‫تفسير آية الكرسی‬

‫تألیف ‪:‬‬
‫استاد شهید علمه مولنا نعمت الله‬
‫توحیدی رحمه الله شیخ التفسیر فقید‬
‫دارالعلوم زاهدان‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪2‬‬

‫فهرست مطالب‬
‫تشریح عبادت‪................................................................‬‬
‫اقسام عبادت‪................................................................‬‬
‫خلصة کلم‪...................................................................‬‬
‫القیوم‪.........................................................................‬‬
‫سیرة بندگان مخلص خدا در استعاذه و استمداد‪......................‬‬
‫نتیجه و خلصة بحث مذکور‪...............................................‬‬
‫سیرت سید المرسلین و یاران با وفایش‪...............................‬‬
‫بحث نسیان انبیاء ‪ -‬علیهم الصلوة والسلم‪ -‬و اولیاء الله‪............‬‬
‫انبیاء ‪ -‬علیهم الصلوة والسلم‪ -‬برای اظهار معجزات و اولیاء الللله‬
‫جاند‪..........................‬‬‫برای اظهار کرامات بخداوند متعال محتا ‌‬
‫بحث شفاعت‪................................................................‬‬
‫حکم این نوع شفاعت نسبت به خداوند متعال‪........................‬‬
‫دوم شفاعت محبت ‪........................................................‬‬
‫سوم شفاعت بالذن ‪.......................................................‬‬
‫هها نسبت به عدم غیب انبیللاء و اولیللاء الللله ‪ -‬علیهللم‬ ‫عقیده مورچ ‌‬
‫الصلة والسلم‪.............................................................-‬‬
‫‪3‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫بسم الله الرحمن الرحیم‬

‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫خداونللد يگللانه‪ .‬زنده ]و[ تللدبير كننللده‬ ‫‪‬للز‬
‫»هيچ معبودى نيست ج‬
‫]هستى[ است‪ .‬هيچگاه خواب سبك و سنگينى او را فرانمىگيرد‬
‫)و لحظهاى از تللدبير جهللان هسللتى‪ ،‬غافللل نمىمانللد(‪ .‬آنچلله در‬
‫آسللمانها و آنچله در زميلن اسلت‪ ،‬از آن اوسلت‪ .‬چله كسلى‬
‫است كه بدون حكم او در پيشگاهش شفاعت كنللد؟ گذشللته‬
‫و ]حال و[ آينده آنان را مىداند و به چيزى از علم او جللز بلله‬
‫ى‬
‫آنچللله خلللود خواسلللته اسلللت‪ ،‬احلللاطه نمىيابنلللد‪ .‬كرسللل ّ‬
‫]فرمانروايى[ او آسمانها و زمين را فرا گرفته است و حفظ‬
‫آن دو بللر او گللران نمىآيللد و او بلنللد مرتبلله بللزرگ ]قللدر[‬
‫است«‪.‬‬
‫آیة فوق آیه ‪ 255‬سوره بقره معروف به آية الکرسی اسللت‪ ،‬و‬
‫لترین آیلله قللرآن مجیللد‬
‫چنانکه در روایات نقللل شللده اسللت افض ل ‌‬
‫است‪ .‬در این آیه شریفه‪ ،‬الله سبحانه و تعالی ذات عظیم خود را‬
‫و صفات و کمالت بدون مانندش را بلله بنللدگانش معرفللی نمللوده‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪4‬‬

‫است‪ ،‬و لفظ »الله« کلله علللم ذات او تعللالی اسللت و بللر غیللرش‬
‫یشود بیانگر این مطلب است‪.‬‬ ‫اطلق کرده نم ‌‬
‫و﴾ صفت اول و بیللانگر حللق الللله بللر‬ ‫ه َ‬‫ه إ ِّل ُ‬ ‫قوله تعالی ‪﴿ :‬ل إ ِل َ َ‬
‫و﴾ اینست کلله معبللودی وجللود‬ ‫ه إ ِّل ُ‬
‫ه َ‬ ‫بندگان است‪ ،‬و معنی ﴿ل إ ِل َ َ‬
‫ندارد جز او تعالی‪ .‬در لفظ »ل اله« اللله نفللی جنللس شللده اسللت‬
‫چون که ل نفی جنس است‪ .‬و در لفظ »ال الللله« اثبللات الللوهیت‬
‫فقط برای خداوند متعال شده است‪ .‬یعنللی معبللودیت بلله خداونللد‬
‫متعال اختصاص دارد و غیر از او کسی دیگر معبود نیست‪ .‬تا اینجا‬
‫هاند کلله عبللادت حللق‬ ‫همه ادیان و بالخص ادیان آسمانی هم عقید ‌‬
‫اختصاصی اللله سلبحانه تعلالی اسلت و معبلود بلر حلق‪ ،‬فقلط او‬
‫تعالی است‪ .‬و انس و جن را به این هدف آفریده است که تنها او‬
‫را پرستش کنند‪.‬‬
‫ن﴾‬
‫دو ِ‬
‫عب ُ ُ‬
‫إل ل ِي َ ْ‬ ‫واْل ِن ْ َ‬
‫س ِ ّ‬ ‫ن َ‬ ‫ت ال ْ ِ‬
‫ج ّ‬ ‫خل َ ْ‬
‫ق ُ‬ ‫ما َ‬
‫و َ‬
‫﴿ َ‬
‫)الذاريات‪(56 :‬‬
‫هایم مگر اینکه تنها مرا‬ ‫نها را نیافرید ‌‬
‫نها و انسا ‌‬
‫»ما ج ‌‬
‫پرستش کنند«‪.‬‬
‫و همین است معنی »ل اله ال هو« که معبود فقط خالق لیزال‬
‫است و مخلوقللات از انللس و جلن و ملئک و غیللره هملله عابدانللد‪.‬‬
‫لیکن اگر از صاحبان ادیان پرسیده شود ‪ :‬تعریف عبادت – که حق‬
‫اختصاصی الله سللبحانه و تعللالی اسللت و شللما نیللز بلله او عقیللده‬
‫داریللد – چیسللت؟ اکللثر اهللل ادیللان از دادن جللواب صللحیح عللاجز‬
‫یمانند‪.‬‬
‫م ‌‬

‫تشریح عبادت‬
‫یها بلله‬
‫مفسرین عبادت را به )نهایت خضوع و خشللوع( و بعض ل ‌‬
‫هاند‪ .‬به هر حال این معنلی درسلت اسلت‬ ‫نهایت تعظیم معنی کرد ‌‬
‫یباشللد چللون کلله معیللار انتهللای تعظیللم‬
‫لیکن محتاج بلله توضللیح م ‌‬
‫یشلود بله خلاطر اینکله واللدین و مشلائخ و اسلاتید و‬ ‫مشخص نم ‌‬
‫مانللد‪ .‬شللاه ولللی الللله ‪-‬رحملله الللله‪ -‬در‬
‫بزرگللان نیللز قابللل تعظی ‌‬
‫بهای خودش نسبت به معنی عبادت گفته است ‪ :‬کلله عبللادت‬ ‫کتا ‌‬
‫یکنللد هللر‬
‫یگویند‪ .‬بنده بلله آن ذات کلله او را بنللدگی م ‌‬ ‫بندگی را م ‌‬
‫‪5‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یکنللد‪.‬‬
‫وقت و هر جا محتاج است و در برابر او تللذلل و عللاجزی م ‌‬
‫بهترین معنای عبادت را ابن قیم رحمه الله فرموده است ‪:‬‬
‫»العبادة عبارة عن العتقاد والشللعور بللأن للمعبللود سلللطة‬
‫غیبیة )أي في العلم والتصرف( فوق السباب یقللدر بهللا علللی‬
‫النفع والضرر فکل دعاء ونللداء وثنللاء وتعظیللم ينشللأ مللن هللذا‬
‫العتقاد فهي عبادة«‪ .1‬عبادت عبارت است از عقیده داشتن بلله‬
‫اینکه معبود قدرتی غیبی مافوق السللباب در علللم و تصللرف دارد‬
‫یتواند نفع و ضرر برساند پس هر دعاء و فریللاد‬
‫که با آن قدرت م ‌‬
‫و ثناء و تعظیمی که از این اعتقاد حاصل شود عبادت است‪.‬‬

‫اقسام عبادت‬
‫اکنون بعد از بیان تعریف عبادت‪ ،‬اقسام آن را برای خواننللدگان‬
‫یدهیم‪ ،‬عبادت سه قسم دارد‪:‬‬ ‫محترم توضیح م ‌‬
‫‪ -1‬قولی‪.‬‬
‫‪ -2‬فعلی یا بدنی‪.‬‬
‫‪ -3‬مالی‪.‬‬
‫چنانکه در تشهد از زبللان پیللامبر اسلللم ‪ ‬اظهللار عقیللده شللده‬
‫اسللت و نیللز امتللش را آمللوخته اسللت کلله »التحیللات لللله‬
‫یشللود‬‫والصلوات والطیبات« از این مطلب چنین استنباط م ‌‬
‫تهای قولی )التحیات( که شامل کلمات تعظیمیه و غیللره‬ ‫که عباد ‌‬
‫تهای بللدنی )الصللوات( کله در رأس آنهلا زکلات‬ ‫یباشند و عباد ‌‬
‫م ‌‬
‫است به الله سبحانه و تعالی اختصاص دارند و معنی اختصللاص از‬
‫یشود چون که لم لفظ لله برای اختصللاص‬ ‫لم لفظ لله مفهوم م ‌‬
‫تهای قولی و فعلی و مالی‬ ‫است‪ .‬در حقیقت اعتراف باینکه عباد ‌‬
‫به الله سبحانه و تعالی اختصاص دارند امتثال به امللر الللله تعللالی‬
‫است که در سوره انعام فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫*‬ ‫‪‬‬

‫‪ -‬مدارج السالکین ص ‪.4‬‬ ‫‪1‬‬

‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪6‬‬

‫‪     ‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪      ‬‬ ‫‪      ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫)انعام ‪/‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪(162‬‬
‫»بگو که یقینا ً نماز من و قربانی من و موت و حیات من بلله‬
‫خداوند متعلال اختصلاص دارنلد کله صلاحب اختیلار جهانیلان‬
‫است‪ ،‬و او شریک ندارد و ماموریت من همین اسللت و مللن‬
‫هام‪ .‬یعنللی از امتیللان خللودم قبللل از‬
‫قبل از همه تسلیم شللد ‌‬
‫هام«‪.‬‬‫همه در برابر دستور خداوند متعال تسلیم شد ‌‬
‫نماز عبلادتی اسللت متشللکل از قللول و فعللل‪ ،‬چللون کلله ارکللان‬
‫لاند یا فعللل‪ ،‬پللس ﴿‪ ﴾‬دو نللوع عبللادت‬ ‫مخصوصه یا قو ‌‬
‫)قللولی و فعلللی( را در بللر گرفتلله اسللت‪ ،‬و ﴿‪ ﴾‬اشللاره‬
‫بعبادت مالی دارد که در رأس آنها قربانی است‪ .‬پس هنگامی کلله‬
‫پیامبر اکرم‪ ‬در »عرش« و »فرش« اعتراف و اقرار فرمود کلله‬
‫تهای قولی و فعلی و مالی به او تعالی اختصاص دارنللد‬ ‫همه عباد ‌‬
‫خداوند متعال باو خطاب کللرد و انعللام ثلثلله را بلله ایشللان عنللایت‬
‫فرمود که جمله »السلم علیک أیها النللبي ورحمللة الللله‬
‫وبرکاته« بر این مطلب دللت صریح دارد‪ .‬و انعللام )السلللم( و‬
‫)رحمة الله( و )برکات( به پیامبر اسلم خطابا ً عنللایت شللد ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫لیکن پیامبر اسلم ‪ ‬از آن جائی کلله رحمللت للعللالمین اسللت در‬
‫انعام خودش امت و عباد الصالحین را شللریک گردانیللده اسللت‪ ،‬و‬
‫جمله »السلم علینا وعلی عباد الله الصالحین« بر ایلن‬
‫مطلب دللت دارد‪ .‬و در جمله السلم علینا – معرفه تکللرار شللده‬
‫یشللود‪ .‬یعنللی )پروردگللارا( همللان‬ ‫است‪ ،‬لللذا معرفلله اول مللراد م ‌‬
‫هاید بر من و امتان من و تمللام‬ ‫سلمی را که به من عنایت فرمود ‌‬
‫بنلللدگان صلللالح خداونلللد متعلللال باشلللد و جملللله )عبلللادالله‬
‫الصالحین( تمام بندگان صالح و نیک خداوند متعال را از ملئکلله‬
‫نهلا در بلر گرفتله اسلت‪ .‬خلصله اینکله از‬ ‫نها و ج ‌‬‫و انبیاء و انسا ‌‬
‫آیات قرآنی و احادیث نبوی هویدا است که عبادت که هدف اصلی‬
‫خلقت انس و جن است منقسم به سلله قسللم اسللت ‪ -1 :‬زبللانی‪،‬‬
‫بدنی‪ ،‬مالی‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫و مغز عبادت‪ ،‬دعاء یعنی خواندن الله سللبحانه و تعللالی در هللر‬

‫جللا و هللر وقللت اسللت چللون کلله ایللن عبللادت کلله خوانللدن باشللد‬
‫مشروط به زمان و یا مکانی مخصوص نیست پس در هر زمللان و‬
‫یتواند با معبود بر حللق تمللاس برقللرار کنللد و در هللر‬ ‫مکان بنده م ‌‬
‫حالی کلله انسللان قللرار داشللته باشللد از قیللام )ایسللتادن( و قعللود‬
‫یتوانللد خداونللد متعللال را‬‫)نشستن( و اضطجاع )دراز کشللیدن( م ‌‬
‫بخواند و او را یاد کند‪ .‬و در اوصاف عبادالله همین چیز ذکر شللده‬
‫است که آنها در هللر سلله حللالتی کلله دارنللد خداونللد متعللال را یللاد‬
‫یزننللد و نللزد خداونللد متعللال همیللن‬ ‫یکنند و فقط او را فریللاد م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یاند که در حال قیام و قعود و اضطجاع‬ ‫نها دانشمندان واقع ‌‬ ‫انسا ‌‬
‫یزنند‪.‬‬‫یخوانند و فریاد م ‌‬ ‫او را م ‌‬
‫﴿‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪    ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪    ‬‬
‫)آل عمران‪:‬‬ ‫‪﴾   ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪.(191 -190‬‬
‫نها و زمیللن و اختلف شللب و روز دلئل‬ ‫»در پیدایش آسللما ‌‬
‫یشللماری )بللرای وحللدانیت او تعللالی( اسللت کلله صللاحبان‬ ‫ب ‌‬
‫یاند کله خداونللد‬‫یکنند و آنهللا کسلان ‌‬
‫دانش از آنها استفاده م ‌‬
‫متعللال را در حللالت قیللام و نشسللتن و حللالت خوابیللدن یللاد‬
‫یفرماینللد و‬ ‫نها و زمیللن تفکللر م ‌‬
‫یکنند و در پیدایش آسما ‌‬ ‫م ‌‬
‫یگویند‪ :‬ای ربا‪ ،‬این هملله کائنللات را عبللث و بیهللوده خلللق‬
‫م ‌‬
‫نفرموده ای پس ما را از عذاب جهنم حفاظت بفرما«‪.‬‬
‫از بیان اوصاف صللاحبان عقللل و دانللش خداونللد متعللال مسللیر‬
‫بندگانش را مشخص گردانید که بندگان مقرب بارگاه او تعللالی در‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪8‬‬

‫یکنند و این یاد و فکللر آنهللا را‬ ‫هر حالت او را با قلب و زبان یاد م ‌‬
‫یکند که آنها فریاد‪َ﴿ :‬رب َّنللا‬ ‫به خواندن رب سبحانه و تعالی وادار م ‌‬
‫ر﴾ را سلللر‬ ‫ب الّنا ِ‬‫ذا َ‬ ‫ع َ‬
‫قَنا َ‬ ‫ف ِ‬‫ك َ‬ ‫حان َ َ‬
‫سب ْ َ‬ ‫ذا َباطِل ً ُ‬‫ه َ‬
‫ت َ‬‫ق َ‬‫خل َ ْ‬‫ما َ‬‫َ‬
‫یشللود و در نللتیجه‬ ‫یدهند و توجه آنها کامل ً از غیر الللله بریللده م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یدهللد کلله هیللچ احللدی در‬ ‫فکر و ذکر‪ ،‬آنها را باین طللرف سللوق م ‌‬
‫کائنات عظیم با او تعالی شریک و سهیم نبوده است‪ .‬همللانطوری‬
‫نها و زمین و اختلف لیل و نهار یگانه بوده‬ ‫که در پیدا کردن آسما ‌‬
‫است لذا در فریادرسی و دادرسللی بنللدگانش نیللز یگللانه اسللت‪ ،‬و‬
‫تهللای‬ ‫هیچ احدی را سهیم و دخیللل قللرار نللداده اسللت‪ .‬مغللز عباد ‌‬
‫زبانی‪ ،‬دعاء )خواندن( است‪ ،‬و تمام اذکار از نوع تسللبیح و تحمیللد‬
‫و تکبیر و تهلیللل و تلوت قللرآن مجیللد و درود و سلللم بللر انبیللاء ‪-‬‬
‫علیهم الصلوة والسلم‪ -‬و دعوت الی الله تعللالی و آنچلله زبللان در‬
‫یگوید از نوع امر بالمعروف و النهی عن المنکر هملله‬ ‫جنب الله م ‌‬
‫تهللای زبللانی از‬ ‫یانللد‪ .‬خلصللة ایللن کلله عباد ‌‬ ‫و هملله عبللادت زبان ‌‬
‫تهای بدنی و مالی به کرات و مرات بیشتر و افزونترند باین‬ ‫عباد ‌‬
‫خاطر پیامبر گرامی اسلم ‪ ‬در تعلیم تشللهد فرمللود ‪) :‬التحیللات‬
‫های کلله باشللند بلله‬ ‫تهللای زبللانی بلله هللر گللون ‌‬ ‫لله( یعنی هملله عباد ‌‬
‫خداونلللد متعلللال اختصلللاص دارنلللد‪ .‬و بعلللد فرملللود ‪) :‬الصللللوات‬
‫والطیبات( این دو کلمه را با تکرار واو بر مبتداء )التحیات( عطف‬
‫فرمود و در حقیقت باین مطلللب اشللاره شللده اسللت کلله ایللن دو‬
‫تاند و با تکرار خبر )لله( جمله مستقل‬ ‫کلمه در خبر شریک التحیا ‌‬
‫یگیرند‪ .‬در حقیقت عبارت باین گونه است‪ :‬الصلللوات لللله‬ ‫قرار م ‌‬
‫والطیبات لله – و امام ابلوحنیفه در خوانلدن تشلهد همیلن روایلت‬
‫ابن مسعود را کلله بللا دو واو ذکللر شللده اسللت ترجیللح داده اسللت‬
‫یگیرند و بللر تکللرار و اسللتمرار‬ ‫چون که سه جمله مستقل قرار م ‌‬
‫یانللد کلله از جللانب‬ ‫دللت دارند‪ .‬بعد از عبادات زبللانی عبللادات بدن ‌‬
‫یگیرند خواه فقیللر باشللند یللا‬ ‫موحدین برای خداوند متعال انجام م ‌‬
‫تهللای بللدنی مشللروط بشللرط زمللان و‬ ‫غنی‪ .‬چون کلله اکللثر عباد ‌‬
‫طاند آن کللثرتی را کلله عبللادت زبللانی دارنللد‬ ‫مکللان و دیگللر شللرو ‌‬
‫طاند آن کللثرت را عبللادات‬ ‫بخاطر ایللن کلله کمللتر مشللروط بشللرو ‌‬
‫بدنی ندارند مثل ًً رکوع‪ ،‬سجده‪ ،‬طواف‪ ،‬قیللام‪ ،‬جهللاد و غیللره هملله‬
‫هاند و در هر جللا و هللر‬ ‫اینها مشروط بشرائط زمان و مکان و غیر ‌‬
‫‪9‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫تهای بدنی را‬ ‫تهای مالی کثرت عباد ‌‬ ‫وقت مقدور نیستند‪ .‬و عباد ‌‬
‫یتواننللد آنهللا را انجللام دهنللد‪،‬‬
‫ندارند چون که فقط صاحبان مال م ‌‬
‫مثل ‪ :‬زکات و قربانی و صدقات و دیگر وجوه خیریلله کلله بللا مللال‬
‫انجام گیرند‪.‬‬

‫خلصة کلم‬
‫تهای زبللانی‪ ،‬بللدنی و مللالی بلله خداونللد‬‫خلصة کلم اینکه عباد ‌‬
‫متعللال اختصللاص دارنللد چللون کلله صللفاتی کلله مقتضللی عبللادت‬
‫ناند فقط به خداوند متعال اختصاص دارند‪ .‬و هیللچ احللدی در‬ ‫بندگا ‌‬
‫آن صفات با خداوند متعال سهیم و شریک نبوده است‪.‬‬
‫و در آیه شریفه کرسی برای این مطلب که عبلادت بله خداونلد‬
‫های ایراد شده اسللت‪ .‬دلیللل اول‬ ‫متعال اختصاص دارند دلئل کثیر ‌‬
‫)الحی( زندة دائمی اگللر گفتلله شللود کلله هملله موجللودات جانللدار‪،‬‬
‫حیات و زنللدگی دارنللد پللس امتیللاز رب سللبحانه و تعللالی در )ایللن‬
‫صفت( )الحی( چیست؟‬
‫جواب ‪ :‬خداوند متعال امتیاز حیاتش را با موجللودات جانللدار در‬
‫جایی که به پیامبر گرامی اسلم ‪ ‬خطلاب فرملوده اسلت چنیلن‬
‫یفرماید ‪:‬‬
‫بیان م ‌‬
‫﴿‪  ‬‬
‫)الفرقان‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫‪(58 /‬‬
‫»بر ذات دائمی و لیموت او اعتماد داشته باش«‪.‬‬
‫و برای حللل مشللکلت فقللط بللر ذات مقتللدر و توانللا و لیمللوت‬
‫اعتماد داشته باش و در جمیع امللور و مهمللات فقللط بللر آن ذاتللی‬
‫اعتماد داشته باش که زندگیش جاودانی و ابدی اسللت‪ .‬و بللر هیللچ‬
‫یکی از مخلوقات توکل و اعتماد نداشللته بللاش‪ .‬چللون کلله زنللدگی‬
‫گانللد بجللز‬
‫آنها مستعار و عارضی است و هر لحظللة تهدیللد بلله مر ‌‬
‫ذات مقدس الله سبحانه و تعالی که زندگیش جاودانی و سللرمدی‬
‫است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫)النبياء‪(35 :‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫یچشد«‪.‬‬
‫»هر موجود جاندار ذائقه موت را م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪10‬‬

‫فقللط ذات مقللدس الللله سللبحانه و تعللالی حیللاتش دائمللی و‬

‫سرمدی است لذا بر او اعتماد کرده شود و بندگی او انجام بگیرد‬
‫که او خالق کائنات و موجودات جاندار و غیللر جانللدار اسللت‪ ،‬و در‬
‫صفت خالقیت و مالکیت و ربوبیت یگانه است پس در عبادت هللم‬
‫باید یگانه باشد‪ .‬و در صفت »الحی« که مقتضی عبادت او تعللالی‬
‫است نیز یگانه است‪ ،‬چون همه موجودات را او آفریللده اسللت‪ ،‬و‬
‫بلله آنهللا حیللات عنللایت فرمللوده اسللت‪ .‬در مقابللل‪ ،‬کسللانی را کلله‬
‫هانللد و نلله زنللدگی‬
‫یکننللد نلله چیللزی را آفرید ‌‬
‫مشرکین پرسللتش م ‌‬
‫جاودانی دارند و حتی از خودشان اطلعی ندارند‪ .‬چه جائی کلله از‬
‫حال عابدان خود مطلع شوند و به دادشان رسیدگی کننللد بللر ایللن‬
‫مطلللب آیلله ‪ 21-20‬سللوره نحللل دللللت صللریح دارد کلله عجللز و‬
‫ناتوانائی معبودان مشرکین را خداوند متعال بیان کرده است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬

‫)نحل ‪(21-20 /‬‬

‫یخواننللد هیللچ چیللزی را‬‫»کسانی را کلله مشللرکین آنهللا را م ‌‬
‫هانللد‬
‫هاند‪ .‬مرد ‌‬
‫هاند بلکه خود آنها خود آنها سلاخته شللد ‌‬ ‫نساخت ‌‬
‫زندگی ندارند و شعور زمان حشر خللود را از قبرهللا ندارنللد‪.‬‬
‫)لذا معبود شما معبود یگانه است(«‪.‬‬
‫چون که خوانلدن ملافوق السللباب عبلادت اسلت و بله خداونللد‬
‫متعال اختصاص دارد و مشرکین در ایللن حللق اختصاصللی خداونللد‬
‫یخواننللد‪.‬‬
‫یکننللد و مللافوق السللباب غیللر او را م ‌‬
‫متعللال خیللانت م ‌‬
‫خداوند متعال در این آیات شریفه عجز و ناتوانی غیر الله را بیللان‬
‫فرمللوده اسللت کلله آنهللایی را کلله مشللرکین جللز خداونللد متعللال‬
‫یخوانند توانایی پیدا کردن اشیاء را ندارند بلکه خود آنها محتللاج‬ ‫م ‌‬
‫قاند و آنها را خداوند متعال خلق فرمللوده اسللت‪ .‬و سللپس‬ ‫به خال ‌‬
‫‪11‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫هانلد زنلدگی ندارنللد و خلود‬ ‫یفرمایللد کله آنهلا مرد ‌‬‫بطللور ترقلی م ‌‬
‫هاند در حالی کلله‬ ‫یخوانند در حال حاضر زند ‌‬ ‫مشرکین که آنها را م ‌‬
‫رانللد‬‫نت ‌‬
‫فتر و ناتوا ‌‬ ‫معبودان آنها زندگی ندارند لذا از خود آنها ضعی ‌‬
‫حللالنکه در مخلللوق بللودن عابللدین و معبللودین آنهللا برابرنللد هملله‬
‫یباشللند‪ .‬و در ﴿‪‬‬ ‫مخلوق خالق »وحده ل شریک للله« م ‌‬
‫‪ ﴾      ‬عجز آنهللا را‬
‫یفرماید کلله معبللودان‬ ‫نسبت به احوال عابدین بطور ترقی بیان م ‌‬
‫یشللوند‪،‬‬ ‫مشرکین نه تنها از فریاد فریاد کنندگان خویش مطلللع نم ‌‬
‫یدانند کلله چلله زمللانی از‬ ‫بلکه از خویشتن نیز اطلعی ندارند و نم ‌‬
‫یشوند‪ .‬یعنی کسانی را که مشللرکین بعنللوان‬ ‫قبور حشر و نشر م ‌‬
‫یخواننللد از‬ ‫لگشللا و دافللع بل و نللافع و ضللار م ‌‬ ‫حللاجت روا و مشک ‌‬
‫احللوال حشللر و نشللر خللود اطلع ندارنللد چلله رسللد بلله اینکلله‬
‫فریادکنندگان خویش را دادرسی و فریادرسی کنند‪ .‬خلصلله اینکلله‬
‫کمال عجز معبودان مشرکین را در عدم اطلع از احوالشان بیللان‬
‫حلدٌ﴾‬‫وا ِ‬ ‫ه َ‬‫م إ َِلل ٌ‬
‫كل ْ‬ ‫وإ ِل َ ُ‬
‫ه ُ‬ ‫یفرماید که ﴿ َ‬ ‫کرده است‪ .‬و بطور نتیجه م ‌‬
‫)البقرة‪ (163 :‬که معبود و فریللادرس شللما معبللود یگللانه اسللت‪،‬‬
‫های از‬ ‫چون که از حال و احوال شما اطلع کامل دارد و هیچ لحظ ‌‬
‫یشود و این مطلب را در آیه ‪ 23‬سوره نمللل چنیللن‬ ‫شما غافل نم ‌‬
‫یفرماید‪.‬‬
‫بیان م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)نحل ‪(23 /‬‬
‫»یقینلا ً فقللط خداونللد متعللال از اسللرار و علنیلله آنهللا اطلع‬
‫کامل دارد‪ .‬و آنهلایی کله از تنهلا خوانلدن او تعلالی اسلتکبار‬
‫دارند محبوب خلدا نیسللتند و آنهلا را خداونلد متعلال دوسلت‬
‫ندارد«‪.‬‬
‫لزمة معبود اینست که از احوال عابدین خویش مطلللع باشللد و‬
‫یشلوند از احلوال حشلر و‬
‫آنهایی که بجز خداوند متعال خوانلده م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪12‬‬

‫نشر خویش اطلعی ندارنللد‪ ،‬چلله جللائی کلله از احللوال خواننللدگان‬

‫خویش مطلع شوند‪.‬‬
‫تهللا و‬
‫یک شبهه ‪ :‬اگر گفته شود که آیات شللریفه در مللورد ب ‌‬
‫ناند و کسانی را که انبیاء و اولیاء و شهداء و صالحین را‬ ‫تپرستا ‌‬ ‫ب ‌‬
‫یگیرند‪.‬‬‫یخوانند در بر نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫یشللود کلله آیللات قرآنللی هیللچ‬ ‫جللواب ‪ :‬در جللواب گفتلله م ‌‬
‫تهللا ندارنللد چللون کلله کلمللاتی کلله در آیللات بکللار‬ ‫اختصاصی بلله ب ‌‬
‫تها اختصاص ندارند بلکه تمللام آن‬ ‫هاند از نظر لغت عرب به ب ‌‬ ‫رفت ‌‬
‫یشللوند کلله مللافوق السللباب غیللر از خداونللد‬ ‫کسانی را شللامل م ‌‬
‫یشوند‪ .‬مثل لفظ »الذین« – اسم موصللول بللرای‬ ‫ً‬ ‫متعال خوانده م ‌‬
‫جمع مذکر است‪ ،‬و ضمیر مرفوع »یدعون« نیز جمع مذکر اسللت‬
‫یگردد‪ .‬و کلمه »من دون الله« یک کلملله عللام‬ ‫و به مشرکین بر م ‌‬
‫تهللا باشللند کلله‬‫یگیللرد‪ ،‬خللواه ب ‌‬‫است و تمام غیر الله را در بللر م ‌‬
‫جماد اند یا اینکه جاندار باشند مثل انبیاء و اولیاء ‪ -‬علیهللم الصلللة‬
‫والسلم‪ -‬و غیره چون که به هر حال همه آنها مصللداق »مللن دون‬
‫الله« ‌اند‪ .‬انبیاء و اولیاء و شهداء و صالحین و غیره همه آنهللا غیللر‬
‫لانلد‪ .‬و لفلظ »اللذین« کله جملع ملذکر اسلت هرگلز‬ ‫خداوند متعا ‌‬
‫یجللان اطلق‬ ‫بهللا و فلزهللای ب ‌‬ ‫گها و چو ‌‬ ‫بهللا آن را بللر سللن ‌‬ ‫عر ‌‬
‫یکنند بلکه در لغت عرب مصداق لفظ »الذین« که در آیه بکار‬ ‫نم ‌‬
‫نهللا اطلق‬ ‫لانللد حللتی تنهللا بللر ز ‌‬ ‫رفتلله اسللت مللردان و ذوالعقو ‌‬
‫یشود چون کله مخللاطبین اول قللرآن مجیللد مشللرکین عللرب و‬ ‫نم ‌‬
‫یهود و نصاری بودند و این هللر سلله گللروه در ورطللة شللرک غللرق‬
‫یکردنللد‪ .‬مشللرکین‬ ‫کهای خللود را تللوجیه م ‌‬ ‫شده بودند لیکللن شللر ‌‬
‫ههای انبیاء و اولیاء و شهداء و صالحین را بعنوان یاد‬ ‫عرب مجسم ‌‬
‫بود ساخته بودند و در حرم امن و پاک الله سبحانه و تعللالی قللرار‬
‫داده بودند و هنگام دعاء و نیللایش آنهللا را مللورد تللوجه خللود قللرار‬
‫ههای ساخته شده دست خویش‬ ‫یدادند اما در حقیقت از مجسم ‌‬ ‫م ‌‬
‫یکردند و آنها را به عنلوان حلاجت روا و‬ ‫هرگز امداد و استمداد نم ‌‬
‫هها را بعنللوان‬ ‫یخواندند بلکلله صللاحبان آن مجسللم ‌‬ ‫مشکل گشا نم ‌‬
‫یخواندند‪ .‬و عقیده داشتند که هنگام حضور آنهللا در‬ ‫مشکل گشا م ‌‬
‫یشوند و برای حل‬ ‫هها‪ ،‬صاحبان مجسمه خوشحال م ‌‬ ‫برابر مجسم ‌‬
‫یکنند‪ .‬لذا خداوند متعال عجللز و‬ ‫مشکلت و معضلت آنها اقدام م ‌‬
‫‪13‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫ناتوانی آنها را در آیات شریفه بیللان فرمللود‪ .‬و کلمللات را مطللابق‬

‫عقیده آنها بکار برده است‪ .‬و فرملود ‪» :‬کسلانی را کله مشلرکین‬
‫هانللد هیللچ چیللزی‬ ‫یخوانند غیر از خداوند متعال خلق نکرد ‌‬ ‫آنها را م ‌‬
‫لانللد‪ ،‬و آنهللا‬
‫را بلکه خود آنها مثل خوانندگان مخلوق خداونللد متعا ‌‬
‫هاند زندگی ندارند و از حشر و نشر خویش اطلعی ندارنللد«‪.‬‬ ‫مرد ‌‬
‫و در خبر دوم مبتدا کلملله )أمللوات( را بکللار بللرد‪ .‬اهللل فللن لغللت‬
‫ه﴾ موصللول‬ ‫ن الل ّل ِ‬ ‫دو ِ‬
‫ن ُ‬ ‫م ْ‬‫ن ِ‬ ‫عو َ‬
‫ن ي َدْ ُ‬ ‫وال ّ ِ‬
‫ذي َ‬ ‫یدانند که ﴿ َ‬‫عربی م ‌‬
‫م‬‫هلل ْ‬
‫و ُ‬ ‫ً‬
‫شللْيئا َ‬‫ن َ‬ ‫قللو َ‬ ‫ُ‬
‫خل ُ‬ ‫بللا صللله مبتللدأ اسللت‪ ،‬و جمللله ﴿ل ي َ ْ‬
‫ن﴾ خللبر اول بللرای مبتللدأ اسللت‪ ،‬و )أمللوات( خللبر دوم‪.‬‬ ‫قللو َ‬‫خل َ ُ‬
‫يُ ْ‬
‫یشللود‬ ‫امللوات جمللع میللت اسللت‪ ،‬و میللت بللر جانللداران اطلق م ‌‬
‫چنانچه در قرآن مجید فرموده است‪:‬‬
‫ن﴾‬
‫مي ُّتو َ‬
‫م َ‬
‫ه ْ‬
‫وإ ِن ّ ُ‬
‫ت َ‬‫مي ّ ٌ‬ ‫﴿إ ِن ّ َ‬
‫ك َ‬
‫)الزمر‪(30:‬‬
‫»بدرستی تو »ای پیامبر گرامی« خواهی مرد و مخالفان تللو‬
‫هم خواهند مرد«‪.‬‬
‫یشللود نلله بللر‬
‫پس کلمه امللوات و میللت بللر جانللداران اطلق م ‌‬
‫تهللا از آنهللا سللاخته شللده بودنللد‪.‬‬
‫یجان و فلزات که ب ‌‬ ‫گهای ب ‌‬‫سن ‌‬
‫خداوند متعال با گفتن اموات غیر احیاء عجز و ناتوانی آنها را بیان‬
‫هاند موت را از خللود و خویشللاوندان‬ ‫کرد‪ .‬یعنی کسانی که نتوانست ‌‬
‫یتواننللد بلله مشللکلت و مصللائب شللما‬ ‫خللود دفللع کننللد چطللور م ‌‬
‫رسیدگی کنند‪.‬‬
‫شبهه ‪ :‬اگللر گفتلله شللود کلله خللود آنهللا توانللائی رسللیدگی بلله‬
‫مشکلت خوانندگان خویش را ندارند‪ .‬ولی از خداوند متعال بللرای‬
‫حل مشکلت و مصللائب خواننللدگان خللویش اسللتمداد و اسللتعانت‬
‫لانللد در حللل مشللکلت‬ ‫یگیرند و چون که محبللوب خداونللد متعا ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفرماید‪.‬‬‫خوانندگان آنها فوری اقدام م ‌‬
‫الجواب ‪ :‬در جمله بعدی این زعم و گمان آنها را جواب داد که‬
‫﴿‪    ‬‬
‫‪ ﴾‬آنهللا از حشللر و نشللر خللویش اطلعللی‬
‫ندارند‪ .‬چه رسد به اینکه از مشکلت و مصائب شما اطلع حاصل‬
‫کنند‪ .‬و سپس برای حل آنها از خداوند متعال مسللئلت و اسللتمداد‬
‫کنند‪ .‬پس بهتر اینکه شما مستقیما ً بدون واسطه فقللط از خداونللد‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪14‬‬

‫متعال بخواهید و فقط او را بخوانید که او از اسرار و علنیة شللما‬

‫اطلع کامل دارد‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪)   ‬النحل ‪/‬‬
‫‪(23‬‬
‫»یقینا ً خداوند متعال اسللت کلله از اسللرار و علنیلله جهانیللان‬
‫آگاه است«‪.‬‬
‫خلصه اینکه کمال عجز کسانی را که مشللرکین آنهللا را غیللر از‬
‫یخوانند در آیلات شللریفه بیللان فرمللوده اسللت‪ .‬و‬ ‫خداوند متعال م ‌‬
‫ههای مختلفلله بکللثرت بیلان‬ ‫امثال این آیات در قرآن مجید در سور ‌‬
‫ههای مختلللف بللا‬ ‫هاند‪ .‬از باب نمونه بللذکر چنللد آیللاتی از سللور ‌‬‫شد ‌‬
‫ینملایم‪ .‬تلا خواننلدگان محللترم بلر‬ ‫ترجملله و تشللریح آنهلا اکتفللا م ‌‬
‫بصللیرت بیشللتری قللرار گیرنللد‪ .‬در سللوره فرقللان مشللرکین را‬
‫سرزنش و نکوهش فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)فرقان ‪(3 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫هانللد‬
‫»مشرکین غیر از خداوند متعال معبودانی را اتخللاذ کرد ‌‬
‫قانللد‬‫هاند حالنکه خود آنهللا مخلو ‌‬‫که هیچ چیزی را خلق نکرد ‌‬
‫)مثل عابدان( اختیار نفع و ضرر خللویش را ندارنللد و اختیللار‬
‫موت و حیات و حشر و نشر را ندارند«‪.‬‬
‫یکنند و آنها را برای‬‫یعنی‪ :‬کسانی که مشرکین آنها را عبادت م ‌‬
‫هاند مثل خود آنها عاجزاند هیچ چیزی را خلللق‬ ‫خود معبود قرار داد ‌‬
‫قانلد و اختیللار نفلع و‬
‫هاند بلکلله خودشللان مثللل عابلدین مخلو ‌‬
‫نکرد ‌‬
‫ضرر خود را و جهانیان را و اختیار مللوت و حیللات و حشللر و نشللر‬
‫‪15‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫خللویش را و جهانیللان را ندارنللد‪ .‬یعنللی در نللاتوانی و ضللعف مثللل‬

‫شاند‪.‬‬
‫عابدین خوی ‌‬
‫و همچنین در سوره حج عجز و ناتوانی عابدین و معبودین را در‬
‫ضمن یک مثال بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)حج ‪(73 /‬‬
‫یشللود پللس بللوجه احسللن‬ ‫»ای مردم‪ ،‬مثالی ایللراد کللرده م ‌‬
‫بشللنوید‪ .‬بدرسللتی کلله کسللانی را کلله شللما غیللر از خداونللد‬
‫یخوانید )برای جلب منفعت یا دفع مضللرت( هرگللز‬ ‫متعال م ‌‬
‫یتوانند مگسی را خلق کنند اگر چه همه آنها اجتمللاع‬ ‫آنها نم ‌‬
‫کنند برای ساختن آن‪ ،‬و اگر مگللس از آنهللا چیللزی را سلللب‬
‫یتواننللد از او پللس بگیرنللد طللالب )عابللد( و‬ ‫کنللد هرگللز نم ‌‬
‫مطلوب )معبود( ناتوانند«‪.‬‬
‫و در ضمن مثالی دیگر در سوره عنکبوت ضعف و نللاتوانی آنهللا‬
‫را چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪16‬‬

‫‪         ‬‬ ‫‪      ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪     ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪        ‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪      ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪    ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫)عنکبوت ‪(43-42-41 /‬‬
‫»مثللال کسللانی کلله غیللر از خداونللد متعللال‪ ،‬کارسللاز اتخللاذ‬
‫یسازد برای خللودش‬ ‫هاند مثل عنکبوت است که خانه م ‌‬ ‫کرد ‌‬
‫ههللای خانللة عنکبللوت اسللت‪ ،‬اگللر‬ ‫فترین خان ‌‬ ‫حللالنکه ضللعی ‌‬
‫یدادنللد(‬
‫یدانستند )غیر خدا را کارساز و دوسللت قللرار نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫یداند کسانی را کلله غیللر از خداونللد متعللال‬ ‫خداوند متعال م ‌‬
‫یخوانند هر چه باشد و اوست توانا و حکیم – این امثال را‬ ‫م ‌‬
‫یکنیللم‪ .‬و حقلائق ایللن امثلال را درک‬ ‫ما برای ملردم بیللان م ‌‬
‫مها«‪.‬‬
‫یکنند مگر عال ‌‬ ‫نم ‌‬
‫ن‬
‫ذي َ‬‫ن اّللل ِ‬
‫خلصللة تشللریح آیللات مللذکوره اینکلله در جمللله ﴿إ ِ ّ‬
‫ه﴾ تمام آن کسانی را که مشرکین آنهللا را‬ ‫ن الل ّ ِ‬
‫دو ِ‬
‫ن ُ‬
‫م ْ‬
‫ن ِ‬‫عو َ‬
‫ت َدْ ُ‬
‫یخوانند خواه ذوی العقللول باشللند یللا غیللر‬ ‫غیر از خداوند متعال م ‌‬
‫ذوی العقول جاندار باشند یا غیر جاندار – صاحب مقللام عنللد الللله‬
‫ه﴾ شامل است‪ ،‬چون‬ ‫ن الل ّ ِ‬
‫دو ِ‬
‫ن ُ‬‫م ْ‬‫باشند یا نباشند همه را لفظ ﴿ ِ‬
‫لانللد‪ .‬یعنللی کسللانی را کلله شللما غیللر از خداونللد‬‫غیر خداوند متعا ‌‬
‫متعال ما فوق السللباب بعنللوان حللاجت روا و مشللکل گشللا بللرای‬
‫یخوانید آنقللدر عللاجز و ناتواننللد کلله‬‫جلب منفعت و دفع مضرت م ‌‬
‫یتواند مگسی را خلق کنند‪ .‬خلق مگس بجای خود‪ ،‬حللتی‬ ‫هرگز نم ‌‬
‫‪17‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یتواننللد از او پللس بگیرنللد‪ .‬پللس‬ ‫اگر چیزی را مگس برباید هم نم ‌‬

‫شما و آنها در ناتوانی برابرید‪.‬‬
‫در مثال سوره عنکبوت ناتوانی و نللادانی مشللرکین و معبللودان‬
‫آنها بیان شده است‪ .‬مثال کسانی که غیر از خداوند متعال مافوق‬
‫هانللد‪ ،‬مثللل‬‫السللباب‪ ،‬کارسللاز و حللاجت روا و دوسللت قللرار داد ‌‬
‫فها بللرای خللودش‬ ‫ههللا و سللق ‌‬ ‫عنکبوت است‪ .‬عنکبوت زیللر پناهگا ‌‬
‫یکنللد کلله‬
‫یسللازد و تصللور م ‌‬ ‫های از تار و پود ضعیف خودش م ‌‬ ‫خان ‌‬
‫همین تارها و پودهای ضعیف که خانه او از آنها تشکیل شده است‬
‫یکننللد حللالنکه در حقیقللت‬ ‫برای او جلب منفعت و دفع مضللرت م ‌‬
‫خانه او هیچ قدرتی برای جلب منفعللت و دفللع مضللرت او نللدارد و‬
‫فها هسللتند کلله او را از بللاد و بللاران حفللاظت‬ ‫هها و سق ‌‬ ‫آن پناهگا ‌‬
‫یکنند و مثال کسانی که آنها را غیر از خداوند متعللال کارسللاز و‬ ‫م ‌‬
‫هاند مثل خانه عنکبوت است و خانه عنکبوت‬ ‫مشکل گشا قرار داد ‌‬
‫تتر و‬‫یسللازند سس ل ‌‬ ‫ههللایی کلله مخلوقللات در دنیللا م ‌‬ ‫از تمللام خان ‌‬
‫فتر اسللت‪ .‬اگللر خواننللدگان غیللر الللله درک و فهللم درسللتی‬ ‫ضللعی ‌‬
‫یداشتند هرگز غیللر خداونللد متعللال را مللافوق السللباب بعنللوان‬ ‫م ‌‬
‫یخواندند و از آنها مافوق السباب در‬ ‫حاجت روا و مشکل گشا نم ‌‬
‫یکردند چون که غیر از خداوند متعال دیگللر‬ ‫عالم غیب استمداد نم ‌‬
‫از احوال جمیع مخلوقات اطلع کامل ندارد‪.‬‬
‫یشود که بسیاری از کسانی که مشرکین‬ ‫حال این شبهه وارد م ‌‬
‫یخواندنللد یللا‬ ‫آنهللا را بلله عنللوان حللاجت روا و مشللکل گشللا م ‌‬
‫هانللد‪ .‬و ایللن‬‫یخوانند بندگان مقرب و محبوب خداوند متعللال بود ‌‬ ‫م ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫یادبی محسوب م ‌‬ ‫لها در حق آنها نوعی ب ‌‬ ‫مثا ‌‬
‫لهللا بللر رسللول الللله‪‬‬ ‫و حللتی مشللرکین در مللورد همیللن مثا ‌‬
‫یگفتند کله ذات عظیلم خداونلد متعلال امکللان‬ ‫اعتراض کردند و م ‌‬
‫نللدارد کلله مثللال مگللس و عنکبللوت را در کلمللش بللرای مقربللان‬
‫ههای بعللدی شللبهه وارده‬ ‫خودش ایراد فرماید‪ .‬خداوند متعال در آی ‌‬
‫را جواب دادند که‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪18‬‬

‫‪‬‬
‫)عنکبوت ‪(42 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یدانللد کسللانی را کلله مشللرکین آنهللا را‬ ‫»خداونللد متعللال م ‌‬
‫یخوانند غیر از او تعللالی هللر چیللزی کلله باشللد )لللذا بللرای‬‫م ‌‬
‫یفرمایللد و از هیللچ‬ ‫تبیین حقائق از ایراد هیچ مثالی دریللغ نم ‌‬
‫احدی هراس ندارد( چون که غالب و توانا است )و در ایللراد‬
‫یفرماید چون که حکیم‬ ‫مثال جهت حکمت را کامل ً رعایت م ‌‬
‫مطلق است(«‪.‬‬
‫و سپس برای ساکت کردن معترضین آیه‪:‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫)عنکبوت ‪(43 /‬‬
‫را اضافه فرمود‪ .‬که این امثال از طرف من کلله عزیللز و حکیللم‬
‫یشوند هیچ احدی حق اعتراض ندارد و هیچ کس به‬ ‫هستم ایراد م ‌‬
‫یبللرد مگلر علملاء ربلانی و حقلانی کله‬ ‫لهلا پلی نم ‌‬ ‫حقائق این مثا ‌‬
‫هاند‪ .‬در واقللع معرفللت شللأن‬ ‫بمعرفت الله سبحانه و تعالی رسللید ‌‬
‫عظیم الله سبحانه و تعالی را دانشمندان علوم نبوت دارند‪ .‬و این‬
‫آیه در فضیلت علمللاء ربللانی دللللت صللریح دارد کلله آنهللا حقیقللت‬
‫یکننللد و کسللانی کلله از معرفللت خداونللد متعللال‬ ‫امثللال را درک م ‌‬
‫یگویند که‬‫یاند از روی اعتراض م ‌‬ ‫اطلعی ندارند و منکر آیات اله ‌‬
‫﴿ما َ َ‬
‫مث َل ً﴾ )البقرة‪» (26 :‬خداونللد متعللال از‬ ‫ه َ‬
‫ذا َ‬ ‫ه بِ َ‬‫ذا أَرادَ الل ّ ُ‬ ‫َ‬
‫لهای )اهانت آمیز( چه چیزی را اراده کرده اسللت«‪.‬‬ ‫ایراد این مثا ‌‬
‫لذا نصیب آنها از آیات و امثال اعتراض است و بس‪.‬‬

‫القیوم‬
‫القیوم‪ ،‬دلیل ثانی برای معبودیت الللله سللبحانه و تعللالی اسللت‪.‬‬
‫معنی القیوم همانطوری که در تفسیر روح المعانی منقللول شللده‬
‫است‪ .‬القائم الحافظ لکل شیء – یعنی نگهبان و حللافظ هللر چیللز‬
‫اوسللت‪ .‬و او بحفللاظت هیللچ احللدی نیازمنللد نیسللت بلکلله هملله‬
‫جها و بلها فقط او تعالی‬ ‫مخلوقات ارضی و سماوی را از تمام رن ‌‬
‫‪19‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یفرماید حللتی محللافظ انبیللاء و اولیللاء‪ ،‬الللله سللبحانه و‬ ‫حفاظت م ‌‬

‫تعالی است و به آنها دستور داده است که در تمام مراحل زندگی‬
‫جها و بلها از من پناه بخواهید که من شللما را حفللاظت‬ ‫از تمام رن ‌‬
‫یکنم چنانچه به پیامبر گرامی اسلم ‪ ‬در قللرآن مجیللد بکللثرت‬ ‫م ‌‬
‫دستور داده شده است که‬
‫ن*‬‫طي ِ‬ ‫ّ‬
‫ت الشلَيا ِ‬ ‫ملَزا ِ‬‫ه َ‬
‫ن َ‬
‫مل ْ‬ ‫َ‬ ‫ب أَ ُ‬
‫عللوذُ ب ِلك ِ‬ ‫ل َر ّ‬ ‫و ُ‬
‫قل ْ‬ ‫﴿ َ‬
‫ن﴾‬ ‫َ‬ ‫عوذُ ب ِ َ‬ ‫َ‬
‫ضُرو ِ‬
‫ح ُ‬
‫ن يَ ْ‬
‫بأ ْ‬
‫ك َر ّ‬ ‫وأ ُ‬
‫َ‬
‫)المؤمنون‪.(98 -97 :‬‬
‫»و بگللو‪ :‬پروردگللارا! از وسوسللههاى شللياطين بلله تللو پنللاه‬
‫مىبرم! * و از اينكلله آنللان نللزد مللن حاضللر شللوند )نيللز(‪ -‬اى‬
‫پروردگار من‪ -‬به تو پناه مىبرم!«‪.‬‬
‫همچنین در معوذتین آمللوزش داده شللده اسللت – کلله بگللو – از‬
‫یخللواهم و در سللوره‬ ‫شر جمیع مخلوقات من از رب فلللق پنللاه م ‌‬
‫جن نیز بعنوان تعلیم عقیده دستور داده است که‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫)جن ‪(22 /‬‬
‫یدهللد و هیللچ‬
‫»بگو‪ :‬هیلچ احلدی ملرا از عللذاب خلدا پنللاه نم ‌‬
‫ییابم«‪.‬‬‫پناهگاهی غیر از او نم ‌‬
‫خلصة این که در این مورد آیات و احادیث نبوی ‪ -‬علیه الصلللة‬
‫والسلللم‪ -‬دللللت صللریحی دارنللد کلله انبیللاء و اولیللاء پنللاه گیرنللده‬
‫هاند و پناه دهنده فقط خداوند متعال بوده است‪.‬‬ ‫بود ‌‬

‫سیرة بندگان مخلص خدا در استعاذه و استمداد‬

‫بندگان مخلص در تملام مراحلل زنلدگی بلرای حلل مشلکلت و‬
‫هانللد‪ ،‬و او‬
‫مصائب و جلب منافع فقط خداونللد متعللال را فریللاد زد ‌‬
‫تعالی به فریاد آنها رسیدگی فرموده است‪ .‬از باب نمونه‪ ،‬سللیرت‬
‫طیبة حضرت یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل الللله‬
‫علیهم الصلة والسلم را کلله در قللرآن مجیللد صللراحتا ً بیللان شللده‬
‫یکنم‪ .‬هنگللامی کلله بللرادران یوسللف ‪ ‬نسللبت بلله او‬ ‫است ذکر م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪20‬‬

‫حسد ورزیدنللد و بللا ترفنللد و نیرنللگ او را از پللدر بزرگللوارش جللدا‬

‫کردند و در چاه انداختند و گزارش بسیار نللاگوار و تلللخ را بلله پللدر‬
‫بزرگوارشان حضرت یعقوب ‪ ‬ابلغ نمودند که حضرت یوسف را‬
‫گرگ خورده است‪ ،‬در این موقع حسللاس پیللامبر گرامللی حضللرت‬
‫یعقللوب ‪ ‬در جللواب فرزنللدانش فرمللود کلله از قللرائن معلللوم‬
‫هایللد‬
‫یشللود کلله گللزارش شللما صللحت نللدارد و آنچلله شللما کرد ‌‬ ‫م ‌‬
‫مطابق نفس اماره شما بوده است و در این موقع حساس من از‬
‫یگیرم و نتللائج امللور را بخداونللد متعللال تفللویض‬‫صبر جمیل کار م ‌‬
‫یکنم چون که او فریادرس فریادکنندگان است‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫عَلللى َ‬
‫مللا‬ ‫ن َ‬
‫عا ُ‬
‫سللت َ َ‬ ‫ه ال ْ ُ‬
‫م ْ‬ ‫والّللل ُ‬ ‫ميلل ٌ‬
‫ل َ‬ ‫ج ِ‬
‫صللب ٌْر َ‬‫ف َ‬‫﴿ َ‬
‫)يوسف‪(18 :‬‬ ‫ن﴾‬
‫فو َ‬ ‫ص ُ‬‫تَ ِ‬
‫»وظیفه من صبر جمیل است و از خداوند متعال کلله فریللاد‬
‫رس اسلللت اسلللتعانت بلللر گلللزارش تللللخ و نلللاگوار شلللما‬
‫یگیرم«‪.‬‬
‫م ‌‬
‫مانگیللز‬‫یشود که در مواقع بسیار حسللاس و غ ‌‬ ‫صراحتا ً معلوم م ‌‬
‫یشللوند چللون کلله جللز او‬ ‫بندگان خداوند متعال کامل ً باو متللوجه م ‌‬
‫کسی دیگر قدرت دادرسی و فریادرسی بندگان را در اختیار ندارد‬
‫حتی حضرت یعقوب‪ ‬آباء و اجدادش را بعنوان وسیله‪ ،‬فریاد نزد‬
‫بلکه فقط به خداوند متعال که مستعان است اسللتعانت گرفللت و‬
‫صبر جمیل را در فراق فرزند عزیزش وظیفه خود قرار داد‪.‬‬
‫نهللای خللودش نیللز بلله‬ ‫و حضللرت یوسللف ‪ ‬در مراحللل آزمو ‌‬
‫یشللدند‪ .‬در مرحللله آزمللون عفللت و‬ ‫خداونللد متعللال متوسللل م ‌‬
‫ت َلللك﴾َ‬ ‫هي ْ َ‬
‫پاکدامنی هنگامی که زلیخا پشت درهای بسته دعوت ﴿ َ‬
‫را با قوت تمام پیش حضرت یوسف ‪ ‬مطرح کللرد در آن لحظلله‬
‫بسیار حساس‪ ،‬حضرت یوسف در اولین عکس العمل بلله خداونللد‬
‫لیزال پناه گرفت و فرمود ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)یوسف ‪(23 /‬‬
‫‪21‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫»پناه به خدا‪ ،‬بدرستی که آقایم جایگللاه مللن را خللوب کللرده‬

‫یشوند«‪.‬‬‫است‪ ،‬و حقا که ظالمین و خائنین رستگار نم ‌‬
‫در این جواب مختصر پیامبر گرامی حضرت یوسللف‪ ‬قبللائح و‬
‫هاند‪ .‬اول اینکلله‬ ‫یهای متعددی برای دعوت زلیخا مطرح نمود ‌‬ ‫زشت ‌‬
‫در دعللوت شللما نافرمللانی الللله سللبحانه و تعللالی اسللت‪ .‬لللذا از‬
‫یگیرم تا مللرا از شللر نفللس امللاره‬ ‫نافرمانی او تعالی به او پناه م ‌‬
‫هاش آورد روز‬ ‫حفاظت بفرماید و دوم اینکه آقائی که مللرا در خللان ‌‬
‫اول مللرا بعنللوان یللک فرزنللد معرفللی کللرد لللذا خیللانت در حللق‬
‫اختصاصی او کمال نمک نشناسی و ناشاکری از این جایگاه خوب‬
‫است‪ .‬و سوم اینکه آنهایی که در حلق خداونلد متعلال و بنلدگانش‬
‫یکننللد ظالمنللد و ظالمللان در زنللدگی هرگللز رسللتگار‬ ‫خیللانت م ‌‬
‫یشوند‪ .‬با ذکر این همه قبائح از جلوی داعیة فحشا فرار کرد و‬ ‫نم ‌‬
‫خداونللد حاضللر و نللاظر و سللمیع و علیللم و مسللتعان بلله فریللاد و‬
‫هاش رسیدگی فرمود ‪:‬‬ ‫استعاذة بند ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪)   ‬یوسف ‪(24 /‬‬
‫»دلئل قدرت را به او نشان دادیم تا کله اراده گنلاه )زنلا( و‬
‫خود زنللا )فحشللاء( را از او منصللرف بگردانیللم چللون کلله از‬
‫بندگان مخلص ما بود«‪.‬‬
‫این سنت مستمرة الللله سللبحانه و تعللالی اسللت کلله بلله فریللاد‬
‫یفرماید‪ .‬لحظات از ایللن حیللث‬ ‫بندگان مخلص خودش رسیدگی م ‌‬
‫بسللیار حسللاس و پللر خطللر بللود کلله حضللرت یوسللف‪ ‬بلله اوج‬
‫یبلرد و پشللت درهلای‬ ‫جوانیش رسیده بود و در عالم تجرد بسر م ‌‬
‫بسللته قللرار گرفتلله بللود و زلیخللا بللا حسللن و جمللالی کلله داشللت‬
‫خواسللتار نفللس او شللده بللود و حضللرت یوسللف در ایللن لحظللة‬
‫حساس و پر خطر با گفتن‪ :‬معاذ الله و بیللان قبللائح فحشللاء فللرار‬
‫کرد و زلیخا او را تعقیب نمود و پیراهنش را پللاره کللرد و هنگللامی‬
‫که به باب خانه رسیدند و عزیز مصر را پشت درب منللزل منتظللر‬
‫باز شدن درب یافتنللد خللانم زلیخللا بللار گنللاه را بللر گللردن یوسللف‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪22‬‬

‫ي‬
‫ه َ‬‫صدیق و پاک دامن تحمیل کرد و حضرت یوسف‪ ‬با گفتن‪ِ ﴿ :‬‬
‫سي﴾ )این خللانم نسللبت بلله نفللس مللن بللا مللن‬ ‫ن نَ ْ‬
‫ف ِ‬ ‫ع ْ‬
‫ودَت ِْني َ‬‫َرا َ‬
‫گفت و شنود داشته است( از خودش دفاع کللرد و شللاهد حکیللم و‬
‫هاش تأییللد نمللود و خیللانت‬
‫دانشمند‪ ،‬او را با بیللان حکمللت حکیمللان ‌‬
‫زلیخا برای شوهرش و اطرافیان او‪ ،‬صداقت و پاکللدامنی یوسللف‬
‫‪ ‬هویدا و مشخص گشت‪ .‬و یوسف ‪ ‬همچون گذشللته در خللانه‬
‫عزیز مصر باقی ماند‪.‬‬
‫و زلیخا به این همه افتضاح و رسوائی بسنده نکللرد و دسللت از‬
‫ترفند و نیرنگ باز نداشت و برای مائل کللردن نفللس یوسللف‪ ‬از‬
‫کانللال مکللر و نیرنللگ دیگللری وارد عمللل شللد و آن ایللن کلله هملله‬
‫هاش دعلوت نملود تلا کله تهملت‬ ‫مهای مدل بالی مصر را بخان ‌‬ ‫خان ‌‬
‫آنها را نسبت بخودش در انتخاب یار و معشوق دفع کند چللون کلله‬
‫یگفتند ‪:‬‬ ‫یکردند و م ‌‬‫آنها زلیخا را نسبت به انتخاب یار سرزنش م ‌‬
‫‪ ‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)یوسف ‪(30 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫»همسللر عزيللز‪ ،‬جللوانش ]غلمللش[ را بسللوى خللود دعللوت‬
‫مىكند! عشق اين جوان‪ ،‬در اعماق قلبش نفوذ كرده‪ ،‬مللا او‬
‫را در گمراهى آشكارى مىبينيم!«‪.‬‬
‫زلیخا خواست که آنها را تفهیللم کنللد کلله خللدمتکار در حسللن و‬
‫جمال از تمام مخدومین سبقت جسته اسللت‪ .‬و هللدف دوم زلیخللا‬
‫مها حضرت یوسف‪ ‬را متعاقد کند تا کلله‬ ‫این بود که بواسطه خان ‌‬
‫بخواسته او جواب مثبت دهد‪ .‬لیکن پیامبر گرامی حضرت یوسللف‬
‫کتر بللذات عظیللم‬ ‫ستر و خطرنللا ‌‬ ‫صللدیق در ایللن برهللة حسللا ‌‬
‫ههای آنهللا نهراسللید و‬
‫پروردگارش متوسل شد و از تهدید نللدامتگا ‌‬
‫در جواب تهدیدات آنها فرمود ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬‫‪‬‬
‫‪23‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)یوسف ‪(34-33 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫»گفت ‪ :‬پروردگارا! زندان‪ ،‬مرا محبوبتر اسللت از آن عملللی‬
‫یدهند و اگر مکر و ترفند آنها را‬ ‫که اینها به آن مرا دعوت م ‌‬
‫یکنم و در نللتیجه‬ ‫از من بر نگردانید من به جانب آنها میل م ‌‬
‫یشوم‪ .‬فورا ً خداوند متعال به فریللاد بنللده‬ ‫از گروه نادانان م ‌‬
‫مقربش رسیدگی کرد و مکر و ترفند آنهللا را از او منصللرف‬
‫گردانید‪ .‬چون که فقط او تعالی است کلله )هللر وقللت و هللر‬
‫یشللنود و از احللوال آنهللا اطلع‬ ‫جا( فریاد فریادکنندگان را م ‌‬
‫کامل دارد«‪.‬‬

‫نتیجه و خلصة بحث مذکور‬

‫انبیاء علیهم الصلة والسلللم در تمللام مراحللل زنللدگی فقللط از‬
‫هانللد و اسللتعانت‬
‫خداونللد متعللال )مللافوق السللباب( اسللتمداد کرد ‌‬
‫هاند‪ .‬بعنوان نمونه‪ ،‬از چند مرحله زندگی حضرت یعقللوب و‬ ‫خواست ‌‬
‫حضللرت یوسللف علیهمللا الصللة و السللم کله مسللتنبط از قلرآن‬
‫مجیدنللد اسللتدلل ً ذکللر گردیللده کلله آن بزرگللواران در لحظللات‬
‫خطرناک )مللافوق السللباب( فقللط از خداونللد متعللال کلله »الحللی‬
‫هاند‪ .‬چلون کله نگهبللان و‬ ‫القیلوم« اسللت پنلاه و اسللتعانت خواسللت ‌‬
‫حافظ همه مخلوقات فقط الللله سللبحانه و تعللالی اسللت‪ ،‬و بللرای‬
‫حل مشکلت و معضلت خویش به آباء و اجللداد بزرگوارشللان کلله‬
‫هاند لذا خداوند متعللال‬‫هاند متوسل نشد ‌‬ ‫همه آنها انبیاء و اولیاء بود ‌‬
‫یخللبر را‬‫با بیان داستان انبیاء علیهم الصلة و السلم‪ ،‬ما بندگان ب ‌‬
‫یگرداند که ما هم مثل آنها در مهمات و مشکلت مستقیما ً‬ ‫آگاه م ‌‬
‫بذات عظیم و مقدس او تعالی متوسللل بشللویم و کسللی دیگللر را‬
‫بعنوان حاضر و ناظر و غیب دان‪ ،‬در هر جللا و هللر وقللت )مللافوق‬
‫السباب( نخوانیم‪ .‬چون که فقط خداوند متعال است که هر جللا و‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪24‬‬

‫هر وقت بر احوال و اعمال بنللدگانش مطلللع بللوده و هسللت و بلله‬

‫یفرماید‪.‬‬‫مشکلت آنها رسیدگی م ‌‬
‫های اسللت بلله عنللوان نمللونه )مشللتی از‬ ‫در حقیقللت ایللن شللم ‌‬
‫خروار( از سیرت انبیاء علیهم الصلة والسلللم و گرنلله در سللیرت‬
‫انبیاء و اولیاء علیهم السلم که قرآن مجید از آنها صحبت به میان‬
‫آورده اسللت هویللدا اسللت کلله هملله انبیللاء در مواقللع خطرنللاک و‬
‫هاند و به او متوسل‬‫حساس فقط مستقیما ً خداوند متعال را خواند ‌‬
‫هانللد‬
‫هاند و هیچ احدی را بعنوان وسیلة مافوق السباب نخواند ‌‬ ‫شد ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫و به آن متوسل نشد ‌‬

‫سیرت سید المرسلین و یاران با وفایش‬

‫سر تاج انبیاء و اولیاء‪ ،‬پیامبر اسلم جناب محمد رسول الللله‪‬‬
‫و یاران با وفا و مخلص او در لحظة خطرناک و حساس در میدان‬
‫بدر که از نظر اسباب ظاهری در مقابلل دشلمن مجهلز بله سللح‬
‫روز دست خالی بودند‪ .‬مللافوق السللباب فقللط از خداونللد متعللال‬
‫هانللد‪ .‬در سللوره انفللال کیفیللت اسللتغاثة آنهللا ذکللر‬
‫طلب امداد کرد ‌‬
‫گردیده است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)انفال ‪(9 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»قابل یاد است هنگامی که شما پروردگار خللویش را فریللاد‬
‫زدید و او فورا ً به فریاد شما جللواب داد کلله مللن شللما را بللا‬
‫هزار ملئکه امداد خواهم کرد در حالی که هم ردیف یکدیگر‬
‫یآیند«‪.‬‬
‫م ‌‬
‫ملحظه بفرمائیللد لحظللاتی را کلله شللما از پروردگارتللان طلللب‬
‫امداد کردید پس او بفریاد شما جللواب مثبللت داد و بللرای امللداد و‬
‫کمک شما فرشتگان معصوم را اعزام گردانید‪.‬‬
‫خلصه اینکه در سیرت و داستان انبیاء و اولیللاء علیهللم الصلللة‬
‫نتر از خورشللید‬ ‫هاند روشل ‌‬‫والسلم کلله در قللرآن مجیللد بیللان شللد ‌‬
‫‪25‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫است کله آنهلا در تملام مشلکلت و معضلللت زنلدگی مسللتقیما ً و‬

‫هاند و بلله‬ ‫بلواسطه فقط از خداوند متعال استمداد و استغاثه کرد ‌‬
‫هاند‪.‬‬ ‫هیچ عنوان از غیر او تعالی طلب امداد و استغاثه نکرد ‌‬
‫ه إ ِّل‬
‫مثل ً حضرت یونس‪ ‬در شکم ماهی بوسیله تسبیح ﴿ل إ ِل َ ل َ‬
‫َ‬
‫ن﴾‪ .‬از خداونللد متعللال‬ ‫ن الظّللال ِ ِ‬
‫مي َ‬ ‫مل َ‬ ‫ك إ ِّني ك ُن ْل ُ‬
‫ت ِ‬ ‫حان َ َ‬
‫سب ْ َ‬
‫ت ُ‬
‫أن ْ َ‬
‫معذرت خواهی کرده است و خداوند نیز بواسللطه ایللن تسللبیحات‬
‫بفریللاد او رسللیدگی فرمللوده اسللت چنللانچه در سللوره انبیللاء ایللن‬
‫مطلب را کامل ً توضیح داده است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫)انبیاء ‪(86 /‬‬
‫»یادی از صاحب ماهی بفرمائید هنگامی کله در حلال خشلم‬
‫یکرد که‬ ‫)از قوم خویش بود بطرف کشتی( رفت و تصور م ‌‬
‫یآوریللم )لیکللن مللا او را در شللکم مللاهی‬
‫ما بللر او فشللار نم ‌‬
‫یهای )دریللا و شللکم‬‫بازداشت کردیم( پس او ما را در تاریک ‌‬
‫ماهی( فریاد زد و گفت که غیر از تو هیچ معبللود )و مشللکل‬
‫گشائی( نیست )و از اینکه تو کسی را ناحق بازداشت کنی(‬
‫پاک و منّزهى تو! البته ملن از سللتمكاران بللودم! )چللون کلله‬
‫هام(‪ .‬سپس )فللورًا( بلله‬‫قوم را بدون اذن صریح تو ترک کرد ‌‬
‫فریاد او جللواب دادیللم و او را از غللم نجللات دادیللم و همیللن‬
‫طور مؤمنین را نجات خواهیم داد«‪.‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪26‬‬

‫خلصه اینکه آنچلله ذکللر شللد مشللتی اسللت نمللونه خللروار‪ .‬اگللر‬
‫اشللتیاق تفصللیل سللیرة انبیللاء و اولیللاء را داریللد قللرآن مجیللد را‬
‫ههایی مثل انبیاء‪ ،‬صافات و قصص‬ ‫مطالعه بفرمائید خصوصا ً سور ‌‬
‫و نمل و غیره که در آنها سیرة انبیاء و اولیاء بیان شده اسللت کلله‬
‫همه آنها در مصائب و مشلکلت مسللتقیما ً بللدون واسلطه خداونللد‬
‫هاند چنللانکه‬‫هانللد و از او کمللک و امللداد خواسللت ‌‬‫متعال را فریللاد زد ‌‬
‫حالت مشترک انبیاء علیهللم الصلللة والسلللم را در پایللان داسللتان‬
‫آنها در آیه ‪ 90‬این طور بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪)  ‬انبیاء ‪(90 /‬‬
‫»بلشک )همه انبیاء( در کارهای خللوب و خیللرات از یکللدیگر‬
‫یخواندنللد و فریللاد‬
‫یگرفتند در هر حال مللا را م ‌‬ ‫مسارعت م ‌‬
‫تهللا مللا راغللب و از عللذاب مللا‬
‫یزدند در حللالیکه بلله رحم ‌‬
‫م ‌‬
‫یترسیدند و فقط برای ما متواضع و خاشع بودند«‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫در حقیقت خداوند متعالی را خواندن و فریاد زدن و بمحضللر او‬
‫تضرع و عاجزی نمودن بزرگترین عبادت و مغللز آنسللت چللون کلله‬
‫سرور کائنات فرموده است ‪:‬‬
‫»الدعاء مخ العبادة‪ ،‬الدعاء هللو العبللادة« ‪» :‬خوانللدن‬
‫مغز عبادت است‪ ،‬و خواندن همین است عبادت«‪.‬‬
‫همه ما باید به سیرت انبیلاء متمسلک و مقتلدی باشلیم چنلانچه‬
‫دهْ﴾ »بلله‬ ‫ما ْ‬
‫قت َل ِ‬ ‫ه ُ‬
‫دا ُ‬
‫ه َ‬ ‫فرمایش حق سبحانه و تعللالی اسللت‪َ ﴿ :‬‬
‫فب ِ ُ‬
‫سیرت انبیاء مقتدی باش«‪.‬‬
‫‪27‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪   ‬‬

‫)بقره ‪(255 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫یشوند«‪.‬‬
‫»چرت و خواب بر او عارض نم ‌‬
‫دلیل سوم الوهیت الله سبحانه و تعللالی اسللت‪ .‬در ایللن صللفت‬
‫خداوند یگانه است چون که جمادات و نباتللات بللا صللفت خللواب و‬
‫یرونللد و از عللارض‬ ‫یشللوند‪ .‬حیوانللات بخللواب م ‌‬ ‫چرت متصللف نم ‌‬
‫هاند ‪:‬‬ ‫خواب مبری نیستند‪ .‬ذوی العقول به سه گروه تقسیم شد ‌‬
‫‪ -1‬ملئکه‪.‬‬
‫نها‪.‬‬
‫‪ -2‬انسا ‌‬
‫نها‪.‬‬ ‫‪ -3‬ج ‌‬
‫کاند‪.‬‬
‫ملئکه از نوع عوارض بشری پا ‌‬
‫یشللوند‪ .‬متقیللن و‬ ‫نهللا بلله دو گللروه تقسللیم م ‌‬ ‫نها و ج ‌‬‫انسللا ‌‬
‫غیرمتقین‪ .‬در رأس متقین انبیاء و اولیاء قرار دارند و بللر آنهللا نیللز‬
‫یشوند و حتی نسلیان‬ ‫مثل دیگران عارض خواب و چرت عارض م ‌‬
‫یآیللد‪ .‬در ایللن مللورد از چنللدین آیللات و‬ ‫و فراموشللی نیللز پیللش م ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫احادیث پیامبر اسلم ‪ ‬استدلل کرده م ‌‬
‫‪ (1‬حدیث لیلة التعریس ‪ :‬که در کتب صحاح روایت شده اسللت‬
‫های با یاران بلا وفلایش بازگشلت و تملام‬ ‫که آن حضرت‪ ‬از غزو ‌‬
‫شب راه رفتند و غلبة خواب عللارض شللد و در آخللر شللب قبللل از‬
‫دمیدن صبح صادق برای رفع خستگی با یاران گرامیش استراحت‬
‫فرمودنللد‪ .‬و حضللرت بلل‪ ‬بللرای اذان گفتللن و بیللدار نمللودن آن‬
‫حضرت و یارانش بیدار مانللد‪ .‬لیکللن حضللرت بلل‪ ‬مثللل آنهللا در‬
‫حالت نشستن و به صبح صادق بفرمان رب العالمین چنان خللواب‬
‫رفتند تا اینکلله خورشللید طلللوع کللرد و نمللاز رسللول الللله و یللاران‬
‫فداکارش قضا گشت و اول کسی که بیدار شد آن حضرت‪ ‬بللود‬
‫از حضرت بلل سؤال کرد که چرا ما را بیدار نگردانیدی در حللالی‬
‫که مأمور بیدار کردن ما بودی؟ حضرت بلل‪ ‬در جواب چه زیبللا‬
‫عرض کرد که یا رسول الله‪ ،‬آن ذات مقدسی که شللما را بخللواب‬
‫برده است مرا نیز در حال نشستن رو بصبح صادق بخللواب بللرده‬
‫است‪ .‬پس هنگامی که سرور کائنات و اشرف و اشرف مخلوقات‬
‫با یاران خودش که بعللد از انبیللاء علیهللم الصلللة والسلللم اشللرف‬
‫یرونللد بطللوری کلله نمللاز صللبح آنهللا قضللا‬ ‫تاند‪ ،‬بخللواب م ‌‬ ‫مخلوقا ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪28‬‬

‫یشود‪ .‬حساب دیگران بجای خودش اسللت‪ .‬در حقیقللت‪ ،‬خللواب‬ ‫م ‌‬

‫تهای بزرگ رب العللالمین اسللت و خداونللد متعللال بللا‬‫یکی از نعم ‌‬
‫این نعمت همه انبیاء و اولیاء را نوازش فرمللوده اسللت‪ .‬و بعنللوان‬
‫یک نعمت بزرگ در آیات قرآنی یاد شده است ‪:‬‬
‫‪ ‬‬
‫)نبأ ‪(9 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫هایم«‪.‬‬
‫»خواب شما را سبب راحت شما قرار داد ‌‬
‫و در میدان بدر هنگامی که سپاهیان محمد‪ ‬مغموم و ناراحت‬
‫بودند‪ ،‬خداوند متعال برای رفع غم و اندوه آنهللا خللواب را بللر آنهللا‬
‫طاری کرد تا که از غم و اندوه رهائی حاصل کنند‪ .‬خداونللد متعللال‬
‫این نعمت عظیم را در سوره انفال چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬کلله بللر شللما خللواب سللبکی را‬‫های را‬ ‫‪‬‬
‫لحظ ‌‬ ‫»یللاد کنیللد آن‬
‫پوشانید برای ایمنی که از طرف او تعالی بود و نازل فرمود‬
‫بر شما از آسمان آب را تا که پاک گردانللد شللما را بلله آن و‬
‫دور کنللد از شللما پلیللدی شللیطان را و مضللبوط نگللاه دارد‬
‫مهای شما را«‪.‬‬ ‫لهای شما و استوار کند به آن قد ‌‬ ‫د ‌‬
‫تهای مذکوره در آیه یازده انفللال خللواب را قللرار‬ ‫در رأس نعم ‌‬
‫داده است‪ .‬آن هم خواب سبکی کلله در قسللمت سللر بللود‪ .‬نعللاس‬
‫یگویند و نوم خواب دل را‪.‬‬ ‫خواب سر را م ‌‬
‫یرونللد و از فللرائض مهللم‬ ‫وقتی که اشرف مخلوقللات خللواب م ‌‬
‫یشلللوند پلللس چطلللور از فریلللاد‬ ‫خلللویش مثلللل نملللاز غافلللل م ‌‬
‫فریادکنندگان و از خواندن خوانندگان خویش در هر جا و هر وقلت‬
‫یشوند؟ تا که حاجت آنها را از خداونللد متعللال بخواهنللد و‬ ‫مطلع م ‌‬
‫‪29‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫او تعالی به دعاء آنها نسبت به خوانندگانشان جواب بدهد‪ .‬حالنکه‬

‫خداونللد متعللال کسللانی را کلله بغیللر از خداونللد متعللال دیگللران را‬
‫یخواننللد‬
‫بعنوان حللاجت روا و مشللکل گشللا )مللافوق السللباب( م ‌‬
‫سرزنش و نکوهش کللرده و در سللوره احقللاف فتللوای ضللللت را‬
‫برای خوانندگان غیر الله صادر کرده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)احقاف ‪(6-5 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫یخواننللد جللزء خداونللد‬ ‫هتر از کسانی کلله م ‌‬
‫»چه کسی گمرا ‌‬
‫یدهند تا روز قیلامت‬ ‫متعال کسانی را که بفریاد او جواب نم ‌‬
‫لانلد‪ .‬و هنگلامی کله‬ ‫و آنها از فریلاد خواننلدگان خلویش غاف ‌‬
‫یشوند آنها بللرای خواننللدگان خللویش‬ ‫نها حشر کرده م ‌‬ ‫انسا ‌‬
‫یکنند«‪.‬‬‫یشوند و عبادت آنها را انکار م ‌‬ ‫دشمن م ‌‬
‫یعنلی ملراد از عبلادت خوانلدن و فریلاد زدن معبلودان خلوب و‬
‫متقین توسط مشرکین است‪.‬‬
‫هاند کلله‬
‫نها کسانی معرفی شد ‌‬ ‫در آیات قرآنی گمراهترین انسا ‌‬
‫یخواننللد و آنهللا تللا روز قیللامت‬
‫غیر از خداوند متعال دیگللران را م ‌‬
‫یدهند‪.‬‬ ‫بفریاد آنها جواب نم ‌‬
‫تهللا اسللت‬ ‫سوال ‪ :‬اگر گفته شود که آیات در مورد خواندن ب ‌‬
‫یخواننللد‬‫و کسانی را که انبیاء و اولیا علیهم الصلوة والسلللم را م ‌‬
‫یشوند‪.‬‬‫شامل نم ‌‬
‫تپرستان اختصاص ندارند چللون‬ ‫تها و ب ‌‬
‫جواب ‪ :‬آیات تنها به ب ‌‬
‫ه﴾ آن کسانی و چیزهللایی را شللامل اسللت‬ ‫ن الل ّ ِ‬
‫دو ِ‬‫ن ُ‬
‫م ْ‬‫که کلمه ﴿ ِ‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪30‬‬

‫که غیر خداوند متعال باشند‪ ،‬پس انبیاء و اولیاء کرام نیز مصداق ﴿‬
‫هانللد‪ .‬و کلمللة »مللن« در ﴿‬ ‫ه﴾ هستند چون که غیر الل ‌‬ ‫ن الل ّ ِ‬‫دو ِ‬ ‫ن ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫ه﴾ کلله اکللثرا ً بللرای ذوی العقللول اسللتعمال‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫جي‬ ‫ت‬
‫َ ْ َ ِ ُ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ن‬‫َ ْ‬ ‫ل‬ ‫م‬
‫یشود بر این مطلب دللت دارد‪ .‬و همچنین ضمائر در کلمللات ﴿‬ ‫م ‌‬
‫م‬‫ه ْ‬ ‫وك َللللاُنوا ب ِ ِ‬
‫عب َللللادَت ِ ِ‬ ‫ن﴾ و ﴿ َ‬ ‫فُلو َ‬ ‫م﴾ و ﴿ َ‬
‫غلللا ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫علللائ ِ ِ‬‫م ﴾ و ﴿د ُ َ‬ ‫هلللل ْ‬ ‫ُ‬
‫ن﴾ در لغللت عللرب اکللثر بللرای ذوی العقللول اسللتعمال‬ ‫ري َ‬‫ف ِ‬ ‫كللا ِ‬ ‫َ‬
‫یگیللرد‬ ‫یشوند بر این مطلب دللت دارند که مصداق آیه قرار م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یشود‪ .‬و آیه را مقیللد بلله‬ ‫و به هیچ توجیهی از مصداق آیه خارج نم ‌‬
‫تها گردانیدن در حقیقت ظلم و سللوء تفللاهم‬ ‫تها و خوانندگان ب ‌‬ ‫ب ‌‬
‫است چون که کلمات عام الطلق را مقید کردن نللوعی تعللدی در‬
‫یآیللد‪ .‬لللذا کسللانی کلله غیللر خللدا را مللافوق‬ ‫کلم الله محسللوب م ‌‬
‫یخوانند‪ .‬مصداق آیلله‬ ‫السباب برای جلب منفعت یا دفع مضرت م ‌‬
‫یگیرند – غیر الله – خواه خاکی باشند یا نوری یللا نللاری یللا‬ ‫قرار م ‌‬
‫از حیوانات یا نباتات یا جمادات همله آنهلا از فریلاد شلما اطلعلی‬
‫ندارند‪ .‬چه جایی که بمشکلت شما رسیدگی یا اینکلله بللرای شللما‬
‫جلب منافع کنند‪.‬‬
‫لذا خداوند متعال را فریاد بزنید و فقط او را بخوانید که »الحی‬
‫یشللود و هیللچ گللونه‬ ‫القیللوم« اسللت و هیچگللاه از شللما غافللل نم ‌‬
‫یگلردد‬ ‫عارضی از نللوع خلواب و چلرت و نسللیان بللر او طللاری نم ‌‬
‫نتیجه اینکه مستحق عبادت فقط خداوند متعال است که هیچ نللوع‬
‫یگللللردد و او از حللللال‬ ‫غفلللللت و نسللللیانی بللللر او عللللارض نم ‌‬
‫تکنندگان و فریادکنندگان و خوانندگان خویش هر وقت و هللر‬ ‫عباد ‌‬
‫جا آگاه و مطلع است‪ .‬و در این صفت شریک ندارد و کسللانی کلله‬
‫غیر الله را هر جا و هر وقت حاضر و ناظر و مطلع بر احوال و بر‬
‫هتریللن مخلللوق معرفللی‬ ‫یخواننللد گمرا ‌‬ ‫یداننللد و م ‌‬ ‫فریادکنندگان م ‌‬
‫هاند‪.‬‬ ‫شد ‌‬
‫اینک در تشریح آیه سوره احقاف اقوال عرفللاء و صلللحاء امللت‬
‫یکنیللم‪ .‬شللیخ عطللار نیشللابوری چلله زیبللا‬ ‫را بعنللوان مؤیللد نقللل م ‌‬
‫سروده و حق مطلب را ادا کرده است ‪:‬‬
‫زانکه نبود جز خدا فریادرس‬ ‫در بل یللاری مخللواه از هیللچ‬
‫کلللللللللللللللللللللللللللللللللس‬
‫‪31‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫نیست در دسللت خلئق خیللر‬ ‫از خدا خواه هر چه خللواهی‬

‫و شللللللللللللللللللللللللللللللللر‬ ‫ای پسللللللللللللللللللللللللللللر‬

‫کیسللللللت در عللللللالم از او‬ ‫غیر حق را هر که خوانللد ای‬

‫هتللللللللللللللللللللللللللللر‬
‫گمرا ‌‬ ‫پسلللللللللللللللللللللللللللللللللر‬

‫و نیز سعدی )علیه الرحمه( زیبا سروده است ‪:‬‬

‫کلله هسللتم اسللیر کمنللد هللوا‬ ‫کریما به بخشای بر حال مللا‬

‫تلللو ایلللن عاصلللیان را خطلللا‬ ‫نداریم غیر از تو فریللاد رس‬

‫بخللللللللللللش و بللللللللللللس‬

‫خطا در گللذار و صللوابم نمللا‬ ‫هدار ملللا را از راه خطلللا‬

‫نگ ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪32‬‬

‫بحث نسیان انبیاء علیهم الصلة والسلم و اولیاء‬

‫الله‬
‫مطللابق مشللیت الللله سللبحانه و تعللالی‪ ،‬انبیللاء علیهللم الصلللة‬
‫والسلم در حیات خویش در بعضی موارد با عارض نسیان مللواجه‬
‫هاند‪ .‬از باب نمونه‪ ،‬هنگامی کلله موسللی کلیللم الللله و حضللرت‬ ‫شد ‌‬
‫یوشع بن نون که بالفعل ولیی از اولیاء الله بود و همراه با موسی‬
‫کلیم الله بمنظور کسب علم از حضرت خضر در کنللار دریللا سللفر‬
‫یکردنللد و در مجملع البحریللن هنگللامی کله حضللرت موسللی بلله‬ ‫م ‌‬
‫خواب رفته بودند اما حضرت یوشع بیدار بودند ماهی آنهللا کلله بلله‬
‫عنوان غذا با خود همراه داشتند زنده شللد و بلله دریللا پریللد‪ .‬لیکللن‬
‫بعللدا ً بطللرز عجیللبی زنللده شللدن مللاهی و حرکللت آن را در دریللا‬
‫ههللای سللوره کهللف شللاهد‬ ‫فرامللوش کردنللد بللرای ایللن مطلللب آی ‌‬
‫ناند‪.‬‬
‫مبی ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪33‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫)کهف ‪(63-61 /‬‬

‫»پس هنگلامی کله )حضللرت موسللی و یوشللع بلن نلون( بله‬
‫مجمع بحریللن رسللیدند و مللاهی خللود را فرامللوش کردنللد و‬
‫مللاهی راه خللود را در دریللا بلله صللورت سللوراخی بلله پیللش‬
‫گرفت‪ .‬پس هنگامی که از مجمع بحریللن گذشللتند موسللی‪‬‬
‫به همراه خود گفت که صبحانه ملا را بیللار چلون کله از ایللن‬
‫هایم‪ ،‬همللراه او گفللت‪ :‬شللما تللوجه داشللته‬ ‫سفر خسللته شللد ‌‬
‫باشید هنگامی که اقامه به پهلوی سللنگ گرفتلله بللودیم پللس‬
‫من فراموش کردم ماهی را و در حقیقت شیطان لعین مللرا‬
‫فراموش گردانید از اینکه خبر او را با شما در میان بگللذارم‬
‫و ماهی راه خود را در دریللا بطللرز بسللیار عجیللبی بلله پیللش‬
‫گرفت«‪.‬‬
‫عکننللده( الللی الللله دلئل‬‫از ایللن واقعلله بللرای هللر منیللب )رجو ‌‬
‫یشماری وجود دارد‪ .‬اول اینکه انبیاء و اولیاء مثل سائر مردم از‬ ‫ب ‌‬
‫یکردند و علوارض بشللری نیللز‬ ‫هبرداری م ‌‬ ‫اسباب عادی زندگی بهر ‌‬
‫از نللوع خسللتگی‪ ،‬گرسللنگی‪ ،‬تشللنگی و نسللیان بللر آنللان طللاری‬
‫هانللد چللون کلله‬
‫یشده است و نسللیان را بلله شللیطان نسللبت داد ‌‬ ‫م ‌‬
‫تهای شللیطانی بللر انسللان‬ ‫ً‬
‫نوعی غفلت است و غالبا بر اثر شرار ‌‬
‫یشود و پیامبر گرامی اسلم جناب محمد رسول الللله‪‬‬ ‫عارض م ‌‬
‫اشتیاق حفظ کلم الله مجید را داشته و همیشه مراقب بودند کلله‬
‫چیزی از کلم الله مجید را فراموش نکنند‪ .‬الللله سللبحانه و تعللالی‬
‫به پیامبر گرامی اسلم بعنللوان تسلللی مللژده دادنللد کلله مللا قللرآن‬
‫یکنیم شما ناراحت نباشللید و‬ ‫مجید را در قلب مبارک شما جمع م ‌‬
‫در اثناء تلوت جبرئیل ‪ ‬تلوت نفرمائید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪34‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)قیامه ‪(19-16 /‬‬
‫»زبللان )مبللارک( خللود را در هنگللام تلوت جبرئیللل بللرای‬
‫خواندن قرآن مجید حرکت ندهی و عجللله در حفللظ و تلوت‬
‫آن نداشلته باشلی چلون کله جملع گردانیلدن آن در قلبلت و‬
‫خواندن آن بر سر زبانت به عهده ما است‪ .‬پس هنگامی که‬
‫یکنیم تو بعدا ً آن را بخوان‬
‫ما او را بواسطه جبرئیل تلوت م ‌‬
‫چون که بیان او بر عهده ما است«‪.‬‬
‫لذا شما برای حفظ و تلوت آن عجله نفرمائیللد چللون کلله جمللع‬
‫کردن آن را در قلب شللما و بیللان او را در محضللر مللردم از زبللان‬
‫هایللم چنللانچه ایللن مفهللوم را در آیلله سللوره اعلللی‬
‫شما تعهللد کرد ‌‬
‫های دیگر بیان فرموده است‪:‬‬ ‫بگون ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)اعلی ‪(7-6 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫یدهیللم و تللو او را‬
‫»مللا بلله تللو قللرآن مجیللد را آمللوزش م ‌‬
‫یکنید مگر آنچه الله بخواهد«‪.‬‬
‫فراموش نم ‌‬
‫تاند یعنی آنچه ما بخواهیم از قلب‬ ‫مراد از ماشاء الله منسوخا ‌‬
‫یکنید‪.‬‬
‫یکنیم و شما آنها را فراموش م ‌‬ ‫شما پاک م ‌‬
‫و در روایات صحاح آمده است که پیامبر گرامللی‪ ‬نمللاز چهللار‬
‫رکعتی را دو رکعللت خواندنللد و از نمللاز منصللرف شللدند‪ .‬یکللی از‬
‫یاران گرامی که معروف به ذوالیللدین بللوده سللوال کللرد کلله نمللاز‬
‫هاید؟ پیامبر گرامی‪‬‬ ‫قصر شده است یا اینکه شما فراموش کرد ‌‬
‫در جواب گفتند‪ :‬چیزی نشده است‪ .‬سپس از مردم سؤال کردنللد‬
‫یگویللد؟ مللردم گفتنللد کلله بلللی شللما دو رکعللت‬‫که ذوالیدین چه م ‌‬
‫هاید‪ .‬آن حضرت‪ ‬گفتند که من هم مثل شما بشری هستم‬ ‫خواند ‌‬
‫هنگامی که فراموش کردم بمن تذکر بدهید‪.‬‬
‫البته خداوند متعال در باب احکلام شلرعی از پیلامبران خلودش‬
‫یگذارد و تللذکر‬ ‫یفرماید و آنها را بر نسیان آنها باقی نم ‌‬
‫مراقبت م ‌‬
‫یدهد که فراموشی که بر آن حضرت آمد در حقیقللت آموزشللی‬ ‫م ‌‬
‫‪35‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫برای امت بود که هنگامی که مرتکب سهوی شدند چه بایللد کننللد‪.‬‬

‫چنانچه پیامبر گرامی اسلم آنها را آموزش کامل عنایت فرمود‪.‬‬
‫هَري َْرةَ‬ ‫ت أ ََبا ُ‬ ‫ع ُ‬ ‫م ْ‬ ‫س ِ‬ ‫ل‪َ :‬‬ ‫قو ُ‬ ‫ن يَ ُ‬ ‫ري َ‬ ‫سي ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫مد ب ْ ِ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬ ‫عنْ ُ‬ ‫] َ‬
‫ى‬‫ش ّ‬ ‫ع ِ‬ ‫ْ‬
‫ى ال َ‬ ‫صلت َ ِ‬‫َ‬ ‫دى َ‬ ‫ح َ‬ ‫ه ‪ ‬إِ ْ‬ ‫ّ‬
‫ل الل ِ‬ ‫سو ُ‬ ‫صلى ب َِنا َر ُ‬ ‫ّ‬ ‫ل‪َ :‬‬ ‫قو ُ‬ ‫يَ ُ‬
‫َ‬
‫م أَتى‬ ‫ن ثُ ّ‬ ‫عت َي ْ ِ‬ ‫فى َرك ْ َ‬ ‫م ِ‬ ‫سل ّ َ‬ ‫ف َ‬ ‫صَر‪َ ،‬‬ ‫ع ْ‬ ‫ما ال ْ َ‬ ‫وإ ِ ّ‬ ‫هَر َ‬ ‫ما الظّ ْ‬ ‫إِ ّ‬
‫فى‬ ‫و ِ‬ ‫ضًبا‪َ ،‬‬ ‫غ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ها ُ‬ ‫ست َن َدَ إ ِل َي ْ َ‬ ‫فا ْ‬ ‫د َ‬ ‫ج ِ‬ ‫س ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ال ْ َ‬ ‫قب ْل َ ِ‬ ‫فى ِ‬ ‫عا ِ‬ ‫جذ ْ ً‬ ‫ِ‬
‫ن‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مُر َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ال َ‬ ‫ْ‬
‫عا ُ‬ ‫سَر َ‬ ‫ج َ‬ ‫خَر َ‬ ‫و َ‬ ‫ما َ‬ ‫ن ي َت َكل َ‬ ‫هاَبا أ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ع َ‬ ‫و ُ‬ ‫ر َ‬ ‫وم ِ أُبو ب َك ٍ‬ ‫ق ْ‬
‫ل‪َ :‬يا‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫ْ‬ ‫م ُ‬ ‫ف َ‬ ‫صل َةُ َ‬ ‫س ُ‬
‫ذو الي َدَي ْ ِ‬ ‫َ‬
‫قا َ‬ ‫ت ال ّ‬
‫َ‬
‫صَر ِ‬ ‫ق ِ‬ ‫الّنا ِ‬
‫فن َظََر الن ّب ِ ّ‬
‫ى‬ ‫ت؟! َ‬ ‫سي َ‬ ‫م نَ ِ‬ ‫صل َةُ أ ْ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫صَر ِ‬ ‫ق ِ‬ ‫ه! أ ُ‬ ‫ل الل ّ ِ‬ ‫سو َ‬ ‫َر ُ‬
‫ن؟«‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ل ُ‬ ‫قو ُ‬ ‫ما ي َ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫مال ً َ‬ ‫‪ ‬يَ ِ‬
‫ذو الي َدَي ْ ِ‬ ‫ل‪َ » :‬‬ ‫ش َ‬ ‫و ِ‬ ‫ميًنا َ‬
‫ن‬‫عت َي ْ ِ‬ ‫صّلى َرك ْ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن‪َ .‬‬ ‫عت َي ْ ِ‬ ‫ل إ ِل ّ َرك ْ َ‬ ‫ص ّ‬ ‫م تُ َ‬ ‫صدَقَ ل َ ْ‬ ‫قاُلوا‪َ :‬‬ ‫َ‬
‫د‬
‫ج َ‬‫س َ‬ ‫و َ‬ ‫م ك َب َّر َ‬ ‫ع ثُ ّ‬ ‫ف َ‬ ‫فَر َ‬ ‫م ك َب َّر َ‬ ‫جد َ ث ُ ّ‬ ‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫م ك َب َّر ث ُ ّ‬ ‫م ثُ ّ‬ ‫سل ّ َ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ع[‪.‬‬ ‫ف‬‫َ‬
‫ّ َ َ َ َ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫ثُ ّ‬
‫م‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫فللإ ِ َ‬
‫ذا‬ ‫ن َ‬ ‫و َ‬ ‫س ْ‬ ‫ما ت َن ْ َ‬ ‫سى ك َ َ‬ ‫شٌر أن ْ َ‬ ‫ما أَنا ب َ َ‬ ‫وفي رواية‪» :‬إ ِن ّ َ‬
‫یکند که از ابو‬ ‫روِنى«‪ .1‬محمد بن سیرین روایت م ‌‬ ‫فذَك ّ ُ‬ ‫ت َ‬ ‫سي ُ‬ ‫نَ ِ‬
‫یگفت‪ :‬رسول الله‪ ‬نماز خواندند با ما یا نماز‬ ‫هریره شنیدم که م ‌‬
‫ظهر بود یا عصر و روی دو رکعت سلم دادند‪ .‬و بعد از آن به پای‬
‫تنة خرما که در قسمت قبللله مسللجد قللرار داشللت تکیلله زدنللد در‬
‫یشد و در میان این افراد‬ ‫هاش آثار غضب دیده م ‌‬ ‫حالی که بر چهر ‌‬
‫ابوبکر و عمر حضور داشتند و از آن حالت رسول الله‪ ‬ترسیدند‬
‫که حرف بزنند و عجولن قوم از مسجد بیرون رفتند در حالی کلله‬
‫یگفتند که نماز قصر شده اسللت‪ .‬حضللرت ذوالیللدین در محضللر‬ ‫م ‌‬
‫رسول الله‪ ‬عرض کرد که نماز قصر شده اسللت یلا اینکله شللما‬
‫هاید؟! آن حضرت به طرف راست و چپ نگاه کللرد‬ ‫فراموش کرد ‌‬
‫یگویللد؟ مللردم گفتنللد ‪ :‬ذوالیللدین راسللت‬‫و گفت ‪ :‬ذوالیدین چه م ‌‬
‫یگوید‪ ،‬شما فقط دو رکعت خواندید‪....‬‬ ‫م ‌‬
‫و در روایتی آمده است که پیامبر گرامی فرملود کله »ملن هلم‬
‫یآوریللد و‬
‫یآورم چنانچه شما بیاد م ‌‬ ‫انسانی مثل شما هستم بیاد م ‌‬
‫یکنید هنگللامی کلله مللن‬‫یکنم چنانچه شما فراموش م ‌‬ ‫فراموش م ‌‬
‫فراموش کردم پس بیاد من بیاورید«‪.‬‬

‫‪ -‬مسلم ص ‪.112/213‬‬ ‫‪1‬‬

‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪36‬‬

‫از این حدیثی که در صحیح مسلم روایت شده‪ ،‬هویدا است کلله‬
‫رسول الله‪ ‬با وجود شأن رفیعش که افضل مخلوقات اسللت از‬
‫یشللود‬ ‫بعضی لوازم بشری مبری نیست فراموشی بر او طاری م ‌‬
‫یکننللد‪ .‬لللذا بللر ایلن‬
‫نهای دیگللر فرامللوش م ‌‬
‫همانطوری کله انسلا ‌‬
‫مطلب آیه ‪ 24-23‬سوره کهف صراحتا ً دللت دارد که آن حضرت‬
‫‪ ‬هنگامی که کفار راجع به اصحاب کهف و روح و غیره سوالتی‬
‫مطرح کردند و پیامبر گرامی در جواب گفت ‪ :‬فردا بلله شللما خللبر‬
‫یدهم در حالی که فراموش کرد که بگوید انشاء الللله بلله همیللن‬ ‫م ‌‬
‫خاطر تا مدتی وحی نیامد و هنگامی که سوره کهللف نللازل شللد و‬
‫به سلوالت مشللرکین پاسللخ داده شلد‪ ،‬خداونللد متعللال بله پیلامبر‬
‫گرامی تذکر داد که همه کارهای خود را به مشیت خداونللد متعللال‬
‫معلق بفرمائید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪)  ‬کهف ‪-23 /‬‬
‫یدهللم مگللر‬ ‫»هرگز نگوئی که من فلن چیز را فردا انجام م ‌‬
‫اینکه )بگوئی( اگر خداوند متعال بخواهللد )یعنللی بلله مشللیت‬
‫خداوند متعال معلق بفرما( و یاد کن پروردگارت را هنگللامی‬
‫که فراموش کردی کلله مشللیت او را یللاد کنللی‪ .‬و بگللو امیللد‬
‫ههای رشللد و صلللح راهنمللائی‬ ‫است پروردگارم من را به را ‌‬
‫بفرماید«‪.‬‬
‫لهللا مشللتی نمونلة خللروار اسللت‪ ،‬از دلئل‬
‫خلصه اینکه این مثا ‌‬
‫قرآن مجید و احادیث برای هر منیللب واضللح و روشللن گردیللد کلله‬
‫انبیاء علیهم الصللة والسللم و اولیلاء اللله گلاه گلاهی از مسلائل‬
‫یشوند و به داغ بشری که نسللیان اسللت مبتل‬ ‫خویش فراموش م ‌‬
‫یگردند‪ .‬لذا معبود فقط خداوند متعال است که بلله هیللچ عنللوان‬‫م ‌‬
‫‪37‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یگردد بلکلله او تعللالی از تمللام‬‫نسیان و فراموشی بر او طاری نم ‌‬

‫عوارض بشری پاک و مبری است و حتی از خواب و چرت که یک‬
‫یخبری فللوق نسللیان اسللت پللاک و مللبری اسللت‪ .‬و‬ ‫نوع غفلت و ب ‌‬
‫م﴾ از صفات معبود بر حللق اسللت‬ ‫و ٌ‬
‫ول ن َ ْ‬
‫ة َ‬ ‫خذُهُ ِ‬
‫سن َ ٌ‬ ‫جمله ﴿ل ت َأ ْ ُ‬
‫که خداوند متعال معبود بر حق است غیر از او کسی دیگر معبللود‬
‫نیست چون که خداوند متعال از تمام عوارض مثل خواب و چرت‬
‫و نسیان پاک و مبری بوده اسللت‪ .‬بخلف اشللرف مخلوقللات مثللل‬
‫یشللدند و از‬ ‫انبیاء و اولیاء کلله بللر آنهللا خللواب و نسللیان طللاری م ‌‬
‫یشدند پس چطور‬ ‫هگاهی هم فراموش م ‌‬ ‫اعمال و وظائف خود گا ‌‬
‫یتواننللد از حللال مللا بنللدگان مطلللع شللوند و بلله فریللاد و داد مللا‬ ‫م ‌‬
‫رسیدگی بفرمایند؟‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪.﴾    ‬‬
‫نها و آنچه در زمین است«‪.‬‬
‫»از آن اوست آنچه در آسما ‌‬
‫این جمله دلیل چهارم الوهیت رب العالمین اسللت‪ .‬الللله معبللود‬
‫نها و آنچلله در زمیللن وجللود‬ ‫بر حق است چون که آنچلله در آسللما ‌‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫دارند همه آنها به خداونللد متعللال خلقلا و ملک لا و عبیللدا اختصللاص‬
‫دارند‪ .‬یعنی مخلوق و مملوک و غلم و کنیز الله سللبحانه و تعللالى‬
‫یباشند و خداوند متعلال در آنهلا ملالکیت و تصللرف کامللل دارد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫تحت حکومت و ریاست او قللرار دارنللد هللر چلله او بخواهللد همللان‬
‫یشود‪ .‬فقط مشیت و اراده او تعالی در کائنات عظیللم زمیللن و‬ ‫م ‌‬
‫نها حکم فرما است‪ .‬بعنوان نمونه‪ ،‬تصللرفاتی کلله در جهللان‬ ‫آسما ‌‬
‫یافتنللد هملله و هملله بلله مشللیت و اراده او تعللالی انجللام‬
‫اتفللاق م ‌‬
‫یدهنللد‪ .‬چنللانکه در‬
‫بهللایی کلله در جهللان رخ م ‌‬ ‫یگیرند مثل انقل ‌‬ ‫م ‌‬
‫این مورد آیات زیلادی در قلرآن مجیلد وجلود دارنلد‪ .‬در سلوره آل‬
‫عمران خداوند متعال به پیامبر اسلللم ارشللاد فرمللوده اسللت کلله‬
‫شما بعنوان ذکر اعلن بفرمایید ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪38‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪)    ‬آل عمران‬
‫‪(27-26 /‬‬
‫»بگللو‪ :‬پروردگللارا! اختیللاردار هملله چیزهللا تللوئی هللر کلله را‬
‫یبخشللی و از هللر کلله بخللواهی‬ ‫بخواهی حکومت و دارائی م ‌‬
‫یگیللری‪ ،‬و هللر کللس را‬ ‫حکللومت و دارائی را بللاز پللس م ‌‬
‫یدهی و هر کس را بخواهی خللوار‬ ‫بخواهی عزت و قدرت م ‌‬
‫یگمللان تللو بللر هلر‬‫یداری‪ ،‬خللوبی در دسللت تللو اسللت و ب ‌‬ ‫م ‌‬
‫یگردانی )و بللدین‬ ‫چیزی توانائی‪ .‬بخشی شب را جزو روز م ‌‬
‫یگردنللد( )و بخشللی از(‬ ‫بها کوتاه و روزهللا دراز م ‌‬ ‫سبب ش ‌‬
‫بها‬
‫یگردانی و )لللذا روزهللا کوتللاه و ش ل ‌‬ ‫روز را جزو شب م ‌‬
‫یآوری و مللرده را‬ ‫یشللوند( و زنللده را مللرده پدیللد م ‌‬ ‫دراز م ‌‬
‫زنللده و بلله هللر کللس کلله بخللواهی بللدون حسللاب روزی‬
‫یبخشی«‪.1‬‬ ‫م ‌‬
‫بهللای دنیللا و‬
‫یشود که کلید انقل ‌‬ ‫از این آیات ملکوتی معلوم م ‌‬
‫تهللا هملله و هملله بلله مشللیت و اراده رب العللالمین‬
‫تبللدیل حکوم ‌‬
‫یگیرنللد چللون کلله او مالللک الملللک و شاهنشللاه اسللت در‬
‫انجام م ‌‬
‫تحولت عظیم جهان فقط مشیت و اراده او دخیل اسللت هللر چلله‬
‫یگیرد‪ .‬به هر کللس هللر‬ ‫بخواهد مطابق قضا و قدر در دنیا انجام م ‌‬
‫یکند و از هللر کللس‬‫چه بخواهد قدرت و حکومت و عزت عنایت م ‌‬
‫‪ -‬ترجمه فارسی فی ظلل القرآن‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪39‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یکنللد‪ .‬بلکلله هملله‬

‫بخواهللد قللدرت و حکللومت و عللزت را سلللب م ‌‬
‫یها در قبضة قدرت او تعالی قرار دارند چللون کلله او‬ ‫خیرها و خوب ‌‬
‫بر هر چیز قادر مطلق و توانا است و اختیار تام جهان را دارد هللر‬
‫یکنللد و در تمللام جهللان متصللرف و مللدبر کللل‬ ‫چه بخواهد خلللق م ‌‬
‫یدهللد و هیللچ‬‫است‪ ،‬و منجمله آن تصرفاتی که در کائنات انجللام م ‌‬
‫یتواند در تصرفات او خللی ایجاد کند داخل کردن شللب‬ ‫قدرتی نم ‌‬
‫یکنللد و روز را‬ ‫و روز در یکللدیگر اسللت گللاهی شللب را بللزرگ م ‌‬
‫کوچللک‪ ،‬و گللاهی بللر عکللس اجللزاء شللب را در اجللزاء روز داخللل‬
‫یشود و شب کوچک‪ ،‬هیچ قللدرتی در ایللن‬ ‫یفرماید روز بزرگ م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یتواند ایجاد اختلل کند‪ .‬فقط اوست‬ ‫نظام عظیم رب العالمین نم ‌‬
‫ً‬
‫یآورد مثل حیللوان‬ ‫که زنده را از مللرده و مللرده را زنللده بوجللود م ‌‬
‫یجللان‬ ‫یجان و جوجه جاندار را از تخم مللرغ ب ‌‬ ‫جاندار را از نطفة ب ‌‬
‫یکند و گاهی یک نبی و ولی را از کافر که حیثیت مرده را‬ ‫تولید م ‌‬
‫یآورد‪.‬‬
‫دارد بوجود م ‌‬
‫بلله هللر کللس کلله بخواهللد بللدون حسللاب و کتللاب رزق عنللایت‬
‫یفرمایللد‪ .‬خلصلله اینکلله در تمللام کائنللات ارضللی و سللماوی‬ ‫م ‌‬
‫متصرف‪ ،‬کارساز و حاجت روا فقط خداوند متعللال اسللت‪ ،‬و هیللچ‬
‫احدی را در کارهای خود دخیل و سهیم نگردانیده است‪ .‬چون کلله‬
‫قدرت کامل دارد و در انجام کارها به هیچ احدی محتاج و نیازمنللد‬
‫نیست و همانطوری کلله در پیللدا کللردن و آفریللدن مخلوقللات هیللچ‬
‫احدی شللریک نبللوده و او تعللالی هیللچ احللدی را شللریک نگردانیللده‬
‫اسللت‪ .‬در تصللرفات کائنللات نیللز هیللچ احللدی را دخیللل و سللهیم‬
‫نگردانیده است‪ .‬مشرکین عقیده دارند که خداوند متعال در امللور‬
‫کائنات بندگان مقرب خود را سهیم و شریک گردانیده اسللت‪ ،‬لللذا‬
‫فاند خداوند متعللال‬ ‫آنها مثل او تعالی در انجام بعضی امور متصر ‌‬
‫در تردید عقیده باطله آنهللا فرمللوده اسللت کلله در کائنللات عظیللم‬
‫ارضی و سماوی آنهایی را که شما بعنوان حللاجت روا و متصللرف‬
‫یخوانید بدون مشللیت و اراده مالللک الملللک بلله انللدازه‬ ‫در امور م ‌‬
‫قطمیری‪ 1‬مالکیت و تصرف ندارند‪.‬‬
‫خداوند متعال در سوره فاطر از تصرفات خود در کائنللات بیللان‬
‫کرده است و در پایان ناتوانی کسانی را که مشرکین آنهللا را غیللر‬

‫‪ -‬قطمیر ‪ :‬پوست نازکی که روی هسته خرما قرار دارد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تفسیر آیه الکرسی‬ 40

‫یخواننللد نیللز‬
‌ ‫از خداوند متعال بعنوان حاجت روا و مشکل گشللا م‬
: ‫بیان فرموده است‬
    
  
 
  
  
   
  
  
   
  
   
   
 
 
   
 
   
 
 


 
 
  
 
 
  
  
 
  
 
‫‪41‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)فاطر ‪(14-11 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»شما را خداوند متعللال از خللاک آفریللده اسللت )مللاده بعیللد‬
‫بشر خاک است( سپس از نطفه آفریده است )ماده قریللب‬
‫تهللای گونللاگون‬ ‫انسللان نطفلله اسللت( سللپس شللما را جف ‌‬
‫های حمللل و وضللع‬ ‫آفریده است )یعنی نر و مللاده( هیللچ مللاد ‌‬
‫یکند مگر مطابق علم ازلی و ابدی خداوند متعال و‬ ‫حمل نم ‌‬
‫یشللود و از عمللر او‬ ‫به هیچ صللاحب عمللری عمللر عنللایت نم ‌‬
‫یگردد مگر در لوح محفوظ‪ ،‬و عللم ازللی خداونلد‬ ‫کاسته نم ‌‬
‫متعال قرار دارد‪ .‬این چیز که هر چه مطابق علللم و مشللیت‬
‫یپذیرد بللرای خداونللد متعللال تصللویب‬ ‫خداوند متعال انجام م ‌‬
‫آن آسللان اسللت‪ .‬شللب را در روز و روز را در شللب داخللل‬
‫یفرماید و خورشید و ماه را تابع امر خود گردانیده اسللت‬ ‫م ‌‬
‫شانللد‪ .‬ایللن خللالق و‬
‫و همه اینهللا بللرای وقللتی معیللن در گرد ‌‬
‫متصرف در امور‪ ،‬خداونلد متعلال اسلت و ریاسلت و اختیلار‬
‫کائنات بلله او اختصللاص دارد‪) .‬هیللچ احللدی را در حکللومت و‬
‫ریاسللت خللود شللریک نکللرده اسللت( کسللانی را کلله شللما‬
‫)مشللرکین( غیللر از خداونللد متعللال )بعنللوان حللاجت روا و‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪42‬‬

‫یخوانیللد انللدازه قطمیللری مللالکیت ندارنللد‪.‬‬ ‫مشکل گشللا( م ‌‬

‫)یعنی در کائنات چیللزی بله انللدازه قطمیللری در اختیللار آنهللا‬
‫گذاشته نشده است که بدون مشیت و اراده او تعالی انجام‬
‫یشللنوند و اگللر‬ ‫نها را بخوانید فریللاد شللما را نم ‌‬
‫دهند( اگر آ ‌‬
‫یتوانند شما را اجللابت بکننللد و روز‬ ‫بفرض محال بشنوند نم ‌‬
‫یشوند و مثل علیم و خبیر کسللی‬ ‫قیامت منکر شرک شما م ‌‬
‫یتواند شما را مطلع و خبردار بگرداند«‪.‬‬ ‫دیگر نم ‌‬
‫یتوانللد‬
‫خلصه اینکه هر منیب الی الله از آیات مذکور بآسانی م ‌‬
‫در بگیرد همانطوری که خداوند متعال در آفریدن مخلوقات انبازی‬
‫و شریکی نداشته است در تصرفات و ادارة کائنات نیللز شللریک و‬
‫انباز ندارد همه کارهای بزرگ و کوچک را ذات عظیللم و مقتللدر او‬
‫یدهد و در این قسمت نیز شریکی نداشته و ندارد‪.‬‬ ‫تعالی انجام م ‌‬
‫و بعنللوان نللتیجه و ثمللره فرمللود کلله ایللن خللالق و متصللرف در‬
‫کائنات خداونللد متعللال اسللت و حکللومت و ریاسللت کائنللات بلله او‬
‫اختصاص دارد‪ .‬تقدیم ظرف در جمله )له الملک( بللر ایللن مطلللب‬
‫دللللت دارد کلله خداونللد متعللال در حکللومت و ریاسللت کائنللات‬
‫ه‪ ﴾...‬تللا‬
‫دون ِل ِ‬
‫ن ُ‬
‫مل ْ‬
‫ن ِ‬‫عو َ‬‫ن ت َلدْ ُ‬ ‫وال ّ ِ‬
‫ذي َ‬ ‫شریکی ندارد و در جمله ﴿ َ‬
‫یدهد کلله ای مشللرکین‪ ،‬کسللانی را کلله‬ ‫آخر‪ ...‬مشرکین را تذکر م ‌‬
‫شما بعنوان متصرف در امور و حاجت روا‪ ،‬و مشکل گشا و دافللع‬
‫یخوانیللد مللالکیت و اختیللار‬ ‫بلء‪ ،‬نللافع و ضللار در عللالم غیللب م ‌‬
‫قطمیری) که هملان پوسلته نلازک روی هسللته اسلت( را ندارنللد‪.‬‬
‫چنانکه قرآن مجیللد سللیرت انبیللاء و اولیللاء را بکللثرت بیللان کللرده‬
‫است که آنها برای دفع بل و رفع حاجات همیشه خداوند متعللال را‬
‫یکردند‪ .‬خصوصا ً در‬ ‫یخواندند و به پیشگاه او تضرع و عاجزی م ‌‬ ‫م ‌‬
‫سوره انبیاء خداوند متعال سیرت انبیللاء را بیللان کللرده اسللت کلله‬
‫هملله آنهللا بللرای رفللع مهمللات و مشللکلت خداونللد متعللال را‬
‫هاند و خداونللد متعللال بلله فریللاد آنهللا رسللیدگی و اجللابت‬ ‫یخواند ‌‬‫م ‌‬
‫کرده است و در پایان داستان انبیاء سیرت و مسلللک انبیللاء را در‬
‫باب دعاء خواندن چنین بیان فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪43‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪     ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪       ‬‬

‫‪/‬‬ ‫‪)         ‬انبیاء‬
‫‪(90‬‬
‫»انبیللاء علیهللم الصلللة والسلللم دوام لا ً در بللاب خوب ‌‬
‫یهللا از‬
‫یخواندند در حالی که به‬ ‫یگرفتند و ما را م ‌‬
‫یکدیگر سبقت م ‌‬
‫یترسللیدند و بلله‬
‫تهای ما راغب بودند و از گرفت ما م ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫پیشگاه ما خشوع و خضوع داشتند«‪.‬‬
‫این آیه شریفه مسلللک انبیللاء را در بللاب خوانللدن و دعللاء بیللان‬
‫یکنللد کلله انبیللاء دوامللا ً در هللر حللال فقللط خداونللد متعللال را‬ ‫م ‌‬
‫نها و‬ ‫یکردنللد و مللا انسللا ‌‬
‫یخواندند و هر چیز را از او مسئلت م ‌‬ ‫م ‌‬
‫نها را خداوند متعال موظف کرده اسللت کلله بلله سللیرت انبیللاء‬ ‫ج ‌‬
‫علیهلم الصللة والسللم متمسللک شللویم و آنهلا را اتبللاع کنیلم‪ .‬از‬
‫سیرت انبیاء علیهم الصلة والسلم هویدا است که آنها برای رفللع‬
‫حاجللات و جلللب منللافع در عللالم غیللب فقللط خداونللد متعللال را‬
‫یشللدند بلکلله‬ ‫یخواندنللد و بلله هیللچ کللس متوسللل نم ‌‬ ‫مسللتقیما ً م ‌‬
‫یکردنللد‬ ‫مستقیما ً خداوند متعال را م ‌‬
‫یخواندنللد و از او مسللئلت م ‌‬
‫نانللد و‬‫در حقیقت همه مخلوقات سللائل درگللاه وسللیع رب العالمی ‌‬
‫یکنند چنانکه ایللن مطلللب را‬ ‫تمام مایحتاج خود را از او مسئلت م ‌‬
‫در سوره مبارکه الرحمن بیان فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪       ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫)رحمن ‪(29 /‬‬ ‫‪    ‬‬
‫ناند حاجلات خللود را از‬
‫نها و زمی ‌‬
‫»تمام کسانی که در آسما ‌‬
‫یکنند«‪.‬‬
‫او مسئلت م ‌‬
‫ن‬
‫مل ْ‬‫یانللد و از ﴿ َ‬‫ت﴾ فرشللتگان اله ‌‬ ‫وا ِ‬
‫ما َ‬
‫سل َ‬
‫في ال ّ‬ ‫ن ِ‬ ‫م ْ‬‫مراد از ﴿ َ‬
‫هانللد هملله و هملله از پیشللگاه‬ ‫ض﴾ انبیللاء و اولیللاء و غیر ‌‬ ‫ْ َ‬
‫في الْر ِ‬ ‫ِ‬
‫یخواهد و‬ ‫عظیم او مسئلت دارند و به او نیازمند اند و هر چه او م ‌‬
‫یدهد بدون اینکه از کسی مشورت بگیرد‪.‬‬ ‫یکند انجام م ‌‬ ‫اراده م ‌‬
‫هاش انجللام‬ ‫و جمیللع امللور ارضللی و سللماوی را تنهللا ذات یگللان ‌‬
‫یدهد و در آنها متصرف است‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪44‬‬

‫‪  ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫)سجده ‪(5 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫نها تللا زمیللن )در دنیللا( را فقللط‬
‫»تدبیر جمیع امور از آسللما ‌‬
‫خداوند متعال در تصرف دارد فقط اوست متصرف و مدبر‪.‬‬
‫روز قیامت تصرف و تدبیر تمام امور بخداوند متعللال عللروج‬
‫و رجوع دارند در آن روزی که مقدارش اندازه هزار سال از‬
‫یباشد‪) .‬برای بعضی کفار از این همه بیشتر‬ ‫لهای دنیا م ‌‬
‫سا ‌‬
‫طول دارد(«‪.‬‬
‫خلصه اینکه همانطوری که خداوند متعال تنها خللالق مخلوقللات‬
‫است فقط اوسللت مللدبر و متصللرف در کائنللات عظیللم ارضللی و‬
‫یشللود‪ .‬بنللدگان بللدون اراده و‬‫یخواهللد م ‌‬‫سللماوی‪ ،‬هللر چلله او م ‌‬
‫مشیت او حتی اراده و مشللیتی ندارنللد‪ .‬اول خداونللد متعللال اراده‬
‫یکنند چنانکه در ایللن‬‫یکند در قلب آنها تصور و خیالت خطور م ‌‬ ‫م ‌‬
‫مورد فرموده است ‪:‬‬
‫َ‬
‫ن﴾‬ ‫عللال َ ِ‬
‫مي َ‬ ‫ب ال ْ َ‬ ‫شاءَ الل ّ ُ‬
‫ه َر ّ‬ ‫ن يَ َ‬
‫ن ِإلّ أ ْ‬
‫ءو َ‬ ‫ما ت َ َ‬
‫شا ُ‬ ‫و َ‬
‫﴿ َ‬
‫)التكوير‪.(29 :‬‬
‫»و شما اراده نمىكنيد مگر اينكه خداوند‪ -‬پروردگار جهانيان‪-‬‬
‫اراده كند و بخواهد!«‪.‬‬
‫یزنللد مگللر‬
‫یعنی‪ :‬در قلللب شللما هیللچ تصللوری و خیللالی دور نم ‌‬
‫یفرمایللد سلپس‬ ‫اینکه ابتداء خداوند متعال تصمیم و اراده آن را م ‌‬
‫یآید‪.‬‬ ‫در قلب شما آن اراده و تصور م ‌‬
‫انسان تا حد تصور و خیال نیز بخداوند متعال نیازمنللد و محتللاج‬
‫یکنند تصور و خیال در قلللب مللا‬ ‫است‪ .‬اول خداوند متعال اراده م ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫پیدا م ‌‬
‫مشرکین عقیده داشتند که معبودان آنها در اعطللاء اولد و مللال‬
‫ماند ایللن مسللئله را نیللز خداونللد‬‫و عزت و ذلت آنها دخیللل و سللهی ‌‬
‫متعال در قرآن مجید صراحتا ً بیللان فرمللوده اسللت کلله در اعطللاء‬
‫اولد هیچ احدی را سهیم و شریک و دخیل نگردانیللده اسللت بلکلله‬
‫در بخشش اولد فقط مشلیت و اراده رب العلالمین ملؤثر اسلت‪.‬‬
‫یخواهد‬ ‫یفرماید و هر چه م ‌‬ ‫یخواهد به هر کس عنایت م ‌‬ ‫هر چه م ‌‬
‫‪45‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یفرمایللد بللدون اینکلله از کسللی مشللورت بگیللرد‪ .‬مسللئله‬

‫خلللق م ‌‬
‫اعطاء اولد را در سوره الشوری چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪)   ‬شوری‬
‫‪(50-49‬‬
‫نها و زمیللن بخداونللد متعللال‬ ‫»حکللومت و ریاسللت آسللما ‌‬
‫اختصللاص دارنللد )در ایللن حکللومت و ریاسللت خللود( خلللق‬
‫یکنللد بلله هللر کسللی کلله‬ ‫یخواهد‪ .‬عنایت م ‌‬ ‫یکند آنچه را م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفرمایللد بله هلر کسللی کله‬ ‫بخواهللد تنهللا دخللتر‪ ،‬و عنلایت م ‌‬
‫یکند به هر کسللی کلله بخواهللد‬ ‫بخواهد تنها پسر‪ ،‬و عنایت م ‌‬
‫یدهد هر کس را بخواهد عقیم‪ ،‬یعنی‬ ‫دختر و پسر‪ .‬و قرار م ‌‬
‫ً‬
‫یفرمایللد‪ .‬یقین لا او دانللا و توانللا‬‫هیچ فرزندی به او عنللایت نم ‌‬
‫است«‪.‬‬
‫با بیان ایللن آیلله کریملله عقیللده بللاطله مشللرکین را رد فرمللود‪،‬‬
‫یدانستند حتی آنهللا‬ ‫مشرکین معبود خود را در اعطاء اولد مؤثر م ‌‬
‫یدادند مثل عبدالعزی و عبدالشللمس‬ ‫را به معبودان خود نسبت م ‌‬
‫– یا پیر بخش‪ ،‬ولی بخش و نبی بخللش – حللالنکه غیللر از خداونللد‬
‫متعال بخشاینده فرزند هیچ احدی از انبیاء و اولیاء نیسللتند‪ .‬فقللط‬
‫خداوند متعال است مطابق مشیت و اراده خویش به هر کس هر‬
‫یکند از پسر یا دختر‪ ،‬و اراده مشللیت هیللچ‬ ‫یخواهد عنایت م ‌‬ ‫چه م ‌‬
‫احللدی را دخیللل و سللهیم نگردانیللده اسللت چنللانچه از تللدبر آیللات‬
‫مذکوره هویدا است که بخشنده اولد فقط خداونللد متعللال اسللت‬
‫پللس لزم اسللت کله اولد بلله او نسللبت داده شللوند و مسللمی بله‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪46‬‬

‫عبدالله و عبدالرحمن و خدا بخش و الله بخش و غیره شوند و به‬

‫پیرها و انبیاء و اولیاء نسبت داده نشوند که بزرگترین ظللم اسلت‬
‫که فرزند را خداوند متعال بخشیده است و انسان ظالم او را پیللر‬
‫یکند و خیال و تصور دارد که شللاید پیللر‬ ‫بخش یا پیر داد مسمی م ‌‬
‫او را بخشیده است‪.‬‬
‫حالنکه در سیرت انبیاء و اولیاء این مسئله نیز واضح و روشللن‬
‫بیللان شللده اسللت کلله آنهللا نیللز اولد از خداونللد متعللال مسللئلت‬
‫یکردنللد‪ .‬چنللانکه ابراهیللم خلیللل الللله در سللن پیللری از خداونللد‬
‫م ‌‬
‫متعال اولد طلب کرد و خداوند متعللال در کهللولت بلله او دو پسللر‬
‫رشید از دو مادر عنایت فرمود و حضرت ابراهیم از خداوند متعال‬
‫یکللرد کلله بلله ا او دو فرزنللد در زمللان‬
‫همیشه تشکر و سللتایش م ‌‬
‫کهللولت عنللایت فرمللوده اسللت‪ .‬خداونللد متعللال دعللاء و سللتایش‬
‫ابراهیم خلیل الله را چنین حکایت نموده است ‪:‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)ابراهیم ‪(39 /‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»حمللد و سللتایش بخداونللدی اختصللاص دارد کلله بلله مللن‬
‫)ابراهیم( در سن پیری دو فرزند رشللید اسللماعیل و اسللحق‬
‫را عنایت فرموده است‪ ،‬یقین لا ً پروردگللارم دعللاء خواننللدگان‬
‫یکند«‪.‬‬
‫خود را اجابت م ‌‬
‫یکنللد کلله دو فرزنللد‬‫حضللرت ابراهیللم خلیللل الللله اعللتراف م ‌‬
‫ناند آن هم بعللد از خوانللدن و طلللب‬ ‫برومندش عنایت رب العالمی ‌‬
‫)که او خداوند متعال را خوانللد و از او طلللب کللرد و بلله او عنللایت‬
‫شدند( باین خاطر فرمود ‪:‬‬
‫‪   ‬‬
‫)ابراهیم ‪(39 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یشللنود و اجللابت‬
‫»پروردگللارم فریللاد فریادکننللدگان را م ‌‬
‫یفرماید«‪.‬‬
‫م ‌‬
‫‪47‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫همچنین حضرت زکریا ‪ ‬که فرزندی نداشت و بلله سللن پیللری‬

‫رسیده بود از خداوند متعال مسئلت نمود که به او فرزندی عنایت‬
‫بفرماید‪ .‬خداوند متعال به او فرزندی رشید عنایت فرمود‪ .‬چنللانکه‬
‫در سوره مریم دعاء حضرت زکریا ‪ ‬چنین ذکر شده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)مریم ‪(6-3 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»هنگامی که حضرت زکریللا آهسللته خوانللد پروردگللارش را‪،‬‬
‫هاند و سرم‬ ‫نهای من سست شد ‌‬ ‫فرمود‪ :‬پروردگارا‪ ،‬استخوا ‌‬
‫هام محللروم‬ ‫یدرخشد لیکن هر زمان تللو را خوانللد ‌‬ ‫از پیری م ‌‬
‫هاید )اکنللون کلله در آخللر‬ ‫هام بلکه به دعاهایم جواب داد ‌‬‫نشد ‌‬
‫عمرم قرار دارم( و از موالی خود احساس خطللر را بعللد از‬
‫خللودم دارم‪ ،‬و زنللم نللازا بللوده اسللت‪ .‬لللذا اکنللون از شللما‬
‫یخواهم که بمن فرزندی برومنللد عنللایت بفرمائیللد تللا کلله‬ ‫م ‌‬
‫وارث )علللوم مللن( و وارث علللوم آل یعقللوب باشللد و او را‬
‫فرزندی صالح و نیک و مورد پسند خود بگردان«‪.‬‬
‫هاش زکریا ‪ ‬جواب عنایت فرمود که مللن‬ ‫خداوند متعال به بند ‌‬
‫یکنللم اگرچلله زمللان فرزنللد‬
‫بشما در این موقع فرزنللدی عنللایت م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪48‬‬

‫شما از نظر اسباب ظاهری نیست و من بر آن قادرم کلله در غیللر‬

‫موقع فرزند عنایت کنم‪.‬‬
‫نها و زمیللن حکللومت و ریاسللت کامللل‬ ‫خداوند متعال در آسللما ‌‬
‫دارد و در هللر چیللز متصللرف و مللدبر فقللط ذات عظیللم الشللان‬
‫اوسللت‪ ،‬و در خلللق مخلوقللات و تللدبیر و تصللرف آنهللا شللریکی و‬
‫انبازی نداشته و ندارد و در حکومت و ریاست وسیع او تعالی هیچ‬
‫یتوانللد اختللللی بوجللود بیللاورد و بللر علیلله حکللومت او‬ ‫احللدی نم ‌‬
‫ً‬
‫یتوانند تظاهراتی بکنند بلکه هملله و هملله در برابللر او طوع لا و‬ ‫نم ‌‬
‫ماند و هیچ احدی بدون اذن و اجللازه او تعللالی حللتی بلله‬ ‫ً‬
‫کرها تسلی ‌‬
‫یتواند بکنللد بلکلله شللفاعت نیللز بللاذن و‬ ‫پیشگاه او شفاعت هم نم ‌‬
‫یگیرد‪.‬‬
‫اراده و مشیت او انجام م ‌‬
‫مشللرکین معبللودان خللود را محبوبللان خداونللد متعللال تصللور‬
‫یکردند و عقیده داشتند که شللفاعت آنهللا را بلله هیللچ عنللوان از‬ ‫م ‌‬
‫یشللود چللونکه محبوبللان خداونللد‬ ‫پیشللگاه خداونللد متعللال رد نم ‌‬
‫یپذیرد‪ ،‬بللاین خللاطر‬ ‫لاند و محب شفاعت محبوبان خود را م ‌‬ ‫متعا ‌‬
‫یکردند که اگر ما معبودانی را جز خداوند متعال پرستش‬ ‫اظهار م ‌‬
‫یکنیم به این خاطر اسللت کلله مللا را بللا شللفاعت خللود بخداونللد‬ ‫م ‌‬
‫متعال نزدیک بگردانند‪ .‬لذا عبادت و پرستش آنهللا بخللاطر حصللول‬
‫قرب خداوند متعال و شفاعت آنها عند الللله اسللت‪ .‬ایللن عقیللده و‬
‫ههای متعللددی بیللان فرمللوده‬ ‫ادعای آنها را خداوند متعال در سللور ‌‬
‫است‪ .‬در سوره یونس آیه ‪ 18‬چنین بیان کرده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)یونس ‪(18 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یکنند غیر از خداوند متعال‪ ،‬کسانی را‬ ‫»مشرکین پرستش م ‌‬
‫یتواننللد برسللانند )در صللورت عللدم‬
‫کلله بلله آنهللا ضللرری نم ‌‬
‫یتواننللد برسللانند در صللورت‬
‫پرستش و نه به آنهللا سللودی م ‌‬
‫‪49‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫تکنندگان ما هسللتند در‬

‫یگویند که اینها شفاع ‌‬
‫پرستش( و م ‌‬
‫پیشگاه خداوند متعال«‪.‬‬
‫یشود که مشرکین پرسللتش معبللودان خللود‬ ‫از این آیه معلوم م ‌‬
‫یکردند که آنها برای شفاعت به پیشگاه خداوند متعللال‬ ‫را توجیه م ‌‬
‫یشللوند لللذا پرسللتش آنهللا عبللث و بیهللوده و شللرک‬ ‫پرسللتش م ‌‬
‫یشود اما خداوند متعال این توجیه آنها را نپللذیرفت و‬ ‫محسوب نم ‌‬
‫برای آنها شرک محسوب کلرد چلون اینهلا غیلر اللله را بلا عبلادت‬
‫یکنند در حالی که عبادت حللق اختصاصللی‬ ‫خداوند متعال شریک م ‌‬
‫رب العللالمین اسللت و هیللچ احللدی بلله هیللچ عنللوانی و تللوجیهی‬
‫یتواند شریک رب العالمین قرار بگیرد لذا توجیه مشللرکین کلله‬ ‫نم ‌‬
‫یگیللرد مللردود و غیللر قابللل قبللول‬
‫عبادت برای شللفاعت انجللام م ‌‬
‫است‪ .‬در دنباله آیه ‪ 18‬سللوره یللونس بلله مشللرکین چنیللن جللواب‬
‫داد ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)یونس ‪(18 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یدهید‬‫»بگو‪ :‬آیا )ای مشرکین!( شما خداوند متعال را خبر م ‌‬
‫نها و زمیللن‬
‫به شفاعت کسانی که هیللچ چیللزی را در آسللما ‌‬
‫یداننللد خداونللد متعللال پللاک و مللبری و برتللر اسللت )از‬
‫نم ‌‬
‫شرکت کسلانی کلله مشللرکین بللا خداونللد متعللال در عبللادت‬
‫یکنند(«‪.‬‬
‫شریک م ‌‬
‫توضیح ‪ :‬خداوند متعال در جواب ادعاء شفاعت فرموده است‬
‫یگیرد که شفیع از احوال کسللانی‬ ‫که شفاعت بعد از علم انجام م ‌‬
‫یکنللد خللبر داشللته باشللد در حللالی کلله‬‫کلله برایشللان شللفاعت م ‌‬
‫نها و زمیللن و مللا بینهمللا‬
‫معبودان مشللرکین هیللچ خللبری از آسللما ‌‬
‫یتوانند شفاعت کنند؟‬ ‫ندارند چطور م ‌‬
‫معنای دوم آیه اینکه ای پیامبر گرامی‪ ،‬به مشرکین بگللو کلله آیللا‬
‫یدهید خداوند متعال را به شفاعت کسانی که خداونللد‬ ‫شما خبر م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪50‬‬

‫یدانلللد – یعنلللی آن‬ ‫نها نم ‌‬‫متعلللال آنهلللا را در زمیلللن و آسلللما ‌‬

‫نها ندارنللد – اگللر‬ ‫تکنندگان وجللودی در زمیللن و آسللما ‌‬ ‫شللفاع ‌‬
‫یدانسللت لللذا شللما بللدون‬ ‫یداشتند حتما ً خداوند متعال آنها را م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یخوانیلد و پرسلتش‬ ‫دلیل و ملدرک آنهلا را شلفیع تصلور کلرده‪ ،‬م ‌‬
‫یکنید و در حالی که برای شفاعت آنها که بللرای شللما شللفاعت‬ ‫م ‌‬
‫کنند هیچ دلیل عقلی و نقلی وجود ندارد‪ .‬پس چرا شما عبللادت را‬
‫که حق اختصاصی رب العالمین است برای غیلر اللله و بله خلاطر‬
‫یدهید‪ .‬در حالی کلله خداونللد متعللال در‬ ‫جلب شفاعت آنها انجام م ‌‬
‫قرآن مجید و احادیث گهربار سرور کائنات‪ ‬بلله جهانیللان دسللتور‬
‫نداده است که شما انبیاء و اولیاء الله را بعنوان شفیع بخوانیللد یللا‬
‫اینکه سجده تعظیمی کنید یا اینکلله مرقللد آنهللا را طللواف کنیللد یللا‬
‫برایشللان سللبیل بزنیللد و نللذورات تقللدیم کنیللد‪ .‬حللالنکه خوانللدن‪،‬‬
‫تانللد و حلق اختصاصلی رب‬ ‫سجده‪ ،‬طللواف و نللذورات همله عباد ‌‬
‫ناند و هیچ احدی به هیچ عنوانی و تللوجیهی در عبللادت کلله‬ ‫العالمی ‌‬
‫حق خصوصی او تعالی است شریک نبوده و نیست و نخواهد شد‪.‬‬
‫شرک مشرکین در هر عصر و زمان فقط در قسللمت عبللادت رب‬
‫العالمین و بعضی صفات عالیة او بوده است‪ ،‬ورنه هیللچ مشللرکی‬
‫عقیللده دو خللالق و دو رب مسللاوی را نداشللته اسللت حللتی از‬
‫یشد کلله زمیللن‬ ‫مشرکین عصر رسول الله‪ ‬هنگامی که سوال م ‌‬
‫یدادنللد‬ ‫نها را چه کسی خلق نموده است؟ فورا ً جللواب م ‌‬ ‫و آسما ‌‬
‫یشد که چلله کسللی شللما‬ ‫که خداوند متعال‪ .‬و اگر از آنها سوال م ‌‬
‫یدهللد و چلله کسللی اختیللار سللمع و‬ ‫را از زمیللن و آسللمان رزق م ‌‬
‫بصری شما را دارد؟ و کیست که زنللده را از مللرده و مللرده را از‬
‫یکنلد و چله کسلی املور جهلان را در اختیلار دارد؟‬ ‫زنلده خلارج م ‌‬
‫یدادنللد کلله خداونللد متعللال اسللت‪ ،‬ایللن‬ ‫مشللرکین فللورا ً جللواب م ‌‬
‫مطالب بعنوان دلیل »علی سبیل اعتراف من الخصللم« در قللرآن‬
‫هاند‪ .‬بعنللوان نمللونه بللذکر چنللد آیلله اکتفللاء‬
‫مجید بکثرت ذکللر شللد ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪51‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)زمر ‪(38 /‬‬
‫»اگر سؤال کنید )شما ای پیامبر اسلم( از مشرکین که چلله‬
‫نها و زمیللن را آفریللده اسللت؟ فللورا ً جللواب‬
‫کسللی آسللما ‌‬
‫نها و زمیللن‬‫یدهند که الله است )که آفریده اسللت آسللما ‌‬ ‫م ‌‬
‫را(«‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫)زخرف ‪(9 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫نها و زمیللن را آفریللده‬ ‫»اگر سوال کنید که چه کسی آسللما ‌‬
‫است )مشرکین( فورا ً جواب م ‌‬
‫یدهنللد کلله ذات توانللا و دانللا‬
‫آنها را آفریده است«‪.‬‬
‫مشرکین نه تنها عقیده به ذات مقدس الللله داشللتند بلکلله او را‬
‫یدانستند که در سوره زخرف بجای خلقهللن الللله‬ ‫توانا و دانا نیز م ‌‬
‫گفتند‪ :‬العزیز العلیم که ذات توانا و دانا آنها را آفریده است‪.‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪52‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)یونس ‪(32-31 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یدهد )ای‬ ‫»بگو )ای پیامبر اسلم!( چه کسی به شما رزق م ‌‬
‫مشرکین( از آسمان و زمین؟ چه کسی مالک سللمع و بصللر‬
‫شما است؟ و چه کسی است که زنللده را از مللرده و مللرده‬
‫یکند؟ و چه کسی اسللت کلله تمللام امللور‬ ‫را از زنده خارج م ‌‬
‫ً‬
‫یکنللد؟ )مشللرکین( فللورا جللواب‬ ‫کائنللات را تللدبیر و اداره م ‌‬
‫یدهد و اختیار سللمع و‬ ‫یدهند‪ :‬الله است که )به ما رزق م ‌‬ ‫م ‌‬
‫بصر را دارد و مللرده را از زنللده و زنللده را از مللرده اخللراج‬
‫یکند و تمام امور کائنات را از جزئی و کلللی تللدبر و اداره‬ ‫م ‌‬
‫یکند(‪) .‬پس ای پیامبر گرامللی!( بلله آنهللا بگللو‪ :‬از خداونللد‬ ‫م ‌‬
‫یترسید )در حالی که اعتراف دارید کلله هملله چیللز‬ ‫متعال نم ‌‬
‫یکنید پس در عبادت با او چرا دیگللران را‬ ‫را از او دریافت م ‌‬
‫یترسید؟ بلکه باید بترسللید و بللا‬ ‫یکنید؟ آیا از او نم ‌‬‫شریک م ‌‬
‫او دیگری را شریک نکنید(‪ .‬پللس ایللن خللدا اسللت‪ ،‬پروردگللار‬
‫حقیقی شما‪ ،‬پس چیست بعد از راستی مگر گمراهللی پللس‬
‫یشوید«‪.‬‬ ‫کجا منصرف کرده م ‌‬
‫در آخر فرمود‪ :‬ایللن ذات رازق و مالللک سللمع و بصللر و مخللرج‬
‫حی از میت و مخرج میت از حی و مدبر کل شللی خداونللد متعللال‬
‫است که اختیاردار بر حق و مالک شللما اسللت‪ .‬پللس از عبللادت او‬
‫هها و‬‫یشللوید و بلله آسللتان ‌‬
‫بعبادت غیر الللله کجللا منصللرف کللرده م ‌‬
‫یگردید؟! و خداونللد متعللال‬ ‫عتبات مخلوقات حیران و سرگردان م ‌‬
‫هاید در حالی که اعتراف دارید که رازق و‬ ‫و منان را فراموش کرد ‌‬
‫هکننده و کشنده شما فقط خداوند متعال است و تمام‬ ‫مالک و زند ‌‬
‫یکند؟! و به هیچ کسی چیزی را تفویض‬ ‫امور کائنات را او اداره م ‌‬
‫نکرده است که او باختیار خللودش تصللرفی داشللته باشللد و بللدون‬
‫اذن و اراده و مشیت خداوند متعال کاری را انجام دهد‪.‬‬
‫نها و زمیللن عظمللت و جلل و‬ ‫در حکللومت و ریاسللت آسللما ‌‬
‫های است که هیللچ احللدی بللدون اذن و‬ ‫کبریایی رب العالمین بانداز ‌‬
‫یتواند شللفاعت کنللد‪ .‬هملله در برابللر او گللردن تسلللیم‬ ‫اجازه او نم ‌‬
‫‪53‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫هاند این مطلب را در جمله بعد چنین بیان فرموده‬

‫خود را خم کرد ‌‬
‫است ‪:‬‬
‫عن ْدَهُ إ ِّل ب ِإ ِذْن ِ ِ‬
‫ه﴾‬ ‫ع ِ‬ ‫ش َ‬
‫ف ُ‬ ‫ذا ال ّ ِ‬
‫ذي ي َ ْ‬ ‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫﴿ َ‬
‫)البقرة‪(255 :‬‬
‫»کیست آنکه در پیشگاه او میللانجیگری کنللد مگللر بللا اجللازه‬
‫او؟«‪.‬‬
‫یتوانللد‬ ‫استفهام انکاری است‪ ،‬یعنی هیچ احدی بللدون اذن او نم ‌‬
‫شفاعت کند‪ .‬و این صلفت پنجللم از صلفات خللدا اسللت کله مقلام‬
‫یکند‪.‬‬
‫الوهیت و مقام عبودیت را روشن م ‌‬
‫یایستند‬ ‫چه بندگان همگی در بارگاه الوهیت بر جایگاه بندگی م ‌‬
‫یکننللد‪ .‬همچللون بنللدة‬ ‫یروند و نه از آن تخطی م ‌‬ ‫نه از آن فراتر م ‌‬
‫یایستند که در حضللور اربللاب خللود گسللتاخی‬ ‫فروتن فرمانبردار م ‌‬
‫یپللردازد و پیللش از دسللتور او‬ ‫یکند و خودسللرانه بلله سللخن نم ‌‬ ‫نم ‌‬
‫یدهد‪،‬‬ ‫یزند و در نزد او جرأت میانجیگری بخود نم ‌‬ ‫دست بکاری نم ‌‬
‫مگر آنگاه که به او اجازه داده شود‪ .‬بدین هنگللام متواضللعانه ایللن‬
‫یکنللد‪.‬‬‫یگردد و در حدود اختیار خود میانجیگری م ‌‬ ‫اجازه را پذیرا م ‌‬
‫بندگان در میان خود متفاوت هستند در ترازوی خدا نیز با یکللدیگر‬
‫یایسللتد کلله لیللاقت‬ ‫تفاوت دارند ولیکن هر یک از آنان در جللائی م ‌‬
‫یگللذارد‪،‬‬ ‫های از حد و مللرز خللود پللا فراتللر نم ‌‬‫آن را دارد‪ ،‬و پیچ بند ‌‬
‫های است به عظمت و شوکت و رهبت و هیبللتی‬ ‫این الهام و اشار ‌‬
‫که در ظل الوهیت وال و بالی خداوندی قرار دارد صیغه استفهام‬
‫یدهللد و‬ ‫انکاری به این الهام و اشاره‪ ،‬عمللق و ژرفللای بیشللتری م ‌‬
‫یبللود‪،‬‬ ‫بیانگر آن است که چنین کاری ناشدنی است و اگر چنین م ‌‬
‫ینمود‪ .‬پس آن چه کسی است که بتوانللد بللدون‬ ‫زشت و ناپسند م ‌‬
‫اجازه خداوند در پیشگاه او شفاعت و میانجیگری کند؟‬

‫بحث شفاعت‬
‫های بسیار مهم در باب توحیللد‬ ‫مسئله شفاعت در حقیقت مسئل ‌‬
‫و راه شللرک بللوده اسللت‪ .‬اکللثر مشللرکین دنیللا معبللودان خللود را‬
‫هاند‪ .‬در حالی کلله عبللادت بللا‬
‫بعنوان شفیع‪ ،‬عبادت و پرستش کرد ‌‬
‫تمام اقسامش حق اختصاصی رب العالمین بوده است‪.‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪54‬‬

‫نها معمللول بللوده‬ ‫در دنیا سه نوع شفاعت بیللن انسللا ‌‬

‫است‪:‬‬
‫‪ (1‬شفاعت وجاهت )پست و مقام(‪.‬‬
‫‪ (2‬شفاعت محبت‪.‬‬
‫‪ (3‬شفاعت بالذن‪.‬‬
‫شللفاعت وجللاهت و پسللت و مقللام آنسللت کلله مشللفوع للله‬
‫یگردانللد‪ .‬شللفاعت پللذیر از مقللام و پسللت او احسللاس خطللر‬ ‫م ‌‬
‫یکند و بدون اراده قلبی بناچار شفاعت صاحب پست و مقام را‬ ‫م ‌‬
‫هانللد‪ :‬سللارق‬ ‫یپذیرد‪ ،‬مثالش را چنین بیللان کرد ‌‬ ‫از روی مصلحت م ‌‬
‫یخواهللد جهللت اجللرای حللد‬ ‫یشود و حللاکم م ‌‬ ‫هنگامی که گرفتار م ‌‬
‫دسللت او را قطللع کنللد‪ ،‬وزیللر کشللور بعنللوان شللفیع بمحضللر او‬
‫یپللردازد‪ .‬حللاکم از مقللام بلنللد او تحللت تللأثیر قللرار‬ ‫بشللفاعت م ‌‬
‫یپذیرد اگللر چلله قلب لا ً‬ ‫ً‬
‫یگیرد و شفاعت در حق سارق مصلحتا م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یخواست آن سارق را عفو کند‪ .‬سبب پللذیرش شللفاعت وزیللر‬ ‫نم ‌‬
‫یشللود‪ .‬ایللن نللوع شللفاعت بلله پیشللگاه احکللم‬ ‫مقام و پسللت او م ‌‬
‫نپذیر نیست‪ ،‬که خداوند متعال از پسللت و مقللام و‬ ‫الحاکمین امکا ‌‬
‫وجللاهت کسللی تحللت تللأثیر قللرار گیللرد و شللفاعت او را بپللذیرد‪.‬‬
‫خداوند متعال پاک و مبری است از اینکه از وجاهت و مقام کسی‬
‫مرعللوب باشللد و شللفاعت او را بللدون رضللایت و پسللند خللودش‬
‫بپذیرد چنانکه حاکم بللدون رضللایت و پسللند قلللبی اش از پسللت و‬
‫یشللود و شللفاعت او را مصلللحتا ً در‬ ‫مقام وزیر کشللور مرعللوب م ‌‬
‫یپذیرد‪.‬‬‫حق سارق م ‌‬

‫حکم این نوع شفاعت نسبت به خداوند متعال‬

‫اگر کسی این عقیده را داشته باشد که خداوند متعللال از مقللام‬
‫یگیرد و بدون رضللایت خللودش‬ ‫و وجاهت کسی تحت تأثیر قرار م ‌‬
‫یپذیرد این چنین عقیده نسبت به خداوند متعلال‬ ‫شفاعت آنها را م ‌‬
‫کفر است چون که خداوند متعال از پست و مقللام هیللچ احللدی از‬
‫مقربان خودش خوف و هراس ندارد و نسبت به حکومت خللودش‬
‫یکنللد‪ ،‬بخلف‬ ‫از هیچ صللاحب پسللت و مقللامی احسللاس خطللر نم ‌‬
‫پادشاهان دنیا که از وزراء خویش برای کشورشان احساس خطلر‬
‫یفرماید ‪ :‬اگر کسلی چنیلن‬ ‫یکنند‪ .‬علمه شاه اسماعیل شهید م ‌‬ ‫م ‌‬
‫‪55‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫های داشته باشد که خداوند متعال از وجاهت و مقام پیللامبر‪،‬‬ ‫عقید ‌‬

‫یگیللرد بللدون‬
‫های تحللت تللأثیر قللرار م ‌‬‫امام‪ ،‬ولی‪ ،‬شللهید یللا فرشللت ‌‬
‫یپذیرد‪ .‬حقا که مشرک و جاهللل‬ ‫رضایت خودش شفاعت آنها را م ‌‬
‫مطلق نسبت بلله ذات اقللدس سللبحانه و تعللالی اسللت و او مقللام‬
‫شامخ مالک الملک را نفهمیده است‪.1‬‬

‫دوم‪ :‬شفاعت محبت‬

‫شفاعت محبت آنست که محبت شفیع باعث پللذیرش شللفاعت‬
‫شللود اگللر چلله شللفاعت پللذیر قلب لا ً خشللنود و راضللی در پللذیرش‬
‫شفاعت نبوده است‪.‬‬
‫مثال شفاعت محبت ‪ :‬دزدی محکوم بلله مجللازات قطللع دسللت‬
‫یکنللد‪ ،‬مثللل‬ ‫شده است‪ .‬یکی از محبوبان حاکم برایش شفاعت م ‌‬
‫زن یا فرزند او‪ ،‬حاکم از محبت محبوبان خودش تحت تللأثیر قللرار‬
‫یکنللد‪.‬‬
‫یگیرد بدون رضایت و خشللنودی قلللبی سللارق را عفللو م ‌‬ ‫م ‌‬
‫اگرچه از مقام آنها احساس خطری برای حکومت خودش نداشت‬
‫یکنللد‪ .‬شللاه‬‫لیکن محبت آنها او را مجبللور بلله پللذیرش شللفاعت م ‌‬
‫یفرمایند ‪ :‬که این نوع شفاعت بلله پیشللگاه رب‬ ‫اسماعیل شهید م ‌‬
‫العالمین امکان ندارد و اگر کسی این عقیده شفاعت را نسبت به‬
‫خداوند متعال داشته باشد او مشرک و جاهل مطلق نسبت بللذات‬
‫مقدس رب العالمین است مثل اول‪.‬‬

‫سوم‪ :‬شفاعت بالذن‬

‫شفاعت بالذن آن است که شخصی در محضللر اللله سللبحانه و‬
‫تعللالی مطللابق خشللنودی و رضللامندی او بللرای دیگللران شللفاعت‬
‫بکند‪.‬‬
‫مثل کسی را نفس اماره فریب داده است و او مرتکللب عملللی‬ ‫ً‬
‫خلف قانون شده است‪ ،‬اما قصد تخلللف را نداشللته اسللت‪ .‬و بللر‬
‫یکنلد و‬‫آنچه مرتکب شده نلادم و پشلیمان اسلت گریله و زاری م ‌‬
‫یشناسد و به حقانیت قانون معترف و مقر است‬ ‫خود را مجرم م ‌‬
‫و اعتراف به تقصیر و جرم دارد‪.‬‬

‫‪ -‬تقویة الیمان ص ‪.35‬‬ ‫‪1‬‬

‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪56‬‬

‫یدارد کلله مجرمللی‬ ‫یآیللد و اظهللار م ‌‬ ‫حللاکم را بللر او ترحللم م ‌‬

‫های نیست و بر آنچه مرتکلب شللده اعلتراف دارد‪ .‬اطرافیللان‬ ‫حرف ‌‬
‫یخواهد این مجرم را عفو کند‪.‬‬ ‫یکنند که حاکم م ‌‬ ‫حاکم احساس م ‌‬
‫یداند‪ .‬چللون کلله‬ ‫لیکن عفو بدون توجیه خلف مصلحت و قانون م ‌‬
‫یماند‪.‬‬ ‫اگر بدون توجیه عفو کند برای قانون هیچ احترامی باقی نم ‌‬
‫یشوند که او‬ ‫لذا آنها از اشارات و کنایات یا تصریح حاکم متوجه م ‌‬
‫یخواهد مجرم را عفو کند‪ .‬لیکن مشروط بتقاضللای عفللو از او‪،‬‬ ‫م ‌‬
‫یکننللد و حللاکم کلله قلبللا ً‬ ‫آنهللا نیللز در حللق مجللرم شللفاعت م ‌‬
‫یپللذیرد و مجللرم را‬ ‫یخواست او را عفو کند شللفاعت آنهللا را م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یگویند‪.‬‬‫یکند این را »شفاعت بالذن« م ‌‬ ‫عفو م ‌‬
‫حکم این شفاعت این شفاعت نزد اهل سنت حق و ثابت است‬
‫در این دو فائده وجود دارد اول احترام قانون‪ ،‬دوم اکرام شفیع‪.‬‬
‫یفرماینللد‪ :‬ایللن نللوع شللفاعت بلله‬ ‫علمه شاه اسماعیل شهید م ‌‬
‫یگیللرد و آنچلله در قللرآن‬ ‫بارگاه ایزد منللان امکللان دارد و انجللام م ‌‬
‫مجید و احادیث سرور کائنات منقول شده اسللت همیللن شللفاعت‬
‫بالذن مراد است که انبیلاء علیهلم الصللة والسللم و اولیلاء اللله‬
‫یدهند‪.1‬‬ ‫باذن و اجازة خداوند متعال آن را انجام م ‌‬
‫خلصه ‪ :‬شفاعت وجاهت و محبت در حقیقت مورد خشللنودی‬
‫و پسند شفاعت پذیر نیستند بلکه از خوف مقام صاحب مقام و از‬
‫یپذیرد و خلف آنچه تصللمیم‬ ‫ترس رنج محبوبان شفاعت آنها را م ‌‬
‫یکند‪.‬‬
‫گرفته بود م ‌‬
‫این دو نوع شفاعت به پیشگاه احکم الحللاکمین امکللان ندارنللد‪.‬‬
‫حتی در ادیان سماوی گذشته کسی معتقد به این دو نوع شفاعت‬
‫در دنیا و آخلرت نبلوده اسلت‪ .‬چلون کله خلف شلأن عظیلم اللله‬
‫سللبحانه و تعللالی هسللتند و نقللص عظیمللی بللرای ذات مقللدس او‬
‫یشوند‪.‬‬‫تعالی محسوب م ‌‬
‫لیکن مشرکین مکه عقیللده شللفاعت محبللت را داشللتند‪ .‬قللرآن‬
‫مجید شدیدا ً عقیده آنها را رد کرده و عقیده شفاعت محبللت را از‬
‫نوع شفاعت قهری و شرکی قرار داده است‪.‬‬
‫و در حقیقللت در شللفاعت بللالذن مللؤثر حقیقللی خشللنودی و‬
‫تپذیر اسللت و شللفاعت ثمللرة رحللم و احسللان و‬ ‫رضامندی شفاع ‌‬

‫‪ -‬تقویة الیمان ص ‪.39‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪57‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫اذن اوست اگر چه ظاهرا ً شفاعت را سبب قرار داده است‪ ،‬و در‬
‫این نوع شفاعت دو حکمت پنهان است‪.‬‬
‫اول تعظیم و تکریم شفیع دو تکریم و احترام قانون خداوندی و‬
‫این شللفاعت هرگللز خلف عظمللت و عللزت رب العللالمین نیسللت‬
‫چون که در واقع این شفاعت اثر ترحم و اکللرام احکللم الحللاکمین‬
‫است‪.‬‬
‫در اثبات شفاعت بالذن و نفی شفاعت قهری آیللات و احللادیث‬
‫هاند کلله بللذکر و تشللریح تعللدادی اکتفللاء کللرده‬
‫متعللددی نقللل شللد ‌‬
‫یشود اول همین جمله آیه الکرسی‪:‬‬ ‫م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫)بقره ‪(255 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»چه کسی است که بتواند بدون اجازة خداوند در پیشگاه او‬
‫شفاعت و میانجیگری کند؟«‪.‬‬
‫در این جمللله کلله بصللورت اسللتفهام انکللاری ذکللر شللده اسللت‬
‫شفاعت قهری را نفی و بالذن را اثبات نموده است‪.‬‬
‫و در سوره سبا آیه ‪ 23‬چنین فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫)سباء ‪(23 /‬‬ ‫‪‬‬
‫»شفاعت سودی در پیشگاه الهی ندارد مگر برای کسی که‬
‫او تعالی اجازه دهد«‪.‬‬
‫و در سوره النجم فرموده است ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)نجم ‪(26 /‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪58‬‬

‫نها قرار دارند کلله شللفاعت آنهللا‬

‫»فرشتگان زیادی در آسما ‌‬
‫هیچ سودی ندارد مگر بعد از اذن خداوند متعال که برای هر‬
‫کسی بخواهد و از او خشنود باشد«‪.‬‬
‫یشود کلله شللفاعت بللدون اجللازه رب‬ ‫از آیات مذکوره معلوم م ‌‬
‫یتوانللد‬
‫یگیرد برای هیچ کسللی هیللچ شللفیعی نم ‌‬ ‫العالمین انجام نم ‌‬
‫بدون اذن شفاعت کند بلکه هملله آنهللا )فرشللتگان و انبیللاء علیهللم‬
‫الصلة والسلللم( گللوش بفرمللان رب العللالمین هسللتند حللتی یللک‬
‫یکنند چنللانکه‬ ‫سخن هم بدون اجازة رب العالمین تلفظ و تکلم نم ‌‬
‫این مطلب را در سوره نبا آیة ‪ 37‬بیان فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫فرشتگان(‬
‫)نبأ ‪38 /‬‬
‫رحمن‪ ،‬روح )جبرائیل ‪ (‬و‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫»روزی که در محضر‬
‫یکند مگر کسی‬ ‫یایستند هیچ احدی تکلم نم ‌‬
‫بصورت صف م ‌‬
‫که به او رحمن اجازه بدهد و او مطابق رضلامندی او سلخن‬
‫بگوید«‪.‬‬
‫یشود که معززترین فرشته کلله جبرئیللل‬ ‫از آیه شریفه معلوم م ‌‬
‫یگویللد‪ ،‬پللس‬‫امین باشد بدون اذن و اجازة رب العالمین سخن نم ‌‬
‫یکند؟‬‫چگونه بدون اذن برای کسی شفاعت م ‌‬
‫ههللای ماقبللل علملله ابللن کللثیر فرمللوده‬‫در تشریح این آیلله و آی ‌‬
‫است ‪:‬‬
‫»وأخللبر أن الملئكللة الللتي فللي السللموات مللن‬
‫المقربيللن وغيرهللم‪ ،‬كلهللم عبيللد خاضللعون لللله‪ ،‬ل‬
‫يشفعون عنده إل بإذنه لمن ارتضللى‪ ،‬وليسللوا عنللده‬
‫كالمراء عند ملوكهم‪ ،‬يشفعون عندهم بغيللر إذنهللم‬
‫فيما أحبه الملوك وأبوه«‪.1‬‬
‫یفرماید که خداوند متعال خبر داده اسللت کلله ملئکلله‬‫مفسر م ‌‬
‫نها‪ ،‬وجود دارند از مقربین و غیره در پیشگاه خداونللد‬
‫که در آسما ‌‬
‫‪ -‬ابن کثیر ص ‪ ،45‬ج ‪.4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪59‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یکننللد‬
‫عاند و به پیشگاه او تعللالی شللفاعت نم ‌‬ ‫متعال خاشع و خاض ‌‬
‫مثل امراء به دربار ملوک نیستند که بدون اذن و اجازه ملللوک بلله‬
‫یپردازند در مواردی کله مللوک آنهلا را پسلند دارنلد یلا‬ ‫شفاعت م ‌‬
‫اینکه پسند ندارند‪.‬‬
‫یشللود‬ ‫در پیشگاه رب العالمین به هیچ عنللوانی سللخن گفتلله نم ‌‬
‫چه جائی که شفاعت برای کسی انجام گیرد؟‬
‫یگیلرد بلر ملا‬ ‫وقتی که شلفاعت بلاذن خداونلد متعلال انجلام م ‌‬
‫بندگان مجرم لزم است که فقط او سبحانه و تعالی را در هر جللا‬
‫و هر وقت بخوانیم او به هر کسی از بندگان مقربش کلله بخواهللد‬
‫یدهد و به این خاطر دستور داده اسللت‬ ‫اجازه شفاعت برای ما م ‌‬
‫کلله هللر جللا و هللر وقللت فقللط او را بخللوانیم و بللس‪ ،‬و شللفاعت‬
‫شللافعین را نیللز از او بخللواهیم‪ .‬چنللانکه پیللامبر گرامللی اسلللم در‬
‫دعای اذان به مللا آمللوزش داده اسللت کلله مقللام محمللود و مقللام‬
‫وسیله و فضیلت و شفاعت را برای او از خداونللد متعللال مسللئلت‬
‫نمائیم‪.‬‬
‫»اللهم رب هذه الدعوة التامللة‪ ,‬والصلللة القائمللة‪,‬‬
‫آت محمدا ً الوسيلة والفضيلة‪ ,‬وابعثه مقاما ً محمللودا ً‬
‫الذي وعدته‪] ,‬إنك ل تخلف الميعاد[« و فللی روایللة‪:‬‬
‫»وارزقنا شفاعته« »ای الللله! مالللک ایللن دعللوت کللامله و‬
‫نماز قائمه عنایت بفرما به محمد‪ ‬مقللام وسللیله و فضللیلت را و‬
‫های‪،‬‬‫مبعوث بگردان او را در مقام محمود که شما با او وعده کرد ‌‬
‫یقینا تو وعده را خلف نمی کنی«‪ .‬و در یک روایللتی آمللده اسللت‪:‬‬
‫»و نصللیب مللا بگللردان شللفاعت او را«‪ .‬از دعللای اذان معلللوم‬
‫یشود که مقام محمود و مقام وسیله و فضیلت را برای سللرور‬ ‫م ‌‬
‫کائنات باید از خداوند متعال مسئلت کرد‪.‬‬
‫همچنین در دعاء جنازه اطفال سرور کائنات به امتش آمللوزش‬
‫داده است که شفاعت اطفللال را نیللز از خداونللد متعللال مسللئلت‬
‫نمایند‪.‬‬
‫»اللهم اجعله لنللا فرطلا ً واجعللله لنللا أجللرا ً وذخللرا ً‬
‫واجعله لنا شافعا ً ومشفعًا« ای الله! این طفل را برای مللا‬
‫های بگردان و او را برای ما اجری و ذخری قرار بللده‬‫پیش فرستاد ‌‬
‫و او را برای ما شافع بگردان و شفاعت او را برای ما بپذیر‪.‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪60‬‬

‫های و حللدیثی خداونلد متعلال بله ملا دسللتور نللداده‬ ‫و در هیلچ آی ‌‬

‫است که انبیاء و اولیاء و فرشتگان او را بعنوان شللفیع بخللوانیم و‬
‫برای آنها نللذر و خیللرات بللدهیم‪ .‬بللر ملا بنللدگان لزم اسلت کله از‬
‫خداوند متعال کمک و استمداد بخواهیم او تعالی اختیار دارد از هر‬
‫کسی به هر کیفیللتی کلله بخواهللد بللرای مللا کللار بگیللرد‪ .‬چنللانکه از‬
‫یشود که بواسللطه حضللرت خضللر ‪ ‬بللرای‬ ‫سوره کهف معلوم م ‌‬
‫نفع مساکین و والدین صللالح و نیللک و دو فرزنللد یللتیم مللرد صللالح‬
‫یگرفت‪ .‬لذا بللر هملله مللا لزم اسللت کلله تنهللا یللک‬ ‫خدمت و کار م ‌‬
‫خدای قادر و توانا را بخوانیم‪ ،‬او مختار است کله هلر کلس را اذن‬
‫شفاعت یا دستور خدمت برای ما بدهد‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬مشرکین مکه به چه شفاعتی عقیده داشتند؟‬
‫جواب ‪ :‬آنها قائل بشفاعت محبت بودند‪ ،‬فرشتگان را دخللتران‬
‫یخواندنللد و‬ ‫یکردنللد و آنهللا را م ‌‬‫نللازنین خداونللد متعللال تصللور م ‌‬
‫یکردند و همچنین معبللودان دیگللر را محبوبللان خداونللد‬ ‫پرستش م ‌‬
‫یکردند‪.‬‬ ‫یدانستند و آنها را پرستش م ‌‬ ‫متعال م ‌‬
‫دلیل اول ‪» :‬وکانت قریش تطللوف بالکعبللة وتقللول‪:‬‬
‫واللت والعلللزی ومنلللات الثلثلللة الخلللری فلللإنهن‬
‫الغرانیللق العلللی وإن شللفاعتهن لللترتجی وکللانوا‬
‫یقولون‪ :‬بنللات الللله عزوجللل وهللن یشللفعن إلیلله«‪.1‬‬
‫یگفتند‪ :‬قسم بلله لت و‬ ‫یکردند‪ ،‬و م ‌‬‫قریش به دور کعبه طواف م ‌‬
‫ههای‬ ‫ً‬
‫عزی و منات که در درجه سللوم قلرار دارد‪ .‬یقینلا اینهلا پرنلد ‌‬
‫یشود‪ .‬و آنهللا را دخللتران‬ ‫بلند پروازند و شفاعت آنها امید کرده م ‌‬
‫یگفتنللد و عقیللده داشللتند کلله بلله محضللر خداونللد متعللال‬‫خللدا م ‌‬
‫یکنند‪.‬‬
‫شفاعت م ‌‬
‫سوال ‪ :‬مشرکین مکه معتقد به چه شفاعتی بودند‪ ،‬اخروی یللا‬
‫دنیوی؟‬
‫اگر گفته شود که عقیده شللفاعت اخللروی را داشللتند اعللتراض‬
‫یشللود کلله آنهللا منکللر حشللر و نشللر بودنللد چطللور عقیللده‬‫وارد م ‌‬
‫شفاعت اخروی را داشتند؟‬
‫جواب ‪ :‬مشرکین قائل بشفاعت دنیوی بودند و منکر شللفاعت‬
‫یگفتند‪:‬‬ ‫اخروی – و قول بشفاعت اخروی به فرض آخرت بود – م ‌‬
‫‪ -‬فیض الباری ج ‪ 4‬ص ‪.238‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪61‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫اگر مطابق تصور شما ای صللاحبان رسللالت و وحللی قیللامت برپللا‬

‫یفرمایند و ما را‬‫شود بزرگان و معبودان ما نیز در آنجا شفاعت م ‌‬
‫یدهنللد‬‫بللا شللفاعت خللویش از مؤاخللذه خداونللد متعللال نجللات م ‌‬
‫همانطوری که با شفاعت خویش در دنیللا مللا را از مصللائب نجللات‬
‫یدهند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫دلیل اول ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪.﴾  ‬‬
‫)فصلت ‪(50 /‬‬
‫یکنم‪) ،‬بفرض محال( اگللر ارجللاع‬ ‫»وقوع قیامت را تصور نم ‌‬
‫یهللا‬
‫داده شوم به پیشگاه ربم نللزد او برایللم حسللنات و خوب ‌‬
‫وجود دارد«‪.‬‬
‫دلیل دوم ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪.﴾      ‬‬
‫)الکهف ‪.(36 /‬‬
‫یکنم )و بفرض محال( اگر ارجاع‬ ‫»وقوع قیامت را تصور نم ‌‬
‫داده شدم به پیشگاه پروردگارم حتما ً منقلب بهللتری از ایللن‬
‫خواهم یافت«‪.‬‬
‫یگفتنللد کلله‬
‫یفرمایللد کلله مشللرکین م ‌‬
‫حضرت حسللن بصللری م ‌‬
‫یکنند چون که عقیللده‬ ‫معبودان ما در امور دنیا برای ما شفاعت م ‌‬
‫معاد را نداشتند‪.‬‬
‫»شفعاؤنا في إصلح معايشنا في الللدنيا لنهللم ل‬
‫تکننده در امور‬ ‫يقرون بالبعث«‪ 1‬مشرکین م ‌‬
‫یگفتند که شفاع ‌‬
‫دنیای ما هستند‪ ،‬چون که آنها عقیده حشر و نشر را نداشتند‪.‬‬
‫سوال ‪ :‬اگر کسی را مختار و متصرف ندانند و بعنللوان شللفیع‬
‫یشود؟‬‫مافوق السباب بخوانند آیا این هم شرک محسوب م ‌‬

‫‪ -‬البحر المحیط ج ‪ 5‬ص ‪.133‬‬ ‫‪1‬‬

‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪62‬‬

‫جواب ‪ :‬بدون شک و تردید بعنوان شفیع مافوق السللباب غیللر‬

‫الله را خواندن شرک است چون که مشرکین مکه معبللودان خللود‬
‫یدانسلتند و در امللور عظلام آنهلا را‬ ‫را در امور حقیره متصلرف م ‌‬
‫یخواندنلللد و‬ ‫یدانسلللتند و بعنلللوان شلللفیع آنهلللا را م ‌‬
‫متصلللرف نم ‌‬
‫یگفتند که ما حوائج خود را پیش این بزرگان و محبوبان خداونللد‬ ‫م ‌‬
‫تهای ملا‬ ‫یکنیم و آنها از پیشگاه مالک الملک حاج ‌‬ ‫متعال مطرح م ‌‬
‫یگذارد چللون کلله‬ ‫یخواهند و خداوند حرف آنها را به زمین نم ‌‬ ‫را م ‌‬
‫محبوبان او تعالی هستند‪.‬‬
‫خلصة کلم اینکه مشرکین نسبت به معبللودان خللود دو عقیللده‬
‫یدانستند‬ ‫داشتند‪ ،‬اول اینکه خود آنها را متصرف در امور حقیره م ‌‬
‫یخواندنللد‪،‬‬ ‫یخواندند‪ .‬دوم اینکه بعنوان شفیع آنهللا را م ‌‬ ‫و آنها را م ‌‬
‫خداوند متعال بدون تفریق بین دو عقیده فتوی کفر و شللرک آنهللا‬
‫را صادر کرد و آنها را مشرک و کافر خواند‪ .‬و در میان این دو نوع‬
‫خواندن فرقی بیان نکرد و نگفت که اگر آنها را مختار و متصللرف‬
‫بدانید و بخوانیلد شلرک اسلت و اگلر آنهلا را شلفیع تصلور کنیلد و‬
‫مافوق السباب بخوانید شرک نیست یقین بدانید که فللرق بیللن دو‬
‫دعا نه در قرآن مجید آمده اسللت و نلله در حللدیث شللریف سللرور‬
‫کائنات و نلله در کلم صللحابه و تللابعین و تبللع تللابعین و نلله در کلم‬
‫ائمه متبوعین‪ ،‬یقینا ً بلله گللوش دل بشللنوید کلله نللص صللریح قللرآن‬
‫مجید صراحتا ً دللت دارد بر ایللن مطلللب کلله غیللر الللله را بعنللوان‬
‫شفیع مافوق السباب خواندن و عبادت کردن شرک صریح است‪،‬‬
‫تکنندگان آنها را از شرک مبری‬ ‫و تأویل »شفعاؤنا عند الله« عباد ‌‬
‫یکند‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫ول‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬‫ضللّر ُ‬ ‫مللا ل ي َ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ن الّللل ِ‬ ‫دو ِ‬ ‫ن ُ‬ ‫ملل ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫دو َ‬ ‫عُبلل ُ‬ ‫وي َ ْ‬
‫﴿ َ‬
‫عْنللدَ الّللل ِ‬
‫ه‬ ‫ؤَنا ِ‬ ‫عا ُ‬ ‫ف َ‬ ‫شلل َ‬ ‫ء ُ‬ ‫ؤل ِ‬‫ه ُ‬ ‫ن َ‬ ‫قوُلو َ‬ ‫وي َ ُ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ع ُ‬ ‫ف ُ‬ ‫ي َن ْ َ‬
‫َ‬
‫ت‬‫وا ِ‬ ‫ما َ‬ ‫سلل َ‬‫فللي ال ّ‬ ‫م ِ‬ ‫عل َ ُ‬‫ما ل ي َ ْ‬ ‫ه بِ َ‬‫ن الل ّ َ‬ ‫ل أت ُن َب ُّئو َ‬ ‫ق ْ‬ ‫ُ‬
‫مللللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ع ّ‬‫عللللالى َ‬ ‫وت َ َ‬‫ه َ‬ ‫حان َ ُ‬ ‫سللللب ْ َ‬‫ض ُ‬ ‫فللللي الْر ِ‬ ‫ول ِ‬ ‫َ‬
‫)يونس‪(18:‬‬ ‫ن﴾‬
‫ركو َ‬ ‫ُ‬ ‫ش ِ‬ ‫يُ ْ‬
‫یکننللد‬
‫»مشرکین غیر از خداوند تعال کسللانی را پرسللتش م ‌‬
‫یتواند برسانند و نه منفعتی در حالی‬ ‫که به آنها نه ضرری م ‌‬
‫یگوینللد اینهللا شللفاعت کننللده مللا هسللتند بلله پیشللگاه‬
‫کلله م ‌‬
‫یدهید به خداوند متعللال از‬ ‫خداوند متعال بگو آیا شما خبر م ‌‬
‫‪63‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫نها هیللچ چیللزی را‬

‫حللال معبللودانی کلله در زمیللن و آسللما ‌‬
‫یداننللد‪ .‬خداونللد تعللال پللاک و منللزه و متعللالی اسللت از‬
‫نم ‌‬
‫شرکت کسانی که مشرکین آنها را در عبادت با خدا شللریک‬
‫یکنند«‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫تفسیر این آیه قبل ً ذکر شده است کلله صللراحتا ً دللللت دارد بللر‬
‫این مطلب که مشرکین معبودان خللود را جهللت شللفاعت عبللادت‬
‫یکردند لذا آنها را خداوند متعال مشرک گفت مثللل کسللانی کلله‬ ‫م ‌‬
‫یکنند‪.‬‬
‫غیر الله را متصرف دانسته پرستش م ‌‬
‫دلیل دوم ‪:‬‬
‫ذوا من دون ِ َ‬
‫م ِإلّ‬ ‫ه ْ‬ ‫عب ُدُ ُ‬‫ما ن َ ْ‬‫ول َِياءَ َ‬ ‫هأ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ْ ُ‬ ‫خ ُ‬ ‫ن ات ّ َ‬ ‫ذي َ‬ ‫وال ّ ِ‬ ‫﴿ َ‬
‫م‬‫ه ْ‬
‫م ب َي ْن َ ُ‬ ‫حك ُ ُ‬ ‫ه يَ ْ‬‫ن الل ّ َ‬‫فى إ ِ ّ‬ ‫ه ُزل ْ َ‬ ‫قّرُبوَنا إ َِلى الل ّ ِ‬ ‫ل ِي ُ َ‬
‫ن‬
‫م ْ‬ ‫دي َ‬ ‫ه ِ‬‫ه ل يَ ْ‬ ‫ن الل ّ َ‬‫ن إِ ّ‬ ‫فو َ‬ ‫خت َل ِ ُ‬
‫ه يَ ْ‬ ‫في ِ‬‫م ِ‬ ‫ه ْ‬‫ما ُ‬ ‫في َ‬ ‫ِ‬
‫فاٌر﴾‬ ‫َ‬
‫بك ّ‬ ‫َ‬
‫و كاِذ ٌ‬ ‫ه َ‬‫ُ‬
‫)الزمر‪(3 :‬‬
‫»کسانی که جز خداوند متعللال کارسللاز و متصللرف انتخللاب‬
‫یکنیللم‬ ‫یگویند‪ :‬ما آنها را پرسللتش نم ‌‬
‫هاند در حالی که م ‌‬‫کرد ‌‬
‫مگر برای اینکه ما را بخداوند متعال ویژه نزدیک کننللد یقین لا ً‬
‫خداوند متعال در مسللائلی کله بللا هلم اختلف دارنللد فیصللله‬
‫خواهد کرد و یقینا ً خداوند متعال کاذبین و کفرکنندگان را بلله‬
‫یرساند«‪.‬‬‫مقصد نم ‌‬
‫یباشد‪ ،‬مشللرکین عقیللده داشللتند‬ ‫مقصد از قرب در امور دنیا م ‌‬
‫کلله معبللودان آنهللا در دنیللا بللرای آنهللا بلله پیشللگاه خداونللد متعللال‬
‫یکنند و تضرع و دعاهای آنها را به خداوند متعال منتقل‬ ‫شفاعت م ‌‬
‫یکننللد و‬
‫یکنند و حاجات آنها را به محضر رب العالمین مطرح م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یخواهند که حاجات آنها را تکمیل کند چنانچه در دنیا وزراء‬ ‫از او م ‌‬
‫یکنند و‬‫یدهند و مطرح م ‌‬ ‫امور مردم را به دربار سلطین ارجاع م ‌‬
‫یکنند‪ .‬خلصلله اینکلله‬ ‫آنها حاجات مردم را بواسطة وزراء تکمیل م ‌‬
‫یخواندند و عبللادت‬ ‫مشرکین معبودان خود را شفیع تصور کرده م ‌‬
‫یکردند با وجود این تأویل خداونللد متعللال آنهللا را کللاذب و کفللار‬ ‫م ‌‬
‫یشلود کله اتخلاذ اولیلاء‬ ‫ً‬
‫گفته است‪ .‬از این آیله صلراحتا معللوم م ‌‬
‫)دون الللله( بللرای شللفاعت کفللر و شللرک اسللت و در تأویللل آن‬
‫باند‪.‬‬‫کاذ ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪64‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(255 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫یداند و بلله چیللزی‬
‫»آنچه را که پیش رو و پشت سر دارند م ‌‬
‫از علللم او دسللت نیابنللد مگللر آن مقللداری را کلله او خللود‬
‫بخواهد«‪.‬‬
‫یداند آنچه را که پیش رو دارنللد و آنچلله را کلله پشللت‬ ‫خداوند م ‌‬
‫سر دارند‪ .‬این شیوه‪ ،‬تعبیری است از دانش شامل و کامل که بللر‬
‫همه چیز دور و بر آنان احللاطه دارد و بلله کنلله و غللور اشللیاء آگللاه‬
‫یگردد کلله هللم اینللک‬ ‫است‪ .‬چه دانش خدا شامل زمان حاضری م ‌‬
‫یبرند‪ .‬و همچنین شامل گذشته نهانی است که بوده‬ ‫در آن بسر م ‌‬
‫یشود که خواهللد‬ ‫های م ‌‬ ‫است و رفته است و نیز در بر گیرنده آیند ‌‬
‫آمد و از دیدة ایشان پنهان است‪.‬‬
‫همچنین دانش خدا در هللر وقللت و آنللی شللامل همللة چیزهللائی‬
‫یدانند‪ .‬ایللن شللیوة بیللان‪ ،‬بطللور‬ ‫یدانند و یا نم ‌‬
‫است که مردمان م ‌‬
‫کلی یک تعبیر لغوی است که بیانگر شمول آگاهی و نهایت دانللائی‬
‫ییابنلد و بللر چیلزی اطلع‬ ‫است‪ .‬اما مردمان بلر چیلزی آگلاهی نم ‌‬
‫یکنند مگر بر آن چیزی کلله خللدا بدیشللان اجللازه فهللم و‬ ‫حاصل نم ‌‬
‫‪1‬‬
‫درک آن را بدهد و بخواهد بدان پی ببرند ‪.‬‬
‫در این قسمت کمال علمی رب العالمین بیان شده است‪ .‬همه‬
‫آنچه که گذشته است و رفته است و آنچه را کلله در زمللان حاضللر‬
‫یآید همه و همه را هر‬ ‫هست و آنچه را که در زمان آینده بوجود م ‌‬
‫یدانللد و بللس‪ ،‬و‬‫وقت و هللر جللا و هللر آن فقللط خداونللد متعللال م ‌‬
‫هاند مگر بلله آن‬ ‫مخلوقات هیچ چیزی از علوم الهی را احاطه نکرد ‌‬
‫مقداری که او خودش خواسته باشد‪ .‬از مخلوقات خداونللد متعللال‬
‫قاند که به آنها علم و دانش عنایت شده است ‪:‬‬ ‫فقط سه مخلو ‌‬
‫هاند‪.‬‬ ‫‪ -1‬فرشتگان الهی که از نور خلق شد ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫نها که از خاک خلق شد ‌‬ ‫‪ -2‬انسا ‌‬

‫‪ -‬ترجمه فارسی فی ظلل القرآن‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪65‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫هاند‪.‬‬
‫نها که از نار خلق شد ‌‬ ‫‪ -3‬ج ‌‬
‫همه علوم به فرشتگان عنایت نشده است‪ .‬هنگامی که خداوند‬
‫متعال آدم‪ ‬را خلق کرد و مقللام شللامخ آدم‪ ‬را بعنللوان خلیفلله‬
‫بیان فرمود و به فرشللتگان دسللتور سللجده را بللرای آدم‪ ‬صللادر‬
‫هها در مقابل کمللالت علمللی آدم ‪ ‬اظهللار نللادانی و‬ ‫کرد و فرشت ‌‬
‫یعلمللی نمودنللد و اعللتراف کردنللد کلله علللم آنهللا محللدود بلله آن‬
‫ب ‌‬
‫مقداری است که خداوند متعال به آنها تعلیم داده است و حضرت‬
‫آدم‪ ‬در میللدان مسللابقه علمللی از فرشللتگان سللبقت بللرد و بللا‬
‫کمالت علمللی خللویش مخللدوم و سللجود ملئکلله قللرار گرفللت‪ .‬و‬
‫خداوند متعال کمالت علمی آدم را انگیزه آفرینش او و ذریللات او‬
‫قرار داد و کمالت علمی و عملی آدم و ذریات او بر مفاسللد بنللی‬
‫آدم ترجیح پیدا کردند‪ .‬در حالی کلله فرشللتگان دارای علللم کللثیری‬
‫یعلمی و نللادانی‬ ‫بودند لیکن در برابر علوم الهامی آدم‪ ‬اظهار ب ‌‬
‫کردند و آدم ‪ ‬با علوم الهامی و استعدادی خللودش از فرشللتگان‬
‫سبقت جست و مخدوم و مسجود ملئکه قرار گرفت‪ .‬پس نسبت‬
‫به ملئکه‪ ‬ثابت شد که‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(255 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫هاند از علوم الهی مگللر آن مقللداری‬
‫»فرشتگان احاطه نکر‌د ‌‬
‫که او تعالی خواسته است«‪.‬‬
‫مسأله مسابقه علمی آدم‪ ‬با فرشتگان در قرآن مجیللد چنیللن‬
‫بیان شده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ 66

  

    
    
 
  
 
  

 

  
  
   
   
  
  
   


 
 
 
  
  

 
  
  
(33-30 / ‫)بقره‬
‫ بر آنم کلله‬:‫»در آن هنگام که پروردگارت به فرشتگان گفت‬
‫ آیا بر آنی که در زمیللن‬: ‫خلیفه ای در زمین قرار دهم گفتند‬
‫نهللا بریللزد و‬
‌ ‫کسی را قرار دهی که در آن تبللاهی کنللد و خو‬
‫حال آن که ما به ستایش و تکریللم و تعظیللم تللو مشللغولیم؟‬
‫‪67‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یدانیللد‪ .‬و بلله آدم‬‫یدانم که شللما نم ‌‬ ‫گفت‪ :‬من حقائقی را م ‌‬

‫مهلای )هملة اشلیاء و خلواص آنهلا( را آملوخت )تلا کله در‬ ‫نا ‌‬
‫زمیللن بهللره برگیللرد و از آن سللودمند گللردد( آنگللاه خللدا آن‬
‫اشیاء را به فرشتگان نمود و گفت مرا از نام ایللن اشللیاء )و‬
‫یگوییللد )در اینکلله‬ ‫خللواص آنهللا( آگللاه سللازید اگللر راسللت م ‌‬
‫یبینیللد(؟ فرشللتگان‬ ‫هتر برای جانشللین م ‌‬ ‫خویشتن را شایست ‌‬
‫گفتنللد ‪ :‬تللو پللاک و بزرگللی و مللا جللز آن نللدانیم کلله بلله مللا‬
‫های‪ ،‬گفللت ‪ :‬ای آدم‪،‬‬ ‫های‪ ،‬این تللوئی کلله دانللا و فللرزان ‌‬ ‫آموخت ‌‬
‫مهای ایشان و خواص آنها آگاهی ده‪ ،‬هنگامی که‬ ‫آنها را از نا ‌‬
‫مها )و خواص آنها( آگللاهی داد‪ .‬گفللت ‪ :‬بلله‬ ‫فرشتگان را از نا ‌‬
‫نها و زمیللن‬ ‫یدانللم آنچلله را در آسللما ‌‬ ‫شما نگفتم کلله مللن م ‌‬
‫یسللازید و‬ ‫یدانللم آنچلله را آشللکار م ‌‬ ‫نهفته و نهان اسللت و م ‌‬
‫یدارید«‪.‬‬ ‫آنچه را پوشیده م ‌‬
‫خلصه اینکه از گفت و شنود فرشتگان الهی عدم علللم آنهللا در‬
‫علومی که آدم‪ ‬به آن آگاهی داشت معلوم و هویدا است و ثابت‬
‫گردید که فرشتگان معصوم و مقرب او تعالی جمیع علم ماکللان و‬
‫مایکون را نداشتند و ندارند چرا که داشتن جمیع ماکان و مللایکون‬
‫در خواص علمی الله سبحانه و تعالی نشده اسللت‪ .‬حللتی علللومی‬
‫که به آدم‪ ‬عنایت شده بود و خود آدم‪ ‬نیز علم جمیع ما کان و‬
‫یدانسللت حللتی کلله حکللم صللریح رب العللالمین را‬
‫مللایکون را نم ‌‬
‫فراموش کرد و مرتکب خطا گشت‪ ،‬و بر اثر این نسیان از فرمان‬
‫رب العالمین از ارتکاب خطا مورد عتاب قرار گرفت و از بهشللت‬
‫هاش بیرون کرده شد و تا زمانی که خداوند متعال باو‬ ‫برین با زوج ‌‬
‫کلمات توبه را تلقین نفرمود مورد بخشش قرار نگرفت‪ ،‬اینهللا دو‬
‫یاند که آدم ‪ ‬جمیع علم ما کان و ما‬ ‫دلیل و مدرک صریح و قرآن ‌‬
‫یکون را نداشتند و به او عنایت نشده بود پس ثابت شد‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(255 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫هانللد از علللوم الهللی مگللر آن‬
‫»)فرشللتگان( احللاطه نکر‌د ‌‬
‫مقداری که او تعالی خواسته است«‪.‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ 68

‫ دسللتور صللریح داده بودنللد کلله شللیطان‬‫خداوند متعال به آدم‬

،‫ توجه داشته باشید که بللر اثللر وسوسلله و شللیطنت‬،‫دشمن است‬
‫ شللیطان‬،‫ههای لزم‬ ‌ ‫شما را از بهشت بیرون نکند با این همه توصی‬
‫ را لغزانید و او را از بهشت برین بیللرون کللرد خداونللد‬‫لعین آدم‬
:‫متعال این مطلب را در سوره طه چنین بیان فرموده است‬
  
   
 
 
 
   
   
  
  
  
 
 
 
 
 
  
  
 

 
  
  
 
  
 
  
 
‫‪69‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫)طه ‪(122-117 /‬‬

‫»پس ما به آدم گفتیم که این شیطان دشمن شللما و زوجلله‬
‫شماست‪ ،‬لذا شما را از بهشت بیرون نکند‪ ،‬کلله در مشللقت‬
‫یافتید‪ .‬یقینا ً در بهشت گرسنگی و عریللانی را نم ‌‬
‫یبینیللد و‬ ‫م ‌‬
‫یکنیلد‪ .‬شلیطان لعیلن در‬ ‫احسلاس تشلنگی و آفتلابزدگی نم ‌‬
‫قلللب او وسوسلله انللداخت و گفللت‪ :‬ای آدم‪ ،‬مللن تللو را بلله‬
‫درخللتی دائم البقللاء )همیشلللگی( و حکومللتی بللدون زوال‬
‫یکنم )بر اثر این وسوسه( حضرت آدم و حوا از‬ ‫راهنمایی م ‌‬
‫ً‬
‫آن درخت ممنوع خوردند‪ .‬فورا لباس آنها از تن بیرون شد و‬
‫گهللای درختللان‬ ‫آنهللا شللروع کردنللد بلله برخللود پوشللاندن بر ‌‬
‫بهشت‪ .‬آدم مرتکب خطا شد و از حکم صریح رب العللالمین‬
‫منحرف گشت‪ .‬سپس او را پروردگارش برگزید و توبه او را‬
‫پذیرفت و بر صراط مستقیم رهبری فرمود«‪.‬‬
‫در حقیقللت حضللرت آدم‪ ‬آگاهللانه حکللم خداونللد متعللال را‬
‫های که از درخللت ممنللوعه تنللاول کللرد‪،‬‬
‫نافرمانی نکرد‪ .‬بلکه لحظ ‌‬
‫کامل ً از نهی الهی فراموش بود‪.‬‬
‫این مطلب را خداوند متعال در سوره طه چنیللن بیللان فرمللوده‬
‫است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫)طه ‪(115 /‬‬
‫»ما از آدم تعهد گرفتلله بللودیم قبللل از اشللتباه و خطللای او‪،‬‬
‫لیکن آدم فراموش کرد و ما از او عزم عصللیان و نافرمللانی‬
‫را احساس نکردیم«‪.‬‬
‫یفرماینللد کلله خطللا و نافرمللانی آدم‬‫خداونللد متعللال صللراحتا ً م ‌‬
‫بدون عزم نافرمللانی بللود بلکلله خطللای بللدون عمللد از او سللر زد‪.‬‬
‫های بود و دانللش سرشللاری بلله او‬ ‫لیکن چون که دارای علوم کثیر ‌‬
‫تبرین به دار‬ ‫عنایت کرده بودیم مورد عتاب قرار گرفت و از بهش ‌‬
‫امتحان اعزام شد و سپس کلمات تلوبه را بله او عنلایت کردیلم و‬
‫سپس او را از برگزیدگان خود قرار دادیم‪.‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪70‬‬

‫‪      ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪   ‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪﴾     ‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(37 /‬‬
‫»حضرت آدم کلمات تللوبه را از پروردگللارش حاصللل کللرد و‬
‫هپللذیر و‬
‫خداوند متعللال تللوبه او را پللذیرفت‪ .‬چللون کلله او توب ‌‬
‫مهربان است«‪.‬‬
‫ن‬
‫وإ ِ ْ‬
‫سَنا َ‬
‫ف َ‬‫مَنا أ َن ْ ُ‬‫کلمات توبه نزد جمهور مفسرین ﴿َرب َّنا ظَل َ ْ‬
‫ن﴾ هستند‪.‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫ري َ‬ ‫س ِ‬‫خا ِ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫م َ‬‫ن ِ‬ ‫مَنا ل َن َ ُ‬
‫كون َ ّ‬ ‫ح ْ‬ ‫فْر ل ََنا َ‬
‫وت َْر َ‬ ‫غ ِ‬ ‫لَ ْ‬
‫م تَ ْ‬
‫های بودنللد لیکللن علللم ماکللان و‬ ‫حضرت آدم‪ ‬دارای علوم کثیر ‌‬
‫یدانسللتند فرامللوش‬ ‫مللایکون را نداشللتند‪ .‬حللتی گللاهی از آنچلله م ‌‬
‫یگرفتنللد‬ ‫یگشتند و مورد عتاب قرار م ‌‬ ‫یشدند و مرتکب خطا م ‌‬ ‫م ‌‬
‫هاش‬ ‫و تللا خداونللد متعللال کلمللات تللوبه را بلله او تلقیللن نکللرد تللوب ‌‬
‫پذیرفته نشد‪ .‬وقتی که به ابو البشر علم ما کان و ما یکون عنایت‬
‫نشده است در حالی که او بر ملئکه مقربین بخاطر علللم برتللری‬
‫داشت و سجود الملئکه قرار گرفت‪ .‬پس به فرزنللدان او بطریللق‬
‫اول علم ما کان و مایکون عنایت نشده اسللت چللون کلله علللم مللا‬
‫کان و مایکون از صفات مختصة باریتعالی است‪.‬‬
‫بعنوان نمونه‪ ،‬از افضل بشللر و افضللل مخلوقللات یعنللی محمللد‬
‫یکنم که او نیز مثل ابو البشر علم مللا کللان و‬ ‫رسول الله‪ ‬ذکر م ‌‬
‫ما یکون را نداشتند و باو عنایت نشده بود‪ .‬حالنکه مشرکین مکلله‬
‫عقیده داشتند کله انبیلاء و اولیلاء هلر چیلز را هلر وقلت و هلر جلا‬
‫یشللوند و بلله‬ ‫یداننللد و هللر کللس آنهللا را بخوانللد آنهللا مطلللع م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یدهند و اگر در حیطة قدرت انبیاء و اولیاء‬ ‫درخواست آنها پاسخ م ‌‬
‫ینماینللد و خداونللد متعللال‬ ‫چیزی نباشد از خداوند متعال مسئلت م ‌‬
‫یدهد تحت ایللن عقیلده پللوچ‪ ،‬هنگللامی‬ ‫ههای آنها پاسخ م ‌‬ ‫به خواست ‌‬
‫که سرور کائنات اظهار رسالت و نبوت کردند و آنها را بخواندن و‬
‫عبادت خداوند متعللال فللرا خواندنللد‪ ،‬مشللرکین بلله پیللامبر گرامللی‬
‫گفتند که اگر شما واقعا ً رسللول رب العللالمین هسللتید بگوییللد کلله‬
‫یشوند و چه اجناسی ارزان؟ چون‬ ‫سال دیگر چه اجناسی گران م ‌‬
‫‪ -‬العراف ‪.23 /‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪71‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫که آنها عقیده داشتند که هر کسی رسول باشد حتما ً م ‌‬

‫یدانللد هللر‬
‫یآیللد یللا اینکلله در گذشللته انجللام گرفتلله‬
‫چه را که در آینده پیش م ‌‬
‫چون که رسول رب العالمین مثل رب العالمین علم ما کللان و مللا‬
‫یکنللد‪ .‬خداونللد متعللال‬
‫یکون را دارد و کارسازی و حاجت روائی م ‌‬
‫این سوال پوچ آنها را در سوره اعراف چنین جواب داده است ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)اعراف ‪(188 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»بگو‪ :‬ای پیامبر گرامی! من اختیللار نفللع و ضللرر خللویش را‬
‫یخواهد‬ ‫ندارم مگر )آنچه از نفع و ضرر( که خداوند متعال م ‌‬
‫یکللردم و بلله‬
‫یدانستم تمام خیرها را جمع م ‌‬ ‫اگر من غیب م ‌‬
‫یشللد‪ .‬و نیسللت وظیفلله مللن چیللزی‬ ‫من هیچ ضرری وارد نم ‌‬
‫دیگللر بجللز بیللم دادن )کفللار را از عللذاب دنیللا و آخللرت( و‬
‫بشارت دادن مؤمنین را به )بهشت برین(«‪.‬‬
‫این جواب و پاسخ در حقیقت تردید عقیده مشرکین است چون‬
‫که آنها اعتقاد باطلی نسبت به انبیاء و اولیاء الهی داشتند و تصور‬
‫یکردنللد کلله انبیللاء و اولیللاء کارسللاز و حللاجت روا هسللتند و‬ ‫م ‌‬
‫یشوند لذا عقیللده داشللتند‬ ‫کارسازی و حاجت روائی بدون علم نم ‌‬
‫که آنها علم ما کلان و ملا یکللون را نیللز دارنللد‪ .‬خداونللد متعللال بلله‬
‫افضل الرسل گفت ‪ :‬شما به اینها ابلغ نمائید کلله مللن کلله افضللل‬
‫الرسل هستم مالک نفع و ضرر خودم نیستم چه جللائی کلله مالللک‬
‫نفع و ضرر شما باشم‪ ،‬مگر آنچه خداوند متعللال بخواهللد از نفللع و‬
‫یکند‪.‬‬
‫یرساند و دفع م ‌‬ ‫ضرر به من م ‌‬
‫یتوانللد‬‫پس کسللی کلله مالللک نفللع و ضللررخود نباشللد چطللور م ‌‬
‫مافوق السباب مالک نفللع و ضللرر دیگللران باشللد؟ و نیللز بگللو بلله‬
‫یبللودم تمللام خیرهللا را خللودم جمللع‬ ‫بدان م ‌‬ ‫مشرکین‪ :‬اگر من غی ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪72‬‬

‫یدانید‬‫یرسید‪ .‬حالنکه شما م ‌‬ ‫یکردم و به من ضرری و بلئی نم ‌‬ ‫م ‌‬

‫هام و بلله مللن هللر‬
‫لهای دنیا را من جمع نکللرد ‌‬‫که تمام خیرها و ما ‌‬
‫یرسد و این خودش‬ ‫وقت آسیب و رنج از طرف شما و دیگران م ‌‬
‫یک دلیل واضح و روشن است که من علم ما کللان و مللا یکللون را‬
‫هاند‪ .‬وقتی که به افضل الرسل علم ما‬ ‫ندارم و به من عنایت نشد ‌‬
‫کان و ما یکون عنایت نشده است به دیگران به طریق اولی علللم‬
‫ما کان و ما یکون عنایت نشللده اسللت و در ایللن موضللوع آیللات و‬
‫احادیث متعددی دللت صریح دارند‪.‬‬
‫یکردنلد‬ ‫سوالی دیگر که مشرکین بکلثرت از پیغملبر اکلرم ‪ ‬م ‌‬
‫نسبت به وقت وقوع قیامت بود خداوند متعال این سللوال آنهللا را‬
‫بهای متعددی داده است لیکن یک جوابی که بیشتر در قللرآن‬ ‫جوا ‌‬
‫مجید ذکر شده اینست که علم وقوع قیامت اختصاص به او تعالی‬
‫دارد و به هیچ احدی تاریللخ دقیللق وقللوع آن عنللایت نشللده اسللت‪.‬‬
‫البته در احادیث آمده است که قیامت در ماه محرم و روز جمعلله‬
‫یشود لیکن کدام محرم و کدام جمعه‪ ،‬این را جللز خداونللد‬ ‫واقع م ‌‬
‫یداند‪ .‬خداوند متعال در سوره اعراف چنیللن‬ ‫متعال کسی دیگر نم ‌‬
‫بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪73‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪   ‬‬

‫)اعراف ‪(187 /‬‬ ‫‪‬‬
‫یپرسند دربللارة آخللرت کلله چلله وقللت بلله ثبللوت‬ ‫»از شما م ‌‬
‫یرسد‪ .‬بگو علم وقوع آن نزد پروردگللارم اسللت منکشللف‬ ‫م ‌‬
‫یکند آن را در وقت آن مگر او تعالی )یعنللی وقللت وقللوع‬ ‫نم ‌‬
‫یداند(‪) ،‬هول و هللراس آن روز بسللیار‬ ‫او را خداوند متعال م ‌‬
‫نها و زمیللن‬ ‫سنگین و بزرگ است( بر کسلانی کله در آسلما ‌‬
‫یرسللد مگللر ناگهللان‪) ،‬روز وقللوع‬ ‫قللرار دارنللد‪ .‬و بشللما نم ‌‬
‫نها از‬‫قیامت بسیار هول و هراس دارد که فرشللتگان آسللما ‌‬
‫کانللد حکمللت در آن اسللت کلله وقللوع آن نللامعلوم‬ ‫آن بیمنا ‌‬
‫یکننللد‪ .‬گویللا شللما در تلش‬‫باشد( از شما بکللثرت سللوال م ‌‬
‫آنید‪ .‬بگو‪ :‬جز این نیست که علللم وقللوع قیللامت بلله خداونللد‬
‫یداننللد‪) .‬فکللر‬
‫متعللال اختصللاص دارد‪ .‬لیکللن اکللثر مللردم نم ‌‬
‫یکنند که انبیاء و اولیاء از وقت وقوع قیامت اطلع دارند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫حالنکه علم وقوع قیللامت از صللفات مختصلله رب العللالمین‬
‫است(«‪.‬‬
‫لاند خداوند متعال به‬
‫در علم ما کان و ما یکون شعرها هم داخ ‌‬
‫پیامبر گرامی خودش اصل ً شعر تعلیم نداده است‪.‬‬
‫چنانکه در سورة یس فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫)یس ‪(69 /‬‬
‫هایم و برایللش مناسلب‬‫»ما به پیامبر گرامی شعر تعلیم نداد ‌‬
‫یگوینللد همله نصللیحت و قللرآن‬
‫نیسللتند بلکله آنچلله پیللامبر م ‌‬
‫واضح و روشن است«‪.‬‬
‫از این آیه شریفه واضح و روشن اسللت کلله خداونللد متعللال بلله‬
‫پیامبر گرامی اصل ً شعر نیاموخته است بلکه شعر گللوئی مناسللب‌‬
‫شان رفیع پیامبر گرامللی نبللوده اسللت‪ .‬لللذا خداونللد متعللال تعلیللم‬
‫شعر به او ندادند و همچنیللن خداونللد متعللال در رد مشللرکین )کلله‬
‫یگویللد کلله مللا‬
‫یگفتنللد( م ‌‬
‫پیغمبر را شاعر و قرآن مجید را شعر م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪74‬‬

‫هایم‪ .‬و شللعر‬ ‫هایم و تعلیم نللداد ‌‬‫پیامبر گرامی را اصل ً شعر نیاموخت ‌‬
‫گوئی مناسللب او نیسللت‪ .‬ایللن آیلله شللریفه ادعللای کسللانی را کلله‬
‫یگویند به پیامبر گرامی علم ما کان و ما یکون داده شده است‬ ‫م ‌‬
‫یگوید که ما به پیامبر‬ ‫یکند چون که خداوند متعال صراحتا ً م ‌‬ ‫رد م ‌‬
‫هایم و شعرگوئی برای او مناسب نبود پس‬ ‫گرامی شعر تعلیم نداد ‌‬
‫یاند‪.‬‬‫یگوید همه نصیحت و وحی اله ‌‬ ‫آنچه پیامبر گرامی م ‌‬
‫و همچنین پیغمبر اسلم از تمام آینده خللودش و جهانیللان اطلع‬
‫یدانستند که در آینده بللا او و دیگللران در دنیللا‬ ‫کاملی نداشتند و نم ‌‬
‫یشود؟ این مطلب را در آیه نه سوره الحقللاف چنیللن بیللان‬ ‫چه م ‌‬
‫کرده است ‪:‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)احقاف ‪(9 /‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»بگو ای پیامبر‪ ،‬نیستم پیامبر جدیدی )که خلف انبیاء چیزی‬
‫یدانم با من و شللما چلله خواهللد شللد و اتبللاع و‬‫بگویم(‪ .‬و نم ‌‬
‫یشللود‬‫یکنم مگر آنچه را که به من وحی کرده م ‌‬ ‫اطاعت نم ‌‬
‫هکننده آشکارا«‪.‬‬‫و نیستم مگر آگا ‌‬
‫یگفتنللد کلله شللما چیزهللایی را‬ ‫مشرکین به پیغمللبر گرامللی‪ ‬م ‌‬
‫یکنید که هیچ احدی آنها را مطرح نکرده اسللت‪ .‬خداونللد‬ ‫مطرح م ‌‬
‫متعال در جواب آنها گفتند که شما ای پیغمبر‪ ،‬به اینهللا بگوئیللد کلله‬
‫من پیغمبر جدیدی نیستم بلکه در باب عقیده آنچه را که پیللامبران‬
‫یگویم و مثل آنهللا از وحللی الهللی اتبللاع و‬
‫هاند م ‌‬
‫خداوند متعال گفت ‌‬
‫یکنم‪.‬‬‫پیروی م ‌‬
‫یآید اطلع کامللل نللدارم و‬ ‫و از آنچه که در دنیا بر من و شما م ‌‬
‫در اجراء احکام الهی فقللط آنچلله را کلله وحللی شللده اسللت اتبللاع‬
‫یکنم‪ .‬و وظیفه و فریضة من آگاهی دادن جهانیان )انس و جلن(‬ ‫م ‌‬
‫است‪.‬‬
‫‪75‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫مخلوق دیگری که مشرکین به علم غیب آنها عقیده دارند جنهللا‬

‫یداننللد‪.‬‬‫نهللا غیللب م ‌‬
‫هستند‪ .‬بسیاری از مردم عقیده دارنللد کلله ج ‌‬
‫هاند به محللض‬ ‫کسانی از کلمه گویان هستند که کلمه شهادتین گفت ‌‬
‫یها‬‫یشود برای کشف آنها به جن ‌‬ ‫اینکه مال یا متاع آنها مسروق م ‌‬
‫یدهند کلله‬ ‫یها خبر م ‌‬ ‫نها به جن ‌‬ ‫یکنند و عقیده دارند که ج ‌‬ ‫رجوع م ‌‬
‫متاع مسروق شده کجاست و بللا چلله کسللی هسللت در حللالی کلله‬
‫هاند‪.‬‬ ‫هاند دروغ ثللابت شللد ‌‬ ‫یها تا الن ابلغ کرد ‌‬ ‫تمام اخباری که جن ‌‬
‫نها‬ ‫نهللا در ندانسللتن غیللب برابللر و مسللاوی انسللا ‌‬ ‫قطعا ً و یقینا ً ج ‌‬
‫نهای مللدرن و پیشللرفته‬ ‫هستند بلکله از آنهلا نیللز عاجزترنلد انسللا ‌‬
‫هانلد کله بواسلطه آنهلا‬ ‫دنیای امروز اسلباب و آلتلی را ترتیلب داد ‌‬
‫یکننللد و صللد‬ ‫بسیاری از اعمال و گفتار بندگان را ضبط و حفظ م ‌‬
‫در صد جنها از اختراع این اسباب و آلت عاجز اند و هیچ اختیللاری‬
‫و علمی و توانی بله اختراعلات بشلر ندارنلد‪ .‬آنهللا توانلائی و عللم‬
‫اختراع هواپیما و قطار را ندارند در حالی کلله آنچلله از مصللنوعات‬
‫یباشللند و از مصللنوعات‬ ‫در عالم مشهوداند از اختراعللات بشللر م ‌‬
‫جنها هیچ چیزی تاکنون مشخص نشده است‪.‬‬
‫یخللبری جنهللا در قللرآن مجیللد خللبر‬ ‫خداوند متعال از نللادانی و ب ‌‬
‫داده است خداوند متعال جنها را برای حضرت سلیمان‪ ‬مسللخر‬
‫کرده بود که آنچه را او بخواهد جنها بعنللوان کللارگر و نللوکر انجللام‬
‫دهنللد‪ .‬ایللن مطلللب را خداونللد متعللال در سللورة سللبأ چنیللن بیللان‬
‫فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪76‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)سبأ ‪(14-12 /‬‬
‫»و مسخر ساختیم برای سلیمان باد را که رفتنش یک ماه و‬
‫بللر گشللتنش یللک مللاه بللود و روان سللاختیم بللرای سلللیمان‬
‫های از مس گداخته و از جنیان مسخر ساختیم کسانی‬ ‫چشم ‌‬
‫یکردند بفرمان پروردگار‪ ،‬سلیمان برای او و هر‬ ‫را که کار م ‌‬
‫کدام از جنیان که خودداری از کار برای سلللیمان داشللتند او‬
‫یخواست‬ ‫یساختند آنچه م ‌‬ ‫یچشانیدیم از عذاب آتش م ‌‬ ‫را م ‌‬
‫یخواسلللت از‬ ‫بهلللا و املللاکن عبلللادت و آنچللله م ‌‬
‫از محرا ‌‬
‫یساختند همانند استخر و حللوض و‬ ‫ههایی م ‌‬ ‫تها و کاس ‌‬‫صور ‌‬
‫تها کلله بلله داود‬
‫گهایی که از بزرگی ثابت بودند‪ .‬این نعم ‌‬ ‫دی ‌‬
‫‪77‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫یرسید‬ ‫و سلیمان ارزانی شد و نفعش به همه بستگانشان م ‌‬

‫تها‬‫مقتضی است که شما بستگان داود هم به شکر آن نعم ‌‬
‫کانللد از بنللدگان مللن آنهللائی کلله بسللیار‬
‫قیللام کنیللد و اند ‌‬
‫یدانند چقدر شکر در گردن آنها‬ ‫سپاسگزارند و در حقیقت م ‌‬
‫است‪ .‬موقعی که فرمان مرگ سلیمان را گذراندیم موریانه‬
‫بود که عصای سلیمان را خورد و سلیمان بلله زمیللن افتللاد و‬
‫هشللان نمللود‪ .‬مللوقعی کلله سلللیمان بلله‬‫از وفات سلیمان آگا ‌‬
‫زمین افتاد برای جنیان روشللن شللد کلله اگللر چیللزی از علللم‬
‫یماندنللد و‬
‫یدانستند آن مدت در عذاب خوارکننده نم ‌‬ ‫غیب م ‌‬
‫یکشیدند«‪.‬‬ ‫دست از کار م ‌‬
‫در روایللات آمللده اسللت کلله سلللیمان ‪ ‬بلله قصللد عبللادت بلله‬
‫یمانللد‪ .‬تکیلله بللر‬
‫تگللاه م ‌‬‫یرفت و مدتی در عباد ‌‬ ‫تگاه خود م ‌‬ ‫عباد ‌‬
‫عصا زده به نماز پرداخته بللود تللا اینکلله در گذشللت و همچنللان بللر‬
‫عصا تکیه زده و جنیان سرگرم کار بودند تا اینکه موریانه عصللا را‬
‫خللورد و سلللیمان بلله زمیللن افتللاد و از وفللات او آگللاه شللدند و از‬
‫یخبری جنیان بر غیب پرده برداشته شد‪) .‬صفوة العرفان(‪.‬‬ ‫ب ‌‬
‫نها بعنوان نوکر و کارگر برای‬ ‫از آیات مذکور هویدا است که ج ‌‬
‫یکردنللد و بواسللطه فرشللتگان الهللی‬ ‫حضرت سلیمان‪ ‬خدمت م ‌‬
‫یشللدند‬ ‫یشدند و در صورت تمرد به عذاب آتش معذب م ‌‬ ‫اداره م ‌‬
‫و همه این عنایات از رب العالمین به حضرت سلیمان شده بودنللد‬
‫نهللا مسللخر بودنللد‪ .‬بللا وجللود ایللن هملله‬ ‫که باد و آهن و مللس و ج ‌‬
‫مها حضرت سلیمان‪ ‬از موت بری و مبری نبودند بلکلله مثللل‬ ‫انعا ‌‬
‫دیگران فیصله موت بر آن نیز شد و هنگامی کلله جللانش بلله جللان‬
‫نهللا کلله بللرای او مسللخر بودنللد از مللوت آن‬ ‫آفرین تحویل شللد ج ‌‬
‫حضرت مطلع نشللدند و در اداملله کارهللای تفللویض شللده بلله آنهللا‬
‫مشغول ماندند تا اینکه خداوند متعال به موریللانه دسللتور دادنللدکه‬
‫عصای حضرت سلللیمان‪ ‬را بخللورد و آنهللا را بللر مللوت حضللرت‬
‫سلیمان‪ ‬مطلع گرداند‪.‬‬
‫یهللا خللبر‬ ‫نها دارند و از جن ‌‬‫لذا آنهایی که عقیده به علم غیب ج ‌‬
‫نتراند‪ .‬چون که مخللبر و اطلع‬ ‫تتر و نادا ‌‬‫یگیرند از موریانه پس ‌‬ ‫م ‌‬
‫نها موریانه معرفی شد و کسانی که خبر اخبللار غیللبی را‬ ‫دهندة ج ‌‬
‫یگیرنللد در حقیقللت از دابلله الرض )معلللم‬ ‫یهللا م ‌‬
‫نهللا و جن ‌‬‫از ج ‌‬
‫نهللا بللرای دابلله الرض‬ ‫نها( جاهلتر و احمقتر اند‪) .‬چللون کلله ج ‌‬ ‫ج ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪78‬‬

‫یکننللد بعنللوان شللکر از زحمللات معلللم و مخللبر خللود( و‬ ‫خدمت م ‌‬

‫فهللای آنهللا را‬
‫یدهند و حر ‌‬ ‫نها م ‌‬ ‫فهای ج ‌‬ ‫کسانی که گوش به حر ‌‬
‫یکننللد در حقیقللت از‬ ‫یکننللد و طبللق دسللتور آنهللا عمللل م ‌‬‫قبول م ‌‬
‫موریانه هم جاهلترند‪.‬‬
‫نها علم ما کان و مللا یکللون را‬ ‫نها مثل انسا ‌‬ ‫لذا ثابت شد که ج ‌‬
‫هانللد مگللر بلله آن‬
‫ندارنللد و از علللوم الهللی چیللزی را احللاطه نکرد ‌‬
‫مقداری که او تعالی خواسته است‪ .‬لذا علم ما کان و ما یکون بلله‬
‫خداوند متعال اختصاص دارد و هیچ احدی از مخلوقات الهی علوم‬
‫هاند مگر به آن مقللداری کلله او تعللالی خواسللته‬ ‫او را احاطه ننمود ‌‬
‫است‪ .‬این مقصللود را خداونللد متعللال در سللوره نمللل چنیللن بیللان‬
‫فرموده است ‪:‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)نمل ‪(65 /‬‬ ‫‪  ‬‬
‫نهااند از )فرشللتگان و غیللره( و‬ ‫»بگللو آنهللایی کلله در آسللما ‌‬
‫نهلللا و غیلللره(‬
‫نها و ج ‌‬
‫نانلللد )از انسلللا ‌‬
‫آنهلللایی کللله در زمی ‌‬
‫یدانند غیب را بجز خداوند متعال و همه آنها شعور ندارند‬ ‫نم ‌‬
‫یشوند«‪.‬‬ ‫که چه زمانی حشر کرده م ‌‬
‫آیه مذکور در ادای مقصودش خیلی واضللح و روشلن اسلت کلله‬
‫یداننللد‪.‬‬
‫بجز خداوند متعللال مخلوقللات سللماوی و ارضللی غیللب نم ‌‬
‫نهللا آیللات متعللددی در ایللن‬ ‫بعنوان نمللونه‪ ،‬از انبیللاء و ملئکلله و ج ‌‬
‫مورد بیان شده است‪.‬‬
‫یپردازیللم کلله‬‫اکنون به بیللان یللک نمللونه دیگللر از اولیللاء الللله م ‌‬
‫ولیت آنها از قللرآن مجیللد ثللابت اسللت و منکللر ولیللت آنهللا کللافر‬
‫یگردد چون که انکار ولیت آنها مستلزم انکار قرآن مجید است‬ ‫م ‌‬
‫فاند‪.‬‬
‫و آنها اصحاب که ‌‬
‫هنگامی که از پیش دقیانوس زمان متواری شدند و بعد از ‪309‬‬
‫سال خواب‪ ،‬بیدار گشتند و از مدت لبث خویش از یکدیگر سللوال‬
‫کردند‪ .‬در جلواب ملدت لبلث خلویش را یلک روز و انلدی معرفلی‬
‫‪79‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫کردند در حالی که ‪ 309‬سال را در عالم خواب بسر برده بودند و‬

‫بدون تغییر باقی مانده بودند‪ .‬اصحاب کهف هفت ولی بودند که از‬
‫خللوف دقیللانوس پادشللاه ظللالم و مشللرک زمللان خللویش و غللار‬
‫متواری شده بودند و خداوند متعال آنها را ‪ 309‬سال بخواب فللرو‬
‫برده بود‪ .‬آنها از احوال خللویش اطلعللی نداشللتند پللس چطللور از‬
‫یکننللد‪.‬‬
‫یشللوند و بلله داد آنهللا رسللیدگی م ‌‬‫احوال دیگران مطلللع م ‌‬
‫یکردند به امید اینکلله‬
‫یخواندند و عبادت م ‌‬ ‫یهود و نصاری آنها را م ‌‬
‫یکننللد خداونللد‬
‫یشللوند و رسللیدگی م ‌‬ ‫آنهللا از فریللاد آنهللا مطلللع م ‌‬
‫متعال در قرآن مجید سیرت آنها را بیان کرد که مشللکل گشللاهای‬
‫هاند چطور از احوال خواننللدگان‬ ‫آنها از احوال خویش اطلع نداشت ‌‬
‫یکنند؟ علللم غیللب‬ ‫یشوند و به فریاد آنها رسیدگی م ‌‬ ‫خود مطلع م ‌‬
‫را از آنها نفی فرمود‪ .‬تفصیل داستان در قرآن مجید مذکور اسلت‬
‫اکنلون بلله ذکللر آیلاتی کله خداونللد متعللال در نتیجللة داسللتان بیلان‬
‫یشود ‪:‬‬ ‫فرموده است اکتفا م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫)کهف ‪(16-15 /‬‬
‫»اصحاب کهف ‪ 309‬سال در غار خود مکللث داشللتند‪ .‬بگللو‪:‬‬
‫هتر است چللون کلله غیللب‬ ‫خداوند متعال بمدت مکث آنها آگا ‌‬
‫نها و زمین بلله او اختصللاص دارد‪ .‬خداونللد متعللال چلله‬ ‫آسما ‌‬
‫نها غیللر از‬‫یشللنود‪ .‬و ایللن انسللا ‌‬ ‫یبینللد و چلله زیبللا م ‌‬
‫زیبللا م ‌‬
‫خداوند متعال هیچ کار سللاز و حللاجت روایللی ندارنللد و هیللچ‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪80‬‬

‫احللدی را در حللاکمیت و ادارة کائنللات شللریک نگردانیللده‬

‫است«‪.‬‬
‫آیه ‪ 26‬را در پایان داسللتان اصللحاب کهللف بعنللوان نللتیجه بیللان‬
‫نها و زمیللن فقللط خداونللد‬ ‫بدان در آسللما ‌‬ ‫فرمللوده اسللت کلله غی ‌‬
‫متعال اسللت دیگللر هیللچ احللدی غیللر از خداونللد متعللال بللر غیللوب‬
‫نها و زمین اطلعی نللدارد و بللر ایللن مقصللد تقللدیم خللبر در‬ ‫آسما ‌‬
‫جمللله ﴿‪ ﴾     ‬کلله‬
‫ظرف له باشد دللت صریح دارد و همچنین دو جمللله تعجللب ﴿‪‬‬
‫‪ ﴾    ‬که دللت بر دیدن و شنیدن‬
‫کامل خداوند متعال دارند‪.‬‬
‫و مشلرکین اصلحاب کهلف را بلرای کارسلازی و حلاجت روائی‬
‫یخواندند‪ .‬خداوند متعال ارشاد فرمود که برای مشرکین غیر از‬ ‫م ‌‬
‫خداوند متعال هیچ کارسازی و حاجت روائی وجود ندارد‪ .‬جمله ﴿‪‬‬
‫‪ ﴾       ‬بر ایللن‬
‫مقصد دللت دارد‪.‬‬
‫و مشرکین عقیده داشتند که انبیللاء و اولیللاء در امللور کائنللات و‬
‫ماند و ایللن‬ ‫ادارة کارهای کوچک بللا خداونللد متعللال شللریک و سللهی ‌‬
‫اختیار و شرکت از طرف خداوند متعال انجام گرفته است‪ ،‬یعنللی‬
‫خداونللد متعللال بلله آنهللا چنللان اختیللاری داده اسللت کلله در امللور‬
‫کاند‪ .‬خداونلد متعلال در تردیلد عقیلده‬ ‫بندگانش آنها سهیم و شلری ‌‬
‫حدا ً﴾ »هیللچ احللدی را در‬ ‫َ‬
‫هأ َ‬ ‫حك ْ ِ‬
‫م ِ‬ ‫في ُ‬
‫ك ِ‬‫ر ُ‬ ‫ول ي ُ ْ‬
‫ش ِ‬ ‫آنها فرمود که ﴿ َ‬
‫حاکمیت و ادارة امور کائنات شریک نکرده است« بلکه همه امور‬
‫یکنللد‪ .‬انبیللاء‬
‫عظام و حقیره را فقط ذات اقدس او تعالی اداره م ‌‬
‫و اولیا و ملئکه فقط گوش بفرمان او تعالی هستند‪ ،‬آنچه بلله آنهللا‬
‫یکننللد‪.‬‬‫یکننللد و از فرمللان او تخطللی نم ‌‬ ‫یدهللد اجللرا م ‌‬ ‫دسللتور م ‌‬
‫نسبت به فرشتگان فرموده است ‪:‬‬
‫َ‬
‫مللا‬ ‫عُلللو َ‬
‫ن َ‬ ‫وي َ ْ‬
‫ف َ‬ ‫م َ‬
‫هلل ْ‬
‫مَر ُ‬
‫مللا أ َ‬ ‫ن الّللل َ‬
‫ه َ‬ ‫صللو َ‬
‫ع ُ‬
‫﴿ل ي َ ْ‬
‫)التحريم‪(6 :‬‬ ‫ن﴾‬
‫مُرو َ‬ ‫يُ ْ‬
‫ؤ َ‬
‫یکننللد‪،‬‬
‫»در انجام ماموریت اندازة سرسلوزنی نافرملانی نم ‌‬
‫یدهند آنچه به آنها دستور داده شده است«‪.‬‬
‫انجام م ‌‬
‫و همچنیللن انبیللاء‪ ،‬اولیللاء الللله خداونللد متعللال را نافرمللانی‬
‫یکنند‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫‪81‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫هها نسبت به عدم غیب انبیاء و اولیاء‬

‫عقیده مورچ ‌‬
‫الله علیهم السلم‬
‫خداوند متعللال بلله حضللرت سلللیمان‪ ‬امکانللات زیللادی عنللایت‬
‫کرده بللود‪ .‬لشللکر حضللرت سلللیمان‪ ‬از جللن و انللس و پرنللدگان‬
‫یشد‪.‬‬‫تشکیل م ‌‬
‫نها‬‫نها و انسا ‌‬ ‫روزی بفرمان سلیمان ‪ ‬همه لشکریان او از ج ‌‬
‫مبندی شللدند بللرای هللر‬ ‫و پرندگان گرد آورده شللدند‪ .‬و آنهللا تقسللی ‌‬
‫یخواسللت‪ ،‬تللا اینکلله بللوادی‬ ‫عملی که حضرت سلیمان‪ ‬از آنها م ‌‬
‫ههللا گفللت کلله‬ ‫هها خطاب به مورچ ‌‬ ‫هها رسیدند‪ .‬رئیس مورچ ‌‬ ‫مورچ ‌‬
‫در مساکن خویش داخل شوید تا که سلللیمان و لشللکریانش شللما‬
‫یشللوند‪ .‬خداونللد متعللال‬ ‫را زیر پا له نکنند‪ .‬چون که آنها متوجه نم ‌‬
‫ایللن سللخنرانی را معجزت لا ً بلله سللمع حضللرت سلللیمان رسللانید و‬
‫هها تبسم فرمود‬ ‫حضرت سلیمان با شنیدن سخنرانی رئیس مورچ ‌‬
‫و از خداوند متعال در برابر این نعمت تشکر فرمللود‪ .‬چنللانکه ایللن‬
‫را خداوند متعال در کلمش برای ما بعنوان یک درس عبرت آمللوز‬
‫هاش و عللدم عقللل‬ ‫ذکر کرده است که مورچه با وجود کوچکی جث ‌‬
‫هم عقیده دارد که سلیمان و جنللودش )کلله اکللثر آنهللا اولیللاء الللله‬
‫بودند( از هر چیز اطلع و خبر ندارند‪ .‬ندانسته شللما زیللر دسللت و‬
‫یشوید‪ .‬و شنیدن سخنرانی برای حضرت سلیمان از‬ ‫پای آنها له م ‌‬
‫روی کرامت و معجزه بود لللذا تبسللم کللرد و از خداونللد متعللال در‬
‫برابر ایللن نعمللت عظمللی تشللکر فرمللود‪ .‬ایللن مطلللب را خداونللد‬
‫متعال در سوره نمل چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪82‬‬

‫‪        ‬‬ ‫‪        ‬‬

‫‪           ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪       ‬‬
‫)نمل ‪(18-17 /‬‬
‫»جمع کرده شدند برای سلیمان لشکریانش از جللن و انللس‬
‫یشللدند تللا اینکلله بللوادی نمللل‬ ‫و پرندگان آنها تقسیم بندی م ‌‬
‫ههللا وادی نمللل گفتلله شللده(‬ ‫رسللیدند‪) .‬بللوجه کللثرت مورچ ‌‬
‫نهای‬ ‫ههللا گفللت ‪ :‬در مسللک ‌‬ ‫هها خطاب به مورچ ‌‬ ‫رئیس مورچ ‌‬
‫خود داخل شوید تا که سلللیمان و لشللکریانش شللما را للله و‬
‫یشوند«‪.‬‬ ‫نابود نکنند در حالی که آنها متوجه نم ‌‬
‫از سخنرانی مورچه‪ ،‬حضرت سلیمان کرامتا ً و معجزتا ً خبر شللد‬
‫و از خداونلد متعلال تشلکر کللرد‪ .‬حضلرت سللیمان‪ ‬ایلن نعملت‬
‫عظیم علمی را از آن خداوند متعال دانست بعللد از تبسللم شللروع‬
‫به مناجات کرد و از خداوند متعال مسئلت کللرد کلله بلله او توفیللق‬
‫هللا‬
‫ول ِ َ‬ ‫ن َ‬
‫ق ْ‬ ‫حكا ً ِ‬
‫مل ْ‬ ‫ضللا ِ‬
‫م َ‬
‫س َ‬ ‫تها را عنایت بفرماید ﴿ َ‬
‫فت َب َ ّ‬ ‫تشکر نعم ‌‬
‫ل﴾ »بللا خوشللحالی از سللخن مللورچه مراقللب لبخنللدی زد و‬ ‫و َ‬
‫قللا َ‬ ‫َ‬
‫گفت‪:‬‬
‫َ‬ ‫ن أَ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫ملل َ‬ ‫ك ال ِّتللي أن ْ َ‬
‫ع ْ‬ ‫مَتلل َ‬‫ع َ‬‫شك َُر ن ِ ْ‬ ‫عِني أ ْ‬ ‫ز ْ‬
‫ِ‬ ‫و‬
‫بأ ْ‬ ‫﴿َر ّ‬
‫صللاِلحا ً ت َْر َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه‬
‫ضللا ُ‬ ‫ل َ‬ ‫م َ‬ ‫ع َ‬‫نأ ْ‬ ‫وأ ْ‬ ‫ي َ‬ ‫وال ِدَ ّ‬‫عَلى َ‬ ‫و َ‬‫ي َ‬ ‫ع َل َ ّ‬
‫َ‬
‫ن﴾ ‪.‬‬
‫)‪(1‬‬
‫حي َ‬ ‫صال ِ ِ‬
‫ك ال ّ‬ ‫عَباِد َ‬ ‫في ِ‬ ‫ك ِ‬ ‫مت ِ َ‬
‫ح َ‬ ‫خلِني ب َِر ْ‬ ‫ْ‬ ‫وأدْ ِ‬ ‫َ‬
‫»ای پروردگارم‪ ،‬به من الهام کن و مرا توفیق عنایت بفرمللا‬
‫تهللای تللو کلله بللر مللن و والللدین مللن عنللایت‬
‫تللا کلله از نعم ‌‬
‫های تشللکر بنمللایم و اعمللالی را کلله مللورد رضللا و‬ ‫فرمللود ‌‬
‫خشنودی تو باشند انجام دهم و با لطللف و رحمتللت مللرا در‬
‫جمله بندگان صالحت قرار ده«‪.‬‬
‫یداننللد از فضللل و‬
‫یبیننللد و م ‌‬
‫انبیللاء علیهللم السلللم آنچلله را م ‌‬
‫یبینند ‪ -‬سلیمان‪ ‬از فهم زبان‬ ‫یدانند و م ‌‬
‫قدرت خداوند متعال م ‌‬
‫تفاهم مورچه دانست که خدای متعال بر او چقدر فضل دارد و رو‬

‫‪ -‬النمل ‪.19 /‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪83‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫بدرگاه خداوند متعللال آورده و از او تعللالی خواسللت تللا کلله شللکر‬

‫نعمت به او الهام فرماید و او را توفیللق دهللد کلله تللا کلله در برابللر‬
‫تهللائی کلله بلله او و پللدر و مللادرش عطللا فرمللوده شللکر و‬ ‫نعم ‌‬
‫سپاسگذاری بجای آورد‪ .‬چون که انعللام بللر پللدر و مللادر انعللام بللر‬
‫فرزند است و انعام بر فرزند نیز انعام بر پدر و مادر است‪.‬‬
‫سپس حضللرت سلللیمان بلله جسللتجوی پرنللدگان و احللوال آنهللا‬
‫پرداخت در این طلب و بررسی هدهد را نیافت و ‪ ...‬در این مللورد‬
‫خداوند متعال فرموده است ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪﴾ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)النمل ‪.(20/‬‬
‫»حضرت سلیمان پرندگان را مورد تفقللد و جسللتجوی قللرار‬
‫یبینلم یللا اینکله او از‬
‫داد و گفت‪ :‬چیست مرا که هدهد را نم ‌‬
‫غیبت کنندگان است«‪.‬‬
‫)هدهد را در فارسی شانه به سر یا مرغ سلیمانی گویند(‪.‬‬
‫جستجوی حضرت سلیمان از هدهد به این خاطر بود کلله عمللق‬
‫آب را از او سوال کند چون که هدهللد را خداونللد متعللال فراسللت‬
‫یخواست بللرای لشللکرش چللاه آب‬ ‫زیرزمین را عنایت کرده بود م ‌‬
‫حفر بفرماید‪ .‬بعد از جستجو و طلب هنگامی کلله هدهللد را نیللافت‬
‫تهدید کرد که اگر او غیبللت بللدون جهللت کللرده باشللد او را عللذاب‬
‫خواهم کرد یا اینکه سر او را از تن جدا خواهم کرد‪ .‬یا اینکه بللرای‬
‫غیب دلیلی موجه بیاورد‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿ ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫»او را عذاب سخت دهم یللا او را سللر بللبرم یللا اینکلله دلیللل‬
‫آشکار بر غیبت خود بیاورد«‪.‬‬
‫از این تفقد و بررسی و طلللب سلللیمان‪ ‬هللر انسللان عاقللل و‬
‫یداند که حضرت سلیمان از هدهد اطلعی نداشللت حللتی‬ ‫منیب م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪84‬‬

‫یدانست که هدهد غائب است یللا اینکلله حاضللر اسللت البتلله در‬ ‫نم ‌‬
‫یشود‪ .‬لذا در صورت غیبللت بلدون اجلازه و‬ ‫میان پرندگان دیده نم ‌‬
‫عذر موجه او را تهدید به شکنجه و سر بریدن کرد‪ .‬طولی نکشللید‬
‫که هدهد از مسافرت ملللک سللبأ بازگشللت و پرنللدگان دیگللر او را‬
‫اطلع دادند کلله آقللا نسللبت بلله غیبللت بللدون اجللازه و بللدون عللذر‬
‫موجه‪ ،‬شما را تهدید به شکنجه و ذبح کرده است‪.‬‬
‫هنگامی که هدهد به محضر حضرت سلیمان ‪ ‬حاضر شللد و از‬
‫احوال اهل سبأ و انحراف آنها از عبادت خداوند متعال به حضللرت‬
‫سلیمان‪ ‬گزارش داد حضرت سلیمان‪ ‬در جللوابش گفللت ‪ :‬مللا‬
‫یگوئیللد یللا اینکلله گللزارش‬‫یکنیللم کلله شللما درسللت م ‌‬ ‫تحقیللق م ‌‬
‫یدهید‪.‬‬
‫نادرست جهت رهائی خود م ‌‬
‫خلصة کلم اینکه حضرت سلیمان هیچ اطلعی از احللوال اهللل‬
‫سبأ نداشتند و گزارش هدهد را مورد تفقد و تحقیق قرار دادند که‬
‫در صورت صحت گزارش بر آنها که حق خداونلد متعلال )عبلادت(‬
‫هاند بر آنهللا لشکرکشللی کللرده و حقللوق ضللائع شللده‬ ‫را ضائع کرد ‌‬
‫فانللد کلله بللرای‬‫خداوند متعال را احیا بگردانند‪ .‬چراکه انبیللاء موظ ‌‬
‫عبادت و پرستش خداوند متعال بندگان او را دعوت و تبلیللغ کننللد‪،‬‬
‫و در صورت تمرد با آنها جهاد کنند این مطللالب را خداونللد متعللال‬
‫در قرآن مجید چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪85‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪   ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫)نمل ‪(27-22 /‬‬
‫»ماند نه خیلی دور – یعنی پس از آن گفته سلللیمان طللولی‬
‫هام‬‫نکشید که هدهد حاضر شد )امللا نگفلت چللرا غیبللت کلرد ‌‬
‫بلکه سخنی آورد که مسئله غیبت او را تحللت الشللعاع قللرار‬
‫های کله تلو بلر آن آگلاه‬ ‫هام بر مسئل ‌‬‫یداد( گفت ‪ :‬آگاه شد ‌‬‫م ‌‬
‫هام کلله تللو آن را‬ ‫های‪ .‬از راه علم به مطلبی احاطه کرد ‌‬ ‫نشد ‌‬
‫هام‪.‬‬ ‫یدانی و در خصوص ملک سبا خبر یقیللن برایللت آورد ‌‬ ‫نم ‌‬
‫هام‪.‬‬ ‫یعنی به ملک سبا )یمللن در جنللوب جزیللره العللرب( رفت ‌‬
‫من یافتم زنی را که پادشاه ایشان است و این زن که ملکة‬
‫ایشان است تخت و بارگاهی عظیم دارد و از هر چیلز بله او‬
‫های بللر‬ ‫داده شده است )یعنی این زن بللا تشللکیلت پیشللرفت ‌‬
‫یکند(‪ .‬ملن ایلن زن و گروهلش را یلافتم کله‬ ‫آنها حکومت م ‌‬
‫یکننللد غیللر از خللدا‪ ،‬و شللیطان ایللن‬ ‫سجود برای خورشللید م ‌‬
‫گونه کارهایشان را در نظرشان زیبا ساخته است‪ .‬و آنهللا را‬
‫از راه عبللادت خداونللد یکتللا مللانع شللده اسللت و آنهللا از راه‬
‫یکنند خداوند یکتا را که بیللرون‬ ‫فاند‪ .‬سجده نم ‌‬ ‫راست منحر ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪86‬‬

‫نها و زمین اشیاء مخفی را – )مثل باران و‬ ‫یآورد از آسما ‌‬ ‫م ‌‬

‫یدانللد آنچلله را کلله شللما مخفللی‬
‫گیاهللان و حشللرات( و م ‌‬
‫یکنیللد‪ .‬حضللرت سلللیمان‬‫یکنید و آنچه را که شما ظاهر م ‌‬ ‫م ‌‬
‫بعللد از اسللتماع ایللن گللزارش فرمللود‪ :‬مللا تحقیللق و تفحللص‬
‫یگوئی یا اینکه از دروغگویانی«‪.‬‬ ‫یکنیم که راست م ‌‬ ‫م ‌‬
‫هدهللد در ایللن گللزارش مفصللل حضللرت سلللیمان را تحریللک و‬
‫تحریض به تفحللص و تحقیللق کللرد و قبللاحت شللرک را بللا قللوت و‬
‫دلئل عقلی بیان کرد که اهل سبأ سجده را که یک عبادت ویللژه و‬
‫حق احکم الحاکمین است برای خورشید و ماه و سللتارگان انجللام‬
‫یدهند‪ .‬و حق خداوند یکتا که انتظام رزق آنها را بصللورت بللاران‬ ‫م ‌‬
‫یشللود بوجللود‬ ‫نها و بصورت آنچه کلله از زمیللن حاصللل م ‌‬ ‫از آسما ‌‬
‫هاند‪ .‬خداوندی که همانطور که انتظام رزق آنهللا‬ ‫یآورد ضائع کرد ‌‬ ‫م ‌‬
‫را به عهده دارد از اسرار آنها و احوال آشکار آنها نیز اطلع کامل‬
‫دارد و غیر از او دیگر هیچ معبودی وجود نللدارد و اوسللت مالللک و‬
‫اختیاردار عرش عظیم‪ .‬در همه اشیاء او مللدیریت و تصللرف دارد‪.‬‬
‫هکنندگان قبللور اولیللاء الللله بایللد از سللخنرانی‬
‫گورپرستان و سللجد ‌‬
‫هدهد درس عبرت بگیرند‪ .‬هدهد با وجللود اینکلله یللک پرنللده بللدون‬
‫عقل است عقیده دارد که سجده عبادت است و حللق اختصاصللی‬
‫پروردگار است و آنهایی که خورشید و مللاه و سللتارگان را سللجده‬
‫هاند و باید آنها را با قوت قهریه‬ ‫یکنند از راه راست منحرف شد ‌‬ ‫م ‌‬
‫تذکر داد‪ .‬با این سخنرانی و گزارش مفصل حضرت سلیمان ‪ ‬را‬
‫بر علیه اهل سبأ تحریک و تحریض کرد و حضرت سلیمان تصللمیم‬
‫گرفت که در صورت صحت گزارش بر علیه آنها لشکرکشی کند‪.‬‬
‫یداند کلله حضللرت سلللیمان از‬ ‫هر عاقل و منیب و طالب حق م ‌‬
‫احوال اهل سبأ اطلعی نداشت‪ ،‬و آنهایی که عقیده دارند انبیاء و‬
‫اولیاء هر جا حاضر و ناظر انلد و از احلوال بنلدگان اطلع دارنلد و‬
‫یخوانند از این داسللتان زیبللای‬ ‫آنها را بعنوان شفیع و حاجت روا م ‌‬
‫حضرت سلللیمان‪ ‬درس عللبرت بگیرنللد‪ .‬خللودش پیغمللبر عظیللم‬
‫الشان‪ ،‬دارای امکانات زیاد‪ ،‬و فرزنللد نیللک پیغمللبر عظیللم الشللان‬
‫حضللرت داود‪ ‬اسللت‪ .‬ایللن پللدر و فرزنللد دارای علللوم زیللادی از‬
‫ههللا را‬
‫خداوند متعال بودنللد حللتی کلله منطللق طیللر و سللخن مورچ ‌‬
‫یدانستند‪ .‬در‬ ‫یفهمیدند‪ ،‬لیکن هر چیز را در هر جا و هر وقت نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫حالی کله اهلل سلبا دارای یلک مملکلت بلزرگ بودنلد و تشلکیلت‬
‫‪87‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫حکومتی عظیمی داشللتند حضللرت سلللیمان‪ ‬از عقللائد و اعمللال‬

‫شگر صحیح و راستگو از احوال‬ ‫آنها اطلعی نداشت و هدهد گزار ‌‬
‫انحرافی آنها گزارش داد‪.‬‬
‫حضرت سلیمان‪ ‬به فکر تحقیق و تفحص افتاد و در این مورد‬
‫های تهدیللدآمیز‬ ‫بواسللطه خللود هدهللد تحقیللق را شللروع کللرد‪ .‬نللام ‌‬
‫مکتوب و ممهور کرد و به هدهد دسللتور داد کلله نللامه را بلله خللانم‬
‫بلقیس )ملکه سبا( برساند و جواب نللامه را از آنهللا بللرای او پللس‬
‫بیاورد‪ .‬این مطلب را خداوند متعال در قرآن مجیللد بیللان فرمللوده‬
‫است تا کسانی که انبیاء و اولیاء ل را عالم الغیب بر کلی و جزئی‬
‫یدانند‪ ،‬بدانند که آنها آگاه بر هللر کلللی و جللزئی نیسللتند‪ .‬از ایللن‬‫م ‌‬
‫یتواننلد اسلتنباط کننلد‪،‬‬ ‫داستان اهل بصللیرت عللوم بسلیاری را م ‌‬
‫شکننللدگان بایللد‬
‫مداران املور در گلزارش گزار ‌‬ ‫منجمله اینکله زملا ‌‬
‫تحقیق و تفحص کنند‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)نمل ‪(28-27 /‬‬
‫یکنللم کلله تللو در‬
‫»حضرت سلیمان فرمود ‪ :‬اکنون تحقیق م ‌‬
‫یگویی یا اینکه از دروغگویان هسللتی‪.‬‬ ‫گزارش خود راست م ‌‬
‫این نلامه ملن را بله آنهلا برسلان و منتظلر جلواب و عکلس‬
‫یدهند«‪.‬‬ ‫العمل آنها باش و ببین که چه جوابی را ارجاع م ‌‬
‫خلصه اینکه هدهد این رسللالت را انجللام داد و نللامه تهدیللدآمیز‬
‫حضرت سلیمان‪ ‬را بلله بلقیللس رسللانید و راسللتگوئی هدهللد بلله‬
‫محضر حضرت سلیمان‪ ‬ثابت شللد‪ .‬اگللر حضللرت سلللیمان‪ ‬بللا‬
‫وجودی که پیغمبر و پیغمبرزاده هم بوده اگر هر جا حاضر و نللاظر‬
‫یبللود چلله ضللرورتی بللود کلله ایللن هملله‬
‫و مطلع بر احللوال عبللاد م ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪88‬‬

‫تحقیق و تفحص را انجام دهد‪ .‬لذا همانطوری که خداوند متعال در‬

‫قرآن مجید فرموده که ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪﴾‬‬ ‫‪‬‬
‫یدانللد و از‬
‫»علم ما کان و ما یکون را فقط خداوند متعال م ‌‬
‫مخلوقاتش هیچ احدی علوم او را احاطه نکرده اسللت مگللر‬
‫به آن مقداری که او خواسته است«‪.‬‬
‫از داستان انبیاء و اولیاء هویدا و واضح شللده اسللت کلله آنهللا از‬
‫هاند مگر به آنچه کلله خداونللد‬ ‫تمام کلیات و جزئیات اطلعی نداشت ‌‬
‫متعال به آنها عنایت نموده است و آنهلا را بلر عللوم غیلبیه مطللع‬
‫ساخته و به آنها دستور ابلغ را عنایت فرموده است‪.‬‬
‫هاند از علللوم‬ ‫تمام آنچه بللر انبیللاء‪ ‬و خللاتم النللبیین وحللی شللد ‌‬
‫هاند که خداوند متعال بر ایشان وحی کرده تا که بلله بنللدگانش‬ ‫غیبی ‌‬
‫نهای امللم‬ ‫نهای انبیللاء و اولیللاء و داسللتا ‌‬ ‫ابلغ کنند و تمللام داسللتا ‌‬
‫هاند که خداوند متعال بلله صللورت وحللی متلللو‬ ‫ماضیه از علوم غیبی ‌‬
‫)قرآن( و غیر متلو )حدیث( به خاتم النبیین وحی کرده است‪ ،‬و به‬
‫هانللد و‬‫واسطه او برای جهانیان به عنوان علوم آسمانی باقی ماند ‌‬
‫نها و اخبللار و تاریللخ گذشللتگان اطلع‬ ‫امروز جهانیان از این داستا ‌‬
‫دارند و از عقائد و اعمال و اخلق آنها خبر دارند لللذا مصللداق »إل‬
‫یاند که به انبیاء وحی کللرده اسللت و‬ ‫بما شاء الله« تمام وحی اله ‌‬
‫به اولیاء الهللام نمللوده اسللت و بلله واسللطه تعلیللم انبیللاء و اولیللاء‬
‫بشریت آن علوم را حاصل کرده است‪ .‬پس به انبیاء و اولیاء آنچه‬
‫خواسته ابلغ نموده است نه اینکلله تمللام علللوم غیللبیه را و اخبللار‬
‫گذشتگان را حتی کلله افضللل الرسللل و خللاتم النللبیین را از اخبللار‬
‫نهای آنهللا اطلع نللداده اسللت‪ ،‬و ایللن‬ ‫تمام انبیاء و اولیاء او داستا ‌‬
‫ههای متعددی بیان فرموده است در‬ ‫مطلب را خداوند متعال در آی ‌‬
‫آیه ‪ 78‬سوره المومنون فرموده است ‪:‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪89‬‬ ‫تفسیر آیه الکرسی‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬
‫)غافر ‪(78 /‬‬
‫هایللم‪ .‬داسللتان‬‫»یقین لا ً پیللامبرانی را قبللل از تللو ارسللال کرد ‌‬
‫یها را‬‫هایم و داسللتان بعضلل ‌‬ ‫بعضی را از آنها برایت بیان کرد ‌‬
‫هایللم‪ .‬و در اختیللار هیللچ پیغمللبری نبللوده‬‫برایللت بیللان نکرد ‌‬
‫معجزه بدون اذن و فرمان خداوند متعال ارایه دهند‪) .‬یعنللی‬
‫برای اظهار معجزه نیز بلله خداونللد متعللال محتللاج و نیازمنللد‬
‫هاند(«‪.‬‬ ‫بود ‌‬
‫هنگامی که خداوند متعال علم ما کان و ما یکللون را بلله سللرور‬
‫کائنات و اشرف الرسل عنایت نکرده است پس چه کسللی باشللد‬
‫که به او علم ما کان و مایکون را عنایت کرده باشد؟‬
‫لللذا علللم ماکللان و مللا یکللون از صللفات مختصللة رب العللالمین‬
‫است‪ ،‬و او هیچ احللدی را در ایللن صللفت شللریک نکللرده اسللت‪ ،‬و‬
‫آنهایی که عقیده دارند که انبیاء و اولیاء علم ما کان و ما یکون را‬
‫هانللد در فکللر اصلللح عقیللده خللود باشللند و از ایللن دلئل‬
‫دارا بود ‌‬
‫قاطعه قرآنی بدون تحقیق و تفحص نگذرند و فکر روز حسللاب را‬
‫داشته باشند و با صفات الهی کسی را شریک نکنند‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪﴾     ‬‬
‫عتر است«‪.‬‬
‫»کرسی او تعالی از زمین و آسمان وسی ‌‬
‫درباره معنی کرسی سه قول نقل شده است ‪:‬‬
‫‪ -1‬قدرت‬
‫‪ -2‬علم‬
‫‪ -3‬کرسللی مخلللوقی بسللیار عظیللم اسللت کلله بخداونللد متعللال‬
‫نهای هفتگللانه و‬‫نسبت داده شللده بللدون مثللل و کیفیللت از آسللما ‌‬
‫عتر اسللت‪ ،‬و در برابللر عللرش رحمللن کوچللک اسللت‪.‬‬ ‫زمیللن وسللی ‌‬
‫تفسیر آیه الکرسی‬ ‫‪90‬‬

‫چنانکه در روایات آمده است که هفللت آسللمان و زمیللن در برابللر‬

‫یباشند‪.‬‬‫کرسی مثل هفت درهم در برابر سپر جنگی م ‌‬
‫و کرسی در برابر عرش رحمن مثللل یللک درهللم در برابللر سللپر‬
‫است‪ .‬خداوند متعال دارای قدرت و علم بسللیار وسللیع اسللت کلله‬
‫ایللن مخلوقللات بسللیار بللزرگ را آفریللده اسللت کلله کرسللی از‬
‫عتر‬‫عتر و عللرش از کرسللی خیلللی وسللی ‌‬ ‫نها‪ ،‬و زمیللن وسللی ‌‬
‫آسللما ‌‬
‫است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪.﴾‬‬ ‫‪ ‬‬
‫نها و زمین خداوند متعللال را خسللته و‬ ‫»اداره و حفظ آسما ‌‬
‫مانده نکرده اسللت و اداره و حفللظ آنهللا بللر خداونللد متعللال‬
‫سنگین و گران نیست«‪.‬‬
‫چنللان قللادر مطلللق و تواناسللت کلله بللدون کوچکللترین فتللور و‬
‫یکند‪.‬‬
‫ناتوانی آنها را حق کرده است‪ .‬حفاظت م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪﴾‬‬ ‫‪‬‬
‫یشللان و عظیللم الشللان در ذات و صللفات‬
‫»و او تعللالی عال ‌‬
‫خللودش اسللت )و هیللچ شللریکی در ذات و صللفات خللودش‬
‫نداشته و ندارد(«‪.‬‬
‫از بس که علی الذات و عظیم الصللفات اسللت هملله کائنللات را‬
‫یکنللد‪ .‬خلصلله‬ ‫آفریده و تنها اوسللت کلله آن را اداره و حفللاظت م ‌‬
‫یاش را‬ ‫اینکه خداوند متعال در این آیه شریفه ذات و صللفات عللال ‌‬
‫به بندگان خودش معرفی فرموده اسلت‪ ،‬و در ایلن صلفات علالیه‬
‫هیچ شریکی و انبازی نداشته و ندارد‪.‬‬
‫وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین والصلة‬
‫والسلم على النبیاء والمرسلین‬