IZVJETAJ O RADU ZAVODA U 1957.

GODINI
Rad Zavoda u 1957 godini tekao je u okviru go
dinjeg p l a n a koji je sainjen saradnjom svih stru
nih r a d n i k a Zavoda i usvojen na sjednici Savjeta za
kulturu NRBiH. Neki predvieni poslovi nisu mogli
biti realizirani zato to su za njih nedostajala finansiska sredstva (izostale su investicije Izvrnog vijea
BiH i narodnih odbora a smanjivani su i redovni
budetski krediti). Izvjesna otstupanja od godinjeg
plana r a d a uslijedila su zbog toga to se Zavod, u na
stojanju da mijenja svoju koncepciju vie ka uprav
noj i operativnoj a manje nauno-istraivakoj usta
novi koja se bavi evidencijom i zatitom spomenika
kulture i prirodnih rijetkosti, rukovodio stavom Sa
vjeta za kulturu NR BiH i novih zakonskih propisa
koji su u meuvremenu doneseni.
Prije svega, elimo da ukaemo na nekoliko po
java i m o m e n a t a koji su karakteristini za protekli
period r a d a :
Nenadano dokidanje investicija Izvrnog vijea
BiH unijelo je izvjesnu pometnju u radu, jer smo se
morali preorijentirati i u najveoj mjeri oslanjati na

sredstva narodnih odbora. Ovi, meutim, jo uvijek

ne pokazuju dovoljno razumijevanja za naa traenja.
injenica da u naoj Republici od organa zatite po
stoji samo ovaj zavod i jedna Uprava u Mostaru, tj.
da u srezovima, a pogotovo u optinama n e m a m o ni
jednog ovjeka na koga se moemo osloniti jo vie
pojaava tu tekou. U n u t a r Zavoda voen je kurs
pojaavanja poslova oko zatite spomenika NOB-e,
vee dokumentacije u konzervatorskim zahvatima i
sreivanja i unapreenja evidencije, te se u tome
smislu znatno uznapredovalo. Ilo se i na poveanje
saradnje sa srodnim ustanovama nae i drugih repu
blika i na vee angaovanje vanjskih strunih sarad
nika. Ta saradnja bi mogla biti jo sistematskija.
Osjea se da administracija Zavoda postaje sve vea
i ozbiljnija, a da s druge strane nije rijeeno pitanje
sekretara pravnika pa administrativni i pravni
poslovi pretstavljaju prilinu tekou u radu.
U ovom izvjetaju dajemo najprije obavjetenja o
optim poslovima, a onda o poslovima pojedinih sek
tora. Istiemo samo vanije poslove i rezultate.

OPTI POSLOVI
U toku 1957 godine bilo je personalnih promjena
uglavnom u administraciji (istaice, daktilograf, eko
nom). Kod strunog osoblja promjene se sastoje u
tome to je jedna tehniarka napustila slubu i mje
sto nje postavljen drugi tehniar, to je p r e p a r a t o r u
otkazana sluba, to je na ranije predvieno, a odo
breno mjesto rukovodioca Konzervatorske radionice
restauratora, postavljen 1 istoriar umjetnosti i to
je takoer na odobreno mjesto referenta za NOB spo
menike postavljen 1 student istorije. Mjesto prepa
r a t o m nije popunjeno, jer je Zavod dobio nareenje
Izvrnog vijea da ne moe imati vie od ukupno 24
slubenika, bez obzira to mu je privremenom siste
matizacijom bilo odobreno 29. S obzirom na tu okol
nost morao se 1 slubenik otpustiti. J e d a n slubenik je
postigao zvanje naunog saradnika. Zbog ukazane po
trebe sektoru a r h i t e k t u r e pomognuto je na taj nain
to je jedno vrijeme tamo radio ugovorni tehniar sa
p u n i m a jedno vrijeme sa skraenim r a d n i m vreme
nom i to je 1 administrativac jedno krae vrijeme
takoer honorarno angaovan za rad u tome sektora.
Nadalje je u sektoru evidencije za dui period anga
ovan administrator sa skraenim r a d n i m vremenom,
u sektoru zatite prirode premjeten je 1 stalan hono
r a r n i slubenik sa skraenim r a d n i m vremenom. U
optem sektoru nedostaje sekretar odgovarajuih kva
lifikacija.
U proteklom periodu je bilo dosta posla oko izrade
predloga pravnih propisa. Zavod je na razne naine
uestvovao u izradi teza, a kasnije i p r e d n a c r t a novog
opteg Zakona o zatiti spomenika kulture, zatim na
izradi prednacrta opteg Zakona o zatiti prirode, te
na izradi nacrta Pravilnika 0 radu i organizaciji Za-

voda, koji je od strane Izvrnog vijea NRBiH krajem

1957 godine usvojen. Organizacija Zavoda se postepeno
usklauje sa Pravilnikom.
Raspoloiva finansiska sredstva u velikoj mjeri su
uslovljavala r a d Zavoda. U 1957 godini budet Zavoda
iznosio je ukupno dinara 16,640.000. koji je, uz ogra
nienja koja su tokom godine stizala, utroen. Inve
sticija Izvrnog vijea nije bilo, a narodni odbori su
utroili na odravanje i konzervatorske zahvate ukup
no oko 16,000.000.- dinara. Relativno najvie sredstava
dao je SNO Mostar (10,500.000.-), i NO optine Stari
G r a d u Sarajevu (3,000.000.- dinara).
Na strunom uzdizanju k a d r a Zavod sa svoje stra
ne nije mnogo uinio, jer za to nije imao mogunosti.
P l a n i r a n o slanje p r e p a r a t o r a u razvijene konzervator
ske radionice otpalo je zato to je Zavod ostao bez
preparatora, a novodobiveni restaurator nije bio odlu
an da se posveti restauraciji. U inostranstvo je upu
en samo ing. Alija Bejti koji je uestvovao na Me
u n a r o d n o m kongresu arhitekata - konzervatora u
Parizu i na jednoj ekskurziji u okviru toga Kongresa.
Upuivanje arhitekta u Tursku, razmjena
jednog
strunjaka za Italiju, te p l a n i r a n a studiska putovanja
i prisustvovanja konzervatorskim radilitima u zemlji
nisu ostvarena zbog nedostataka deviznih i dinarskih
sredstava. Slubenici Zavoda su aktivno uestvovali na
nekoliko meurepublikih konzervatorskih savjetova
nja. Na tim savjetovanjima, kao i na Kongresu u
Parizu iz naeg Zavoda podnesena su 3 referata i 2
koreferata.
Agitacija i propaganda ne moe da se razvije kako
bi smo to eljeli zato to Zavod nije raspolagao pot
rebnim finansiskim sredstvima u tu svrhu i to nismo

137

imali organizacione jedinice ili jednog ovjeka koji

bi se posvetio samo takvim poslovima. Ipak se u tu
svrhu odralo nekoliko javnih predavanja i napisalo
vie novinskih i radio lanaka. U Nedelji muzeja i za
tite spomenika konzervatori su u raznim oblicima
aktivno uestvovali, a u P r e p a r a t o r s k o m kursu Muzejsko-konzervatorskog drutva odrano je 7 predavanja.
Inicijativom Zavoda, a materijalnom pomoi Saveznog
instituta i Savjeta za kulturu NR BiH u Sarajevu je
otvorena izloba konzervatorskih radova na sv. Sofiji
u Ohridu. Isto tako, Zavod je sa posebnim panoom bio
zastupljen na meunarodnoj izlobi u Parizu, Prili
kom odravanja arhitektonsko-konzervatorskog kon
gresa.
P r e m a ranijem planu i obavljenim p r i p r e m a m a
dovrena je redakcija Naih starina broj V, godi
njaka Zavoda koji je predat u tampu. U toku godine
Redakcija je imala mogunosti da u smislu novih
direktiva ipak izvri izvjesne izmjene u izboru lana
ka. Tako je ovaj broj orijentiran vie na praktine
konzervatorske radove i pitanja koja su usko vezama
za to.
Iz opreznosti da se to manje pogrijei, u situaciji
kada se oekuje kristalizacija kriterijuma o zatiavanju spomenika, Zavod nije vodio kurs za donoenje
novih rjeenja o specijalnoj zatiti, nego je vie pripre
mao predloge u tome pravcu i vrio ispravke zatite
tamo gdje je situacija bila sasvim jasna. Meutim, u
sektoru zatite prirode pristupalo se i specijalnom za
tiivanju, te je tako u 1957 godini zatieno 40 prirod
nih rijetkosti i ljepota.
U proteklom periodu Zavod nije skoro nita uinio
na zatiti knjikog i arhivskog materijala jer za te
poslove nije imao strunjaka i jer se oekivalo da e
Dravni arhiv BiH, uz svoje ue obaveze, moi pre
uzeti i obaveze oko konzervacije starih knjiga i ruko
pisa. Meutim, do toga nije dolo. Isto tako, Zavod
nije proirio svoju djelatnost na spomenike etno
grafskog karaktera.

J e d n a od najveih tekoa u r a d u bilo je nerije

eno pitanje smjetaja Zavoda. Krajem godine dolo
je do nesretnog sluaja poara zgrade Moria hana
u kojoj je bio smjeten vei dio Zavoda usljed ega
je Zavod ve vie od mjesec dana u situaciji u kojoj
se uz velike napore slubenika moe da obavlja samo
jedan dio poslova.
Posebna komisija Zavoda pregledala je sve mate
rijale nakon poara u Moria h a n u te je konstatovala
tete koje su uinjene na inventaru, kartoteci, bibli
oteci i ostalim materijalima Zavoda. P r e m a nalazu
te komisije tete su sljedee: 1 Konzervatorska ra
dionica 1,546.000. dinara; 2 Biblioteka
2,304.985.- dinara;
3 - Fotolaboratorij - 1,611.331.din; 4 Kartoteka, katalog i materijali evidencije
1,500.136. din; 5 - Zatita prirode 67.780. din;
6 Likovni otsjek 61.635. din; 7 Nauni mate
rijal 150.000. din; 8 Ekonomat 151.655. din;
9 Radijatori 725.000. din; 10 Instalacije
100.000. din. Ukupna teta po naoj procjeni iznosi
8,219:506. dinara. Imovina Zavoda je bila propisno
osigurana kod Dravnog osiguravajueg zavoda na
sumu od 8,600.000. dinara, pa je na osnovu toga
podnesen zahtjev DOZ-u za isplatu ottete. Ovih dana
radi komisija DOZ-a na procjeni tete. Postupak jo
nije dovren. Poarom nije uniteno oko 40% namje
taja, zatim je neoteena fototeka i zbirka tehni
kih planova, sauvano je oko 70% strune kartoteke
te materijali koji se odnose na zatitu prirode i za
titu spomenika NOB.
Inae, metod r a d a i rukovoenja u Zavodu kao i u
ranijem periodu odraavao se pored ostaloga, u tome
to se sastajao struni kolegium i zajedniki planirao
(obino za period od 2 mjeseca) poslove, inio osvrte
na izvrene zadatke i rjeavao najvanija pitanja
koja su u toku r a d a iskrsavala. Za rjeavanje n a j
vanijih pitanja pojedinih sektora postoje komisije
strunjaka kao stalnih organa Zavoda (za zatitu pri
rode, za arhitekturu i za NOB spomenike), a za va
nije konkretne zadatke postavljane su ad hoc komi
sije (na pr. kod izvoza umjetnikih predmeta, itd.).

ARHITEKTONSKO-KONZERVATORSKI POSLOVI
U ovome sektoru radila su 3 stalna slubenika (1
arhitekt i 2 tehniara).
Ovdje je bilo relativno dosta upravno-administrativnih poslova jer se radi o objektima u ijoj se egzi
stenciji deavaju mnoge promjene: ili se na njima vre
graevinske intervencije, ili su oni tangirani promje
n a m a svoje okolice (istoriski ansambli) i slino. Bilo
je vie operativnih spasavalakih zahvata koji su
zahtjevali izradu tehnikih dokumentacija, organiza
ciju poslova (ponude, ugovaranja i obraune) i nad
ziranje izvoenja tih poslova. Trea vrsta poslova se
sastojala u tome to je, kao i ranijih godina, samo
sada neto intenzivnije, raeno na organizovanju teh
nikih snimanja spomenika (sa vanjskim saradnicima
studentima tehnike). Ta snimanja su proirena i na
snimanja i crtanja konstruktivnih i dekorativnih ele
m e n a t a i motiva (vrata, lukova, kapitela, baza, dim
njaka, prozorskih nia. tesarskih vezova i dr.) jer se
pokazalo da postoji veliko bogatstvo takvih karakte
ristinih motiva u naoj Republici i da bi njihova
zbirka mogla pretstavljati dragocjen dokumentacioni
materijal trajne umjetnike vrijednosti i odlino po
magalo kod projektovanja restauracija ili rekonstruk
cija takvih dijelova. Tako je u 1957 godini snimljen
21 spomenik u 108 listova (snimaka), a za zbirku kon
struktivnih elemenata i dekorativnih motiva prikup
ljeno je ukupno 199 listova.
Vodei r a u n a i o potrebi sakupljanja tehnike
dokumentacije o urbanistikim cjelinama i urbanis
tikim karakteristikama naih naselja starijeg doba

138

nastavljena je u 1956 god. zapoeta akcija oko sakup

ljanja topografskih planova gradskih naselja u BiH.
Zahvaljujui susretljivosti Geodetske uprave BiH, za
tim katastarskih uprava u pojedinim mjestima, a i
pojedincima na koje smo se obraali Zavod je uspio
da sakupi kolekciju od 39 takvih snimaka koja ima
svoju veliku vrijednost.
Radi rjeavanja vanijih i osjetljivijih problema
zatite arhitektonskih spomenika, za koje je potrebna
konsultacija strunjaka na iroj platformi, u febru
aru 1957 god. Zavod je formirao posebnu strunu ko
misiju pri Arhitektonskom otsjeku od 5 arhitekata
(1 je iz Zavoda). To se pokazalo vrlo korisnim. U toku
godine Komisija je odrala 8 sastanaka i raspravljala
32 predmeta.
Najvaniji poslovi ovog sektora odnosili su se na
stvaranje tehnike dokumentacije za spomenike na
kojima su se izvodili konzervatorski radovi u 1957 g.
i za one spomenike za koje se predvialo izvoenje
radova u 1958 i daljim godinama. Tako je izraeno
18 elaborata za radove na sljedeim spomenicima:
1. Bedemi i kule vratnike tvrave u Sarajevu.
2. Gazi Husrevbegov h a m a m u Sarajevu.
3. Stari jevrejski h r a m u Sarajevu.
4. Dvije magaze dubrovakog tipa u Halaima, u
Sarajevu.
5. Dvokrilna kapija u Sinanovoj tekiji u Sara
jevu.
6. Tvrava u Jajcu.

7. Damija Ferhadija u Banjoj Luci.

8. Tvrava Ostroac kod Bihaa.
9. Neogotiki zamak (spomenik NOB) u Ostrocu
kod Bihaa.
10. Kua Nurije Pozderca u Cazinu.
11. Crkva u Velikoj Kladui (spomenik NOB).
12. Gradaevia kula u Bijeloj.
13. Dvorite Baariske damije u Sarajevu.
14. Sahat-kula u Pruscu.
15. Dvokrilna eljezna kapija i abdesthana u Moria h a n u u Sarajevu.
16. Nahodov h a n u Sarajevu (zavrni radovi).
17. Kozja uprija na Miljacki (zavrni radovi).
18. Ureenja soba kao r a d n i h prostorija Zavoda
u Moria h a n u u Sarajevu.
Meu ovim elaboratima nalaze se 2 kompletna
investiciona programa (Ferhadija u B. Luci i tvrava
Ostroac) za radove p l a n i r a n e u 1958 godini.
Na osnovu tehnike dokumentacije koja je pripre
mljena u 1956 i 1957 god. organizirani su, nadzirani i
zavreni parcijalno ili potpuno sljedei graevinski
radovi:
1. Kozja uprija na Miljacki. Zavretak radova
koji su vreni u 1956 god. Dograena je k a m e n a
ograda, nivelisan pristupni put i izraeni rigoli od
oblutaka. Finansiska sredstva u iznosu od Din. 61.200
dao Zavod.
2. Hadi Sinanova tekija u Sarajevu. Dovretak
radova iz godine 1956: izrada i ugradba novoprojektir a n e drvene kapije u starome stilu, opravak krovita
i dr. Sredstva u iznosu od dinara 87.000. dao Va
kufski saborski odbor.
3. Gazi Husrevbegov h a m a m u Sarajevu. Obav
ljeni zemljani radovi na otkopavanju konstrukcije
za pravljenje tehnikih snimaka projekta te ureena
fasada i okolina spomenika i izvrena djelomina re
konstrukcija t a m b u r a kupolica. Radovi e se nasta
viti. Sredstva u iznosu od Din. 1,496.546. dao NOO-e
Stari grad.
4. Stari jevrejski h r a m u Sarajevu. Obavljena sta
tika ispitivanja stanja kamenih svodova i nosivih
zidova, zatim ureenje (dersovane) fasade i izvrena
rekonstrukcija prozorskih otvora i lukova s izradom
i ugradbom prozorskih krila i eljeznih reetki (demira) na prozorima. Radovi e se nastaviti. Sredstva
za god. 1957 u iznosu od Din. 1,187.137. dao takoer
NOO-e Stari Grad.
5. Dubrovake magaze u Halaima u Sarajevu. Iz
r a e n a i postavljena nova krovna konstrukcija s no
vim pokrovom i predvorjem u starome obliku. Sred
stva dala Jorgandijska zadruga, koja koristi objekte.
(Oko 150.000.- din).
6. Groblja na Nadkovaima u Sarajevu. Pitanje
odravanja etiri zaputena groblja na Nadkovaima
rijeeno je u toku godine na taj nain, to je s jed
nog skinuta zatita, a tri pretvorena u gradske parkovne povrine s tim, da se nadgrobni spomenici kao
vrijedan kompleks u naelu imaju sauvati u zele
nilu. U organizaciji Otsjeka izraeni su projekti u r e
enja parkova na prostoru tri groblja i na toj bazi
izvedeni djelomini radovi na najjunijem groblju
izmeu ulice Kovai i Trifka Grabea (Kameni podzid i k a m e n a ograda). I projekte i radove je finansirao NOO-e Stari grad (dinara 1,408.483.-).
7. Groblje uz Sara Alijinu damiju u Sarajevu,
neposredno uz Hadi Sinanovu tekiju. Izvedeno pre
pariranje k a m e n e ograde na itavoj istonoj strani.
Sredstva u iznosu od dinara 93.000 dao Zavod.
8. Viegradska kapija na Vratniku. Izvrena rekon
strukcija dijela dovratnika, kojeg su unitila kamion

ska vozila i koji je kao takav pretstavljao opasnost

za stabilitet kamenog luka kapije iznad njega. Za
ovaj manji posao sredstva je dao Zavod.
9. Gazi H u s r e v b e g o v bezistan u Sarajevu. Izra
ena i postavljena nova drvena daana v r a t a radi
zatvaranja prolaza u ruevnu unutranjost. Za ovaj
posao manju sumu dao je NOO-e Stari Grad u Sa
rajevu.
10. Moria h a n u Sarajevu. Djelomino preparira
nje pokrova, zazidavanje vodovodnih instalacija, iz
mjena 11 sobnih v r a t a i ureenje soba u junom t r a
ktu. Ureenje soba prekinuo poar. Sredstva u iznosu
od dinara 236.196. dao Zavod.
11. Damija Ferhadija u Banjoj Luci. Na bazi po
sebnog projekta i statistikog r a u n a izvedena je u
trijemu drvena konstrukcija kao podupora lukova i
optereenja k a m e n i h stupova, koji su popucali i koje
kao takve treba izmijeniti. Sredstva dalo Izvrno vi
jee BiH Din. 496.643. (za materijal, nabavljen
1956) i Zavod din. 428.271. (za radove, obavljene
1957).
12. Neogotiki zamak u Ostrocu. Izvedeni i obra
unati limarski radovi (kao zavretak radova iz god.
1956), zatim djelomino prepariranje daanog pokro
va (imla) i postavljena tri gromobrana s potrebnim
prikljucima, sredstva u iznosu od Din. 708.538. dao
NOS-a u Bihau, Nadzor radova vodio vanjski saradnik.
13. Kua Nurije Pozderca u Cazinu. Izmjena do
trajalog daanog krova na itavoj krovnoj povrini
s djelominim izmjenom i krovne konstrukcije. Sred
stva u iznosu od Din. 342.000. dao NOS-a u Bihau.
Nadzor vodio vanjski saradnik.
14. Gradaevia kula u Bijeloj. Izmjena dotraja
log pokrova na itavoj povrini krovita, zatim opra
vak prozora radi zatite unutranjosti od atmosferilija
te parcijalni zidarski radovi u najgornjoj etai. Sred
stva u iznosu od Din. 103.000.- dao NOS-a u Brkom.
15. Tvrava u Jajcu. Konzervacija i sanacija be
dema na glavnom, najgornjem dijelu objekta. Sred
stva u iznosu od Din. 1,426.000.- dao NOO-e u Jajcu.
(Radove organizirao i nadzirao arheolog Zavoda).
16. esma Mehmed-pae Sokolovia u Sokoloviima
kod Rudog. Na bazi ranije prikupljene dokumentacije
i izraenog projekta izvedena rekonstrukcija najveeg
dijela objekta. Sredstva u iznosu od Din. 65.000. dao
je NOS-a u Goradu.
17. Grki most ili K a m e n i t a uprija na Gabelskom
potoku kod Ustikoline. Izvrena izmjena gornjeg
stroja kolovoza i ugraen zatitni sloj betona protiv
prodiranja vode u unutranjosti konstrukcije, zatim
dersovanje jednog i drugog ela mosta na posebnoj
metodi, te izrada potpuno novog potpornog zida uz
sjeverni prilaz mostu. Sredstva u iznosu od Dinara
220.000. dao NOS-a u Goradu.
Osim ovih radova, bio je organizovan i poet r a d
na opravci crkvene zgrade u Velikoj Kladui, ali je
o d m a h obustavljen zbog spora sa vjerskom organi
zacijom o namjeni objekta. Finansiska sredstva u vi
sini od Din. 1,200.000.- bio je osigurao SNO Biha, a
nadzor je bio povjeren vanjskom saradniku.
Za pripremne, zatim za graevne radove, kao i za
razna tehnika snimanja i honorare Strune komisije
izdato je ukupno 8,336.109.- dinara.
Od u k u p n e sume Zavod je finansirao p r i p r e m n e
radove (282.087), sitnije i vie spasavalake graevin
ske radove (818.667. dinara), sva tehnika snimanja
(1,324.436. din) i honorare Komisije (56.700. din) u
u k u p n o m iznosu od Din. 2,481.890., narodni odbori
su finasirali sve ostale graevinske radove u ukupnom
iznosu od Din. 5,617.219. (ne raunajui tu 1,408.483,
dinara komunalnih sredstava za groblja u Sarajevu),
a ostali 237.000. dinara.

139

LIKOVNI SEKTOR SA RADIONICOM

U Likovnom otsjeku zaposleni su 2 istoriara
umjetnosti, a u Radionici je radio 1 istoriar umjetnosti-restaurator.
Djelatnost ovog sektora odvija se na osnovu godi
njeg plana uglavnom na evidentiranju spomenika iz
oblasti likovnih umjetnosti i na konzervaciji najvie
ugroenih, zatim na pribavljanju podataka za m a n j
kavo ispunjene k a r t o n e ranije evidentiranih i zati
enih spomenika. Posebno su vreni komisiski pregle
di ugroenih spomenika na terenu, uz pomo vanjskih
strunjaka. J e d a n dio planiranih poslova na terenu
nije mogao biti obavljen radi pomanjkanja finansiskih sredstava za putovanja.
Izvreno je evidentiranje spomenikog fonda u
bazenu Trebinjice, koji e radi izgradnje hidrocen
trala biti potopljen ili radovima izgradnje akumulacionog jezera biti ugroen. U poslovima su uestvo
vali saradnici iz Uprave u Mostaru i Muzeja u Trebinju. Ovom akcijom Zavod je dobio jasan uvid o
broju i kvalitetu, kao i o potrebama zatitnih inter
vencija
na spomenicima u ovome podruju.
Evidentiranjem spomenikog materijala u Livnu
nailo se na veliku i vrijednu zbirku od 83 komada
starih slika i 2 vrlo vrijedna p r e d m e t a umjetnog
obrta u srpsko-pravoslavnoj crkvi. Meu slikama je
veliki broj takvih koje imaju znatnu umjetniku vri
jednost. To su ikone srpske, makedonske, grke, kritske, italokritske, vojvoanske i ruske kole, r a e n e
u vremenu od XV do X I X vijeka. Od vanosti je za
domau istoriju umjetnosti pronalazak jo jednog do
sada nepoznatog veeg djela sarajevskog slikara u
strunoj literaturi poznatog pod oznakom R. Zatim
pronalazak, jednog djela iz 1843 god. dosada nepozna
tog slikara J o v a n a Nikolia koji je, izgleda, jedno
vrijeme ivio i radio u Carigradu. Neobina je pojava
slikara Mansfelda Ag. sa velikim platnom na kome
je prikazan sv. Sava. Od velike je vrijednosti prona
lazak jedne kovane srebrene petohljebnice koju je,
p r e m a zapisu, radio 1844 god. zlatar Todor Mihi iz
poznate sarajevske zlatarske porodice, te jednog veli
kog pozlaenog krsta u finoj filigranskoj tehnici od
beogradskog zlatara Nikole Stoisavljevia iz 1919 go
dine.
Djelatnost ovoga sektora na praktinim konzerva
torskim radovima na terenu i u radionici odnosila se
na freske i ikone.
U prvom redu nastavljen je i zavren rad na i
enju fresaka u crkvici Lomnici kod Vlasenice. U
radnoj ekipi su uestvovali i vanjski saradnici. Oprato
je i mehaniki oieno oko 60 m 2 slikane zidne povr
ine. Sada se uz otkrivanje ivopisa, publici i nau
nim radnicima radi prouavanja, jasno uoavaju da
lje zamane konzervatorske potrebe. Nuno je da se
plombiraju manje oteena mjesta, da se na nekoliko
mjesta izvri injektiranje podklobuenog sloja maltera. Pored toga, u ovoj crkvi e se morati i inventar
dovesti u ispravno stanje, te izvesti ponovo konzervi
ranje poznatih Longinovih ikona. Naime, Zavod je
preko svojih strunjaka, pratei stanje tih ikona po
slije njihove konzervacije, koji je prije nekoliko go
dina obavljen posredstvom Saveznog instituta u Be
ogradu, ustanovio da su one slabo konzervirane. Po
slije pregleda zajednike komisije dolo se do istog
zakljuka pa je Savezni institut primio na sebe da iz
vri ponovno konzerviranje 13 ikona, radi ega su
one u 1957 godini prenesene u Beograd. Osim tih,
Savezni institut je primio i prenio jo 11 Longinovih
i drugih ikona iz Lomnice na konzerviranje u svojoj
radionici.

140

Zanimljiv konzervatorski zahvat izvoen je na zid

nim slikarijama Sinanove tekije u Sarajevu koje su
slijeganjem zidnih masa i kreenjem i popravljanjem
bile oteene (sloj m a l t e r a sa slikarijama odvojio se
od svoje podloge koja je vremenom postala neravna
i puna rupa, neke podloge su zbog ranijih bojenja po
stale porozne itd.). U prethodnim radovima Savezni
institut u Beogradu je pomogao analizom izvjesnog
materijala u svojoj laboratoriji. U toku godine izvr
eni su glavni radovi injektiranja na velikoj rozeti
2
(promjera 3,5 m ) i na kaligrafskim dekorativnim ra
2
dovima u trijemu tekije (povrine od 20 m ). (Uzgred
su otkriveni pod slojem krea i kaligrafski radovi u
simahani tekije, naroito oko mihraba, koji e se mo
rati oslobaati krenih premaza samo struganjem
skalpelima). U" toku gornjih zahvata pronaeni su za
pisi dvojice majstora kaligrafa koji su na ovim de
koracijama radili 1745 do 1748 godine.
Trei, takoer ekipni posao na zatiti zidnih slika
n j a bio je u crkvi m a n a s t i r a Dobrieva kod Trebinja.
Uz pomo spoljnih saradnika tu se skidao nanos sedrene skrame i salitre sa fresaka. Tako je tom pri
likom definitivno oiena kompozicija Stranog suda
u priprati i niz dopojasnih portreta raznih svetaca
u naosu crkve. Ovim poslom dobio se uvid u pravu
vrijednost ivopisa Dobrieva. Po svemu izgleda da
emo morati pristupiti delikatnim radovima skidanja
fresaka sa zidova, ako crkva zaista m o r a d n e biti po
topljena, a to je posao koji premauje strune i teh
nike snage nae Republike.
U toku godine vodila se briga i o stanju fresaka u
crkvi m a n a s t i r a Zavale i crkvi u Trijebnju. Ustanov
ljeno je da su te freske veoma vrijedne a veoma ugro
ene, te su predviene mjere njihovog spaavanja.
Kako nae snage nisu dovoljne za sve te intervencije,
zamolili smo Savezni institut da preuzme konzervaciju Zavale na to je ovaj pristao i ve u planu svoga
rada 1958 god. predvidio prve radove.
Izvrena je jo jedna intervencija na crkvici u
Aranelovu, kod Trebinja. Popravljen je gromom
oteeni zvonik i krov i oiene su freske i inventar
od zagaivanja ptica i slijepih mieva. U ovim po
slovima struno je saraivala Uprava u Mostaru a
finansiski SNO Trebinje.
U radionici Zavoda izvrena je konzervacija ita
vog ciklusa ikona od 22 komada iz zbirke Stare pra
voslavne crkve u Sarajevu. Te ikone potiu od dosada
nepoznatog slikara s kraja XVIII i poetka X I X vi
jeka koji je bio blizak ruskim ikonografima i sluio
se njihovim tehnikim manipulacijama. Pored toga,
izvreno je ienje od ai, prskotina voska i druge
prljavtine, slike S m r t sv. Josipa iz zbirke pravo
slavne crkve u Stocu. Slika potie iz srednjevjekovne
crkvice u Oaniu, r a d je italokritskog slikara iz kraja
XV vijeka.
Pod nadzorom strunjaka ovog sektora izvrena je
restauracija bojenog sloja adrvana pred Gazi Husrevbegovom damijom u Sarajevu.
Poarom u Moria h a n u priinjene su relativno
velike tete ovome sektoru Zavoda. Tako je potpuno
unitena konzervatorska radionica sa inventarom i
materijalom, izgorjele su 52 kopije fresaka, svi dosijei
(13) o r a d u na konzervaciji pojedinih spomenika sa
dokumentacionim materijalom, meu kojima dosije
o tadanjim radovima na Sinanovoj tekiji sa brojnim
komisijskim izvjetajima i prilozima dokumentaci
onog karaktera.

ZATITA PRIRODE
Na ovome sektoru radila su 2 stalna i 1 honorarni
slubenik sa skraenim r a d n i m vremenom.
Rad na zatiti prirode i prirodnih rijetkosti u 1957
godini nastavljen je i vren na osnovu plana rada za
1957 godinu, koji je odobren od Komisije za zatitu
prirode, Zavoda i Savjeta za kulturu NRBiH.
Danas se u svijetu openito s m a t r a erozija, nepri
jateljem broj 1, te se u svim zemljama posveuje
ogromna panja borbi protiv erozije. Zavod u 1957
godini zavrio je terenske radove u Vareu i okolini,
gdje su jo uvijek aktivne veoma jake bujice. Isto
tako su vreni radovi u dolini Neretve od izvora do
Glavatieva, gdje erozija vri jo uvijek veoma ra
zorno dejstvo. Sa Sekretarijatom za umarstvo ve su
preduzete a i dalje e se preduzimati akcije, da se
erozija sprijei odnosno da se tetne posljedice sma
nje.
U cilju zatite naih sedrenih podruja i objekata
na njima (vodopad Jajce, vodopadi na rijeci Janji,
izvori Plive i Janja, Mokranjske Miljacke i dr.), vreni
su radovi na terenu. Preduzete su mjere da se sprijei
erozija, kao i da se sauvaju vodopadi u Jajcu i sedreno podruje, te je izraen generalni plan za po
pravak i konzervaciju vodopada, u zajednici sa Elektroprojektom i investitorom (Elektro Vrbas u Jajcu).
Neretva itavim svojim tokom od izvora do Mo
stara pretstavlja neisrpnu riznicu najraznovrsnijih
prirodnih znamenitosti. U vezi izgradnje hidrocentrala
u dolini Neretve, vreni su terenski radovi pa su eviPridvorice. Gornjeg i Donjeg Krupca. eljine Peine,
evidentirani i proueni mnogi objekti kao to su izvori
klisura Gradina, Veletin i dr., vodopad kod Moila,
Djeviin Vir i drugi objekti.
U ovoj godini e se vjerovatno osnovati prvi na
nacionalni p a r k P r e n j , te su u vezi s tim vreni te
renski radovi u Crnoj Gori, u Durmitoru i u Prenju.
U tome smislu vreni su i terenski radovi sa spoljnim
saradnicima u dolini Rame, u podruju Borakog i
Jablanikog jezera. Svi su objekti evidentirani, uzeta
je dokumentacija, te e se neki od objekata staviti
pod zatitu drave.
U proloj godini izdvojen je dio Kozare planine
kao historijska uma, te su vreni na terenu radovi
u cilju trajne zatite ovog rezervata, a isto tako su
uzeti svi podaci za spomenike NOB-e da bi se pro
vela rekonstrukcija najznaajnijih objekata kao to
su bolnice, tamparije, tabovi i dr.
Takoer su izvreni radovi u Sutjeski, Peruici i
Zelengori, na terenu, u cilju evidentiranja prirodnih
rijetkosti, spomenika NOB-e i provoenja trajne za
tite. O ovom podruju izradit e se docnije poseban
elaborat.
Pronaeno je na terenu u planini Triglavu, Livnu,
novo nalazite runolista, koji spada u rijetke biljke
na naem podruju, te su preduzete mjere, da se
ovaj raritet trajno zatiti od svih prolaznika.
Izraen je od strane SNO Mostar plan za meliora
ciju Hutovog Blata. P r e m a tome planu ve u 1958
godini, poee se sa isuivanjem Donjeg (Svitavskog)
jezera, u cilju dobivanja novih povrina livada i pa
njaka. Namjerava se isto tako posjei u Deranskom
jezeru vei dio poljskih jasenova, da bi se dobile nove
povrine za konju trave. Radi ovih i drugih proble
ma u Hutovom Blatu je bila Komisija od predstav
nika umarstva, NOS Mostar, NOO Stolac i naeg
Zavoda, koji su pregledali sve objekte i donijeli po
trebne zakljuke.
Kako su jo uvijek velike tete u peinama, od po
sjetioca, vreni su komisijski radovi u Biambarskoj
peini, te je izraen idejni program radova za uree
nje i otvaranje peina najirim m a s a m a posjetioca.

Na taj nain peina e biti pristupana, uz ostale, u

prvom redu svoj omladini, te e se propagandno time
ogromno poluiti na zatiti naih peina.
U oktobru 1957 godine odrano je tree meurepubliko savjetovanje o zatiti prirode u Beogradu,
kome je prisustvovao i na predstavnik. Najglavnije
pitanje savjetovanja bilo je pretres p r e d n a c r t a novog
saveznog zakona o zatiti prirode. Upotpunjen pred
nacrt dostavljen je naem Zavodu, te potom upuen
raznim zainteresovanim ustanovama, drutvima i preduzeima na miljenje i nove predloge. Razmatrani
su i svi aktuelni problemi zatite prirode u naoj ze
mlji.
Radi pomanjkanja finansiskih sredstava nisu iz
vreni na terenu mnogi poslovi koji su bili planom
predvieni.
Speleoloko drutvo NRBiH po k a r a k t e r u svoga
r a d a obavlja mnoge poslove za koje je zainteresovan
Zavod. U 1957 godini, Drutvo je vrilo, na osnovu
ugovora sa Elektroprojektom, istraivake radove u
Dabarskom i Fatnikom polju, a u vezi izgradnje hi
drocentrale na Trebinjici. Krajni cilj je bio da se
ispitaju glavni hidrografski objekti i da se po mogu
nosti u t v r d e hidrografske veze izmeu ova dva polja.
Ispitani su mnogi objekti, te se neke peine i ponori,
Velika peina, Ponikva, Ponor Obod i dr., biti stav
ljeni pod zatitu. Cjelokupan elaborat predat je Elektroprojektu u dalji rad.
Zavod je saraivao sa svim slinim ustanovama,
drutvima i preduzeima, po raznim pitanjima kao
to je napr. Peruica, Kozara, Sutjeska, Hutovo Blato
i dr.
Veoma vano pitanje zatite naih rijeka od zagaivanja rjeavano je sa Ribarskim institutom, Ribar
skim udruenjima i dr. Tako je pokrenuto pitanje
zatite Drine od zagaivanja azotare u Goradu, Bo
sne od eljezare Zenica, Spree od koksare i fabrike
sode Lukavac i drugo.
Sa zainteresovanim je rjeavano pitanje ureenja
Trebevia, Martin Broda, Jajca i dr., te su ova pita
nja naroito pretresana sa turistikim i hortikulturnim drutvima. Da bi sauvali nae raritete, stara
stabla, uspostavili smo saradnju i izmijenili iskustva
sa zavodima za zatitu prirode ehoslovake, Austrije,
Belgije i Poljske.
U cilju agitacije i propagande openito za zatitu
prirode napisan je lanak za Nae starine o novim
objektima, te vie lanaka za Zatitu prirode u Beo
gradu, za Narodni umar u Sarajevu i dr.
U kancelariji je izvreno popunjavanje postojeih
i novih kartotenih listova, izraena nova rjeenja i
otposlata svim zainteresovanim. Takoer je raeno na
sreivanju fototeke, kartoteke, biblioteke, hemeroteke, h e r b a r i u m a rijetkih vrsta kao i na drugim poslo
vima. Naalost, zadnjim poarom u Moria h a n u neke
su n a m zbirke sa herbariumom i drugim materijalom
propale, te e se na nekim p r e d m e t i m a morati iznova
zapoeti sa radom.
Na osnovu izvrenog terenskog r a d a i nakon konsultovanjima sa zainteresovanim, te poslije odobrenja
po Komisiji za prirodne rijetkosti, Zavod je stavio
pod zatitu drave u 1957 godine 40 objekata i t o : 10
starih stabala i aleja, (stara koela u Gabeli, meea
leska u Soanima, peina u Dobrim vodama, Kalinovik, J a m a Velikog Tegara, klisure Sijerake Stijene,
S a m a r na rijeci Bistrici, biljka mesoderka), 30 pe
ina, klisura i ponora, 10 izvora, jezera i vodopada
(izvor Mlinita, Glacijalna jezera na Treskavici pla
nini, izvor Klokota kod Bihaa, Blatako jezero na
Bjelanici planini i dr.).

141

ZATITA SPOMENIKA NOB

Referat za NOB spomenike dobio je i drugog re
ferenta i pretvoren je u otsjek. Rad je bio u okviru
plana, ali se uvidjelo da je godinji plan bio prevelik
i da je obuhvatao poslove koji su vie ovisili od dru
gih faktora, pa je u tome smislu pretrpio izvjesne ko
rekcije. Inae je na ovome sektoru bilo dosta posla,
koji se najveim dijelom sastojao od evidencije spo
menika.
Anketa o popisu spomenika trebalo je da se zavri
do polovice godine. I pored mnogobrojnih urgencija,
ni do danas nije pristigao materijal iz svih optina
BiH (Trebinje, Mostar, Drvar, Prijedor, Kladanj i dr.)
tako da to zakanjenje oteava druge predviene ra
dove u vezi sa Anketom. Ipak se ovom akcijom mnogo
postiglo i ona je u cjelini dobro izvedena. Stigli ma
terijali sa 180 optina govore o 3000 raznovrsnih spo
menika NOB, Radnikog pokreta i socijalistike iz
gradnje.
U znaku dopunjavanja manjkavih podataka i po
moi narodnim odborima da svoj posao uspjenije
obave ostvarena su putovanja referenata na terene
oko Dervente, Bos Broda, Prnjavora, Sarajeva, Sred
njeg, Mostara, Jablanice, Seonice, ekovia i ivinica.
Provjeravanje i popunjavanje podataka vreno je i
koritenjem postojee literature. Z n a t a n broj spome
nika je slanjem fotografa sniman na terenu, a povre
meno su angaovani i vanjski saradnici (studenti Teh
nikog fakulteta) radi tehnikog snimanja najvanijih
objekata u Jajcu, Drvaru, Foi, Rudom, ajniu, Miljevini, Rogatici, Srednjem i Sarajevu.
Na osnovu svih prikupljenih materijala stvoren je
popis svih spomenika po optinama i vrstama, sa
kratkom karakteristikom, (a za fotosnimke su napisane
odgovarajue legende i oni su nalijepljeni na svoje
kartone). Ovi opisi su u formi knjiga. Sada se putem

posebne strune komisije vri selekcija (ta jest a

ta nije spomenik) i klasifikacija spomenika po ran
gu (saveznog, republikog i zaviajnog znaaja). K a d a
se kompletiraju podaci Ankete i kada se obavi ana
liza dobivenih materijala, Zavod namjerava da Savjetu
za kulturu NRBiH o tome podnese posebnu informa
ciju i zamoli diskusiju radi dobijanja jedinstvenog
stava u odnosu na zadatke slube zatite ove vrste
spomenika.
Radi uspjenijeg obavljanja svih poslova ovoga
sektora u toku godine odravan je dosta uzak kontakt
sa Glavnim odborom Saveza boraca NOR-a BiH, a
odrano je nekoliko sastanaka Kordinacionog odbora
(Savjet za kulturu BiH, Glavni odbor Saveza boraca,
Istorisko odjeljenje CK SK, Muzej Narodne revolucije
i Zavod) kao i sastanaka sa pojedinim pretstavnicima
zainteresiranih faktora.
Na inicijativu naeg Zavoda odran je krajem 1956
godine Meurepubliki sastanak konzervatora o pro
blemima zatite spomenika NOB u Zagrebu, a potom,
poetkom 1957 godine, Meurepubliko savjetovanje
zavoda, muzeja, glavnih odbora Saveza boraca i dru
gih faktora u Beogradu za koje je sastanke napisan
referat u ovome Zavodu. Na savjetovanju u Beogradu
su doneseni zakljuci koji n a m slue kao putokaz u
radu.
U toku protekle godine izvreno je ustrojavanje
posebnih kartona za 40 ranije specijalno zatienih
spomenika. Od novih spomenika, na zajedniki predlog Narodnog odbora, organa umarstva i ovoga Za
voda, Izvrno vijee je donijelo odluku da se jedan
dio podruja Kozare proglasi istoriskom umom, a u
pripremi je i predlog da se dio Sutjeske takoer pro
glasi zatienim podrujem.

ARHEOLOKI SEKTOR I ZATITA NADGROBNIH SPOMENIKA

Pregledan je teren Bratunac-Srebrenica-Sase radi
utvrivanja p r e d m e t a i okvira zatitnih radova na
ostacima rimskog rudarskog grada Domavie a u vezi
s aktivizacijom rudarstva na tome podruju. Nakon
uvida izraen je Investicioni program sa dokumenta
cijom kao osnov za istraivake i zatitne radove.
Obavljeno je rekognosciranje terena i utvrivanje
arheolokih lokaliteta u podruju Trebinjice, zatim
Donje Bosne i Usore, a izvan plana i terena oko
Trnova.
Obavljen je sistematski informativni obilazak te
rena u zapadnoj Hercegovini na podruju Ljubukog,
Litice, Posuja, Duvna i Prozora sa zadatkom priku
pljanja novih podataka i agitacije kod narodnih od
bora i kola.
Izvrene su intervencije kod sluajnih nalaza spo
menika u iperovinama kod Bijeljine gdje su otkri
veni grobovi i ostaci rimskog naselja. Spaen je nalaz
iz 4 groba ilirskih r a t n i k a u Kaanju kod Bilea. Iz
vreno je prikupljanje ostataka preistoriskog naselja
na gradilitu tvornice duvana u Pofaliima. spaen je
nalaz preistoriskih bronanih p r e d m e t a u Osredku kod
Bos. Krupe, rimski spaljeni grob u Mokrom kod Li
stie, kasnoantiki sarkofag u Vinjanima i nadgrobni
cippus iz I vijeka u Borasima.
Voena je briga o arheolokim iskopavanjima u
vezi sa planom koji je stvoren na Savjetovanju arhe
ologa BiH poetkom godine u Mogorjelu. Tokom go
dine izvrena su sljedea iskopavanja: 1. Reviziono
kopanje na nekoliko preistoriskih tumulusa glasinakog tipa u podruju Sjeverskog; 2. Kasno-neolitsko
naselje u Slatini kod Tolise; 3. Pokusno kopanje na
kasno-neolitskom naselju Varo kod Koraja; 4. Poku
sno sondano istraivanje preistoriskih naselja u Gor.
Tuzli; 5. Pokusno kopanje kasnoantike vile u ipovu;

142

6. Nastavak istraivakih radova na rimskoj vili III

vijeka u Viiima kod apljine; 7. Zavrno iskopa
vanje bazilike VI vijeka u Tasoviima kod apljine;
8. Nastavak iskopavanja antikog naselja u Ilidi; 9.
Istraivaki radovi na antikim naseljima u Zaloju
kod Bihaa; 10. Istraivaki radovi na antikim nala
zima u Gati kod Bihaa; 11. Iskopavanje srednjevjekovne crkve na Pijevevoj Glavici kod Konjica; 12.
Iskopavanje srednjevjekovne crkve u Zavali.
Sva ova iskopavanja obavljali su arheolozi mu
zeja.
Kao pomo Zavodu NR Crne Gore referent je oba
vio zatitno iskopavanje na lokalitetu u Gostilji, u
Donjoj Zeti.
Pomaui Arhitektonskom sektoru referent je pre
uzeo dosta obimne konzervatorske radove na Starom
gradu u Jajcu, to nije bilo predvieno godinjim
planom. Isto tako je otpoeo konzervatorske radove
na Starom gradu Doboru kod Modrie, a izvrio je
prijem radova na Kamenitoj upriji u Koetinu kod
Ustikoline.
Zatitna kopanja u Mokronogama kod Duvna, Cvilinu, kod Ustikoline i Sijekovcu kod Bos. Broda nisu
izvedena zato to nadleni faktori nisu pokazali inte
res za to, a Zavod nije imao svojih finansiskih sred
stava. Kopanje kod Oboraka izostalo je jer je ugro
enost lokaliteta prestala. Izrada elaborata za konzer
viranje planiranih starih gradova Konjica, Stoca i u
Krajini nije mogla doi u obzir, jer za to nije bilo
vanjskog saradnika. Konzervacija u Mogorjelu je izo
stavljena zbog nedostatka finansiskih sredstava.
Na arheolokim poslovima radi jedan slubenik a
na poslovima zatite nadgrobnih spomenika direktor
Zavoda.

ORIJENTALNA EPIGRAFIKA
Referent je upoznao novi teren u okolici Bilea,
Stoca, Rogatice i podruje od Ivanica do Kneine na
kome su naeni i evidentirani natpisi i interesantni
islamski nadgrobni spomenici.
U okolici Sarajeva provedena je evidencija starijih
i interesantnijih po oblicima i natpisima niana na
grobljima Bakija. Osim toga, izvreno je fotosnimanje niana i natpisa u dvoritu Sinanove tekije u Sa
rajevu i velikog groblja uz ovu tekiju.
U toku godine vrena je konzervacija orijentalnih
natpisa i dekoracija na Sinanovoj tekiji u Sarajevu,
pri emu je referent radio kako na ispitivanju zapisa
za dokumentaciju Zavoda, tako i na ienju, otkriva
nju novih zapisa, injektiranju podklobuenja i na
drugim poslovima konzervacije.
Na strunim poslovima u samome Zavodu najvie
je raeno na stvaranju kartoteke orijentalnih nat
pisa. Tako je do polovine godine napisano preko 1000
k a r t o n a na koje su doslovno prepisivani natpisi, nji-

hovi prevodi, zatim navedeni ostali podaci o lokaciji,

dimenzijama natpisa, vrsti pisma i t. d.
Kako se predviao prelaz referenta u Zemaljski
muzej, plan r a d a je izmijenjen utoliko to se u dru
goj polovici godine prelo na izradu evidencije spo
menika po lokalitetima. Po zavrenom tome poslu vidi
se da imamo 275 evidentiranih lokaliteta sa preko
2.500 orijentalnih natpisa.
Izraen je i popis kopija natpisa iz koga se vidi
da su dosada kopirana 162 natpisa od ega je 35 nat
pisa iz XVI i XVII vijeka kopirano na paus papiru
(kopiranje se vri u sluajevima k a d a nije mogue
doi do fotosnimka).
Na molbu Zaviajnog muzeja u Travniku izraen
je popis orijentalnih rukopisa iz biblioteke Vehbije
Smailkadia iz Travnika. Osim toga, izvren je pre
gled manjih biblioteka na orijentalnim jezicima ukrije Berbia i udove Mehmeda Kalabia iz Sarajeva.

FOTOSLUBA
Polovinom 1956 godine nastupio je dunost jedan
fotograf i oformljena je i poela sa radom u ovome
Zavodu fotosluba.
U ovome perioda radionica se postepeno razvijala
tako da je poetkom 1957 godine u potpunosti mogla
da zadovolji potrebe Zavoda i pored toga to joj je u
ovom periodu nedostajala neka oprema.
U toku 1957 godine glavni poslovi fotoslube bili su:
a) snimanje i izrada fotografija zatienih spome
nika na terenu Republike po traenjima Otsjeka za
evidenciju i dokumentaciju i pojedinih referenata.
b) sreivanje fotografija i negativa fototeke.
c) r a d na filmovima koje su snimali pojedini rerenti za potrebe svojih sektora.

Snimano na terenima Sarajevo, Foa, Gorade,

ajnie, Viegrad, Rudo, Praa, Dobrim, Sopotnica,
Rogatica, Ustikolina, Odak, Srednje, Ivanii, Crepoljsko, Igman, Ilida, Ilija, Rajlovac, Ozren, Lomnica, Nevesinje i okolica. Na navedenim terenima sni
mljeno je oko 2000 snimaka i od istih izraene foto
grafije.
U poaru je uniteno ukupno 127 fotografija o
NOB-e spomenicima oko Sarajeva i oko 700 fotonegativa.
U toku 1957 godine fotograf Zavoda pohaao je
Agfacolor teaj koji se odrao u Zagrebu.

STRUNA BIBLIOTEKA I ZATITA KNJIGA

Ureene su nove prostorije, izvreno preseljenje i
ponovo svrstavanje strune biblioteke u Moria hanu.
Nabavljena su dva nova o r m a r a te izvrene neke
druge nabavke i p r e p r a v k e da bi se stvorili to bolji
uslovi za pravilno funkcionisanje biblioteke.
Izvreno je prebrojavanje zaliha naih izdanja i
usklaivanje sa knjigama evidencije.
Primljen je itav tira novog broja Naih starina
(IV) i tokom godine vreno je njegovo rasparavanje
zamjenom i prodajom. Sa nekoliko pisama ponudili
smo prodaju naih izdanja pa su sa raznih strana
poeli stizati brojne porudbine za kupovinu.
Uz biblioteku vodi se zbirka novinskih iseaka koji
se odnose na konzervaciju spomenika, koja je ure
ena po s t r u k a m a i registrima.
Izraen je referat o stanju knjikog materijala u
BiH za savjetovanje koje je odrano u Zagrebu i

obavljen pokuaj da se rijei pitanje konzervacije toga

knjikog materijala.
Na popisu privatnih biblioteka se vrlo malo ui
nilo. Franjevci su nastavili sreivanje velike biblio
teke u Kreevu, a u Sarajevu se nije moglo obaviti
popisivanje biblioteke Osmana Sokolovia zbog toga
to vlasnik nije mogao da prui osnovne uslove za
rad komisije.
Popis najstarijih irilskih rukopisnih knjiga na
stavljen je i dovren zahvaljujui angaovanju stru
njaka Istoriskog instituta Jugoslavenske akademije
znanosti iz Zagreba.
Krajem godine biblioteka Zavoda imala je 1.200
inventarisanih brojeva. Naalost, poarom Moria
h a n a biblioteka je veoma stradala.
U biblioteci radi jedan slubenik.

EVIDENCIJA I DOKUMENTACIJA SPOMENIKA I PRIRODNIH RIJETKOSTI

Ovdje je radio jedan stalan slubenik. Poslovi su
bili usmjereni u prikupljanju novih podataka, prven
stveno o spomenicima koji su zatieni, zatim na
stvaranje nove kartoteke i na unapreenje kartoteke
da bi ova bila to preglednija i praktinija za kori
tenje.
Radilo se na tome da svaki zatieni spomenik ima
svoju potpunu legitimaciju (karton), pa su u tu svrhu

otvarani novi kao i vrene nadopune starih kartona

(uz pomo odnosnih referenata).
Otvoreni su dosijei za sve zatiene nepokretne
objekte te je sva dokumentacija iz arhive Zavoda iz
dvojena i stavljena u odgovarajue dosijee. Signatura
svakog dosijea unesena je u odgovarajui karton kao
i inventar spomenika.

143

Povezan je inventar zatienih spomenika (tri in

ventara) sa izdatim rjeenjima o zatiti pojedinanih
spomenika. (Izvrena je nadopuna manjkavih rjeenja
i napisana su nova za spomenike koji nisu imali rje
enje). Zbog nove administrativne podjele na srezove
i optine prilo se razvrstavanju spomenikih legiti
macija u d u h u te podjele to je dovelo do ispravaka
u inventarima i drugim dokumentima.
Napravljen je katalog zatienih objekata u formi
etverosistemnog pregleda: po vrstama objekata, po
mjestima nalaza, po optinama, i po godinama stav
ljanja pod zatitu, ime je postignut potpuni pregled
zatienog spomenikog fonda u BiH.
Sa nekolicine objekata izvreno je p r a v n o skida
nje zatite.
Izvreno je novo slaganje fotosnimaka i napravljen
katalog fototeke p r e m a etverosistemnom pregledu,

zatim je izvreno povezivanje kartotenih listova sa

fotosnimcima.
U toku itave godine pribavljani su i unoeni na
odreena mjesta gruntovni podaci o spomenicima kao
i podaci o novim konzervatorsko-restauratorskim po
slovima na njima.
Organizcvano je i nadzirano popisivanje svih re
produkcija, fotosnimaka i originalnih slika i crtea iz
novina, asopisa i pojedinih publikacija koji se od
nose na spomenike kulture u BiH (preko vanjskih saradnika).
Prikupljani su i sreivani podaci o objektima koji
nisu specijalno zatieni a imaju izvjesna spomenika
svojstva.

RAD UPRAVE ZA ZATITU SPOMENIKA KULTURE U MOSTARU

Rad Uprave u 1957 godini odvijao se uglavnom na
poslovima sanacije fundamenata Starog mosta u Mo
staru, dok je njena ostala aktivnost svedena na akcije
spasavalakog karaktera.
1. Radovi sanacije fundamanata Staroga mosta za
koje je prvobitno predvieno da e trajati samo 4
mjeseca potrajali su godinu d a n a (od decembra 1956
decembra 1957 g.). Nastalo produenje je u uzronoj
vezi sa zakanjenjem s a m e izvedbe do koje je dolo
usljed angaovanja izvoaa (Elektrosond iz Zagre
ba) na drugoj strani, a i zbog poznatog otvaranja
akreditiva. Posljedice zakanjele akcije (izvoa je pro
pustio period najpovoljnijeg vodostaja i stigao s punim
radom upravo u doba nepovoljnog vodostaja) su u znat
noj mjeri uticale na poveanje trokova, na fiziko
otezanje izvedbe i vremensko produenje itave akcije.
Sanacija fundamenata je obuhvatila: plombiranje
kaverni pod desnim oporcem mosta i izvoenje injekcionih zavjesa na objema obalama, u terenu d n a rije
nog korita do sloja lapora, tj. od 515 m pod oba
oporca. Nakon zavrenih radova, p r e m a zakonskim pro
pisima izvren je tehniki prijem radova 11. XII. 1957.,
a njihova kolaudacija e se izvriti poetkom m a r t a
o. g. u Zagrebu.
Uprava je, p r e m a svojim ugovornim obavezama,
izvodila sve pomone radove sa svojom r a d n o m
grupom i u svojoj reiji: r a d n e skele na objema oba
lama, ureaj prostorija za smjetaj 30 radnika preduzea, kancelariju i magacine, plovni objekat, stolarske
i kovako-bravarske usluge u svojim radionicama i,
preko ugovornih obaveza, dobavku materijala (cemen
ta i ljunka), k a o i niz sitnih svakodnevnih usluga,
nastojei sa svoje strane da pomogne to uspjenijem
i brem izvoenju radova.
2. Nakon to je dobila kredit u iznosu od 1,000.000
dinara, od Komisije za vjerska pitanja Izvrnog vijea
NR BiH, Uprava je izvrila vei dio radova na konzervaciji starog konaka manastira itomislia. Tom su
prilikom izraeni uporedni tehniki snimci stanja prije
konzervacije i nakon izvrenih radova i projekat za
konanu konzervaciju k o n a k a poto je dobiveni kre
dit bio nedostatan.
3. Uz participaciju Zemaljskog zavoda i NOO Trebinje, Uprava je izvela radove popravke zvonika i kro
va na Aranelovoj crkvi u selu Aranelovu kod Lastve, koju je otetio u d a r groma.
4. Izvrena je sanacija objekata u mostarskom Ku
jundiluku: izolacija od vlage, podziivanje t e r e n a i
ruevina, kao i unutranja obrada objekata: postavlja
nje i malterisanje plafona, zidova i sl.
5. U kuli na desnoj obali Neretve, zvanoj Halebinovka, vreni su, i jo su u toku, radovi ispitivanja
i studija za njenu konzervaciju. U toku radova otkri
vena je duboka pukotina du zida na junoj strani

144

duga priblino 10 metara, koju prati druga manja

na suprotnoj strani. Ovaj nalaz nuno je izazvao po
trebu da se iz danjih (triju) bojeva izbaci ubaenih
80 kub. m e t a r a nasipa i da se izvri detaljna analiza
objekta radi potpune i temeljite konsolidacije.
Tom
prilikom je u t v r e n o : da kula datira iz predturskog
perioda, naprotiv dosada ustaljenog miljenja da je
turska graevina; da je pretrpila dvije k r u p n e adap
tacije turskog perioda i da je posljednja od njih ona
koju je zateklo nae doba.
6. Izvreno je ruenje tronih zidova i objekata u
neposrednoj okolini tzv. Kresine medrese; konzerviran
je itav sjeverni zid medrese; ureen je p a r k i njegov
ulazni dio u granicama graevinske linije budueg
objekta.
7. S t a r u magazu Sinovi R. aina Uprava je adap
tirala za svoje r a d n e prostorije.
8. Izvrena je popravka krova na damiji u Donjoj
m a h a l i ; na kui Muje Mutovia u kojoj se nalazila
ilegalna tamparija kao spomenik iz NOB-e; i na kui
ivote Neimarovia, u Bjeluinama, takoer spomeniku
iz NOB-e.
9. Popravljene su ploe na erefi Roznamendijine damije; restauriran prozor sa kemenim perfora
cijama, m i h r a b i mimber, koji su bili polomljeni.
10. Od manjih radova izvreni su: izrada 14 novih
prozora na Kajtazovoj kui; popravljena su i minizirana sva gvozdena v r a t a u Kujundiluku; istesane su
kamene ploe i pragovi za popunjavanje polomljene
k a l d r m e na Starom mostu; iskopani su drenani ka
nali iza objekata u Hendeku i izveden je niz uslunih
radova i popravki na starim kuama za Stambenu
upravu i za privatnike (2 kue u Jusovini, 2 u Prijekoj ariji, 2 na emovcu i 1 u ehitluku) kao i sitniji
radovi opravki.
Pored navedenih konzervatorskih radova Uprava je
razvila ivu aktivnost na izradi projekata i elaborata
za radove koji predstavljaju u 1958 i narednim godi
nama. Treba istai i tijesnu suradnju koju je postigla
Uprava sa Urbanistikim zavodom BiH, koji radi na
razradi urbanistikog plana grada Mostara. Uprava je,
tokom 1957, ostvarila saradnju i sa Saveznim institu
tom za zatitu spomenika FNRJ, sa Zaviajnim muze
jom u Trebinju, saradnju sa organima privrede, Ko
m u n a l n i h poslova i sa komorama trgovinske, zanatske
i ugostiteljske slube.
Djelatnost Uprave nije bila ograniena samo na kon
zervatorske zahvate na arhitektonskim spomenicima.
Izmeu ostaloga arheolog i likovno - konzervatorski
strunjak uestvovali su u ekipi Zavoda na rekognosciranju terena u dolini Trebinjice a obili su i neko
liko arheolokih lokaliteta svoga podruja u svrhu nji
hovog upoznavanja u prikupljanju podataka za evi
denciju Uprave.