ATOM FZ

BLM 1
HDROJEN ATOMUNDA
MERKEZCL ALAN
ZMLER

BLM 2
ATOMK
HAMLTONYENN BAZI
TERMLER

Rutherford

Bohr

Compton

Pauli

Fermi

Feynman

BLM 3
ATOMK
SPEKTROSKOP

BLM 4
TEMEL PARACIKLAR

ATOM FZ-1
BLM-1
HDROJEN ATOMUNDA MERKEZCL ALAN ZMLER

1)ATOM MODELLER: a)Thomson Modeli:1898 ylnda J.J.Thomson, atomlar, ilerinde elektronlar

gml olan pozitif ykl dzgn maddesel kreler olarak varsayd. Model bu ekliyle bir karpuzu ya da
bir zml keki andrmaktadr. Bu modelin mr 13 yl srmtr.

b)Rutherford Modeli: 1911 ylnda Rutherfordun nerisi ile Geiger ve Marsden, radyoaktif elementler
tarafndan salnan hzl alfa paracklarn ince altn yapra zerine gndererek bir deney yaptlar.
Deney sonucunda alfa paracklarnn ounun yaprak iinden dorudan etiini ve ok az bir ksmnn
ise sapmalara uradn belirlediler. Bu durum Thomson modelinin yanlln ortaya koymaktayd.
Bundan yola karak Rutherford yeni bir atom modeli gelitirdi. Bu modele gre; atomun merkezinde
pozitif ykl ekirdek, ekirdek evresinde, ekirdekten olduka uzak yrngelerde dolanan
elektronlar vardr. Bu modele uydu modeli de denmektedir. Klasik elektrodinamie gre ekirdek
evresinde ivmelenen elektronun, ma yaparak (enerji kaybederek) hzla ekirdee dmelidir. te bu
durumu model aklayamamtr. Rutherford salmas, yani alfa paracklarnn ekirdein Coulomb
N i nt Z 2 e 4
N ( )
(8 0 ) 2 r 2 sin 4 ( / 2) , ekirdek fiziinde nemli bir yer tutar.
alanndan salmas
c)Bohr Modeli:Kuantum kavramn atom modeline ilk katan kii Niels Bohr oldu. 1913 ylnda
postlay (Bohr postlatlar) temel alan bir model gelitirdi. Bohr modeli, tek elektronlu atomlara
uygulanabilmektedir. Bu modele gre elektron ekirdek evresinde kararl ve kuantumlu yrngelerde
hareket etmektedir. Bu durumda yarap, hz ve enerji kuantumludur (ayrnt iin kuantum fiziine
baknz). Elektron bir seviyeden baka bir seviyeye geebilir. Bu geite ma yapar veya sourur. Bu
E 1
1
1
2 2

ch n s ni
mann dalga boyu;
dir. E/ch=R=109740 cm-1 teorik Rydberg sabitidir.
Hidrojen atomunun spektrum serileri; ns=1 ve ni=2,3,... Lyman, ns=2 ve ni=3,4,5.....Balmer, ns=3 ve
ni=4,5,6.....Paschen, ns=4 ve ni=5,6,7.....Brackett, ns=5 ve ni=6,7,8.......Pfund serileri eklindedir. Bir
serideki geileri belirten izgiler srasyla; ,,,....eklinde adlandrlr. Bohr modeline Sommerfeld
tarafndan yrnge ve enerji dzeltmesi yaplmtr. Yrnge dzeltmesi ile ba kuantum says izgisel
(apsal) ve asal kuantum saylarnn toplam, n=nr+n eklindedir. Dzeltilmi bohr enerjisi ise
k 2 Z 2 e 4 Z 2 2 1
3
ke 2
1

En
1
2 2

n n 4n
2n
c 137 ince yap sabiti, k Coulomb
eklindedir. Burada
sabiti, indirgenmi ktledir.
d)Atomun kuantum modeli : Bohr atom modeli ok elektronlu atomlar aklayamamaktadr. 1920li
yllarda gelitirilen kuantum fizii, ok elektronlu atomlar da kapsayacak ekilde, bir modern atom
modeli oluturdu. Kuantum fizii maddenin ikili karakterinden sz eder ve olaslklara dayaldr. Buna
gre; ekirdek evresindeki elektronlar, orbitaller denilen bir olaslk bulutu iinde hareket ederler.
Elektronlara elik eden dalgann Schrdinger denklemi yazlp zlerek atom hakknda teorik bilgi elde
edilir.
Tek elektronlu hidrojen atomunun Schrdinger denklemi kresel koordinatlarda,U(r)=-Ze2/r olmak zere;
1 d 2 d
1
d
d
1
d 2 2m
(
r
)

(sin

[ E U (r )] 0
dr
d
r 2 dr
r 2 sin d
r 2 sin 2 d 2 2
eklindedir. Bu denklem

(r , , ) R (r )( ) ( ) eklinde dalga fonksiyonu deikenlerine ayrlarak zlr (zm iin

kuantum fiziine baknz). Burada birinci deiken dalga fonksiyonunun apsal, ikinci deiken yrnge
asal, ncs ise azimutal (kutupsal a) ksmlarn gstermektedir. apsal zm ( n, l ) eklinde iki

kuantum saysna, yrngesel zm (l , m) eklinde iki kuantum saysna, azimutal zm ise sadece m
kuantum saysna baldr. Alara bal zmlerin bileik dalga fonksiyonlarna kresel harmonikler
denir ve Ym(,) ile gsterilir. Schrdinger denkleminin yarapa bal ksmnn zm;

1/ 2

2Z
r

na 0 Lqj ( )

eklindedir. Burada
,
ise Asosiye
Laguerre polinomlardr. Buradaki alt indislerden j=2 l 1 , q=n+ l eklinde kuantum saylardr. Asosiye
dj
Lqj ( )
Lq ( )
j
d

Laguerre polinomlar, Normal Laguerre polinomlarndan

forml yardm ile
2 Z 3 ( n l 1)!
Rnl ( ) (
)
3
na 0 2n[(n l )!]

( ) l Lqj ( )

tretilirler. Buradaki normal Laguerre polinomu ise,

Ylm ( , )

1
2

im

(1)

Lq ( ) e

( m m ) / 2

dq
( q e )
d q
eklindedir.

2l 1 (l m )!

2 (l m )!

1/ 2

Plm ( )

Kresel harmonikler ise;

eklindedir. Burada
cos , Plm ( ) ise Asosiye Legendre polinomlardr. Bu polinomlar normal Legendre polinomlarna,
Plm ( ) (1 2 ) m / 2

ise

Plm ( )

dm
Pl ( )
d m
eklinde baldr. Normal Legendre polinomu iin Rodrigues forml

1 dl
( 2 1) l
2 l l! d l
olarak verilir.

Yarapa ve alara bal zmlerin bileimi hidrojen atomu iin zamandan bamsz Schrdinger
denkleminin genel zmdr. zmn zamana ve spine bal ksmlar da eklendiinde, genel zm
nlml sms (r , , , t ) nlml (r , , )T (t )sms
eklinde olur. Buradaki zmde rlatevistik etki, elektron
perdelemeleri,....gibi etkiler gz nne alnmamtr.

2)ORBTALLER: Bir kresel harmoniin mutlak deer karesi, elektronun sz konusu ve ynnde
birim hacimde bulunma olasln verir. ye bal olaslk (elektron) younluu 1/2 olup, mden
bamszdr. Bu durumda olaslk younluu lm ( , ) (1 / 2 ) lm ( ) eklindedir. Bunun grafiine
kutupsal grafik denir. Dzlemsel ya da boyutlu kutupsal grafikler, yrngeye yerlemi elektron
bulutlarn temsil eder. Bunlara orbital denir ve spektral dilde yrnge kuantum saysnn deerine
gre kodlanrlar ( l =0 iin s, l =1 iin p, l =2 iin d, l =3 iin f). Orbital grafikleri boyutlu olup,
matematiksel olarak dalga fonksiyonu demektir. Bir l altkabuunda 2l 1 tane orbitali (dalga fonksiyonu)
vardr. Yani, m kuantum saysnn m=+ l , (l 1),....,0,....,(l 1),l olmak zere her deerine bir orbital
karlk gelir. Orbital indislemeleri dik koordinat sisteminin deikenleri ile yaplr. ndisin anlam kresel
harmoniin reel ksmnn dik koordinat sisteminin eksenlerine gre ynelmelerini ifade eder.
1 im
1
m ( )
e

(cos m i sin m )
2
2
Orbitallerin fonksiyon ifadeleri
bantsndan elde
Pz (3 / 4 )1 / 2 cos ,
s 1 / 4 ),
edilir.
rnein;
( l 0, m 0 iin
( l 1, m 0,1 iin
1/ 2
Px (3 / 4 )1 / 2 sin cos Py (3 / 4 ) sin sin
,
) dir.

3)ATOMLARDA BEKLENEN DEER FORMLLER:Bir A operatrnn beklenen deeri

A nlm nlm A nlm nlm

Anlm dV
tmuzay
ile tanmldr. Bunu herhangi bir yarap deerine

r nlm r 2 k Rnl (r ) dr
2

0
uyguladmzda;
elde edilir. Burada k=0,1,2,3,...dr. Buna gre yarap,
potansiyel enerji, momentum, kinetik enetri iin beklenen deerler yledir:

a0
3n 2 l (l 1)
2Z
,
2
1
Z
2 nlm
r
1
a 02 n 3 l
2 ,
r nlm

1
Z
nlm 2
r
n a0 ,

Z 2 e 2
P nlm
n

r 2 nlm

n 2 a 02
5n 2 1 3l (l 1)
2
2Z
,

1
Z e
nlm 2 2
r
n ,
hzn
kok
deeri
de
2
Ze
v kok v 2 nlm
n eklindedir. Asal momentum operatrlerinin beklenen deerleri ise matris
elemanlaryla da yazlabilmektedir (kuantum mekaniine baknz). rnein bir yrnge asal momentum
lm' L lm l (l 1) m( m 1) m ',m 1
ykseltme operatr olan L+=Lx+iLynin beklenen deeri
0
2
0

L m ' m 0
0
2

0
0
0

l
eklindedir. Yrnge kuantum says =1 iin beklenen deer;
matrisi ile
belirlenir.
U nlm Ze 2

4)BEKLENEN DEERN ZAMANA BALILII:Kuantum fiziinde, fiziksel byklkler lineer ve

Hermitik operatrlerle gsterilebilmektedir. Bir A operatrnn hermitik olmas demek,

( A ) dV A.dV olmas demektir. q ve p kanonik elenik koordinat ve momentum olmak

d
A(q, p ) [ A, H ]
zere klasik mekanikte bir sistemin hareket denklemi dt
eklindedir. Bu denklem
d
A
1
A
[ A, H ]
t
i
kuantum mekaniinde ise, A nn Hermitik zellii de kullanlarak, dt
eklinde yazlabilir. Bu denklem kuantum mekaniksel hareket denklemidir.
Bir sistemin kinetik enerjisi ile iinde bulunduu potansiyel enerji arasnda genel bir bant vardr. Bu
bant viral teorem olarak bilinir. Bu teorem zamandan bamsz ve rletavistik olmayan bir kuantum
U
2 K r
r olarak verilir.
sistemi iin,

BLM-2
ATOMK HAMLTONYENN BAZI TERMLER

1)ATOMK HAMLTONYENN BAZI TERMLER:Buraya kadar atom iin yaplm olan zme,
pertrbe olmam Hamiltoniyenin tam zm denir. Ancak Hamiltoniyenin kinetik ve potansiyel
enerjiden baka pertrbasyon teimi denen pek ok terimi vardr. Buna gre Hamiltoniyen;

2 2
H
U (r ) (r ) S .L a j . i j B0 i B0 D. 0 ...
2
terimlerinden
oluur.
Buradaki
terimlerin anlamlar yledir: birinci terim kinetik enerji, ikinci terim potansiyel enerji, nc terim spin
yrnge etkilemesi (ince yap terimi), drdnc terim ekirdekle elektronun dipol-dipol etkilemesi
(ar inceyap), be ve altnc terimler Zeeman terimleri, yedinci terim ise Stark terimi olarak bilinir.

2)HDROJEN ATOMUNDA NCEYAPI TERM:Atomlarn spektrumlar incelendiinde, tm nS

seviyelerinin tekli (singlet) yapda ve tm S-d (P,D,F,...) seviyelerin ikili (doublet) yapda olduu
grlr. Bu durum, nS seviyelerinde spin yrnge etkilemesinin sz konusu olmadn, dier tm
seviyelerde ise bunun sz konusu olduunu belirtir. Bu etkilemede, etkileme enerjisi atomik

(
r
)
S
.L olarak verilmiti. Bu etkileme enerjisi, elektronun spin dipol momenti
SL
Hamiltoniyende

SL
s .Bl eklinde de yazlabilir. (r ) terimi klasik
ve yrnge manyetik alanna bal olarak,
1
dU (r )
(r )
2 2
2m c r dr olarak bulunur. Burada c k hz, m ktle, r
elektrodinamik teori kullanlarak,
1 Ze 2
4 0 r eklinde Coulomb potansiyelidir. Bu durumda ince yap
yrnge yarap, U(r ) ise

1
( S .L )1, 2 ( J 22 J 12 )
2
enerji yarlmas iin beklenen deer,
olmak zere, herhangi bir nl seviyesi iin,
Ze 2
1
2
E SL nl

j 2 ( j2 1) j1 ( j1 1)
nl
2
8 0 m 2 c 2 r 3
eklindedir. Buradaki 1/r3 n beklenen deeri
U (r )

1
nl
r3

Z3

1
a03 n 3l (l 1) l
2 formlyle bulunur. rnein hidrojen atomunun 2P-seviyesinin ince
ise;
yap yarlmas <ESL>2p5,3.10-5eV kadardr.

3)AIRI NCEYAPI TERM: Atomik hamiltoniyende elektrona ait toplam dipol moment ile
ekirdein spin dipol momentinin etkilemesinden kaynaklanan ve spektroskopideki ar inceyapy



E IJ a i . j A.I .J i .Bel
temsil eden terim, literatrde farkl grnmlerle
eklinde yazlr.
Buradaki a ve A sabitleri dipolar etkileme sabitleridir. Dipol-dipol etkileme enerjisi
E IJ E IL E IS
eklinde
iki
terimden
oluur.
Kuantum
elektromanyetizmada

ie e 0 2
1
A. A.P
g

L.I
i N B
m
m
4 2
r3
olarak yazlr. Burada 0 manyetik geirgenlik, gi
ekirdek Lande arpan, N nkleer manyeton, B Bohr manyetonudur. ekirdek spin dipol ile
elektronun
spin
dipolnn
etkileme
enerjisi
ise,

0 2 1

1
E IS s .Bi s .( A)
i ( i .)

4
r eklindedir. Bu ifade ak olarak,
r
1
2
1

E IS 0 2 g i N B S .I 2 ( ) ( S .)( I .)
4
r
r eklinde de yazlabilir. Buradan da ar ince yap

enerjisinin
beklenen
deeri
i,
j
ve
f
kuantum
saylarna
bal
olarak
3

Z
1
E IJ 0 2 g i N B 3 3
f ( f 1) i(i 1) j ( j 1)
4
a 0 n j ( j 1)(2l 1)
eklinde yazlr.
E SL

J=+1/2

f=i+j=2
EJI

f=i-j=1
Rb87nin d alan yok iken inceyap ve ar inceyap yarlmalar
ekildeki gibidir.
n,l
ESL
f=i+j=1
EJI
J=-1/2 elektronlarn yrnge ve spin dipol momentlerinin uygulanan d
4)ZEEMAN TERMLER:Atomdaki
f=i+j=2
nce
yap
manyetik alanla etkileerek
gsterdikleri
kuantumlu ynelmelere Zeeman olay denir. Bu durum atomun
Ar nceZeeman
yap yarlmalar denir.
spektrumunda yarlmalarayarlmas
sebep olur, ki bu yarlmalara
yarlmas
a)Normal Zeeman Olay:Atomun elektronunun yrnge dipol momentinin d manyetik alanla

e
E NZ l .B0
LZ B0 ml B B0
2m
etkileimi olaydr. Bu durumdaki etkileim enerjisi
eklindedir.
E E 0 m l B B0
Normal Zeeman yarlmasndan nceki enerji E ise, yarlmadan sonraki enerji
eklinde
0

olur. Grld gibi, Zeeman yarlmalarn belirleyen yrnge manyetik kuantum says ml dir.
Dolaysyla S-seviyelerinde Zeeman yarlmas olmaz, P-seviyeleri e, D-seviyeleri bee yarlrlar.
Zeeman seviyeleri arasndaki geilere Zeeman geileri denir. Bu durumda ilk (i) ve son (s) seviyeler
i
s
i
s
i
s
arasndaki enerji fark E E E 0 E 0 (ml ml ) B B0 olur. Bu bant frekanslar cinsinden,

ml B B0
eB
0 0

4m , 0 ,
eklinde yazlabilir. ml =1,0,-1 iin Zeemen geileri
eB
0 0
4m eklinde olup, spektroskopideki bu izgiye Zeeman ls (tripleti) denir. Bunlar

srasyla, , , - geileri olarak adlandrlr. B0 la orantl Zeeman yarlmalar hep eit aralkl olur, bu
nedenle olaya lineer Zeeman olay da denir. B02 ile orantl olan yarlmalara da kuadratik Zeeman olay
denir.
0

b)Anomal Zeeman Olay:Yrnge ve spin dipol momentlerinin bilekesi olan toplam dipol momentin
d manyetik alana gre ynelmelerine anomal Zeeman olay denir. Bu durumda etkileim enerjisi

E AZ l B0
ile
belirlidir.
Bu
bant
Lande
arpanlarna
bal
olarak,
B
E AZ B 0 ( g l L z g s S z ) g j B m j B0

eklinde yazlabilir.
Anomal zeeman olayna spektral bir rnek sodyumun 3P3S geileri spektrumudur. nce yap ile
sodyumun P seviyesi 32P3/2 ve 32P1/2 eklinde ikiye ayrlr. Bu durumda Pnin iki durumundan da gei sz
konusudur. Bu durum anomal Zeeman olayn belirtir.

5)STARK TERM:Atomun elektronunun bir d elektrik alan ile etkilemesi olayna Stark olay denir.
Olay hidrojen atomu iin, pertrbasyon teorisi ierisinde inceleyelim. Hidrojen atomu zerine homojen

ve sabit bir 0 alan uygulandnda, ortaya kan Stark etkileim enerjisi, operatr olarak

H (1) er . 0 e. 0 .r. cos e 0 z

eklindedir.
a)Temel seviyenin pertrbasyonu: Bu durumda n=1 temel seviyenin pertrbasyonu, birinci mertebeden
E1=E1(0)+e0<100rcos100>=0 dr. Temel seviyenin ikinci mertebeden pertrbasyonu ise (ayrnt iin

kuantum fiziine baknz),

E1 E1( 0 ) e 2 0

(0)
(0)
nlm
r cos 100

E1( 0 ) E n( 0)

eklindedir. Buradaki ikinci terim

9 3 2
a0 0
iin hidrojen dalga fonksiyonlar kullanlarak, n iken Stark enerjisi; E1=E1(0)+E(2)1=E1(0)- 4
olarak
bulunur. Buradaki ikinci terim kuadratik Stark terimidir. Temel seviyede (n=1) Lineer Stark olay ise
gzlenmez.
nlm 0

b)lk uyarlma seviyesinin pertrbasyonu:Hidrojen atomunun ilk uyarlma seviyesi n=2 olduundan
atom n2=4 katl dejeneredir. Bunun iin Hamiltoniyen H=H(0)+H(1) eklindedir. H(0)n n=1 ve n=2 olan
e2
e2
E1( 0 ) 100 H ( 0 ) 100
E 2( 0 ) 2.. H ( 0 ) 2..
2a 0 ,
8a 0
dalga fonksiyonlar iin beklenen deerleri;
eklindedir. Burada n=2iin drt deer de ayndr, dolaysyla drt fonksiyondan herhangi biri
kullanlabilir. 4 katl dejenerelikten dolay Hmm(1) pertrbasyon matrisi 4x4 boyutundadr. Matris
elemanlna (beklenen deerlere) (ift pariteli)0 ve (tek pariteli)=0 kurallar uygulandnda ,

0
3a 0 e 0

H (1)
0
3a 0 e 0
matrisi elde edilir. Dejenere pertrbasyon teknii ile 1, 2 baz vektrleri
kullanlarak elde edilen denklemler iin katsaylar determinant sfra eitlenir ve birinci mertebeden
dzeltmeler bulunur. Buradan n=2 seviyesinde dzeltilmi, yani pertrbe olmu enerjileri
e2
e2
( E 2 )1
3a 0 e 0
( E2 ) 2
3a 0 e 0
8a 0
8a 0
ve
eklinde olur. Grld gibi bu seviyede lineer
Stark olay grlr. Kuadratik stark olayn grebilmek iin ikinci mertebeden dzeltmeler hesaplanr.

6)VARYASYON METODUYLA HELYUMUN TABAN ENERJS:Varyasyon metodunda sadece

pertrbasyonun beklenen deerini hesaplamak yerine, Hamiltoniyenin kendisinin beklenen deerini
hesaplarz. Hamiltoniyenin beklenen deeri ise sistemin uygun bir parametrik fonksiyonu ile ifade edilir
(ayrnt iin kuantum fiziine baknz).
ok elektronlu atomlarda elektronlarn perdelemesinden dolay atom numarasnn etkin deeri deiir.
Bunun iin, elektronlarn perdeleme parametresi olmak zere, etkin deer Zet=(Z-)=Z dir. Helyumun

Z '3 Z '( r1 r2 ) / a0
( r1 , r2 ) 3 e
a 0
n=1 seviyesi iin dalga fonksiyonu, r , r konum vektrleri olmak zere,
dr. ki
1

2 2
1 e2
2
2 1

H
(1 2 ) 2e
2
r1 r2 r12 eklindedir.
elektronlu bu atomun toplam hamiltoniyeni ise,
Hamiltoniyenin
beklenen
deeri,
1 1
1
H 2 Z ' 2 R ( 0 ) ( Z '2)e 2 ( ) dv1 dv 2 e 2 ( )dv1 dv 2
r1 r2
r12
r1r2
r1r2
dr. Burada dv1=4r12dr1
2
(0)
ve dv2=4r2 dr2 hacim elemanlar, R =-13,6 eV=-1 Rydberg tir. Beklenen deerdeki ilk terim
5
Z ' R ( 0)
(1)
(0)
E
2
(1)
1 4 Z ' ( Z '2) R
4
2Z Rydberg, ikinci terim
, nc terim ise E1 =
dr. Bu durumda
hamiltoniyenin
toplam
beklenen
deeri,
Z
parametresine
bal
olarak
5

E ( Z ' ) 2 Z ' 2 Z '4 Z ' ( Z '2) R ( 0 )

4

eklinde yazlabilir. Buradan varyasyon ilke denklemiyle (ayrnt

iin kuantum fiziine baknz) Z nn maksimum ve minumum deeri hesaplanarak, Hamiltoniyenin
beklenen deerinin maksimum ve minumum deerleri bulunabilir. Z nn minumum deeri Z=27/16 ,
Hamiltoniyenin minumum deeri E1=5,695R(0), elektronlarn perdeleme parametresi ise =5/16 bulunur.
Bu enerji deeri helyumun taban enerji deeridir.

Mehmet TAKAN
KAYNAKLAR:

1)Kuantum Fizii Prf.Dr.Erol AYGN-Do.Dr.D.Mehmet Zengin, Ankara niversitesi Yaynlar2.Bask-1992

2)Atom ve Molekl Fizii- Prf.Dr.Erol Aygn-Do.Dr.D.Mehmet Zengin-Ankara niversitesi
yaynlar-1992
3)ada
Fiziin
Kavramlar-Arthur
Prf.Dr.Z.Glsn. Dicle nv.yaynlar-2,bask-1989......

Beiser-ev:Do.Dr.M.etin-Do.Dr.H.yldrm-

4)Atom ve Molekl Fizii, Prf Dr B:H:Bransden, Prf Dr C.J.Joachain, evirenler:Prf Dr F.Kksal, Prf
Dr H.Gm, On dokuz Mays nv.
5)Fizikte matematik metotlar ,Prf Dr C.nem, Erciyes nv, 3.bask, Birsen Yay.
6)Physics-part 2, Prf Dr D.Halliday, Prf Dr R.Resnick, Wiley International Edition.
7)Kathal fiziine giri, Prf Dr T.Nuri Durlu, Ankara nv, 1992 2.Bask.