1

2 Bahtin evresinin lk Dnem Etik ve Estetik Felsefesi (19191926)

Bahtinin ilk yaptlar, modern okuyucular asndan Bahtin evresinin anlalmas en zor
almalar arasnda yer alr. Bu ksmen gnmze dek ulaan almalarn blk prk
olmasndan kaynaklanr; ama daha kesin bir anlamda da, sz konusu dnemin Alman
felsefesindeki

tartmalarla

balantl

olmalarndan

kaynaklanr.

Bahtinin

ilk

dnemindeki kaynaklarnn ou, toplum bilimleri ve kltrel almalar zerinde hala

etki sahibi olmay srdryor olsa da, bildiimiz kadaryla gnmzde pek
okunmuyorlar. Bahtinin o dnemde gelitirdii allmadk terminoloji ise, ii daha da
zorlatryor; stelik daha da ilginci, sonraki yaptlarnda bu terminoloji neredeyse hi
kullanlmamtr. Yine de bu yaptlar anlayabilmek, daha sonraki yaptlarn
kavrayabilmemizi kolaylatracaktr. Neticede bu yaptlar doru deerlendirebilmek iin,
yazlm olduklar zgl tarihsel koullar doru kavramamz gerekmektedir.
Felsefe, kltr ve politika
Birinci Dnya Sava, iki devrim ve ardndan da ykc bir i sava sonras dnemde
ekillenen yeni dzen iin yapc bir felsefeye duyulan ihtiya, 1920lerin banda
deien koullar kabullenen birok Rus entelektel tarafndan hissedilmiti. Bahtin
evresi de bunun dnda deildi ve grup bir btn olarak yeni devrim-sonras koullarda
yapc bir rol stlenmeye alyordu. evrenin yeleri Marksist deildi; en azndan o
dnemde deillerdi ama eski rejimin veya Bat tarz liberallerin destekisi de deillerdi.
evrenin yelerinin ekiminde olduu Alman idealist felsefecilerinin ounun kendilerini
u ya da bu ekilde sosyalist addediyor olmas nemlidir. rnein, Hermann Cohen ve
Paul Natorp, Marksizmin ayrlmaz paras olan Hegelci tarih diyalektiinin yerine
Kantn etik felsefesini geirmeye alyor ve liberal orta snf ile ii hareketi arasnda
kpr kurabilecek sosyalist bir felsefeyi ekillendirdiklerini dnyorlard. Rusya
balamnda bu idealist sosyalizm, geleneksel entelijensiya ile halk arasndaki uurumu
giderebilecek bir etik felsefesinin olanaklln mjdeliyordu; buna gre, entelijensiya
uzun sredir peine dlen toplumun kltrel liderlii roln stlenebilecekti. Cohen
kendi felsefesinin Marxn yaptlarnda rtk olan etik ile tam anlamyla rttn

2
dnyordu; hatta Natorp 1920de idealist sosyalizm hakknda Sozialidealismus (Sosyal
dealizm) balkl bir kitap yazmt. Ertesi yl Kagan bu kitab Rusaya tercme etmeye
balad (Natorp 1995). Simmel, Philosophie des Geldes (Para Felsefesi, 1900) ile nesnel
ve znel kltre dair almasn, Marxn kapitalizmin kltrel sonular hakkndaki
almasnn gelimeleri ve genellemeleri olarak tanmlyordu; yani, bu anlamda
almalarn sosyalist almalar olarak gryordu. Simmelin almalar aralarnda
Georg Lukacs ve Walter Benjaminin de bulunduu dnemin birok Marksisti zerinde
son derece etkili oldu. Bu felsefelere ilikin kiisel fikirler ne olursa olsun, hepsi de
politik nemi olduu kabul edilen ve nitelik bakmndan sosyalist almalard (Willey,
1978). Sava-aras dnemin szde Batl Marksist dnrleri zerindeki etkilerinin
nemli bir boyutudur bu kukusuz ve byk lde bu dnrler ile Bahtin evresi
arasndaki saysz koutluu aklar.
Bu fikirlerden treyen yaptlar (bazlarnn genellikle Bahtinin ilk yaptlarn
gstererek ne srd gibi) politikaya kaytsz, hatta nitelik bakmndan muhafazakr
olarak tanmlamak kesinlikle yersizdir. Daha ziyade, Bahtin evresi bu dneminde
politikayla devrim-ncesi Rus entelijensiyas iin tipik olan bir etik perspektifinden
ilikilidir, ama bu iliki ada Alman felsefesinin fikirleri araclyla sz konusudur.
evrenin Hristiyan yesi Bahtin, Pumpianskii ve Iundia o dnemde Voskresenie
adnda sol-eilimli, yar-Mason bir mezhebin yesiydi, bu mezhebe mistik ve felsefeci
Aleksandr Meier nderlik ediyordu. Grup Boleviklerin ekonomi politiini desteklemeye
alyordu ama onlarn ateist kltr politikasna kar kyordu ve bunu da insanl
diriltmek ve komnizmi kurmak adna yapyordu. Meierin belirttii zere, din
insanln tarihsel geliimine kaytsz kalamaz. Prensipte Hristiyan dini bireyciliin
aknln destekler ve bu bakmdan anayol Hristiyanlk ve toplumsal devrimin birliidir
(smychka) (Braev 2000: 183). Bu nedenle, Bahtin evresinin o dnemde Trokinin
yolda olarak adlandrd, rejimi eletirel olarak kabul eden ama bunun yan sra
tarihsel geliimin ynn aktif olarak belirlemek isteyen entelektellerden oluuyor
olmas da aktr. Tarihsel geliimin ynn belirlemek, akademik uzakln ve
soyutluun alt edilmesi anlamna geliyordu ama bu entelektellerin azna kadar
gmld yeni-Kantlk da sz konusu kusurlarn ikisi ile de smsk balantl olmakla
nam salmt. Toplumsal olarak etkili olabilmek adna yeni-Kantln hayatn somut

3
meseleleriyle ilikili bir eye dntrlmesi gerekiyordu. Bahtin evresinin ilk
yaptlarn etkisi altna alm grnen sorun tam da buydu.1
Bahtin evresinin fikirlerini somutlatrma abalarnn yeerdii koullar
genellikle politik sylemden bir hayli kopuk gibidir, ama bu yanl ynlendirici bir
izlenim olabilir. Batl burjuva entelektellerin on sekizinci yzyln mutlak monarileri
dnemindeki zgrlk ve demokrasi fikirlerini tanmladklar kamusal alan konusunda
Jrgen Habermasn fikirlerini temel alan Ken Hirschkop (199: 157160), Bahtin
evresinin balanmlarnn sosyolojik koullarla yakndan balantl olduunu ne srer.
Rusyada kendi ekonomik varolu aralarna sahip yerleik bir orta snf entelektel
katmannn eksikliinde Bahtin evresi, atfta bulunduu dnrlere dair mulk bir
fikre sahipti yalnzca. Bu durum, aslnda politik demokrasinin doasyla balantl olan
meseleleri ele alrken etik hakknda baz gizli, ifreli formlletirmelere yol at.
Hirschkop hem arlk dneminde hem de Sovyet Rusyada sivil toplumun var olmamas
nedeniyle, Bahtin evresinin hitap ettii, atfta bulunduu zgl entelektel evreleri
daha ak tanmlayabilecekken, almalarnda halk ve st-gnderilen gibi (buna daha
sonra dneceiz) soyut terimler kullanmak zorunda kaldn ne srer. Bahtinin mulk
formlletirmelerine ve btn politik sorunlar etik sorunlara evirme konusundaki
yaygn eilimine temel tekil eden nemli etkenlerden biri olabilir bu pekl. Neticede
Yeni-Kant sosyalizmi oluturan eilim de budur.
Hirschkopun analizini bir adm ileri gtrecek olursak, Bahtin evresinin bu tr
deerlendirmeleri yalnzca politikadan etie tamakla kalmayp, bunun yan sra etikten
estetik alanna da tadn dnmemek elde deil. Bahtin evresi Terry Eagletonn
estetiin ideolojisi olarak tanmlad eyin ekimine kaplmt; baka bir deyile bu,
aslnda kendisini evrensel zne olarak tanmlayan, ama somut ve tikel olana kat bir
bireycilikle bal olan yeni ortaya km orta snfn tipik uzlama hayaliydi. Bu
hayalde, bireyler zgnlkleri zarar grmeden bir btnlkle birleecekti; bireyin
somut gereklii soyut bir btnsellii bsbtn kaplayacakt (Eagleton 1990: 25).
Otokratik Alman devleti ile giderek isyankrlaan proletarya arasnda skp kalan ve
sosyal demokrasi araclyla liberal orta snf ile ii hareketi arasnda Kltrel bir kpr
kurmaya alan ama bunda baarsz olan Marburg Okulu ve dierlerinin almalarnda
1

4
bu gndemi aka hissedebilirsiniz. Devrim ncesi Rusyada bu uzlama hayali en
gl ifadesini Vissarion Belinskiide bulmutu; Belinskii u gr ne sryordu:
Toplumumuzun ahlakn edebiyatmz yaratmtr; son derece deiken nitelikte birok
kua eitmitir oktan ve zmrelerin isel yaknlamasnn yolunu amtr (1962a: 6).
Devrim sonras Rusyada Bahtin evresinin yeleri gibi sosyal demokrat entelekteller
iin koullar ok daha zordu. Salam bir toplumsal temelden yoksundular ve dnya
sava ve i savala iyice klen, geri kalm bir ekonomi balamnda son derece cahil
bir nfusun mevcudiyetinde ilerlik gsteriyorlard. Tm bunlar yaltlm bir devrimci
rejimin denetimindeydi ve bu rejim, basite hayatta kalma abasyla brokratik
arptmalar geiren ve artk varl bile tartmal bir snf adna ynetimde olan bir
rejimdi. Estetik uzlama hayali bu koullar altnda kesinlikle cazipti, ama toplumsal ve
politik hayatn merkezindeki sorunlar srekli olarak kltrel alan istila ediyordu.
Toplumsal ve politik deiimin estetikletirilmesi temel alnarak Bahtin
evresinin politikaya kar kaytsz olduunun sylenmesi bir nebze dorudur ancak.
Nikolai Bahtinin gemie dnk olarak dikkat ektii zere, geleneksel entelektellerin
politikadan kanma abalar boa kmaya mahkmdur: [1917nin] olaylar(n)
yakndan takip ettim, ama dpedz kaytszca, hatta biraz da ironik bir merakla izledim.
Bu tepki
... o dnemin Rus entelijensiyasnn tercihlerinin son derece tipik bir
yansmasdr; sz konusu entelekteller, zellikle de politikann zerinde olduklar ve
iir, felsefe, sanat, saf bilim gibi yapacak daha iyi eyleri olduu trnden keyifli bir
yanlsamayla yaayan, ama son derece zeki gen entelektellerin tipik tepkisiydi. Aslnda
politikann zerinde deil, altndaydlar; oumuz tadmz bu romantik cahillikle,
militan bir tepkinin kr aleti haline geldiimizde politikann zerinde deil ama
altndaydk ve en sonunda yanl ata oynayarak dediimiz bedelin farkna varmak
zorunda kalmtk. Yaanan sonraki olaylar bunu aka gsterdi. Ama artk ok geti
(Bachtin 1963: 45).
Bahtin evresinin yeleri Nikolai Bahtinin Beyazlara katlma hatasna
dmemi

olsalar da, bazlar balangta politikann zerinde kalabilecekleri

yanlsamasn srdrdler. Bahtin ve Pumpianskii o dnemde entelijensiya iin yaygn

olan Helenistik kltn ekimine kapld ve balangta 1920lerin balarndaki nc
Rnesans fikrinin savunucusu oldular. lk olarak F. F. Zelinskii tarafndan 1899da

5
formlletirilen ve sembolist I. F. Annenskii ve V. I. Ivanovun grleriyle deiim
geiren bu fikir, dngsel bir tarih aklamasna dayanyordu ve kltrn gelimesi, bat
ve yeniden douunun tekerrr ettii grn savunuyordu. Yeni bir Slavclk biimi
haline geldi; savunucular ilk Rnesansn talyanca, ikincisinin Almanca olduunu ve
ncsnn de Slavca olacan ne sryordu (Zelinskii 1995; Khoruzhii 1994: 52
56). Ekim Devrimi dneminde Nikolai Bahtin Zelinskiinin nc Rnesans Birlii
adyla bilinen birliine ye olmutu; Bahtin gelen karanlk adan sz ederken, birliin
Rusyada klasik kltrn yeniden douuna yol aacan savunuyordu (Bachtin 1963:
4344). Bu Bahtin evresinin balangtaki dnme biimi zerinde kukusuz etki
sahibi olmutur. Bahtin evresinin baz yelerini ahsen tanyan Kornei Chukovskii
(1989), Kozlinaia pesn (KP; TT) adl romannda Vaginovun Devrimi ok daha ykc
bir aama olarak tasvir eden bu tip bir mitoloji ina ettiini ne srer. 2 Vaginov gya
yazar Karanlk an tecrit edilmi keii olarak kabul ediyordur: Yazar kltrel
yapntlarn koruyucusudur ve amac da kltrn nihai yeniden-douunu mmkn
klmaktr. Vaginovun bu romandaki parodilemi Bahtin, Medvedev ve (zellikle de)
Pumpianskii tasvirleri, giderek yozlaan bir toplumda byle bir giriime kalkan bir
grubun ifade ediliidir. Bu yorumun doruluu ne olursa olsun, klasik gelenein dnemin
Rus kltrnde yeniden doaca fikrinin 1920lerin balarnda Bahtinin ve
Pumpianskiinin bir taknts olduuna kuku yoktur (Nikolaev 1997). Pumpianskiinin
1922 tarihli risalesi Dostoevskii i antichnostnin (DA) ana temalarndan biriydi bu ve
Simmelin szn ettii kltr krizi ile mcadele etmek iin bir nc Rnesans
balatma fikri evrenin bu dnemdeki yaptlarnda ska yinelenen bir temayd.
Rnesansn bu ekilde deerlendirilmesi Bahtinin ve Pumpianskiinin
konumunu yanstr; bu, Gramscinin organik entelektellere kar geleneksel
entelekteller olarak adlandrd bir konumdur. Benedetto Croce buna yle dikkat
eker:
Rnesans akm aristokratik bir hareket olarak kald ve sekin evrelerin akm
olmay srdrd; hatta talyada, Rnesansn anas ve besleyicisi olan talyada bile,
soylu evrelerden kurtulamad; halkn iine szamad veya bir grenek ve nyarg
haline gelmedi; baka bir deyile kolektif bir kan veya inan haline gelemedi.
2

6
Croce ve onun izinden giden Gramsci buna kar Lutherci Reformasyon ve
Kalvinciliki ne srer; bunlar etkilerinin yaylmasn mmkn klan yaygn bir ulusalpopler akm yaratmtr: ancak daha sonraki dnemlerde daha yksek bir kltr
yaratmlardr (Gramsci 1971: s. 293294). Bahtin ve Pumpianskiinin 1924te
Leningrada dner dnmez, popler bilincini devrimletirmeye alan yar-masonca bir
rgte katlma ihtiyacn oktan hissetmeye balam olmalar son derece nemlidir ve
Bahtinin mteakip almasnda popler kltrn demokratikletirilmesi bir Rnesansn
nkoulu olarak ileri srlr. Bahtinin ilk felsefi almalarnda bile bu yenidenynelimin izini buluruz. Bu srada Pumpianskii 1927de ani ve beklenmedik bir ekilde
Marksizme yneldiinde Medvedev ve Voloinova katlr.
Matvei Kagan
lk yllarnda evrenin kuramsal lideri Matvei Kagand; Kagann ilk yapt ilk elden
deneyim sahibi olduu Marburg Okulunun almalarndan domutu. Kagan (1922de
yaymlanan ama aslnda daha nce yazm olduu) bir Hermann Cohen biyografisinde
Cohenin etikle ilgili yaptnn politik ynlerini ve Rus poplistlerin almalaryla olan
benzerliini vurgulad (GK 118). Rus poplistler Rusyada Marx ve Hegel ile verimli ve
scak bir diyalog kuran ilk kiilerdi (Walicki 1969). yle grnyor ki, Kagan
Marksizme kar mphem bir tutum benimsemiti. Almanyadan dndkten sonra
yazd bir makalede (Bireyin Sosyolojisi) Marxn genelde kabul edildiinden ok
daha idealistik olduunu ne sryordu:
Marxn toplumsal emein temelde toplumsal kullanm deerini tanmlad
iddias sosyolojik hakikati bakmndan son derece toplumsaldr. Marxn idealizm ve etii
kk grdn aka ifade etmi olmasna ramen, tarihi kuruunda deeri genelde i
olarak anlalan emekle, bir makinenin almasyla veya ntr bir unsurla, hatta insandan
baka bir canl yaratn almasyla bile tanmlamamas semptomatiktir. Marxta deer
kesin olarak insan emeiyle tanmlanr. Bu Marx sulamak deil ama dncesinin
pozitif bir ynne dikkat ekmek anlamna gelir.
Ama Kagan Marxn kltr ekonomik alana dhil etmekle hata yaptn iddia
etmeyi srdrr ve bunu da beeri bilimleri yeni-Kant bir etikte temellendirmeyi
seerek yapar (Kagan 1998: s. 12). Bahtin ilk yaptlarnda Marksizme ynelik benzer bir

7
tutum benimsemitir; mcadele eden ve edim-icra eden bilin tarihsel materyalizm
dnyasnda kendisini ynlendirebildii iin Marksizmi vyordur. Ne var ki, Bahtin
daha sonra olan ve olmas gereken arasnda bir ayrm yapma hatasna derek
metodolojik bir su iledii gerekesiyle Marksizmi eletirmeye ynelir (TPA s. 1920;
KFP 2526). Bylece Marksizm felsefe ve kltr teorisinde soyut rasyonelci ve pozitivist
anlaylara kar giriilen mcadelede bir mttefik haline gelir; ama kltrel ve ekonomik
fenomenler arasnda kurduu balantlarn yerine kltr ve etik felsefesi arasndaki
balantlar getirilmelidir. Voloinov ve Medvedevin yaptlarn deerlendirirken bu
karmak mesele zel bir nem tayor olabilir, ama Bahtinin ilk almalarnn
sosyolojik doasnn kavranmas bakmndan da dikkate ayandr.
Bahtin ilk dneminde ak varlk olayna srekli gnderme yapar; yani insann
varoluunun, insanlarn hayatlarn srdrmeye alt belirlenmi deil ama amaynelimli bir koul olduu fikrini vurgular srekli olarak. Tarih ak bir sretir; bir olu
srecidir ve erei, her edimde ezeli ve ebedi olarak ncelenmektedir. Ama ne olursa
olsun, dnya ak ve eksiktir: Tamamlanmamtr. Sanata dair 1922 tarihli bir makalede
Kagan u noktaya dikkat eker:
Sanatn alan varln tm dier alanlar gibi aktr. Tm varlklarn bitmemi
olmas gibi o da bitmemitir. Btn dnya daha bitmemitir; varlk btnyle hazr
mamul deildir. Sanatn dnyas da ayndr. Ismarlama olamaz. Varln tm alanlar
srecin kendisidir; tm varlklar ak bir olu srecidir. (DUI s. 48)
Ama sanat, bir tek sanat verilmi bir urakla balantl olarak bir btnlenme, bir
tamamlanma ortaya karabilir:
Sanat yapt kesinlikle tamamen hazr ve zdetir. Bu haliyle sanat yapt iin
dzeltmelerden, deiikliklerden, gelitirmelerden, revizyonlardan ve gelikin hale
getirilmelerinden sz edilemez. Aksi halde bir sanat yapt olmazd. Olsa olsa gayrimeru
bir sanat taklidi olurdu ya da en iyi ihtimalle bir bilim olgusu, bir doa veya teknoloji
olgusu, bir endstri olgusu, genelde dnyann bir olgusu olurdu; ama kesinlikle sanat
dnyasnn bir olgusu olmazd. (DUI 48)
Dnyann akl ile sanat yaptnn kapall arasndaki bu ikilem, Bahtinin ilk
dnem estetiinde ok nemli bir yer tutar.

8
Aktr ki Kagan, Bahtin ile Alman idealist felsefesi arasndaki en nemli kanald;
baz bakmlardan Bahtinin sz konusu felsefeye ilikin anlayn ekillendirmiti.
stelik Voskrensenie grubunun geni hedeflerini paylaan bir Yahudi olarak Bahtin
evresinin bir Hristiyan tarikat olmasn engellemeye yardmc olmutu. Onun
grleri sayesinde, tm dinler eit olarak ele alnmt. Kagana gre,
Putperestlik, Hristiyanlk ve Yahudilik, birlikte anlaml tarihin yaratc
kltrnn yeni Rnesans iin altnda, o tarih anlam kazanacaktr. Organik olarak
yaratc, barl bir hayatn hemen ve bir kerede sz konusu olamayaca kesinlikle
aktr; ama tarihin ancak bu yolu krize yol amaz. (EKK 235)
Kagan ayrca tarihin bir btn olarak ancak dardan bakldnda anlaml olduu
eklindeki tek-tanrc gr Bahtine miras brakmtr; Bahtinin son yaptndaki sthitap edilene ilikin fikirlerinin kkeni belki de buna dayanyordur. Gelgelelim Kagann
kendi yaynlar sayca azdr; almalarnn planl bir derlemesi Rusada yaymlanana
dek, ok iyi bildii Alman idealist felsefesinin yavan trevlerinden ibaret olan kafa
kartrc ve genellikle de abartl az sayda makale ile snrl kalacaz gibi grnyor.
Etik ve Estetik
Bahtinin ilk yaymlanm yapt Iskusstvo i otvetstvennost (1919) balkl ksa
deneme, daha sonraki diyalojizm nosyonuyla gl bir ba artracak ekilde,
ngilizceye genellikle Sanat ve Yantlanabilirlik (Art and Answerability) olarak tercme
edilir. Ama ne var ki, Bahtinin tm ilk yaptlarnda yaygn olduu zere, bu deneme
sistematik bir dil anlay barndrmaz ve otvetstvennost terimi, her ne kadar yantverebilme veya yantlanabilirlik olarak tercme edilebilse de, Rusa karl
sorumluluk (yani, karlk-verebilme) szcdr. Denemenin bal, Bahtinin ilk
almalarndaki ana ilgisini ok iyi yanstyordur: hayat ve kltrn boyutlar olarak
estetik ve etik arasndaki iliki ve snrlar. Bu konu, zamannda birok yeni-Kant
felsefeciyi megul etmitir, ama Bahtin iin aslolan, Cohenin iki ana yaptndaki sorunun
ele alnmasdr (1904; 1923). Bu yaptlarda Cohen ahenk ve insanln birlikte tinin iki
farkl alan arasnda bir kpr kurduunu ne srmektedir (Poma 1997b). Bahtin
sorumluluun bu iki alan arasnda bir kpr kurmak zorunda olduunu ne srer: Sanat

9
ve hayat tek bir btn deildir, ama bende (benim benliimde) bir btn olmalar gerekir
yani, benim sorumluluumun btnlnde (Aan s. 2; IO s. 8). Sorumluluun etik ve
estetik uraklar barndrd gr, Bir Eylem Felsefesine Doru ve Estetik Etkinlikte
Yazar ve Kahraman balklaryla bildiimiz yaptlarda daha da gelitirilir; bu yaptlarn
ikisi de, gnmze eksiksizce ulamamtr. Bahtin bu gr Szel Sanatta erik,
Malzeme ve Biim Problemi denemesinde de incelterek gelitirir.
Bunlarn birincisi temelde, bazlarnn takntl bir ekilde dile getirecei gibi,
genelde yeni-Kantl ve zelde de etii somut ve hayatla ilikilendirmenin yollarn
aratran bir etik felsefe kitabyd. Bahtin yeni-Kantlarca tartlan soyut, biimsel bilim
kategorileri ile deneyimlenmi varln olay-karakteri arasndaki sorunlu ikilemi
vurguluyordu.3 Bu uurumun almas gerektiini ne sryordu. Bunu yapabilmenin tek
yolu da, amal eylem zerinde younlamaktan geiyordu. Bahtine gre bilimin nesnel
olarak geerli kategorileri, yalnzca amal eylemde pratik dnyaya tanyordu. Bu
etkenleri ilikilendirmede baarsz olan her trl doktrin, kuramsal bir soyutlua veya
eletirellikten uzak dogmac bir tutuma kaplacakt ki bu hem bilim hem de hayat iin
tehlikeli olacak bir sonu douracakt. Bahtinin bu blnmle ilikin analizi ve bunu
amak iin nerdii zm, sistematik olarak kavramann en iyi yolu etie
bavurmaktr.
r ac yapt Vom Ursprung sittlicher Ekenntniste (Etik Bilginin Kkeni,
1889) Franz Brentanonun yapm olduu gibi Bahtin de, amal eylemi kendi etik
teorisinin merkezine yerletirir. Yine Brentano gibi Bahtin de Kantn kategorik
buyrukunun ar biimsel etii olarak grd ey ile ierik etii olarak adlandrd,
yani evrensel olarak geerli bir ahlaki amac harekete geiren etik tipi olarak
zetleyeceimiz ey arasnda bir orta yol bulmaya, ikisi arasnda bir denge kurmaya
alr. Bu son eilimin temsilcisi, faydaclk, yani insan iin en iyi olan eyin tek
unsurunun haz veya arzularnn tatmin edilmesi olduunu savunan reti olurdu herhalde.
Bahtin, bireyin nasl edimde bulunmas gerektiini belirleyen teorik yaplmaledilmeliye dair ada yeni-Kant fikirlerde Kantn biimciliinin srdrlmekte
olduunu grr. erik etii denilen ey, zgl olarak herhangi bir etik norm tesis
edemedii iin salam bir temelden yoksundur. Her iki eilim de, teorikilik vakalar
3

10
olmakla eletirilir; yani eylemi, sadece nesnel bir semantik ierik ile znel bir baarma
srecine blerek, sorumlulua dayal edimsel bir eylem-icrasn dlayan retiler
olduklar gerekesiyle eletiriliyorlardr (TPA s. 2229; KFP s. 2733). Bu bakmdan,
fikirler (ideler) cisimsizletirilmekte ve soyut ilkeler olarak kabul edilmektedir;
dolaysyla hayattan ekip karlmakta ve pratik dnyada edimde bulunan insanlardan
kopuk hale getirilmektedirler. Etikte ise bu, yaplmas gereken eyin nihayetinde hayat
balamnda zayflamas anlamna gelir. Ken Hirschkop bunu yle ortaya koyuyor:
Temel nokta, kiinin bir eyin doru olduunun kantlanmasndan veya ispatndan
byle etik anlamda ykml klc bir konum, bir normu veya deeri zorlayc bir eye
eviren bir yaplmas gerekli hissini tretemeyiidir. Zira bir ispat, sadece nesnel olarak
doru olan bir eyi gerekelendirebilir ve nesnel normlar adlandrdmz ekliyle
yasalar znelere daima ka yollar sunarlar nk genelde insanlara uygulanr ama
zelde hi kimseye uygulanmazlar. (Hirschkop 1998: 585)
Simmel, Brentano ve Scheler gibi Bahtin de, rasyonalizmin yalnzca mantksal
olan, kesin ve rasyoneldir eklindeki nyargsn eletirir. Bahtin iin tersi dorudur:
Mantk sorumluluk tayan bilincin dnda basit ve karanlktr, anlalmazdr (TPA s.
29; KFP s. 33). Brentanonun niyet etii Bahtine cazip geliyordu nk burada her iki
etik tipinin gl ynleri birletirilmiti; stelik zayf ynlerinden kanlmt. Brentano
bu bileime ulaabilmek iin zihinsel fenomenleri sunumlara, yarglara ve duygusal
fenomenlere blm ve eylemin nesnesindense bizatihi eylemin kendisini n plana
karmt. Szgelimi hakikat ve yanllk, yarglanan nesneyle deil, yarglama edimiyle
ilgilidir. Benzer ekilde, iyi ve kt de duyumsanan nesneden ziyade duyumsama
edimleriyle ilgilidir. Ama birbirlerinden farkl olmakla birlikte, Brentano her iki edimin
de bilince sunulan bir nesne ile amal (niyetsel) bir ilikiyi paylatn ne sryordu.
erik etikinde olduu gibi, doru ve yanl bilgisi duygusal deneyimle balantldr,
ama Kant grte sz konusu olduu gibi, verilen yarg rasyonel yarg ile benzetir. Etik
ilkeler ile mantksal ilkeler birbirine kartrlmamaldr ve kaynatrlmamaldr; ama
yine de, benzetirler ve trdetirler (McAlister 1982).
Bahtin, Brentanonun edime bitii merkezi konumu rahatlkla benimsiyorken, bir
noktada Brentanodan ayrlarak, varlk ve geerlilik, olgu ve deer arasndaki yeni-Kant
ikilemi savunmaya ynelir; ama bunu yeni-Kantlktan farkl ve zengin bir biimde

11
yapar. Szgelimi Simmel ve Laskn yapt gibi yeni-Kantln deneyimlenen dnyay
ikiye blmesini son derece sorunlu bulur. Dnya bu ekilde blndnde
... birbirine kart olacaktr; bylelikle zt kutuplarda birbiriyle hibir etkileimde
ve iletiimde bulunmayan iki ayr dnya olacaktr: kltrn dnyas ile hayatn dnyas
(yarattmz, kavradmz, tasavvur ettiimiz, yaadmz ve ldmz dnya);
faaliyetlerimizin edimlerinin nesneletirildii dnya ile bu edimlerin fiilen
gerekletirildii ve yalnzca bir kereliine yerine getirildii dnya. (TPA 2; KFP 1112)
Kltrn artk hayatn iinde znenin eriiminden kt, nasl edimde
bulunulmas gerektiine karar verirken etik ilkelerin tamamen dland bir durumda,
etik eylemin ideal uraklar temel bir biyolojik ve ekonomik motivasyona yol aar.
Muhtemelen Bahtinin, denemesini henz yazmad yllarda, Rusyay ve Avrupann
byk bir blmn etkisi altna alm olan savalarda ve devrimlerde tezahr ediyor
olarak grd eydi bu. Bahtin, bir dzeltme yaplarak nesnel kltr ile hayat arasndaki
blnmenin soyut dnmeden ziyade katlmc dnmeyle kavranmas gerektiini
ne srer. Dnme bsbtn etik eylem kapsamnda gereklemelidir; zira eylem Roma
tini Janus gibi ift-yzldr ve her iki dnyaya da eanl olarak bakyordur. Varlk ve
geerliliin eksik unsurlar, yinelenemeyen her amal eylemde i ie geip kaynarken,
deneyimlenen dnya da srekli olarak yeniden yaratlmaktadr. Bahtin, Brentanonun
izinden giderek, aslnda etik eylemin amal eylemin bir trnden baka bir ey
olmadn syler; ama bir noktada yeni-Kantlara yaknlaarak, Brentanonun tersine
bunu deneyimlenen dnyann devam etmekte olan, kesintisiz birlikte-yaratlmasna bir
katk olarak grr.
Bahtin, Brentanocu igry grle birletirerek tezini oluturur. Bu gr
unlardr: (1) Simmelin gr: zne, geerliliin (yani kltrn) yar-zerk alan ile
isel bir ilikiye sahiptir; (2) Schelerin iddias: Bilin zneler-aras etkileim araclyla
tanmlanr ve deerlerin alan da ancak bu etkileim kapsamnda sezilebilir ve (3)
Marburg Okulunun nesnenin retimine ilikin fikirleri ve yargsal kii modeli. imdi
bunlar srasyla ele alacaz.
(1) Einleitung in die Moralwissenschaft (Ahlak Bilimine Giri, 18921893)
kitabnda ve daha sonra Lebensanschauung (Hayat-gr, 1919) kitabnda Simmel

12
(kategorik buyrukta cisimletii ekliyle) Kant dev kavramn bireysel deneyimin
yapsna dntrmtr. Rasyonel olarak farkna varlan ykmlln yerini artk
ykmllk duygusu veya hissi almtr. Bu Simmelin kiinin yerine getirmekle ahlaken
ykml olduu eyin tarihsel koullara dayandn ve ykmllk duygusunun, yani
vicdann, toplumsal disiplinin isellemi telkinleri olduunu ne srmesini mmkn
klmtr. Yerine getirilmesi gereken belli pratik zorunluluklar, baka bir deyile etik
hayat, toplumsal ve bireysel bilinte belirginleir; bu belirginleme hem gelenek
araclyla hem de zihnin davran kurallarn biimlendiren sentezleme sreleri
araclyla gerekleir. Bu kurallar yeni-Kant bir nesneletirme srecinden ortaya
karlar: Her ne kadar tarihsel zamanda (yani, hayatta) biimlenmi olsalar da, biimler,
davran kurallarnda belirginleirler; bu davran kurallarnn yerini de giderek yeni
kurallar alyordur.
(2) Brentanonun hislerin yarglarla ilikisi hakkndaki fikirlerini gelitiren
Scheler, yeni bir gr ne sryordu: zne, deerlerin zlerine hisler araclyla
ulaacak ekilde yaplanmaktadr; Scheler, Pascaln izinden giderek bunu kalbin
dzeni olarak adlandryordu. Schelere gre bu hisler, Benin tekinin dnyasna
katlmnda ieriliyordu ya da tam tersi sz konusuydu. Her karlama bir tr ara alan
oluturur; bu, Tinin (Geist) ara alandr ve bu ara alanda, dnce rn olmayan
Hayatn (Leben) akna kar klarak baz temel davran kurallar edinilebilir. Bu
kurallar evrensel ve a prioridir, ama Kantn a priorisi gibi akln biimsel ilkeleri
deildirler. Daha ziyade, Schelerin maddi a priori olarak adlandrd eylere
yakndrlar; temel ve indirgenemezdirler, ama bir eyle balantl olarak bize daima
verilmi olan eylerdir. Etik deer-zler de hisler araclyla verilmitir; ama bu zler
ancak belli koullar altnda sezilebilirler; ancak belli zneler-aras etkileim biimleri
gerekletiinde sezilebilirler. Dolaysyla, farkl toplumsal rgtlenme tipleri, farkl
deerleri gerekletirir; Schelerin his deerlerinin ynettii temel bir sr varoluundan
tutun da, dini deerlerin ynetimindeki sevgiye dayal topluluk (Liebesgemeinschaft)
tipine kadar farkllk gsteren bir toplum biimleri hiyerarisi ile sistematikletirmeye
alt eydi bu tam da (Scheler 1973).
(3) Bahtinin zneler-araslk konulu denemelerinin en nemli metodolojik
dayana Schelerdir belki, ama Bahtinin bu konurdaki fikirleri yine de Cohenin

13
fikirlerinden yeermektedir. Bahtin, Benin ortaya koyulmasnn mantksal k
noktasnn teki olduu fikrini Cohenden dn alr ve gelitirir. Farkl ekilde ifade
edecek olursak, benliin bilincinin yeni-Kant nkoulu, tekinin bilincidir. Bahtinin
yasac etie aka dmanlk beslemesine ramen, bu ilke hukuksal temeller zerinde
ina edilir (Brandist 2001b), zellikle de Cohenin bir ahlak ediminin szlemeye dayal
hukuksal bir edim olarak tanmlanmas gerektii grnden gelitirilir. Szleme, ilgili
kiinin istencinin btnlkl hale getirilmesidir (die Willenvereinigung) ve istencin
btnl de hukuksal bir kii olarak (Rechtperson) kiinin temelini oluturuyordur.
Hukuksal kii, sadece kendinden menkul bir ekilde, btnlkl bir istencin taycsdr
ve bundan kaynaklanan haklara ve sorumluluklara sahiptir; tm dier etkenler
deerlendirme d braklr. Bylece benliin bilinci ve tekinin bilinci karlklbantl bir btnlk olutururlar ve bu da szlemede benliin kuruluuna ikindir:
Benlik ve teki eanl olarak hem birleiktir hem de ayrdr. stelik tekini biliyor olmak,
bir alglama meselesi deildir; bilakis a prioridir: toplumsal etkileim modeli,
(toplumsal bir) szleme olduu ve hukuk bilimi de etiin matematii olduu iin
benlik ve teki, matematiksel ilkelere benzer. Ama kii (benlik) ve teki szleme
uyarnca birbirleri zerinde hak iddia edebilirler; birbirlerine hitap ederek birbirine
yabanc olanlar bir Bene ve bir Sene dntrebilirler. Bu hitap edi, hayatta zbilincin asla sona ermeyen ileyiinde nesnel bir geerlilik kazanyordur: devletin
retilmesi ki bu anlamda devlet, Ben ve Senin karlkl-ilikisinin sonucu olan
btnsellik ve tamamlanmln birliindeki oulluktur. Cohen, dine dair son
yaptnda, insann Tanryla olan ahdinde Yeryzndeki szlemenin bir kopyasn
bulacamz ne srer (ama bize sadece genel hatlaryla bir zet verir) (Munk 1997).4
Bahtinin bu kaynaklardan gelitirdii fikir, duygusal-iradi edimlerdir;
duygusal-iradi edimlerde, iki veya daha fazla zne tek bir varlk ann birliktedeneyimler (soperezhivat). Edim, ykmlln grnr hale geldii, benzersiz bir
birlikte-varlk andr (sobytie, ayn zamanda olay anlamna da gelen Rusa szcktr).
Schelerin zneler-aras etiini yeniden ele alarak ortaya koyduu farkllklardan
biri de, Bahtinin birlikte-deneyimde estetik bir urak bulunduu konusundaki srardr.
Bahtine gre tekine etik davranmak, Benin teki ile bsbtn ve koulsuzca empati
4

14
kurmasn gerektirmez. Sz konusu olan, daha ziyade, Benin kendisini tekine
yanstmas ve onunla aktif olarak empati kurmasdr; daha sonra tekinin dndaki kendi
zgn konumuna dner ve deneyimi bilince tar. Kiinin varlktaki kendi benzersiz
konumuna dn, tekini nesneletirmesini olanakl klan estetik faaliyeti oluturur
(bu konuyu daha sonra ele alacaz). Burada ncelikle zneler-aras etiin estetik
ura zerinde duracaz. Kiinin varlktaki kendi benzersiz konumunu korumas
(Bahtin bunu ok geni bir anlamda varlktan-baka-bir-yerde-olamama olarak
adlandrr) bireysel sorumluluk bakmndan zseldir: Bu konumdan vazgemek, kiinin
bir etik varlk olarak kendi bireyselliini, tekilliini kaybetmesi anlamna gelecektir. Bu
estetik urak, genelde ykml klan, yaplmas gereken eyin fenomenolojik
anlamda sezilmesini mmkn klar; bunu da, eylemin yerine getirildii olaydan teorik
soyutlamalarda bulunulmasn gerektirmeksizin yapar. Etik ykmllk ykleyen ey,
zneye vicdan olarak verilmitir. Estetik vizyon (vdenie) Husserlin zlerin sezgisi
olarak adlandrd eyin bir uyarlamasdr, ama Bahtinde, Schelerin izinden gidilerek,
deerlere uygulanyordur (TPA s. 1416; KFP s. 2122).
Bir Eylem Felsefesine Dorunun gnmze ulaan ksm, Bahtinin daha sonraki
yaptlar hakknda aydnlatc bilgiler ieriyor olmasndan tr ilgintir ncelikle. Baka
hibir yerde aka belirtilmeyen fikirlerin kaynaklarna dair bilgilerin nda, Bahtinin
bu yaptnn ada Alman ve Avusturya felsefesine ait temalarn (belki de ar) zbilinli bir bileiminden biraz daha fazlasn yansttn grebiliriz. stelik bir sav
labirenti, dolambal slup ve terminolojinin zgnl metni iyice baa klmas g
bir metin haline getirir. Yapt, Bahtinin daha sonraki yaptlarnda muhtelif ekillerde
yinelenen temalarla doludur. Rasyonalizm ve pozitivizme duyulan dmanlk; genelde
bilin yerine niyetsel (amal) bilinci benimseyerek yeni-Kant soyutluu ama
ihtiyac; nesnel kltr ile hayat arasndaki blnmeyi ama abas; deneyimde ve ifadede
duygularn yeri; biimsel-olmayan bir etie ve zneler-arasln merkeziliine duyulan
ilgi. Ama bu temalar henz belirgin ve kesin bir Bahtinci yap oluturacak ekilde birlikte
dokunmu deildir. Bu yaptn yakndan incelenmesi, Bahtinin almalarnn kkeninde
mevcut olan ve ayrca Bahtinin sendeleyerek de olsa kaynaklarnn tesine gemeye
ynelik ilk abasnda barnan bileenlerden bazlarn kavrayabilmemiz bakmndan ok
faydal olabilir. Bahtin ancak etik felsefenin snrlarn atktan sonra, beslendii Alman

15
fikirlerine benzersiz bir ey eklemeye balamtr aslnda. Bunu zaten yakndan ilgili
olduu etik felsefeyi genelde sanat ve zelde de yazarlk sorununa uygulayarak yapmtr.
Etikten Edebiyata
Aslnda etikten edebiyata gei, Bahtin gibi geleneksel Rus entelijensiyasnn bir yesi
iin doal bir sreti. Nikolai Bahtinin yllar sonra dikkat ektii gibi, Rus
entelijensiyas sanat hakknda allmn dnda bir ekilde etik bir yaklam
paylayordu:
Sanat bir btn olarak, farkl bilin dzeylerinde, farkl ekillerde ve farkl
aralarla... varlmz kaplamaya alr; en derin itkilerimizi ve en zel tepkilerimizi
etkilemek ister; duyarllmz ekillendirme, bakmz dntrp dzenleme ve
dolaysyla tm davranlarmz etkileme abasndadr; ksacas bize nasl yaanmas
gerektiini retmeye alr. (Bachtin 1963: 26)
Genelde sanatn ve zelde de edebiyatn stlendii bu etik rol, 1830larda
Belinskii tarafndan sanatn klasik biiminde dile getirilmiti ve o zamandan beri Rus
eletirisini etkisi altna almt. Belinskii fikirlerini Alman estetiine, zellikle de Kant,
Herder, Schiller, Schelling ve Hegelin estetiine dayandrmt ve bunlar Rus kltr ve
toplumunun demokratikletirilmesi davasna uyarlamt (Terras 1974). Belinskii bylece
tm ahlaki ilgilerimizin, tm tinsel hayatmzn imdiye dek edebiyatta younlam
olduunu ve bunun gelecekte uzun bir sre boyunca devam edeceini ne sryordu.
Belinskiiye gre: Tm insanca duygularn topluma szd yaamsal kaynak edebiyatt
(Belinskii 1962a: 9). Selefi ile tm felsefi farkllna ramen Bahtinin ilk yaptnda etik
ve estetik arasnda yakn bir balant olduu grn savunuyor olmas, onu en azndan
ksmen Belinskiinin kurmu olduu eletiri geleneine yerletirir. Bu, etie duyulan
ilginin bir benzerinin, daha sonra romana dair yaptlarna da szabilmesini
aklamaktadr; ayrca unutulmamaldr ki Belinskii de roman iirin en yaygn ve en
evrensel tr olarak gklere karyordu (Belinskii 1962b: 33 ve devam).
Estetik Nesnenin retimi

16
Bahtinin edebiyat teorisine ynelii, 1924 tarihli Szel Sanatta erik, Malzeme ve
Biim Sorunu balkl denemede ve 1920lerin ortasnda birka yla serpitirilmi olan
ama hibir zaman tamamlanmayan byk yapt Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahramanda
belirginleir. lki Bahtinin tamamlayp Russkii sovremennik dergisinde yaymlanmas
iin gnderdii bir denemedir, ama dergi makalenin yaymlanmasndan nce yayn
hayatna son verir. Daha sonra ayrntsyla zerinde duracamz Estetik Etkinlikte Yazar
ve Kahraman gibi bu makale de, fenomenolojik estetiin douunun etkisi altndadr
byk lde. Viktor Shirmunskiinin dikkat ektii zere, fenomenolojik eletirinin
savunduu nemli grlerden biri udur: Sanat yaptnn tarihsel bir fenomen olarak
oluumu meselesi, sanat yaptnn znn incelenmesini ok uzun bir sreden beri
gizlemektedir. Fenomenolojik eletirinin izini srd ey daha ziyade verilmi bir
airin yaptnn fikir-oluturucu [ideinyi] z veya verilmi bir edebi eilimin zdr.
Ayrca fenomenolojiyi savunan eletirmenler, biim ve ierik sorunlarn birletirerek
dnemin tininin fenomenolojik analizi problemini tevik eder (Zhirmunskii 1927: 9).
Bahtinin arlkl olarak tek ama pek bilinmeyen bir kaynaa, Broder Christiansenin
Philosophie der Kunstuna (Sanat Felsefesi, 1909) dayand tek ve son sefer deildir bu
(Majetka 1996). Christiansen estetik nesneyi ierik, malzeme ve biimin bir bileimi
olarak tanmlamtr, ama Bahtin kaynan farkl bir ynde gelitirmeye ynelir.5
Christiansenin kitab 1915te Rusaya tercme edilmi ve dnemin Rus dnrlerinin
ou zerinde fazlasyla etkili olmutu; Christiansenden etkilenen dnrler arasnda
Boris Engelgardt, Viktor Vinogradov ve Rus Biimciler Boris Eyhenbaum ve Iurii
Tynianov da yer alyordu (Muratov 1996; Erlich 1969).
Bahtin bu balamda bir kez daha hayatn iindeki bir etkinlik olarak kltrn
oluumu ile nesnel kltrn tezahrleri olarak kltrel yapntlar arasndaki blnme ile
ilgileniyordu ncelikle. Bahtinin bu ilgisi daha nceki eylem felsefesini artryor
olsa da, brnd yeni biimiyle, o dnemin baz Rus avangart yazarlarnn ve
sanatlarnn fikirlerini de fazlasyla andrmaktadr; bu yazarlar ve sanatlar,
yaratcln zerindeki l bir kabuk olarak grdkleri kltrn tersine sanat yaamsal
bir etkinlik olarak yceltiyorlard.6 Ama Bahtin ile avangart yazar ve sanatlar arasnda
baz temel farkllklar vardr. Bahtin hayatn ve kltrn dnyalarn btnletirmeye
5
6

17
alrken, onlar sanat hayata yeniden-katmay hedeflemektedir. Havasz tozlu
ktphanelerde saklanan kitaplarn arlyla beli bklmemi canl, szl kltre
dnme talebi, yksek ve popler kltr arasndaki blnmeyi ama abas, Ftrizmin ve
dnemin dier radikal eilimlerinin kurucu zelliiydi; bu uyan sonucunda, biimsel
deneye byk bir deer atfeden bir eletiri okulu dodu. Rus Biimcileri olarak
bildiimiz bu akmn uzmanlk konusu, belli sonulara ulamak iin kullanlan sanatsal
aralarn, zellikle de gndelik kavrayn dnyasnn alkanlklarn krmaya, bu
dnyay yadrgatc hale getirmeye ynelik sanatsal aralarn incelenmesiydi. Dnya,
sanat araclyla farkl bir ekilde alglanabilirdi ve toplumsal bilin, Mayakovski ve
dierlerinin tinin devrimi olarak adlandrd eyde yeniden hayat bulabilirdi.
Biimcilerin tersine Bahtin, canl, yaayan bir sre olarak sanat ile nesnel
kltrn yapntlar arasndaki blnmeyi hayat-felsefesine zg bir ekilde yorumlar.
lgisini etik eylemden estetik etkinlike kaydrarak yeni-Kant estetik etkinlik tefekkr
halinde estetik nesnenin retimidir argmann gelitirir. Ama Bahtin, aynen Laskn
yapt gibi, estetik etkinliin bir yapta ynelmi niyetsel bir eylem olduunu ne srmek
iin, yeni-Kant paradigmay niyetsellik kavramyla birletirir. Ama bitmi sanat yapt
(yani yapnt), bu niyetsel nesneden daha dk konumdadr; nk tam da estetik
gerekletirmenin teknik dzenei olarak estetik nesnenin gerekletiriminden baka bir
ey deildir. Bir sanat yaptnn yaratm iki ayr uraya blnmtr: estetik etkinlik
ve kompozisyon. Estetik etkinlik, estetik nesnenin retildii arkitektonik
biimdir; kompozisyon ise estetik gerekletirme dzeneinin oluturulmasdr.
Bunlar ama-ynelimli bir btn olarak sanat yaptnn eleridir (PCMF 267268;
PSMF 269270). Sanatn ierii bireyi konu edinen bilimlere uygun olarak tesis edilen
bili nesnelerinden olumaktadr:
Estetik biim, kavranan ve deerlendirilen bu edimsellii baka bir deerlendirme
dzlemine tar elbette. Onu yeni bir btnle tabi klar ve yeni bir ekilde dzenler:
Tekilletirir, somutlatrr, yaltr ve btnler; ama bu onun zaten bilinen ve
deerlendirilmi olan doasn deitirmez; tamamlayc, btnleyici estetik biim tam da
bu kavranm ve deerlendirilmi nitelie ynelmitir. (PCMF 278; PSMF 280)
Estetik etkinlik, bu ierikleri ak varlk olayndan (yani hayattan) ekip
karr ve onlar yeni bir btnle tabi klar: biimin btnlne. nceden etik olan

18
ierik, bylece estetik bir geerlilik kazanr. Bahtin burada Simmel ve ondan nce de
Schopenhauern gelitirdii bir fikre yaknlar: Estetik deneyim gndelik hayatn pratik
bak asn, yani hayatn aknda skp kalm olan alglamay askya alr ve zne ile
nesne arasndaki blnmeyi ze dair zamansz bir sezgide, bir anlna, aar. Dolaysyla
estetik etkinlik fenomenolojik sezginin zamansz uradr ve bu urakta estetik nesne
retiliyordur. Szel sanat yaptnn malzemesi, Biimcilerin dnd gibi,
dilbilimcilerin anlad haliyle yaptn dili deildir; bilakis estetik yaratm tarafndan
estetik nesnenin gerekletii, kavrand fiziksel-matematiksel uzama dntrlm
olan dildir (PCMF 295; PSMF 296). Biim, malzemede kavrand ekliyle ieriin
biimidir ve iki ura vardr: Arkitektonik biim (amal bir edim olan, estetik nesneyi
retme ediminin biimi) ve kompozisyonel biim (yani, teknik: baka bir deyile,
yapntnn malzeme btnnn biimi). Dolaysyla, bir biim analizi, sadece
kompozisyon tekniinin analizi olmamaldr; oysa Biimciler ve dierleri bunu ne srer;
bu analiz, ieriin (etik, bilimsel vb.) bir estetik nesne olmak zere estetik olarak
yeniden-ilenme eklinin analizi olmaldr.
Rus Biimciliinin malzeme estetii olarak adlandrlan bu eletirisi,
Medvedevin daha sonraki ve daha ok vlen eletirisinin birok ynn nceler; ama
burada yeni-Kant ve fenomenolojik terminolojiden hl taviz verilmez. Biimcilik,
arkitektonik ve kompozisyonel biimleri birbirine kartrmakla sulanr; baka bir
deyile, Biimcilik, estetik nesnenin niyetsel retimini maddi bir varlk olarak yaptn
kompozisyonu ile kartrmakla sulanr. Bunun sonucu, arkitektonik biimin deerinin
drlmesi, kompozisyonel biimin deerinin ise abartlmasdr. Etik, bilimsel ve daha
farkl tipte bir ieriin, hayatn akndan karlarak estetik ilkelere uygun biimde
kastl olarak yeniden-ekillendirilme ura, kompozisyon tekniinin eyletirilmesi
adna deersiz grlr. Dolaysyla, Bahtine gre Biimcilikte kuramclkn bir dier
tezahryle karlarz: Kompozisyona dayal bir btn olarak sanat yaptnn anlam,
estetik nesneye ulalan hayatn gerekliinin zaten kavranm olan ynleriyle amal
olarak ilgilenme urandan koparlyordur. Dolaysyla, sanat yapt hayatla olan ban
yitirir ve l bir kltr nesnesine dnr.
Bahtin sanatnn biimi hayatn ieriklerine bir armaan olarak verdiini ama
bunu tam da hayatn iinde yaptn ne srer. yleyse hayat, Simmelin ne srm

19
olduu gibi, kendisini ayordur; hayattan daha fazlas haline gelir ve sanat olur.
Sanat biimi estetik bir snr olarak armaan eder, dolaysyla biim kltrn bir paras
olur. Kltr artk uzamsal bir btn olarak deil, ama bir snrlar alan olarak ele alnr:
Tamamen snrlarla evrelenmitir; snrlar onu her yerde kuatr; her uran
kaplar; kltrn sistematik btnl, kltrel hayatn her zerresine szar ve tpk gne
gibi her damlasna yansr. Her kltrel edim, temelde snrlarda yaar: ciddilii ve nemi
bundandr; snrlarndan soyutlandnda topran, zn yitirir; ii bo hale gelir,
yozlar ve lr. (PCMF 274; PSMF 276)
Bu erken tarihli denemede, etik felsefenin nasl bir estetik biim analizine
dntn grebiliriz. Bahtinin estetik etkinlik olarak adlandrd ey, hayat ve
sanat arasnda bir gei noktas haline gelir; sonraki yllarda Bahtin evresinin
almalarnda batan sona muhtelif biimlerde yeniden boy gsterecek olan bir grtr
bu. Ama Bahtinin analizinin, diyalog ve romana ilikin daha sonraki ve daha iyi bilinen
yaptna temel tekil eden nemli bir boyutu daha vardr: Bahtinin anlat edebiyatnda
yazar ve kahraman arasndaki muhtelif iliki tiplerine duyduu ilgi.
Dardalk
Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman belki de Bahtinin ilk yaptlar arasnda en nemli
olandr. Anlat edebiyatnda yazar ve kahraman arasndaki muhtelif iliki tiplerinin
fenomenolojik bir analizini sunar ve byk lde Schelerin incelikli estetik alanyla
zneler-aras ilikiler tipolojisinin bir uyarlamasna dayanr (Poole 2001b). Schelerin
sempatiye dair kitabnn hangi blmlerine, Bahtinin youn bir ekilde dikkat ektiine
dair kimi kantlarmz var ve bu da Bahtinin Schelere olan borcunun deerlendirilmesini
bir hayli anlalr hale getiriyor (OK 654734). Ama Bahtinin bu yapt, basit bir Scheler
uyarlamas deildir; nk Bahtin birok kaynaktan beslenir ve bunlar da yeni ve
yaratc bir ekilde kaynatrr. Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahramanda Bahtin, 1929
tarihli nl Dostoyevski kitabna temel tekil edecek felsefi ilkeleri de aklar.
Bahtin, estetik etkinlikin doasn tanmlarken estetik snrlarn izilmesinin bir
sevgi edimi olduunu ne srmek iin Simmelin snrlara dayal kltr nosyonu
(Tihanov 2000a: s. 6364) ile Cohenin sanatta ak irkinlii kuatr ve onu gzellie

20
dntrr fikrini (Poma 1997a: 146) birletirir. Bahtin burada Kagann Cohene dair
daha erken tarihli anlayn benimseyerek, sanat yaptnn akla iednk bir hayat
yaadn ne srer (Kagan 1998: 13); ama Bahtinin imgelemi barndrd cinsiyete
dayal klieletirmeden dolay zellikle sorunludur. Sanat, biimi bahederek hayatn
pasif, kadns eitliliini ekillendiren aktif, erkeksi bir znedir. Bahtin szgelimi
yle yazar: Eriilebilir varln kadns pasiflii ve safl, bu edimde gzelleir (AH
136; AG 197). Bu denemede yazarsal etkinlie dini bir nem atfedildii aktr (Coates
1998) ve sz konusu cinsiyeti imgelem de bundan kaynaklanyor olabilir. Ama Bahtinin
fenomenolojisinin kesinlikle rahatsz edici bir unsuru olduu da aktr. Varlktaki
benzersiz ve yinelenemeyen bir konumdan faaliyetini srdren sanatnn sevme
etkinlii, sorumluluk gerektiren bir eylemdir; bu nedenle, yazarn bir yaptn
kahramanlar karsndaki estetik konumunun etik bir nemi vardr. Doru drst bir
estetik etkinlik, sanat varlkta baka hi kimseye ait olmayan bir konumu
benimsediinde mmkndr ancak; sanatnn hayatn farkl ynlerinin imgeleri olarak
kahramanlara ynelik deerlendirici bir tutum benimsemesini olanakl klan, varla dair
benzersiz ve yinelenemez bir konumu vardr.
Scheler, etik eylemin bir empati ediminde kiinin ve tekinin kaynamasn
ierdiini savunan ve sonradan moda olan fikirlere kar kmay zellikle dert edinmiti.
Bu amala, Husserlin 1907 tarihli Ding und Raumundan (ey ve Uzam, Husserl 1997)
bir ayrm dn almt: ieriden (Leib) deneyimlenen (canl) beden ile dardan
(Korper) alglanan (fiziksel) beden. Scheler bireyin dardan alglanan fiziksel bedene
ilikin deneyiminin ancak bir bakasnn gznde mmkn olabileceine dikkat ekmiti.
Dolaysyla, her kiinin belli bir alg fazlal vardr. Gren ile grlenin bu
karlkll, daha sonra genellenerek, bir toplumda znelerin bireysel btnlk duygusu
uruna karlkl bamll teorisi biimini ald. Bahtin bu karlkllk ilkesini
benimsemitir, ama savnn genel ynelimi, Paul Natorpun Sozialpdagogikinde
(toplumsal-pedagoji) ne srlen bir fikre (tekiler anlalmadan kii/benlik
anlalamaz; teki, kiinin/benin temelidir) (Natorp 1974: 95) dayal estetik bir boyut
zerinde temellenir. Bahtinin ortaya koyduu haliyle bedenim ancak teki kategorisinde
alglanan hayatta estetik bir geerlilik kazanabilir (znachimyi) (AH 59; AG 135). Canl
bir kiinin imgesi, ancak tekinin alglanmas araclyla kltrn paras olabilir ve

21
estetik etkinlii tesis eden de bsbtn budur: estetik nesnenin retimi. Ne var ki byle
bir etkinlikte estetik nesne sadece beden deildir; bireysel psike de bir estetik nesne
haline gelir: Tutarl, btnlkl bir bireysel kiilik tekinin dardan alglamasna
baldr. Dolaysyla Bahtinin dikkat ektii nokta udur: Ruh, tinimin tekine
bahettii armaandr (AH 132: AG 194). Bu varlk zellii, tekinin dna
yerletirildii iin de, Bahtin dardalk terimini icat eder (vnenakhodimost) ve
muhtelif zneler-aras, kiisel varolu tipleri iin de kendim-iin-ben, bir bakas-iinben ve benim-iin-teki terimlerini kullanr.
Dardalk, Bahtinin estetiinin merkezindedir ve btn almalarnda muhtelif
biimlerde nem tar. Grdmz zere, Scheler ve Bahtin, zneler-aras ilikilerin bir
varlk-olaynn birlikte-deneyimlenmesi ile karakterize olduunu ne srmlerdir.
Ama bu birlikte-deneyimleme, tek bana ve kendi iinde, etik veya estetik bir etkinlik
deildir. Scheler sempatiye dair kitabnda bir kalabalkta salt duygusal sirayetten tutun da
ok sevdikleri ocuklarnn cesedi banda bir anne babann ektii ortak-straba veya o
ocuun ldn iittiklerinde bir aile dostunun onlarn duygularn paylamasna
(sempati) kadar eitlilik gsteren, birok farkl ortak-duyumsama tarz sralar.
ounlukla birbirine kartrlmakla birlikte, bu tarzlar aslnda bir hayli farkldr: Bir ana
baba acy birlikte yaarlar, aile dostu iinse ana babann strab, dostun acy
paylamas veya onlara duyduu sempati iin bir nesnedir. Dolaysyla, ana babann
strab ve aile dostunun sempatisi nitel olarak birbirinden farkl eylerdir. Her durumda
ortak-hissetme (duygu paylam) ediminin yalnzca etik bir nemi vardr; ama bunun
iin anlayn benzersiz konumunun korunmas ve deneyimin deerinin bu yolla
kavranmas gerekmektedir; aksi halde etik bir nemden sz edemeyiz: Sempati
araclyla paylalan bir yasta veya zevkte benliin terk edilmesinin hibir etik nemi
yoktur. Dolaysyla, insan sarho eden kolektif bir deneyimde kendilerini kaybeden bir
insan kalabalnn iinde hkm sren duygu sirayeti (duygusal etkilenim) etik anlamda
deerli bir deneyim deildir (Scheler 1954: 1218).
Bahtin, Schelerin halden anlayan kii sadece empati kurmakla kalmamal, yani
tekinin hissettiini ve algladn hissedip alglamakla yetinmemelidir; ayrca tekinin
dndaki kendi konumuna geri dnmeli ve alglanana bir ekil ve btnlk
kazandrmaldr eklindeki savn benimser; ama bu sav, sanatsal edebiyatta anlat

22
tekniine uygular.7 Bahtin, Schelerin tartt etik boyutlarn yerine yazar ve kahraman
arasndaki ilikilerin estetik nemini n plana karr; bu balamda da, yazar ve kahraman
arasndaki ilikilerin, Ben ile teki arasndaki zneler-aras ilikilere dayal bir analize
ak olduunu ne srer. Yazarsal bilin, kahraman her taraftan kapatr ve bylelikle,
kahramann btnlk kazanmasn mmkn klar; ama kahramann bilinciyle kaynap
btnlemez. Bahtinin almas, bizatihi yazar-kahraman ilikilerinin uzamsal
zellikleriyle ilgilidir; baka bir deyile, bir yandan yazarn kahramana btnlk
kazandrmasn salayan, bir yandan da kahramann bir nesne olmasndan ziyade,
varlktaki benzersiz bir ynelim olarak zerkliini korumasn olanakl klan dardalk
tipleriyle ilgilidir.
Dardalk, yazarn bir sanat yaptnda anlatlan durumlarla ilikisinin temel bir
ynn de aklar. Yazarn anlatnn olayna katlm dolaysz deildir; oysa
kahramann katlm kesinlikle dolayszdr. Yazarn katlm, (hibir nyargs olmayan)
tarafsz bir gzlemcinin katlmdr; ama hi phesiz, bu gzlemci, meydana gelmekte
olan olayn etik anlamna dair bir anlaya sahiptir ve kesinlikle kaytsz deildir. yle
de diyebiliriz: Yazarsal deerlendirme dardan bir birlikte-deneyim tipidir ve olaya
ieriden

kazandrlmas

mmkn

olmayan

bir

btnlk

ve

tamamlanmlk

bahedilmesini olanakl klar. Dolaysyla, dardalk olay retken hale getiren eydir:
yazarn gr alan fazlal (izbytok vdeniia) yaratcln nkouludur. Bu anlamda,
kahramann yaad dnya kahraman tarafndan ve yazar tarafndan temelde farkl bir
ekilde grlyordur. Dnyann parametreleri, kahraman asndan, bir ufuk olarak
grlr (Persuen 1977). Bu ufuk, kahramann karlat nesneleri barndrr; ama
kahraman bu nesneler ile bir hayat yayor olmann bilisel-etik ve dolaysyla amal
aklnda kahramann zerinde ve karsnda bulunan eyler olarak karlar. Yazar iin
ise durum daha farkldr. Yazar, dnyann nesnelerini, kahraman evreleyen snr olarak,
kahramann evresi olarak grr. Dolaysyla kahraman, dier nesnelerin arasnda grr.
Benzer ekilde, kahraman kendi hayatn bir btn olarak deneyimlemez: Szgelimi
kendi doumu ve lm kahraman iin yoktur; sadece dier kahramanlar ve yazar iin
vardr. Kahraman, btnlkl, eksiksiz bir hayat olarak var olmaz kendisi iin; bir yk
temelinde olay rgs haline gelmi belli snrlar ierisinde eksiksiz bir varlk deildir. O,
ak varlk olaynda amal ve zgr bir btnlk olarak var olur ancak. Bu nedenle,

23
estetik tamamlanma, btnlenme sadece yazarn bak asndan mmkndr. Tasvir
edilen hayat, ancak bu perspektiften belirlenmi bir ey haline gelir; yani, gelecein
daha-olacak-olan

aklndan

kurtulabilmesi

ancak

yazarn

perspektifinden

mmkndr; dolaysyla, ancak yazarn bak asndan, her trl nihai deerlendirmeye
ak hale gelir. Bahtinin romana dair sonraki almalarnn vazgeilmez bir esi olarak
kalacaktr bu.
Bahtine gre yaanm deneyim, varlkta anlamn [smysl] izidir; hayatta
kltrn izi; varoluta da geerliliin izidir: Daha-baarlacak-olan bir grev olarak
kendisine anlam kazandran her eyden arndrldnda estetik adan btnlkl hale
gelir. Bireysel bir btnlkte, yani bir ruhta, estetik adan geerli ve tamamlanm bir
kahramanda, toplanp btnleerek bireyleir. Anlam, yazarn her eyi kuatan ve
kapatan bak sayesinde ancak, kahramann belirli, daha dorusu belirlenmi, hayatnda
cisimleir (AH 115116; AG 180181). Kahraman iin etik sorun olan ey, kahramann
ak varlk olaynda edimde bulunma zgrlne baldr. Ama kahraman kendi
dnyasnda belirlenmi olarak ve akbetini nceden bildii, snrlar belli bir olaya skca
hapsolmu olarak gren yazar iin ise kahraman, estetik bir edimin parasdr. Kahraman
kendi dnyasnda etik bir edimde bulunur; kendisini kuatan btn snrlar birer engel
olarak deneyimler ve bu snrlar amaya alr. Kahramann etik edimini oluturan
budur. Snrlar belirleyen yazar olduu iin, estetik yargya ulaacak olan da odur ve
okuyucunun dardaki izleyici olarak birlikte-yaratt ey de, ite bu estetik yargdr.
Ama yazarn kahramanla ilikisi, dier estetik nesnelerle olan ilikisine benzemez; zira
bu iliki hem ieriden hem de dardan kurulan bir ilikidir: Schelerin dikkat ektii
gibi, sempatiye dayal bir ilikidir. Yazarn ve okuyucunun rol, eanl olarak hem pasif
hem de aktiftir. Biz ile kahraman arasndaki snrlarn koullu bir ekilde ortadan
kalkmasna bal olarak kahramanla zdelemesi bakmndan pasiftir. Estetik kapatmaya
(btnlemeye) ulamak iin Bizim geri ekilip snrlar yeniden iziyor olmamz
bakmndan ise aktiftir. Bu srada biz, etik varlk olarak bir kahraman hissine
(anlamna) ularz; bunun yan sra, estetik deeri reten gr fazlaln da kazanrz.
Bylelikle anlamn kahramann yaanm deneyimindeki izi estetik geerlilik kazanr
(AH 9091; AG 160).

24
Dardalk Krizleri
Empati felsefelerine ynelik eletirisine ilaveten Scheler zneler-aras ilikilerde ortaya
kabilecek kesin patoloji tipleri olduunu ne srer (Scheler 1954: 1826). Bahinin ileri
srd sav bakmndan bunlarn da kayda deer bir nem tad ak olsa gerek. Bir
uta, Schelerin idiyopatik* (* Nedeni bilinmeyen hastalkla ilgili, .n.) tip olarak
adlandrd patoloji tipi vardr, Ben varlktaki kendi benzersiz konumunu, tekine
yanstabilir ve bunu yaparken de Benin perspektifinden tekinin benzersiz konumunu
karr. Byle durumlarda Ben, tekinin kendi benzersiz konumuna sahip olma hakkn
yadsr. Dier bir uta da, Ben, teki ile yle bir sersemler ki Benin benzersiz
konumu kaybedilme tehlikesine girer. Bu, Schelerin heteropatik patoloji olarak
adlandrd eydir: Ben ylesine hipnotize olmutur ki tmyle tekinde yaar hale
gelir veya teki araclyla yaar. Scheler, bu zdeleme tipini totemcilikte ve antik
dnyann gizemli kltlerinde bulur. yleyse cinsel partnerlerin hayatn tek bir aknda
esrik birlemesinden veya Baks lemlerinden sz edebiliriz. Ben, tutkular ve
irrasyonellii da vurmaktansa, kendisini canl bir bilinle birlemenin ve hayatn
bedensel ilgilerinin zerine ykseltmelidir. Kii bunu yaparak tinin alanna ulaabilir.
Bu hem kiinin varolutaki kendi benzersiz konumunu korumasn hem de birliktedeneyimleme kapasitesine sahip olmasn gerektirir. Bu ulardan birine ekilme, etik
olarak km bir patolojidir ve Scheler, etik erdemin ancak tekinin duygularnn
hesaba katld amal edimlerde Ben ile teki arasndaki yaratc, hatta daha dorusu
sevgiye dayal bir gerilim sayesinde mmkn olabileceini ne srer. Bu tr bir ilikide
kii bir nesneye dnmez; ama anlay iin zorunlu olan mesafenin korunmas gerekir.
Sempati, tekinin Ben ile eit deerde olduunu grmemizi salar; o da Ben kadar
sahici ve gerek bir varolua sahiptir. Bu anlamda, teki insanlarn deeri, sempati
araclyla verilmitir.
Bahtin bunu estetik bir sava dntrr ve yazarn kendi dardaln yitirdii
veya bundan taviz verdii, byle yaparak da yaptn karakterleri ve dolaysyla ilgili
olaylar karsndaki deimez ve btnlkl deerlendirme konumunu kaybettii
durumlar olduunu ne srer. Poolen ortaya koyduu gibi (2001b), bu konum birok
farkl ekilde gelitirilir ve bunlar da Schelerin analiziyle yakndan balantldr. Bir

25
uta, yazarn kahramanla olan ilikisi, yazarn kendi kendisiyle olan ilikisine dnr;
bunun sonucunda kahraman kendi-kendini-belirler hale gelir. yleyse bunu yle de
ifade edebiliriz: (a) Bu dnm sonucunda kahraman otobiyografik hale gelir;
dolaysyla, artk tamamlanamaz haldedir; bakalarnn onun hakknda sahip olduu
imgeleri aan yeni biimler bulmaktadr kendisine ve bu sonsuzca devam eder. (b)
Kahramann hayata dair tutumu bir imge haline gelir ki bu imge, yazarn hayata dair
kendi tutumuna ilikin sahip olduu imgedir ve bu haliyle inandrc olmaktan kar. Hem
(a) hem de (b) inandrc olmayan kahramanlar retir; ama birinci durumda btnn
biimi de inandrc-olmaktan kar. Gelgelelim sorunlu dardaln bir nc tipi daha
vardr: Kahraman kendi kendisinin yazar, yaratcsdr ve hayata sanki sanatm gibi
davranr. Adeta rol canlandryordur.
Ya da tam tersi sz konusudur: Yazar bsbtn bir kahramann esaretine girebilir;
artk yazar, kahramann nesnelere ynelik duygusal-iradi tutumunu benimsemitir ve
yazar iin geerli olan, kahramann dnyadaki bilisel-etik konumudur. Bylece yazar
her eyi karakterin bak asndan alglar ve deneyimler. Bu durumda, yazarlk projesi
bir krize srklenir; nk her ne kadar btnlenmenin baz zellikleri yaptn sonuta
sanatsal bir yapt olabilmesi iin gerekli olsa da, bu zellikler tutarl ve istikrarl bir
dardaln korunabilecei salam ve deimez bir deerlendirme konumu olmakszn
ok sallantl bir hale gelirler aslnda.8 Deer merkezi yaptta tartlan sorunlara kayar ve
bylece, yapt felsefi bir tartmaya dnmenin eiine gelir. Hayat ve dolaysyla
yaratc enerji, estetik kltr oluturan snrlardan uzaklarken, bu snrlara
gvenilemez. Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahramanda Bahtinin Dostoyevskinin
kahramanlarnn neredeyse hepsinin ikinci tipte olmasna dikkat ekmesi ve byle bir
romann da bir yazarlk krizini temsil ettiini vurgulamas bir hayli nemlidir. Bahtin
burada unu ne sryordur: Hayat yalnzca kendi iinde ve onu bir Ben olarak
deneyimlediimde, sezilebilir, kavranabilir hale gelir ve bir olayn arlna sahip olur.
Estetik ilikinin Dostoyevskide bylesine sancl bir ekilde etikletirilmesinin nedeni
budur (AH 203205; AG 251253). Gelgelelim bu fenomenin deerlendirilmesi, daha
sonra greceimiz zere, 1929 tarihli Dostoyevski almasnda nemli lde deiir.

26
Etkileim Sosyolojisi
Simmel ve Scheler, Simmelin sosyalleme biimleri olarak adlandrd eyi
vurgulayan bir sosyoloji tipi gelitirmitir. Bu nosyon toplumun kurumsal yapsna ilikin
byk apl sorunlardansa, daha kk lekli toplumsal etkileim biimlerine ynelik
bir ilgiye gnderme yapar. Greceimiz zere, kariyeri boyunca Bahtinin tm
yaptlarnda bu ilginin izini srebiliriz; geri 1930larda daha genel sorunlara ynelmitir
ama o baka. Schelerin bilgi sosyolojisi diye bilinen sosyoloji tipinin kurucularndan
biri olduunun da unutulmamas gerekir; Kenneth Stikkers bunu gruplar halinde birlikte
yaayan kiilerin somut deneyimlerine dair, ortak-hislerine ve ortak-dncelerine dair
igrler gelitirme abas olarak tanmlyor. Bilgi sosyolojisi... kiileri sempati ve
sevgide birletiren isel znel ve psiik balar inceler (Stikkers 1980: 1213). Bahtinin
nceki yaptlar da bu anlamda sosyolojiktir: Yazarlk biimleri, belli toplumsal etkileim
biimleri bakmndan semptomatiktir; bireysel farkllk ls ve tipini ierirler.
Bu tr bir sosyoloji, dnyay st ste binen, rten gr alanlar koleksiyonu
olarak sunar; Scheler bunu evreler olarak adlandryordu; Bahtin ise alanlar* (* ilgialan; yetki-alan vb, .n.) (krugozory) olarak adlandrr. znde, her muhitin (evrenin)
ayr bir dnya olduu savdr bu. Bylelikle, Scheler bir evrede karlalan nesnelerin
ne Kantn kendinde eyiyle ne de bilimin kavrad nesneler ile en ufak ilgisi
bulunmadn ne srer (1973: 139). Eer Schelerin formlletirmesi kabul edilirse,
nemli bir problem ortaya kar: (brakn farkl trden hayvanlar) insanlar nasl muhtelif
etkileim biimlerine girerler? Ortak evreleri nedir? ki olas yant vardr. Failler,
dntrlebilir olmakla birlikte, (fiziin anlad ekliyle) verilmi olan bir ortak
evreye konumlandrlabilirler ve algsal veya dier her trl edimleri de bu evre iinde
gerekleir. Bu gereki zmn izini sren en sistematik alma, J. J. Gibsonnkidir
(1986). Gibson, Schelerin evre olarak adlandrd eyin, btn trlerin paylat ve
btn trler iin ortak olan bir dnya iindeki bir eit ni olduunu ne srer. Ama bu,
Schelerin evre yorumuyla badamaz. Buna alternatif olarak, sylem-d dnyann
bilinemez olduu ileri srlebilir. Byle bir durumda, daha geni toplumsal ve ampirik
dnya, evrensel olarak geerli mantk ilkelerine uygun gerekleen bir dnceler
etkileimi araclyla, mtemadiyen kurulmaktadr. Bu ise Schelere ayn lde yabanc

27
gelecek bir yeni-Kant zmdr. Bahtin, kendisinden nce Kagann yapm olduu
gibi, ikinci yolun izinden gider; arkadalar Voloinov ve Medvedev ise bu iki yol
arasnda gidip gelir (buna daha sonra dneceiz).
Artk anlat edebiyatnn ve nihayetinde de romann, Bahtin iin potansiyel olarak
niin bylesine verimli bir alan oluturduunu anlayabiliriz. Etik alanda dnyann
karlkl kuruluunun nihai anlam, ancak dsal bir Tanr nosyonu ile (yani, dnyann
yazar/yaratcs ile) kavranabilir. Bu Marburg gelenei ile badar; zira Marburg
okuluna gre, din etiin iinde erir ve tanrsallk iin ideal hal, Tanr fikrinin yenidendouudur. Bu arada, Bahtin romanda kahramanlarn kesien alanlar araclyla kurulan
dnyann estetik neminin/anlamnn, yalnzca yazar tarafndan kavranabildiini ne
srer. Ama yazar, Musevilerin Tanrs gibi, namevcuttur ve biz, okuyucular olarak, bir
yazar fikrini koruyarak bu a kapatrz.
Yine de bir sorun daha vardr. Eer dnya dncede var olan bir eyse, ama
dnce artk bireysel tek bir bilincin snrlaryla kstl bir ey deilse, zihinlerin,
dncelerin birbirine balanmasn, ilikiye gemelerini salayacak ortak bir ara, ortak
bir alan olmas gerekir. ada felsefecilerin ou iin bu ortak alan dildir; edebiyatn
yapld malzemenin ta kendisi olan dil. O dnemde Voloinov dil ve edebiyat zerinde
alyordu. Bahtin belki de ksmen Voloinovun etkisiyle Yazar ve Kahraman
almasndan

vazgeip

Dostoyevskinin

romanlarnda

sylemin

ayrntl

bir

fenomenolojik incelenmesine giriir.

Bahtinin benimsedii zm, nemli bir sonu daha barndrr. Toplumda kii ve
anlat edebiyatnda da kahraman srekli yarglanyordur adeta; her zaman ufkun zerinde
olan, ama her eyi gren bir yargcn karsnda edimlerini hakl karmaya almak
zorundadr. Dostoyevski kitabnda bu zellik, yine karmza kacak ve romana dair
sonraki yaptlarda farkl ekillerde yeniden ele alndn greceiz. Yazar ve
Kahramanda ise bu yar-hukuksal zellik, en belirgin ifadesini ima edilen estetik
yasalarda bulur; sz konusu estetik yasalar, yazar-kahraman ilikilerini yneten haklar ve
ykmllkler art komaktadr ve her oyuncunun da (yani yazarn ve kahramanlarn)
belli bir hukuksal kiilie sahip olmasn ngrr. Dolaysyla, btnlk kazandrmak
iin kendi benzersiz konumuna dnmeden nce kahraman ile koullu bir perspektifler
kaynamasnda bulunmak, yazarn devidir. Bunu yerine getirmedeki baarszlk ya

28
zgr bir kii olarak kahramann haklarnn ihlal edilmesiyle ya da yazarsal
sorumluluktan kanlmasyla sonulanacaktr ki bu ikincisi, yazarn haklarnn
kahramanda ihlal edilmesi gibi bir sonu douracaktr. Bu estetik kuraln inenmesi,
yasann kayna olarak devletin kendi roln ktye kullanmas ile ayn anlama
gelirdi; byle bir durumda devlet ya bireysel haklar zorbaca inemi olurdu ya da
yasann kayna roln terk ederek toplumun ahlaki yozlamasna neden olurdu.
Neticede Bahtinin ilk almas hem felsefi hem de sosyolojik bir nem tar.
Bahtinin benimsedii yeni-Kant fikirler, klasik sosyolojinin felsefi temelini
ekillendiriyordu ve farkl fenomenoloji okullar ve hayat-felsefesi okullar da, kendi
sosyolojik teori uyarlamalarn douruyordu. Ama ne var ki, estetik konusundaki srar,
Bahtinin ilgi odann arlkl olarak felsefi olduunu gsterir. Ama bu deiecekti.
1920lerin ortasndan itibaren, Bahtin evresinin dier yeleri, Bahtinin zneler-aras
fenomenolojisinin daha genel sosyolojik ierimlerini alarak, bunlar belirli bir Marksizm
uyarlamas ile ilikilendirmeye altlar. Ayrca evrenin almalarnda dil sorunu da
giderek daha merkezi bir yer igal etmeye balad ve insan bilincinin toplumsal doasnn
daha ayrntl bir ekilde ele alnmas ihtiyacn dourdu. imdi bu gelimeleri ayrnts
ile ele alacaz.