalë për grupe sllavësh, të cilët
pushtuan edhe krahinën e Shkodrës. Nga kronikat greke të shek. IX e.sonë mësojmë se hordhi avaro-sllave,
gjatë invazionit të tyre në vitin 587 për në jug, kishin pushtuar Greqinë, Thesalinë dhe Epirin e Vjetër. Më
614-616 një valë e dytë avaro-sllave pushtoi Epirin dhe Selanikun ku ishte strehuar një pjesë e popullsisë që
kishte ikur nga Panonia, Dakia e Dardania, si edhe nga qytetet Naisa e Serdika, të shkatërruara këto nga
barbarët.

Nga këto burime, natyrisht jo të plota, bie në sy fakti se nuk flitet për banorë të ikur nga provincat
perëndimore, nuk flitet as edhe për emra fisesh sllave të vendosura në këto treva. Po nga këto burime
bizantine kemi njoftime e të dhëna, për emrat e një tog fisesh sllave të cilat u vendosën në Thraki, në
Maqedoni si edhe në provinca të tjera lindore.

Po të krahasoheshin këto dëshmi të burimeve historike me të dhënat e mëvonshme për pushtimet bullgare të
viteve 851-1018, të cilat përfshinë Shqipërinë Jugore dhe arritën deri në Durrës dhe më në veri edhe në
shtetin e Zetës (në veri të krahinës së Shkodrës), situata paraqitet krejt ndryshe. Kjo valë e dytë e pushtuesve
sllavë ishte me pasoja, mbasi ata u ngulën në pjesën më të madhe të territoreve të pushtuara. Për këtë flasin
shumë toponime sllave që ndeshen në të gjithë territorin e vendit tonë.

Të dhënat shumë të pakta nga burimet e shkruara i plotësojnë në shumë anë burimet materiale arkeologjike të
kulturës arbërore, të cilat i kemi bërë të njohura në fillimet e kësaj parashtrese për kulturën e Komanit. Ato
dëshmojnë për unitetin e kulturës arbërore të zbuluar në tërë territorin e vendit tonë, për karakterin autokton
të saj, rrjedhimisht për origjinën ilire të banorëve të këtyre trevave.

Në parashtresën që kemi bërë për shtrirjen më lart për shtrirjen gjeografike të kulturës arbërore provuam se
ajo nuk ka qenë një kulturë që u zhvillua vetëm në një zonë të mbyllur malore, por shumë më gjërë.
Rrjedhimisht, bie poshtë pikëpamja e disa studiuesve që pranojnë si hapësirë jetësore të stërgjyshërve të
shqiptarëve vetëm krahinat e Matit. Sa i pambështetur është arkeologjikisht ky mendim, mjafton të kujtojmë
se prania e varrezave të mëdha të kulturës së Komanit pranë kështjellave të Krujës, të Lezhës, të Shurdhahut,
të cilat gjatë mesjetës do të bëhen qendra të rëndësishme qytetare shqiptare.

Burimi që kemi nga Hierokli (Hieroclis Synecdemus, 651, 652, 653), tregon se në shek. VI e.sonë, në të trija
provincat ku shtrihet territori i sotëm i Shqipërisë, numëroheshin 20 qytete, të cilat gjendeshin kryesisht në
ultësirën bregdetare dhe pranë rrugëve kryesore. Kjo tablo mbetet pak a shumë edhe në mesjetën e hershme.
Në qytetet Skodra, Lis, Dyrrahium, Aulona, Kanina, Chimera (Himara), Sopot (Borsh), Onkiazëm (Saranda),
Buthrot, jeta ka vazhduar edhe gjatë mesjetës. Popullsia vendase ruajti edhe emrat e lashtë të tyre dhe sipas
gjuhëtarëve, ruajtja e emrave me ndryshimet fonetike që pësuan ata në bazë të ligjësisë së zhvillimit historik
të gjuhës shqipe përbën një provë më shumë në favor të vijimësisë së banimit nga e njëjta popullsi.

Gërmimet arkeologjike në disa nga këto qytete dhe qendra të fortifikuara, si në Pogradec, Berat, Kaninë,
Butrint, etj., kanë dhënë një material arkeologjik dhe depozitime të shtresave kulturore nëpërmjet të cilave
ndiqet mjaft mirë vazhdimësia e banimit. Kultura e këtyre qendrave ka tipare të njëjta për periudhën e shek.
VII-XI dhe bashkë me qendrat e tjera të vendit si Kruja, Lezha, Danja, Sarda, Ulqini, Tivari, Prizreni, etj. ato
u bënë bazë e zhvillimit të ekonomisë mesjetare. Në shek. XI disa prej tyre marrin formën e qyteteve tipike
mesjetare, duke u bërë edhe qendra të zotërimeve feudale. Pikërisht në këto qendra, në shekujt që vijnë, XI-
XIV, ndeshim popullsinë e formuar arbëreshe.

Këto dëshmi arkeologjike tregojnë se procesi i formimit të popullsisë arbërore nuk ishte një proces i mbyllur,
i zhvilluar mbi bazën e elementeve konservatorë e në një mjedis të izoluar malor, por përkundrazi procesi i
formimit të shqiptarëve të hershëm – arbërve, u krye në një hapësirë të gjërë që përfshinte pothuajse gjithë
territorin ku u zhvillua kultura e Ilirisë së Jugut, duke patur në bazë një traditë të gjatë shumë shekullore.

Varianti jugor i kulturës arbërore

Zbulimet e bëra gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XX, në disa varreza arbërore të mesjetës së hershme,
në territorin e Shqipërisë Jugore e Juglindore hapën një horizont të ri dhe shumë më të gjërë, për t’u njohur
me tiparet e kulturës arbërore, të këtyre trevave të panjohura më parë. Gjithashtu, nxjerrja në pah e kësaj
kultura të re bëri të mundur krahasimin e saj me kulturën shumë të njohur të Komanit.
Të dhënat për këtë kulturë të re vijnë nga varrezat mesjetare të zbuluara në tumat e Prodanit e Rehovës
(rrehti i Kolonjës), të Piskovës dhe Rapckës (rrethi i Përmetit), të Dukatit (rrethi i Vlorës), të Patosit (rrethi i
Fierit) dhe nga disa varre të veçanta në rrethin e Skraparit. Lënda arkeologjike e zbuluar në këto varreza u
takon dy periudhave kohore: mesjetës së hershme shek. VII-VIII dhe një periudhe më të vonë shek. IX-XI.

Ripërdorimi i tumave ilire për varrim gjatë mesjetës, arkitektura e njëjtë e varreve, riti i njëjtë i varrimit si
edhe inventari shoqërues dëshmuan se kemi të bëjmë me një kulturë të formuar dhe kompakte. Në përbërjen
e saj dallohen elemente kulturor që vijnë nga antikiteti i vonë dhe si të tilla dëshmojnë për vijimësinë
kulturore dhe etnike të bartësve të saj. Po përmbajtjen themelore e përbëjnë elementet e reja që u formuan në
kushtet historike të mesjetës së hershme. Këto tipare të kulturës erdhën duke u zhvilluar në mënyrë të
shkallë-shkallëshme, duke u pasuruar edhe me elemente të kulturës bizantine, të kulturës më të zhvilluar të
kohës. Duke krahasuar këta tregues të variantit jugor të kulturës së mesjetës së hershme me kulturën arbërore
të Komanit vihen re ndryshime të pjesëshme që janë shprehje e veçorive lokale të kristalizimit të saj. Po të
rëndësishme janë edhe përfundimet historike që nxirren nga interpretimi i kulturës të këtij varianti jugor. Të
dy këto variante apo grupe kulturore, - shkruan N.Bodinaku, -janë pjesë përbërëse të një kulture të vetme me
veçori krahinore dhe bartësit e tyre janë shqiptarët e hershëm – arbërit (Bodinaku,N. 247).

Në përfundim të shtjellimit që u bëmë problemeve etnogjenetike të popullit shqiptar, e quajmë të nevojshme

dhe me vlera praktike të paraqesim në formë të përmbledhur, në formën e një tabele kronologjike, shtrirjen
kohore të përdorimit të emrave parailirë, ilirë, arbër e shqiptar. Në hartimin e kësaj pasqyre kemi patur
parasysh përfundimet e arritura nga shumë studiues që janë marrë me interpretimin e këtyre etnikoneve.

Emri kombëtar mesjetar arbër e Arbëri (Albani) është trashëguar nga onomastika ilire. Burimet historike,
sidomos veprat e autorëve antikë që kanë arritur deri në ditët tona, japin emra vendesh, personash e
popullsish të formuar me rrënjën arb (alb) dhe që hasen kryesisht në territorin e Ilirisë së Jugut dhe të Ilirisë
Qendrore: arbaios – për arbër, mbishkrim i shek. III p. e. sonë gjetur në Finiq; qyteti Arbon, përmendet nga
historiani antik Polibi, shek. II p. e. sonë; qyteti Albanopoli si dhe albanët, hasen në veprat e Ptolemeut,
shek. II e. sonë; popullsia me emrin abroi dhe qyteti Arbon, me banorët e tij arbonios e arbonites përmenden
nga Stefan Bizantini, shek. VI e. sonë.

Nga këto të dhëna, qoftë edhe të fragmentuara, thënia e Ptolemeut se në shpinë të Dyrrahut banonte një fis
ilir me emrin arbër, albanoi (Ptoleme 12, 2) përbën bazën e përhapjes së përdorimit të dy emërtimeve
njëkohësisht. Në burimet e shkruara latine përdorej etnikoni alvanoi, kurse në gjuhën e folur të vendasve u
ruajt në trajtën arbanoi. Gjatë shek. VII – VIII të e. sonë, me lulëzimin e kulturës së hershme mesjetare
shqiptare dhe më vonë, popullsia vendase u bë gjithnjë e më e rëndësishme. Ajo ruajti emrin e lashtë të cilin
ia dha gjithë krahinës Arbanon, Arbëri. Ky emër i një territori të kufizuar, përafërsisht i viseve midis
Durrësit, Ohrit e Dibrës, treva që kishin të njëjtat karakteristika me banorët e arbanonit, duke përfshirë këtu
Prevalinë, Epirin e Ri, Epirin e Vjetër dhe Dardaninë. Duke u nisur nga një territor i ngushtë, emri arbër dhe
Arbëri erdhi duke u zgjeruar deri sa u bë i përgjithshëm. Ky përgjithësim u favorizua nga faktorë
konvergues, ekonomik, kulturor, gjuhësor dhe etnik, të cilët ishin të njëjtë për tërë popullsinë e provincave
që përmendëm dhe që rrjedhimisht morën të njëjtin emër Arbëri. (Për spjegime më të hollësishme shih.
Çabej, E., Studime etimologjike, II, III; Demiraj, Sh., 213 – 228; Xhufi, P., 7 – 21).

* * *

Tërësia e të dhënave gjuhësore e arkeologjike dhe interpretimi historik tyre të çon në konkluzionin se teza e
autoktonisë së shqiptarëve lidhet drejt për drejt me burimin ilir. Shqiptarët e sotëm banojnë në një truall i cili
në kohën e tejlashtë ka qenë banuar nga një popullsi paleoindoevropiane, në kohën historike (antike) ka
qenë banuar nga ilirët dhe në kohën e mesjetës së hershme nga pasardhësit e tyre - arbërit.

Kjo është një sintezë e zhvillimit historik të banorëve të vendit tonë, mbështetur në studimet e gjuhëtarëve, të
historianëve, të arkeologëve antropologëve, etj. Por është edhe një e vërtetë tjetër: fakti që populli shqiptar
gjendet në këto troje,duke ruajtur brez pas brezi, në shekuj, gjuhën dhe kulturën e tij, dëshmon qënien e tij si
një

popull i lashtë. Ai ka dhënë e ka marrë me popujt e kulturat fqinje, por përherë ruajti identitetin e tij.

Pasqyrë kronologjike e përdorimit të emrave

Parailirë-ilirë-arbër-shqiptarë

Parailirë (Pellazgë?) -Koha e bakrit, mijëvjeçari i tretë dhe koha e bronzit të hershëm, mijëvjeçari i
dytë - mesi i mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë.

Paleolirë -Koha e bronzit të vonë, shek. XIV-XI p.e.sonë.

Ilirë -Koha e hekurit, shek.XI-V p.e.sonë. Periudha e qytet-shtetit ilir, shek. V-II
p.e.sonë, periudha e pushtimit romak, shek.II p.e.sonë -III e.sonë. Koha e antikitetit të vonë, shek. IV-VI
e.sonë.

Arbër -Koha e mesjetës së hershme, shek. VII - XIII.

Shqiptarë -Koha e mesjetës së mesme e vazhdim.

BIBLIOGRAFIA
Anamali, S., Lidhjet e kulturës së hershme mesjetare shqiptare me kulturat fqinje, “Studime historike”,
1965, 2.

Anamali, S., Mbi kulturën e hershme shqiptare, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969, fq. 185 –
201, “Studime historike”, 1969, 2.

Anamali, S., Nga ilirët tek arbërit, “Iliria”, V, 1976

Anamali, S., Nga ilirët tek arbërit, “Studime historike”, 1973, 3.

Anamali, S., Problemi i kulturës së hershme mesjetare shqiptare në dritën e zbulimeve të reja arkeologjike,
“Studime historike”, 1967, 2.

Anamali, S., Problemi ilir dhe i gjenezës së shqiptarëve në dritën e kërkimeve arkeologjike shqiptare,
“Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë , 1969.

Anamali, S., Vazhdimësia e kulturës ilire në kulturën e hershme mesjetare shqiptare, “Konferenca e Parë
e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, 1965.

Anamali, S., Korkuti,M Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve në dritën e kërkimeve arkeologjike shqiptare,
“Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Barić, H.Albanorumänische Studien I, 1919.

Benac, A., O identifikaciji iliriskog etnosa, “Godisnjak” XI, Center za balkanoloska ispitivanja, Sarajevo,
1973.

Benac, A., Prediliri, protoiliri i prailiri, “Simpozijum”, Sarajevo, 1964.

Bodinaku, N., Kultura e varrezës së hershme mesjetare shqiptare në luginën e sipërme të Vjosës të Përmetit,
“Iliria”, 1983, 1.

Bonfante, G., Gli elementi illirici nella mitologia greca, “Archivo glottologica Italiano”, Firenze, 1968,
LIII, f. 102- 103.

Buda, A., Ilirët e Jugut si problem i historiografisë, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, vëll. 1.

Budimir, M., Iliri i prailiri, “Vjesnik”, 1950 – 51, LIII, Split, 1952.

Budimir, M., Ilirski problem i leksicka grupa teuta. “Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatimsku”, LV,
1953.

Bulle, H., Ausgrabungen bei Aphiona auf Korfu, “Mitheilungen Deutschen Arch. Inst.”, Athenische
Abteileng 59, 1934.

Caratelli, G. P.Prime fasi della colonizzazione greca in Italia, “Atti del I Convegno di Studi sulla Magna
Grecia”, 1961.

Ceka, H., Të cilës kohë janë varret e Komanit, “Buletini i Institutit të Shkencave”, 1949, 2.

Ceka,N.,Vështrim mbi zhvillimin e jetës qytetare tek ilirët e jugut, “Iliria”,1985,2.

Çabej, E., Mbishktime unazash të Shqipërisë Veriore, “Buletin i shkencave shoqërore”, 1957, 2.
Çabej, E.,Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Tiranë 1960.

Çabej, E.,Ilirishtja e shqipja, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Çabej, E.Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, II

Degrand, A., Souvenirs de la Haute Albanie, Paris, 1901.

Demiraj, Sh.,Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë 1988.

Demiri, Sh., Arkeologjia dhe autoktoniteti i Illyro-shqiptarëve, “Illyria” 1935, nr. 36; 1936, nr. 37.

Doda, N., Varreza arbërore e Prosekut (Mirditë), “Iliria”, 1989, 1.

Domi, M., Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime e paralelizma, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974,
II.

Domi, M.,Diskutim për referatin e E. Çabejt “Ilirishtja dhe shqipja”, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”,
Tiranë 1969.

Dhima, A., Antropologjia etnike dhe problemi i origjinës së popullit tonë, “Shkenca dhe jeta”, 5, 1976.

Dhima, A., Materiale skeletike nga tuma e Piskovës (Përmet), “Iliria” 1, 1981.

Euagri Historia ecclesiastica.

Fresher, K., Les albanais et byzance aux Vie – Xie siècles, “Oi alvanoi sto mesaiona”, Athina, 1998.

Garasanin, M., Ilirët dhe prejardhja e tyre, “Përparimi”, Prishtinë 1, 1955.

Gavela, B., O arhaeloskom identifikovanju iliriskog etnosa, “Materjali VIII Simp. Praistor, sek. arh. društ,
Jugoslavija”, Beograd, 1971.

Gavela, B., O iliriskom substratu na Balkanu, “Godišnjak”, Sarajevo III, 1965.

Gavela, B., Sur les premiers Illyres dans le domaine Balkano – Danubien, “Bericht über don V Inter. Kong.
F. V”; Frühg, Hamburg, 1961.

Georgiev, V. I.Ilirët dhe fqinjët e tyre, “Kuvendi I i Stuimeve Ilire”, Tiranë, 1974, I

Gjergji, A., Elemente të përbashkëta të veshjes së viseve të ndryshme ilire dhe vazhdimësia e tyre në veshjet
tona popullore, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë 1969.

Gjinari, J.,Mbi vazhdimësinë e ilirishtes në gjuhën shqipe, “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, Tiranë, 1969.

Hahn, J. G., Albabesiche Studien, Jena 1854, vëll. I.

Hehn, F.,Vorgeschichtliche Welt, “F. G. Cotta’ sche Buchhandlung”, Nachf., Stuttgart, 1962.

Herodoti Historiae

Hieroclis Synecdemus, Teubner, Leipzig 1893.

Historia e popullit shqiptar, Tiranë 2002, vëll. I.

Historia e Shqipërisë, Tiranë 1959, vëll. I.

Ilirët dhe Iliria tek autorët antik, Tiranë, 2002.

Islami, S., Ceka, H. Zbulime të kulturës ilire në luginën e

Prendi,F., Anamali,S., Matit, “Buletini i shkencave shoqërore” 1, 1955.

Islami, S., Ceka, H., Të dhëna të reja mbi lashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë, “Konferenca I e
Studimeve Albanologjike”, Tiranë 1965.

Istoria Bollgarii, Moskva, 1954, vëll. 1.

Jokli, N., Reallexikon der Vorgeschiechte I, 1924.

Kanaculi, Dh., Maqedonia perëndimore gjatë kohëve të lashta (leksion), Selanik, 1958.

Katičić, R., Antroponime ilire dhe problemi i etnogjenezës së shqiptarëve, “Kuvendi I i Studimeve Ilire”,
Tiranë, 1974, I.

Konda, S., Shqiptarët dhe problemi pellzagjik, Tiranë, 1964.

Korkuti, M., Mbi disa probleme lidhur me etnogjenezën e ilirëve, “Iliria”, 1982, 1

Korkuti, M., Neolitikum und Chalkolithikum in Albanien, Mainz, 1995.

Korkuti, M., Probleme otno-kulturore të epokës së eneolitit në Shqipëri, “Iliria” 15/2, 1985, 43 – 82.

Korkuti, M., Rreth formimit të etnosit ilir. “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë 1974, vëll. I.

Korkuti. M, Andrea, Zh. Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit, “Iliria” 3, 1974, 45 – 101.

Kossina, E., Manus, 4, 1912.

Krahe, H., Sprache und Varzeit, Heidelberg, 1954.

Kretschmer, P., Ditunija gjuhore indogjermane, Tiranë

Kretschmer, P., Festlsft Lampros, Athen, 1935.

Lochner – Hüttenbach, Die Palasger, Wien 1960.

Maiani, Z., La fin du “mystère” étrusque, Paris, 1970.

Mansaku, S.,Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, “Studime filollogjike”,

1982, 3.

Mayer, A., Die Sprache der alten Illyrier, Bvidw I, Wine 1957.

Mommsen, Th., Das Weltresch der Caesaren, Wien – Leipzig, 1938 (ribotim)
Nilcken, U., Griechische Geschichte, München, 1960.

Ognenova, Lj., “Iliriiskijat” nadpis at severna Albanija, “Isledovanija veçest na akad. D. Deçev”, Sofia,
1958.

Patch, C., Thrakischen Spuren an der Adria, “Jahreshefte Des österreicheschen Archäologischen Institutes
in Wine X”, Wine 1907.

Pittioni, R., Die Urnen ferdelkultur und ilire Bedentung für die Europäische Geschichte, “Celtische
Philologie” XX, XXI, 1, Urgeschichte des osterr, Raumes Wine 1954.

Prendi, F., La civilation préhistorique de Maliq, “Studia Albanica” 3/1, 1966.

Prendi, F., Neoliti dhe eneoliti në Shqipëri, “Iliria” 6, 1976.

Prendi, F., Vështrim mbi kulturat neolitike dhe të epokës së bronzit në Shqipëri, “Studime historike”, 4,
1979.

Prendi, F., Aliu, S., Vendbanimi neolitik në fshatin Kamnik të rrethit të Kolonjës, “Iliria” 1, 1971.

Prendi, F., Diskutim rreth kumtesës së S. Islamit e H. Cekës: Të dhëna të reja mbi lashtësinë ilire në
Shqipëri, “Konferenca I e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, 1965.

Prendi, F., Tumat në fushën e fshatit Vajzë, “Buletin për shkencat shoqërore”, 1957, 2.

Ptolemeu Geographia, III.

Ptolemeu Geographia, V.

Reche, O., Illyrier, Anthropologie, ne Eberts Reablexicion, III, nr. 18, 6, 1926.

Reinach, S., Une nécropole en Albanie, “L’Antropologie”, Paris 1901.

Russu, J. I., Iliri, Bucuresti, 1969.

Schütt, C.,Untersuchungen zur Geschichte der alten Illyrier, Breslau, 1910.

Schramm,G.,Anfange Des Albanischen Christentums, Freiburg 1994.

Vinski, Z.,Nausnice zvjezdolikog tipa u arheoloskom muzeja u Zagrebus posebnom obzirom na nosioce
srebnog nakita Cadovica, “Starohrvatskoj Prosvati” III, ser. II, 1952.

Weigand, G.,Balkanarchiv III, 1927.

Xhufi, P., Vëzhgime mbi emrin Shqipëri dhe shqiptar në mesjetë, “Studime Historike”, Tiranë, 2001, 2 – 4.

ILUSTRIMET
1. Përhapja e fiseve ilire në mijëvjeçarin e parë p.e.sonë.

2. Territori i Ilirisë në shek. I – III të e. sonë.

3. Vendbanime dhe nekropole prehistorike të gërmuara.

4. Qytete dhe qyteza të kohës antike.

5. Kështjella dhe vendbanime të antikitetit të vonë.

6. Qyteza, kala dhe varreza të mesjetës së hershme.

7. Vendbanimi neolitik i Kolshit.

8. Vendbanimi neolitik i Dunavecit.

9. Vendbanimi palafit i Maliqit.

10. Vendbanimi shpellor i Nezirit.

11. Podgorie. Enë e pikturuar e neolitit të hershëm.

12. Dunavec. Riton, enë kulti e neolitit të mesëm.

13. Maliq. Enë me shkëlqim të zi e periudhës eneolitike.

14. Maliq. Enë e zbukuruar me kanelyra e periudhës eneolitike.

15. Kamnik. Enë antropomorfe e pikturuar e neolitit të vonë.

16. Kamnik. Enë e pikturuar e neolitit të vonë.

17. Podgorie. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm.

18. Dunavec. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm.

19. Dunavec. Figurë balte antropomorfe e neolitit të mesëm

20. Shtoj. Figurë balte në formë violine e bronzit të hershëm

21. Maliq. Rrotulla dhe pintadera balte të periudhës eneolitike.

22. Maliq. Sopata guri të latuara të periudhës eneolitike.

23. Shpata dhe thikë bronzi, të importuara nga Mikena të periudhës së bornzit të vonë.

24. Shtoj. Enë dyvegjake me incizim e bronzit të hershëm.

25. Torovicë (Lezhë). Depo me sopata bronzi të shek. XI – X p.e.sonë.

26. Tren. Pamje e shkëmbit me pikturën e Trenit.

27. Tren. Piktura shkëmbore e Trenit e fillimit të kohës së hekurit.

28. Kuç i Zi. Varëse bronzi antropomorfe e shek. VI p.e. sonë.

29. Kënetë. Pamje e një tume pas gërmimit.

30. Barç. Enë dyvegjake e pikturuar, shek X, p.e.sonë.

31. Barç. Enë me katër vegje, e pikturuar, shek. X – IX p.e.sonë.

32. Pazhok. Enë me dy vegje, me kanelyra, shek. XII p.e.sonë.

33. Barç. Enë me një vegje të lartë, me incizim, shek XI – X p.e.sonë.

34. Piskovë. Enë njëvegjake me grykë oblike, shek. XI – X p.e.sonë.

35. Barç. Enë e pikturuar, e importuar, shek X – IX p.e.sonë.

36. Apoloni. Pamje e qendrës së qytetit.

37. Bylis. Pamje e teatrit antik.

38. Antigone. Pamje e një banese monumentale.

39. Lisi. Pamje e mureve rrethuese dhe e qytetit të poshtëm.

40. Zgërthesh (Albanopoli). Pamje e murit rrethues me kulla.

41. Bylis. Pamje e shëtitores dhe e një porte në murin rrethues.

42. Amantie. Pamje e stadiumit, shek. III p.e.sonë.

43. Selca e Poshtme. Pamje e varrit monumental.

44. Bylis. Pamje e bazilikës C.

45. Berat. Pamje e një porte mesjetare.

46. Koman. Pamje e varrezës pas gërmimit.

47. Tiranë (muze). Gure varri, në reliev, dy farkëtarë, shek. III – IV e.sonë.

48. Koman. Unaza bronzi me mbishkrim.

49. Lin. Pamje e bazilikës dhe e mozaikëve, shek. VI e. sonë.

50. Krujë. Fibula bronzi me këmbë të përthyer, shek. VII – VIII e.sonë.

51. Arapaj. Fragment mozaiku, shek. V – VII e.sonë.

52. Durrës. Mozaiku mural në kapelën e amfiteatrit, shek. VI – IX e.sonë.

53. Rapckë. Pamje e tumës pas gërmimit.

54. Krujë. Enë balte, shek. VII – VIII e.sonë.

55. Krujë. Enë balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

56. Rapckë. Kanë balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

57. Piskovë. Kotruve balte me pikturim, shek. VII – VIII e.sonë.

58. Pema e gjuhëve indoevropiane.