RAZVOJ ARHIVISTIKE

Arhivistika je disciplina koja se bavi teoretskim i praktičnim proučavanjem postanka i zaštitom, čuvanjem,
korištenjem arhivske građe / dokumenata, te primjenom metoda, tehnika i principa rada s dokumentima.
Nastaje iz potrebe da su u radu sa spisima utvrde načela i metode sistematizacije i klasifikacije. Njena
suština je u bavljenju dokumentima od njihovog nastanka do prelaska u arhivske depoe.

Važan dio učenja o arhivistici i o onome što je s njome vezano, predstavlja znanje o tome kako su u
prošlosti nastajali spisi, kako se o njima vodila briga, kako su odlagani, čuvani i proučavani.

Nastajanje i čuvanje pisanih spomenika seže u daleku prošlost. Moderna arheološka istraživanja
pomjerila su tradicionalno prisutni fokus u historijskom razvoju arhiva i čuvanja zapisa sa drevne Grčke i
Rima na Bliski i Daleki istok.1

Pojam arhiv etimološki i dolazi iz grčkoga jezika ( arheîon) što znači „poglavarska zgrada“. Poznato je da
se u Staroj Grčkoj, u 4. stoljeću p.n.e. u Ateni postoji u hramu božice Kibele Metroonu, arhiv. Tu su
čuvane liste pobjednika na olimpijadama, ali i druge listine. Državni spisi su čuvani i u Rimu. 2 U
Justinijanovom kodeksu govori se o načinu stvaranja i čuvanja arhivske građe, te je tu arhiv definiram kao
„mjesto gdje je pohranjena javna građa“.

Svoj razvoj arhivistika nastavlja u srednjem vijeku, kada se od 12. stoljeća počinjerazvijati nova pravna
praksa koja se zadržava do 16.st. Svaki vladar, velikaš ima svoj arhiv na posebnom mjestu, trezoru gdje
čuva sve što može imati dokaznu snagu. 3

Ipak će svoj pravi razvoj postići u 16.st., sa razvojem administracije i jačanjem pismenog komuniciranja
unutar državnih ustanova. To je i vrijeme osnivanja osnutka modernih evropskih država, gdje dolazi do
proširenja djelokruga ureda i povećanja pismene koncentracije, s čime uporedo ide i koncentracija
arhivske građe nastale radom različitih ureda na jedno mjesto. U to vrijeme u drugoj polovici 16. stoljeća,
nastaju i prve rasprave o naravi arhivske građe i uređenja arhiva. 4

1
U nalazištvu Mari, babilonskom gradu na zapadnoj obali Eufrata, nađeno je preko 20.000 pločica pisanih klinastim
pismom. U Amarni u Egiptu nađena su pisma pisana na glinenim pločicama.; Priručnik za polaganje stručnog
arhivističkog ispita (II dopunjeno izdanje), Sarajevo 2007. ,str.8
2
državni spisi čuvani su u Saturnovu hramu i Tabulariumu, podignutom 78. p.n.e. na padinama Kapitola;Isto
3
U našem najbližem susjedstvu, u statutima nekih dalmatinskih gradova – Zadru, Šibeniku, Dubrovniku i drugim,
regulirane su obaveze čuvanja arhivske građe. Statut grada Dubrovnika iz 1278. godine striktno je odredio čuvanje
isprava, što govori da današnji Državni arhiv u Dubrovniku ima tradiciju dužu od sedam stoljeća.; Isto
4
Prvi autori arhivističkih studija bili su Carolus Molineus (1552. i 1612); Balthassare Bonifacius (1632), Alberto
Barisone (1619. i 1667), Ahasver Fritsch (1664), Jakob von Rammingen, ( 1571), Nicolaus Glussianus (1684) i drugi ;
Isto, str. 9
Nova faza razvoja arhivistike nastupa sa Francuskom revolucijom 1789.g., kada dolazi do do centralizacije
arhivske građe i do njenoga otvaranja javnosti, što označava početak moderne službe arhiva. Arhivi više
nisu samo mjesta za čuvanje spisa, nego su samostalne i javnosti otvorene ustanove. Građa koja se čuva
ne odnosi se samo na vladarske isprave nego i građa svih institucija i pojedinaca; ne samo državni, nego i
crkveni, privatni arhivi, koji imaju pravnu i imovinsku, te političku, kulturnu, znanstvenu korist. Nakon
osnivanja Nacionalnoga arhiva Francuske (1790.g.) počinju se osnivati i državni / nacionalni arhivi i u
drugim zemljama5

Čuvanje i zaštita arhivske građe u Bosni i Hercegovine

Arhivska građa čuvala se i u srednjovjekovnoj Bosni. . U tom periodu postojale su instutucije kancelara,
dijaka, koji su bili zaduženi za sastavljanje i čuvanje isprava. 6 Nažalost, većina srednjovjekovnih povelja
nije sačuvana. U BiH se čuva tek povelja bosanskoga kralja Dabiše od 20. aprila 1395.godine, kojom je
kćeri Stani poklonio selo Veljaci. 7 U osmanskom periodu, nije bilo organizirane ustanove koja bi se bavila
sistematskim čuvanjem spisa i druge građe, te samim tim nije ni sačuvao mnogo građe. Tek potkraj 19.
stoljeća počinje se činiti više na ovim pitanjima.

Ni naredi periodi nisu puno doprinijeli u sistematskoj zaštiti i čuvanju arhivske građe. Sve do kraja Drugog
svjetskog rata je bio prisutan nesavjestan odnos prema arhivskoj građi. . Najobimnija i najraznovrsnija
arhivska građa sačuvana je iz socijalističkog perioda (1945-1992). Svi arhivi su uveli službi nadzora i
evidencije stvaratelja ove građe („vanjska služba“), te redovno preuzimali istu nakon isteka rokova
čuvanja. Uredba o Državnom arhivu NRBiH usvojena je 12. decembra 1947.godine. u narednom periodu
osnovani su i drugi, gradski (regionalni) arhivi u našoj zemlji.

Ratna stradanja 1992-1995.godine bila su katastrofalna, nemjerljiva i nikada u cjelini utvrđena količina
arhivskih vrijednosti je uništena.

Danas u BiH arhivsku mrežu čine slijedeći arhivi: Arhiv Bosne i Hercegovine, Arhiv Federacije BiH,
Istorijski arhiv Sarajevo, Arhiv Hercegovačkoneretvanskog kantona – Mostar, Arhiv Srednjobosanskog
kantona – Travik ,Arhiv Zapadnohercegovačke županije – Široki Brijeg , Arhiv Unsko – Sanskog kantona –
Bihać, Arhiv Tuzlanskog kantona – Tuzla, Arhiv Bosanskopodrinjskog kantona – Goražde; Arhiv Brčko
Distrikta; te Arhiv Republike Srpske, sa područnim jedinicama u Trebinju, Zvorniku, Foči i Doboju.

Opšti pojmovi u Arhivistici

Pojam arhiv upotrebljava se sa više značenja:

5
u Italiji 1816, u Engleskoj 1833, u Poljskoj 1874, u Češkoj 1862.godine itd; Isto, str.10
6
Takav se javlja na najstarijoj sačuvanoj povelji, čuvenoj povelji Kulina bana iz 1189.godine (Radoje), a zove se još
dijak nadvorni, dijak veliki, gramatik, logotet.
7
Vrijednosti kakve su i najstarija postojeća povelja, povelja Kulina bana iz 1189.godine, ili izvanredna
liturgijska knjiga Hrvojev misal nalaze se izvan zemlje, kao i brojne druge arhivske vrijednosti.
 a) jedan arhivski fond (dokumenta nastala radom jedne institucije ili jednog lica, odnosno

porodice, npr. arhiva Narodne skupštine, arhiva Fehima Spahe, arhiva porodice

Habsburg i sl.);

b) registraturu, odnosno pisarnicu gdje su dokumenti odloženi (npr. u sudu);

c) arhivsku građu uopše;

d) arhiski depo u kojem se čuva arhivska građa, i

e) specijalnu stručnu instituciju koja čuva arhivalije 8

Prema podjeli koju je usvojio MAV – Međunarodno arhivsko vijeće, arhivistika se dijeli na četiri sljedeće
cjeline: čistu arhivistiku(bavi se proučavanjem arhivističke teorije i utvrđivanjem principa i pravila koji se
primjenjuju u stručnom radu sa arhivskom građom), arhivsku tehniku (proučava tehničke uslove i
mogućnosti čuvanja i zaštite arhivske građe), historiju arhivistike i arhivske službe (proučava razvoj
arhivske djelatonosti, arhivskih institucija i arhivske teorije od najstarijih vremena do danas) i na propise
o arhivskoj službi i arhivima (Propisi o arhivskoj službi i arhivima regulišu osnovne principe statusa ove
službe, njenog odnosa prema društvu u cjelini, odnosa prema društvenim službama sa kojima je u
dodiru).

U okviru arhivistike kao nauke nalazimo više pojmova koji imaju svoje određeno značenje. Tu su,
prije svega, kao najčešći pojmovi: pisarnica, registraturski materijal, arhivska građa, arhivski dokument,
arhivski predmet, arhivski fond i zbirke u arhivu.

Pisarnica je organizacioni dio ( jedinica, služba, sektor i sl.) u organima i organizacijama u kome se
obavljaju kancelarijski poslovi.

Registraturna građe - Sačinjavaju ga svi materijali primljeni i postali u radu organa i organizacija ( svi
spisi, fotografski i fonografski snimci, knjige i kartoteke o evidenciji spisa i dokumenata) dok su od
značaja za njihov tekući rad ili dok iz njega nije odabrana arhivska građa koja će se trajno čuvati.

Arhivska građa-izvorni i reprodukovani dokumentarni materijal nastao u toku poslovanja stvaralaca

arhivske građe od trajne društvene, a posebno naučne i kulturne vrijednosti

Arhivski dokumenti : Akt je svaki pisani sastav kojim se pokreće, dopunjava, mijenja, prekida ili završava
poslovna djelatnost. Prilog je pisani sastav (dokumetn, tabela, grafikon, crtež i sl. ) ili fizički predmet, koji
se prilaže uz akt radi njegovog dopunjavanja, objašnjenja ili dokazivanja. „Skup svih spisa koji se odnose
na isto pitanje, problem, zadatak i sl., a koji su nastali u toku istog postupka i predstavljaju posebnu
cjelinu“ naziva se predmetom.

8
Priručnik za polaganje stručnog arhivističkog ispita (II dopunjeno izdanje), Sarajevo 2007., str.18
 U arhivsku građu spada sav izvorni i reproducirani dokumentarni materijal (pisani, crtani,
štampani, fotografisani, fonografisani ili na drugi način zabilježen) koji je značajan za historiju i druge
znanstvene oblasti, za kulturu uopće, a nastao je radom stvaralaca bez obzira na mjesto i vrijeme, kao što
su: isprave, listine, povelje, diplome, originalne ili kao ovjereni prepisi, rukopisne knjige stranih
kancelarija – defteri, protokoli, registri, matice (matične knjige) rođenih i umrlih, računske knjige i sl.,
razne zbirke arhivalija: karte, nacrti, planovi, crteži, grafike, razglednice, marke, leci, plakati, fotografije, i
sl.