T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

ATATRK LKELER VE NKILP TARH
ENSTTS

TRK KAMUOYUNDA SRAL

(1948-1973)

Doktora Tezi

HAZIRLAYAN: MCAHT DZGN

TEZ DANIMANI: PROF.DR. ERGN AYBARS

EYLL 2006
ZMR

Doktora tezi olarak sunduum Trk Kamuoyunda srail (1948-1973)

adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir
yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada
gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu
belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih
......../......../2006
Ad Soyad
Mcahit DZGN

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits nn

23/11/2006 tarih ve 581/01sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst retim
Ynetmeliinin 30. maddesine gre Atatrk ilkeleri ve nklap Tarihi Ana bilim
Dal Doktora rencisi Mcahit DZGN n Trk Kamuoyunda srail (19481973) konulu tezi incelenmi ve aday 21/12/2006 tarihinde, saat 14:00 da jri
nnde tez savunmasna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra 60 dakikalk
sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan Ana bilim dallarndan
jri yelerince sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek adayn tezinin
baarl olduuna oybirlii ile karar verildi.

Bakan
Prof. Dr. Ergn AYBARS

ye
Prof. Dr. Sabri SRGEVL

ye
Yrd. Do.Dr. Kemal ARI

ye
Yrd. Do.Dr. Kenan KIRKPINAR

ye
Yrd. Do.Trkan BAYT

DZGN, Mcahit, Trk Kamuoyunda srail ( 1948-1973 ), Doktora Tezi,

Tez Danman: Prof Dr. Ergn AYBARS, 295 s. +V

ZET
Bu almamzda, srailin kuruluundan 1973 ylna kadar, Trk-srail ilikileri ve
dolaysyla da Trkiyedeki Yahudilerin durumu incelenmitir. Yahudiler, Osmanl ynetiminde
ve Trkiye Cumhuriyeti devletinde gvenli bir ekilde yaadlar. Bu hogrl tutum zaten Trk
devlet ve toplum geleneinin gereidir.
Trk-srail ilikileri genel olarak iyi ilikiler temeline dayanmaktadr. Ancak, baz
dnemlerde uluslararas gelimeler sonucunda, baz gerginlikler de yaanmtr. Bu gerginlik
hibir zaman dmanlk boyutuna ulamamtr.
Trkiye, sraili tanyan ilk Mslman lke olmutur. lk dnemde zellikle kamuoyundaki
komnist bir devlet kurulduu phesi getikten sonra, srail ile yakn ilikiler kurulmaya
balanmtr.
1950li yllarn ikinci yars Trkiye ile srail arasnda stratejik ibirliinin de doruk noktasna
kt yllardr. Bu iki lke, ran ile birlikte blgede Arap olamayan lkeler arasnda Arap
milliyetiliini ve Sovyet etkisini durdurmaya ynelik resmi olmayan bir ittifakn paras
olmulardr.
1960l yllardan itibaren, Trkiyenin Ortadou politikas temelde deimemekle beraber
baz farkllklar gstermeye balamtr. 1967 Arap-srail savanda Trkiyenin bu deien
politikas aka grlmektedir. Trkiye, savata kuvvet kullanlarak toprak edinilmesine kar
olduunu aklayarak, sraili knamtr. 1970li yllarda, zellikle de 1973 savanda bu tutum
devam edecektir.
Trkiye hibir zaman srail e kar Arap blounda yer almay dnmedi. Ancak, Trkiye
nin toplumsal yaps ve Mslman kimlii ile aka Arap dnyasna kar, srail e tam destek
vermesi olduka zordu. Bu nedenle Trkiye, srail ile diplomatik ibirliinden ok ticari ve
sosyal ilikileri gelitirmeye nem verdi.
Trk-srail ilikileri Ortadouda deien dengelere gre ekillendi. Zamanla Trkiye ile
srail arasndaki ilikiler yumuad ve hatta yaknlama dodu.

DZGN, Mcahit, Israel on The Turkish Public Opinion (1948-1973),

Ph.D. Dissertation, Advisor: Prof. Dr. Ergn AYBARS p: 295+V
ABSTRACT

Turkish-Israel relationship and so the situation of Jewish in Turkey is studied since

establishment of Israel till 1973 in this study. Jewish lived in Turkey and Ottoman administration
in safe. This complaisant manner is requirement of Turkish state and society tradition.
Turkish-Israel relationships based on good relationships generally. But some strains were
lived after some international periods in some time. This strain never has reached to enmity size.
Turkey is first Muslim country that met Israel. It began to building close relationships
with Israel after doubt that a communist state was established passed in public opinion.
Second part of 1950s are years when strategic association reached to the top between
Turkey and Israel. These two countries became a part of agreement that is not informal opposite
to stopping Arabian nationalism between countries that are not Arabian with Iranian and Soviet
effects in area.
As from 1960s, Turkeys Middle East politics began to show some changes accompanied
by not to changed mainly. Turkeys changed politics was seen in Arabian-Israel war in 1967.
Turkey explained that it contradict to take area to use force in war and it blamed Israel. This
manner would be continued in 1970s, specially in 1973 war.
Turkey never has thought to be in Arabian unity that opposite to Israel. But it was hard
that Turkey could not resist to Arabian world and could not support Israel completely because its
social structure and Muslim identity. Thats why, Turkey gave importance to commercial and
social relationship with Israel than diplomatic association with Israel.
Turkish-Israel relationships took shape according to changed balances in Middle East.
Relationships were let upon between Turkey and Israel and yet approach was began.

NDEKLER
NDEKLER...............................................................................................................I
NSZ..........................................................................................................................IV
KISALTMALAR............................................................................................................V
GR............................................................................................................................1-6
I. BLM
OSMANLI MPARATORLUUNDA YAHUDLER VE FLSTN
A-Osmanl mparatorluunda Yahudilerin Durumu..................................................7-16
B-Osmanl mparatorluu Ynetiminde Filistin........................................................16-21
C-Birinci Dnya Savandan Sonra Filistin ve Anadoludaki Yahudiler..................21-32
II. BLM
FLSTNDE NGLTERENN MANDATERLK DNEM
VE YAHUD SORUNU
A-Filistinde ngiliz Mandaterliinin Kurulmas.......................................................33-36
B-Yahudilerin Filistine Yerletirilmesi....................................................................37-38
C-ngilterenin Mandaterlik Dnemi
1)1920-1930 Dnemi.................................................................................................39-47
2)1930-1939 Dnemi.................................................................................................47-58
3)1939-1948 Dnemi.................................................................................................59-70
III. BLM
CUMHURYETN KURULUUNDAN, SRALN KURULUUNA KADAR
TRKYEDEK YAHUDLER
A- Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllar, Rejimle Btnleme.............................71-76
B-Sakin Yllar 1927-1933....................................................................................76-78
C-Almanyada Nazilerin ktidar ve Trkiyedeki Etkileri..................................79-84

D-Savaa Doru Trk Yahudileri.........................................................................84-87

E-kinci Dnya Sava ve Trk Yahudileri..........................................................87-88
F-Souk Sava ve Trkiye...................................................................................89-90
IV.BLM
FLSTN SORUNU VE TRKYENN DI POLTKALARI
A-TRKYE VE ORTADOU POLTKALARI
1) Trkiyenin D Politika lkeleri.............................................................................91-94
2) Trkiyenin gvenlik Araylar.............................................................................95-103
3) Ortadounun Politik Yaps................................................................................103-110
4) Bat Dnyas.........................................................................................................110-113
5) Trkiyenin Orta Dou Politikas ve kamuoyu................................................... 113-118
B-SRAL DEVLETNN KURULUU
1) Kamuoyundaki Yanlsama; Kzl bir Yahudi devleti mi Kuruluyor?..................119-129
2) 1948 Arap- srail Sava........................................................................................129-170
3) srailin Kuruluuna Kar Trkiyenin Tutumu...................................................171-177
V. BLM
TRKYENN ORTADOU POLTKASINA YN VEREN YEN FAKTRLER
A) Trkiyenin NATOya Girii...............................................................................178-189
B) Trkiyede ok Partili Hayata Gei...................................................................190-193
C) Arap Milliyetiliinin Uyan ve Trkiye...........................................................194-197
VI. BLM
TRKYE, BADAT PAKTI VE SRAL
A)Badat Pakt...........................................................................................................198-207
B) Badat Paktna Araplarn Tepkileri ve Sonular.................................................207-211

II

VII. BLM
ORTA DOU KRZLER VE TRKYE
A) 1956 Svey Krizi .................................................................................................212-219
B) Trkiyenin Tutumu...............................................................................................219-222
C) Macar Ayaklanmas...............................................................................................222-223
D) Trk Kamuoyunun ki Olaya Yaklam...............................................................224-227
E) Kbrs Meselesinin Ortaya k ve Sonular......................................................227-231
F) Orta Dou Krizinde Trkiyenin srail Politikas ..................................................232-237
VIII. BLM
1960 ASKER DARBES VE TRKDIPOLTKASI
A) 1960 Askeri Darbesi ve Trk D Politikas..........................................................238-241
B) Yeni Arap Politikas...............................................................................................241-246
C) Trkiyenin sraile Kar Tutumu.........................................................................246-247
IX. BLM
1967 ARAP - SRAL SAVAI
A) Sava ve Trkiye....................................................................................................248-252
B) Trkiye ve Birlemi Milletler...............................................................................252-254
C) Savan Sona Ermesi ve Trkiyenin genel tutumu...............................................254-255
X. BLM
1973 ARAP-SRAL SAVAI

A) Savaa Giden Yol................................................................................................256-262

B) 1973 Sava (Yom Kippur)..................................................................................263-268

SONU......................................................................................................................269-272
BBLYOGRAFYA...................................................................................................273-288
EKLER.......................................................................................................................289-295
III

NSZ

Bilindii gibi, 1880lerde balayp, 1948 ylnda srailin kurulmasyla farkl bir boyut
kazanan Filistin sorunu, ardndan gnmze kadar devam ede gelen savalarla halen zm
bekleyen bir uluslar aras bir sorun halini almtr. Bu sorun sadece Orta Douyu deil, btn
dnyay ilgilendirmemektedir. yle grnyor ki, Filistinde bar salanmadka dnya da
bara kavuamayacaktr. Biz Trkler, bu ok denklemli problemin tam ortasnda balangcndan
beri vardk. Halen de varz. Daha uzun yllar da bu konu gndemden dmeyecek gibi grnyor.
Btn nemine ramen, halen bu konuda bilimsel aratrma alannda birok boluk
grlmektedir. Maalesef yaplan birok aratrma da bilimsellikten uzak ve tarafl grlmektedir.
Ancak son yllarda yaplan yeni aratrmalarla bu boluun doldurulmas yolunda admlarn
atldn grmek sevindiricidir.
Bu almam srasnda bana gsterdikleri sabr, yardm ve anlaytan dolay bata
danman hocam Prof. Dr. Ergn AYBARS olmak zere tm enstit personeline en iten
teekkrlerimi sunarm.

Mcahit DZGN
16.10.2006

IV

KISALTMALAR
A.B.D.

Amerika Birleik Devletleri

A.g.e.

Ad Geen Eser

A.g.m.

Ad Geen Makale

B.M.

Birlemi Milletler

CENTO :

Central Treaty Organisation (Merkezi Anlama Tekilat)

C.H.P.

Cumhuriyet Halk Partisi

C.H.F.

Cumhuriyet Halk Frkas

D.P.

Demokrat Parti

M.S.P.

Milli Selamet Partisi

NATO

North Atlantic Treaty Organisation

(Kuzey Atlantik Anlama rgt)

s.

Sayfa

S.S.C.B. :

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

SEATO :

Gney Dou Asya Anlamas Tekilat

T.B.M.M. :

Trkiye Byk Millet Meclisi

T.T.K.

Trk Tarih Kurumu

GR

Kuruluundan itibaren inili kl bir yol izleyen Trk- srail ilikileri Orta Dou blgesi
iin olduu kadar dnya politikas iin de nemli bir yere sahiptir. Bu nem gnmzde artarak
devam etmektedir. Yahudilerin, Siyonist hareketinin balamasndan itibaren Trkler Filistin
meselesine kar son derece hassas bakmlardr. Bununla beraber Filistin meselesine objektif ve
bilimsel yaklamlar pek nadirdir. Olaylara bak asnda dini duygular ve gncel politik
aklamalar ar basmtr. Bilindii gibi Filistin meselesi, uluslararas sistemde halen zm
bekleyen gncel bir konudur. Hatta ikinci dnya savandan sonra Filistin meselesinin Orta
Doudaki tm sknt ve atmalarn merkezini oluturduu gr yaygnlamtr.
ngiltere kinci dnya sava sonrasnda Filistindeki manda ynetimini brakrken Filistin
sorununu da Birlemi Milletlere sevk etmitir. B.M. genel kurulu da 29 Kasm 1947 de ald
181 sayl taksim karar ile Filistin topraklarn kurulacak Filistin ve srail devletleri arasnda
paylalmasn ngrmtr. Trkiye o zaman, Arap lkeleri gibi bu karara kar olmutur.
Bu erevede Trkiyedeki karar vericiler hem bu dnemde genel olarak Arap lkelerinin
desteini almaya almlar, hem de zellikle sraili kuran sosyalist Siyonistlere kar
gvensizlik duymulardr. Dolaysyla Ankarann bu konudaki tavrn belirleyen unsurlar Bat
ilikileri ve S.S.C.B. den gelen tehdit alglamas olmutur. Nitekim Trkiye Taksim Plannn
Araplar tarafndan kabul edilmemesinden sonra 1948 de ilan edilen srail devletini ilk tanyan
Mslman lke olmutur. 28 Mart 1949 da Trkiyenin sraili de facto tanmas karar Arap
lkelerinde tepki uyandrmtr. O dnemde Trk hkmeti bu kararn, srail B.M. ye ye
olmutur, dolaysyla Trkiye de yeni kurulan bu devletin B.M. rgtne everensellii prensibi
erevesinde tanmtr eklinde aklamtr. Gerekte asl neden Cumhuriyetin kurulmasndan
sonra benimsenen Batya dnk d politika anlaydr. Bu anlay Trkiyenin sraili tanmasn
iki anlamda etkilemitir. ncelikle 1948 Sava byk lde Batnn bu yeni devlete desteini
gstermitir. stelik Ankarann en nemli mttefiki A.B.D. de Trkiyeyi tam da Truman
doktrininin aklanmasndan sonra kurulan bu devleti tanmak konusunda ikna etmitir. Ancak
btn bunlarn yannda dier bir neden de Ankarann Arap lkelerine olan ilgisizliidir. Birinci

Dnya savann anlar henz tazedir ve daha da nemlisi Cumhuriyeti kuran sekinler iin Batl
olmak ayn zamanda gemiten ve dolaysyla bir anlamda Araplardan da uzaklamak demektir.
O tarihten buyana da Trkiye ile srail arasndaki diplomatik ilikiler, yaanan baz krizlere ve
zellikle Arap lkelerinden zaman zaman artan oranda gelen basklara ramen srmtr. Bu
krizlerden ilki 1956 ylnda Svey bunalm zamannda yaanmtr. Kriz srasnda Ankara bir
yandan sraili knam, hatta o zaman henz iki yllk bir gemii olan Badat paktnn
toplantsnda bu lkeyi Orta Douda bar ve dzene en byk tehdit ilan etmitir. Bunun
yannda istiarede bulunmak zere bykelisini Tel Avivden ekmi, ve daha sonra da 1957 de
diplomatik ilikiler maslahatgzar/eli dzeyine drmtr. Ancak te yandan Ankara sraili
tamamen gcendirmekten de ekinmi, Tel Avive durum aklamaya alm ve Ankarann
dosta kalaca da iletilmitir. Bu elikili gibi grnen politikann nedeni aktr.Svey krizi
srasnda Trkiye, bir yandan zaten Nasrn ban ektii Arap milliyetilerinin oktan eletiri
oklarnn hedefi olmu olan Badat paktn korumaya alm, te yandan da nem verdii
sraili tamamen karsna almak istememitir.Daha da nemlisi bu kriz srasnda Trkiyenin
uygulad politika A.B.D.nin politikasyla rtmektedir.kinci Dnya sava sonrasnda Orta
Douda da liderliini kesinletirmeye alan Washington, ngiltere, Fransa ve srailin Msra
saldrlarn onaylamam ve bu krizi Orta Douda hegemonyasn pekitirmek iin kullanmtr.
Dolaysyla Ankarann politikas Washington ile paralellik gstermektedir.
1950li yllarn ikinci yars Trkiye ile srail arasnda stratejik ibirliinin de doruk
noktasna kt yllardr. Bu iki lke, ran ile birlikte blgede Arap olmayan lkeler arasnda
Arap milliyetiliini ve Sovyet etkisini durdurmaya ynelik resmi olmayan bir ittifakn paras
olmulardr. Bu erevede zellikle istihbarat birimleri arasnda oluturulan ibirlii 1958 ylnda
daha da resmi bir yap kazanmtr. Bu dnemde Trkiyenin srail ile ticari ilikilerinde bir
hzlanma yaanmtr. 18 Mart 1960 da iki lke arasnda imzalanan ticaret anlamas bu gelien
ilikilerin kurumsal erevesini oluturmutur.
Ancak, 1960l yllarn ortalarndan itibaren Trkiyenin Orta Dou politikas temelde
deimemekle beraber baz farkllklar gstermeye balamtr. Bu deiim zellikle 1970 li
yllarda daha da belirgin bir hale gelmitir.Yeni politikann en nemli zellii ise Trkiyenin
Filistin sorununda Filistinlilerin tezlerine yaklar bir tutum iine girmesidir.Ocak 1965te
dnemim Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin Senatoda yapt konumasnda bu yeni
politikann sinyallerini vermitir.Erkin bu konumasnda, Arap lkeleriyle ilikilerin Trk d
2

politikasnn en nemli ynlerinden biri olduunu belirtmi ve Arap dnyasnn ortak sorunlar
karsnda politikamz bugne kadar yanl anlalmtr. leride daha salkl ilikiler iin bu
yanlln dorusuyla dzeltilmesini faydal gryoruzdemitir. Bu yeni deiimin ilk ifadesi
iyi niyet ziyaretleri eklinde olmutur.rnein, bir Trk delegasyonu Ocak 1965te Erkinin
senato konumasnn ardndan Irak, Kuveyt, rdn, Suriye ve Lbnan ziyaret etmitir.Bunun
yannda Ankara uluslararas forumlarda Filistin Kurtulu rgtn aka desteklemeye
balamtr.Ancak, asl 1967 Arap-srail sava Trkiyeye bu deien politikasn gsterme
olana vermitir. Trkiyenin savata kuvvet kullanlarak toprak edinilmesine kar olduunu
aklamas ve sraili knamas Arap bakentlerinden vg almtr. Daha da nemlisi, Ankara bu
savata NATO slerinin kullanlmasna izin vermemi ve B.M. de Arap lkeleriyle birlikte
hareket ederek srailin igal ettii topraklardan ekilmesi iin oy kullanmtr. Ancak, yine de
Ankara, srailin varlnn da sorgulanamayacan belirtmitir.
Yeni politikas erevesinde Trkiye bu dnemde blgeyle ticari ilikilerini de gzden
geirmeye balamtr. 1968de Arap Ligi Ekonomik Konseyi ald bir kararla Trkiyenin d
ticaretinde srailin yerini Arap lkelerinin almasn tavsiye etmi, Dileri Bakan hsan Sabri
alayangil de ertesi gn bir aklama yaparak Trkiyenin Arap lkeleri ile ekonomik
ilikilerini gelitirmekten memnunluk duyacan sylemitir.Bu erevede, Ankara, srail ile
imzalad ticaret anlamasn Nisan 1969da iptal etmitir.
Ekim 1973teki Arap-srail Savandan sonra Trkiyenin Arap lkeleriyle ilikileri daha
da pekimitir. 9 Ekim 1973de Ankaradaki Msr ve Suriye bykelilikleri, Trkiyeden siyasi
destek salamasn istemilerdir. Ertesi gn Dileri Bakanlndan yaplan aklamada,
Trkiyenin Arap topraklarnn srail tarafndan kuvvet yoluyla igalini tasvip etmediini ve
kalc bar bir zmn, ancak Arap milletinin meru isteklerinin karlanmasna bal
olduunu bildirmitir. stelik ABDnin sraile yardm yollamak amacyla ncirlik ssn
kullanmasna izin vermezken, Msr ve Suriye uaklarna yakt ikmali yapmaya giden Sovyet
uaklarnn hava sahasn kullanmasn engellememitir. 1973 Savanda Trkiye diplomatik
adan da yine Araplar desteklemitir. B.M. oylamasnda Arap lkeleriyle birlikte hareket
etmitir. Daha da nemlisi, o gne kadar bamsz bir Filistin devleti kurulmas fikri zerinde
fazla durmayan Ankara, 1973ten sonra bu noktaya da politikasnda yer vermitir.

Trkiyenin Arap lkelerine kar politikasnda 1960larn ortasndan balayarak yaanan bu

deiimin nedenleri yle sralanabilir:
ncelikle Trkiyenin o dnemde karlat d politika meselelerinde, zellikle Kbrs
sorunu etkili olmutur.1963teki kriz ve daha sonra da Trkiyenin 1974 Kbrs mdahalesi ile
ortaya kan tablo Ankarann bu konudaki uluslar aras yalnzln aka ortaya koymutur.
Trkiye, bir taraftan bata ABD olmak zere mttefikleri tarafndan eletirilirken, te yandan BM
oylamalarnda yalnz kalmtr. Bu erevede Ankara bu konuda destek arayna girmi ve Arap
lkelerinin de byle bir destei salayabileceini ummutur.
Bu yaknlamann nemli nedenlerinden biri de Trkiyenin Arap lkelerinden giderek
artan ekonomik beklentileridir. Tm petrol ithalats lkeler gibi, Trkiye de 19731974 petrol
krizinden ok olumsuz biimde etkilenmitir. Ayn zamanda petrol fiyatlarnn ykselmesi petrol
reten lkelerin nemini arttrm ve petrol ithalats bir lke olan Trkiye iin, bu lkelerle
ekonomik ilikileri gelitirmek nemli bir hedef haline gelmitir. Yaanan mali krizden ve
demeler dengesindeki aktan kurtulmak isteyen Trkiye iin, byk petrol reticisi olan bu
lkeler ayn zamanda iyi bir Pazar olmulardr.
zellikle 1970lerde uluslar aras sistemdeki deiiklikler de Trkiyenin Arap lkeleriyle
yaknlamasn en azndan kolaylatrc bir faktr olmutur. ki sper g arasnda yaanan
yumuama dier lkelerin d politikasnda daha esnek olmalarn getirmitir. Ankara, Kbrs
sorunundan da kard derslerle Orta Dou blgesinde kendi karlar ile ABD karlarn ayrt
etmeye balam ve gelien uluslar aras toplu durum de buna olanak salamtr. Bu balamda
Trkiyede ok tarafl d politika tartmalar balamtr. Arap lkeleri de corafi yaknlk,
tarihsel balar, siyasi ve ekonomik karlar erevesinde byle bir politikann muhatab
grlmlerdir.
O dnemde bugnk kadar olmasa bile, i politikann Trkiyenin Orta Dou politikasn
bir lde etkiledii ileri srlebilir.1965te iktidara gelen Demirel hkmeti Arap lkeleriyle
ilikilerin gelitirilmesine zel nem vermitir. 1971e kadar iktidar elinde tutan Adalet
Partisinin en azndan sylem dzeyinde bu politikalar Arap-Mslman kardelii temas
erevesine oturtulmasnn bu partinin o zamanki muhafazakr tabanna mesaj olduu
dnlebilir. 1974te kurulan yeni hkmetin koalisyon ortaklar olan C.H.P ve M.S. P de farkl
nedenlerle de olsa Arap lkeleri ile ilikileri arttrmak istemilerdir. C.H.P nin

nc

dnyacl ve M.S. P nin slam kardelii temas Trkiye-Arap lkeleri ve Trkiye-srail

ilikilerini bir lde de olsa etkilemitir.
Orta Dounun bu dnemde deien yaps da Trkiyenin blge lkeleriyle
yaknlamasn kolaylatran baka bir etmen olmutur. Gerekten de 1967 savandan sonra
blgede radikal lkelerin etkinliklerini kaybetmeleri ve muhafazakr lkelerin glenmeleri
sreci daha nceki dnemde yaanan Arap souk savan sona erdirmitir.
Ksacas 1960l yllarn ortalarndan itibaren Trkiye Orta Dou blgesine kar
politikalarnda yapabildiince denge oluturmaya almtr. Bir yandan Arap lkeleriyle
ilikilerini iyiletirmeye alm ve zellikle Filistin hareketini destekler bir tutuma girmitir.te
yandan Arap lkelerinden gelen btn basklara ramen, sraille ilikilerini de, en alt dzeyde de
olsa, srdrmeye devam etmitir.Bu dnemde bata Arap-srail uyumazl olmak zere bir ok
bakmdan kutuplama ve kamplamalarn yaand bu blgede byle bir politika zaman zaman
zorluklarla karlam ve Ankara aslnda iki tarafa da pek yaranamamtr.Siyaset eksenli
katlmlarn zorluunun farknda olan Trkiye, blge ile ilikilerini daha ok ekonomik ilikiler
erevesinde yrtmtr.
Trkiyede ok partili dzenin ilk 25 ylna toplu olarak bakldnda birtakm srelerin
varl hemen gze arpmaktadr. Genellikle inili kl bir yol izleyen ve ok kez birbiriyle
atan bu sreleri drt eksende toplamak mmkndr; demokratikleme, liberalleme, askeri
mdahaleler ve kktencilik. Biz ayrca bu sreci dnya siyasetindeki ve i siyasetteki
gelimelerin Trk d politikasndaki akisleri erevesinde de incelemeyi uygun grdk.
te bu inili kl sre ierisinde Trk d politikasnda da nemli pek ok deiim
gzlemliyoruz. Bizi ilgilendiren ise Orta Dou ile ilgili olarak sraildir. nk bu blgede
atan iki ulus olan Araplar ve Yahudiler bir zamanlar Osmanl uyruu idi ve bu topraklar
Osmanl topraklar idi. Trkiye Cumhuriyeti de Osmanl devletinin z evladdr. Dolaysyla bu
topraklara ve bu halklara kaytsz kalmas dnlemez. Ayrca deien dnya siyasetiyle birlikte
bu blge ve srail dnya politikasnda da ok nemli bir yere sahiptir.
Zamanla Trkiye ile srail arasndaki ilikiler yumuad ve hatta yaknlama dodu. ln
yeermesi, bilim, kltr, sanat, ekonomi ve hatta askeri alanda baarlar iin Trk kamuoyunda
olumlu eyler sylendi. Trkiye, srail devletini Orta Dounun dier tek demokrasisi olarak
grd.

Ancak bu dnem 1965te Kbrs sorunu ile yerini yava yava srail ve Batya kar Arap
davas yanls bir tutuma brakt. Trkiyenin fikir deitirmesi zerinde etkisi olan bir baka
unsur da Trk-Amerikan ilikilerinin bozulmaya balamasdr.(Johnson mektubu) Arap yanls
politika izleme istei belki de en sandan en soluna btn siyasi partilerin zerinde anlatklar
tek konuydu.
1973 Arap-srail savanda Trkiye daha byk bir gle 1967 garantilerini yeniledi. Yani
herhangi bir Orta Dou olaynda A.B.D.ye (dolaysyla srail kart bir tutum) Trk slerini
kullanmay yasaklad. Bu tutum ayn zamanda Araplara yaknlamay ifade ediyordu.
Filistin merkezli olarak Orta Dou sorunu balangcndan itibaren dnya siyasetindeki
nemini kaybetmemitir. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti de siyasal ve toplumsal olarak bu
soruna ilgisiz kalmamtr. Halen bu ilgisi artarak devam etmektedir.

I. BLM
OSMANLI MPARATORLUUNDA YAHUDLER VE FLSTN
A- Osmanl mparatorluunda Yahudilerin durumu
Osmanl imparatorluu islami bir karakter gstermesine ramen, ierisinde farkl dinlere
mensup aznlklar da barndryordu. Bu aznlklara hibir zaman herhangi bir bask politikas
uygulamam, onlara dinsel ve toplumsal zgrlklerini vermitir. Bunun yannda fethettii
blgelerde yerli halka eski dzenlerini devam ettirme frsat vererek, yalnzca vergi yoluyla
devlete balamtr. Ayrca ynetimi altndaki uluslara mensup kiilere devletin en st
kademelerine kadar ykselme frsat vermitir.1
Bu hogr ve zgrlk politikas Trklerin genel devlet ve toplum politikasdr. Zira
daha ncesine gidersek, Seluklularn Anadoluyu fethettikleri dnemlerde de Bizansn ar
vergi ve politik uygulamalarndan bunalan yerli halk Trklerin geliini memnuniyetle kabul
ederek pek fazla direni gstermemitir. Uygulanan bu hogrl politika aznlklar fazlasyla
memnun2 ettiinden devlete kar aznlklarn ayaklanmasna neden olmamtr.3 Fransz
devriminin etkilerine kadar bu durum bylece srp gitmitir. Osmanl Devletinde gerileme
srecinin balamas ve Avrupada Katolik olmayan halka kar devam eden dini basklarn 1690
ylnda Avusturya- Habsburg mparatoru I. Leopold tarafndan kaldrlmasyla Osmanlnn bu
politikas cazibesini kaybedecektir. Bu tarihlerden sonra mparatorluk tebaas yava yava milli
devletler kurmaya doru ynelmitir. Ayrlma abalarnn zellikle Hristiyan ve Ermenilerde
youn olduu grlmektedir. Yahudi toplumu ancak 19. yzyln ortalarndan sonra bu abalara
girmilerdir. Bunu yaparken de hibir zaman Trklerle atma halinde olmamlardr.
Yahudi ve Trk toplumlar her alanda olduu gibi kltr alannda da ve ortak paylam
gstermilerdir. rnein, mzik ezgileri bile birbirini etkilemitir; Dou Avrupadan Amerika ve
sraile g eden Yahudilerin mziine Klezmer denilmektedir. srailli sanat Yinon Muallem,
1

Geni bilgi iin bkz. Frank S. Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movement, Cambridge, 1942; Bernard
Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford, 1968; Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl
mparatorluu ve Modern Trkiye, C.I-II, stanbul, 1982 A. H Lybyer,., Kanuni Sultan Sleyman Devrinde Osmanl
mparatorluunun ynetimi, stanbul, 1987
2
H.A.R. Gibb-H.Bowen, Islamic Society and The West, London. 1969, C.II,S.208
3
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul, 1978.s.146; Ahmet . Evin, 16001700 Aras Batllarn
Trkiyeyi Grlerinde Olan Deiim , Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973,
Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1975, s. 169-190

Klezmer mziinde ritimlerin makamlarnn Trk mziine yakn olduunu, Hicaz ve Nikraz
makamlar kullanldn belirtmektedir. Osmanl devleti dneminde Balkanlar da ierisine alan
geni bir blgeyi etkileyen Trk mziinin kltr havzasndan Yahudilerin de etkilenmeleri tabii
bir sretir. Trk mziinin etkili olduu Dou Avrupa ve Balkanlarda yaayan ve daha sonra
buradan g etmi olan Yahudier de Trk mziinden etkilenmilerdir.4
Fatih Sultan Mehmet stanbulu aldktan sonra, dini cemaatlere kendi yaplarn
koruyarak, yasal dokunulmazlk verdi. Osmanl kentlerinde Yahudiler, Sinagoglar (Havra)
evresinde kmelenen mahallelerde yayorlard.5 Bu mahallelerin ounun da Yahudi adlar
tadklarn belirtmekle Osmanlnn hogrsne rnek olarak vermek gerekir. Rum Ortodoks
cemaati stanbul Patriinin, Yahudiler ise, stanbul Hahamnn otoritesine balydlar. Ancak,
mparatorluktaki Hahamlar ksmi bamszla sahip olmalarna karn, stanbul Haham
padiaha kar sorumluydu.6
Osmanl mparatorluunda XV. yzylda iki tip Yahudi halk grlyordu; Birincisi,
Osmanllarn igal ettii topraklarda kendilerinden nce o blgeye yerlemi Yahudi halk ki,
bunlardan ilki eski Bizansn Yahudileriydi.7 Dieri ise spanyadan kovulan Yahudilerdir.
Osmanl mparatorluuna youn olarak Yahudilerin gelmesi 1492 ylna rastlamaktadr. 1492
ylnda spanyadan kovulan Yahudileri II. Beyazt lkeye kabul etmitir. Sultan Beyazt lkedeki
idarecilere Yahudilerin lkeye girmelerine zorluk kartmamalar emrini vermitir.8
Yahudiler, Osmanl mparatorluuna gelirken, Avrupa teknik ve bilgisini de
imparatorlua getirmilerdir. Bu balamda imparatorlukta bu kesimin ekonomik gcnden ve
teknik bilgisinden yararlanma yoluna gidildi. rnein, stanbulda baslan ilk kitap branicedir.
Bu, 1560 ylnda baslan Sefer Tolaat Yaakov (Gnlk Dualarn Kabalaistik Yorumlar) adl
kitaptr. Ancak Yahudiler hangi artla olursa olsun Yahudi matbaalarnda Trke ve Arapa kitap
baslmayacakt. Yalnz Avrupa dilleri ve branice baslacakt.
bilgi de getirdiler.

10

Yahudiler, Avrupadan tbbi

Ayrca Yahudiler saray hizmetlerinde de grev almlardr. Bunlardan

Ali Arslan, Avrupadan Trkiyeye kinci Yahudi G, stanbul, 2006, s.182

Siren Bora, zmir Yahudileri Tarihi (1908-1923), stanbul, 1995, s.48
6
Stanford J. Shaw, A Shorth History of Modern Turkey,s.3
7
Nicoara Beldiceanu. Osmanl mparatorluunun rgt ( XIV-XV. Yzyllar), Osmanl mparatorluu Tarihi I,
Editr: Robert Mantran, stanbul, Ekim 1992, s.166
8
Mehmet Ali Klbay, Cumhuriyet ya da Birey olmak,Ankara, nisan 1994, ss.183-184
9
Murat Bardak, Buzdolab, Vankulu szl ve Basn yayn, Hrriyet Pazar Dergisi Show, 21 Mays 1995,
s.114, s112
10
Lewis, B., The Emergence of Modern Turkey, Oxford, 1968, s.43-53; Klbay, a.g.e. , C.I , S.404
5

bazlar padiahn doktorluunu da yapmtr. III. Sultan Murad (15751595) zamannda 41 tane
Yahudi doktor sarayda grev yapmaktayd. spanyann Kitab- Mukaddesteki ad olan
Seferaddan tr Seferadim veya Seferdim denilen bu Yahudiler, Osmanllarn ihtiya duyduu
tbbi ve teknik bilgileri, ticari ve diplomatik uzmanlklar getirdikleri iin zel bir kayrma ile
karlanmlardr. Genelde Osmanl lkesindeki Yahudilerin devletle bir sorunlar olmamtr.11
Yahudiler grld zere Osmanl Devletine sadakatle hizmet etmilerdir.
Yahudiler Osmanl lkesine geldikten sonra, yava yava ticari hayata atlmlardr.15.
yzyldan balayarak, 18. yzyla kadar srecek olan Yahudi ekonomik stnl zellikle
stanbul, Selanik, Suriye ve Kahirede hissedilecektir. Bylece mparatorluun gelecekteki ticaret
burjuvazisini oluturdular.12 Osmanl lkesi Yahudiler iin adeta frsatlar lkesi idi. Ayn durum
Osmanl devleti iin de geerli idi. Zira Yahudiler, ticaret ve endstri sektrlerindeki
kazanlarndan hazineye aktardklar yepyeni vergilerle, Osmanl ynetimi iin tkenmez bir
hazine kayna idiler.13
Ancak mparatorluk zayflamaya balaynca, zellikle 18. yzylda, Avrupal devletlerin
Osmanllarn iilerine karmasyla, yava yava Yahudilerin konumu da deimeye balamtr.
Yahudiler, Osmanl siyasal sistemine de tam entegre olmulardr. 1839 ylnda Tanzimat
ferman okunup, ilan edilince, stanbul Hahamba Moe Fresko, Trke renmek gerektiini
sylemitir. Bu rnekler oaltlabilir; 1867 de Yahudiler arkiye adl Yahudi harfleri
kullanarak Trke anlatml bir gazete karmlardr.14 1893 te Padiaha bir dileke veren
Yahudi cemaati liderlerinden Moe Levi, Yahudilerin de Mslmanlar gibi askerlik yapmak
istediklerini bildirdi.15
1850lerden sonra Fransz devriminin de etkisiyle, ancak asl olarak Avrupa devletlerinin
zel abalaryla, uluslar aras politikann iine ekilmilerdir. Avrupallar her zaman yaptklar
gibi bu aznl da kendileri iin kullanmak istemilerdir. Bu politika Kutsal yerler meselesi
ortaya atlarak balatlmtr.
Kuds ve civar byk dinin kutsal sayd yerlerdir. Osmanl mparatorluu
zayflamaya balaynca byk devletler, Osmanl tebaas olan Gayri Mslimler zerindeki

11

Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Ankara, 1979, C.III, s.152

Stefanos Yerasimos. Azgelimilik srecinde Trkiye, stanbul. Ocak 1977, C.I SS.406-407
13
Siren Bora, a.g.e., s.125
14
Avram Galanti, Trk Hars ve Trk Yahudisi, Tarihi, Siyasi, timai Tetkik, stanbul, 1953, s.7
15
Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul, 1947, ss. 20 - 21
12

etkilerini artrmak istediler. Filistinde eitli cemaatleri birbirine drerek, kullandlar. Bu

ekimeleri Osmanl devletine bir bask unsuru olarak kullandlar.
Fransz devrimiyle, Avrupada balayan milliyetilik hareketlerinden en olumsuz
etkilenen Yahudiler olmutur. Milliyetilik akmlar dier lkelerde aznlk halinde yaayan
Yahudileri olumsuz etkilemi ve bu lkelerde anti-semitik akmlarn domasna neden olmutur.
Yahudiler genelde bulunduklar lkelerde ticaretle uratklar iin mali bakmdan gl konumda
bulunuyorlard. Bu da dierlerinin olumsuz tepkilerini ekmeye neden oluyordu.
1881de Rus ar II. Alexandrn ldrlmesi, Yahudilere kar anti-semitik hareketin
balamasna neden oldu. Rusya, bu olaydan Yahudileri sorumlu tutarak onlar cezalandrd. Rus
Yahudileri g etmek zorunda kaldlar.
hareket,

16

Rusyada Yahudilere kar balatlan anti-semitik

Baz Musevi aydnlar kendi sorunlarna zm aramaya itmitir. Bu aydnlardan en

nemlisi kukusuz Theodor Herzl (18601904) adl kiidir.17 Herzl, Yahudileri politik bir
organizasyon hareketine sokan en etkili kii olarak ortaya kmtr. Herzl, 1896 senesinde
yaynlad Der Judenstaat adl eserinde bir Yahudi vatan tesis etme fikrini ayrntlaryla
ortaya koymutur. T.Herzl, yazd kitapta Yahudi sorunun toplumsal ya da dinsel deil, ulusal
bir sorun olduu ve ancak dnyann uygar devletlerinin bir araya gelerek tartp karara
balayaca bir uluslar aras siyasal sorun durumuna getirilerek zlebileceini savundu.
Avrupadaki basklar da Yahudi hareketini hzlandrd. Siyonizme politik nitelik kazandran
gazetecidir. 1897de Baselde dnya Siyonist kongresini toplad. Burada Siyonizmin Yahudi
halk iin srail topraklarnda ak gvenceleri olan bir yurt yaratmay amaladn aklad.
Herzli etkileyen olaylarn banda Fransadaki Dreyfus davas gelmektedir. 1894de
Dreyfus hadisesi olduu zaman Herzl, Viyanadaki bir gazetenin Paris muhabiri olarak
durumay izledi. Buradaki anti-semitik yaklam Herzli Yahudi sorunuyla ilgilenmeye itmitir.
Fransz ordusunda grev yapan Dreyfus, Fransz ordusunun srlarn Almanlara satmakla
sulanmt. Bu olayda Yahudi dman bir tutum benimseyen Fransz kamuoyu yetersiz
kaytlara ramen Dreyfusa verilen cezay olumlu karlamt. Ancak daha sonra susuz olduu
anlald. Bu olay Herzli derinden etkilemi ve Herzl Yahudi hareketinin ncs olmutur.

16

James William Parkers, A History of Palestine from 135 to Modern Times, London, 1949,s.267
Theodor Herzl (1860-1904) Macar Yahudisidir. George Lenczowski, The Middle East in World Affairs, Cornel
Univercity Pres,1953, s.260
17

10

Herzle gre Filistinde bir Yahudi Devletinin kurulabilmesi iin her eyden nce dnyadaki
btn Yahudilerin tekilatlanmas gerekliydi.18
29 Austos 1897de Baselde ilk Siyonist kongreyi toplamay baard. Bu kongrede dnya
Siyonist tekilat kuruldu ve bakanlna Herzl getirildi. Filistin topraklar tekilatl Siyonizmin
ilk hedefi ilan edilmekle beraber, bu topraklar Osmanl devletine aitti. Herzl, Osmanllardan
Filistinde Yahudiler iin baz imtiyazlar elde edeceine inanyordu.19 Kendisini bu dnceye
sevk eden faktrlerden birisi de Osmanl devletinin durumuydu. Osmanllar Ruslar karsnda
(18771878 Osmanl-Rus Harbi) hezimete uramt. Bu durum Osmanllarn Avrupann Hasta
Adam konumunda olduunu perinlemiti. Kaybedilen topraklarda yeni milli devletler
kuruluyordu. Bu devletlerden biri de srail olabilirdi. Ayrca imparatorluk iktisadi bakmdan da
iflas etmiti. .20
Btn bu faktrler Herzli ar iyimserlie sevk etmiti. Bu srada 189192 yllarnda
Rusyada yeniden Yahudi aleyhtarl iddetlenince Yahudiler tekrar g etmek zorunda kaldlar.
Bunlardan bazlar stanbul, Selanik ve zmire geldiler.
Herzl, stanbula ilk kez 1896 Haziranda geldi.21 Padiahla grmek iin araclaryla
temas kurmaya alt22 ve araclara, padiaha, Filistine karlk 20 milyon sterlin vaat ettiini
syledi. Herzl stanbula ilk geliinde padiahla gremedi. Ancak midini kaybetmedi. Herzl
den nce Lawrence Oliphant adl bir Yahudi de II. Abdlhamitle grmtr. 1877-78
Osmanl-Rus Savandan sonra stanbula gelen Oliphant, Yahudilerin Filistine yerlemesini
teklif etti. Ancak, II. Abdlhamit bu teklifi de reddetmiti.
Osmanl mparatorluunun mali zorluklar iinde olduunu gren Herzl, II. Abdlhamiti
ikna edebilmek iin ikinci bir yol olarak, Osmanl mparatorluuna maddi hizmetlerde bulunmay
nerdi. 1 Mays 1901de padiahla grt. Herzl, bu grmede Yahudilerin Filistinde
yerletirilmeleri kabul edilirse, onlarn da bilgi, beceri ve yeteneklerini padiahn hizmetine
sunacaklar ve lkenin gelimesine yardm edeceklerini syledi. Padiah bu neriyi de reddetti.
Ancak, II. Abdlhamit Musevilerin lkeye gelmesine kar deildi. Bunlar Osmanl Tabiiyetine

18

Dreyfus hadisesi iin bkz. Louis L.Snyder, The Dreyfus Case, A Documentary History, New Jersey.1973, s.19
Daha fazla bilgi iin bkz. Bayram Kodaman Nedim pek, Yahudilerin Filistine yerlemesiyle ilgili olarak II.
Abdlhamide 1879da Sunulan Lahiya Belleten, Austos 1993, C.CLVII, S.219, S. 568
20
Asaf Hseyin, Orta Douda devlet ve terr.stanbul, 1990, s.162
21
Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda Siyonistler ve Masonlar, st., 1991, s.55
22
Herzl, Eer Osmanl sultanna bor para verilirse padiahla ibirlii yaplabilir, grndeydi. Frank H. Epp,
Whoose Land Is Palestine, Michigan. 1970, s.118

19

11

geeceklerdi ve Filistin dnda bir blgede yerleebileceklerdi. Bir bakma II. Abdlhamit
Yahudilerle mali konularda ibirliine gitmek istiyordu.23 Grld gibi Herzl ok azimliydi.
Herzl 1904 te ldnde arkasnda Filistinde bir Yahudi devleti kurma fikrini miras
olarak brakt. Filistinde bir Yahudi devleti kurma fikri Yahudilerin yeni bakan Wolffshn
tarafndan devam ettirildi. Wolffshn 1907 Ekiminde stanbula geldi. Filistine 40 bin Yahudi
ailesi yerletirilmesini nerdi. Bunun karlnda 2 milyon sterlin teklif ettiyse de kabul
edilmedi.24 Osmanl devleti bu talebi geri evirdi ama Siyonistlere stanbulda banka ama izni
verdi.
II. Abdlhamitten sonra lke ynetiminde sz sahibi olan ittihatlarn baa gelmesi,
Musevilere yeni bir umut vermitir. Selanik youn bir Musevi cemaatine sahipti.25 Musevilerin
Selanikte basnla aras ok iyiydi. Yahudilerin ttihatlarla yakn ilikileri vard. Bunun nedeni,
Selanikte byk bir Yahudi nfusunun olmasyd. ttihat ve Terakki Cemiyeti de Selanikte
gl idi. Osmanl Yahudileri 1908 ncesinde ve sonrasnda ttihat hareket iinde nemli bir rol
oynadlar, ama bunu kendi karlar iin kullanmadlar. Basna parasal destek salyorlard.
Selanik Hahambass Yakub Meir, yresel Yahudi gazetelerinden olan Lepocann yaz ileri
mdr Saad Levi ve Selanik Belediye Bakan Josef Naor ksa bir sre iinde kendilerini
Siyonizme adadlar. 26
ttihat ve Terakki liderleri Ahmet Rza, Enver, Talat ve Nazm Beyler lkeye Musevi
gnn

yararl

olacana

inanyorlard.27

Ekonomik

adan

lkeye

yararl

olaca

dncesindeydiler. Bu ynde de admlar atmaya hazrdlar. Bu durumda Yahudilerin Filistinde

toprak almasn yasaklayan Krmz Tezkere usuln kaldrarak, Siyonistlerin toprak almalar
serbest brakld.
Yahudi asll Osmanl siyaset adam Emanuel Karasu, Selanikte avukatlk yaparken
ttihat Terakki Partisine girdi. ttihat ve Terakkinin nde gelenlerinden Nesim Russo ve Nesim
Mazliyah ikna ederek Siyonistlerin ilk Osmanl ubesini at. Bu kii daha sonra Meclis-i

23

Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. M. Kemal ke, a.g.e. , ss.58-60
ke a.g.e., s.65
25
28- M Kemal ke. Osmanl mparatorluunda Parlamentarizm uygulamasnda aznlklarn etkisi 1908-1918
, Trkiyede demokrasi hareketleri konferans, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, C.4 S.1 ,
6-8 Kasm 1985. s.125
26
Neville J. Mandel. Ottoman Policy and Restractions on Jevish Settlement in Palestine: 1881-1908. Part: 1,
MES. Vol.10, October 1974, No.3 s.314
27
M. Kemal ke, Kutsal Topraklarda , s.130
24

12

Mebusanda da yer alarak faaliyetlerine devam ettiler.28Bu l, Yahudi sempatizan bir topluluk
oluturarak, Filistinde bir zerk Yahudi devleti kurmak istiyordu. Nesim Mazliyah, ttihatlarn
mason olduu ve Yahudilerle yakn ibirliine gitmelerini abartl bir ekilde yazd makalede
ortaya koymutur. ttihat Terakkinin free-masonluk ve Yahudilikle i ie olduunu ileri sryor
ve II. Merutiyeti Yahudi komplosu olarak tanmlyordu.29
Ancak, 1908 htilalinin romantik havas abucak dald. Hrriyetin ilan milliyetilik
akmlarn hzlandrmaya balad. Bu, ttihat ve Terakkinin liderlerini kukuya sevk etti. Bu
durumda da ttihat ve Terakki liderleri Trkle sarld. Daha sonra da Siyonistlerin
faaliyetlerinden kuku duyan ttihat ve Terakki liderleri Siyonistlerin toprak almalarn
yasaklad.30

Bununla

beraber

ttihatlar

genelde

Musevilerin

salayaca

ekonomik

etkinliklerden yararlanacan dnyorlard. Buna karlk byk gler de Osmanl lkesinde

yaayan Musevilerden yararlanmay dnyorlard. Bunlarn banda da ngiltere geliyordu.
ngilizler, Siyonistleri Almanya ve Osmanl Devletine kar kullanabilirlerdi. Almanyann
Filistinde stn konuma gelmesini ngiltere istemiyordu. 31
1869da Svey kanalnn almas Orta Douyu tekrar dnya politikasnda n sraya
yerletirdi. Bu, zelikle ngiltere asndan nemliydi. nk Hindistana giden yoldaki temel
talardan biriydi. Bu blgenin nemini arttran dier bir etken de zengin doal kaynaklara sahip
olmasyd. Bu ise zellikle petrold.32
1908den sonra Yahudiler Osmanl Hkmetinden Filistine yerleme izni koparmaya
altlarsa da baarl olamadlar.33 ttihatlar Yahudilerden baka trl yararlanmay dnerek
Yahudileri Mezopotamyaya yerletirme projesini gndeme getirdiler. Bu plann altnda yatan
temel dnce burann ekonomik kalknmasn Yahudiler tarafndan gerekletirmek istemesiydi.
O dnemde henz Yahudilerde milliyetilik akm daha olgunlamamt.34 ttihatlara gre,

28

M Kemal ke. Osmanl mparatorluunda Parlamentarizm uygulamasnda aznlklarn etkisi 1908-1918 ,

Trkiyede demokrasi hareketleri konferans, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, C.4 S.1 , 68 Kasm 1985. s.125
29
Elie Kedourie, Young Turks, Freemasons and Jews, MES, Vol.7, 1970, no.1, s.93
30
M. Kemal ke, a.g.e. , s. 136
31
Jon Kiche, The Second Arap Awakening, Great Britian, 1970, s.30
32
Petrol konusunun ortaya k ve Orta Douda byk devletler tarafndan giriilen acmasz mcadeleler iin bkz.
Raif Karada, Petrol Frtnas, stanbul, 1969, s. 60-85
33
M. Kemal ke. a.g.e. , ss. 137-139
34
.Humphery Waltz, Siyonizm ve Irklk: elien grngler ve alglamalar , Siyonizm ve Irklk, Ankara,
1985, s.21

13

Yahudiler ok farkl rklardan meydana gelen topluluktur. ok farkl ve kltrl Yahudileri bir
araya getiren Siyonizmdir.
1908

dneminde

ittihatlar

imparatorluu

Avrupa

denetiminden

kurtarmay

amalyorlard. Bunun iin de ekonomik alanda baar gstermeleri gerekiyordu. Bunu

gerekletirmek iin de milli ekonomi ve milli burjuvazi yaratmak amacndaydlar.35
Osmanl ekonomisinin Avrupann egemenliine girmesinde Yahudilerin hibir karlar
olmad gibi mparatorluun bir yar smrgeye dnmesinin sonularndan da zarar grdler.
Rumlarla Ermeniler yabanc devlet himayesine girerken Yahudiler yabanc devletlerin himayesini
elde edemediler. Osmanl ekonomisinin ayrlmaz bir paras olarak kaldlar. Bu nedenle
Yahudiler genelde ittihatlar destekliyorlard.36
ttihatlar ekonomik alanda Hristiyanlarn stnlklerine son vermek istiyordu.
ttihatlarn yerli burjuvazi yaratma istei iinde Yahudiler nemli bir unsurdu. ttihatlarn
milli bir ekonomi yaratma politikasnn teorisyenlerinden birisi de 1912de stanbula yerlemi
bir Selanik Yahudisi olan Moiz Cohen idi. Tekin Alp ismi ile ekonomi alannda yazlar yazd.37
ttihatlar teknik olarak, genelde iktisadi konularda zayflard. ttihatlar lkenin
ekonomik kalknmasn iddetle istiyorlard. Orduda yapacaklar reformlar iin paraya ihtiyalar
vard. ttihatlarda bir anlamda Musevilerle ibirlii yaparak ekonomik amazdan kurtulmay
dnyorlard. Osmanllarda mteebbis Trkler ok azd.Burjuvazinin devlet zerindeki etkisi
yok denecek kadar azd. mparatorlukta mteebbis snf oluturan gayri Mslimler ise devlet
zayflamaya balaynca, kapitlasyonlardan yararlanmak iin byk devletlerin aralar haline
geldi. Ermeni ve Rumlar, Fransz ve ngiliz irketleri adna reticilerle mukavele imzalyorlard.
Bu etnik iblmn ykmay amalayan ittihat terakki dneminde bazen ekonomik boykotlar,
bazen de snr d etme gibi dolaysz yollarla Rumlara kar gerekletirildi. ou da yabanc
devletlerin vatandalna getiler. Bunlarn byk ksmn Rum ve Ermeniler oluturuyordu.38
Osmanl Yahudileri ise geleneksel yapnn bir paras olarak kaldlar. Yahudiler, Ermeni
ve Rumlarla rekabet halinde idiler. Ancak bunlar yabanc devletlerin himayesinde olmadklar

35

Feroz Ahmet. a.g.e. , s.41: alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul. 1989, s.57
Bu konuda Bkz. Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, stanbul, 1986 s.40; Zafer Toprak, Trkiyede Milli
ktisat (1908-1918) , Ankara, 1982, 32
37
Tekin Alp, Trk Yurdu dergisinde ekonomi alannda yazlar yazd. Alpin ekonomik grleri iin bkz. Jacob M.
Landau, Tekin Alp, Turkish Patriot 1883-1961, Belika, 1984, ss.33-39
38
alar Keyder, Dnya Ekonomisi iinde Trkiye (1923-1969), Ankara, 1982, ss36-37
36

14

iin Rum ve Ermenilere ciddi bir rakip olamyorlard. Avrupann stn durumda olmasndan
Yahudilerle Trkler zarar gryorlard.39
Merutiyetin balamasyla ttihatlar ve Museviler arasnda bir balay dnemi
balamtr.1908 rejimi lkede yeni bir hava estirdi. Btn dini cemaatler bunu birlikte kutladlar.
Kudste Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler kardee bir araya gelerek bir alay meydana
getirmilerdi. lerinde hrriyet amblemlerini tayan bayraklar vard. Btn cemaatler
kendilerini hr Osmanl Devletinin yurttalar sayyorlard.40 Merutiyet ynetimini Yahudiler
aktif olarak desteklediler. Merutiyet hareketiyle ve zellikle de ttihat ve Terakki Cemiyetiyle
kendisini zdeletirenler yalnzca Yahudiler oldu.41
Yahudiler siyasi bakmdan da Trklere Muhtat. Osmanl Topraklar Bulgarlara veya
Yunanllara getii takdirde bu topraklarda yaayan Yahudilerin konumunun tehlikeye decei
korkusunu duyuyorlard. Yahudiler, Bulgarlar ve Yunanllardan farkl olarak, Osmanl kurulu
siyasal dzeninin (zde demokratikleme istemekle birlikte) kapsam ve biimde olduu gibi
srmesini yelemiler ve sonraki olaylarn korkularn dorulad zere, Bulgarlarn ve
Yunanllarn kendilerine kar daha beter bir Yahudi dmanlyla davranacaklarndan
ekinmilerdir.42 Bu durum btn Yahudilerin Osmanllar safnda durmasna neden oluyordu.
Tarihi ak iinde Yahudiler Hristiyan milletlerden hep zulm grmt. Osmanllar ise
Yahudilere adaletli davranmt.
Yahudiler Osmanl devletinde nemli grevlerde bulundular.43 Balkan Savalar srasnda
Yahudilerle Mslmanlar birlikte zulm grdler. Balkanlardan Anadoluya g etmek zorunda
kaldlar. Osmanl devleti zor durumda iken Gney Afrikada yaayan Yahudiler, Osmanl ordusu
iin para toplayan yerel Hint Mslmanlaryla ibirlii yaptlar. Anadoluya bir Yunan karmas
tehdidinin bulunduu 1913 baharnda ittihat hkmet yalnzca kylleri deil blgedeki
Yahudileri de silahlandrd.

39

Faroz Ahmet, a.g.e. ,s. 40

Feroz Ahmet. a.g.e. , s.113; T.Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul 1988, C.I, s.559
41
Feroz Ahmet, a.g.e. , s.116; Paul Dumont, 20. Yzyl Balar Osmanl mparatorluu i Hareketleri ve
Sosyalist Akmlar Tarihi zerine Yaymlanm Kaynaklar, Toplum ve Bilim, Gz 1977, stanbul , s.41
42
Mete Tuncay, Osmanl Ynetiminin Son Yllarnda (1909-1912) Selanikte Yahudi Sosyalizmi . Toplum ve
Bilim, Gz 1977, s. 131: A. Galanti, Trkler ve Yahudiler, s.25
43
Yahudiler hibir zaman nazrlk yapmadlar. Buna karlk ittihatlar Yahudileri kilit noktalara brokrat olarak
atamlard. rnein, Samuel Israel, stanbul polisinin siyasi ube mdryd. Bkz. F. Ahmad. a.g.e. , s. 172;
40

15

Orta Dou blgesinde yaayan Yahudiler iin durum biraz farkl olarak geliti. 1914
ylna kadar Osmanl yanls olan Yahudi cemaati, ngilizlerin Basray igal etmesinden sonra
ngiltereye yaklat. ngilizlerle yakn ilikiye girdi. Bu da sava koullarnda normal idi.
Trkler ile Yahudiler arasndaki ilikilerde genellikle imparatorluun sonuna kadar
karlkl gven duygusu egemen oldu ve bu gven Trkiye Cumhuriyetine de miras kald.
B- Osmanl mparatorluu Ynetiminde Filistin
Filistin, Asya ve Afrika arasnda nemli bir gei merkezidir. Tarihte eitli istilalara
uramtr. srail oullarnn geliinden ksa bir sre nce, .. 12. yzylda Filistinin Gney
kylarna yerleen Ege kkenli halklardan biridir. Filistine ilk gelenler Kenan Kavmidir ve
Kenanllar lkelerini Kenan diye adlandrdlar. Filistin kelimesini Yunanllar kulland ve
anlam da Filistinlilerin lkesi demekti.44
Filistin Osmanl topraklarna Yavuz Sultan Selim (15121520) tarafndan 1517de
katld.45 Bu tarihten sonra 400 yl sren Osmanl egemenlii balad. Osmanllarn egemen
olduu bu dnemde Hristiyanlk, Mslmanlk ve Musevilik bar iinde yan yana yaamtr.
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu almasyla birlikte, o dnemde yeni corafi keifler
Orta Dounun nemini giderek azaltt. Yeni bulunan yerlerin fethi Avrupa devletleri arasnda
yeni bir smrgecilik rekabeti balatt.
Napolyonun 1798de Msra kmasyla, Osmanl devleti ve Orta Dou tekrar dnya
politikasnda nem kazanmaya balad. Napolyonun Msr seferindeki amac ngilterenin
Hindistana giden yolunu tehdit etmekti. Napolyonun Msr seferinden sonra Avrupa devletleri,
politik, ekonomik kltrel ve eitim faaliyetlerini Orta Douda geniletti.

46

Bu nedenle

ngilterenin Orta Dou ile ilgilenmeye balamasyla birlikte, bu blge Avrupann politik ilgi
merkezi haline geldi. Napolyonun Msr ele geirmesiyle birlikte Dou Akdenizde balayan
ngiliz-Fransz ekimesi Suriye zerine atlamtr. 47
Bu tarihten sonra Osmanl devleti bir yandan k srecine girerken dier yandan da
Osmanl devleti Avrupal devletler nezdinde tekrar nem kazand. Yeni dnemde Fransa,
ngiltere ve Rusyann Osmanl devletinin iilerine daha fazla mdahale etmeye baladlar.
44

R. Halloum (Abu Firas), Palestine Through Documents, stanbul. 1988, s.19

smail Hakk Uzunarl. Osmanl Tarihi, Ankara. 1975, C.II. ss. 286-287
46
William Yale, The Near East A Modern History, The Univercity of Michigan press. s.152
47
Haluk lman. 1840 - 1845 arasnda Suriye ve Lbnann durumu ve milletler aras politika.SBFD, Eyll
Aralk 1963. C.XVII, No: 3 4, s. 245
45

16

Osmanl devleti artk Avrupann Hasta Adamyd Bu durumdan Avrupal devletler, bata
Rusya olmak zere faydalanmak istiyorlard. Rusyann ncln yapt ark Meselesi
yrrle kondu. 48
Bu arada Osmanl devleti d sorunlarn yan sra Mehmet Ali Paa sorunuyla da kar
karya kalmt. Msr valisi Mehmet Ali Paa ( 1805 1849 ), Napolyonun Msra
kmasndan u dersi almt; buna gre, Msr kendi ayaklar zerinde kalmak istiyorsa iyi bir
ordu ve donanmaya sahip olmalyd. Mehmet Ali Paa bunu gerekletirmek iin Fransz
uzmanlardan yararlanarak Msrda nemli forumlar yapt. Msr ordusunu re organize etti ve Bat
tarznda okullar at.49
Mehmet Ali Paann glenmesi padiahla arasnn almasna neden oldu.50 Bunun
sonrasnda Osmanl devletiyle giritii savata Osmanl ordusuna iki kez stnlk salad. On
be bin kiilik Rus askeri 5 Nisan 1933te Osmanlnn gvenliini salamak iin stanbula
geldi.

51

Kendi valisiyle baa kamayan II. Mahmut, Rusyadan yardm istedi ve sonuta bu

yardm boazlarda Rus askeri bulunmasna karlk salad. Rusya, Hnkr iskelesi
antlamasyla Osmanl devletinde nemli avantajlar elde etti.52
Avrupa devletleri bunun zerine Osmanl devletinin zerindeki basklar daha da arttrd.
Bunlarn banda Fransa geliyordu. Fransann Orta Douda nemli ticari faaliyetleri vard.
Bunu salama almak iin, 1740 kapitlasyonuna53 gre, Fransa, Kuds yaknlarnda bulunan
Hristiyanlarn kutsal saydklar yerlerin Katolik rahiplerce korunmas gerektiini vurgulayarak,
bu yerlerin dier Hristiyan mezheplerine alm olduu gerekesiyle 1850de Osmanl devletine
protesto notas verdi.54
Fransann yannda Osmanl devletindeki Hristiyan aznlklar zerindeki etkisini
arttrmak isteyen bir baka devlet te Rusya idi. Rusya da Osmanl devletinde yaayan Ortodoks
48

ark meselesinin ortaya k ve sonulanmas iin bkz. Bayram Kodaman, ark meselesi ve Tarihi Geliimi.
Tarihi gelimeler iinde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu. Ankara. 1992. s. 60 - 61
49
lber Ortayl, mparatorluun en uzun yzyl, stanbul.1987, s.43
50
Yunan isyan 1827 ylnda Mehmet Ali Paa byk yararllklar gstermiti. Ancak bu yardmlarna karlk
Mehmet Ali Paa, II. Mahmut tan Suriye valiliini istedi.II. Mahmut bunu reddederek Giriti teklif etti. Osmanl
Rus savanda ( 1829 ) ise asker gndermeyince padiahla aras ald. lber Ortayl, a.g.e. , s.44
51
Ali Kemal Meram, Trk Rus likileri Tarihi, Ankara, 1970, C.V. , S.135
52
Hnkar iskelesi anlamas iin bkz. Nihat Erim, Devletler Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. Ankara, 1953, ss. 297
-299
53
1740 Kapitlasyonu ile kapitlasyonlar devaml hale geldi. Fransaya verilen son kapitlasyon budur. N.Erim,
Devletler Hukuku ss. 97-114
54
Fransa blgede Katoliklerin haklarnn korunmasn bu yerlerde Latin hukukunun tannmasn istiyordu. Osmanl
Devleti, Fransann isteklerini bir lde kabul etti. Daha fazla bilgi iin bkz. Celal Karasapan. Filistin ve ark l
rdn, stanbul. 1942, C.I , S.117

17

Hristiyanlna aktif olarak soyunmutu. Bylece Orta Douda Fransz Rus atmas
younlat. 55
Fransa Orta Dou ile ilgisini kesmeyerek buradaki varln pekitirme yollar arad. Orta
Dounun yaps Fransaya bu imkn kolaylkla veriyordu.56 1860 ylnda Suriye olaylar bir kez
daha gsterdi ki Fransa ile ngiltere kar atmasn Orta Douda srdrecekti. te bu durumda
1860ta Filistin, uluslar aras bir mesele haline geldi.57 ngiltere, Fransann blgede stnlk
kurmasn nlemeye alt ve blgede yaayan Katolik unsurlar bu amaca uygun olarak
kulland.58
eitli dini cemaatlerin bulunmas nedeniyle Suriye byk devletlerin rekabeti iin
elverili bir konumdayd. te bu ortamda Drz Marun atmas kt. Fransa Marunleri
desteklemekteydi. Marunler din faktr nedeniyle Avrupa devletleri ile yakn iliki ierisindeydi.
Hal seferleri srasnda Fransa kral 1250 tarihli bir charte vermiti.

59

nk Marunlerin

Franszlarla yakn ticari ilikileri de vard. Drz ve Marunler arasndaki meseleye Osmanl
Devleti daha sonra mdahale ederek bir zme ulatrd. 9 Haziran 1861de Beyolu Protokol
ile Lbanana yeni bir stat verildi. Vilayetin bana getirilen genel vali Bab- Ali tarafndan
seilen ve ona kar sorumlu olan bir Katolik olacakt. Ancak Avrupa devletleri kendisini
onaylayacaklar ve denetleyeceklerdi. Osmanl devleti g kullanarak olaylar yattrdktan sonra
buraya Hristiyan bir mutasarrf atand. Fakat Fransann Suriye emellerinde herhangi bir azalma
olmad. Arad frsat da yllar sonra Birinci Dnya Savanda bulacakt.
Suriyede bu olaylar meydana gelirken, Filistinde 1860lardan sonra siyasi adan nemli
gelimeler olmad. Bu blge nispeten sakin bir sre ierisine girdi. Ayn tarihlerde Avrupada
nemli gelimeler oldu. talyan Birliinin kurulmas (1861) dnemin en nemli olaylarndan
biriydi. Avrupada bir baka nemli olay hatta en nemlisi Almanyann birliini 1871de
tamamlamasyd.60 Almanya kurulduktan sonra byk bir g olarak ortaya kmtr.
55

Fransann buradaki faaliyetleri iin bkz. Jhon P Spangnolo, Mounth Lebanon, France and Daud Paa, A. Study
of Some Aspects off Political Habituation. IJOMES, Vol. 2 , 191, ss. 156-157
56
Hseyin Ura. I. Dnya Savana Doru ve Sava Srasnda Filistin Meselesi, H.. Atatrk ilkeleri ve nklap
Tarihi Ens. Yaynlanmam Yksek lisans tezi, Ankara, 1990, s. 25
57
Maruniler doal olarak Franszlarn yanndayd. ngilizler buna karlk Drzi yanls bir tutum sergilerken, Ruslar
da Grek Ortodokslarn koruyuculuu grntsne giriti. rfan Acar. Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu. Ankara.
1989, s.7
58
Daha fazla geni bilgi iin bkz. Haluk lman, 1860 1861 Suriye Buhran, Ankara, 1966, s.56 vd.
59
rfan Acar, a.g.e. ss. 7-8
60
Prusya babakan, O. Von Bismarck (1815 - 1898) Fransann Prusya tarafndan sava alannda yenilgiye
uratmasyla ancak Alman birliinin kurulacan dnyordu. Bkz. O. Von Bismarck, Dnceler ve Hatralar,
stanbul, 1991, c.2, s. 158.

18

Almanya dnya politikasnda yer alrken, Fransa ise Almanya karsnda yaad
bozgunu unutmak iin Afrikada smrgecilik faaliyetlerine arlk verdi.61 ngiltere ise
Afrikada gerekli grdkleri yerleri igal ederek bu yartan pay kapma yoluna gitti. Sonrasnda
Fransann Tunusu almasna karlk Msr igal etti (1882). Bylece Avrupadaki politik
rekabet dnyaya yayld.
Btn bunlarn yan sra bir nemli gelime de Svey kanalnn almasyd (1869).
Svey kanalnn almas ile birlikte Orta Dou blgesinin stratejik konumu olduka artt. Bu
durum en byk smrgeci g olan ve Hindistan yolunu denetleyen ngiltereyi daha ok
ilgilendiriyordu.
Svey kanal ald zaman ngiltere kanal hisselerini satn almad. Ancak daha sonra
Msr Hidivi smail Paa borlarn deyebilmek iin Svey hisselerini satnca hemen ngiltere
harekete geerek bu hisseleri satn ald.
187778 Osmanl-Rus sava sonunda Rusyann stn duruma gelmesini gerek ngiltere
gerekse dier byk devletler onaylamad. Berlin Konferansnn toplanmas ve burada alnan
kararlar Rusyay memnun etmedi. ngiltere de her ihtimale kar Osmanl Devleti ile anlaarak
Kbrsa asker kard. Kbrsn idaresi geici olarak ngiltereye verildi. Kbrsn ngiliz
idaresine geii 1878 tarihinde balar. Ada zerindeki Osmanl egemenliinin ne zaman sona
erdii tartmaldr. ngilizler kendi topraklarna Kbrsn katldn tek tarafl olarak
akladklar 1912 tarihini esas alrlar.62 1870lerden itibaren ngilterenin Osmanl Devleti
zerindeki geleneksel politikasnda deiiklikler balad. Bu deiiklii tek nedene dayandrmak
mmkn deildir. Osmanl Devletinin borlarn deyemez hale gelmesi, Kbrsta ngiliz askeri
varlnn bulunmas, Liberal Partinin iktidara gelmesi ve Osmanl Devletinin yklmasnn
yakn olmas bu politika deiikliinin temel nedenleridir.
Bu durumda Osmanl Devleti Rusyaya kar yalnz kalyordu. Bunun sonucu olarak da
bu tarihten sonra Almanyaya yneldi.63 Osmanl Devletinin zayflanmasyla birlikte bu kez
imparatorlukta byk glerin ekonomik kar sava da balad. 1890lardan sonra ngiltere ve
Fransann yan sra Almanya da etkili olmaya balad. Fransann, Almanya karsnda yenilgisi,
Osmanl Devletinde Almanyann itibarn artrmt. Bunun sonucunda bir takm Alman
subaylar Osmanl ordusunu yenilemek iin stanbula davet edildi Alman yatrmlar ksa
61

Jean Ganiage France, England and the Tunusian Affair, France and Britain in Africa, London, 1971,s.40-46
hsan Sabri alayangil, Anlarm, stanbul, Haziran 1990, s.369
63
Sir Henry f. Woods, Trkiye Anlar (Osmanl Bahriyesinde 40 Yl 1869-1909), stanbul, Ekim 1976. s.194
62

19

zamanda byk art gsterdi. Bunun en somut gstergesi Badat Demiryolu Projesini
stlenmesiydi. 1899 ylnda Anadolu demiryolu ynetim kurulu bakan Doktor Siemens
Konyadan Basra krfezine giderek bu hattn imtiyazn ald. Bu projedeki demiryolu uzunluu
3,000 km civarndayd.64
Bu proje Orta Dounun ekonomik ve stratejik nemini arttryordu. Blgede ayrca petrol
vard.

65

Doal zenginlikler ve stratejik nemi byk glerin itahn kabartyordu. te bu

durumda Almanya Avrupada byk bir g olarak ortaya ktktan sonra Filistinle ilgilenmeye
balad. Filistinde 1871den sonra arone, Emek Refaini, 1890larda Walhall ve Weuhadof gibi
Alman kolonileri kuruldu.66Almanya bir yandan Yahudi gn de gizlice tevik ediyordu.
Osmanl mparatorluunda II. Merutiyetin ilan edilmesi imparatorlukta yeni bir beklenti
yaratt. II. Merutiyetin ilan Orta Douda deiik bir hava yaratt. nk imparatorluun btn
unsurlar artk eitti. Merutiyetin tekrar yrrle girmesiyle Arap entelektelleri aktif olarak
politikaya atld. Bu gelime imparatorlukta Araplara daha fazla otonomi verilmesi beklentisini
de beraberinde getirdi.67 II. Merutiyetin ilan edilmesi, Arap Milliyeti akmlarn su yzne
kard. 1908 Eyllnde Osmanl Arap kardelik dernei kuruldu.

68

Bu dernein merkezi

stanbuldayd.1908 Ekiminde toplanan parlamentoda Arap ve Yahudi temsilcileri de vard.

ttihat ve Terakki cemiyeti Kudste ube amt. yeleri arasnda Arap ve Yahudiler de
bulunuyordu. Merutiyetin ilan edilmesi lkede iyimser bir havann esmesine neden oldu.
II. Merutiyetin getirdii beklenti iinde, Yahudiler Filistinin Osmanl devletinden
ayrlmasn istemiyordu. Filistindeki Yahudiler Osmanl devletinin korumas olmakszn
varlklarn srdrmenin zor olduuna inanyorlard.69 Bu nedenle gl bir Osmanl devletinin
varlndan yana olmulard. Ayrca anayasann ilanyla, herkes eit ve hrd ve imtiyazlar da
kalkmt. Dolaysyla Yahudiler de rahatlamt.
1880lerden sonra Avrupada balayan anti semitik tavr bir grup Yahudinin Filistine
g etmesine sebep oldu. Bu gler Baron de Rothschildin destei ile devam etti.70 Baron
Edmond De Rothschild, Avrupal byk bir banker ailesinden bir Yahudi idi. 1883 ile 1889
64

Paul Imbert, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri Trkiyenin Meseleleri. stanbul. 1981, ss. 27-32
Raif Karada, a.g.e. , s.35, lber Ortayl, a.g.e. , s.125 126
66
lber Ortayl, a.g.e., s.125-126
67
A. Cohen, Israel and, s.65
68
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede siyasal partiler, stanbul 1988, C.I , S. 600 ; A. Cohen a.g.e. , s.70: Alpay
Kabacal; Domayan Hrriyet ve Yarda Kalan htilal, stanbul, s.127
69
A. Cohen. a.g.e. , s. 72
70
Daha geni bilgi iin bkz. Aharon Cohen, Israel and the Arab World, Great Britain, 1970, s. 34 35
65

20

arasnda Filistinde yerleen Yahudilere 1,6 milyon ngiliz Pound verdi. Yahudilere kar
giriilen hareketleri nlemeye alt. Siyonist hareketin lideri olmad. Fakat onun mali destei ile
Yahudiler Filistinde yerleti. Avrupada Yahudiler aleyhine gelien durum sonucunda Yahudiler
Filistine g etti.
Osmanl devleti Filistine yaplan bu glerden tedirgindi. nk burann baka bir
Ermenistan veya makedonya olmasn istemiyordu. Ancak fazla bir ey de yapamad. Zira
Yahudiler artk Avrupal devletlerin korumas altndayd. Osmanlnn Siyonist yerleimlere
ynelik muhalefetinin anti- Semitik ya da Yahudi kart duygularn eseri olduuna ilikin hibir
kant bulunmamaktadr.71
1882 1903 yllar arasnda Filistine 40,000 kadar Yahudi geldi. Milli haklara sahip
oldular. Ayn dnemde Arapa eitim veren okullar vard ve Arapa resmi dil olarak geerliydi.
Araplarn yannda Yahudiler de kendilerine tannan haklardan ikyeti deillerdi. Yahudiler
Filistine yerleti ama burada kendilerini bekleyen bir takm zorluklar da vard. Her eyden nce
blgeye uyum zorunluluu vard. Deiik lkelerden geldikleri iin ortak dilleri yoktu. Araplarla
iliki kurmada zorluk ekiyorlard. Bu durum yer yer Yahudilerle Araplar arasnda srtmelere
yol ayordu. Bu Araplarn Yahudilere kar tepkilerini de ortaya koyuyordu. Tm bu olaylar
sonucunda Araplar Yahudileri kendilerine kar bir tehlike olarak grmeye balamlard.
Sonu olarak, Filistinde uzun yllar sknetle Osmanl ynetimi altnda yaayan halklar,
Avrupann emperyalist ekimeleri sonucunda birbirlerine dman olmular ve yaadklar blge
gnmze kadar huzur bulmamtr.
C- Birinci Dnya Savandan Sonra Filistin ve Anadoludaki Yahudiler
II Merutiyetin ilan Osmanl mparatorluunda memnuniyetle karland. eitli
milliyeti akmlar otonomi isteyerek faaliyetlerini attrdlar.72 1908 Ekiminde toplanan
parlamentoda Arap ve Yahudi temsilcileri de vard. ttihat ve Terakki cemiyeti Kudste ube
amt. yeleri arasnda Arap ve Yahudiler de bulunuyordu. Merutiyetin ilan edilmesi lkede
iyimser bir havann esmesine neden oldu.73Bu beklenti iinde Yahudiler Filistinin Osmanl
Devletinden ayrlarak bamsz olmasn talep etmemilerdir. Gemite Avrupa ve Rusyada
71

Bernard Lewis, Semitizm ve Anti-Semitizm, atma ve nyargya Dair, Everest yay.,stanbul, 2004 s.182
Alpay Kabacal, a.g.e., stanbul, s.127
73
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul 1988, C.I , S. 600
72

21

yaadklarn hatrlamak onlar bu dnceye sevk ediyordu. Filistinde Osmanl korumas

olmadan yaamalarnn mmkn olmadn dnyorlard. Dolaysyla gl bir Osmanl
Devleti Yahudiler iin de gvence idi. Ayrca anayasann ilanyla pek ok haklara da
kavumulard.
Trablusgarb ve Balkan savalar74 gsterdi ki, artk Osmanl mparatorluu zayflam ve
topraklarn koruyamaz hale gelmiti. Yahudiler iin asl sorun, Osmanl Devletinin Orta
Douda boaltaca yeri kimin dolduraca idi. Filistinde nfus bakmndan fazla olan Araplar
da gelecek iin planlar yapyorlard. Araplar ve Filistinliler bu konular mzakere ettiler.75
Grmelerin konusu; Filistinde Araplar bir millet olarak varlklarn srdrmek istiyorlard. Bu
nedenle Yahudiler tarafndan gelebilecek bir yardm kabul edebilirlerdi. Yahudiler de Filistine
g etmek ve toprak satn almak istiyorlard. Ancak Araplarla Yahudiler arasnda yaplan
grmelerde bir sonu kmad.
Birinci Dnya Savann balamas ve bu savaa Osmanl Devletinin girmesi ile birlikte
sava geni bir alana yayld. Osmanl mparatorluunun savaa girmesinde ttihat ve Terakki
ynetiminin byk etkisi oldu. Bunun yan sra Osmanl mparatorluunun Almanya yannda
savaa katlmasnda, ngiltere ve Fransann olumsuz tutumlar da etkili oldu.76Osmanl Devleti
savan balarnda Enver Paa komutasnda baarsz Kafkas seferinden77 sonra dikkatini Orta
Douya evirdi. Harbiye Nazr Cemal Paa, IV. Ordu komutan olarak 15 Ocak 1915te Msra
kar harekta geti. Ancak bu sefer de baarl olmad. Savata Suriye ve Filistinde 5. ordu
bulunuyordu. 1914te Hayfada Osmanl tabiiyetinde olmayan Yahudiler bir nlem olarak
toplanarak talyanlara ait bir gemiyle skenderiyeye gnderildi.78 Osmanlnn Orta Douda
zayf olduu grld.
ngiltere bu durumdan yararlanarak Osmanl Devletini Orta Doudan atmak iin her
yolu denemeye balad.
ngiltere ve Fransaya gre sava sonunda Almanya ve Osmanl mparatorluu yenilmeye
mahkmdu. Bu nedenle sava sonunda doacak yeni bir durumun bir kaosa meydan vermemesi

74

A. Cohen, a.g.e. s.87 ;Balkan Savalar iin bkz. Haluk lman. Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara, 1972,
ss. 198-202 ; lhan Bardak. Bir mparatorluun Yamas, Balkan Bozgunu ve Birinci Dnya Harbi,Ankara , ss. 42
47
75
A. Cohen a.g.e., s. 104 109
76
Ali hsan Sabis, Birinci Dnya Harbi. stanbul, 1991, C.I , ss. 57-60
77
evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, stanbul, 1985, C.III, ss. 256 257 ; A.I.Sabis. a.g.e. ss. 289 293
78
A. Cohen. a.g.e., s. 113

22

iin sava srasnda kendi aralarnda bir takm gizli anlamalar yaptlar. ngiltere ve Fransa
arasndaki grmeler Sykes Picot tarafndan yrtld ve sonunda bir anlamaya varld.
ngiliz Dileri Bakan Edward Grey, 21 Ekim 1915te Londradaki Fransz elisini, erif
Hseyin ile McMahon arasndaki yazmalardan haberdar ederek, Osmanllarn ada topraklar
zerindeki Fransz nerilerini renmek istedi. Sava sonunda Orta Dounun statsnn
belirlenmesini istiyordu. Sava sonras anlamazln nne gemek iin ngiltere adna Mark
Sykes, Fransa adna Charles Francois Georges Picot arasnda grmeler balatld. Mart
1916da Sykes ve Picot, Rus temsilcisi ile grt. Rus Dileri bakan, Rusyann Anadolunun
kuzeydousundaki toprak isteklerinin kabul ngiltere ve Fransa Tarafndan kabul edilirse Rus
hkmetinin de ngiltere ve Fransann tasarsn destekleyeceini bildirdi. 13 Nisan 1916da
balayan grmeler 23 Ekim 1916da sonuland. Arap topraklar ngiltere ve Fransa tarafndan
paylalarak, Fransz blgesi A, ngiltere blgesi B olarak haritada belirtildi. Fransa mavi
blgeyi, ngiltere krmz blgeyi alacakt. Bu blgede ngiltere ve Fransa dolayl veya dolaysz
ynetimler kuracakt.

Kahverengi alanda ise uluslar aras idareler kurulacakt. Buradaki

dzenlemeler iin Rusyann da onay alnacakt. skenderun serbest liman olacakt. Suriye
Franszlara, Irak ile rdn ngilizlere, Filistin ise uluslar aras bir konumda olacakt. Sykes
Picot anlamasna gre Orta Dou ngiltere ile Fransa arasnda paylald.79
Ancak, anakkale sava ngiltereye Osmanl mparatorluunun hala bir g olduunu
gsterdi. Osmanl mparatorluu ile tek bana mcadele ngiltereye pahalya mal olabilirdi.
ngiltere, bu nedenle Orta Douda yeni ittifaklara yneldi.80 lk olarak Arap kabilelerini
Osmanl mparatorluuna kar kkrtmaya balad. erif Hseyine Osmanl mparatorluuna
kar ayaklanmas iin her trl yardm vaat etti. Ayrca, zafer kazanldnda btn Arabistan
Frattan Trkiye snrna kadar birletirecekleri ve olunun da kralla seilmesinde yardmc
olacaklar yolunda belli belirsiz sz vermilerdi. 81Sava sonunda ise ngiltere, erif Hseyini
Btn bir Arap yarmadasnn kral olarak tanyacakt. erif Hseyin Arap kral ve halife olacakt.
Sava srasnda ngiltere erif Hseyine silah ve cephane yardm yapt.82Ayrca Yahudi
desteini de almak iin aba harcadlar. Bunun bir nedeni ABD desteini salamak iin
79

J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Middle East, A Documentary Record: 1914-1956, Canada (Toronto), 1956, C.II,
ss. 18-19
80
Fahir Armaolu. Siyasi Tarih 1789 1960, Ankara, 1975, s. 425
81
Leonard Mosley, Petrol Sava, stanbul, 1975, s.62
82
T.C. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom, ngiltere 1964 s.65; Philip Knighlev- Colin Simoson, Lawrensin Gizli
Hayat, stanbul, 1975. s.114

23

Yahudilere ihtiya duymalar, dier nedeni de, ngiliz politikaclarnn Siyonizme sempati
duymalaryd. Yahudiler de bunlara karlk veriyorlard. rnein, Weizmann adl bir Yahudi,
1904ten beri ngilterede Menchester niversitesinde kimya blmnde grev yapyordu.
Msrdan aseton karma formln ngilizlere vermiti

83

Siyonistlerin Filistine yerleme

umudu kaybolmamt. Avrupada uzun zamandan beri Filistinde toprak sahibi olmak iin
abalarn devam ettirmilerdi. Aradklar frsat ise I. Dnya Savann kmasyla birlikte
nlerine gelmi oldu. Siyonistleri yanlarna ekme dncesinde olan ngiliz ynetimi,
Yahudilere ok gemeden bu destei salayacakt. ngiliz babakan Lloyd George Yahudi
sempatizanyd. Franszlarla yaplan gizli anlamaya ters dmesine ramen ngiltere, Filistinde
bir Yahudi yurdu olumasn destekledi.84
ngilizler, Filistine Franszlarn elinde tuttuklar Suriye ve Lbnan ile kendi
kontrollerinde olan Msr arasnda tampon blge olarak bakyorlard. Sykes, Filistinin uluslar
aras bir statde olmas gerektiini ileri srmesine karlk, ngilizler, Filistindeki Siyonist
emellere daha nem vermeye balad. Oysa 1916 ylndan nce ngilizlerin Filistin konusunda net
bir plan, projesi yoktu. ngiltere dileri bakan Balfour, eer Filistinde uluslararas bir stat
gereklemezse, A.B.D.nin bu blm himaye altna almasn savunuyordu.85
1916 ylnda Lloyd George iktidara gelince, Siyonizme sempatisinden dolay bu mesele
ile ilgilenmeye balad. Bu arada Rusyada ara kar komnistler tarafndan iddetli bir
muhalefet yaplyor ve bu durum arlk rejimini tehdit ediyordu.86Olaylarn sonunda 1917de
Bolevikler Lenin nderliinde iktidar ele geirdiler. Rusyada arn devrilmesiyle birlikte,
Rusyann savatan ekilmesi gndeme geldi. nk Lenin sava kart bir politika izliyordu. I.
Dnya Sava srasnda Rusya olduka byk kayplara uramt. Almanya karsnda srekli
byk kayplara uradlar. 1915 balarnda Karpatya Savalarnda 1 milyon, 1916nn sonuna
gelindiinde eitli savalarda Rus ordusunda yaklak 3,6 milyon l ve yaral vard. Ayrca 2
milyon civarnda da esir vermiti. Bu tarihlerde acemi askerlerin orduya arlmas ile kylerde
ok byk huzursuzluklar yaratt. Eitim grm subaylarn azalmas, cephedeki silah,

83

Israel T. Naamani, Israel, A Profile, U.S.A. , 1972. s.25: Ayrca Lloyd Georgenin Siyonizme duyduu sempati iin
bkz. David Fromkin, Bara Son Veren Bar, stanbul. 1995; ss. 263 - 265
84

) Fromkin, a.g.e. , s. 282; Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul, 1977, C.II, s. 693
Charles D. Smith, Palestine and the Arab Israel Conflict, New York, 1988, s.50
86
Bu dnemde Lenin nderliinde yaplan muhalefet iin bkz. E. H. Carr, Sovyet Devrimi 1917 1923, stanbul,
1988, ss. 72 74
85

24

mhimmat ve yiyecek miktarnn yetersizlii Rus ordusunu giderek daha kt duruma drd.
1917 balarnda ard ardna alnan yenilgiler, kentlerdeki huzursuzluk ve toprak dalm
yaplacana dair sylentiler, giderek orduda yaygn bir dalmaya yol at.87Bu durumdan
yaralanan Almanya askeri durumunu glendirerek, Rusya iindeki Siyonistleri kendi tarafna
ekmeye alt.
ngiltere ise Rusyann brakt boluu A.B.D. ile doldurmay dnd. A.B.D. askeri
yardmna ihtiya duyuyordu. nk Rusyada arlk rejiminin yklmas ile yeni kurulan Sovyet
Hkmeti hemen savaa son verdi. Osmanl-Rus Mtarekesi 4 Aralk 1917de imzaland. Daha
sonra da 3 Mart 1918de Brest-Litovsk Anlamas imzalanarak Osmanl-Rus snrlar tespit
edildi.88 Daha nce de belirtildii gibi A.B.D. desteini elde edebilmek iin Siyonist tezleri
desteklemeye balad. Bu ayrca A.B.D. de yaayan Yahudilerin bakan Wilsonu etkileyerek
ngiltere ve Fransa yannda A.B.D.yi savaa sokmaya yardm edecekti. Bu dnceler sonucu 2
Kasm 1917de Balfour Deklarasyonu Yaynland.89
Balfour Deklarasyonu Siyonist hareket iin nemli bir dnm noktas oldu. her ne kadar
bu deklarasyon btnyle Siyonist istekleri karlamadysa da, Siyonizm bu deklarasyonla uluslar
aras bir stat kazand. Yahudilerin en nemli kazanc, Filistine yerleme hakknn tannm
olmasyd. Siyonistler, Filistinde bir yurt deil, Filistinin Yahudi yurdu olarak kabul edilmesini
istiyorlard Yahudiler bu konuda ngiltere gibi bir byk devletin desteini salamlard. Dier
yandan, Balfour Deklarasyonu Filistinde bir Yahudi yurdunun kurulmasnn yan sra Arap
haklarnn da korunmasndan bahsediyordu. ngiliz sempatileriyle Filistinde bir Yahudi yurdu
kurulabilmesi iin bu konunun baarsn kolaylatrmak iin en iyi gayretler kullanlacak ve
Filistinde Yahudi olmayan toplumlarn dini ve sivil haklarna zarar verecek eylerin
yaptrlmayaca aka anlalmaldr.

90

Siyonistler Milli Ev gibi Filistinin kurulmas yerine

Milli Evin Filistinde kurulmasn bir deklarasyon yaynlayarak istedi. Fakat ngiltere
Siyonistlerin bu isteini reddetti. Dolaysyla Balfour Deklarasyonunun ikili karakteri Filistinde
iki millete doru giden bir sreci de balatm oldu.

87

Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Ankara, 1990, s.309

Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul, Ocak 1979, ss. 12-34
89
Balfour Deklarasyonu metni iin bkz. Hurewitz, a.g.e. , C.II, s.26
90
Ahmet elebi, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik, stanbul, 1978, s.88; Peter Hopkirk, stanbulun
Dousunda Bitmeyen Oyun, stanbul, 1995, s.288
88

25

Birinci Dnya savann sonunda Filistin Suriyeden ayrlarak ngiltere mandasna

verilmitir. Bu durum Araplar hayal krklna uratmtr. General Allenby 1917-1918de
Filistini Osmanllardan aldnda lkeye bir ngiliz askeri ynetimi yerlemiti. O zamandan beri
de askeri ynetimin her katnda, Londrann kendilerine, halk tarafndan kabullenilmeyen ve
gereklemesi g bir politika, Balfour Deklarasyonuna uygun olarak Filistinde bir Yahudi
yurdu kurulmasn ngryordu.91
Daha nce de belirttiimiz gibi, Yahudilerin Filistinde bir anavatana sahip olma
faaliyetleri, yani Siyonizm hareketi 1880lerde Rusyada ortaya kan Yahudi aleyhtarl (antisemitizm) karsnda Rusya Yahudilerinin Filistine g etmek zorunda kalmalar ile balam ve
Budapeteli

Yahudi

gazeteci

Dr.

Theodor

Herzlin

1896da

yaynlad

Yahudi

Devleti(Judenstaad)adl eseri ile hzlanmtr. Herzl 1897 de Dnya Siyonist Tekilatn

kurmu, Avrupa ve Amerikadaki nfuzlu ve zengin Yahudiler, byk devletler nezdinde
teebbslerde bulunarak Filistinde bir Yahudi devleti kurmak iin almlardr.92
Siyonistler sava srasnda Bakan Wilsona da etki yapmlar ve Wilsonun da Siyonizm
davasna kazanlmas, ngiltereyi de bu davaya kar sempatik ve destekleyici bir durum almaya
gtrmtr. Bunun sonucu Balfour Deklarasyonu adn alan belge, Yahudilerin anavatan
davasnda bir dnm noktas olmutur. ngiltere Dileri Bakan Balfour, 2 Kasm 1917 de
Siyonist Federasyonu Bakan zengin bankac Lord Rothschilda gnderdii bir mektupta,
ngilterenin Filistinde bir Yahudi anavatannn kurulmasn kabul ettiini resmen bildirmitir.
Bu deklarasyon 1918 yl iinde, srasyla Fransa, talya ve Birleik Amerika tarafndan da kabul
ve desteklenmitir93
Filistinliler, ngiliz emperyalizmi ve Siyonizm ittifakna kar mcadelelerinde nce PanArabizm formln denemiler; ancak, dier Arap milliyetilerinin kendi balarnn aresine
bakmalaryla ilk hayal krklna uramlardr. Bu kavakta Osmanllarn yklmasndan
pimanlk duymular ve bir ara Trklerle yeniden temas kurup Osmanlcl yeniden
canlandrmay dlemilerdir. Harp srasnda Byk Glerce Sykes-Picot -Sazanov
Antlamasnn yaynlanmas, Balfour Bildirisinin ilan ile Araplar arasnda huzurluklar balam,
91

Davd Fromkin, Bara Son Veren Bar,Modern Orta Dou Nasl Yaratld., 1914-1922, ev. Mehmet Harmanc
Sabah yay. 1989 s. 433
92
Geni bilgi iin baknz: Mim Kemal ke, Vambery, Belgelerle Bir Devletleraras Casusun Yaam yks, Bilge
yay., st. 1985 s.135-161
93
Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar Ankara 1991

26

phe ve tereddtler ksa srede hayal krkl ve pimanl beraberinde getirmiti. Araplar bu
balamda Trklerle temas imkan ararken tercihlerini Osmanl nezdinde deil, Kuva-y Milliye
istikametinde yapmlardr. nk, bir kere, Babaliye hakim olan Hrriyet ve tilaf Partisi
Hkmeti, Sevri imzalamakla, Balfour Bildirisi ve Filistin mandas da dahil olmak zere, tilaf
Devletlerinin blgede kurmaya altklar smrgeci dzeni kabullenmi oluyorlard.94
Osmanlnn ilgisi iin matbuata bakmak yeterli olacaktr. Gnn gazeteleri Orta
doudaki gelimeleri, yabanc ajanslardan veya gazetelerden alarak, Trk kamuoyuna aktarmaya
alrlar. Ancak, Mtarekede sansr vardr; dolaysyla tilaf Devletlerini eletirmek mmkn
deildir. Bu sebeple Orta Dou olaylar yorumsuz ilenir.
Sevr, iyice incelendiinde grlecektir ki 95. madde Filistin ile ilgilidir. 9497,SuriyeIrak ve Filistine 98100 ise Hicaza ilikin dzenlemeleri ihtiva eder. Osmanl 132. maddeyle bu
topraklarda ileri srebilecei btn haklardan ve sfatlarndan, tilaf Devletleri yararna
vazgetiini aklamaktadr. Ayrca ek protokolle Milletler Cemiyeti Misaknn mandalara
ilikin maddesini de imzalamtr. Demek ki, Araplarn asndan Babliye sulh artlarn
deitirmek zere ibirlii ricasyla, mracaat etmenin hi bir yarar yoktur. 95
Arap milliyetilerinin Kuva-y Milliyeye yanamalarnn ikinci ve nemli bir sebebi de,
M. Kemal Paann Paris koullarna kar mukavemete kalkmas ve bunda da baarl
olabilecei intiban, daha 1919larda itibaren, verebilmesidir. Arap milliyetileri ile Kuva-y
Milliye arasndaki ilktemas kimin salad konusunda yazarlar arasnda fikir birlii yoktur.
Evansa baklrsa, ilk temas Trkler, Halep blgesinde kurmulardr. Burada eski Osmanl
ordusunda grev alm Arap asll subaylardan biri olan Yasin Paa ile Mustafa Kemalin
adamlar bulumulardr. Cebesoy ise hatralarnda ilk

admn Araplardan

geldiini

kaydetmektedir. Halep milli tekilatndan akir Nimet Bey ile Yusuf Paa devreye girmilerdir.
Ali Fuat Paa, bu mracaatlarn memnuniyetlekarlandn yazmaktadr.
M. Kemal Paa, Milli Mcadelenin balangcnda, smrgelere kar Osmanl Mslman
milletlerinin birlikte hareket etmelerinin zaruretine inanmt. slam alemine gnderdii
beyannamelerde Trk davasnn enternasyonel boyutuna dikatleri ekiyordu. Tevetolunun
yaynlad bir belgede, M. Kemal Paa 15 Haziran 1919da Irak eyh-l-meayihi Uceymi
94
95

Mim Kemal ke, Kutsal toraklarda Siyonistler ve Masonlar a yay. st 1991 s.409
Mim Kemal ke ,a.g.e, s.409

27

Paaya aynen yle yazyordu:Btn cihan slamn iki gzbebei olan Trk ve Arap
milletlerinin iftirak yznden ayr ayr dar- zaf olmas mmet-i Muhammed iin anl bir
halde buna kar elele vererek mmet-i Muhammedin hrriyet ve istiklaliyeti urunda mcadele
eylemek bizler iin farz- ayndr. Unsurlarn sufuf-u ananatn siyanet ile Makam- Mukaddes-i
Hilafet etrafnda toplanarak kffar esaretinden tahlis-i giriban eylemee matuf mcahedatnzda
zat- necibaneleriyle beraber olduumu arz ederim.96
ngiltere Filistinde bir Arap-Yahudi ibirliini gerekletirmek istiyordu. ngilterenin
arzu ettii Arap-Yahudi ibirlii, Hicaz Arap devleti adna erif Hseyinin olu Emir Faysal
ile, Dnya Siyonist Tekilat lideri Chaim Weizman arasnda imzalanan bir anlama ile
gerekleti.97
Fakat Emir Faysaln bu Yahudi sempati ve dostluu uzun srmedi 1920 ylndan itibaren
balayan atmalar faslalarla gnmze kadar devam ede gelmitir. Mili Mcadelede Ankara
Hkmeti her ne kadar Araplarla iyi ilikiler kurmaya almsa da Orta Dou siyasetine
mdahaleden yana deildir.98
Bilindii gibi Mtarekede Trkiye igal edilir. Kaynaklar, zellikle zmirde Musevilerin
Trk yanls hareketlerini ilemektedirler.99 Musevilerin Yunan igalcilerine de pek yaknlk
gstermedikleri kaydedilmektedir. Mtarekedeki Rum ve Ermeni ayrlklarnn tutumlaryla
karlatrldnda hayli farkl bir yaklam sergileyen Trkiyenin Musevi cemaatinin gerek
Filistinde kurulan Yahudi yurdu, gerek ise imparatorluktan cumhuriyete geie bak alar da
farkldr.
Hahamba Hayim Nahum Efendinin zzet Paa kabinesi zamannda hkmet tarafndan
zel bir grev ile yurt dna kmas Musevi cemaatinde kayg uyandrm ve tartmalara
sebep olmutu. Bu grevin duyulmas zerine Musevi Milli Meclisi, basna bir aklama yaparak,
Hahambann ziyaretinin Musevi Milletinin rza ve muvafakat olmadan yapldn; Hayim
Nahum Efendinin kendileri tarafndan onaylanmadan byle bir grevi kabul etmeye hak ve

96

Mim Kemal ke, Siyonistler ve Masonlar, stanbul 1991 s. 410-411

Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar, Ankara 1994 s. 39
98
Kazm,Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1980 s.479
99
Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler,Gzlem gazetecilik ve Basn Yayn stanbul 1995 s. 52
97

28

selahiyeti olmadn ve bu grev dolaysyla bundan byle ortaya kacak gelimelerin Musevi
Milletince mazhar kabul olunmayacan bildirmiti.100
kdam, Trkiyeye dnen Hahamba ile derhal bir mlakat yaparak, grevin mahiyetini
sorgulayacakt. Haim Nahum Efendi, cevaben Sadrazamn 23 Ekimde (1918) kendisini
ardn ve aynen unlar sylediini bildirecekti: Hkmet-i Osmaniye gayet buhranl
zamanlar geiriyor. Mtareke imzalanmak zere bulunuyor. Demek oluyor ki, Almanya ile katt-
mnasebet edeceimiz gnn arifesinde bulunuyoruz. tilaflarla olan mnasebetlerimize binaen
size Amerika ile mnasebet-i siyasiyemizin iadesi ve sefir Elkusun stanbula avdet ettirilmesi
vazifesini nam- resmi surette tevdi ediyorum.
Bu teklife karlk olarak Hahamba, vazifenin ar ve Ermeni Meselesinden dolay da
Amerika kamuoyunun Trkiye aleyhinde olduunu kaydedecektir. zzet Paa da bunu bildiini
syleyecektir. aresiz kaldn belirten Hahamban ertesi gn (24 Ekim) veliaht ve bizzat
padiah (Vahdettin) kabul edecek ve ayn ricay tekrarlayacaktr. Hahambana gre, seyahat
gayet acildi ve dolaysyla Meclise haber vermeye vakti kalmamt. Hahamba bundan nce
de Amerika da bulunmutu. Orada nemli yerlerde tandklar vard. Seyahatin ilk dura Lahey
olacaktr. Amerikaya ayn 27sinde kalkan gemiye ise binemeyecekti. nk ABD Bakan
Wilson, 12 Aralk ta Avrupaya gelecekti. Hareket etseydi, bakan bulamayacakt. Onun iin
Laheyde kalmay tercih etmiti.

Hayim Nahum Efendi, 1915de bir ngiliz diplomat ile

grmek zere Dedeaaa bir temsilci gnderdiini; bunun da yine kendi teebbs ile zerine
gerekletirildiini kdam muhabirine hatrlatacakt. Bu Dedeaa Bulumasndan sonra
Hahambann ngiliz dostlar yine bir teklifte bulunmular, fakat bu teebbs de, bu sefer
Sadrazamn reddiyle, yine akim kalmtr. Bu teebbslerden dolay Almanya kendisini tilaf
Devletlerini tutmakla sulam fakat o, kendisinin aslnda Fransaya mektup olduunu
belirtmiti.
5 Austos 1919da Haim Nahum Efendi, yannda cismani Meclis reisi ttihadc Emanuel
Karaso ve Hukuk Fakltesi hocalarndan Mion Ventura ile birlikte Amerika bykeliliine
arlarak, King-Crane Komisyonuna bilgi verdiler. Burada, Musevi Heyetine Trkiyedeki
Musevilerin durumu ve manda meselesi hakknda sualler yneltilmitir. Birincisine cevaben,
heyet, Osmanl Trkiyesinde hak ve hrriyetlerin Millet Sistemi erevesi iinde
100

Mim Kemal ke, a.g.e. s.437

29

korunduunu belirtmiler. kinci sualin ise kendilerini alakadar etmediini kaydetmilerdir.

Grmede Siyonizm ve Filistin Meselesi gndeme gelmemitir.
Haim Nahum Efendinin 27 Eyll 1919da yeniden Avrupaya, Fransaya gittiini ve
Pariste bulunduu srada Le Matin gazetesine bir deme verdiini gryoruz. Gazetenin 10
Kasm 1919 gnl saysnda yaynlanan bu demecinde de, Padiahn hkm ve nfuzu altnda
Trkiye yeniden refahn kazanarak douda bir dzen etmeni olabilir. Anadolu ve Trk halk
Mustafa Kemalle beraberdir. Mustafa Kemalden korkmaya gerek yoktur yolunda aklamada
bulunduu kaydediliyor. Hahambann bu demeci 1719 Kasm 1919 gnl stanbul
gazetelerinde geni yank uyandracaktr. 18 Kasm 1919 gnl leride ise Celal Nuri, Aferin
Hayim Nahum Efendiye! diyerek onu vecektir.101
10 Aralk 1919da Trkiyeye dnen Hayim Nahum Efendi, grm olduumuz
gelimeler sonucunda Nisan aynda Hahamballktan istifa etti ve bu istifas 24 Nisan 1920de
Padiah tarafndan kabul edildi. Gerekte, sz konusu olan Milli hareket yanls Hahamba
Hayim Nahum Efendinin istifasyd.102
Konumuz asndan altnn srarla izilmesi gereken gerek, Hayim Nahum Efendinin
ttihat ve Terakki gnlerinden balayarak Milli Mcadelemiz baarya ulancaya dein Trk
davasna bal kalm olmasdr. Onun bu tutumu, kukusuz, Yahudi toplumunu da etkilemi
bulunmaktadr.
Yahudiler, dier aznlklarn tersine Trklerle birlikte hareket etmiler, Trkleri
Yunanllara teslim etmemek iin lmeyi gze alanlar olduu gibi; Bursa 1314 doumlu Salamon
Baruh gibi elinde silahla dmana kar savaanlar da vard. Bu nedenledir ki, kayd Bursa
Askerlik ubesinden Beyolu Askerlik ubesine naklen gelen 174.Alay, 2. Tabur, 7. Blk takm
avuu Salamon Baruh, stiklal Madalyas sahibi bulunuyor. Bunun nedeni kukusuz bu
mcadele sonucunda her iki toplumunda ayn ortak kaderi paylamalaryd. Zira Yahudiler
yzyllardr Hristiyanlardan ektiklerini unutmamlard.103
Birinci Dnya savandan Osmanl Devletinin yenilgi ile kmas ve Trk topraklarnn
tilaf Devletleri ve onlarn korumas ve destei altndaki Yunan askerlerince igali, Trkleri ne

101

Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl II, Ankara 1984 s.227

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler III, Hrriyet Vakf yay. st. 1989 s.560
103
Avram Galanti, a.g.e.s.83
102

30

denli yreinden yaralamsa, bu toraklar zerinde yaayan Yahudileri de o denli

kayglandrmtr. Trklerin bu yenilgileri ve vatanlarnn igali, Yahudiler iin de, yzyllardr
ats altnda zgrce yaadklar bir devletin yklmas, lkeden lkeye kovulurken sndklar
topraklarn yitirilmesi anlamn tamaktayd. Trkleri yenilgiye uratanlarn tam bir hal
zihniyeti tadklar anmsanrsa, yzyllardr Hristiyan banazlnn kurban olan Yahudilerin
kar karya kaldklar durum kendiliinden anlalr. Hele Morada be bin Yahudiyi durup
dururken katleden, Selanikin Yahudi mahallelerini yakp yok eden Yunanllarn Anadolumuzun
byk blmn Yunan topraklarna katmaya kalktklar dnldnde, bunlarn ibirlikisi
Osmanl Rumlarnn kan itiraflar yznden Yahudilerin ancak Trk yneticilerinin onlar
korumas ile kurtulabildikleri gz nne getirilirse Trk Yahudilerinin trajedileri daha iyi
kavranacaktr.
Mtareke dneminin balangc Trkler iin ylgnlk, aknlk ve umutsuzluk gnleridir.
ylesine bir ylgnlktr ki, Amerikan ya da ngiliz mandas ou Trk aydn iin tek kurtulu
yolu olarak gzkmtr. Trkler iin durum bu iken, bir aznlk olan Yahudilerin kendilerini ilk
gnlerde bsbtn bir boluk iinde grm olmalarn doal karlamak gerekir. Ancak,
Yahudiler, kendilerini abuk toparlayarak Trklerin yannda yer almakta gecikmemilerdir. Hatta
baz yerlerde gerek kahramanlk ykleri yazmlardr.
Mtareke gnlerinden balayarak Milli Mcadelenin baarya ulamasna dein geen
dnem boyunca Yahudilerin Trk devletinin bamszlna kavumasna katklar tek boyutlu
deildir. Bir kere toplum olarak izlenen kararl bir tutum iinde olmulardr. kincisi, yer ve
zamana gre edilgen bir direniten eylemli mcadeleye eitli yntemlere bavurulmutur.
Gerekten de gerek birey olarak ve gerekse rgtsel dzeyde Yahudiler birer vatanda olarak
zerine deni yapmlardr.104
zmir Yunan igaline uradktan sonra, en byk zarar Trklerden sonra Yahudiler
grmtr. Bunun karl olarak tabii ki Trklerden anlay ve dostluk grmlerdir. Kente
giren Trk askeri, Yahudilere dokunmad. Bu arada Yahudiler de gvenliklerini salamak
amacyla evlerinin kapsna Yahudi olduklarn belirten birer iaret koymulard.105

104
105

etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1992 s. 13

Siren Bora, a.g.e., s.250- 251

31

Yahudiler, artk sndklar bu topraklar, Bernard LEWSin de belirttii gibi dillerinde

Trk ve Yahudi" szcklerini bir aalama ve hakaret sfat olarak kullanan106 ortak
dmana kar, ellerinden gelen her yolla savunmak ve koruyup gzetmek zorunda idiler. Bu
nedenle de Ankarada, daha Byk Taarruzdan nce ulusal ekonomi amalanarak yaplan bir
giriim zerine 23 Ocak 1923 gn ngiliz Morning Post gazetesi, Orta Dou Ticari Srprizi:
Trk- Yahudi birlii baln koyduu yazsnda yle demitir: Yabanc irketlerin
Trkiyeden giderek ekilmelerini salamak dncesiyle, bir Trk Ticaret Birliinin kurulmak
zere olduuna inanmak iin her eit neden vardr. Bu, btn lke apnda ticaret, banka ve
sigortacln tm kollarnda almay amalayan milli bir tasardr. Ksaca buna, I.Dnya Sava
dneminde hkmetin desteiyle gelien ve lkenin ticaretini elinde bulunduran Trk-Yahudi
ibirliinin yeniden rgtlenmesi olarak baklabilir.107

106
107

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu,Trk Tarih Kurumu Ankara 1996 s. 357
Doan Avcolu, Milli Kurtulu Sava,Tekin yay. stanbul 1979 IV. Cilt s. 1373

32

II. BLM
FLSTNDE NGLTERENN MANDATERLK DNEM VE YAHUD SORUNU
A- Filistinde ngiliz Mandaterliinin Kurulmas
ngilterenin Orta Douya olan ilgisi 18. y.y.dan itibaren balam ve zellikle ticari
amal olarak devam etmitir. kinci Dnya sava sonunda 1946da Suriye, Lbnan ve rdn
bamszlklarna kavutular. ngiltere sava sonras blgede iyi ilikilerini devam ettirmek ve
Araplara yaklamak iin Arap milliyetiliini esas alarak Arap Liginin kurulmasna n ayak
olmutur.108 Bu lige Suudi Arabistan, Msr, rdn, Yemen, Irak ve Suriye dahildi.
I. Dnya Sava srerken hem Araplarla hem de Yahudilerle ibirlii yaparak blgedeki
karlarn korumak isteyen ngiltere, 1917 Martnda Badata girince, Orta Douda yeni bir
dnem ald. Osmanl mparatorluu bu blgeden kyordu. Bylece Araplar, ngilizlerin
destekledii erif Hseyin liderliinde bir devlet kurma aamasna geliyorlard.109 ngilizlerin
vaatlerine inanan erif Hseyin ayn zamanda slam dnyasnn halifesi olma amacndayd.
Orta Douda dier bir byk devlet Fransa idi. ngiltere ile aralarnda yaplm Sykes
Picot gizli anlamas vard. Bu anlamaya gre ngilizlerle Franszlar Orta Douyu
paylamlard ve bu anlamada erif Hseyine yer yoktu. Bu nedenle ngiltere, erif Hseyini
pasifize etmeyi dnyordu.
ngilizler Badat ele geirdikleri zaman, yaynladklar deklarasyonda110 erif Hseyini
Alman ve Trkleri Hicazdan sren bir kahraman olarak grdklerini belirttiler. erif Hseyini
kendi rkn birletirebilecek bir kii olarak grdklerini de akladlar.

108

Kamuran Grn, D likiler ve Trk Politikas ( 1939dan Gnmze kadar) Ank. ni. Siyasal Bilgiler Fak.
Yay., no: 531, s.296
109
I. Dnya Savann sona ermesiyle erif Hseyin, oullar vastasyla, Suriye, Irak, Filistinin mukadderatna
hakim olmaya alt. Fakat Paris Bar Konferansnda bunu elde edemedi. Salih Yu, slam lkelerinde Anayasa
Hareketleri, stanbul, 1969, s.276
110
C.D. Smith a.g.e., s. 56; Fakat bu szlerin mulak olduu yolunda grler vardr. Bu srada ngilizler Araplar
verek, Arap haklarnn kuzeyde, gneyde, douda ve batda birlik olmas gerektiini dile getiriyorlard.st kapal
olarak da olsa Kral Hseyin bakanlnda bir Arap Orta Dou Konfederasyonuna da deinilmekteydi. David
Fromkin, a.g.e. , s. 302; L. Mosley, a.g.e. , s. 62

33

Mays aynda Sykes ve Picot Hicaza giderek erif Hseyinle grtler.111 Burada erif,
Franszlarn Suriye zerindeki emellerini reddetti. Franszlar ise Lbnandaki varlklarn,
ngilizlerin Badattaki konumuyla zde tuttu.
Burada Yahudi konusuna da deinildi. erif Hseyin bir Yahudi devletinin kurulmasna
kar olmakla birlikte Yahudilerin Filistine gelmesine kar kmad.112 Paris bar konferansnda
Faysalla Weizmann arasnda imzalanan protokol bunun gstergesi saylabilir. Ancak Yahudi bir
devletin Filistinde kurulmasna karyd.
ngilizler Badata girdikten sonra Orta Doudaki projeleri zerinde de deiiklikler
oldu. Bu yolla Orta Douyu kontrol ederek Hindistan yolunu emniyete almay dndler.
Sonuta ngilizler erif Hseyine sava ncesi verdikleri sz de yerine getirmediler. Ksaca
erif Hseyin aldatlmt.113
Sava sona erdii zaman ngilizler Orta Douda Fransadan daha avantajl bir duruma
geldi. Badat ve Filistin ngiliz igali altndayd. Oysa Fransa, Filistine uluslar aras bir stat
verilmesini istiyordu. Ancak bunu baaramad. Suriyede ise Faysaln baa gemesi sonucu
Franszlar, Sykes-Picot anlamasyla elde ettii konumu kaybediyordu.
1 Aralk 1918de Lloyd George ve George Clemanceau Londrada buluarak Orta Dou
sorunlarn zmeye altlar. Sonunda, ngiltere Musul petrollerinin kendilerine kalmas
karlnda Suriye ve Lbnan zerindeki Fransz isteklerini kabul etti.114
Fransann Suriyeyi igal etmesi Faysaln durumunu zayflatt. Faysal, erif Hseyinle
McMahon arasndaki yazmalara dayanarak Filistinin Araplara verildiini iddia etti Ancak, bu
Curzon tarafndan kabul edilmekle birlikte bu vaadin sava srasnda Yahudilerle Araplara
verildiini ne srd. Dier yandan Paris Bar Konferansnda Yahudi delegasyonu ngiltereye
bir memorandum vererek, Filistinin bir Yahudi Milli yurdu olarak tannmasn istedi. Ancak
blgenin idaresi ngilizlere braklacakt. Bunun nedeni Yahudilerin blgede gl bir hale
gelebilmesi iin blgeye Yahudi gn arttrmak ve ekonomik kalknmasn kolaylatrmakt.
Ayrca, Filistindeki Yahudi cemaatinin daha fazla otonom bir yapya kavumasn da
istiyorlard. Btn bu grler doal olarak Arap istekleri ile atyordu.

111

C.D.Smith, a.g.e. , s. 56; C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism, Chicogo,, 1973, ss. 112
Faysal Weizmann Protokol 3 Ocak 1919, George Antonius, The Arap Awakening, Beyrut, 1938. ss.437 - 439
113
Cemal Paa I. Dnya Sava srasnda Araplarn hareketlerinden bahsetmitir. lk bakta erif Hseyinden
kukulanmad anlalmaktadr. Cemal Paa, Hatralar, stanbul, 1977, ss. 302 304
114
Smith, a.g.e. , s. 60
112

34

Filistindeki Araplar da self determination ilkesinin uygulanmasn istemelerine ramen

ngiltere bu istei reddetti. Bu durum ngilizlerin sava srasnda verdii szleri unuttuunu
gsteriyordu. Self determination ilkesinin yer ald Wilson prensiplerinin uygulanmas115
Fransz ve ngiliz istekleriyle elimekteydi. nk ngiltere ve Fransa eski smrgeciliin
devamn isterken A.B.D. buna kar kyordu. Savan son yllarna doru aklanan Wilson
prensipleri sava sonu dzenlemeleri iin bir l olacakt. Smrge olan unsurlar ve Osmanl
idaresindeki Arap lkeleri Wilson Prensiplerinin kendilerine uygulanmasndan yanaydlar.
A.B.D.ye gerek niyetlerini aklamayan ngiltere ve Fransa, bu lkeyi tatmin iin yeni bir
smrge yntemi gelitirdiler. Bu yeni uygulama mandaterlik sistemi idi. I. Dnya
Savandan sonra eski Osmanl ve Alman topraklarnn bazlar zerindeki ynetim yetkilerinin
Milletler Cemiyetinin belirledii koullar erevesinde, ye devletlerden biri tarafndan
kullanlmasna dayanan rejimdir. Savatan galip kan itilaf devletleri Almanya ve Osmanl
mparatorluundan kopan smrgelerin ve baml lkelerin kendi kendilerini ynetecek bir
gelime dzeyinde bulunmadklar gerekesiyle, buralarda mandaterlik sistemini kurmaya gittiler.
Bu rejim A, B ve C tipi olmak zere uyguland. Osmanl topraklarndan ayrlan A tipi manda
stats altnda idare edildiler. Arap topraklar A tipi mandate saylmt. Bunun anlam uydu: Bu
lkeler kendilerini bir devlet olarak organize edebilecei zamana kadar, mandater devlet bu
lkeye yardm edecekti
Sava sona erince Orta Dounun nasl bir yapya kavuaca sorun yaratt. Faysal, Suriye
genel Kongresini 6 Haziran 1919da toplantya ararak, bar konferansna sunaca Suriye,
Lbnan, rdn ve Filistini kapsayacak ekilde bir plan kongreye teklif ederek onaylatmak
istedi. 2 Temmuz 1919da toplanan kongre bamszlk isteyerek Faysal kral seti. Fransann
Suriye zerindeki haklarn tanmadn aklad.116 Ancak Faysal, Paris Bar Konferansnda
isteklerini elde edemedi.
Bu atan fikirler nedeniyle blgenin gelecei konusunda kan anlamazlk
giderilemedi. ngiltere ve Fransann blge zerinde gr ayrlklar ve blgeye gnderilecek
heyet konusunda anlamazlk kmas zerine, A.B.D. bakan Wilson oraya giderek yerinde
aratrma yapmas iin bir komisyon grevlendirdi.

115
116

Antonius, a.g.e. , ss. 287 289

G. Antonius, a.g.e., ss. 441 442

35

King Crane Komisyonu117 10 Haziran ile 21 Temmuz arasnda blgeyi dolaarak bir
rapor hazrlad. Bu komisyonun118 amac Suriye ve Filistinin snrlarn belirlemekti. Komisyon
yapt incelemelerde halkn Fransz manda ynetimini istemedii ve Suriyenin bamsz olma
isteklerini tespit etti. Ayrca halkn byk ounluunun Yahudilerin Filistine gelmesine de
kar kt anlald.
Raporda genel dnceler ksmnda King ve Crane, yre halknn sava srasnda
mttefiklerin vaatleri ve Wilsonun on drt maddesi dorultusunda, artk kendi kaderlerini tayin
ederek yeni bir Orta Dou yaratlacana inandklarn ve beklediklerini belirtmekteydiler.119
1920 ylnda Arap milliyetileri amda bir kongre topladlar. Kongrede birleik
Suriyenin bamszlnn talep edilmesi kararlatrld. Ayrca askeri ynetimin sona erdii ve
Faysaln kral ilan edildii akland ve Siyonizm de reddedildi. Irakta da erif Hseyinin olu
Abdullah kral ilan edildi. Badat ve amda kutlamalar yapld.120
Sykes Picot anlamas ile Orta Dou ngilizlerle Franszlar arasnda blnmt. Sava
sonunda ise Fransa dikkatini daha ok Avrupaya evirirken ngiltere dnyann en byk
smrgeci gc oluyordu. Bu durumda Orta Douda, ngilterenin ngrecei dzenlemeleri
Fransa kabul edecekti. San Remo konferansnda Fransa, Suriye ve Lbnanda; ngiltere ise Irak
ve Filistinde mandater devlet stats kazand.
ngiliz askerleri 1917 ylnda Filistini igal ettiine burann snrlar henz
belirlenmemiti. Bu durumda Filistin askeri idare altnda 30 Haziran 1920ye kadar ynetildi. A
tipi mandaterlik altnda sivil ynetime ubat 1921de geti. ngiliz ynetimi, Arap milliyetileri
ve Siyonistlerin basks altnda ii gtrmek zorundaydlar. yle ki smrgeler ofisi sekreteri
Chuchill, bu basklar sonucu 1 Haziran 1922de white paper altnda bir memorandum
yaynlayarak,121 ynetimde uygulanacak temel prensipleri aklad. Mandater ynetimin esaslar
belirlendi. Mandater ynetimin, Araplardan ve Yahudilerden sorumlu, Arapa, ngilizce ve

117

Paris Bar Konferansnda Suriye ve Filistinin snrlarn belirlemek iin oluturulan komisyon.
George E, A Short History of the Middle East, s.152
119
Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Mim Kemal ke, a.g.e. , ss. 186 391
120
M. Kemal ke, a.g.e. , ss. 393 394
121
Hurewitz, a.g.e. , s. 103; T.G.Fraser , The Middle East 1014 1979, New York, 1980, s. 17
118

36

branicenin resmi dil olarak kabul edildii belirtildi. Toplam 28 maddeden olutu.

122

Bylece

Filistin fiili olarak ngiliz ynetimi altna girdi.123

B- Yahudilerin Filistine Yerletirilmesi
Osmanl, Filistindeki Yahudi gne sk snrlamalar koymutu. rnein,Akka
Sancanda ttn tekelinde alan sivil bir memur olan Ferci efendi, Berch, Tell al- Duhar,
Melhemiye ve ecere kylerindeki topraklarn Belikal bir Yahudiye satmak istedi. Ancak
devlet heyeti padiahn fermanlarna dayanarak byle topraklarn yabanc Yahudilere
satlamayacan belirtti.124 Rusya Yahudileri 1882 ylnda Osmanl elisine mracaat ederek
Filistine gitmek iin mracaat ettiler. Osmanl devleti verdii cevapta Yahudilerin Trkiyeye
g edebileceklerini fakat Filistine yerleemeyeceklerini bildirdi.125 Ancak Avrupada
Yahudilere kar sert tutum Yahudilerin gzn Filistine evirmelerine neden oldu. Her ne kadar
Osmanl Devleti Yahudi gne sk denetim getirdiyse de baarl olamad. Bunun nedeni lkede
uygulanan kapitlasyonlar sayesinde gelen Yahudiler bir byk bir devletin vatanda oluyorlar
ve o devletin vatanda olarak Osmanl devletinde serbeste hareket etme hakkn kazanyorlard.
Ayrca dinsel amalarla da snrl bir sreyle de olsa (3 ay) Filistine rahata gidebiliyorlard. Bu
gelimeler sonucunda 1914e gelindiinde, 1882de 24,000 olan Yahudi nfusu 1914te 85,000e
ulamt.126
Filistine ilk Yahudi g 1880 ylnn sonuna doru gerekleti ve 1884e dein srd.
Baron de Rothchild, Filistine g eden Yahudilere mali destek salad. Rothchildin bu destei
sayesinde Filistin giderek Yahudiler iin cazip bir yer haline geldi.127

122

Hurewitz, a.g.e., ss. 106 111

Filistin snrlar, ngiliz hkmetinin Milletler cemiyeti konseyine verdii ve konseyin de 16 Eyll 1922de
onaylad bir memorandumla izildi. Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar, Ankara, 1989 , s.
37
124
Ali hsan Ba, The Jewish Settlement in Palastine and Otoman Policy. The Third International Conference On
Bilal al-Sham: Palestine 19-24 April 1980, History of Palestine, Univercity of Jordon Yarmouk, 1984, s. 4
123

125

Newille J. Mandel, a.g.m. , s. 113

slam ansiklopedisi, Filistin maddesi; Abu Firas, Birinci Dnya Sava srasnda Filistinde Yahudi Nfusu
azalmasna ramen sava sonrasnda tekrar artmt. 1916 1918 yllar arasnda 56,000 civarndadr. 1922 ylnda
ise tekrar art gstererek 83,794e ulamtr. , s. 146; I. Dnya Savanda Yahudi says 85000 idi. Bkz. srail
Enformasyon Merkezi, srailin Gerekleri, 1994, s. 25
127
A. Cohen, a.g.e. , ss. 34-36
126

37

1904te ise yeni Yahudiler geldi. Ancak bu gelenler ilk gelenlerden farklydlar. Bunlar
gen ve Yahudi mcadelesini savunan ve sosyalist fikirlere sahip olan iilerdi. Bunlarn gelmesi
Filistindeki Yahudilere yeni bir g verdi.128
Filistine yerleen Yahudileri finanse eden bir ok Yahudi kuruluu vard. Bunlar, Yahudi
kolonizasyon Dernei, Yahudi Milli Fonu, Filistin Toprak Gelitirme irketi idi.129Yahudiler
Filistinde artan bir ekilde srekli toprak satn alyorlard. Bu sayede 1914 ylna gelindiinde
Yahudilerin Filistinde sahip olduu toprak 418.000 dnm olmutu. Kukusuz Rothschild
ailesinin Filistine yerleenlere ekonomik destek salamas son derece nemli olmutu.130
Rothschild ailesi 1882de bu konuyla ilgilenmeye balad ve 1910lara gelindiinde 15 milyon
Frank Filistine vermiti.131
Yahudiler Filistine gelince olduka g artlarla karlatlar. Deiik lkelerden
gelmilerdi. Aralarnda ortak bir lisan yoktu. Ayrca Filistinin iklimine yabancydlar. Dier
yandan yerli halkla adetleri badamyordu. Bu yzden yer yer yerli halkla atmalara girdiler.
Araplarla Yahudiler arasnda temel sorun Yahudilerin toprak satn almasyla ortaya kt.
Yahudilerin toprak satn almasn Araplar kendi alarndan bir tehlike olarak grdler.
Yahudilerin toprak satn almalar Arap Yahudi atmalarna neden olmutur.132 Araplarn
korkusu, Yahudilerin gelecekte bu yerde ounlua sahip olmas idi.
Arap liderler bu durumu nlemek ve Siyonizme kar mcadele etmek, Yahudilere toprak
satn engellemek iin 1913 Temmuzunda Nablusta bir toplant dzenlemek istedilerse de
bunda baarl olamadlar.133

128

Rus Yahudilerin iinde Marksizmin bir eidi olan Rus sosyal demokratlar Rus anaristleri, Bolevikler, topik
Marksist-sosyalizmden etkilenmi kiiler de bulunuyordu. Amos Perlmestter, Dov Ber- Borochov: A Marxist
Zionist Ideologist.MES, Vol. 5, January 1969, No. 1 , s. 32
129
Armaolu, a.g.e., s.26; Cohen, a.g.e., s. 41; Yahudilerin Filistinde nasl toprak sahibi olduklarna dair bilgi iin
bkz. Sami Hadawi Walter Lehn, Siyonizm ve Filistin Topraklar, Siyonizm ve Irklk, Ankara, 1985, ss. 73-78
130
Karasapan, a.g.e., C.II, s. 98; Cohen, a.g.e., s.41
131
Anne Ussishken, The Jewish Colonisation Association and a Rothschild in Palestine, MES, Vopl. 9 October
1973, No. 3 , s. 347
132
Armaolu, a.g.e. , s. 27
133
Armaolu, a.g.e. , s. 27

38

C-NGLTERENN MANDETERLK DNEM

1) 1920 -1930 Dnemi
Filistin, ngiliz ynetimine getikten sonra blgede huzursuzluk artmaya balad.
ngilizlerin, blgede yaayan toplumlarn yaps hakknda herhangi bir bilgisi yoktu. ngilizler I.
Dnya Savanda Araplara verilen szler nedeniyle Araplar kandrmt ve blgeyi rahata idare
edebileceklerini dnyorlard. Oysa Filistinde yaayan Araplarla Yahudilerin beklentileri ok
farklyd. Weizmann liderliinde, Paris Bar Konferansna katlan Yahudiler, Filistinde
Siyonist isteklerin kabul edilmesi ynnde aba sarf ettiler. Yahudilere gre ngiltere nasl
ngilizlere ait bir yer olarak tanmlanyorsa, Filistin de Yahudilerin yeri olarak kabul
edilmeliydi.134
Araplar asndan ise durum farklyd. Deiik grler vard. Filistin ynetiminde sz
sahibi olan iki byk aile arasndaki atmalar son buldu. ngilizler, Araplarla Yahudilere
verdii szlerin dnda Franszlarla da blgeyi paylamt. imdi sorunun tam ortasna kendisini
buldu. Kamil el- Hseyin mft oldu. Kamil el-Hseyin, Kuds Mfts, Siyonizme ve
ngilizlere dmand. Neaibi ailesinden birisi belediye bakan oldu. Her iki aile de Siyonizme
kar olmakla birlikte Neaibiler ngilizlerin Filistinde olmasndan memnundu. Kasm 1918de
Mslman Hristiyan dernei kuruldu.
Yeni yetien gen Araplar ngilizlere karyd. Onlarn hesaplar Siyonist hedefleri boa
karacak, Suriyeyi de iine alan yeni bir devlet kurup, Faysal lider olarak getirmekti. Bu gr
1918 1919 yllar arasnda Faysaln Suriye ynetimine gemesinin bir sonucuydu. Faysal, 2
Temmuz 1919da yaplan Suriye Milli kongresinde kral seildi. Araplar arasnda Al Nadi al
Arabi adl bir dernek kurulmas sonucu 1920 Martnda, Milliyeti Araplar, Suriye Milli
Kongresini toplayarak Faysal Suriye kral ilan ettiler. Bu Filistinde derin gr ayrlklar
yaratacak bir gelimeydi. Fransa bunu kabul edemezdi.
Suriye Milli Kongresi anti-siyonstti ve Faysal da lml Siyonist tavrlarn gidermeye
zorlad. Faysal, daha nce Weizmannla Arap Yahudi dostluunu ilan eden bir anlama
imzalad. Bu anlama Araplara bamszlk verilecei vaadiyle imzaland. Daha sonra Faysal,
Amerikal bir Siyonist olan Felx Frankfurtere Siyonizme gl desteini ifade eden bir mektup
134

Fisher Bassiouni, Storm Over the Arab World, Chicago, 1972, s.28; Smith, a.g.e. , s. 53;

39

yazmt. Daha sonra bu mesele ortaya knca Faysal, mektubu inkar etti.

135

Kongre Faysal

kral setii zaman Filistinde gsteriler balad. 4 5 Nisan (1920) Hz. Musa Festivalinde
Mslmanlar Yahudilere saldrd. Araplardan 4 l 5 yaral, Yahudilerden ise 5 l 211 yaral
vard.
Bu durumda ngiltere hzl hareket ederek duruma el koydu. Ancak Araplarn iini
kolaylatrd iddiasyla Siyonistlerin tepkisini ekti. ngilizler tarafndan atanan Kuds valisi
Ronal Stross, Musa Kazm el- Hseyini belediye bakanlndan ald. Yerine daha lml birisi
olan Raghip al-Neaibiyi getirdi. Yeni belediye bakan ngilizlerle yakn ibirliine gitti.
Ancak Araplar arasndaki ekime artarken, bu olaydan sonra da pan Arap mitleri sona erdi.
Franszlar Suriyeye girerek Faysal vmt. Bu durum Faysaln etrafnda byk Suriye
dnn de sonu oldu. May Salun Sava sonunda, 24 Temmuz 1920de Faysaln Suriyedeki
ynetimine son verdi.

136

San Remoda 24 Nisan 1920de yaynlanan deklarasyon ile birlikte

ngiliz askeri ynetimi son buluyordu ve Herbert Samuel, bir Yahudiydi ve Filistine atanmas
Siyonistler tarafndan memnuniyetle karland. Allenby, atandn duyunca, Curzona bir telgraf
ekerek, bir Yahudinin atanmasnn tehlikeli olduunu bildirmiti.

137

Temmuzda sivil ynetici

olarak greve balayacakt.

Faysal hkmetinin yklmasyla, Araplarn bamszlk mitleri de sona erdi. Bylelikle
Filistin Araplar ve Yahudiler ngiliz mandeter ynetimi altna girdiler.
Filistinde Arap Yahudi anlamazl ngiliz mandeter ynetiminin kurulmas Arap
Yahudi anlamazln derinletirdi. Blgeyi tanmayan ngiltere her iki taraf da uzlatrma
politikas izlemeye balad. 1930a kadarki dnemde bu politikann izlerini grmek mmkndr.
1929-1932de ngiltere, Filistin problemini zmek iin tarihi bir frsat karmtr. 138
Filistindeki ngiliz mandater ynetimini iki dnemde ele almak, srailin ortaya kn
ve Arap Yahudi anlamazlklarnn temelinde ne olduunu aklamak bakmndan yararldr.
Bununla birlikte ngiliz mandater ynetimi Siyonizme ve Yahudilere sempatiyle
bakyordu. Filistindeki Yahudilerin temsilciliini Aralk 1920de nc Arap Kongresi
Ynetme bakan olan Musa el Hseyin, (Eski Kuds Belediye Bakan) ngiliz ynetimini
135

Alan R. Taylor, srailin Douu, stanbul, 1992, s. 55

Uriel Dann, The Beginings of Arab Legion . MES, Vol. 5 ,January 1969. No. 1, s. 181
137
Elie Kedourie, Sir Herbert Samuel and the Goverment of Palestine. MES. Vol. 5, January 1969, No. 1, s.47; S.
Hadawi, a.g.m. , s.72
138
G.Sheffer,ntentions and Result of British Policy in Palestine Passfields White Paper MES,Vol 9, January
1973, s.43
136

40

tand. Bu kongre Mslman ve Hristiyanlardan olumutu. Ancak Neaibi ailesi katlmamt

ve bu kongreyi boykot etmiti.
Yahudilere kar byk bir sempati besleyen Herbert Samuel, Araplarn da ynetime
katlmasn istiyordu. Samuel, bu kongre ile iliki kurmaya alt. Kuds Mfts Kamil elHseyin, 1921 ilkbaharnda lnce Samuel, Hac Emin el- Hseyini yerine gelmesine rza
gsterdi. Yrrlkte olan kanunlara gre yaplan seimde Hac Emin mft seildi. Neaibi
ailesi de bu seime katlmt. Bylelikle Hac Emin Filistin Arap hareketinin tartmasz lideri
konumuna ykselmi oldu.
Filistin Araplar iin dier bir sorun Yahudi gyd. Filistine Yahudilerin g etmesi
daima sorun oldu. 1914de Filistin nfusu 689.000, Yahudiler 840660, Hristiyanlar 70.000 kii
civarndayd.

139

Bu tarihlerde de Filistine Yahudi g devam etti. Yeni gelenler gen,

heyecanl ve parasz iilerdi. Yahudi toplumu kurmak iin de olduka arzuluydular. Ayrca
ideolojik olarak da Arap kltrne tamamen zttlar. Araplarn da Komnist olanlar vard. 1
Mays 1921 deki 1 Mays gsterilerinde Araplarla Yahudiler arasnda tekrar atma kt.
ngilizler bu olay bastrmak iin Arap isyanclara kar hava saldrlar dzenledi.140
ngiltere, Filistinde iinin kolay olmadn biliyordu. nk Filistinde yaayan bir halk
vard ve bu toplumun ihtiyalarn gz ard ederek adm atmas ok zordu. 1 Temmuz 1920de
greve balayan Herbert Samuel, askeri idare yerine sivil idareyi kurdu. Kasm 1920de danma
konseyi kurdu.141 Ancak bu gelimeler toplumdaki gerginlii azaltmad.
Filistinde 1920 yl sonlarna doru Yahudilere kar birlemi bir muhalefet dodu. O
gne kadar Yahudilerle yerli halk beraber yayorlard. Araplar, Filistinde yeni yerleen
Yahudilerle birlikte eskiden yerlemi Yahudiler arasnda bir fark grmediler. Araplarn
duyduklar korkun banda Arap topraklarnn Yahudilere verilmesi geliyordu. Bunun sonucu
olarak Araplarn isiz kalaca ngrlyordu. te ngiltere, Araplarn bu korkusunu gidermek
iin iki tarafn grlerini yaknlatrmaya alt.
1921 Mays isyan sonucunda, Samuel, Araplar memnun etmek amacyla Yahudi gn
durdurdu. Bununla beraber Samuelin bu davranlarndan cesaret alan bir Arap delegasyonu, 1
temmuz 1921de Londraya giderek, Balfour Deklarasyonunun revizyonunu istedi.142Araplarn

139

R. Halloum (Ebu Firas), Paletsine through Documents, stanabul, 1988, s. 145

Smith, a.g.e. , s. 55
141
Hans Kohn, Nationalism and Imperialism in the Near East, New York, 1969, s. 139
142
Gabriel Shaffer, Appearement and the Problem of Palestine , IJOMES, Vol. 11 , 1980, s. 381
140

41

istei ngiliz yetkililer tarafndan reddedildi. nk ngilterede gl bir Yahudi Lobisi vard.
Ayrca A.B.D.deki Yahudi lobisinin desteini kazanmak iin Birinci Dnya Savandan beri
Siyonizme ngiltere destek veriyordu. Balfour deklarasyonunun amacndan birisi de buydu.143
Samuel, 3 Haziran 1921de yapt bir konumada Filistinde bir Yahudi Milli Evinin
kurulmasnn yanl yorumlanan bir cmle olduunu ve burada yaayan Araplarn topraklarnn
kendilerinden alnp bakalarna verilmeyeceini vurgulad. ngilterenin buna raz olmayacan
bildirdi. Yahudilerin Filistine yerlemesini, karlkl kar ve lkenin ekonomisine katkda
bulunacan bildirmiti.
ngiliz Hkmeti Haziran 1923te bir bildiri yaynlayarak Filistinin yalnz Yahudi Milli
Yurdu olmasn istediini belirtti.144 Bu aklama genel anlamda Balfour Deklarasyonuna zt
deildi. Churchillin White Paper olarak bilinen bildiri ngiliz politikas olarak vurguland.
Ancak bu ne Araplar ne de Yahudileri tatmin etti.145
ngiltere 20 Austos 1922de Filistin iin bir anayasa ilan etti.146 Anayasa 23 yeli bir
konsey ngryordu. Bunun 11i hkmet temsilcisi olacakt. (Yksek komiser ve 10 hkmet
grevlisi). Kalan 12 kii seilecekti. (8 Mslman, 2 Hristiyan, 2 Yahudi). Ancak
Mslmanlarla Hristiyanlar seimi boykot ettiler.
Milletler Cemiyeti Konseyi 24 Temmuz 1922de ald 28 maddelik bir kararla,
Filistindeki ngiliz manda ynetiminin esaslarn belirledi. Kararlarda 2 Kasm 1917 tarihli
Balfour deklarasyonu destekleniyor ve ngilterenin 3 Haziran 1922de yapt aklamadaki
politika esaslar hemen hemen benimseniyordu.147 Bununla birlikte Filistinde ngiliz Mandater
ynetimi resmi olarak kuruldu.
Samuel 1923 baharnda yeni bir giriim yaparak yeni bir konsey oluturma abasna
giriti. Btn yeler Yksek Komiser tarafndan atanacakt. ngilizler kendilerine muhatap olarak
bir Arap ajans kurulmasn istedi ama Araplar reddetti ve sonuta ngiltere baarl olamad.148
ngilizler, Filistinde Araplarn desteini kazanamad. Araplar mandater ngilizlerle ibirliine
gitmedi. En byk nedeni uydu; eer ngiliz ynetimi ile ilikiye girerlerse, bu ayn zamanda

143

Kohn a.g.e. , s. 140;

Smith, a.g.e., s. 37
145
Churchillin White Paper iin bkz. Fraser, a.g.e. ss. 21 22
146
Smith, a.g.e. , s. 73; E. Kedorie, a.g.m. s.59
147
Fahir Armaolu, a.g.e. , s. 36 Ayrca Manda maddeleri iin bkz. R. Halloum a.g.e. , ss. 199 208
148
Armaolu, a.g.e. s. 39; Smith a.g.e. , ss. 73 74
144

42

Yahudilerin Filistine g etme hakknn kabulu anlamna gelecekti. Araplar Self determinasyon
self determination hakknn garanti edilmesini istiyorlard.149
Genelde Filistindeki Araplar ikiye blnm bir haldeydi. Bir ksm ngiliz yanls,
dierleri ise ngilizlere karydlar. Sonuta 1922den sonra Arap milliyetilik hareketleri
zayflad. 7. Arap Kongresi 1928e kadar br daha toplanamad. Bu kongrelerden birincisi
Temmuz 1919da amda, kincisi yine amda ubat 1920de ki, bu kongreye Filistinler de
katld. ncs Hayfada Aralk 1920de, Drdncs Kudste Haziran Temmuz 1921,
Beincisi Nablusda Austos 1922de, Altnc Jaffada 1923te, Yedincisi Kudste 1928de
topland. Bu ksmen Filistine Yahudi gnn azalmasndan dolay idi. Yeni gelen kuak Arap
topraklarnda refahn artmas iin blgenin ekonomik ve sosyal kalknmasn kolaylatracak
nlemlerin alnmasn istiyordu.
Samuelin grevi 1925 yaznda sona erdi. Yerine Lord Plummer atand. Plummer
Filistinde lkenin maliyesini salamlatrarak ngiliz hazinesine yk olmama yolunu seti..
Filistinle stratejik nemiyle ilgilenerek, mparatorluk gvenlii asndan olaya yaklat. Bu
arada 1928 ylnda toplanan 7.Arap kongresinde merkezi Filistinde bir parlamento istendi. Bu
kongre btn Arap muhalif gruplar bir araya getirmede baarl oldu. Yrtme kuruluna 48 ye
seildi. Bunlardan 12 ye Hristiyand.150
Yrtme kurulu isteklerini Lord Plumer ve daha sonra 1928 yaznda yerine atanan
Chancellor a bildirdi. Yksek komiser bu isteklere olumlu yaklat. Ancak 1929 Austosunda
kan bir isyan sonucu yarda kald. syann nedeni Alama Duvarnn kontrol meselesiydi.
Alama duvar, Kudsn eski blmnde bulunan Yahudilerin kutsal saydklar yer Mescid-i
Aksa ve Kubbetus Sahrann bulunduu Harem- erifi evreleyen daha byk bir duvarn
paras olduundan dolay Mslmanlar tarafndan da kutsal saylmakta idi. Bu olay da Arap
Yahudi anlamazlnn srecein gsterdi.
Filistinde Araplarn yannda yaayan Yahudiler, Araplardan daha farkl bir konuma
sahiptiler. Dnyadaki dier Yahudi Cemaatleri ile balantlar vard. Ancak Yahudiler arasnda
da gr ayrlklar bulunuyordu. Filistindeki Yahudiler 1918de Dnya Siyonist Organizasyonu
tarafndan

gnderilen

Siyonist

Komisyon

tarafndan

temsil

ediliyorlard.

ngilizlerle

grmelerinde, ilikilerinde yar bamsz bir yapya sahipti. Siyonistlerin lideri Chaim

149
150

Asaf Hseyin, Orta Douda devlet ve terr, stanbul, Mart 1990, s. 169; Halloum, a.g.e. s. 173
Kohn, a.g.e. , ss. 145 146

43

Weizmannn temel amac da Siyonist ve Siyonist olmayan Yahudileri Siyonist hedefte

birletirmekti. Mali konularda baarl olarak Yahudi kapitalinin Filistine ynelmesini salad.
1929da Weizmann, Filistindeki Siyonist hareket iin yeni bir yrtme organ kurmay
baard. Bunun merkezi Kudste kuruldu. Londrada bir brosunu at. Bu komitenin en nemli
zellii, bu yeni kurulan, broda Siyonistlerle Siyonist olmayanlarn ayn dzeyde temsil
edilmeleri salad. Bu yeni rgtlenme biimi Siyonist olmayanlarn istediklerini tatmin ederken
ayn zamanda da Siyonist ykmllnn finansmanna katkda bulunuldu. Bu yeni biim
Siyonizmin gcn Weizmann liderliinde birletirerek, ngilizlere kar daha koordineli ve
gl konuma geldiler.151
Bu arada Filistindeki Yahudiler arasnda liderlik iin yeni bir rekabet balad. Yahudi
Ajansnda Weizmannn dier rakibi Yishul grubunun lideri olan Ben Guriondu. Yahudi
Sosyalist Hareketini kuran David Ben-Gurion (1886 1973), Dnya Siyonist rgt Yrtme
Kurulu yesi, Histadrud (1921 1933) ve Mapai Partisi (1921 1954) genel sekreterlii, Yahudi
Ajans Yrtme Kurulu bakanl (1939 1948) yapt. Filistinde ngiliz mandas kalknca,
geici srail Hkmetinin bakanlna getirilip, 1948de srailin bamszln ilan etti. Ben
Gurion, stanbul Darl-funnda okumutu.152
I. Dnya Savandan nce Filistinde Yahudi grup vard. ounluk Ortodoks
Yahudilerdi. Siyonist emellerle grleri badamyordu. kinci grup Yahudi zel sektryd.
Bunlar toprak sahibiydi ve Baron de Rochschild tarafndan zamannda finanse edilmilerdi.
Bunlar Arap iileri kullanyorlard ve birok bakmdan Filistinin bir esi olmulard.
Kendilerinin ayr bir Yahudi olarak tanmlanmalarna kar kyorlard.
nc grup ise Siyonist iilerdi. Bunlar Rusyadan gelmiler ve ihtilalci fikirlerle
beslenmilerdi. Politik dnceleri de Filistinde eski srail topraklar zerinde tek bir Yahudi
Devletinin kurulmasn istiyorlard. Bunlar Yahudi toprak sahiplerine saldrarak, onlarn Arap
iileri

altrmalarn

engelliyorlard.

Siyonistler

de

Filistinde

Yahudi

kontroln

istiyorlardBu gruplarn yan sra I. Dnya Sava sonunda eitli rgtler de ortaya kt.
rgtlerin en nemlilerinden biri de Poale Zion (Zionun ileri) du. Bu rgtn Avrupal
Siyonist ii organizasyonlar ile ilikisi vard. Bu gruplar ihtilalci siyonizmi benimsemilerdi.
Her ne kadar kendi milliyetilik grleri ile ters dseler bile Poale Zion liderleri ve Ben151
152

Kohn, a.g.e. , s. 152

Bernard Postal Henry W. Lewy, And The Hills Shouted For Joy The Day Israel was Born, New York, 1973, s.

57

44

Gulion, Filistinde yerlemeyi savunuyor ve dikkatleri Filistin ehirleri zerinde younlayordu.

Dier bir grup da David Gordonun fikirlerinden esinlenen Hapoel Hatzain (Gen iiler) idi.
Bunlar kolektif yerlemeyi ve bir Yahudi milleti yaratmak iin temel olarak kolektif yerleme
ihtiyacn ne sryorlard. Yahudi yatrmlar ve kapitali Yahudi, i gc kullanld zaman bir
anlam bulabilirdi. Genelde hibir grup iiler arasnda ounluu elde edemedi. 1909da Tel
Aviv ina edildii zaman bu inaat Yahudi Milli Fonundan karland ve Arap i gc
kullanlmasna izin verilmedi.153
Poale Zion ve Hapoel Hetzain hemen hemen ayn fikirleri paylayorlard. zellikle snf
atmas fikrinde birleiyorlard. 1919da Paole Zion birok kk grupla ibirlii yaparak yeni
bir parti eklinde organize oldular. Bu Ahdut HaAvadihdi Bu partiler ii gn desteklediler.
i g 1920 sonlarnda 10.000in stne kt. Daha sonra bu partiler 1920de Histadrut adn
alan tek bir partide birletiler. Histadrut btn ii hareketlerini kapsayarak Siyonist emellerle
uyum iinde oldu.
1920lerdeki gmenler genellikle Polonyal orta snft. Bunlar ehirlerde yerleerek
Histadrutun kontrol dnda kaldlar. 1930lara doru ekonomik kriz Histardutun etkisini
azaltrken, Aralk 1930da yeni bir parti olan Mapai kuruldu. Bu yeni parti Avrupa ve
Amerikada aktif bir ekilde alt. Ben Gurion nderliinde Filistinde Siyonist politikalar
zerindeki etkisini giderek arttrd ve dnya Siyonist politikasnda da etkin hale geldi.
Bu oluuma kar en etkili muhalefet Vlademir Jabotinsky tarafndan geldi. 1925 ylnda
kurulan Revizyonist Partide Jabotinsky,154 iyi bir yazar ve hatipti. Jabotinsky yalnz dikkatini
Yahudi

devleti

kurulmasnda

odaklamt.

Bu

da

ngiltere

ile

uyum

ierisinde

gerekletirilebilirdi. Jabotinskynin amac yalnz Filistin iin deil daha byk bir Orta Dou
iindi. Dier yandan eer ngiltere ibirliine yanamazsa ngiltereye kar silaha bavuracakt.
Jabotinsky, Histadrut ve i Siyonizmini milli politik bnye iinde bir kanser olarak
gryordu.155 Bu durum, sosyal hedef ve snf atmalar Siyonist etkinlii zayflatt. Btn bu

153

Smith, a.g.e. , s. 77
Jabotinsky, Vladimir (1988-1940). Rus Yahudisi olan Jabotinsky gazeteci ve yazardr. srail devletinin
kurulmasnda nemli rol oynayan militan Sosyalist Revizyonist hareketin kurucusudur. Yazlarnda ve
konumalarnda Filistinde bir Yahudi devletinin kurulmasn savundu. Filistinde Araplara kar savamak iin
Hagena adl rgtn kurucusudur. Jabotinsky, 1908de Jn-Trk devriminden sonra stanbula geldi. Daha sonra da
Filistine geti Bir siyon birlii kurup ngilizlerin yannda I. Dnya Savana katlmak istedi. Mete Tunoku,
srailin nemi, Belleten, Nisan 1991, C.LV, S. 212; S.101
155
Smith, a.g.e. , s. 79
154

45

oluumlar, Siyonist tecrbe, zel teebbs ve orta snf gmenleri Siyonist devlet biimlenmesin
gerek kurucular olduunu gsterdi.
Japotinskynin tezi gen Yahudiler arasnda, zellikle de Avrupa da byk etki yapt.
Bunlar Faizmden etkilenmilerdi ve faizmin taktik ve sembollerini kullanyorlard.156
Araplar ngilizlerle ibirliine girmekten kanrken, bunun aksine olarak, Yahudiler
ngilizlerle iyi ilikiler kurdu. Araplar zellikle ngiliz mandater ynetiminde Siyonist unsurlara
bakyordu. Siyonistler Araplarla pek ilgilenmiyordu. Siyonizm asndan, Araplar normal olarak
Siyonizmin bir konusuydu. Fakat imdilik bu ngilterenin bir problemiydi. Siyonistlere gre
daha sonra Yahudi devleti kurulmasnda bu problem ortaya kabilirdi. Bu durumda ngiltere
Araplar koruma grevini stlenebilir ve politik Siyonizmin gelimesine bir tehdit
oluturabilirdi. Weizmann gibi Siyonist liderler Araplardan ok ngilizleri dikkate alyorlard.157
Bununla beraber Yahudiler, Araplar tmyle grmezlikten gelmiyorlard. Ben Gurion;
1918de Araplarla Yahudiler arasndaki ilikilerde hibir zm olamaz. Bu durumumuzu
kabullenmeliyiz. Bizim olacak bir vatanda bir millet olarak yaamak istiyoruz. Araplar da
kendilerininkinin, diyerek Araplara bakn ortaya koyuyordu.158
Filistinde Araplar ounluktayd. Ancak hkmetteki temsil oranlar nfusa gre azd ve
etkin grevde deillerdi. Yetenekli Araplara grev verilse dahi bunlarn maalar genellikle
dkt. Buna karlk Yahudiler Araplar gibi muamele grmyorlard. Devlet kademesinde
grev alan Yahudilerin maalar yksekti. Ayrca ngiliz mandater ynetiminde de Siyonist
yanls kiiler oktu. Yahudilerin bir avantaj da gizli bilgilere bu sayede ulaabilmeleriydi.
ngiliz ynetiminin uygulayaca politikalardan Yahudiler haberdar oluyorlard. Filistinde askeri
hizmetlerde de Yahudiler kullanlyordu. Araplarn askeri birimlerde grev yapmas yasakt.
Araplarn anti-siyonist tutumlar bu kararn alnmasna gereke olarak gsteriliyordu. Bu
durumda Yahudiler (zellikle askeri grevlerde bulunanlar) silah alyorlar ve silahlar
Haganaya gnderiyorlard. Hagana, Histardut kontrolnde direniin silahl gcyd. Ykl silah
kaakl sonunda Yahudiler Araplara kar byk bir avantaja sahip oldu. 1920 1948 yllar
arasnda Filistindeki Yahudilerin ounluunun oluturduu askeri rgt, Yahudilerin Filistine
yerlemesine kar koyan Araplara kar savamak zere kuruldu .

156

Smith, a.g.e. , s. 80
Smith, a.g.e. , s. 80
158
Smith, a.g.e. , s. 80: F Bassiouni , a.g.e., s. 28
157

46

Yahudiler bu durumu normal sayyorlard. nk Filistin kendi lkeleriydi ve ngilizlerin

rol bu oluumu kolaylatrmakt. Daha sonra Yahudilerin ekonomik gc de Araplarn aleyhine
geliti. Yahudilerin, Araplarn topraklarn satn almaya balamas, Araplarn sert muhalefeti ile
karlat
Yahudilerin Filistine yerlemesi son derece g oldu. eitli lkelerden gelen
gmenlerin dilleri ve kltrleri farklyd. Yahudiler Filistinde ilk olarak branicenin resmi dil
olmasn salad. Bunun sonunda entelektel hayat ve edebiyatta branice kullanlmaya baland.
Filistinde yava yava Yahudiler ekonomik alanlar da ele geirdiler. Bu Araplara gre daha iyi
bir yaam salad. Dier yandan gmen Yahudiler Avrupadan geldiler. Bu kiiler oradaki
toplumsal rgtlenmeyi de berberinde getirerek Filistinde eitim, salk alanlarnda byk atlm
yaptlar.159

2) 1930 1939 Dnemi

1929da Alama Duvar yznden kan isyanda 133 Yahudi ve 116 Arap
ldrlmt.160 Bu Yahudilerle Araplarn bir birlerine olan gvensizliini ortaya koymutu.
ngilizler nezdinde Araplarn pozisyonu zayflamt. ngilizler 1929 isyannn nedenlerini ve
politik amalarn aratrmak iin bir komisyon kurdular.161 Walter Shaw tarafndan hazrlanan
raporda (Mart 1930) Siyonist g ve toprak konusu isyann nedeni olarak gsterildi. Bu gler
sayesinde topraksz ve huzursuz bir snf yaratlmt. Bu durumda Arap olmayanlara toprak
satmaya snrlama getirilmesi raporda istenmekteydi.162
Ynetimdeki ngiliz Hkmeti (Ramsey MacDonald) bu durumdan memnun olmad.
Filistin asndan eer Yahudilere toprak satlmasnn durmas demek vergi kayb olacak ve
gmenlerle gelen kapitalin kesilmesi demekti. Bylece ngilizler daha fazla ekonomik
glklere katlanmak zorunda kalacakt.Ayrca ngilizlerin Filistindeki askeri giderleri iin de

159

Yahudilerin Filistine yerlemeleri ve karlatklar sorunlar ve bu sorunlar zme kavuturma konusunda bkz.
Kohn, a.g.e. ss. 147-153
160
Krk, a.g.e. , 180; Karasapan, a.g.e. , s. 156
161
G. Sheffer , Intentions and Results s. 44
162
Krk, a.g.e. , 181; Weizmann, bu rapordan rahatszlk duydu ve Filistine Yahudi gn engelleyecei
endiesine kapld. Alan R Taylor, a.g.e. , s. 75

47

bu gelirlere ihtiyac vard. ngilizlerin, Yahudilerin toprak almna gz yummas Araplar iddet
kullanmaya itti. Ve Filistindeki ngiliz varln tehdit etmeye baladlar.
ngiliz ynetimi problemi zmek iin yeni bir komisyon atad. John Hope Simpson
bakanlnda ki bu komisyon 27 Maysta bir rapor yaynlad. Burada Yahudi gn yasaklad.
Filistindeki Siyonist grevliler Hope Simpsonu Araplarn topraksz olmasnn nemsizliini
anlatmaya alt ve Filistindeki Araplarn rdne naklini gndeme getirdiler. Filistinli
Araplarn rdne nakli fikrini Trklerle Yunanllar arasnda Lozanda varlan ahali deitirmesi
anlamasndan ilham aldlar. Ancak bu neri Araplar tarafndan da reddedildi. Ancak bu neri
benimsenmedi. Hope Simpson %29,4 Arap ailesinin topraksz kaldn ve buralara Yahudilerin
yerletiini ne srd. Hope Simpson Yahudilerin ii politikasn da eletirerek bunun Araplar
isizletirdiini savundu. Ayrca mandaterliin 6. maddesine163 gre lkeye Yahudi yerlemesini
nleme yetkisinin varolduunu belirtti. Bu maddeye gre Filistin idaresi lkeye uygun artlar
altnda Yahudi gn kolaylatracak ve bunun iin Yahudi ajans ile ibirlii yaparak lkedeki
Yahudi yerleimlerine yakn yerler, uygun bulunmutu. Devlet topraklar ile bo topraklarn
yerleime almas sz konusu deildi. Daha sonra 1930 Ekiminde aklanan Passfield White
Pepernda Yahudi kolonizasyon politikas ve Histadrutun gmen politikas eletirildi. Ayrca
ayrlk Yahudi fikirleri de yerildi. Dolaysyla ngiltere, 1930 yllarnda Siyonist uygulamalara
bir eki dzen vermek istiyordu.
Bu rapor zerine Weizmannn Dnya Siyonist Organizasyonu ve Yahudi Ajansndan
ayrlmas ngiltere iin iyi olmad. Amerikadaki Yahudi lobisi ngiltereye kar harekete geti.
Ayrca Hitlerin Almanyada poplerlik kazanmas, ngilizlerin politikasnda da deiiklie
neden oldu.
Hitlerin Almanyada iktidara gelmesiyle birlikte Filistine Yahudi g hzland. Hitler,
ktidara gelince, daha nceki konumalarna paralel olarak Almanya nn baarszln
Yahudilere ykmt. Yazd kitapta da Yahudi dmanl aka grlmekteydi.

164

Avrupadaki Yahudiler aleyhine gelien hava, Filistindeki Araplar ile Yahudiler arasnda
anlamazlklar arttrd. ngilterenin zm bulma teebbsleri ise sonusuz kald. Sonunda
radikal Araplar silahl mcadeleyi savunmaya baladlar. Bu isyan da ok gemeden 1936da
balayacakt.
163

Bkz. Hurewitz, a.g.e. , C.II ,s. 108

Adolf Hitler, Kavgam, stanbul, Nisan 1985, s.242: Bkz. Christian Hayes, Crisis and Concience ih the Middle
East, Chicago, 1970, s.35
164

48

1930 yllar balarnda Siyonistler Araplara kar byk ekonomik stnle sahiplerdi.
Siyonistler, ngilterenin ne srd gerekeleri pek abartl buluyorlard. Onlara gre
ngilizlerin ileri srdkleri gibi topraksz Araplar pek fazla deildi. Fakat bir ngiliz yetkilisi
Araplarn Yahudilere toprak sattn ortaya kard. Bu aklama Hac Emin El-Hseyin ve daha
lml kesim olan Neaibi ailesi ve Musa Kazm el-Hseyin arasnda youn dmanlk
duygusunun artmasna neden oldu. Bunlarn arasnda Hac Emin byk bir prestije sahipti. Bu
kesim Yahudilere Arap toprak sat haberlerini yaynlayarak bu durumun atalet iinde devam
etmesinden Arap Yrtme Kurulu nu sorumlu tuttu. Ayn zamanda Hac Emin ngiliz
yneticileriyle iyi ilikiler iinde bulunarak mft olma konumunu muhafaza ediyor ve
Filistinde Siyonist karlar durdurmaya alyordu.
artlar Araplar Yahudilere toprak satmaya zorluyordu. Bunun yan sra 1930 ekonomik
krizi birok Arap ailesini topraklarn satmaya zorlad. Bunun sonucu olarak bu topraksz ailelerin
byk bir ksm Yahudi ehirlerinde ii olarak almaya gitti.
Halkn % 90 Mslman olan Araplarn geim kayna toprakt. Bunlar kyl ve kk
toprak sahipleriydi. I. Dnya Savandan beri de ekonomik koullar giderek ktleti. Manda
statsnde olan Filistin ekonomik bakmdan bir smrge statsndeydi.
18.maddesine

166

165

Mandaterliin

gre Milletler Cemiyeti yelerine kstlayc bir Pazar haline getirdi. Dier

lkeler mallarn Filistine ihra ederek, tarm ve sanayi rnlerinin ar bir ekilde fiyatlarnn
dne neden oldu. Doal olarak bu gelimelerle tahl retimi 1930larda olduka dt. thalat
artt ve kyller tefecilere borlanmak zorunda kald. Sonuta tarmla geinen kesim areyi
topran satp, Yahudi ehirlerine g edip orada i bulmaya gitti. Ancak Filistinli ler bu kez
Histadrut un tehdidine maruz kald. nk Histadrut Arap igcnn kullanlmasn
istemiyordu. Araplarn topraklarn Yahudilere satmay ve Araplar iin olumsuz gelien
ekonomik faktrler Arap isyan iin uygun ortam hazrlad. 167
Bunun yannda mandaterlik sistemi iinde yetien gen Araplar, aka ngiliz idaresine
meydan okumaya baladlar. Arap genliinin Hac Emin el-Hseyinle sk balar vard. Ayn
zamanda Siyonist politikaya da dman olan genlik Almanya ve talya da bulunan genlik
rgtlerinden esinlendi. ngiliz idaresine ve Yahudi gne kar konulmak zere hazr eleman

165

Filistin manda sistemine gre kapitlasyonlar yrrlkteydi. Bu durum Filistin ekonomisini olumsuz etkiliyordu.
Hurewitz, a.g.e., c.II, s.108
166
Hurewitz, a.g.e, CII., s.108
167
S.Hadawi, a.g.m., ss.74-75

49

yetitirmek iin Gen Mslmanlar Dernei kuruldu. Ocak 1932 de ilk kez Arap Genlii
kongresi yapld. Ardndan stiklal Partisi kuruldu. Aralarnda lmllar da vard. Bunlar politik
olarak Filistinde Arap Birlii nin kurulmasn tek zm olarak grdler. Amalar byk
Suriye yi kurmakt. Aralk 1934 te Ragp al-Nashsashibi tarafndan Milli Mdafaa partisi
kuruldu ( daha sonra bu Filistin Arap Partisi oldu Mart 1935). Haziran da Hseyin el-Halidi
tarafndan Reformcu Parti kuruldu. 168
1934 de sonlarnda Nashashibi ye kar Kuds te seimleri kazand. Her iki partide
Hac Emin el-Hseyine karyd. Bunlar silahl mcadeleden ok siyasi mcadeleyi
savunuyorlard. stiklal partisini kendi otoritelerine ynelmi bir tehdit gibi grdler. Bunlar
slam ideolojisini btn Mslmanlarla yardmlaarak ve stiklal in Pan-Arap ideolojisiyle
birletirerek Siyonizmi nlemeyi dndler. 169
Kadir el Hseyin, (Musa Kazmn olu) nderliinde Cihat adl bir rgt kuruldu. Bu
rgt silahl mcadele iin silah almaya balad. Dier bir rgt eyh zz al-din Al Kasm
tarafndan kuruldu. Bu rgt Bat Kltrn toptan reddediyor ve ngiliz mandaterliine ak
direnii savunuyordu. Kasm Hayfa da yllardr vaaz vermi ve halk tarafndan sevilen bir
kiiydi. Kasm ve arkadalar Hayfa da 1935 de Kasm aynda ldrld.
Kasm n ldrl Jaffa da Yahudilerin byk bir silah karma operasyonu aa
karldktan ksa bir sre sonra olmutu. Bu Araplar endieye sevk etti. Araplarn kullandklar
silahlar ilkeldi. Bu gelimeler, Arap sefaletiyle birleince de ngilizlerin Yahudi silah
kaaklna gz yummalar zerine Araplar genel greve arld. Yksek komiser Wauchope
Arap kayglarn gidermek gereini hissetti. Siyonist muhalefet ve ngiliz Parlamentosu nun
tepkisi bir isyan karmasna neden olabilirdi. Suriye ve Msrda gsteriler balad. ngilizler ve
Franszlar Suriye ve Msr da milliyetilerle yeni anlama yapmakta isteksiz davranmalar
isyann kmasn nleyecek tm koullar ortadan kaldrd. Arap istekleri demokratik bir
parlemento kurulmas, Yahudilere toprak satnn snrlandrlmas, gn durmas ve
mandaterlim dnemi sonunda da Filistinlelere bamszlnn garanti edilmesi idi. ngilizler bu
tekliflere yanamad. 170
Nisan 1936da Araplarn Yahudilere saldrmasyla beraber, Araplar, Yksek Arap
komitesi altnda birleti. Komite, btn Arap iileri ve memurlar genel greve; Yahudilerle
168

Armaolu, a.g.e., s.41

Smith, a.g.e, s.96
170
Michael J.Cohen, Secret Diplomacy and Rebellion in Palestine, 1936-1939, IJomes, Vol.8, s.379
169

50

ticaret yapmamaya, Yahudilere mal satmamaya ve Yahudi mallarn boykot etmeye ard.
syann ilk evresi Kasm 1936 balarna kadar srd. Arap isyan u aamalardan geti: a) syan
kent merkezlerinden krlara yayld b) genel grev ve sivil ittatsizlik c) terrist faaliyetler artt d)
sabotaj eylemleri e) Gerilla sava iin silahl gruplar oluturuldu.171 Ancak birok bakmdan
baarsz oldu.
Yahudi yerleim merkezlerindeki Arap iiler greve katlmad. Yerlerine Yahudi iiler
yerletirilmesinden korkan Arap iiler greve katlmadlar. Arap memurlar da greve katlmad. Bu
durum Araplarn hkmet zerindeki basksn azaltabilirdi. Grev Jaffa Limannn kapatlmasnda
arl hissettirdi. Tel- Aviv bu grevde Yahudi Liman olarak geliti. Grevin dier bir etkisi de
Yahudilerin kendilerine olan gvenini arttrmasnda grld.
Ayaklanma krsal alanlarda baarl oldu. Ulam sk sk kesildi. Filistinli silahl gruplar
dier Araplardan da yardm grdler. ngiltere 30.000 asker getirmek zorunda kald

172

ve bu

sayede Arap direnii krld. Kasm balarnda konunun bar bir zmle halledilmesini isteyen
dier Arap Devletlerinin araclk etmesiyle ve genel grevin fazla etkili olmamas nedeniyle
Yksek Arap Komitesi genel grevin sona erdiini aklad. ngiliz Smrge Ofisi de buna karlk
bir jest yaparak Kasm 1936 ve Mart 1937 arasnda sadece 1800 Yahudinin lkeye giriine onay
verdi. Bu dnemde Yahudi Ajans nn 11.200. mracaat vard. Filistinli Araplarn toprak
satmas huzursuzluun temel nedenlerinden biriydi. Ancak Filistin ngiliz manda ynetimine
gemesiyde birlikte modern ekonominin de temelleri atlm oldu. Bu nakit para olan ihtiyac
ortaya kard. Vergilerin denmesi iin nakit paraya ihtiya vard. Filistinli toprak sahipleri de
vergileri deyebilmek iin toprak satarak nakit para ihtiyacn gidermeye altlar.173
syan

sona

erince

Peel

komisyonu,

isyannn

nedenlerinin

aratrlmas

iin

grevlendirildi. Bu komisyon isyann nedenleri ve Yahudi ile Araplarn honutsuzluunu

anlamak iin aba sarf etti. Siyonistler Yahudi gmenlerin lkeye serbeste girmesini ve toprak
almasnn serbest braklmasn istedi. Buna karlk Hac Emin, Filistinin bir Arap Devleti
olarak ilan edilmesini istedi. I.Dnya Savandan beri 400.000 gmen kabul eden baka bir lke
olmadn belirtti. Filistin mandaterlii Araplarla Yahudiler tarafndan ne srlen isteklerin
171

Bkz. Tom Bowden The Politics of the Arap Rebellion in Palestine 1936-39 MES. Vol.11, January 1976 No.I,
s.152, No.I, s.152
172
Norman Rose , The debate on Partition, 1937-38 The Anglo-Zionist Acpect, J.The Prospocal. MES. Vol.6,
January 1970, No.I, s.288
173
Smith, a.g.e., s.96; Joseph Vashitz, Dhaqat and Iccamyyun; Two Groups of Arap Comunity leaders in Hafa
During The British Mandate Studies in Islamc Society, Hayfa, 1984, s.98

51

birletirilmesi veya yaknlatrlmasn imknsz grd. ngiliz ynetimi bir amazla kar karya
kald. Peel Komisyonunun hazrlad raporda zm u ekilde ngrld. Filistin Araplar ve
Yahudiler tarafndan iki ayr devlet eklinde blnecekti ve ngiltere kutsal yerleri kontrol altnda
tutan bir mandater statsnde olacakt. Peel Komisyonu Filistin in % 20sini Yahudilere
brakyordu. 174
Paralanmaya kar Araplar muhalefet etiler. nk Araplar Filistinin % 80ini alyordu
ama verimli topraklar Yahudilere braklmt. Galilede yaayan 250.000 Arap buray
boaltacakt. Yahudilere verilen blgede Yahudi ve Araplar eit nfusa sahip olacakt. Ki, bu
Arap hkmetleri Yksek Arap Komitesiyle birleerek bu teklifi reddettiler. Eyll 1937 de
yaplan Arap Kongresi Yahudilere kar direni ve Filistin de bir devlet kurulmas iin birleti.
Filistin bir Arap devleti haline gelecekti. Filistin konusu ile Arap dnyas ilgilenmeye balad.
1937 de milletler Cemiyetinde Msr Dileri Bakan Wasif Butrus Ghali, Peel komisyonu
tarafndan aklanan taksim planna hkmetinin kar olduunu aklad. Dier Arap
lkelerininde katlaca bir toplantda Filistinle ngiltere nin anlama yapmasn nerdi.
Yaplacak bu anlama Filistine bamszln garanti edecekti.175
Siyonist taktiklerin farkna varan ve ilk taksim olanna muhalefet eden Arap liderler,
Filistin in kontrol altna alma yolunu bulamadlar. Bu durum Araplar arasnda honutsuzluu
artrarak Eyll 1937den Ocak 1939a kadar sren bir isyan balatt. Bu isyanda Araplar
mandater gcn Filistinden artsz ayrlmasn istiyorlard.176 Bu kez hedef ngilizler di.
ngilizlerden kamay baaran taksime muhalefet eden Yksek Arap komitesi Bakan Emin ElHseyin Lbnan a gitti. Fakat Neaibi ailesi taksimi birka revizyonla savundu. Bu aile daha
sonra rdn Kral Emir Abdullah lider olarak seti. Abdullah taksimden yanayd ve bu olursa
Arap Filistinini alma frsatn yakalayabileceini dnyordu. 177
Ancak Arap isyan giderek byd. syanclar birok yerde hkimiyet saladlar. Yalnz
Yahudilere deil, ngilizlere de saldrdlar. Bu durumda Yahudiler karlk vermeye balad.
1938 de Arap isyan genileyince, Hagana ve ngiliz askeri gleri ibirliine gitti. Hagana ya
yasal olarak silahlanma izni verildi. zel Yahudi Birlikleri ngiliz grevliler tarafndan organize
edildi. 1937 de dier bir Yahudi rgt Irgun kuruldu. Irgun terrist uygulamalar savunarak,
174

Smith, a.g.e, s.98 ;Armaolu, a.g.e. s.55

Ralph M.Covry, Who Invanted Eqyption Arap Nationalism? Part I, IJomes, Vol.14, 1982, s.254
176
Michael J.Cohen, Sir Arthoud Waucpohe , The Army and the Rebellion in Palestine in 1936 MES. Vol9, January
1973, No.1 s.32
177
Kirk, a.g.e., s.185
175

52

Araplarn kulland yntemleri kullanmaya balad. Sonuta Arap sivil yerlerine saldrlarak 77
Arabn lmne neden oldu.
ngilizler ve Araplar sert tedbir uygulad. syana katlanlar asmakta tereddt etmedi. 1937
ile 1939 yllar arasnda 100 akn kii idam edildi. Birou ngiliz gleri tarafndan ldrld.
pheli ailelerin evleri bombaland. Arap isyan da baarya ulaamad. Ne Yahudi
kolonizasyonunu, ne de ngiliz mandaterliini sona erdirebildi. Filistin konusu ile Arap dnyas
ilgilenmeye baladysa da bu pan-Arabist haraketi balatamad.178 Bu uygulamalar Hagana
tarafndan da benimsendi. ngilizler Irgunun faaliyetlerini durdurmay denediler ama baarl
olamadlar. Irgun Araplara kar daha aktif eylemler dzenlerken, ayn zamanda ngilizlere de
direnmek iin hazrlk yapmaya balad. Irgun rgt Pazar ve ar yerlerini bombalamak
suretiyle 76 Arab ldrd.

179

Bu isyanda, Arap kyleri byk bask altnda kald. Kylerde yaayanlar ikence grdler
ve ngilizler kuku duyduklar insanlarn evlerini havaya uurdular. Basklar sonucunda baz
Araplar ngilizler ve Siyonistlere yardm ederek Arap isyanclar aleyhine bilgi vermeye balad.
1938 yl sonunda ngilizler blgeye 30.000 asker ymak zorunda kald. 1939 balarnda Arap
direnii krld. 180
syann baarszlna karn Arap isyan Filistin Araplar ve ngiliz grevlileri zerinde
derin bir etki brakt. 1930 larn liderleri yoktu. Filistinli Araplar iin slam dinamik bir gt ve
dinsel bir anlamdan ok politik bir anlama sahip oldu. slam kurumlar ve sembolleriyle Yahudi
milli yurdu ve Hristiyan mandaterliine kar islami direni n plana kt. Filistin de slamn
kutsal gnleri politik gsterilere neden oldu. Ayrca camiler nemli propaganda merkezi ilevini
grd. 181
Kuds Mftsnn brakt boluk doldurulamad ve Arap isyannda merkezi bir
otoritenin yokluu hissedildi. Yahudiler, Ben Gurionun gl liderlii altnda geliirken, Filistin
Araplar lidersizdi. Dolaysyla Siyonist hareket gl ve bamsz olarak geliti.
1939da Avrupada yeni gelimeler oldu. Avrupa yeni bir savaa hazrlanyordu.
ngilizlerin Filistin de Arap isyannn sona ermesi iin Filistin iinde ve dnda Araplarn
178

. T.Bowden, a.g.m. ss.160-161

Noam Chomsky, A.B.D., srail ve Filistinliler Kader geni, stanbul, 1993, s.214
180
Norman Rose, The Debate on Partition, 1937-38 The Anglo-Zionist Acpect 1-The Prospocal, MES, January
1970, Vol.6, No.1 , s.288
181
Uri M.Kumferschmidt, Islam on the Defensive; Spe Supreme Muslim Consils Role in Mandatory Paletsine.
Studies In Islamc Society, Hayfa, 1984. ss. 176-177
179

53

desteine ihtiyac vard. Nazi ve Faist propaganda Araplar ngiliz mandaterliine kar
kkrtyordu. zellikle de bu Msr ve Svey Kanal blgesinde younlat. Byle bir durumda
ngilizler blgeyi kontrol altnda alabilmek iin daha byk bir askeri gce ihtiya duymaya
baladlar. ngilizler buna zm bulabilmek iin 1939 da yeni bir memorandum ( White Paper)
ilan ederek, gelecek 10 yl iinde bir Arap Filistinin kurulmasn garanti edecek ve Yahudi
gne sk dzenlemeler getirerek bir White Paper yaynlad.182
Akdeniz filosu Uzak Douya doru ilerlerse, blgelinin talyanlara kalaca
varsaylyordu. Bu durumda en iyisi ngiltere iin Msr ve Svey Kanaln korumak olacakt.
ngiliz askeri uzmanlar Filistine sava zaman ihtiyalar iinde bakmaya baladlar. Neticede
Filistinin barn salanmas ngiliz askeri gvenlii asndan nem kazand. Sava zamannda
buradaki askeri birlikler Msr ve Svey kanalna gnderilebilirdi. talyanlar Kzl Denizin
giriini kontrol altnda tutarsa, Habeistann stratejik konumu nedeniyle ngilizler Iraktan
Filistine, oradan da Msra geebilirdi. 183
Bu koullar Filistinin stratejik nemini ngilizler asndan bir kez daha arttrd. Hayfa
liman 1935de tamamland. Irak tan Hayfaya boru hatt kuruldu. Sonunda Filistin, ngiliz
imparatorluk sistemi iinde hava kuvvetleri, haberleme gibi nemli bir merkez ve ayn zamanda
Afrika ve Asya arasnda bir kpr idi. Fakat bu durum ngilizlerin yapt anlamalara kar Arap
milliyetileri arasnda huzursuzluk yaratt. Filistindeki dorudan ngiliz kontrolnde olan slerin
nemi bir kez daha artyordu. Almanya 1936 isyann olumlu bulmu ve Alman basn tarafndan
bu isyan desteklenmiti. Kuds mfts hac Emin el Hseyin, Alman yetkililerle grme
yapmt. Ancak, Hitler, Araplarla pek ilgilenmedi. Hitler, Yahudilere olduu kadar Araplara da
karyd.184
Blgede

Filistinin

kontrol

yalnz

ngilizlerin

gvenliini

salamaya

yeterli

olmayabilirdi. Filistinde dzenin salanmas, komu Arap Devletlerinin desteinin kazanlmas

ngiltere iin nemliydi. Suriye, Irak ve Msrda talyan ve Alman propagandasyla oluan
honutsuzluu nlemede g kullanlmas ngiltere iin byk bir yk olabilirdi.
ngilizler, 2.Dnya sava kmadan nce Filistin konusunda bir eyler yapmay dnd.
Araplara ibirlii yaplmas Arap ounluun yararna admlarn atlmasyla Filistin problemini

182

Smith, a.g.e., s.102; Hurewitz, a.g.e., ss.219-226

Bassiouni, a.g.e., s.29
184
Daha geni bilgi iin bkz. Franis Nicosia, Arap Nationalism and National Socialist Germany, 1933-1939:
Ideological ana Strategic Inconpatibity, IJOMES, Vol.12, 1989, ss.353-356
183

54

zmeye alrken II. Dnya Sava balad. Ocak 1939da ngiliz stratejisi akland: unu
aklamaya gerek gryoruz, byk bir hisle Filistin de btn Arap Devletleri ngiliz
politikasyla uyum iindedir. unu stleniyoruz ki, savan kmasyla gerekli nlemler abucak
alnacaktr. Bunun iin komu lkelerle Filistinde Arap fikrinin tam uyumas salanacaktr.
Savan balangcnda Arap iyi niyetini hatrda tutmakta baarsz olursak, bu lkenin yararna
olarak Arap lkelerini etkilemeye yarayacak ngrdmz dzenlemeler yaplamayacaktr.185
Bunlar yeni deildi. ngiltere Filistinde mandater konumunu muhafaza ederek Filistini
stratejik s olarak kullanmak yanlsyd. Bu 1937deki Peel Komisyonunun hazrlayp taksim
planna tersti ve Dilerinde yeni sorunlara neden oldu. Eer Yahudiler Filistinin milli bir
paras olarak tanmlanrsa ngiltere ne gibi bir mandater rol oynayabilirdi? Ancak kabine Peel
Komisyonunun raporunu esas ald. Buna karlk Siyonistlerin bu plana muhalefeti ngiltereyi
artt. Yahudiler snrlar tekrar grlrse bu plann kabul edilebileceini savunuyordu.
186

Bunun zerine yeni bir rapor hazrlanlmas istendi. Bu yeni dzenleme Dileri tarafndan

yapld ve taksime kesinlikle karyd. ngiliz politikasna Arap tepkisini ekme korkusu zerine
Dileri yeni bir komite olarak Woodhead Komisyonu atad.
Woodhead Komisyonu Ocak 1938de kuruldu. Filistini felce uratan Arap isyann iyice
izledikten sonra Kasmda raporunu tamamlad. Arap ve Yahudi devletlerinin kendi kendilerini
destekleyecek snrlarnn olmad sonucuna vard. Ancak komisyon farkl 4 plan hazrlad.
187

Planlarda Yahudilere daha az toprak verildi. Bu Yahudiler tarafndan reddedildi. 9 Kasm

1938de yaynlanan Komisyon raporunda paylama fikrinin pratik olmadn belirtti. Bu

durumda ngiltere btn Filistinin hkmeti ykmlln ald. Fakat bu durum Arap-Yahudi
ayrlnn yaknlatrlmas ihtiyacn dourdu. Komisyon Araplarla Yahudileri Londra da
gelecekte Filistine g konusu ve ilerdeki politika zerine grmeler yaplmak zere
konferansa davet etti. Eer grmelerden bir sonu alnamaz ise, ngiltere kendi bana gerekli
admlar atacakt.188
Yeni Koloni Sekreteri Malcolm MacDonald ( Weizmannn babas ile arkadat) , ubat
1939da St. James Konferansn at. O taksimi reddediyordu ve bundan dolay Siyonist liderlerle
ilikisi giderek ktleti. Neaibilerle birlikte hareket ettiler. Yemen, rdn, Suudi Arabistan,

185

Smith, a.g.e., s.103

Smith, a.g.e, s.104
187
A.Cohen, a.g.e., s.211; Armaolu, a.g.e., s.57
188
Armaolu, a.g.e. s.s.57-58
186

55

Irak ve Msrdan temsilciler vard. Yahudi Ajans nn yeleri ngiltere ve Amerikan

derneklerinden yelerdi. Araplar Yahudilerle yan yana oturmay kabul etmeyince, ngilizler ayr
ayr toplant yapt. Ortak bir nokta yoktu. Mft nn yeeni Cemal el-Hseyin bamsz bir
Arap devletinin kurulmasn isteyerek, Yahudi milli yurdunun Filistinde iptalini istedi. Weizman
bir anayasa isteyerek, Filistine snrsz Yahudi gn ngilizlerin stlenmesini istedi.
ngilizlerle Araplar bunu kabul etmediler. Araplar, Macmahonun Filistinde bamsz bir Arap
Devletine destek olacan vaad ettiini ne srd. ngiliz yeler, yazmalarda Filistinin Arap
snrlar dnda tutulduunu belirttiler. unu da aklamadan geri kalmadlar. Filistine
yerleenlerin karlar ve istekleri gz nne alnmakszn ngiliz hkmeti Filistinin
dzenlemesi konusunda serbest deildir ve ayrca, unu da aklamadan geri kalmadlar. Filistine
yerleenlerin karlar ve istekleri gz nne alnmakszn ngiliz hkmeti Filistinin
dzenlemesi konusunda serbest deildir ve ayrca Yahudi devleti kurulmasna kar bir tutum
taknarak Arap zlemlerine bir noktada karlk verilmi oldu. Yahudilere snrl toprak verilmesi
Yahudilerin kendi geleceklerini kuramamas endiesi ile kar kyorlard.189
Konferans ksa sre sonra kmaza girdi.

190

MacDonald, Yahudi ve Arap delegelerine

eitli neriler sundu. Araplar, Araplarn ounlukta olduu bir devlet istiyordu. Eer Yahudiler
ge devam etmek istiyorlarsa buna snrl bir sre iinde izin verilecekti. Fakat Araplar bu
neriyi reddetti. Araplar bamsz bir devlet istiyorlard. MacDonald Siyonistlere unu teklif etti;
Onlarn Filistindeki varlklar Araplarn rzas zerine tannacakt. Bu Balfour Deklarasyonunda
bahsedilmeyip Hseyin ile McMahon arasndaki yazmalarda deinilmiti. Yahudiler buna pek
yanamad ve Filistinde garantrlk ile gn devam etmesini istediler. Arap devletlerin
hkmet nerisini kabul etme arzusuna ramen konferans dald. Fakat Arap Devletlerinin
temsilcileriyle grmeler devam etti. Bunlar gelecek 10 yllk gei sresi iinde Filistinin
bamsz bir devlet olmasn nerdiler. Grmeler 1939 Maysna kadar srd. Bu srada
Almanya, ekoslovakya ya talya ise Arnavutlua girdi. 7 Maysta Alman-talyan ittifak
imzaland. Bu gelimeler zerine ngiltere Araplarla grmeye karar verdi ve 17 Maysta
ngiltere kendi mandater ykmlln tekrar gzden geirip, Arap ounluun hakim olduu
bamsz bir Filistini benimser gzkt.

189
190

A.Cohen, a.g.e., s.213

Grmeler iin bkz. R.M. Cowry, a.g.m., s.257

56

Yaynlanan raporda, Majestelerinin hkmeti inanyordu ki Barfour deklarasyonunda

hayat bulan mandaterliin yaps lkede Arap Nfusun istei dnda bir Yahudi devleti
kurulmasna niyet etmemiti eklinde ifade kullanlyordu. Her eyden nce bamsz bir Filistin
devletinde Yahudi milli yurdu yaratlmasn istemiti. 5 yl iinde 15.000 Yahudi nin Filistine
g etmesine izin verilecekti.

191

Bundan sonras da Araplarla yaplacak anlamaya gre

belirlenecekti. Buna ek olarak ta 25.000 mltecinin girmesine izin verilecekti. Yahudilere snrsz
toprak transferi ky eridi ile snrlandrlacakt. Bu rapor 10 yl iinde bamsz bir Filistin
devleti ngryor ve ayn zamanda Yahudiler toplam nfusun 1/3 n geemeyecekti. ngiliz
hkmeti iki tarafta reddetmedii srece, bu periyotta Yahudi ve Araplara kendi kendilerini
ynetme konusunda yardmc olacakt. 10 ylsonunda Filistinde bamszlk iin uygun koullar,
ibirliini meydana getirecek dzeye erimemise, ngiltere Yahudiler, Araplar, Arap Devletleri
ve Milletler Cemiyetine alnacak tedbirleri danacakt.
Araplar ve Yahudiler 1939 Whide Paper n reddetti. Yahudi Ajans, Balfour
deklarasyonundan beri yaplan vaadlere ve uluslar aras hukuka uymadn belirttiler. Yahudiler
White Papern dayanarak arac olarak grldn akladlar. Ben Gurion hibir White Paper
olmasa da bu savata ngiltere ile savaabileceklerini ilan etti. Yahudilerin zor durumunu yanstan
bu tutum ngiltere tarafndan aka biliniyordu. 192 Dier yandan, Filistin Araplar, Yksek Arap
Komitesi de White Paper reddetti. nk Yahudi gn durduracak ve ksa zamanda bamsz
bir Filistin devletinin kurulmasn salayacak bir ierik tamyordu.
ngiltere Siyonistleri anlamaya raz etmeye alt. ngiltere Araplarn ne srd gn
sk denetlenmesinin kabuln istedi. Yahudiler ise Dou Avrupa ve Almanya dan kap gelmek
isteyen Yahudilere snrsz g savundular. Weizmann, ngilizlere siz burada Araplarn rzas
ile mi duruyorsunuz diye soruyordu. 1939da durum deimiti. Siyonistler, Filistine serbest
girii savunuyorlard. Faizmin ykselmesi Yahudileri Filistine, Araplarn kar kmasna
ramen yneltti. Zaten baka alternatifleri yoktu. Fakat ngiltere nin kendi gvenlii iin
bastrmas, bu kez ngilizleri Araplara yaknlatrd.
Bu anlamda, 1917deki Balfour deklarasyonundan 1939un Wihite Paperi uygun bur
yapdayd. leri ki sava mcadelesinin stratejik gerekleri sonucuydu. Balfour deklarasyonu
Avrupa Yahudiliinin gerek karlarn yanstrken, 1939 White Paper gerek Arap gerekse

191
192

Peter Mansfield, The Middle East, London, 1973, s.349

Bu konferans Yahudilerin Filistine gne sk snrlandrmalar getiriyordu. A.R.taylor, a.g.e., s.80

57

Yahudiler arasnda iyi ilikileri salayamad. Balfour deklarasyonu ngiltereye Yahudi g ve

milli yurdu konusunda Arap isteklerini de hesaba katarak atlacak admlar konusunda hibir
ykmllk ngrmemiti.
Filistin Araplar ve Yahudileri iin White Paper byk beklentilerin boa kmasyd. Her
iki taraf da tatmin edemedi. Filistindeki Araplar lidersizdi. Ilml Arap liderler, al Khalid ve AlNeaibi gibi kiiler gelecek iin mitliydiler. Ama hala Yksek Arap Komitesinin gc
bykt. Arap isyan ngiltere yi Araplarla grmeye zorladn ortaya koydu. Bu Araplar
arasnda iyimser beklentileri de beraberinde getirdi. Yksek Arap komitesinin White Paper
kabul etmemesi, 1918deki grmeler zerine temellendirilmiti. Siyonistler de Filistinin her
hangi bir parasnn verilmesini kabul etmiyorlard.
White Paper oku, ngiltere ile var olan ilikilerin tekrar gzden geirmesine neden oldu.
Ben Guriona gre, 1930larn olaylar ve White Paper unu ispatlad, Yahudiler dier byk bir
devletin desteini arayacakt. Bu da A.B.D idi. Ben gurion Yahudilerin kendi kaderini
kendilerinin belirlemesi konusunda srar ederek, ngiliz politikasn nemsemedi. ngiliz askeri
ile Orta Dou da ibirlii yaparken bu ibirliinden silah alarak ve sava sona erdiinde
ngilizlerle bir atma iin Yahudileri hazrlama yoluna gitti.
Filistinde Araplarla Yahudi cemaati liderlik ve ekonomik gelime asndan ayrlmaya
devam etti. Ekonomik bakmdan Araplarla Yahudiler arasnda byk bir uurum vard. ngiltere
II. Dnya Savana girdii zaman 1939 White Papern da 193 Filistin politikas revize edilmesine
ramen ne Araplar ne de Yahudileri tatmin edebildi. ngiltere Filistinde stratejik ve askeri
pozisyonunu koruyarak, Hindistan ve Uzakdou ile iletiimin kesilmemesini salamak istedi.
Ksa zamanda stratejisini, ngiltere nin sava stratejisine hizmet edip, gelecekte Filistinde
ngilizlerin stlendii politikay uygulamay da kolaylatracak ekilde deitirdi.

193

Fraser, a.g.e, s.23

58

3) 19391948 Dnemi
1939 Yl dnya tarihi iin bir dnm noktas oldu. Avrupa bir savaa hazrlanyordu.
Hitler Almanyas dnyann yeniden ekillenmesini ve bu ekil iinde Almanya nn stn bir
konuma gelmesini istiyordu. Bunun gereklerini Almanya ok gemeden yapmaya balad. 15
Mart 1939de ekoslovakya y igal etti. Ayn yln Nisan aynda bu kez talya, Arnavutlua
girdi. Bunlardan daha nemli bir gelime 23 Austosta oldu. Bu tarihte Sovyet-Alman
saldrmazlk pakt imzaland. Bu gelime zerine ngiltere Polonya ile bir ittifak yaparak,
herhangi bir saldrya urad zaman, ngiltere bu lkeye gerekli yardm garanti etti. ngiltere,
Sovyetlerin niyetinden kuku duyduu iin, Polonya nn bamszl tehdit edilir ve Polonya
buna kar koyarsa ngiltere ve Fransa Polonya nn yardmna gelecekti.194 Ancak bu Almanyay
durdurmaya yetmedi. Almanya 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrarak II. Dnya savan balatt.
Almanyann, Sovyetlerle dostluk ve saldrmazlk anlamas imzalamas ile Avrupada nemli bir
konuma geldi. Kendisinden emin olarak Polonyaya saldrd. 3 Eyllde ngiltere ve Fransa
Almanya ya sava ilan etti. Sovyetler ise 17 Eyllde Polonyaya girdi ve Polonya topraklar,
Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda paylald.
Almanya, Norve ve Danimarka y igal ettikten sonra, 1940larn asl saldrsna balad.
Fransa y igal etti ve Fransa bar istemek zorunda kald.
22 Haziranda Fransa nn atekes imzalamasyla Hitlerin Avrupada kesin stnl
ortaya kt. Almanya nn savata baardan baarya komas Mussolini nin de Almanya
yannda savaa girmesine neden oldu. Almanya, Fransa ya saldrarak ksa sre iinde bu lkeyi
saf d brakt. Fransada Vichy hkmeti kuruldu. Ayrca bu durumda Trkiye nin imzalad
1939 ngiltere-Fransa-Trkiye ittifak da ilemez duruma geldi. talya, 10 Haziran 1940da
Fransaya sava ilan ederek II. Dnya Savana katld. Almanya-talya blou ile kar karya
kalan ngiltere, Almanya ya kar hava saldrsna balad. ngiliz uaklarnn bombalamasna
Almanlarda karlk vererek 1942ye kadar ngiltere yi youn bir hava saldrsna balad. ngiliz
uaklarnn bombalamasna Almanlar da karlk vererek 1942ye kadar ngiltere yi youn bir
hava saldrsna tuttu.
Almanlar Afrikada ilerleyerek Msr nlerine kadar geldi. Al-Amenien de Almanya nn
eline dt. Bu Msra yakn stratejik bir blgeydi. Ancak ngilizler abuk topanlanarak buray
Almanlardan geri ald. Almanya nn Msr tehdit etmesi ayn zamanda Svey Kanalna da
194

F.Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi, s.292

59

ynelik bir tehditti. Ruslar Stalingradta Almanlarn durdurmas, Amerikan deniz gcnn de
Pasifikte Japonlara kar zafer kazanmas sonucunu yava yava ortaya koydu. Almanya, Rusya
ya 1941de saldrya geti. Bu Almanya iin bir hatayd. Amerika savaa Japonya nn 7 Aralk
1941de Pearl Harboordaki Amerikan stlerine saldrmasyla girdi. 11 Aralk 1941de A.B.D.
Almanyaya sava ilan etti.
Orta Douda ise u gelimeler oldu. Savan balarnda ngiltere 1940 n ortalarnda
olduka zor durumda kald. talyanlarn Libya y igal etmeleri, ngilizlerin Msr ve Filistindeki
konumlarna direk tehdit oluturuyordu. talyanlar srekli ngiliz konvoy ve ikmal yollarna
saldryorlard. Bu gelimeler karsnda da Svey kanal ngiltere iin hayati nem tamaya
balad. Buna paralel olarak da Filistinin stratejik nemi de artt. Hayfada 1940da tamamlanan
petrol boru hatt, ngiliz uak filosu ve donanmas iin ok byk neme sahipti. ngilizler
buradaki petrol kullanarak, karlalabilecek yakt skntsn gidermeyi baard.
Rommel in l savalarnda

195

baarl olmas ve arkasndan Libya y igal etmesiyle

beraber, ngiltere Yunanistan terk etmek zorunda kald. Rommel Mays 1942de
skenderiyenin 20 mil yaknna geldi. Ancak daha fazla ilerleyemedi. Almanlarn savata baarl
olmas Arap lkelerini de etkiledi ve 1941 Nisannda Irak Babakan Rait Ali el-Geylani, Irak
askeri gcne ngilizleri kuatma emrini vererek Almanlardan askeri yardm istedi. ngilizler
buna hzla karlk vererek El-Geylaninin abalarn boa kartt. Bu durumdan Mft Hac
Emin el-Hseyinde etkilenerek kat. Kuds mfts olan Hseyin, 1936 genel grev sonucunda
ngiliz ynetimince tutuklanmak istedi. Bunun zerine Lbnan a kat. II. Dnya Sava
srasnda genellikle Almanya da kald. Fransa da kurulan Alman yanls Vichy hkmeti Suriye
den Iraka geecek Alman uaklarna gei izni vermiti. Yahudi askeri birliklerinden 196 yardm
alan ngilizler, Suriye yi igal ettiler ve arkasndan da Temmuz 1941de Lbnana girdiler.
Savan balamasyla C.Weizmann, Yahudilerin mttefik kuvvetlerine destek verdiklerini
aklad. 30.000 Yahudi gnllnn savamak iin topland. Buradaki ama Yahudi Lejyonu
oluturmakt. Bu daha sonra Yahudi silahl kuvvetlerinin nvesini oluturacakt.
Orta Douda Alman tehlikesinin artmas, bu kez ngilizlerin Araplara ne kadar
gvenecei konusunu gndeme getirdi. Burada ngilizlere kar olan Alman yanls Arap hareketi
ngilizleri ok zor durumda brakabilirdi. Fakat Hitler Almanya s Filistin konusunda kaytszd.

195
196

Armaolu, 20. Yzyl s.386

Richard Deacon, srail Gizli Servisi, stanbul,. 1993. s.33

60

Almanya iin Filistin de bir Yahudi devleti kurulmasna dikkat etmiyordu.197 te bu durumda
ngiliz Dileri Bakan Antony Eden

198

Almanya Suriyeye saldrmadan nce, bir deklarasyon

yaynlayarak, Arap birlii kurma giriimlerine destek vereceini belirtti.

199

savan sonunda bamszlnn tannacan belirtiliyordu. De Gaullede

Burada Suriyeye

200

ngiliz grn

paylatn belirtti. Bu kez Siyonist liderler bundan kuku duymaya baladlar. nk bu

durumda Yahudi Milli Yurduna varolan ngiliz destei azalabilirdi.
1943 ylna gelindiinde Filistin ve Msr zerindeki Alman tehdidi giderilmiti.
Yahudiler, ngilizlerle askeri ibirliine giderler, ayn zamanda da ngilizlerin yaynladklar
deklarasyon etkisini azaltmaya altlar. ngilizler bunun farknda olmalarna ramen fazla
nemsemediler. 201
Sava srasnda Araplarla Yahudiler arasnda yaanan bir baka sorun ise g olayyd.
1938de Yahudi liderler illegal g desteklediler. Gestapo basks sonucu Avrupadan kaan
Yahudilere Filistin de yer amak istiyorlard. G kolaylatrmak ynnde ngilizlerle Yahudiler
sk sk ibirliine gidiyorlard.
Ancak McDonaldn Beyaz Kitab Yahudilerin Filistine g etmesini snrlandryordu.
Bu da Filistinde bir Yahudi ounluu oluturma amacn tehdit ediyordu. Filistinli Araplarn
direnii ve Arap devletlerin basks zerine ngiltere nin byle bir adm atmasna neden olmutu.
Ayrca, ngilizler, Alman ajanlarnn Yahudi gmenler arasna karabileceklerine dair korku da
duyuyorlard. Nazilar, yasa d Yahudi gn destekliyor ve bu yolla Orta Dou da ngilizler
iin sorunlar yaratma amalanyordu. 202
ngilizler politik davranyordu. ngilizler stratejik adan olaya bakyordu. Gerektiinde
Yahudi davasn desteklemekten vazgeebilirlerdi.
Bu olay Yahudiler iin ngilizlerin tipik karc bir davrann gstergesiydi. ngilizlerle
gerektiinde mcadele edilmesi sonucuna vardlar. Ve ngilizler Msrda Alman yanls bir

197

R.Metka, Nazi Germany ve Palestine Question, MES, January 1969, Vol.5, No.1 ,s.222
Antony Eden (1897-1977) Babakanlkta yapan Eden, o dnemde 1940-1945 aras ngiliz Dileri Bakanyd.
199
P.Mansfield, a.g.e, s.463
200
Charles de Gaulle (1890-1970) II.Dnya sava srasnda byk sorumuluk stlenen Fransz Generali, 1943te
karargahn Cezayire tad ve burada General Henri Giruad ile birlikte Fransz Mullu Kurtulu komitesi bakan
oldu.,
201
Smith, a.g.e., s.114
202
Abdalvehap M.El-Messiri, Siyonist Yerleme Smrgeciliinin belirgin zellii , Siyonizm ve Irklk, s.163
198

61

gsteri sonucunda Kral Faruku milli bir lider olarak kabul etti ve Al-Nahhas Babakan oldu. 203
ngilizler politik davranyordu. Gerektiinde Yahudi davasn desteklemekten vazgeebilirlerdi.
Sava esnasnda Yahudiler silahl bir g haline geldi. Hagana, Yahudilerin silahl gc
haline geldi. ngilizler savatan sonra, Amerikan siyonizminin desteini kazanacak BenGuriondan ekinmeye balad. Weizmann daha lml bir kiiydi. Bu durum Mays 1942de
Biltimore Konferansnn dzenlenmesi ile sona erdi. 204
Konferans Weizmanna yakn kiiler tarafndan organize edildi. Amerikan Yahudi
Organizasyonu birletirilerek, Siyonizm yararna kullanlmak istendi. Bylelikle Amerikan
Yahudilerinden politik ve mali destek salanarak Filistine Yahudi gne imkan salanacakt.
Konferansta Filistine gn serbest braklmasn ve Yahudi ajansnn bu g zerinde
kontrolnn tannmas istendi. Sava sonunda demokratik dnya dzeninde yer almas iin
Filistinde bir Yahudi Commonwealth kurulmas talep edildi. Biltmore konferans Amerikan
Yahudilerini harekete geirdi. Buradaki Yahudiler ok aba gstererek Amerikan kongresini
etkilemeyi baardlar. Bu kongre ile birlikte Siyonist hareketler yeni bir dinamizm kazand. 205
1942 ylnda ngiltere nin sava sonras Orta Doudaki konumu hakknda yazlan
raporda Mandater devletlerin bamszln kazanacana deiniliyordu. ngiltere asndan
blgede stratejik pozisyonunu koruma iin gerekli anlamalarn yaplmas hayati nem tayordu.
Bu adan Filistin olduka nemliydi. Eer mandaterlik sona ererse, ngiltere, Hayfa-Badat yolu
ve Hayfa-Kerkk petrol boru hattnn emniyetini salamak iin Hayfa da kalabilmeliydi. Askeri
sler bu gibi yerleri korumak iin gerekliydi. Ayn gnlerde gelecekteki Filistinin stats iin
almalara da baland.
1939 balarnda Arap isyan sonunda Yksek Arap komitesi baarsz olmutu. Birok
lideri srgne gnderilmi ve Kuds mftsnn lkeye girii yasaklanmt. Savan kmasyla
birlikte, Filistindeki ngiliz grevliler Mft ile grmeye alt. ngilizler Beyaz Kitap iin
Mftnn desteini istiyorlard. Bunun yannda ge sk denetim vaad ediyorlard. Mft bu
nerileri reddetti. Kendisi de 1941 Nisannda ngiltere ye kar ayaklanan birliklerin yannda yer
ald. Fakat bu baarsz olunca rana oradan da bir yolunu bulup Almanya ya gitti. Orada, sava
sresince Almanya ya destek oldu.

203

Nahhas Paa ( 1876-1965) Msrl devlet adam ve Waftn lideri olarak 1952 ylna kadar Msrn siyasal
yaamnda etkili oldu. Kraln kararsz tutumu zerine Kral, ngiliz yanls Nahhas Paa y Babakanla atad.
204
Biltimore konferans iin bkz. B.Postal- H.W.Lewy, a.g.e., s.84; Postal, a.g.e., s.84
205
Taylor, a.g.e., s.92

62

Filistin komitesi 1943 Temmuzunda kuruldu. Amac 1939 MacDonald Beyaz kitabna
alternatif aramakt. Aralkta komite taksimi tekrar nerdi ve youn tartmalar 1944 ylnn ilk
yarsna kadar srd. Eylle doru ngiliz politikas kesinlik kazanmaya balad. Buna gre
ngiltere, taksime ve bu grmeye hazrd. Bu plandan Weizmann ve Kudsteki Siyonist
liderlerin haberi vard. Yalnz Beyaz Kitabn yrrlkten geici olarak kaldrlmasn deil, ayn
zamanda da ngiltere, Amerikan gvencesini de reddediyordu. Eden, Filistinde Birlemi
Milletlerin uygun grd bir plan yrrle koyacakt. Bu plan taksim tezinde birok deiiklik
ngryordu. ngilizler Filistin iin kesin karar alamamt. Sava sonunda Filistin konusunda
H.Morrison bakanlnda bir komite kuruldu. Bunun hazrlad raporda taksim ngrlyordu.
2.raporda ise Filistinde niter bir devlet ngrlmt. Son raporda ise bir zm nerilmemiti.
Alternatifler vard. 206
Fakat taksim uygun bulunmad. Ancak Yahudi terrist faaliyetleri sonucu askya alnd.
Churchill dneminde taksim bir daha grlmedi. 1945de ngiltere de i partisi iktidara
gelince, bu mesele ile tekrar karlat.
Yksek komitenin dier yeleri ngilizlerle grt. stiklal ve Filistin Arap partisi 1942
ylna gelindiinde tekrar faaliyetlerine balad. Bunlar genelde Mftnn yaklamndan uzak
durdular. 1939 Beyaz kitab kabul edilir bularak

207

, youn Alman propagandasndan

etkilenmediler. 1939 MacDonald Beyaz Kitab Yahudilere toprak satn kstlamt. Bu

Filistinli Araplar lehine olan bir davrant. Sava srasnda Filistin Araplar soukkanlln
korudu. Filistinde ok miktarda ngiliz askeri personeli vard. iddetli ekonomik kriz altnda
kalan Filistin Araplar, Filistine giren malzeme ve hizmetlerden yararlanyorlard. Bu ngiliz
askeri gc sayesinde idi. Kyller bu durumdan istifade ederek, ksmen de olsa refahlarn
artrdlar. Ayn zamanda ngilizlerin ihtiya duyduu igcn salayarak isizliin de azalmasn
saladlar.
Avrupada 1945de sava sona erdiinde, Filistin Arap Partisi, Araplar arasnda byk bir
politik gc sahipti. Bunun yannda istiklal partisi de vard. stiklal de hayli etkin bir
konumdayd. ki parti arasnda nemli bir farkllk olmasna ramen, ortak paydalar Siyonizme
kar olmalaryd. stiklal partisi 1939 White Paperda belirtilen artlarn yerine getirilmesini
istiyordu. Siyonistler ise buna karyd ve Filistine gn devamndan yanayd. Ancak bu sayede

206
207

F.Armaolu, a.g.e., s.64,: A. Cohen, a.g.e. s.33

Walter Lehn, Yahudi Ulusal Fonu: Bir Ayrm Arac, Siyonizm ve Irklk, Ankara, 1985, s.95

63

Yahudilerin ounluk haline gelebileceine inanyorlard. Filistin Arap partisi ise Yahudi milli
Yurdunun kaldrlmasn istiyordu.
Arap devletleri Ekim 1944de skenderiye de topland. Bunun sonunda skenderiye
Protokol yaynland. 208 Burada ekonomik ve politik amalarn birbirleriyle uyum iinde olaca
karar alnd. Filistin bunun dnda tutulmutu. Filistin konusunda u grlere yer verildi:
Filistin Arap dnyasnn nemli bir parasdr. Arap dnyasnda Filistin Araplarnn haklarna
dokunulamaz. Bu olmaynca blgeye bar ve gvenlik gelmez. Ayrca Avrupa diktatr
devletleri tarafndan Yahudilere kar yaplan hakszlklar onaylamyor, fakat Yahudi sorunu
Siyonizmle ele alnamaz, grlerine yer veriyordu.
1945 Martnda Arap ligi kuruldu ve bu lig skenderiye Protokoln kabul ettiini
aklad. Bu dnemde Filistinin mdafaas iin somut neriler ortaya kondu. Bamsz
olmamasna ramen, Filistin gereinin tannmasn, Batl devletlerin Siyonizmi tanmamasnn
salanmasn istiyordu. 209
Suudi Arabistan Kral bni Suud, Rooseveltle 1945 baharnda grerek, ondan Arap
liderlerde grmeden Filistin konusunda adm atmama vaadini ald. Ancak Amerikallar genelde
blgede gvenliin olmasn istiyordu. Bat, ekonomik adan hayati neme sahip olan petrol
sahalarnda huzursuzluk istemiyordu. Fakat Roosevelt lnce Filistin konusu gndemin dna
kt.
Konu Trumann bakan olmasyla yeniden gncelleti. Rooseveltin yerine geen
Truman, Filistin problemini zmek arzusundayd. ngilterede ise ii partisi iktidara geldi. i
partisi Filistinde yalnz bir Yahudi devleti deil, ayn zamanda Arap Nfusun rdne
transferini de isteyen bir deklarasyon yaynlad. Bu Siyonistlerin isteiydi. Bylece Siyonistlerle
ngiliz Hkmeti arasnda tam bir gr birlii ortaya kt. 210
II. Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Siyonistler uluslar aras abalarn arttrdlar.
Yalta konferans nnda Filistin konusu ele alnmamt. Bunun zerine Siyonistler ilgilerini
A.B.D. zerinde younlatrdlar. 1945 Austosunda Truman, ngiliz Dileri Bakan Attleeden
Filistine 100.000 Yahudiyi kabul etmesini istedi. Truman, Yahudilerin Filistine g etmesini
iyi karlyordu. 211 Ancak Attlee, Filistinin bu miktarda bir mlteciyi kaldramayacan bildirdi.

208

Armaolu, a.g.e., s.68

Smith, a.g.e., s.119; Hurewitz, a.g.e, s.246
210
Taylor, a.g.e., s.97
211
Taylor, a.g.e., s.126; Bruce J.Everson, Truman Palestine and the Cold War, MES, 1992, Vol.12, No:1,s.120
209

64

Trumann bu teklifinin Araplar kzdrmas zerine A.B.D. Ynetimini Yahudilerin ve Araplarn

grne bavurulmadan nihai bir karar desteklemeyeceini bildirdi.
Bu durum A.B.D. yi Filistin konusu ile fiilen alakadar olma konumunda brakt. II.
Abdlhamid Yahudilere Filistinde yerleme hakkna kstlamalar getirmiti. Ancak o dnemde
bile A.B.D. Yahudilerle ilgilenmi ve Yahudilerin Filistine yerleme hakkn her zaman
savunmutu. Ayrca ngiltere, 3 Aralk 1924de A.B.D ile imzalad bir anlama ile manda
ynetiminde yapaca deiiklii A.B.D onayna sunacakt.212 10 Aralk 1945de de AngloAmerikan Aratrma Komisyonu kuruldu 213 komisyon raporunu 20 Nisan 1946da tamamlayarak
Trumana sundu. Buna gre Filistine 100.000 Yahudi yerletirilecek, toprak sat snrlamalar
kaldrlacak, blgede ne Yahudi ne de Arap devleti kurulacak ve Birlemi Milletler vesayet
rejiminin ilemesine kadar, Filistin ngilterenin ynetimine braklacakt. 214
Komisyon raporuna ngiltere tepki gsterdi. Bu rapora Araplar da muhalefet ediyorlard.
Araplar, Filistine ge ve Yahudilerin toprak satn almasna kar kyorlard. Bu rapor
nedeniyle Araplar, A.B.D den kuku duymaya baladlar.
Bu rapor aslnda kimseyi memnun etmemiti. Rapora Yahudiler de kar kt. BenGuriona gre bu rapor, 1939 Beyaz Kitapn ( White Paper) bir baka ekli idi. Yahudilere
gre Utan verici bir belge idi. 215 Yahudilere kstl toprak satn ngryordu.
Sonuta raporu destekleyen tek lke A.B.D kalmt. Oysa A.B.D. raporu uygulamaya
koyacak aralardan yoksundu. Bakan Truman, zorunlu olarak ngiltere ile uzlama yollarn
arad ve A.B.D ile ngiltere arasnda bir komisyon kurulmasna karar verildi. A.B.D. tarafndan
Henry F.Grady, ngiltere tarafndan ise Herbert Morrison atanarak, ortaya kan gr
ayrlklarn gidermek iin grmeler balatld.
Bu grmeler ngiltere ve denetiminde Filistinin kantonlarna ayrlmasn ngren ve
gereklemesi imknsz bir proje olan Morrison-Grady planyla sonuland.

216

ki federal devlet

ngrlyordu. Bu plan Araplar ve Yahudiler tarafndan reddedildi. Bylece Filistin konusunu

zme giriimleri baarszlkla sonuland.

212

J.C.Hurewitz. Trk-Amerikan ilikileri ve Atatrk ada Dncenin nda Atatrk, stanbul, 1983, s.495;
Armaolu, a.g.e., s.37: Bassiouni, a.g.e., s.39.,
213
Hurewitz, Diplomacy, s.264
214
Hurewitz, a.g.e, ss.265-266
215
Edward Said, Filistin Sorunu, stanbul, 1985, s.151
216
Taylor, a.g.e., s.104

65

Buna ramen ngiltere, bu plan tartmak iin Araplarla Yahudileri Londra ya davet etti.
Siyonistler bu toplantya katlmay reddettiler. Ayrca Arap Yksek Komitesi de grmelere
katlmad. Msr, Irak, Suriye, Lbnan, Suudi Arabistan, rdn ve Yemen toplantya katldlar.
9Eyll 1946da yaplan toplantda sorun yine Yahudilerin Filistine g konusunda younlat.
Konu Araplar tarafndan yine reddedildi.
Toplantya katlan Arap devletleri bamsz bir Filistin devletinin kurulmasn istiyorlard.
Bir anayasa ile aznlk haklar korunacakt. Kurulacak Filistin devleti, ngiltere ile ittifak
anlamas yapacakt. Bu durum unu gsterdi ki, Araplar taksim planna kesinkes karyd. Doal
olarak da toplant bir karara varmadan dald.
ngiltere sorunu zmek iin kararlyd. Bu nedenle 1947 de 27 Ocak13 ubat arasnda
tekrar bir konferans dzenledi. Taraflar ayn masaya oturmad iin ngiltere taraflarla ayr ayr
grt. Bundan da bir sonu alnamad.

217

Bunun zerine ngiliz hkmeti Bevin Plan n

benimsedi. Buna gre Filistin be yl iinde bamszlna kavuacak, Filistin topraklar Arap ve
Yahudi kantonlarna blnecek, Kantonlarda Yahudi Arap ibirlii salanacak, ayda 4.000
Yahudinin gne izin verilecek ve bu iki yl iin geerli olacakt. 218
Bu plan Yahudiler kabul etmediler ve taksim tezinde srarlarn srdrdler. Bevin
Plann Araplar da kabul etmedi. Araplar bamsz Filistin devleti zerinde srar ettiler. Bu kabul
edilmez ise Birlemi Milletlerde zlmesini istediler.
13 ubat 1947 de kinci Londra konferansnn baarszlkla sonulanmas zerine ngiliz
kabinesi konuyu Birlemi Milletler e gtrme karar ald. 219
1947 ylnda Araplar nfus olarak Yahudilerin iki katyd. 1.269.000 Araba karlk
608.000 Yahudi vard.

220

Yahudiler Araplara gre aznlk olmalarna ramen, uluslar aras

alanda Araplardan daha etkili bir konumdaydlar. Nfusa paralel olarak Filistin topraklarnn
byk ksmna da Araplar sahipti.
Birlemi Milletler, 28 Nisanda topland ve 15 Maysta Birlemi Milletler Filistin zel
Komitesi nin 11 yeden olumasna karar verildi. Komitenin kuruluu 7 oya karlk 45 oyla
kabul edilmiti. Trkiye bu oylamada Araplarla birlikte hareket ederek komitenin kurulmasna
red oyu verildi.
217

A.Cohen, a.g.e., s.404

Fraser, a.g.e, ss.35-38: H.Levenberg, Bevins disilusioment: The London Conference, Autumn 1946. MES,
October 1991, Vol.27, No.4 , s.624
219
Hallum, a.g.e, s.174
220
Bassiouni, a.g.e, s,40

218

66

Komite, Filistine giderek hem Yahudilerin hem de Araplarn fikirlerini sordu. Filistinde
incelemeler yapt ve her iki tarafn taleplerini dinledikten sonra 1 Eyll 1947de raporunu
tamamlad.
Komitenin raporunda oy okluu ile kabul edilen bir ounluk Plan ile birka ye
tarafndan desteklenen bir Aznlk Plan vard. Bunun yannda birde oybirlii ile kabul edilen
prensipler vard. Bunlar, Filistinde manda ynetimine son verilmesi, Filistinin bamszl,
Filistinin ekonomik btnlnn korunmas, kutsal yerlerin Birlemi Milletler tarafndan
korunmas gibi kararlard.
ounluk Planna gre, Filistin, Arap Devleti, Yahudi devleti ve Kuds blgesi olmak
zere 3e ayrlyordu. Bu devletler 1 Eyll 1947den itibaren iki yllk gei dneminden sonra
bamsz olacaklard. Bu iki devlet arasnda ekonomik birlik olacakt ve Kuds, Birlemi
Milletler denetimine braklacakt. Rapora gre, Yahudilere daha fazla toprak veriliyordu. 221
Aznlk Plan ise Kuds bakent olmak zere Filistin Federal devleti kurulmasn
neriyordu.
Birlemi Milletler, bu raporlar grmek zere, btn Birlemi Milletler yelerinin
temsil edildii bir ad hoc 222 komite tekiline karar verdi.
ngiliz temsilci, bu komite de yapt konumada lkesi ngiltere nin Filistinden
ekileceini aklad. ngilterenin bu karar almasnda Filistindeki ngilizlere ynelik Yahudi
terrnn etkisi byk olmutu.
Filistin Araplarnn grleri Arap Yksek Komitesi tarafndan dile getirildi. Burada
Araplarn Yahudilere direneceini, Balfour deklarasyonunun hukuki temeli olmad ve Yahudi
gne btn Araplarn kar olduunu vurgulayarak Filistinde tek bir bamsz Arap devleti
kurulmasn istendi.
Yahudi Ajans temsilcisi Aznlk Plann reddetti. Yahudiler de Filistininde tek bir
Yahudi devleti kurulmasn istediler. Ancak daha sonra ounluk plann desteklemeye baladlar.
A.B.D ise Filistinde taksimi destekliyordu. zellikle bakan Truman taksimi desteklemiyordu 223
Ad hoc Komitenin 25 Kasmda kabul ettii karar tasars tavsiye kararolarak genel
kurula gnderildi. Genel Kurul, ounluk plann tartt. Filipinler, Yemen, Yunanistan, ran,
Msr, Suudi Arabistan, Suriye, Lbnan, Haiti, Pakistan, Kba ve Irak, Filistin halknn kendi
221

Taylor, a.g.e, s.140; Hurewitz a.g.e., ss. 285-289

Armaolu, a.g.e., s.86; Ltfullah Karaman, Uluslar aras likiler kmaznda Filistin sorunu, stanbul, 1991, s.41
223
B.J. Everson, a.g. e.s.122
222

67

kaderini kendisinin tayin etmesine dair temel ilkeyi Birlemi Milletlerin ihlal dile getirerek kar
ktlar. Bu lkeler, Filistinde bir federal devleti destekleyen Arap ve Yahudi devletleri iinde
aznlk haklarnn korunmasn isteyen bir teklif ne srdler. A.B.D. buna kar kt ve bu
giriim sonusuz kald. Sovyetler Birlii de taksimden yana tavr koydu.
Sonuta, 29 Kasm 1947de Birlemi Milletler, ounluk plann 13 red (Yunanistan,
Msr, Kba, Afganistan, Hindistan, ran, Irak, Lbnan, Pakistan, Suudi Arabistan, Suriye,
Yemen ve TRKYE ), 10 ekimser oya karlk 33 oyla kabul etti. Bu suretle Filistin, Araplarla
Yahudiler arasnda blnm oluyordu.
Birlemi Milletlerin bu karar bir Yahudi devleti kurulmasn garanti etmiyordu. A.B.D.
Yahudi yanlsyd ama elinde zm iin hibir nerisi de yoktu.
Araplar ise Filistinin Arap denetiminde olmasn istiyorlard. Arap dnyasnda da gr
birlii yoktu. Araplar arkasndan srkleyecek bir lider mevcut deildi. zellikle rdn ayr bir
kulvardayd ve Filistinde taksimi savunuyordu.
Yahudiler, Araplara gre daha avantajlyd. nk A.B.D ve ngiltere zerine etkileri
fazlayd. Ayrca sava tecrbesi edinmi askerlere sahiplerdi. Amalar belliydi ve Filistinde
ngilizlere kar bu tarihlerde artan bir biimde iddet eylemlerine baladlar. Bunu ksa bir sre
sonra Arap-Yahudi atmas izledi. 224
iddet eylemleri karlkl srd. Yahudi saldrlarna Araplar da karlk verdi.
Yahudilerin Araplara saldrs ile 300.000e yakn kii evlerini, yerlerini terk etti.

225

Bunun

zerine Araplar kar nlem olara harekete geme hazrlklarna baladlar. Araplarn boaltt
yerler Yahudiler tarafndan doldurulmaya alld. Artk Yahudi Devleti kurulabilir ve Arap
aznl barndrlabilirdi. 1948 sava srasnda Yahudiler, geici Arap mlklerini ele geirmek
iin, kard bir kararda srail silahl gleri tarafndan igal edilen, teslim alnan ya da iince
yaayanlarca ksmen ya da tamamen boaltlm alanlar terkedilmi sayld. Bu karar, Filistinli
Araplarn topraklar ve mlklerinin Yahudilerin eline gemesine byk imkn tand.
Nihayet 14 Mays 1948de David- Ben Gurion srail devletinin kurulduunu ilan etti. 226
Bylelikle srail fiilen kurulmu oldu ve Yahudilerin asrlarca sren zlemi de sona erdi.
224

Hrriyet, 1 Mays 1948

Don Peretz, Israel and Palestine Arabs, Washington, 1958, s.149
226
Yahudi devletinin kurulu bildirisinde, srailin Yahudi halknn tabii ve tarihi hakk ve Birlemi Milletler
Genel Kurulun kararyla kurulduu belirtildi. Bu devletin btn vadandalar iin rk, cins ve dini inan ayrm
gzetmeden sosyal ve siyasal eitlik salayaca ngrlyordu. Keesinge Contemporary Archives,. 146-1948,
s.9275
225

68

Orta Doudaki gelimeler karsnda Trkiye konuya ilgisiz kalmamt. 1945-1947

arasnda Trkiye, henz Bat ekseninde bir politika izlemekten uzak olduu iin Arap lkelerine
daha yakn duruyordu.
Orta Douda Msr, Arap dnyas liderliine soyunmaya balamt. Msr, Suriye ve
Suudi blouna kar Irak endie duyuyordu. Bu lkeler Sovyet etkisine kaplabilirdi. Irak
Babakan Nuri Said, Msrn Arap Birliinde gl olmasn istemiyordu. Bu nedenle Trkiye
ile ilikilerini gelitirme yoluna gitti ve Trkiye ye gelerek ibirlii zemini arad. 227
Bunun sonucu olarak 29 Mart 1946da Trkiye ile Irak arasnda bir dostluk anlamas
imzaland.

228

Daha sonra Ocak 1947de de rdn kral Trkiye ye geldi.

229

Bu dnemde

Trkiyenin Arap dnyas ile olan ilikileri resmi dzeyde idi. 1945de kurulan Arap Ligi
hakknda Trk basnnda olumlu yorumlar kmt. Msrla henz iyi ilikiler kurulamazken,
Lbnan, Yemen ve Suudi Arabistanla ilikiler normal seviyede gidiyordu.

230

Suriye ile olan

ilikileri ise iyi deildi. 231

19451947 dneminde Trkiye Sovyet tehdidine maruz kald iin Bat desteine ihtiya
duydu. Buna karlk Arap lkeleri de Batya kar mcadele veriyordu. Genelde Arap
dnyasnda Batya kar dmanca bir yaklam sergilenirken Trkiye ynn Batya dnmt.
Trkiye henz tam olarak bat ile ilikilerinin iyi olmad bir dnemde Birlemi Milletler deki
Filistin sorunu zerine yaplan grmelerde Araplar lehine bir tutum taknmt. Nitekim Arap
lkelerinin Filistine bamszlk verilmesi iin sunduu teklifi Trkiye destekledi. 232
Filistin konusunu incelemek iin Birlemi Milletler Genel kurulunun soruturma
komisyonu kurmas ile ilgili oylamalarda Trkiye Arap lkeleri ile birlikte hareket etti. Birlemi
Milletlerin taksim kararna Arap lkeleri ile Trkiye aleyhte oy verdi.
1948 Maysnda Arap-srail savann resmen balamas zerine, gerek Trk basn,
gerekse kamuoyu Araplar destekledi. Ayrca Arap cephesini dolayl olarak desteklemek
amacyla 1948 Kasmndan itibaren Filistine g etmek isteyen Trk Uyruklu Musevilere k

227

M.Epsell, a.g.m., ss.113-115

Ayn Tarihi, Eyll 1947, ss. 21-23
229
Ayn Tarihi, Ocak 1947, s.64
230
smail Soysal, Turkish-Arap Diplomatic Relations After the Second World War ( 1945-1986), TAIV, s.250
231
Roderic H.Davison, Turkey, U.S.A., 1968, s.151
232
mer Kkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 1945-1970), Ankara, 1972, s.21
228

69

vizesi verilmedi. Fakat bu yasaklama 6 ubat 1949da kaldrld. Trkiye nin bu davran, srail
hkmetinin tannaca yolunda gelen bir iaretti.233
1948den itibaren ise Trkiye, Arap politikasnda farkl hareket etmeye balayacaktr.
1947den sonra A.B.D. ile ilikilerini gelitiren Trkiye, anti-Sovyet bir politika izleyecektir.

233

Y.T.Kurat, Elli Yllk Cumhuriyetin D Politikas, Belleten, say 154 s.281 T.T.K. Ankara 1975

70

III. BLM
CUMHURYETN KURULUUNDAN, SRALN KURULUUNA KADAR
TRKYEDEK YAHUDLER
A- Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllar, Rejimle Btnleme
lkemizde cumhuriyetin ilan ile balayan dnem, Trk Yahudileri iin de bir aznlk
toplumu olarak kendi alarndan da yeni bir dnemin balangcdr. Trkiye Cumhuriyetinin ilk
yllar yeni rejimin kurulma ve yerleme dnemidir. Bu dnemde Osmanl mparatorluundan
modern bir ulus devlete dnm gerekletirilmitir. Yine bu dnemde Atatrk Devrimlerinin
ou gerekletirilmi, devletle vatandalar aras ilikilerin yaps ve zellikleri oluturulmutur.
Buna bal olarak Yahudi aznlk ve devlet arasndaki ilikiler de dzenlenmitir.
Cumhuriyet dnemi hem kendi asndan ve hem deYahudiler asndan bakalk gsteren
baz aamalardan gemitir. lk aama, Cumhuriyetin tepkisel ulusuluk anlaynn egemen
olduu aamadr. Trk Yahudileri bu ulusuluk anlaynn karsnda deil yannda yer
almlardr. 234
zellikle Trk ulusuluunun dorua ulat bu dnemde Yahudilerin birounun
Trkeyi gerei gibi konumamalar onlarn devlet yaamnda hak ettikleri yeri almalarnn
nnde dikilen bir engeldi. Dil sorunu Yahudilerin Trk toplumu ile kaynamalarn
gletirmekteydi. Bunun bilincinde olan Yahudi aydnlarnn toplumlar iinde Trkenin
konuulup yaygnlamas iin byk aba gstermi olduklar grlmektedir. rnein, 1931de
Mulada kurulan Trke Konuturma Birlii bu amac tayordu.235 Bu abalara bir baka
rnek ise Asm US un Hatra Notlarnda yer alan satrlardr: Avukat Menahem Efendi, Kemal
Salih ile beraber geldi. Arif Cemal vard. Dedi ki: -Biz Yahudilerin hars cemiyetimize hkmet
ve frka yardm etsin. Kendi bamza kolay muvaffak olamayz, Yahudileri baka trl
Trkletiremeyiz. Evvelce frkaya mracaat ettik. Cevdet Kerim Beye havale edildi. Fakat bizim
vaziyetimizle kimse alakadar olmad.236

234

etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Afa yay. stanbul 1992 s.241
etin Yetkin, a.g.e. s.243
236
Asm Us, Hatra Notlar, 1930-1950, stanbul 1966 s.47
235

71

Cumhuriyet Dneminde Trk Yahudilerinde gzlemlenen bir olgu da, Atatrke olan
sevgi ve ballklardr. Bunu da aka dile getirmi bulunuyorlar. Bu sevgi ve balla birok
rnek verilebilir. A. Galanti yle diyor: Mustafa Kemalden esinlenmi olan boynu bkk
memleketler, gerek bamszlklarn elde edecekler ve kendilerine bu imkn verdii iin, bir
milyar halk, bu insanst Trkle, komuta etmi olduu Trk ordusuna secde edecektir... Mustafa
Kemal gemi ve imdiki zamann en byk adamdr.237
1922de savan Trk zaferiyle sona eriini Yahudiler kranla karladlar. Sava
zamannda devletin sadk vatandalar olarak btn borlarn yerine getirmilerdi. Atekes
devrinde de Trk davasna sadk kaldlar. Bu durumu yeri geldiinde birok Trk devlet adam
konumalarnda belirtmitir. Yahudiler de gelecekte Trklerden iyi davran greceklerine
emindiler. nemli Yahudi dnrlerinden Davit Fresko 27 Ekim 1922 tarihli El Tyempo
gazetesindeki bir bayazsnda Yeni Dnemin Eiindebaln vererek durumu yle
anlatyor: Yahudiler drt yzyldr Trkiyede yayorlar. Bu uzun yllar iinde din zgrl,
adalet ve hogr buldular. Btn arzumuz kutsal ve sevgili vatanmzn her alanda ilerlemesini
grmektir. Vatanmza itenlikle balyz. Hibir art dncemiz yoktur. Bunu dinimiz
emreder.(Yahudiliin temel ilkelerinden: Yaadm lkenin yasalar yasalarmdr.) Biz yeni
alan bu dnemdeki gelimelerle ilgilenmeliyiz ki grevlerimizi yerine getirelim. nk biz bu
vatann ocuklaryz.
Bu szlerden sonra Fresko, btn Yahudileri grev ve haklarn bilmeye devletin sosyal
ve siyasi hayatnda etkin bir durum almaya arr. Bu yazda dile getirilen grler aktr.
Fresko, btn Yahudiler adna, yeni alan dnemde iyi bir vatanda olmay, grev ve haklarda
eitlik isteyip, sosyo-siyasi bakmdan da Trk toplumu ile btnlemi Musa dininden bir Trk
olmay istiyordu.
Bu arada Lozandaki Trk heyeti ile sviredeki Trk kkenli Yahudilerden oluan
Yahudi toplumu arasnda sk ilikiler domutu. ki taraf arasnda sk sk grmeler yapld
gibi, svire Yahudi cemaati smet nn bakanlndaki Trk heyetini arlad. Burada Trk
heyetindeki gayri Mslim ye olan eski Hahamba Haim Nahumun heyette danman olarak
bulunduunu da hatrlatalm.

237

Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler , stanbul 1995 s.45

72

Lozan srasnda Trk heyetince yaynlanan bir brorde Yahudilerin daima devlete ve
vatana kar borlarn yerine getirdikleri ve sadakatleri vurgulanyordu. Trk Heyeti Yahudilerin
Trklerle iyi ilikiler iinde bulunacaklarna gvendiini belirtiyordu. Cenevre Yahudileri
tarafndan onuruna verilen bir lende smet Paa, Trk Yahudilerinin yasa ve dzeni, almay,
ilerlemeyi ve uyumu sevdiklerini sylyordu. 238
Yahudilerin gemite Trk devletine ok hizmet ettiklerini belirttikten sonra, onlarn d
tahriklere kaplmadklarn ve vatana sadk kaldklarn sylyordu. smet Paa Yazk ki dier
aznlklar Yahudilerin izinden gitmediler diyerek szlerini bitiriyordu. Trk gazeteleri
sviredeki Yahudi toplumu ile nn arasndaki bu grmeleri yazdlar. Bu arada Vakit,
Trklerin Yahudilerde daima sadakat ve destek bulduklarn ve dnyaya yaylm olan Trkiyeli
Yahudilerin kendilerini hala Trk saydklarn yazd. kdam gazetesi ise bir bayazsnda
aznlklara vatan urunda beraberce alma arsnda bulunarak Haham Haim Nahumu rnek
olarak gstermekte ve Daima btn gcyle vatann hukuku iin alm olan... Onun temiz
ellerini saygyla skar,hatta periz. Ona ve Onun benzerlerine bamzn zerinde yer vardr.
Vatann gznde, Ahmet, Mehmetle Haim Nahum arasnda hi fark yoktur... diye yazyordu.
1922 sonbaharnda, 1927ye kadar srecek bir Yahudi dmanl kampanyas ald. Bu
kampanya zellikle basnda srdrld. Bu be yl iinde tek bir temel soru gndemde kald:
Yeni Trkiyede Yahudilere yer var myd? Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile gelecek
hakkndaki pembe gr ve deerlendirmelere ve birok Trk devlet adamnn Yahudiler
lehindeki szlerine ramen 1923 yl Yahudiler iin iyi balamad.
Trk toplumunun baz kesimleri iinde Yahudilere kar dmanln ilk belirtileri 1922
yl sonlarnda ortaya kt. Bu yln Austosunda balayan Byk Taaruzla, Bat Anadolu ve
Trakya Rumlardan temizlenerek Ankarann egemenliine geti. lk Yahudi dmanl
belirtileri, Trk nderlerinden bazlarnn Yahudiler lehindeki szleriyle dengeleniyordu.
Yahudi kart ilk adm, Ebuzziya Tevfikin Tasvir-i Efkr gazetesi tarafndan atld.
Ebuzziya Tevfik, Trkiyenin ilk profesyonel antisemiti olarak tantlabilir. Bu gazete zmir
Hahambass Ribi Moe ile bir mlakat yapt. Mlakat metninde birok kk drc sorular,
alayl imalar ve n yarglar mevcuttu. Bu mlakattan sonra zellikle mizahi gazetelerle, yerel
baz gazetelerde Yahudilere kar saldrlar balad.239
238
239

Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, s. 22, letiim yay. st. 1996
Avner Levi, a.g.e. s.24

73

lk ak cephe saldrs, dnemin nemli gazetelerinden leriden 1922 ylnn Aralk

aynda geldi. Bu gazete, Kanmz Emenler adn tayan bir bayazyla Yahudileri iki
yzllkle sulad, btn sadakat beyanlarn yalan olarak niteledi.
Bu bayaz gneli bir gnde anszn den bir yldrm etkisi yapt. Yalnz ierii deil,
dili ve slubu bakmndan da o zamana dein bu yaznn bir benzeri yoktu. stanbul Yahudi
toplumu idare heyeti toplanarak bu yazy tartt. Edirne ve Trakyann birok Yahudi
toplumlarndan temsilciler de geldiler. Bu temsilciler, Hahamba vekili Ribi Hayim
Beceranodan, lerinin iddialarn yalanlamasn istediler. Ribi Becerano, o gnlerin stanbul
Askeri Valisi Refet Paay ziyaret etti ve leri gazetesinin bir nshasn vererek mdahalesini rica
etti.240
1923 ylnn ubat aynda mizah dergisi Karagz bir Yahudi genci ile ilgili bir fkra
yaynlad. Fkrada Yahudi gen sk sk ft diye anlyordu. Yahudiler bu tr yayn yapan
gazete ve dergiler nemsiz olduu srece genellikle bu gibi yaynlara nem vermediler. Fakat
gze batan nokta artk milliyeti Cumhuriyet devrinde eski Osmanl dneminde dnlmeyen
birok eyin mmkn olabilmesiydi.
Edirnenin Paaeli gazetesi dzenli bir ekilde kylleri smren veya drst olmayan
yollarla Mslman tccarlara hile yapan Yahudilerle ilgili yazlar yaymlar oldu.
Bu gazetenin saldrlar, Trakyada Yahudi kart bir kaynamann ncs oldu. Trklerle
Balkan milletleri arasndaki uzun savalarn dourduu krgnlk ve gerginlikler, Trkiyenin
daha dnk reayas tarafndan yenilii, Trklerin btn ruhlaryla bal olduklar Rumeli toprak
ve kentlerinin yitirilmeleri, kaybedilen yerlerden btn varn younu brakarak kaan Mslman
gmen kitleleri, zellikle Trakyada yabanclara, aznlklara kar kin ve dmanlk duygularn
arttrd ve bundan Yahudiler etkilendi.
stanbul ve Edirne valilerinin yattrc szleri, Paaelinin ak zr dileyii, yetkililerce
bu gazete hakknda kovuturma almas, doan huzursuzluu yattrmaya yetersizdi. Bylece
daha 1922 yl sonunda, iyimser tahminler erimeye balad. 1923 ylnda ise Trkiye Yahudilerini
zor bir dnem bekledii aka ortaya kt. Siyasi sorunlar, sosyo - iktisadi sorun ve glkleri
unutturdu.1920lerin ilk yllarnda aralksz bir Yahudi dmanl kampanyas vard. Bu
kampanya 19261927 yllarnda tepe noktasna ulat ve yava yava snmeye balad.

240

Avner Levi,a.g.e. s.25

74

Trk Yahudilerinin tarihi, Trk tarihinin ayrlmaz bir parasdr. Trk Yahudileri bir
boluk iinde deil, devaml bir kltr ve tarih alveriiyle Trk toplumunun iinde
yaamlardr. Buna rnek olarak;1920 ylnn igal altndaki stanbulunda yaplm olan son
Osmanl Meclis-i Mebusan seimlerini gsterebiliriz. Trklerin yannda kendilerini vatanda
sayp seimlere katlan yalnz Yahudiler vard.241
Yukarda bahsettiimiz Trk-Musevi toplumlarnn birlikteliine Trk-Musevi basn da
paralellik gstermitir. Trk-Musevi Basnnda genellikle kltrel, edebi, felsefi, dini, mizahi ve
cemaatin sosyal konular ar basar. zellikle i politika konular bir haber mahiyetinde ve taraf
tutmadan ilenir. Tasa ve mutlulukta duygu ve dnce devlet ynetiminin dorultusundadr. Bu
hususta Trk basnnda saysz rneklere rastlayabiliriz:
Kemalizm, Trk devletinin lkesi ve milletiyle blnmezlii ve btnlnn bir ifadesidir.
Misak- Milli hudutlar iinde kalan vatann, her eyin stnde olduunu ve bunun bir ayrm
yapmadan kendini bilen akl banda her Trk tarafndan korunmas ve icabnda kt niyetlilere
kar mcadele etmenin ykmll demektir. Atatrklk ve onun ilkelerinin ksa ve z
ifadesi olan Kemalizmden ayrlmak ve sapmak, Trk Milletinin birlik, beraberlik ve istiklalini
tehlikeye drr. Bu bakmdan Byk Atatrkn gr, sz ve dnceleri, her birimize her
zaman rehber olmaldr. Ve yine Byk nder Mustafa Kemal Atatrkn deyiiyle birbirimize
vereceimiz iaret: leri, ileri, daima ileri olmaldr ...242
zmirin geri alnmasndan sonra, yani 2 ubat 1923e rastlayan Cuma gn, zmirde
Gazi Mustafa Kemal tarafndan sylei tarznda sorulu cevapl uzun ve alklanm bir konferans
verildi. Bu konferansta bulunan avukat Rafeal Amato Efendi, Gaziye u soruyu sormutur:Paa
Hazretleri! Trklerin mutluluuyla mutlu ve matemleriyle yasl olan Yahudi vatandalar
hakknda yce dnceniz nedir? Gazi yle cevap verdi: Egemen unsur olan Trklerle kader
birlii etmi sadk unsurlarmz vardr ki zellikle Museviler ulusa ve yurda ballklarn ispat
ettiklerinden imdiye kadar refah iinde yaam geirmiler ve bundan byle de refah ve mutluluk
iinde yaayacaklardr.243
Grlecei gibi Cumhuriyetin kurulmasndan sonra Yahudi toplumu herhangi bir sorun
oluturmam, bilakis yeni kurulan Cumhuriyete bal kalmlardr. Musevi cemaatinin Trk
Devletine ballklarn gsteren yakn tarihten pek ok rnek sralamak mmkndr;
241

Avner Levi, a.g.e. s.7-8

Nesim Benbenaste, Kemalizm, alom 1 Nisan 1981
243
Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler,stanbul 1995 s.213
242

75

hahamba, devletin dzenledii btn kabul trenlerine katlmtr. Trkenin okutulmas

Musevi okullarnda eskisi gibi srmtr. Yunanistann stanbul Fevkalade Komiseri
Kanelopulosun Rum-Ermeni Birliine Yahudileri de almak istemesi karsnda Musevilerce ret
cevab verilmitir. Ayrca, Musevi cemaatinin btn ileri gelenleri bir komisyon kurarak Lozan
Antlamasnn hkmlerinde kendilerine ayrcalk verilmesi hususunu, Kendilerini teden beri
bu vatann z evladndan bihakkn addeden Museviler, ibu umde ile ahkm- istisnaiyenin
haklarnda tatbikini vatandaln acabatyle kabil-i telif grmemektedirler diyerek 15 Eyll
1925 tarihli bir belge imzalamlardr.244
Lozan Bar grmeleri srasnda Cenevredeki Yahudiler 10 Aralk 1922de smet
Paay ziyaret ederek Hahambann burada yapt konumada Dnyann katliamndan
kurtulan Yahudilerin, Trklerden grd hsn kabul ve kranlarn belirtti. Grmeler
srerken stanbul Yahudileri Filistin mandasnn Trk devletine verilmesi iin mracaat ettiler.
Ancak bu talep Misak- Milli kararlar dna klmama karar nedeniyle reddedildi. zmirin
igali srasnda zmirdeki Yahudiler, Yunanllarla birlikte hareket etmedi. Buradaki Yahudiler
Trklerin yannda yer ald. 245
Lozan Antlamas aznlklarn dini, siyasi ve medeni haklarna dzenlemeler getirmiti.246
15 Eyll 1925te Yahudiler Adliye Vekletine artk aile hukuku ve ahsi hkmler bakmndan
ayr bir muameleye tabi olmak ihtiyac duymadklarn bildirdiler.247 Bylelikle Yahudiler
Trklerle eit haklara sahip bir Trk vatanda statsne gemi oldular.

B-Sakin yllar 19271933

1927 ylndan itibaren, 1922 ylndan beri sregelen Yahudi dmanl kampanyas
Yahudilerin Lozan haklarndan vazgemeleri, devrimlerin gerekleip rejimin yerine oturmas,
savan yaralarnn sarlp gelecee umutla baklr hale gelinmesiyle sona ermiti. Takrir-i skn
kanunu ve stiklal Mahkemeleri, suikast, isyanlar tarihe karmt. Trkiye Cumhuriyeti
tannm, istiklaline ve btnlne kar kan kalmamt. Nfus en nihayet artmaya balam,
244

Betl Gedik, stanbul Yahudileri, Pera Orient yay. st. 1996 (belgeler ksm) s.101
Glnihal Bozkurt, Osmanl - Yahudi likilerine Genel Bir Bak, Belleten, Austos 1993, C.LVII, s. 219,
ss.562;. A. Galanti, Trkler ve Yahudiler, s.60
246
Lozan Antlamasnn 37-45 maddeleri aznlklarn korunmas hakkndaki maddeleri kapsyor.
247
Glnihal Bozkurt, a.g.m. , ss. 562-563: A.Galanti, a.g.e. , s.64
245

76

ticari gelimeye de yol amt. Btn bunlar aznlklara kar daha hogrl olmaya imkan
tanyordu. Bu zayf ve kk aznlklardan devlete zarar gelemezdi. Aznlklarn durumu geri en
ideal bir ekle dnmedi, fakat ok byk bir iyileme grld.
Ynetim evrelerindeki yumuamann birok somut sonucu oldu. 1927 Kasm aynda
Yahudilere tekrar serbest dolam hakk tannd. Bu hak Elza Niyago olay srasnda iptal
edilmiti. Milli Eitim Bakanl Genel Mdr, btn Trk okullarnn, Yahudi ocuklara ak
olduunu beyan etti. Daha sonra ileri Bakan kr Kaya, yukardaki beyan tekrarlad ve
Yahudilerin eit vatandalar olduunu vurgulayp, stanbul, zmir, Edirne ve Krklarelinde
hkmet btesinden Yahudi okullara yardm edildiini aklad. Bu ilk kez nemli bir devlet
adamnn hkmet btesinden Yahudi kurumlara yardm edilmesi ilkesini kabul ediiydi. Bu
arada, 1922 ylnda alm olan Sami Ginzburg mahkemesi nihayet olumlu bir ekilde sonu
buldu: Sami Ginzburg hakknda hibir su bulunmad gibi, kendisinin, vatana hizmet etmi bir
vatanperver olduu belirtilip, stiklal Madalyas almaya aday gsterildi. Baka bir davada,
stanbul Ar Ceza Mahkemesi Trkle hakaret ten dava edilmi Yahudiyi beraat ettirdi.
Yetkililer, Galatada Yahudi nfusunun artmas zerine burada yeni bir Sinagog ina edilmesine
izin verdiler ve Neve alom Sinagogunun inasna baland.
Dier taraftan Elza Niyago olaynn sanklarnn stanbul Ar Ceza Mahkemesince
beraat kararn Savclk temyiz etti. Dava tekrar ald, tekrar beraat edildiler. Bir kez daha dava
edildiler ve nc kez beraat ettiler. Ayn sutan kez mahkeme edilmilerdi.
Yukarda sraladmz gelimeler Yahudilerin birey olarak durumunu dzeltmiti. Fakat
bir toplum olarak deime olmad. Yetkililer Hahambalk kurumunun dzenlenme ve yeniden
rgtlenmesine izin vermediler. 1865 ylndan kalan Nizamname hala toplum rgtnn tek
temeli kald. Yahudilerin tekrar tekrar bavurmalarna ramen yeni ve ada bir Nizamnameye
izin verilmedi. Kurumlarn ynetimi adet ve geleneklere gre devam etti.
Dil konusunda yetkililerin tutumu akt. Cumhurbakan Mustafa Kemal, Ben Trkm
diyen herkes Trke konumaldr dedikten sonra, bir sava halinde, Trke konumayanlar
dmanla ibirlii edebilirler diye devam edip btn Trk eitim ve kltr kurumlarn,
Trkeyi aznlklar arasnda yaymaya almaya ard.
Gazetelerde yine ara sra Yahudilere hcumlar olduysa da konular deimiti. Dmanla
ibirlii, ihanet veya fes giymeme sulamalar artk grlmemekteydi. nemli tek konu dil
konusuydu. ktisadiyata hakim olmak veya Trkleri smrmekten de artk sz edilmemekteydi.
77

Dil konusunda yetkililerle basn arasnda uyum vard. Trke konumayan Yahudilere mdahale
ediliyor ve gazeteler Trke konumadklar srece Yahudileri boykot etmek gereinden sz
ediyorlard.
1930 Aralk aynda Menemende Kubilay olay oldu. Bu Trkiye Cumhuriyetinin rejimi
iyice oturduktan sonra meydana gelmi nemli tek tepkisel olaydr. zmire bal Menemende,
bir eyh, etrafna toplad bir gruhla eriat isterk diye ayakland. Yahudi Yosef Ben
Hayimin dkkn olay yerindeydi. Kubilayn ba kesilirken herhalde korkudan el rpmt.
Baz kesimler olayda Yahudi parma olduunu iddia ettiler. Hkmetin ok sk nlemleri bu tr
oyunlar nledi. Mahkeme olayla ilikisi olan otuz iki kiiyi idama mahkm etti. Bu otuz kii
asldlar. Aralarnda bir anlk korkusunu yaamyla deyen Yosef Ben Haimde vard. Bu olay
1934 ylnda meydana gelecek olan Trakya olaylarnda da malzeme olarak kullanlacaktr.
1930larn ilk yllar Yahudiler iin bireysel adan iyi yllard. Herkes kendi evinde ve
kendi iinde yasalarn tand hak ve grev erevesinde gvenlik refah ve zgrlk iinde
yaayabiliyordu. ktisadi durum gittike dzeliyor, dnyadaki iktisadi kriz ortal kasp
kavururken, Trk ekonomisi uygulanan devletilik sistemiyle ileriye gidiyor, hemen hepsi kentli
olan Yahudilerin de yaam dzeyleri ykseliyordu. 1927 ylndan beri duyulan hogr ve
iktisadi durumdaki dzelme, 1930lu yllarda Yahudilerin d lkelere g etmelerini durdurdu,
hatta zamanla, zellikle Almanyada Nazilerin iktidara gelii olan 1933 ylndan sonra dardan
Trkiyeye g balar.
1927 ylnda Trkiyenin nfusu 12.835.044 iken Bunun 81.872 kiisi Yahudiydi (toplam
nfusa oran %0,60).Yahudiler daha ok Trkiyenin ticaret merkezlerinde yerletiler. stanbul
Yahudilerin en fazla olduu ehirdi. stanbulda 47.035 Yahudi vard. zmirde ise 18.157 Yahudi
yayordu. Yahudiler genelde stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Tekirda ve anakkalede
yerlemilerdi.248

248

Donald Everest Webster, The Turkey of Atatrk, Philadelphia 1939, s.50

78

C-Almanyada Nazilerin ktidar ve Trkiyedeki Etkileri

1933 ylnda Hitlerin ktidara geii, Trkiyede Yahudiler asndan iki nemli olayn
meydana gelmesine sebep oldu. Bunlar;1934teki Trakya olaylar ve Almanyadan kaan Yahudi
Profesrlerin niversitelerimizde kabul grmeleridir.
Almanyann manevi alandaki en nemli temsilcilerinin kitle halinde srgne yollanmas,
30 Ocak 1933 tarihindeki iktidara el konmasndan hemen sonra balam ve yeni rejimin
muhaliflere kar acmaszca bir sava halinde Yahudiler aleyhindeki kampanya ile birlikte
srdrlmtr.7 Nisan tarihli Devlet memurlar statsnn yeniden belirlenmesi adnda bir
yasa karlmtr. Alman yksek okullarndaki retmenlerin kitle halinde srlmesi iin ayn
kanunun 3 ve 4 nc maddeleri nemli hkmler getiriyordu: Madde 3: Ari rktan olmayan
memurlar emekliye ayrlrlar...Madde 4: imdiye kadarki faaliyetleri dolaysyla milli devlet
iin her an ve her trl tehlikeyi gze alaca hususunda kanaat vermeyen memurlar iten
karlabilirler.249 Bylelikle, hoa gitmeyen btn memurlarn ve zellikle Alman
niversitelerindeki hocalarn iten atlabilmeleri iin gerekli hukuki gereke salanm oldu.
Bu arada Trkiyede, stanbul niversitesinin reformuyla uralyordu. Baz retim
yelerini grevlerine son verildi. Yeniden yaplanma 1933 ylnda uyguland. Tam o srada
Almanyada btn Yahudi bilim adamlar rk Nazi ynetiminin yasalar gereince
niversitelerden atlmlard. Bunlar svirede bir dernek kurup isiz kalan hocalar dier
lkelerin niversitelerinde istihdam edilmek zere yerler aryorlard. Dernein banda Albert
Einstein vard. Dernek genel sekreteri Profesr Schwartz Trkiyeye geldi ve Milli Eitim Bakan
Reit Galip Hatipolu ile grt. Reit Galip bu grme dolaysyla, stanbulu feth ettiimiz
zaman hata ettik. Bizans ilim adamlarn elimizde tutamadk. Onlar Avrupaya gidip Rnesans
gerekletirdiler, imdi bunu telafi edeceiz. eklinde konumutur. Reit Galip ilk anda otuz
drt Yahudi ilim adamna stanbul niversitesinde grev verdi. Grmeden sonra Schwartz
svireye bir deil otuz drt kere evet alyoruz yant var. diye telgraf ekmitir.
Bu otuz drt ilim adam, genellikle dnya apnda nl kiilerdi, aralarnda Nobel
dln kazananlar da vard. Zamanla bu otuz drt ilim adamna eklenenler oldu. stanbul
niversitesi dndaki Trk yksek retim kurumlar da Alman Yahudilerinden personel aldlar.
249

Klaus-Detlev Grothusen, 1933 Ylndan Sonra Alman Bilim Adamlarnn Trkiye G, Belleten, say 180 s.537
T.T.K. Ankara 1981

79

Bir yl iinde saylar elliyi at. Bundan sonraki yllarda da Almanyadan Yahudi g devam
etti. Yahudiler Trkiyenin bu tutumunu her zaman vg ve minnetle anmlardr.
nl tarihi Eric Hobsbawm iki dnya sava aras dnemi Katastrof a diye niteler.
Dier bir deile 1919-1939u kapsayan yirmi yllk evre, iki dnya sava dlanrsa, gerek siyasi
gerekse ekonomik adan 20. Yzyln karanlk dnemidir. Demokrasi giderek geriler, yerini
otoriter ve totaliter rejimlere brakr ayn dnemde birok lke da kapanr. Ar milliyeti, kimi
kez rk eilimler glenir. Bu arada antisemitizm bata Almanya olmak zere, deiik
evrelerde yeerecek ortam bulur. Antisemit esintiden, snrl da olsa, Trkiyede payn alr.
Trakya olaylar bunun somut rneidir.
Ancak Trkiye, 30lu yllarda rejimin kapanmasna karn hibir zaman Balkan
diktatrlklerinin izgisine girmez. Sava ncesi halk arasnda Avrupadaki gelimelerin etkisiyle
antisemit grler reva bulduu bir dnemde Cumhuriyet hkmeti rkla scak bakmaz. Kta
Avrupasndaki hakim rk-militer dnceye pirim tanmaz. II. Dnya Sava yaklatka ef
szc zaman zaman kullanldysa da meclis hibir zaman kapatlmaz. Bu dnemde
Balkanlarda olduu gibi ne devlet terr uygulanr, ne de kaba kuvvet ve ikenceyle toplumsal
katmanlar yldrlr.
Tek Parti dneminde Trakya Yahudileri Olay ya da Trakya Olaylar diye bilinen
gelimeler tarih kitaplarnda yer almaz. Trkiye Yahudileri zerine yazan kimi yazarlar da
konuya pek deinmezler, ya da deinseler bile nnnn antisemitizm konusunda gl bir k
yaptn vurgulayarak Trakyadaki gelimeleri geri plana iterler.250
Almanyada Nazilerin iktidara geilerini kamuoyu ve iktidar evreleri iyi karlamad.
zellikle byk gazetelerin ou Nazizmi ret ettiler. Bununla beraber, az da olsa baz kii ve
gruplar Nazizme sempati ile baktlar. 251
Bu eilimin nde gelen kiisi Cevat Rfat Atilhan idi. Birinci dnya savanda Sina
cephesinde Tekilat- mahsusada yzba olarak grev yapm ve kendi ifadesine gre yzlerce
Yahudi casusun yakalanmasn salad gibi onlarcasn da kendi elleriyle asmtr. deolojik
bakmdan Atilhan Turancyd. nceleri Anadolu adl bir gazete karm ve burada
antisemitizmi yaymaya almt. Birok Antisemit kitap da yazp yaynlamt. Yetkililer bu
kiinin faaliyetlerine son verdiler. Bunun zerine Almanyaya giderek birka ay Nazi Partisinin
250

Trakya Olaylar in Baknz: Zafer Toprak, 1934 Trakya olaylarnda C.H.F.nn sorumluluuToplumsal Tarih
Dergisi, say 34 s. 19 Tarih vakf yay. st.1996 ;Avner Levi, a.g.e. s.100-120
251
Avner Levi, a..g.e. s.100

80

en nde gelen tahrikisi Julius Streichere misafir oldu. O yl Bavaryada Yahudilere kar
uygulanan boykotu ynetmiti. Cevat Rfat misafirlii srasnda, Nazi usullerini, zellikle g
kullanma ve yldrma yntemini grd ve rendi. Naziler onu Herr Major olarak
aryorlard. 252
Almanyadan dnnde yannda Nazilerin salad birok antisemit malzeme ve
Almanlardan ald para vard. stanbulda antisemit Milli nklp dergisini karmaya balad.
lk kez bir Trk yayn kendisini aka antisemit olarak tantyordu. Derginin adnn hemen
altnda Takn milliyeti, siyasi mecmua ibaresi olup Yahudilerden ve Yahudi kurumlarndan
reklam kabul etmeyeceini ilan ediyordu. Kapakta, Pan-Trkizmin simgesi Bozkurt bulunuyordu.
Dergide Nihal Atsz gibi tannm Pan-Trkler yaz yazyorlard. Antisemit deyim ve sloganlar
ve zellikle Alman antisemit dergi Der stuermer in klieleri ile baslan antisemit karikatrler
sayfalarnn en nemli ksmn tekil ediyorlard. Milli nklp dergisinin birok sayfas Trk
Yahudilerine ayrlmt. 253
Trkiyenin, eitli eilimlerdeki birok gazetesi Milli nklptaki ak antisemitizme
kar ktlar. Ilml solcu Vala Nurettin, Ankarann Haber gazetesinde Cevat Rfata kar
yazlar yazd ve Trkiyede bir Nazi akm dourabilecei gerekesiyle Milli nklpn
kapatlmasn istedi. Vakit gazetesi bayazar Mehmet Asm, 20 Mays 1934te Trkiyede
Antisemitizm var mdr? adl bir bayazsnda, antisemitizmi protesto etti Ayn yazda,
Yahudilere hogr gsterilip, kendilerinin Trk kltryle btnletirilmeleri ve bylece
bunlarn Trkiyeye hizmetlerinden faydalanlmas gerektii savunuldu. Buna karlk uzun
zaman Almanyada yaayan Mustafa Mermi, Vakit te 1 Haziranda Hakikat yryor adl bir
kar yaz yazd. Mustafa Nerminin dncelerinde Pan-Trklkle, Alman antisemitizmi i ie
gemitir.
Bir dier Pan-Trk ve gelecekte bu eilimin nde gelen isimlerinde biri olacak Nihal
Atsz, Orhun adl dergide Pan-Trk ve Alman Nazi etkileri tayan bir ihtar yazs yazd. Bu
yazya zetle bir gz atldnda bu kii ve benzer fikir arkadalarnn Yahudiler hakkndaki
dncelerini aka anlayabiliriz. yle yazyor Nihal Atsz:

252
253

Avner Levi, a.g.e s.102

Avner Levi, a.g.e. s. 104

81

Yahudi denilen mahlku dnyada Yahudiden ve st bozuklardan baka hi kimse

sevmez. nk insanlk daima kuvvete, kahramanla ve iyilie tapnd halde Yahudi zilletin,
korkakln, ktln ve seciyesizliin rnei olmutur.
Dilimizdeki Yahudi gibi, ftlk etme, ft ars, havraya benzemek, Yahudiden
yumurta alan iinde sarsn bulamaz gibi szler bu alak millete rkmzn verdii deeri
gsterir. Bu yalnz bizim memleketimizde byle deildir. Almanyadan kovulan Yahudileri kabul
etmek misafirperverliinde bulunan Fransada bile Yahudiler hakknda en basit iltifatn pis
Yahudi terkibi olduunu o memlekete gitmi olan arkadalarmz sylyor kide bir
Yahudileri Trkletirme cemiyetleri kurarak bizi kandrmaa alacaklarna namuslu Trk
tebaas olarak kalsnlar yetiir.
nk biz onlarn Trkleeceklerini asla ummadmz gibi bunu istemeyiz de. amur ne
kadar frna verilse, demir olmayaca gibi, Yahudi de ne kadar yrtnsa Trk olamaz. Trklk bir
imtiyazdr, her kula, bilhassa Yahudi gibi kullara nasip olmaz. Onlara yaplacak ihtar udur:
Hadlerini bilsinler. Sonra biz kzarsak Almanlar gibi Yahudileri imha etmekle kalmaz, daha ileri
gideriz: Onlar korkuturuz. Malum ya atalarn szne gre Yahudiyi ldrmektense korkutmak
yedir254
Yahudi toplumu bunlara cevap verme ve hukuki yoldan mcadelenin faydasz oluunu
anlad. Yahudi toplumu idare heyeti toplanarak, Babakana bir dileke ile bavurup yardmn
istemek karar ald. 23 Mays 1934 tarihli dilekede Yahudilerin sadakat dile getirilerek, birka
haftadr birka gazetede, zellikle Milli nklpta toplumun Yahudilere kar tahrik edildii
anlatlyordu. Sonuta, iki gn sonra dileke elden gtrlerek 25 Maysta Babakan Mavirine
resmen teslim edildi. Mavir dilekeyi inceledikten sonra, ileri Bakanlna havale etti.
Dileke sonra srasyla Emniyet Genel Mdrl, Adalet Bakanl ve en son Matbuat
Mdrlne ulat. Btn bu mercilerde durumun incelenecei ve gereinin yaplacana sz
verildii gibi, hkmetin gazetelerdeki antisemitizme kar olduu sylendi. Gerekli idari ve
hukuki ilemlerin ok zaman alabilecei belirtilip, bu arada Yahudilerin endielenmelerini
gerektiren bir durumun olmad vurguland.255

254
255

Orhun, say 7 s.139-140 1934

Avner Levi, a.g.e. s. 111

82

Dilekeden vaad ve tesellilerden baka sonu kmad. Brokrasiye taklp kald. Bu arada
Milli nklp ve ayn izgideki dier gazetelerdeki saldrlar ve tahrikler artarak ve eitlenerek
devam etti.
O gnlerde mecburi iskn yasas karld. Bu yasaya gre baz halk kesimleri bir
blgeden dierine ge, belli yerlerde oturmamaya zorunlu klnyorlard. Yasa Dou ve
Gneydou Anadolu iin hazrlanmt. Fakat 1934 Hazirannda Mecburi skn Kanunu ile
antisemit kampanya tehlikeli bir yolda rastlatlar. Bu yasadan doan ilhamla antisemitler,
Hkmet ve smet Paa btn Trakya Yahudilerinin stanbula srgnlerini istiyorlar szlerini
yaymaya baladlar. Trakya ehirlerindeki antisemit kampanya smet Paann ad arkasna
snlarak yapld. Yahudilerin imdat arlarna kar yetkililerin ilgisizlii ve en ufak bir nlem
almamalar Yahudilerde hi gven brakmad.
anakkalede uygulanan ticari boykot fiziki saldrlara dnt. Baz yama, para
szdrma, dayak ve rza geme olaylar oldu. Yahudiler kentin valisine ve Cumhuriyet Halk
Partisi ubesine bavurdular. Bunun zerine yetkililer Yahudilere polis korumas saladlar.
Birka gn geici bir yatma oldu. Polis korumas kaldrlr kaldrlmaz, Yahudilere saldrlar
yenilendi. 24 Haziran gn, kentin nde gelen Yahudilerine imzasz tehdit mektuplar geldi, kenti
derhal terk etmezlerse ldrleceklerdi. Kentin iki binin zerindeki Yahudileri her eylerini
brakp stanbula sndlar. Trkiyede basn olaylar hakknda tek bir kelime yazmadlar.
Yetkililer en ufak bir ilem dahi yapmadlar. Her eyin smet Paa ve Hkmetin bilgisi dahilinde
yapld kans panii daha da artrd.
3 Temmuz gecesi azgn bir gruh Krklarelinde Yahudilerin evlerine saldrd. Bu olayn
Almanyadaki uzun baklar gecesinden iki gece sonra olmas bunlardan esinlenildii kansn
uyandrmaktadr. Kentin valisi tatildeydi. Olaylar btn gece devam etmesine ramen Yahudiler
hibir yetkiliden yardm grmediler. anakkaledeki olaylarn ayns yaand. Bu arada
Krklarelinden kaanlar Edirneye vardlar. Anlattklar feci olaylar, Trakyann en byk kenti
Edirnedeki byk Yahudi toplumunu da panie soktu. Edirne Yahudileri de evlerini barklarn
brakp kamaya baladlar. Geride kalan ev ve dkknlar yamadand. Uzunkprde yetkililer
bir taraftan Yahudileri fiziki saldrlardan korurken dier taraftan hkmet gitmenizi istiyor
eklinde beyanatta bulundular. Uzunkprnn btn Yahudileri, her eylerini brakp kamak
zorunda kaldlar.

83

Ayn gece Trakyann Silivri, Babaeski, Lleburgaz, orlu ve Lapseki kent ve

kasabalarnda da saldrlar oldu. Tekirda, Kean ve Geliboluda olaylar szl saldr olarak
kaldlar.
4 Temmuz gn, Trakyann on-on be bin kadar olan Yahudilerinin ou stanbula
vardlar. Trk basn olaylar yazmaya balad. Basn genel olarak bask ve tehdit sonucu Trakya
Yahudilerinin stanbula katklarn syledi.
Krklareli, Edirne ve Lleburgazda olaylarn kmasndan gnler nce Yahudi aleyhtar
bildiriler datlmt. Gnler sren boykotlar vard. Birileri halk Yahudilere kar tahrik ediyor
ve Yahudi maazalarndan al-veri etmemeleri konusunda tehdit ediliyordu. Ancak, bu
olaylarn birka apulcunun ii olmadn dndren en nemli veri, olaylarn Trakyann farkl
blgelerinde, hemen hemen ayn anda, en azndan ayn gnde km olmas.
Olaylarn dorudan sonucu olarak Trakyada Yahudi nfusu azald, Yahudiler stanbulda
topland. Trkiyeden yurt dna baz g olaylar da oldu. Trk toplumu iinde marjinal dahi
olsa, Yahudilere saldrarak, ideolojik, iktisadi veya kltrel nedenlerle anti-Semitizme
eilebilecek gruplar bulmak mmknd.
D-Savaa Doru Trk Yahudileri
1934 ylnda zel bir yasa, vatandalarn, dini ibadet yerleri dnda dinlerini simgeleyen
farkl elbiseler giymelerini yasaklad. Bunun ardndan Trklerle aznlklar arasnda gzle grlr
d farklar kalmad. Ayn ylda dier bir yasa, Paa, Bey, Msy, Madam, vb.. gibi sfatlarn
kullanlmalarn yasaklad. Herkes iin ortak Bay, Bayan sfatlar kullanlacakt. zel soyad
kanunu, herkesin bir soyad tamasn ngryordu. Bu yasann yrrle girmesiyle, birok
aznlk mensuplarn Trk soyadlar ald grld. Bu arada zel adlarn dahi deitirilip Trke
adlar alanlar oldu. rnein, Yahudi air Abraham Naon adn brahim Noma evirdi. Gazeteci,
sosyolog ve dnr Moiz Kohen adn Tekin Alpe evirdi. 256
1935 ylnda aznlklarn Trkletirilmesi yolunda nemli bir adm daha atld.
Cumhuriyet devrinde ilk olarak Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinde Yahudiler aday
olarak gsterildiler: Dr. Abravya Marmares ve brahim Nom modern ve etkin bir seim
kampanyasyla dnce, plan ve ideallerini semenlere ayrntyla sundu. Genel olarak, liberal
256

Avner Levi, a.g.e. s.130

84

olarak zetlenebilen bir program ileri srd. Seimler sonunda bamsz milletvekili olarak
T.B.M.M. ne girdi. Ayn yl Filistinde her yl dzenlenen Makabi oyunlarna Yahudi
sporcularn katlmasna izin verildi. Bu sporcular Bar-Kohva adl spor kulbndendirler. Ayn yl
Filistinden Ha-Koah adl futbol kulb, stanbula gelerek dostluk malar yapt. Bu, zellikle o
zaman giderek artan Arap-Yahudi gerginlii asndan nem tayordu. Trk nderleri, sk sk
Trkiyede antisemitizme msaade edilmeyeceini tekrarladlar. 257
Atatrk, stanbul Yahudiler Eskenazi cemaati Haham ve Yahudi Lisesi mdrn
tanmak istemiti, 7 Eyll 1935de bu grme gerekleti. Floryada gerekleen bu grmede
Atatrk, Yahudilerin Cumhuriyet hkmetine ve kendisine kar gsterdikleri sadakati takdir
ettiini syledi.258 Trkiyede Yahudiler gemite olduu gibi Cumhuriyet dneminde de
zerlerinde bir bask olmadan yaadlar ve Trk vatandalarn sahip olduu haklardan
yararlandlar.
1936 ylnda aznlklarn faaliyetlerini ok snrlayan iki yeni yasa kt. Birincisi,
yeni Cemiyetler Kanunu olup, Yahudi kurumlarnn almasn o kadar snrlad ki, rnein Bene
Berit, Ozer Dalim gibi ou kurum kapanmak zorunda kaldlar. kincisi Vakflar Yasas olup,
yasa her vakfn tek bir mtevelli tarafndan ynetimini ngrd. Artk bir mtevelli heyeti
mevcut olmasna imkn yoktu. Yahudi toplumunun btn varl vakf durumundayd. Yeni
durumda bu son yol da kapanm, toplumum bir ynetim heyetine sahip olmas nlenmiti.
Bundan sonra ne genel kurul toplantlar, ne de ynetici seimleri yaplabilecekti.
1937 ylnda stanbul Yahudi toplumu bakan Marsel Franko Trk basnnda dil ve kltr
konusunda ak bir mektup yaynlad. Bu mektubunda Yahudi nde gelenlerinin grlerini
sundu. Marsel Franko mektubunda, dil konusunun nemini kabul etmekle beraber, asl nemli
olan noktann Trk gibi dnmek ve duygulanmak olduunu syledi. Yahudilerin Trk toplum
ve kltrne kaynamalar, Yahudilere yalnz ilke olarak deil, gerekte de tam bir eitlik
verilmesine balyd. Marsel Franko Trk kltr ve sosyal kurum rgtlerinin Yahudi genlerine
ak tutulmalarn istedi.
1938 ylnda Avrupa bunalm arlat. Buna paralel olarak eitli lkelerde antisemit
olaylar artt. Bu olaylar, Trkiyede de daima yanklar uyandrd. Basn tm ayrntlaryla her eyi
yazd. Avrupa antisemitizmin etkisinde kalan milletvekili Sabri Toprak, T. B. M. M. ne iki yasa
257
258

Avner Levi, a.g.e. s.131-132

Avram Galanti, a.g.e. , s.89

85

tasars sundu. Birincisinde, Trkiyeye Avrupa veya Filistinden Yahudi mltecilerin girilerinin
snrlanmas isteniyordu. kincisinde ise Trkiyede aznlklarn Trkeden baka dil
kullanmalarnn yasaklanmas, kullananlarn cezalandrlmas dier taraftan, aznlklarn Trk
adlar almalarnn veya Mslman olmalarnn da yasaklanmas isteniyordu. Mecliste tasarlar
yaparken yapt konumada Sabri Toprak Yahudilerin gya Trkiyede sadakatszln
kantlayan baz olaylar sralad. Konumas yalnz Yahudilerle ilgiliydi ve dier aznlklara hi
deinmedi. Tasarlarnn ikisi de reddedildi. Cumhuriyet Halk Partisi resmi organ Ulus gazetesi
bu yasa tasarlarna 12 Ocak 1938de bir bayaz ayrd ve tasarlar knad. Yazda Trkiye
Cumhuriyetinde btn vatandalarn yasalar korumasnda olduklar, eit haklara sahip olduklar,
can, mal ve eref gvenlii iinde yaadklar vurguland. Ulus sze devamla, yalnz Anayasa ve
dier yasalarn erevesinde, milli ama ve karlara gre hareket edilmesini ve d lkelerde
meydana gelen bize yabanc olaylardan ilham alnmamasn istedi.
26 Ocak 1938 tarihli Ulus gazetesinde Celal Bayarn Yalova ziyareti srasnda
gazetecilerle sohbetinde Yurdumuzda bir Yahudi meselesi yoktur. Hatta hi aznlk sorunu
yoktur. D etkiler altnda yapmack bir Yahudi sorunu yaratmaya niyetimiz yoktur. D
cereyanlarn bizi etkilemesine izin vermeyeceiz. Diye konutu. Sz konusu iki yasa tasars
d olaylardan esinlenmilerdir.
1938 ylnda, Trkiye Yahudilerinin, Almanya ile ilgili her eyden uzaklamalar daha
belirgin oldu. Trk gazeteleri ara sra konu ile ilgili haber ve tartmalar gndeme getirdi.
Trkiye Yahudilerinin Alman kaynakl her eyden kamalar bireysel ve ani bir durumdu.
O zamanlar stanbulun en nemli ve saygn otellerinden Tokatlyan Almanlar
Tarafndan satn alnm ve otel kapsna ok byk gamal ha tayan bayraklar aslmt.
Yahudiler bu otele gitmeyi protesto ettiler.
22 Temmuz 1938 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Nadir Nadi, Yahudilerin Tokatlyana
gitmemelerini Trk karlarna aykr grd. Dier gazeteciler Yahudilere hak verdiler. Yahudiler
ise bir boykotun sz konusu olmadn ileri srdler.
10 Kasm 1938de devletin kurucusu Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk hayata
gzlerini kapad. Yerine smet nn seildi. Celal Bayar Babakan oldu. Birka ay sonra yerini
Dr. Refik Saydama brakt. nderlerin byle deimesi, Trk Hkmetinin ne uluslar aras
sorunlarda, ne de Yahudilere kar tutumlarnda bir deiiklik getirmedi.

86

1939 Nisannda aznlklarn laik idare heyetlerine sahip olmalar yasaklanrken dini
kurum ve idare heyetlerinin mevcut olmasna izin verildi. zetle, yurt dndaki olaylar ve
eilimler Trkiyenin i siyasetinde bir deiiklik dourmad. Yahudilerin kltr ve dil
bakmndan Trkletirilmeleri tek resmi ara kald.

E-kinci Dnya Sava ve Trk Yahudileri

kinci Dnya savanda Trkiye tarafsz bir politika izledi. Bunun yannda zellikle
Almanya Trkiyeyi yanna ekebilmek iin ok aba harcad. Alman bykelisi eski Babakan
Franz von Papen vastasyla Trkiyeye devaml bask vard.
Bu basklar yannda Almanya Trk kamuoyunu Trkiyenin Almanya ile birlikte savaa
katlmas iin etkilemeye alt. Gazeteciler, askerler, fikir, sanat ve ilim adamlar sk sk
Almanyaya davet edildiler. Cephelerde gezdirilip Alman askeri gcn gzleriyle grdler.
Almanyann eline esir dm olan Mslmanlardan gnll birlikler kurup Ruslara kar bu
birlikleri savatrma deneyi baz Trkleri ok etkiledi. 1941 sonras bazlar Turan kurmak iin
Almanyann yannda savaa girilmesini istiyorlard. Birok bakanlar dahil devletin dier nde
gelenleri, Alman eilimi gsteriyorlard. 1941 ve 1942 yllarnda askeri okullara aday yazld
srada, Savunma Bakanl, koullar arasnda, adaylarn Trk rkndan olmalar koulunu da
koydu. Bu Trkiye Cumhuriyetinde ilk olarak rk unsuruna resmen deinmeydi. 259
Trkiyeye yabanclarn girmesine snrlamalar getirildi. Ancak, Trkiyenin kaplar
Yahudi mltecilere asla kapanmad. Trk vatanda Yahudilerin seferberliklerinde farkl ilem
yapld. Birou yalnz Yahudilerden Kurulu birliklere yerletirildiler. Silah ve grev verilmeden
kt koullar altnda tutuldular. 19401943 yllar arasnda Yahudilerle ilgili olarak birbirleriyle
elien birok ilem yapld.
1942 ylnda Babakan Dr. Refik Saydam vefat etti. Dileri Bakan kr Saraolu
Babakanla getirildi. Saraolu sa eilimli idi. Yeni Babakan olduu gnlerde gazetecilerle
konuurken, Saraolu milliyetilie deinerek; Bu yalnz rk deil, bir kltr meselesidir.dedi.
Bu szlere gre, rk Trk milliyetiliinin tek olmasa dahi nemli malzemelerinden biriydi.

259

Avner LEV, a.g.e. s.140

87

Trkiye Cumhuriyetinde rklk ilk defa ve bu kadar yksek dereceli bir kiiden destek
gryordu.
1942 ylnda Behet Uzun liberal politikalar kt. eitli denetim ve snrlamalara
gidildi. Fakat para deerini kaybetmi ve ekonomi zayflamt. Hkmetin tutarsz politikalar
durumu daha da arlatryordu. Hkmetin bu durumu zmek iin bulduu arelerden biri de
Varlk Vergisiydi. Varlk Vergisi Trk Yahudilerini derinden yaralamtr.
Yzyllardr bir arada yaayan Trk ve Yahudi toplumu arasnda baz zc olaylar da
olmutur. Bunlardan biri ve en nemlisi varlk vergisidir. T.B.M.M. 11 Kasm 1942de Varlk
Vergisi yasasn kabul etti. Bu yasann aklanan amac sava nedeniyle haksz olarak ar
kazan salayanlarn vergilendirilmesiydi. Vergi, bir kez uygulanacakt. Kimin ne kadar
deyeceini bir komisyon belirleyecekti. Belirlenen bu miktara itiraz olana tannmamt.
Vergisini deyemeyenler alma kamplarnda bedenen alarak bunu karlayacakt.
Varlk Vergisi, bir avu yneticinin, ama lkenin yazgsn elinde tutan bir avu
yneticinin sahip olduklar arpk ideolojinin rndr. Uygulamaya konulabilmesi iin
Almanyann sava kazanabilecei dncesinin etkin olmas gerekmitir. Ama bu uygulama
srasnda bile, Trkiye Cumhuriyeti Devleti ite ve dta Yahudilere destek olmay srdrmtr.
Bu u demektir: lkenin yazgsn tam anlam ile antidemokratik bir biimde elinde tutan ve rk
grleri savunan bu yneticilerin gc yzyllardr sregelen gelenei deitirmeye yetmemitir.
Bu vergiyi uygulamakla ykml olanlarn banda gelen o dnemin stanbul Defterdar Faik
kte bile;Sinir manzumemizden Hitlerin isterik raalar gemeye balad.demitir.260
Her eye ramen, bu verginin iki nemli sonucu zaman iinde kendini gsterecektir.
Birincisi, srail Devleti kurulduunda, Trkiyeden g nedenlerinden biri olacaktr. kincisi ise,
ilk zgr genel seimlerde bata Yahudiler olmak zere aznlklar Cumhuriyet Halk Partisi
karsnda yer alan Demokrat Partiyi destekleyeceklerdir.

260

Faik kte, Varlk Vergisi faciasNebiolu yay. S.81

88

F-Souk Sava ve Trkiye

Trkiye, II. Dnya Savanda izlenen d politika ile sava d kalmay baarmt. Ancak,
daha sava srasnda tahmin edildii gibi, sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen
boluklardan yararlanan ve btn arl ile Trkiye zerine de ken Sovyet emperyalizmine
kar gvenliini salama endiesine dmtr.
19451946 yllarnda Sovyetlerin bir yandan Trkiyenin Dou Anadolu topraklarn
resmen istemesi ve te yandan da Boazlara yerlemek konusundaki isteklerini resmen
aklamas, Trkiye Cumhuriyetini, Milli Mcadeleden beri en kritik safhaya sokmakta idi.
Egemenlik ve toprak btnlne kar ynelen bu tehlike karsnda Trkiye, Sovyet Rusya
karsnda gerekten bir denge unsuru olabilecek bir kuvvete dayanmak ve byle bir kuvvetin
ittifakn elde etmek zorunda bulunmuyordu. Trkiye iin en iyi yol, Sovyet Rusyadan ok daha
gl bulunan Birleik Amerikaya dayanmakt. te savan son yllarndan itibaren Trk d
politikasnn yneldii dorultu bu olmutur. Btn d politika Batya sk balarla balanmak
ilkesi zerine dayanmt.261
kinci Dnya Sava sonras Birlemi Milletlerin mcadelesi ile Filistin Meselesi yeni bir
ehre kazanacaktr. Bu rgtn ABD ve SSCBnin destekledii Taksim karar olmasna kar
Trkiye, Arap lkeleriyle beraber tavr alacak ve bamsz bir Filistin Devleti kurulmas
dorultusunda Genel Kuruluda parmak kaldracaktr. Bu tutum Arap lkeleri tarafndan olumlu
karland. Suriye Cumhurbakan kr el Kuvvetlinin teekkr mesaj gnderdii amda
yaynlanan El Kabes gazetesinde Trklerin bin yldr slam savunduu ifade edildi. Trkiyenin
bu tavr bir lde Osmanllardan devrald geleneksel Filistin siyasetinin devam olmakla
beraber, bir bakmdan da srailin kurulmas ve genilemesi ile vatanlarnda madur braklm
Filistinlilerin mukadderat karsnda duyduu infialden kaynaklanmaktadr. kinci etken de
srailin sosyalist prenslerle ina edilmesinin, Trk karar vericileri asndan d politikada
blgesel adan kayg verici gelimeleri beraberinde getirecei dncesiydi. Daha sonra Filistin
sorununun zlmesini amalayan Trkiyenin 12 Aralk 1948de Birlemi Milletler Genel
Kurulu tarafndan ihdas edilen Filistin Uzlatrma Komisyonuna, Fransa ve Amerika Birleik
Devletleri ile birlikte seildii grlecektir. Ne var ki, sz edilen komisyonun kurulmasna red
261

Trkiyenin 1945-50 arasndaki d politikas iin baknz: 1-Mehmet Gnlbol, A. Haluk lman, A. Suat Bilge,
Duygu Sezer, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fak. Yay. Cilt I s199-205 Ankara
1977 2-Fahir Armaolu, 20. Y.Y. Siyasi Tarihi, s.419-529 , Ankara 1991

89

oyu oyu veren Arap lkelerine karn Trkiye tasary desteklemi ve komisyonda grev alm
olmas nedeniyle, Filistin konusunda Araplarla yaklak on be yl srecek yol ayrlna gelmi
bulunuyordu. Bu dnm noktasna gelinmesinin Araplarla Trklerin d politika kayglarnn ve
gvencelerinin farkl olmasndan kaynakland, snr komusu Ruslarn da 1699dan beri
lkesine ve Orta Douya ilikin emellerinin tehdidi altnda bulunan ve hatta 194546 yllarnda
bile Sovyet Rusyann resmen Trkiyenin dousuna ve Boazlara yerlemek istei ile karlanan
Trklerin endielerinin ve Sovyet yaylmacl karsnda etkin bir g olarak beliren Bat ile
yaklamasnn Arap dnyas tarafndan anlalmad sylenebilir.
1947de Suriye ile aramzda Hatay problemi devam ediyordu. Bu srada patlak veren
Arap-Yahudi mcadelesinin ilk aamas amn btn dikkatini Filistine evirdiinden, Suriye
ile Trkiye arasnda 1936lar andran bir bunalm ortaya kmad. Bu durumda Ankarann
politikas, hem Arap lkeleri ile olan soukluu gidermek, hem de gney kanadndaki Sovyet
entrikalarn etkisiz klmak iin, Filistindeki Siyonist isteklerine kar durmak merkezinde
toplanyordu.262

262

Yulu Tekin Kurat, Elli Yllk Cumhuriyetin D Politikas, Belleten, say 154 s.281 T.T.K. Ankara 1975

90

IV. BLM
FLSTN SORUNU VE TRKYENN DI
POLTKALARI
A-TRKYE VE ORTA DOU POLTKALARI
1)Trkiyenin D Politika lkeleri
kinci Dnya Savann sona ermesinden sonra dnya gndemini youn bir biimde igal
etmeye balayan Filistin sorununun temelleri, Birinci Dnya Sava srasnda Batl devletlerin
Osmanl devletini paralamak iin yrttkleri politikalarda yatar.263
Osmanl devleti bilindii gibi ok farl etnik guruplardan olumaktayd. 19.yzyla
gelindiinde

imparatorluktaki

Hristiyan

unsurlar

milliyetilik

akmlarna

kapldlar.

Balkanlardaki Hristiyan aznlklarda milliyeti akmlarn balamas, emperyalist devletlerin

rekabetine yol at. Bu akmlarn sonucunda da mparatorluk paralanma srecine girdi. Osmanl
ynetimi bu akmlar nlemeye altlarsa da baarl olamad.
ttihat ve Terakki dneminde izlenen politikalarda soruna zm getiremedi. Bu dnemde
izlenen Pan-Osmanl, Pan-slami ve Pan-Turanc akmlar baarl olamad. Yusuf Akura, bu
politikalar yazd Tarz- Siyaset adl kitapta eletirmitir. Pan-Osmanl ve Pan-slami
politikalarn baarszln ortaya komu ve Trklk fikrinin de yeni olduunu belirtmitir. 264
ttihat ve Terakki dnemi de mparatorluktaki ayrlk akmlar nlemede baarl olamad.
Aznlklarn bamszlk emelleri ttihat Terakki nin milli siyaseti ile badamad.

263
264

ar Erhan- mer Krkolu, Filistin Sorunu, Trk D Politikas, Editr Baskon Oran, stanbul, 2002 s.635
Daha geni bilgi iin bkz. Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Ankara, 1976, ss. 28-44

91

Osmanl mparatorluu I.Dnya Savana girerek kendi sonunu hazrlam oldu. Savatan
yenik kan Osmanl Devleti nin topraklar igal edildi. Mondros Mtarekesi sonucu lke drt
bir yandan igal edilmeye baland. 265
stanbul Hkmetinin teslimiyeti tutumuna kar, Mustafa Kemal nderliinde balayan
milli mcadelede ama, lkenin igalcilerden tamamen temizlenmesi idi. Yeni kurulan Trk
devletinin de d politika ilkeleri bu dnemde atlm oldu. Bu dnem silahl mcadele devri idi.
Bu zel koullarda izlenen d politikann temel zelliklerinden biri milli hkimiyetti.

266

Trkiye nin milli karlarndan taviz vermemek esas alnmt.

Bu dnem d politika zelliklerinden birisi de bakalarna gvenilmeyecei idi.
Trkiyede baz devletlerin karlar vard ve bu karlar korumak iin ilgili devletler kendi
yararlarna gre hareket eder. Bunu Mustafa Kemal, Dveli Mtelifenin her biri azami
menfaatini, umum Trkiye de temin etmek gayesindedir

267

diye belirtti. Eer bu durumda

yabanc devletler kendi gayelerini gerekletirmek iin alrsalar, buna kuvvetle kar
konulabilirdi. 1919 ylnda Sivas kongresine Franszlarn mdahale edecei eklinde haberler
gelince Mustafa Kemal, bunun Fransa iin uzun ve pahal bir harp olacan belirtti. 268
Askeri yollarn kullanlmas, Mustafa Kemalin sadece politik amalara varmak iin
bavurulan bir ara idi. Askeri baar d politik baary da getirecekti.
11 Ocak 1921de Birinci nn zaferinden sonra Ankara Hkmeti Londra Konferansna
davet edildi. 269 Londra Konferansndan fazla bir ey beklemeyen Mustafa Kemalin amac, Trk
davasn dnya kamuoyuna aklamakt.
Milli Mcadele dneminde askeri zaferler kazanldka Mustafa Kemal, nihai bar
salamaya yneldi. Ar emeller peinde komad. Pan-Turanist ve Pan-slami hedefler
dorultusunda hareket etmedi. Mustafa Kemal, Byk ve hayali eyleri yapmadan yapm
gibi grnmek yznden btn dnyann husumetini, garazn, kinini bu memleketin ve bu
milletin zerine celbettik. Biz Panislamizm yapmadk. Belki yapyoruz, yapacaz dedik.
Dmanlar da yaptrmamak iin bir an ldrelim dediler. Panturanizm yapmadk. yaparz,
yapyoruz dedik. Yapacaz dedik ve yine ldrelim dediler. Biz byle yapmadmz ve
265

Bkz. Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara 1990, ss.172-175

Jacob Landau, Atatkn Byk Nutkunda D Politika, Atatrk n Byk Sylevi nin 50.Yl Semineri,
Ankara 1980, 1980, ss.40
267
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara, 1973, C.I., s.355
268
Nutuk, C.I, ss.79-81
269
smet nn, Hatralar, Ankara , 1985, C.I, s.246
266

92

yapamadmz mefhumlar zerinde koarak dmanlarmzn adedini zerimize olan tazyikat

tezyidetmekten ise hatt tabiiye, haddi merua rc edelim diyerek bunu aklamtr.270
Yeni Trk Devletinin de d politika ilkeleri Atatrk tarafndan belirlenmitir. Trk d
politikasnn temel ilkeleri u ekilde sralanabilir. A) Uluslar aras ilikilerde eitlik b) Milli D
politika c) ttifak politikasdr.
Atatrk n d politika alannda dikkat ettii bir husus da Trkiye ile dier devletler
arasnda hukuk bakmndan, mutlak eitlik olmas idi. Batl lkeler, Osmanl Devletinde bir
takm imtiyazlara sahipti. Bu kapitlasyonlarn getirdii haklar neticesinde, lke ekonomik
bakmdan yar smrge halinde gelmiti. Yeni Cumhuriyet bu kapitlasyonlar kaldrarak,
bamsz devletlerle eit dzeyde bir ilikinin ilk temellerini att.271 Lozanda Trkiye, masaya
malup bir devlet olarak deil, bamszln tam kazanan bir devlet olarak oturdu. Lozanda
Trk heyeti, konferansn bandan itibaren, devletin bamszlk ve eitlii konusunda byk bir
dikkat ve titizlik gstermilerdir.272
Takip edilen dier bir ilke ise milli politikadr. Milli Mcadele milli d politikann
uygulamas milli devlet eklinde oldu.

273

Milli Mcadelenin asl amalarndan biri Trklere

dayanan bir devlet kurmakt. Yeni kurulacak devletin de snrlar Misak- Millide izilmi olan
yerlerdi. 274
Lozan Antlamas ile Trkiye, Misak- Milli snrlarn tam olarak gerekletirememiti.
Trklerin olduu baz blgeler yeni Trk devleti snrlar dnda kalmt. Mustafa Kemal
Atatrk, bu konuda daha fazla ileri gitmedi ama anavatan dnda kalan Trklerle de ilgisini
kesmedi.
Cumhuriyet dneminde izlenen milli d politika u temellere dayanmaktadr. Trkiye
milli bir d politika takip edecektir. nk bunun uygulama imkan vardr. Milli siyasetin, i
bnyemize uygun olmas esastr. Bu politikann en belirgin vasf ise milli hudutlar ierisinde
kalmaktr.

270

Atatrk n Sylev ve Demeleri I-III, Ankara, 1989, s.216

Abdlahak Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasi, stanbul,, 1964 C.I, s.45; zzettin Doan
Atatrkn D Politikas ve Uluslar aras likiler Anlay, ada Dnce Inda Atatrk, stanbul, 1983,
s.141
272
smet nn. Anlar, Ankara, 1987 C.II, ss.60-61
273
Fahir Armanolu, Atatrkn D politika lkeleri, Atatrkn lmnn 50.Yl sempozyumu, Ankara 1989,
s.164
274
28 Ocak 1920de kabul edilen Misak- Milli maddeleri iin bkz. smail Soysal, Trkiye nin Siyasal Anlamalar
(1920-1945), Ankara, 1989, C.I, ss.15-16

271

93

Milli d politikada hedef bartr. Nitekim Atatrk bunu Cumhuriyetin siyaset-i

hariciyede vehesi mstakimane ve halisane olarak sulhun ve muahedatn muhafazasna
mteveccihtir.

275

Diyerek belirtti. Trkiye nin d politikasnn drst ve iyi niyetle bara

ynelik olduu belirtiliyordu. 276

Trk d politikasnn bir zellii de ittifaklara ynelmek olmutur.

277

ttifaklardaki ama

Trkiye nin gvenliini salamaktr. Barn salanmas iin Trkiye, dier devletlerle
ibirliine gitmekten ekinmemitir.
Atatrkn 1932 ylna kadar Milletler Cemiyetine girmek istememesi bu rgtte ngiltere
ve Fransann sz sahibi olmasndan ve A.B.D. ile Sovyetler Birliinin cemiyet dnda
kalmasndan dolay idi. Ancak artlar deiince Trkiye, Milletler Cemiyetine girmekten
ekinmedi.
1930 ylndan sonra Avrupada balayan gelimeler zerine, Trkiye, bar anlamalarnn
kurduu dzeni deitirmek isteyen devletlere kar 1934 ylnda kurulan Balkan Antant na
katld. Arkasndan talyann Akdenizde bir tehlike oluturmas karsnda 1936da Akdeniz
Paktna ve talyann Habeistan igal etmesi ile Orta Dou, Trkiye, Irak ve ran ile blgesel
bir pakt olan Saadabat Paktna 1937de katld.
Btn bunlarn yan sra Trk d politikasnn yn Bat oldu. Atatrk inklplarnn
hedefi Bat tipi bir toplum yaratmakt. Atatrk, gerek milli Mcadelede gerekse Cumhuriyet
dneminde Bat ile ilikilerini iyi bir ereve iine koymaya gayret etti. Bunun da daha nce
belirtildii gibi bamszlk ve eitlik gibi Trk d politikasnn temel zellikleri ile
atmamasna dikkat edildi.

275

Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul, 1986, s.131

Roderic H.Davison, Peaceful Foreign relations: An Achievement of Atatrk, SBFD, Atatrk zel Says, Ocak
1981, C.XXXVI., No:1-4, s.168
277
Abdlahat Akin, Atatrkn D politika lkeleri ve Diplomasi, stanbul, 1966, C.II, ss.3-4
276

94

2)Trkiyenin Gvenlik Araylar

Trkiye, Milli Mcadele srasnda, ngiltere nin destekledii Yunanistana kar
savarken, Sovyetler Birliinden yardm alma yoluna gitti.

278

Trkiye Bat emperyalizmine

kar savayordu. Sovyetler de Batnn kapitalist devletlerine kar savaan milletlere sempati
besliyordu. Sovyetler, ideolojik olarak dnya proletarya diktatrln korumak istiyordu.
Sovyetlere gre, Bat smrgelerini kaybedince, Batnn en temel ihtiyac olan hammadde
kaynaklarn kaybedecek ve bu durum batl kapitalist lkelerin zayflamasna neden olacakt. te
bu srada Batl komnist iiler bir ihtilalle ynetimi ele geirecekti.
Sovyetler, Trkiyeye bu adan bakt. Trkiye de Bat emperyalizmine kar savayordu.
16 Mart 1920de Mttefiklerin stanbulu igal etmesi, Boazlarn batl glerin eline gemesi
Sovyetleri endieye sevk ederek Mustafa kemale yardm yapmaya itti.
Sovyetlerle yaplan grmeler 16 Mart 1921 anlamas ile sonuland.

279

Buna gre

Sovyetler, Sevr anlamasn tanmayp 28 Ocak 1920 tarihli Misak- Millide belirtilen snrlar
iindeki Trkiye yi tanyorlard. Sovyetler Boazlar ve stanbul zerindeki Trk egemenliini de
tandlar.
Buna ramen Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda gizlide olsa bir gvensizlik mevcut
olmutu. Bunun nedeni de komnizm faktryd. Sovyetlerin, Trkiye de komnist idare
kurmasndan ve bu ynde faaliyet gstermesinden kuku duyuldu. Milli Mcadelenin ilk
yllarnda Havzada Mustafa Kemal ile Rus heyeti arasnda yaplan konumalarda bu durum
aka ortaya kmt. 280
Bunun yan sra d politik ilikilerde Trkiye daima Sovyetlere dikkat etti. Batya kar
gvenliini Sovyetler dayandrd. 17 Aralk 1925 ylnda Dostluk ve saldrmazlk antlamas
imzaland.17 Aralk 1925 tarihinde yaplan bu anlamann nemli maddelerinden birisi
taraflardan biri aleyhine ynelmi hibir ittifaka veya siyasi nitelikte bir anlamaya ve gene bir
veya birka devlet tarafndan dier aktin askeri ve deniz gvenlii aleyhine hibir ittifaka veya

278

Mete Tuncay, Trkiyede Sol Akmlar ( 1908-1925) Ankara, 1978 ss. 151-152; Stefanos Yerasimos, Trk-Sovyet
likiler,. stanbul, 1979, ss.156-182
279
Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, Ankara 1982, ss.194-195; Trk-Rus anlamas ngiliz-Rus ticaret
anlamas ile ayn gnde imzaland. Hikmet Bayur, Kuvay-i Milliye devrinde Atatrkn D Siyasa ile ilgili Baz
Gr ve davranlar, Belleten, Ocak 1965, C.XX, s.80, s.682
280
Samih Nafiz Kansu, ki Devrin perde Arkas, stanbul, 1964, s.339

95

anlamaya katlmamay taahhd etmesiydi. 281 Bu dnemde ngiltere ile Trkiye arasnda Musul
Problemi vard. Trkiye, ngiltereye kar Sovyet desteini salam oluyordu. 1930 ylna kadar
Trkiyenin Sovyetlerle iyi bir ilikisi oldu.
I.Dnya Savandan sonra barn korunmas iin en nemli tekilat Milletler Cemiyeti
idi. Milletler cemiyeti esas itibariyle, Birinci Dnya Savandan Galip kan devletlerin rgt
idi. Bu rgtn ilk amac, bar anlamalar ile kurulan yeni dzeni muhafaza etmekti. Temel
grevlerinden birisi de sava nleme abas idi.

282

Milletler konusunda ngiltere lehine karar

veren Milletler cemiyetine Trkiye kukuyla bakyordu. 1930larda Avrupada durum deimiti.
Trkiye, ngiltere ve Fransa ile problemlerini zd iin Milletler cemiyetine olumlu
bakyordu. Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmasna tek engel kuzey komusu Sovyetler
Birliiydi. nk 1925 Trk-Sovyet antlamasyla iki lke arasnda sk bir ibirlii kurulmutu.
17 Aralk 1929 tarihli protokol hkmlerine gre Akid taraflardan biri komularn ilgilendiren
siyasi taahhtlere girerken dierinin tasvibini alacakt.283
Trkiye Bat Blounda yerini almak istiyordu. Trkiye Lozandan sonra Bat ile
problemlerini zmeye balad. Trkiye, Yunanistan, ngiltere ve Fransa ile problemlerini bu
dnemde zme ulatrd. 284
Trkiye, Batl devletlerle ilikilerini rayna oturturken, Sovyetleri de ihmal etmiyordu.
Ancak Sovyetler, Trkiyenin Batya yanamasn istemiyordu. Sovyetlerin d politikaya
ideolojik yaklamalar Trkiye yi tedirgin ediyordu.
Trkiye, 1932de Milletler Cemiyetine girerken misakn 16.maddesi gereince mtecaviz
devletlere kar alnacak zorlama tedbirlere katlmak zorundayd. Oysa Trkiye Sovyetler kar
alnacak yaptrmlara girmemek iin Sovyetler Birliine garanti vererek 1932 ylnda Milletler
Cemiyetine girmitir. Sovyetler Birlii de 1934 ylnda Cemiyete girdi.
1930larn ortalarndan itibaren Avrupa savaa doru bir yol almaktadr. talya
Akdenizde yaylmak istemekte, Almanya ise Versailles Anlamasnn hkmlerini teker teker
281

Rfk Salim Burak, Moskova Grmeleri ( 26 Eyll 1939- 16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki etkileri,
Ankara 1983, s.14
282
Mehmet Gnlbol, Uluslar aras politika, Ankara, 1978, s.497: 1919 sonras Avrupa dzeninin temlinde iki ilke
yatar. Almanya nn srekli bir ekilde sava edilemeyecek bir durumda tutulmas dieri de selfdetermination ilkesi.
Milletler Cemiyeti konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Hans J.Morgenthau. Uluslar aras Politika. Ankara. 1970,
ss.592-603
283
Kamuran Grn, D likiler ve Trk politikas ( 1939dan Gnmze kadar), A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
Ankara. 1983. s.49: 1 Soysal. Siyasi Antlamalar s.272
284
Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, ss. 639-645; Lozan sonrasndaki Trk-Yunan anlamazlnn (etabli) zm
konusunda bkz. Richard D.Robinson, The First Turkish Rupublic, Harvard University Pres., 1963, ss.98-99

96

kaldrmaktadr. Trkiye bu dnemde Akdenizdeki talya tehlikesine kar ngiliz ve Fransz

desteini salamaya almaktadr. Trkiye, Milletler cemiyetine girdikten sonra Balkan
lkeleriyle yaknlama balamtr. Bunun sonucu olarak Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve
Romanya arasnda 9 ubat 1934 ylnda Balkan Antantn imzalad. Ancak ittifak ngrd sk
ibirliini gerekletiremedi. 285
Japonyann 1931de Manuryay, talyann 1935te Habeistan igal etmelerine kar
286

Milletler Cemiyetinin tepkisiz kalmas uluslar aras ortam gerginletirdi. Yine bu dnemde

Almanya Ren blgesini silahlandrrken Avusturya ise mecburi askerlii uygulamaya koydu.
Btn bunlar I.Dnya Sava sonundaki anlamalara hibir devletin uymadn gsteriyordu. Bu
durum Trkiye nin gvenliini tehlikeye drd. Lozan da ngrlen Boazlar teminatnn
yetersizlii de ortaya kt. Bu nedenle 11 Nisan 1936da Trkiye, Lozan Konferansna katlan
devletlere birer nota vererek Boazlar meselesinin bir konferansta grlmesini istedi.

287

Trkiye gvenlii asndan Boazlarda tek hakim g olmak istiyordu. Konferans sonunda
Trkiye bu isteini gerekletirmi

288

ve Boazlar zerinde Trkiye nin tam egemenliini

salayan Montreux szlemesi 20 Temmuz 1936da imzalanmtr. 289

Montreuxda Trk-ngiliz yaknlamas daha artarken, Sovyetler Birlii ile Trkiye
arasnda souk ilikilerin temelleri de atlm oldu. Oysa szleme Trkiye nin katlmad bir
savata, savaanlarn sava gemilerinin boazlardan geii yasaklanmt. Oysa bu Sovyetlerin
asrlardr istedii bir eydi.
Otuzlu yllarn sonlarna doru Avrupa da Alman ve talyan tehlikesi daha da byd. 15
Mart 1939da Almanyann ekoslovakyay igal etmesi ve arkasndan Polonyaya ynelmesi
Avrupada sava kanlmaz kld. talya ise Balkanlarda yaylmac bir politika izleyerek 1939
un Nisan aynda Arnavutluku igal etti. Bu durumda ngiltere ve Fransa 13 Nisanda Yunanistan
ve Romanya ya bir garanti verdiler. ngiltere ve Fransa ayn garantilerin Trkiye ye de
verileceini bildirdiler. 290

285

Bkz. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, stanbul. 1988, C.III.ss.409-410

Japonya Mancurya y 19 Eyll 1931de igal etti. talya ise Habeistan 3 Ekim 1935te istila etmeye balad.
Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi ( 1914-1980) Ankara, 1991, C.I, s.234 ve 254
287
T.C. Dieri Bakanl, Trkiye Politikasnda 50 yl Montreux ve Savca ncesi yllar ( 1935-1939), Ankara,
s.21.
288
Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara, 1968, s.102
289
Hurewitz, a.g.e., ss.198-203
290
Armaolu, Siyasi Tarih s.660
286

97

Tm bu gelimeler olurken, Trkiye ile Fransa arasnda 1936larda balayan Hatay

sorunu hala zmlenmemiti. Oysa bu meselenin acilen zmlenmesi gerekliydi. Avrupada
sava lklarnn artt bu dnemde Fransa daha fazla direnmeyerek Hatay konusunda Trk
isteklerini kabul etti ve mesele zme zmlendi. 291
Montreuxda balayan Trk-ngiliz yaknlamas II. Dnya Sava ncesi daha da
gelierek 12 Mays 1939da bir ittifakla sonuland.

292

Bylece Trkiye bir bakma Bat blou

iine katld. Yaplan deklarasyonda iki devlet kendi aralarnda milli gvenlikleri acsndan bir
ittifak anlamas imzalayacaklard. Bir anlama imzalanana kadar iki devlet, Akdeniz blgesinde
savaa yol aabilecek bir saldr halinde etkili bir ekilde ibirlii yapacak ve birbirlerine her trl
yardmda bulunacaklard. 23 Haziran 1939da Trk-ngiliz ortak bildirisinde Bir kesin
anlamann yaplmasna dein, Trkiye hkmeti i birlii yapmaya ve ellerinden gelen tm
yardm ve ngiliz hkmeti Akdeniz blgesinde savaa yol aacak bir saldr ortaya ktnda,
edimsel bir kolayl gstermee hazr bulunduklarn aklarlar.

293

Fransa ile Trkiye arasnda

ayn nitelikte bir deklarasyon 23 Haziranda yaynland.

Trkiye bu ittifaka Sovyetlerin de katlacan dnyordu. Ancak Sovyetler 23 Eyll
1939da Almanya ile bir saldrmazlk pakt imzalad. Trkiye yine de Sovyetlerden umudunu
kesmedi. Trkiye, Sovyetleri ngiltere ile yaplan bu pakta ekmek istiyordu. Almanya ise
Sovyetler Birlii vastasyla Trkiyeyi ngiliz-Fransz bloundan ayrmak dncesindeydi.
Trkiye nin Sovyetleri ngiltereye yaklatrmak amacyla Dileri Bakan Saraolu
Moskovaya gitti. Saraolu nun bu abalar sonusuz kalrken, Boazlar zerindeki Rus
talepleri gndeme geldi.

294

19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifak antlamas imzalanarak

Trkiye gvenlii ilgili problemini byk lde giderdi.

Almanyann 1 Eyll 1939da Polonya ya sandrmas ve 3 Eyllde ngiltere ve
Fransann Almanya ya sava ilan etmesi sonucu II. Dnya Sava balad. Savan Akdenize
sramas ve talyann Fransa ya sava ilan etti ve Trkiyenin savaa katlma zorunluluu
ortaya kt. Trkiye ise bu dnemde Sovyetlerden ekinmekte idi.

291

Hatay sorunu iin bkz. Feridun C.Erkin, Dilerinde 34 Yl Anlar-Yorumlar, Ankara.1987, C.I. ss. 87-109;
G.Lenczowski, The Middle East in Wolrd Affairs. London 1980 ss.125-126
292
Hurewitz, a.g.e. ss.226-227; Almanya Trk-ngiliz yaknlamasn nlemek in gayret etmiti. Cemil Koak,
Trk-Alman ilikileri, Ankara, 1991, s.154
293
.Soysal, a.g.e., s.592, Koak, a.g.e., s.164
294
Burak, a.g.e., s.83

98

Savata Trk d politikasnn temel amac, savaa katlmadan Trkiyenin toprak

btnln korumakt. Yabanc gleri Trk snrndan uzak tutmak, Trk askerlerini de
yabanc snrlardan uzak tutmaya ynelik bir tarafszlk siyaseti izlemekteydi. Ksacas, Trkiye
nin gvenliini salayacak bir yol izleniyordu.
D politikaya damgasn vuran kii Cumhurbakan smet nn idi.295 Dilerinde
Numan Menemenciolu ile birlikte kr Saraolu nnden sonra geliyordu. Saraolu
ngiliz yanls, Menemenciolu ise Alman yanls izlenimi veriyordu. Bunlarn temel amac
Trkiye yi bir savaa sokma giriimlerinden uzak tutmakt.
Savata dikkat edilecek devlet Sovyetler Birlii idi. Atatrk dneminde iyi ilikilere
sahip olan Trk-Sovyet ibirlii 1939 ylndan itibaren deimeye balad. Stalingratta
Almanlarn durdurulmasyla birlikte II. Dnya Sava Mttefikler lehine dnd.

296

Bu tarihten

itibaren youn olarak Mttefikler Trkiye yi sava sokma gayreti iine girdiler.
Btn basklara ramen Trkiye savata tarafsz kalmay baard. Trkiye nin temel
endiesi Mttefikler yannda savaa girmesi durumunda, topraklarn Rus askerlerine amak
zorunda kalacak olmasyd. Sava bittikten sonra Ruslarn Trk topaklarndan kaca ise
kukuluydu. 297
1943 ylnda olaylar gelitike, Trk d politikasn ynlendirenler, Trkiye savaa
girdii takdirde Sovyetlerin Trk topraklarn kullanmas ve sava sonunda da bu topraklar terk
etmeyecei endiesi daha da artt. Bu kukularn ngiliz ve Amerikan yetkililerine aktarmalarna
karlk, beklenen cevaplar alamyorlard. Bunun zerine Trkiye gerek Adana, gerekse Kahire
grmelerinde Mttefiklerce karlanmayacak isteklerde bulunarak, savaa girmeme konusunda
direndi. Btn bunlarn sonucunda Trkiye nin savaa girmemesi, zellikle ngilizleri kzdrd.
1944 ylndan itibaren Trkiye nin savan dnda kalmasna tepki gsterildi. 298
1944 ylnn sonlarna doru Mttefiklerin sava kazanaca belli oldu. Bu durum sava
sonras gelimeler de Trkiye nun uluslar aras konumu zayflatlacakt. Savan son gnlerinde
Trkiye, Almanya ile diplomatik ilikilerini keserek, Batllara uyum iinde olduunu gstermek
istedi ve bu nedenle 23 ubat 1945de Almanya ya sava ilan etti. Trkiye, bu kararla San

295

Mahmut Dikerdem, Hariciye ark, Cem yaynevi. stanbul, 1989, s.63

Fahir Armaolu, Sovyet-Amerikan Mnasebetlerinin yl 1945-1948 SBFD, 1949, s.4 s.377
297
Edward Weisband, II.Dnya Savanda nnnn D politakas, Milliyet Yay. , stanbul, 1974, s.146-147
298
Nadir Nadi. Perde Aralndan, stanbul, 1964, ss.174-175

296

99

Francisco Konferansna katlmaya hak kazanarak Birlemi Milletler kurucu yeleri arasna
katld. 299
Buna ramen Trkiye, sava sonunda Avrupada yalnz kald. Mttefiklerin yannda
savaa girmemesini frsat bilen Sovyetler Birlii 1925 antlamasnn uzatlmayacan ve yerine
gnn icaplarna uygun bir anlama yapma gereini Trk yetkililerine bildirdi.
Sava sonunda Trkiyenin gvenlik problemi ortaya kt.

300

Bylelikle

301

Oysa daha sava bitmeden 4 ubat 1945de toplanan Yalta Konferansnda

302

Trkiye

konusunda kesin bir tavr alnmamt. II. Dnya Sava n Mttefiklerin kazanaca belli olunca,
Roosvelt, Churchill ve Stalin sava sonu dzenlemeler iin 411 ubat 1945 tarihleri arasnda
Yaltada grmlerdir. 11 ubata kadar sren konferansta Yunanistan ngiliz etkisine
braklrken, Trkiye konusu belirsiz kald. Bununla beraber kesin bir dille olmasa da ngiltere ve
A.B.D. 1936 Montreux Boazlar szlemesinde bir takm deiiklikler yaplabileceini
belirttiler. 303 Stalin bunu Trkiye nin Bat desteinden yoksun olduu eklinde alglad.
Sovyetler hemen harekete geti ve 19 Mart 1945 te Molotov, 1925 Dostluk ve
Saldrmazlk anlamasnn deitirilmesini ieren bir Sovyet notasn Trkiye ye verdi.

304

Haziran 1945te Sovyetler Birlii ikinci bir notayla Boazlarda s istedi ve dostluk ve
Saldrmazlk anlamasnn yeniden gzden geirilerek Douda snr dzenlemeleri talep etti. 305
Avrupada

sava

sonras

oluan

Sovyet

lehindeki

kamuoyu,

Sovyetlerin

bu

davranlarnda etkili oldu. A.B.D. Trkiye nin toprak btnlne ilikin Sovyet talepleri
konusunda kaytsz kalarak, 1945 Temmuzunda toplanacak Potsdam Konferansnn atmosferini
bozmak istemedi.
Ancak Potsdam da A.B.D., ngiltere ve Rusya arasnda 17 Temmuz 2 austos 1945
tarihleri arasnda Berlin Yaknndaki Postdamda yaplan toplant da sava sonu dzenlemeleri
iin yaplan toplantdr.306 Sovyetlerin Boazlar sorununa Trkiye ile Sovyetleri ilgilendiren bir
299

Feroz ve Bedia Turgay Ahmad, Trkiye de ok Partili politikann Aklamal Kronolojisi 1945-1971, stanbul,
1976,s.12
300
K.Grn, a.g.e, ss.276-277
301
Walter Z.Lagueur, Communism and Nationalism in the Middle East, London, 1956, s.215; Zekeriya Sertel,
Hatrladklarm, stanbul 1977, ss.248-249
302
Daha geni bilgi iin bkz. The Conference of Malta and Yalta, Washington , 195; McNeill, America, Britain and
Russia, 1941-1946, Langeam.
303
Diane Shaver Clemens, Yalta, New York, 1970, ss.258-260
304
Kamuran Grn, a.g.e., s.303
305
Feridun C.Erkin,Trk-Sovyet s.247
306
Daha fazla bilgi iin bkz. Churchill, Triumph and Tragedy; Harry S.Truman, Year of decisions, New York, 1955;
F.Byrnes, Speaking Frankly, Paris, 1948

100

mesele olarak bakmas ve boazlardan askeri s istemesi ngiliz ve Amerikan muhalefetine neden
oldu

307

Churchill, Montreuxun deitirilmesine taraftar fakat boazlardan s istenmesine

karyd. Truman ise Sovyet tezine kar, Boazlara milletleraras bir stat verilmesini ve
Boazlardan geiin byk devletle beraber ilgili devletlerin teminat altna konulmasn teklif
etti.

308

Bu devletler, Montreux szlemesinin gnn artlarna gre dzenlenmesi konusunda

anlamasna ramen, toplant konuyu kesin bir zme balayamadan dald. Konferans her
lkeyi Trkiye ile ilikilerini ikili grmelerle halletmesinde karar kld. Daha sonra A.B.D.
Boazlarn uluslar aras su yolu olmas grn Trkiye ye bildirdi. Bu Trk grne uygun
olmasa bile A.B.Dnin Trkiye ile ilgilendiini gstermesi bakmndan olumluydu.309
A.B.D.yi etkileyen dier bir olay da, 1945 Aralnda Grc iki profesrn snr
iddialaryd. Sovyet basn ve radyosu bu olaya geni yer verdi. Bu konuda Trk basn da sert bir
tutum taknd.

310

Ve Trk Dileri de A.B.D ve ngiltere ile grerek ak tavr ald. 1945

sonunda Dean Acheson Trkiye ye zel bir teminat vererek Sovyet snr istekleri dnyann
bar ve gvenlik blgelerine genilediini ve A.B.D.nin en hayati karlarn koruyacan
bildirdi. 311
Trkiye, Sovyet tehdidi altnda, ilk olarak A.B.D.yi Boazlar konusunda Trk gryle
uyum iine getirmek, ikinci olarak da A.B.D yi Sovyetlere kar bir ittifaka yaklatrmak
amacn gtt. A.B.D. 1945 Aralnda bile hala Sovyetlerle ibirlii midini tayordu. Ancak
Sovyetlerin ran zerindeki kuatmas sonucu 312, Truman Sovyetlere sert nlemler alnmasndan
yana oldu. Rousveltin yerine geen Truman Ruslar cehenneme gitsin diyordu. 313
A.B.D. nin davranndaki deiiklik Missouri sava gemisinin Washingtonda len Trk
elisi Mnir Ertegnn cenazesini stanbula getirmesi ile kendini gsterdi. Trk basn A.B.D

307

Winston S.Churchill, Triumph and Tragedy, Boston, 1953, s.635 Truman, Year of decisions, New York, 1955,
s.385
308
Metin Toker, Trkiye zerinde 1945 kabusu. Ankara, 1971. s.82: Jonathan Knight. American International
Guarantees for the Straists; Perlude to the Truman Doctrine., MES, May 1977, Vol.13 no.2 s.249
309
Erkin, Trk-sovyet.., s.270
310
Yusuf Sarnay, Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii ve NATO ya girii, Ankara, 1985, H.. Yksek Lisans Tezi,
Ayrca Ayn tarihi, Aralk 1945
311
George Harris, Troubled Allience, Washington, 1972, s.20
312
Necdet Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya , stanbul, 1976, s.181; G.E. Krk, a.g.e., ss.259266
313
Clemens, a.g.e. s.260

101

yi barn, adaletin, hakkn, gelimenin ve refahn savunucusu olarak selamlad. 314 Ankara ise bu
ziyarete A.B.D ile dayanmay gsteren olay olarak bakt ( 5 Nisan 1946) 315
7 Austos 1946da Kremlin Trkiye ye sert bir nota vererek su yollarnn ortak kontrol
zerindeki isteklerini tekrarlad.

316

Sovyetlerin Kafkasya ve Karadenizde askeri manevralar

yapmas zerine Trkiye, Sovyetlere verilecek cevabn A.BD. ve ngiliz hkmetleriyle uyum
iinde olmasn istedi. 19 Austos 1946da Trk grn destekleyen A.B.D. cevab geldi.
A.B.D. Boazlarda Karadenizde kylar olan lkelerin kontroln reddediyor, yalnzca Trk
kontroln uygun buluyordu. Boazlar bir saldrya urad takdirde bunun Birlemi Milletler
Gvenlik Konseyi tarafndan harekete geilmesi iin bir sebep tekil edecei belirtiliyordu.317
24 Eyll 1946da Sovyetler Birlii nceki isteklerini tekrarlayan bir notay Trkiye ye
verdi. Bu kez A.B.D. ve ngiltere Trkiye nin yannda yer ald. Sovyetler bundan bir ey
kazanamad. Bu arada Sovyet askerlerinin randan ekilmesi ile Trkiye rahatlad. Sovyetlerin
Trkiye ye saldrmayacana dair bir hava olutu ve A.B.D ile yaknlama balad. Bunun
sonucunda 1946 Ekiminde 25 milyon dolarlk bir anlama imzaland. A.B.D.ekonomik yardm
yaparken, ngiltere ye askeri tehizat sorumluluunu brakt. 318
1946 sonunda Trkiye Sovyet tehdidinden kurtulmutu fakat henz A.B.D nin yardmn
salayamamt. 1947 ylnda ngiltere, Trkiye ve Yunanistana kar yardm yapamayacan ve
bu iki devletin Bat dnyasnn savunmas asndan bu devletlerin bamszlklarnn nemli
olduunu A.B.D ye bildirdi.

319

ngiltere kendi yerinin A.BD. tarafndan doldurulmasn

istiyordu. Eer Yunanistan komnist bir ynetim altna girerse, bu Trkiye yi tehdit edecekti.
Ayn zamanda talya da Yunanistan ve Yugoslavyann tehdidi altnda kalabilirdi. Bylelikle Bat
Avrupa komnist tehdidi altna debilirdi.
Bu durum karsnda 12 Mart 1947de Truman Doktrini ilan edildi.

320

Bu, A.B.D. d

politikasnda yeni bir dnemdir. Bu mesajda Amerikan d politikasnn, kendilerini

boyunduruk altna almak iin silahl aznlklar tarafndan sarf edilen gayretler ve d basklara
kar koymaya alan hr milletleri desteklemek amacna ynelmesi gerektii kansndaym.
314

Harris, a.g.e., s.22

Sabit Duman, Demokrat Parti Trk D politikas, H.. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1990, s.24
316
Sovyet notas ve bu notaya verilen Trk cevab iin bkz. Erkin, a.g.e., s.303
317
Harris, a.g.e., s.22
318
Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D politikas, Ankara 1987-s.220
319
Jeamahn Suh, Kore Sava nn trk D politikasna Etkileri, S.B.F., Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara,
1973, S.21
320
Truman Doktrini iin bkz. Fahir Armaolu, Belgelerle Trk_Amerikan Mnasebetleri, Ankara 1991, s.152-168

315

102

diyen Truman, Kongre de hkmete, 1- Trkiye ve Yunanistana 400 Milyon dolarlk yardm
yapmak, 2. Bu devletlerin istei zerine her ikisine de sivil ve askeri personel gndermek ve
seilecek Trk ve Yunan personelinin de A.B.D de yetitirilmesini salamak yetkisinin
verilmesini istemekteydi.

321

Doktrin 22 Maysta Bakana tannan bir yetki ile yrrle girdi.

322

Bylece Trkiye II.Dnya Sava sonucunda ortaya kan gvenlik problemini A.B.D ile
anlaarak zd. Sovyetlere kar A.B.D. yardmn salad. Ancak Trkiye nin kendi gvenlii
ile ilgili kukular tam anlamyla giderilmi deildi. Sadece Trkiye nin Sovyetlere kar
kayglarn giderdii birinci aamayd.
3) Orta Dounun Politik Yaps
I.Dnya Savandan sonra Orta Douda Osmanl mparatorluundan boalan yeri
ngiltere ve Fransa doldurmaya alt. I.Dnya Sava bundan baka yeni bir politik deiimi de
beraberinde getirdi. Bu da Yahudi faktryd. Yahudilerin Filistine yerlemesi Arap tepkisini
ekti. 1.Dnya Savanda Araplar Trklere kar savamlar buna karlk da ngilizlerden
bamszlk sz almlard. Ancak ngiltere buna yanamaynca blgede sk sk isyanlar kt.
Mandater darelere kar ayaklanmalar Arap milliyetilii ve Pan-Arabist duygular kamlad.
Bu dnemde Arap liderliine soyunan devlet ise Msr oldu. 323
Orta Douda dier bir faktr Yahudilerdi. Yahudilerin ou dardan gelip, Filistine
yerlemiti. Bu durum Araplarda korku uyandryor ve gelecekte kendi topraklarnda aznla
dme korkusu yaratyordu. Araplar bir btn olarak Yahudilere karyd fakat Yahudilere kar
alnacak tedbirler konusunda ortak grleri yoktu.
Ayrca Araplar arasnda tarihten gelen bir takm srtmeler vard. Suudi Arabistan, erif
Hseyine kar savamt. erif Hseyinin oullar Irak ve rdne kar ynetimdeydi. Bunlar
Haimi soyundand. Suudi Arabistanla ortak bir ceple olmas zor grnyordu. Bunun yan sra

321

Lord Ismay, NATO da lk Be sene, Ankara., 1956 s.6

Truman yardm ile Trkiye 100 milyon dolar Yunanistan ise 300 milyon dolar Amerikan yardm ald. A.B.D.
yardmnn nasl kullanld hakknda bilgi iin bkz. George McGhee, ABD-Trkiye-NATO-Orta Dou, Ankara
1992,s.90
323
Paul Y.Hammond, An Introductory Perspective on the Middle East political dynamics in the Middle East, New
York, 1972, s.7
322

103

Msr, grkemli bir gemie sahipti. Arap dnyasndan corafi olarak ayr idi. Entelektel hayat
Kahire de gelimi olduundan Arap dnyasnn bakenti gibiydi.
Msr, Filistin konusu ile ilgilenmeye baladktan sonra Arap dnyasnn liderliine
soyundu.

324

Bunun ilk iareti 1929da Alama Duvar krizinde Filistin, Msr basnn temel

konusu olmutu, ancak Msrn ekonomik gc byle bir rol stlenmesine engel tekil
ediyordu.
Teorik olarak Araplar, Pan-Arabizm davasnda birleebilirlerdi. nk Araplar, Fastan
Arap Yarmadasna kadar ayn dili Arapa y konuuyorlard ve de byk ounluu da slam
dinini kabul etmilerdir. Dier yandan Arap milliyetiliini uyandran temel etkilerden birisi
mandater devlet ynetimi altnda yaam olmalaryd. Dil, din gibi milleti oluturan faktrlerin
olmasna ramen Araplarn birlemesi olduka g grnmektedir. Msr, Arabizmin ve Arap
dnyasnn merkezi haline gelmekte idi. Ancak blgeler arasndaki ekime Msrn iini
gletirdi. Irak ve rdndeki Haimiler, Msrn Suriye zerindeki emellerine karyd. Nuri
Said, Msrn Arap liginde gl hale gelmesinden korkuyordu. 325
Arap devletlerinin corafi konumlar bile yeterli olmamtr. Suriye, Irak, rdn,
Lbnann corafi bakmdan birbirlerine yakn olmasna kar ortak gemileri azd. Lbnan da
Marun ve Drzler ounlukta idi. Mslman ahali ise ky eridinde youndu. Suriye, 1920de
ksa sreli bir bamszlktan sonra Franszlarn mdahalesi ile mandater devlet konumuna dt.
Msr ise daha farkl idi. Msr gemite nemli bir medeniyete sahipti ve corafi
bakmdan Orta Doudan ayr idi. Suudiler ise izole bir durumdaydlar ve kendilerini gerek
Arap olarak gryorlard. 326
1940lardan itibaren bu devletler bir takm zorluklarla kar karya geldi. Radikal akmlar
ba gsterdi. Msrda Hasan El Benna liderliinde Mslman kardeler, Suriye de Milli Sosyal
Parti ve 1950lerden sonra nasr ve Baas Partileri grld.
Orta Dounun en nemli lkelerinden birini tekil eden Msr, Svey Kanalnn (1869)
almasyla stratejik nem kazand. Bu kanalda byk hisseleri olan devletler ngiltere ve Fransa
idi. ngiltere ilk bata Kanal hisselerini satn almaya pek niyetli olmad. Kanal aldktan sonra
yaptklar hatay anlad ve Kanalda pay sahibi olmak iin frsat kollamaya balad. Nitekim

324

James Jankowski , Eqyptian Responses to the Paletsine Problem in the nterwar Period IJOMES, 1980,
Vol.12., s.3
325
Michael Eppel, Iraqi politics and Regional Policies. 1954-49 MES, 1992, Vol.28, No:1, ss.111.113
326
Malcolm H.Kerr, Regional Polities ana the Conflict with srael. Political Dynamics in the Middle East., s.35

104

1875de Msr borlarn demek iin smail Paa Kanal hisselerini satnca ngiliz Babakan
Meclise danmadan hemen hu hisseleri satn ald.327
ngilizler bununla kalmayarak 1882 de Msr igal etti.

328

Arabi Paa nderliinde

ngilizlere kar koymaya alldysa da baarl olamadlar. Ancak bu olay Arap milliyetiliinin
domasna bir vesile oldu.
ngiliz ynetimi srekli problemlerle karlat ve I.Dnya Savandan sonra 28 Ocak
1922de ngiltere, Msra bamszln verdi.

329

Bu bamszlk tek yanlyd ve Msrllar

tatmin etmemiti. Meruti krallkla ynetilen Msr i ve d politikada tam bamsz deildi.
ngilizlerden bamszlk isteyen Wafd delegasyonu daha sonra siyasi parti olarak
rgtlendi. Bunun yan sra birok parti daha kuruldu. Waft siyasi parti haline geldikten sonra
liderliine Zaglul Paa geldi. Waft partisinin kurucularndan biri olan Zeglul Paa, ngilizlerin
Msra bamszln vermesinde nemli rol oynad. 23 Austos 1927de Kahire de ld.
Genelde kamuoyunda ar bir ngiliz dmanl olutu. Btn siyasi partilerin birletikleri nokta
ngiliz dmanl idi. Msrda 1930 ylna kadar yaplan btn seimleri Wafd partisi kazand.
1930lara doru Kralla Hkmet arasnda gr ayrlklar artnca, Kral Anayasay askya
ald. Fakat basklar sonucu 1933 ylnda Kral Fuad eski anayasay tekrar yrrle koymak
zorunda kald.
1935de talya Habeistana saldrnca ngiltere Msrla karlkl savunma ve ibirlii
anlamas imzalad. Kral Faruk, II. Dnya Savanda ngilizler lehine bir tarafszlk gsterdi.
ngilizler, 1942 ylnda Krala bask yaparak kendi taraftar olan Nahhas babakanla getirdiler.
II. Dnya Savandan sonra ngilizlerin Msrla 1936 antlamasnn gzden geirilerek yeniden
imzalanmasn istemesi, lkeleri ngiliz kart havay glendirdi.
Bamszln 1922de kazanmasndan sonra Msr, Arap dnyas ile ilgilenmeye balad.
1936 ylnda Filistin konusu gndeme gelince Msr, i politikadan uzaklap gzn Arap
dnyasna dikti. Arap Birlii kurulmasna nclk etti. Btn bu gelimeler sonucu siyasi
anlamda Arap dnyasnn liderliine aktif olarak soyunmas Nasrdan sonra oldu.
Birinci

Dnya

Savanda

bilindii

gibi,

Araplar

Osmanl

Devletine

kar

ayaklanmlard. Bunun iin ngilizler Araplara bir takm vaatlerde bulunmutu. 1920deki San
Remo konferansnda ngiltere Filistinin; Fransa da Suriye nin mandaterliini stlenmiti. Ancak
327

H.Kohn, a.g.e., s.7

P.Mansfield, a.g.e, s.216-217
329
Roy R.Anderson-Robert F.Seibert, Politics and Change in the Middle East, New Jersey, 1987, s.87
328

105

Suriye de Faysal Kralln ilan etmiti. Franszlarn Faysal Suriyeden kovmas zerine
Faysaln kardei Abdullah, rdn igal ederek Suriye zerine yrmeyi dnd. Bunun
zerine ngiltere araya girerek bundan vazgeirdi. Buna karlk olarak 1922 Eyllnde Milletler
Cemiyeti tarafndan rdn kuruldu ve ngiliz mandaterliine verildi. rdn A Tipi bir manda
idaresindeydi. rdn ngiliz Yksek Komiseri tarafndan idare edileceine dair anlama Nisan
1923 de Ammanda imzaland. 330
Abdullahn kardei Faysal Irak kral idi. Irakla rdnn ilikileri iyi dzeydeydi.
Abdullah, Trkiyede halifelik kaldrlnca halife olmaya niyetlendi. Fakat babas Kral Hseyin
halife ilan edildi. ( 12 Mart 1924)

331

Ancak 1924 sonbaharnda Suudilerin saldrmas sonucu

halifelik sona erdi.

rdn ynetenler ngilizlerle uyum iinde alt. ngilizler, haberleme ve nemli
stratejik konularda etkindi. Bu adan dier mandater lkelerin konumundan farklyd. Arap
birliini gerekletirme

332

dncesine ramen, ngilizlerle son derece iyi ilikiler kurulmutu.

rdn Kral 1941den 47e kadar Suriye ile rdnn birlemesi iin aba gsterdi.
rdn yneticileri Filistin konusunda zaman zaman Yahudilerle de anlamaktan
ekinmediler. Buna ramen rdnde radikal akmlar kmad.
rdn 22 Mart 1946da ngiltere ile bir ittifak anlamas ile bamszln kazand. Bu
tarihten sonra rdn Emirlii, rdn Krall oldu.

333

lk resmi ziyaretini Kral Abdullah

1947de Trkiye ye yapt. 334

22 Ekim 1919da George Picotun yerine Fransz Yksek Komiseri General Gouraud
atand. 1920 ylnda Faysal Suriyeden karan Franszlar 1922de Milletler Cemiyetinden
Suriye mandaterliini stlendi. Suriye de Fransa tarafndan alnan ilk nlemler ierde kesin bir
muhalefetle karlat. nk Suriyeliler byk Arap birlii iin de savayorlard. nceki
blmde belirtildii gibi Suriye halknn istei zerine, Suriye Kongresi, Faysal 11 Mart
1920de Suriye tahtna semiti. Fakat bu krallk uzun srmedi. Franszlarla giritii 24 Temmuz
330

Uriel Dann, The Political Confrontation of Summer 1924 in Transjordan MES, May 1976, Vol.12, No.2 s.159
Suleiman Musa, A Matter of Principle; King Hseyin of the Hicaz and the Arabs of Palestine IJOMES, Vol.9,
s.194
332
Reva S.Simon, The Hashemite Conspiracy : Hashemite Unity Attemps 1921/1958, I JOMES, Vol.5, s.317
333
Hurewitz, rdn yaama olanaklar olmayan bir devleti Ayakta Tutma bal altnda incelemitir. Bununla
yapay bir devlet olduunu vurgulamaktadr. J.C.Hurewitz, Orta Dou siyaseti: Askeri Boyutlar, Ankara, 1980, s.315;
Haim Levebberg, Abdullah and Cunningham; Palestine 1945-48 MES, January 1991, vol.27, No.1, s.26
334
rdn Kralna Suriye gei izni vermedii iin kral, Trkiye tarafndan tahsis edilen Savarona yat ile deniz
yolculuuyla Trkiye ye geldi. Erkin, a.g.e., s.172

331

106

1920deki Meisalon savanda Faysal yenildi ama Franszlara da bu pahalya mal oldu.

335

Faysaln amdaki ksa idaresi Pan-Arap propagandas iin nemli oldu. Bu idaresi srasnda
Faysal, Irak, Suriye ve Lbnann kralyd.
Suriyelilerin ayaklanmas nedeniyle 1 Eyll 1920de General H.Gouraud, Lbnann
kurulduunu aklad. Yapt konumada; lkenizin kazand bu majestik dalarn ayanda
hrriyet ve sadakatn kuvvetle alnmaz kalesi olarak kalan, Roma, Yunan ve Finikelilerin
grdkleri ok destans bu denizin stnde, imdi mutlu bir kaderle, size Fransz barnn
kutlanmasna, eski dostluu ve byk doruluu getirir. Fransz Cumhuriyeti Hkmeti adna
refah ve kutsall iinde Lbnan selamlyorum.336 Bylece Orta Douda Hristiyan ve
Mslmanlardan meydana gelen yeni bir devlet kuruldu.
1925 ylnda Suriyede byk bir ayaklanma oldu. Byk Suriye dn amalayan Arap
Milletiliinden g alan ayaklanma ksa srede lkenin her yanna yayld. Bu ayaklanma iki yl
srdkten sonra Franszlar duruma hakim oldu.
Ayaklanma sonunda Fransa daha lml bir yol izlemeye balad. 25 ekim 1927de
Beyrutta lml milliyetilerle bir konferans dzenledi. 1928de kurucu Meclis seimlerine
geildi. Bilahare Meclisin hazrlad anayasa tasla Mays 1930 larda Meclisi datan Fransz
yksek komiseri tarafndan yrrl konuldu.
Daha sonra, Fransa nn d politikada sz sahibi olmas, ekonomik nceliklerden
yararlanmas ve lkede iki askeri s bulundurma art ile Fransa, Suriye nin bamszln Eyll
1936da tand. Bu anlama ile Lbnan Suriye nin dnda kalyordu. 337
II. Dnya Savanda Fransa, Almanya ya teslim olunca Suriye Vichy Hkmeti
denetimine geti. Mays 1941de Fransz ve ngiliz kuvvetleri bir harektla Suriye yi ele geirdi
ve Suriye nin bamszl tekrar edildi. Sava sonunda uzun grmelerden sonra ngiliz ve
Fransz kuvvetleri Nisan 1946da Suriyeden ekildi. 338
Araplarn 1948de Yahudiler karsnda urad yenilgi Suriyeliler zerinde de olumsuz
etkiler brakt. Bu durum Suriyede farkl politik gelimelere neden oldu. ktidardaki Milli Blok
iki kanada ayrld. Birincisi amn soylularna dayanyor ve kendisini Suudi Arabistana yakn
335

N.Masalha, Fasials Pan-Arabian, 1921-33 MES. October 1991. Vol.27 No.4 s.679: Uruiel Dann, The
Begining of the Arap Legion .MES. January 1969, Vol.5, No:1 S.181
336
H.Kohn, a.g.e., s.178: Meir Zamar, Faisal and the Lebanese Question 1918-1920 MES, July 1991. Vol.27,
No.3, s.422
337
Hurewitz, Diqlomacy, s.212
338
P.Mansfield, a.g.e., s.460

107

buluyordu. kincisi ise Halep soylularna dayanyor ve kendilerine Irak yakn buluyorlard. Laik
ve sol grleri benimseyen milliyeti eilimli Baas Partisi, zellikle renci ve askeri kesimde
nemli yer tutan Aleviler arasnda gleniyordu.
eitle darbelere sahne olan Suriye de ubat 1954de parlamenter ynetime geildi. Baas
Partisi

339

iktidara geldi. Baas rejimi Leninizmden esinlenerek organize olmutur. Disiplinli bir

nc parti rgtne sahiptir. Bunlarn yleri militan olup ve rejimin temelidir. Devlet
kadameleri parti liderlii aamalarna gre oluur. Yeni ynetim Nasrla ilikileri gelitirerek,
ubat 1958de Birleik Arap Cumhuriyeti ad altnda birleti. Ancak Msr etkisine kar
Suriyede fazla tepki olutu ve bu birleme 1961 darbesi ile sona erdi.
ngilizler I.Dnya Sava srasnda Irak igal ederek burada askeri bir ynetim kurmutu.
1920 yl Martnda kuzeybatda lkeye yaylan byk bir ayaklanma kt. Bu isyan Emir Faysal
Suriye Kral ilan edildii zaman ortaya kmt. Fakat Faysal Suriyede Franszlar tarafndan
devrilince ngilizlere bavurdu. ngilizler bunun zerine Faysal la anlaarak 1921de bir
referandumla Faysal kral setiler.

340

ngiliz denetimine geen Irak, ngiltere ile 20 yllk bir

ittifak anlamasn 10 Ekim 1922de imzaland.

341

Bu ittifak anlamasnn sonunda Irakn

mandaterlii sona erecekti. ngiltere, Trk-Sovyet yaknlamasnn Orta Douda yeni devletlerin
olumasna ve milliyeti akmlara ivme kazandracandan korkuyordu. 342
1922lerde Irakta yerli halk ngiliz mandaterliine karyd. ngiliz Yksek komiseri Sir
Percy Cox, Faysaln tahta gei yldnmnde, onu tebrik etmeye geldii zaman, saray
kapsnda dmanca gsterilerle karlat. Ama kral o gece apandist arlarndan yatyordu.
Kabine istifa etmiti. Bunun ardndan Cox hkmeti 26 Austosta ele getirerek, yaynlad
bildiride, ngiliz hkmetinin en ok istedii eyin, Irak hkmetinin ve halknn istediklerini
karlamak olduunu bildirdi. Arkasndan basna sansr uygulad ve milliyeti liderleri lke
dna karld.
ngiltere, Irak Milletler Cemiyetine en ksa zamanda katma garantisi verdikten sonra, 10
Ekim 1922de ngiltere ile Irak arasnda bir ittifak anlamas imzaland. Ancak bu anlamay
sresi ksaltld halde kurucu Meclis onaylamad. Ancak meclisin onay ngilizlerin basks ile

339

Raymond A.Hinnbuch, Political Recruitment and Socialization in Syria: The Case of the Revolationary Youth
Federation IJOMES. 1980, Vol. 11. s.153
340
Tu, a.g.e, s. 297-298
341
Helmut Mejcher, Iraqs External Relations, 1921/26 New York, 1986
342
H.Mejcher, a.g.m., s.343

108

Haziran 1924te gerekleti. 1925de anayasann yrrle girmesi ile iki meclisli bir parlamento
oluturuldu.
Aralk 1925de Milletler Cemiyeti Konseyi Musulu Iraka verdi. Temmuz 1926da
Trkiye, ngiltere ve Irak arasnda snr dzenlemesi anlamas yapld ve bu anlama ile de 25 yl
iin petroln % 10nu Irak, Trkiye ye vermeyi kabul etti. 343
Ynetime tepkiler dinmedi ve bunun sonucu olarak 1932 ylnda ngilizler 1932 ylnda
manda rejimine son vermeyi kabul ettiler. Nuri Said tarafndan kurulan yeni hkmet 1932
ylnda ngilizlerle yeni bir ittifak anlamas yapt. Irak 3 Ekim 1932de Milliyetler Cemiyetine
girerken ngiltere ile 25 yllk bin anlama ile askeri ittifak yapt.
Irakta i huzursuzluk dinmedi. 1933de Musulda ayaklanma kt. Bu ayaklanma sert bir
biimde bastrld. Daha sonra Faysal, 1933 ylnda lnce yerine Gazi Kral oldu. Bu dnemde
Trkiye, ran ve Afganistann yer ald Sadabat Pakt imzaland. Suudi Arabistan ve Yemenle
saldrmazlk anlamalar imza etti. Bylelikle Irak dier Arap lkelerinden daha lml bir yol
takip etmeye balad.
II. Dnya Savanda Babakan Nuri Said Almanya ile ilikilerini kesti. Nuri Saidden
sonra babakan olan Raid Ali, Alman yanls bir tutum taknd. ngilizler buna hemen mdahale
etti. Tekrar Nuri Saidin baa gemesi ile birlikte Irak Almanyaya 1942 ylnda sava ilan etti.
ngilizler Iraktan sava boyunca nemli lde yararland. Irakta ngiliz elileri perde arkasnda
nemli roller oynadlar 344
Badat paktnda yesi olan Irakta 1958de yaplan bir darbe ile ynetim deiti. Bu
tarihten sonra Irak Bat dman ile politika izlemeye balad. Badat Paktndan karak, bu
paktn Arap dnyasyla olan balants da kesilmi oldu.
Trkiye Bat dnyasna yanamaya alrken Orta Doudaki Arap lkeleri Bat
devletlerine kar mcadele ediyorlard. Trkiye Bat ya ynelmesi Bat ile uyumlu bir politika
izlemesini beraberinde getirdi. Arap lkeleri ise Bat ya kar kurtulu mcadeleleri veriyorlard.
Ancak bu lkelerin siyasal yaplar birbirlerine uyum gsterse de aralarnda anlamazlklar vard.
Bat dmanl Msr ve Suriyede iddetlenirken, Irak ve rdn, Bat yanls bir tutum
sergiliyorlard.

343
344

P.Mansfield, a.g.e, s.316

Gerwin Gerke The Irak Development Board and British Policy 1945-50 MES,. April 1991., Vol.27, No.2 s.234

109

Trkiye bu dnemde de Irak ve rdnle iyi ilikiler kurdu. Ancak Msr ve Suriye ile
ilikileri pek iyi bir yapya kavumad. Btn bunlara ramen Trkiye, Bat dnyasna yanat
iin, Araplar tarafndan gvenilmez bulundu. Filistin sorunu ve srail devletinin kurulmas ile
Trkiye ile Orta Dou lkeleri arasnda giderek bir uurumun almasna neden oldu.
4) Bat Dnyas
I.Dnya Savandan sonra yaplan bar anlamalar malup devletleri tatmin etmemiti.
Almanya, 1.Dnya Savanda atekes imzalad vakit Alman ordular Almanya dnda idi. Keza
Osmanl mparatorluu da ayn ekilde idi. A.BD. Bakan Wilson tarafndan ne srlen
ilkelerden biri de zafersiz bart.

345

Buna gre sava sonunda galipler malup devletlerden

toprak talep etmeyeceklerdi. Maluplara umut veren bu beklenti savan bitmesine olumlu etki
yaratt. Wilson koullar herkes iin adil olmayan bir barn uzun srekli olmayacan
sylemiti.
Sava sonunda bar devaml klmak iin Milletler Cemiyetinin kuruluuna gidildi.
ngiltere ve Fransa ise geleneksel d politika izlenmesinden yana idiler. Bu devletler
smrgeciliin devamn istiyorlard. Ama dier yandan yeni durum smrgecilie izin
vermiyordu. Yeni tip bir smrgecilik olan manda ynetimleri tesis edildi ve ngiltere ve Fransa
eski tip smrgeciliklerini yeni bir biimle srdrme yolu tuttular.
Sava aslnda ngiltere ve Fransa ya ar darbeler vurmasna karn savan sonunda
A.BD.nin tekrar kendi iine dnmesi ile bu devletler Avrupada istedikleri dzenlemeleri yapma
imknna kavutular. Bu dnemdeki bir baka byk devlet olan Rusya ise kendi sorunlar ile
urayordu. 1917deki devrimden sonra, i savalarla uramak zorunda kalmt. Zorunlu
olarak sava sonunda dnya politikasnn merkezi Avrupa idi. Bu durumda ngiltere Avrupada
en gl devlet grnts veriyordu. Fransa nn temel endiesi ise Almanya idi ve buna bal
olarak Avrupada Anti-revizyonist devletler blounu oluturmak peine dt. nk Kk
Ententei oluturduktan sonra

346

bunu Romanya ve Yugoslavya anlamas izledi. Kk

Ententi, Fransa, Belika, Polonya ve ekoslovakya ile ayr ayr ittifaklar oluturdu. Fransann
kendi gvenlii ile ilgili duyduu endieler ksmen Leonardo anlamas ile giderildi. Locarno
anlamas, Bat Avrupada barn korunmas amac ile Fransa, Almanya, Belika, ngiltere ve

345
346

Kamuran Grn, Savaan dnya ve Trkiye, Ankara 1986, s.21; D.Fromkin, a.g.e., s.398
Armaolu, Siyasi Tarih, s.468; P.Kenedy, a.g.e., s.326

110

talya arasnda ( 1 Aralk 1925) bir dizi anlamalarn sonucudur. Bu gven anlamasna gre
Versailles anlamas ile belirlenen Alman-Belika ve Alman-Fransz snrlar deitirilemezdi.
I.Dnya Savann getirdii byk zorluklar, dier savalarla kyaslanmayacak lde
insan ve maddi kayba neden olmutu. Avrupa batan aa yklm, btn yollar tahrip edilmi
ve ziraata elverili topraklar kullanlmaz hale gelmiti. Dolays ile sava sonrasnda btn
devletleri ekonomik ve sosyal zorluklar bekliyordu. A.B.D. bu bakmdan rahatt. nk Sava
A.B.D. topraklarnda yaplmamt ve bu yzden ekonomisi istikrar ierisinde idi.
Sava sonunda kurulan Milletler Cemiyeti dzensizlikleri dzeltecek bir st mahkeme
olacakt, bu rgtn kurulmas sava sonunda yaratlan iyimser havann getirdii bir olayd.
Sorunlarn bir masa etrafnda tartlarak zmlenmesi bekleniyordu. Cemiyete kuruluunda
ngiltere hakimdi. A.B.D ve Sovyetler ise cemiyetin dnda kalmlard.

347

Cemiyet Batnn

sava bitkini kamuoyu tarafndan byk destek grd. Nitekim 1930 ylna kadar Avrupada
bar ynde admlar atld.
Avrupada bu dnemde statkocu devletler ve statkocu olmayan devletler vard.
Bunlardan statkocu olmayan devletler I.Dnya Sava sonrasnda kurulan dengeleri bozmak
istiyorlard. Bunlarn banda da talya ve Almanya vard. talya, Mussolini nin iktidara
gelmesinden sonra yaylmac bir politika takip etti ve sonunda Habeistana saldrd. Bu
gelecekteki tehlikenin de bir bakma habercisiydi. yi niyetlerle kurulan Milletler Cemiyeti bu
saldry nleme konusunda aresiz kald. talya aka Milletler cemiyetini hie sayyor ve
Akdenize Mare Nostrum (Bizim Deniz) diyordu.

348

talya bununla da kalmayp hzla

silahlanyordu. Mussolini 1922de iktidara geldi.

1930lardan sonra Hitlerin Almanyada iktidara gelmesi Avrupa bar iin tehlike
sinyalleri idi. 1929 Dnya ekonomik krizi

349

Avrupa y da etkiledi zellikle Almanyada hiper

enflasyona neden oldu. Dnya ekonomik krizi ile24 Ekim 1929da New York borsasnda ani bir
panik yaand ve bunun sonucu olarak hisse senedi fiyat endeksi iki hafta iinde byk d
gsterdi. Bankalar kredileri kesti ve birok i sahibi iflas etti. Almanyada isizlik artarken
Markda hzla deer kaybetmeye balad. Almanya tarafndan gnlsz imzalanan Versialles
347

Kennedy, a.g.e., s.340

John S.Gibbon, deology and World Affairs, Boston, 1967, s.206; Mussolini nin d politikas hakknda bkz.
Armaolu, Siyasi Tarih, s.487; Mussolini, Habeistan saldrsn gizlilik iinde srdryordu. Gemilere Bari
limanndan asker bindirip, Akdeniz e gnderildiini gren Trk elisi, Ankaraya bize geliyor diye telgraf ekti.
Yakup Kadri Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, stanbul 1955, s.66
349
Burhan Ulatan, ktisadi Doktrinler Tarihi, stanbul, 1978 s.467

348

111

anlamasn bu lke asndan onur krc olarak gryorlard. Sonunda hem siyasi kriz, hemde
ekonomik zorluklar Hitlerin iktidara gelmesine yol at.
Hitlerin iktidara gelmesi ile Almanya hemen revizyonalist bir politika izleyerek
Versailles Anlamasnn getirdii ykmllkleri birer birer atmaya balad. Bu dnemde
Almanya, ekonomisini rayna oturturken ayn zamanda da silahlanmaya balad. 1939a
geldiinde Almanya Avrupann en gl devletlerinden biri olmutu.
Statkocu devletlerden ngiltere ise kendi ekonomik sorunlar ile urarken, Almanya y
yattrma politikas

izlemeye balad.

ngiliz

smrgelerinde de

1930lardan sonra

huzursuzluklar artt. ngiltere bir yandan smrgeleri ile urarken, dier yandan Almanya
tehlikesine kar da silahlanmaya mecburen giriti. 1929 ylna gelindiinde ngiltere btn
dikkatini Avrupa ve Akdeniz blgesine evirdi. ngiltere, Polonya, Romanya, Yunanistan ve
Trkiye ye garantiler vererek Alman ve talyan tehlikesini azaltmaya alt. 350
Sovyetler Birlii de Avrupann gl devletleri arasna girmiti. Sovyetler kendi
sorunlarn hallettikte sonra reformlara giriti. Sovyetler 1930lardan sonra istikrara kavumasna
kar Avrupadan kuku duyuyordu. Buna ramen Sovyetler 1934de Milletler Cemiyetine ye
oldu. Ancak Avrupal devletler komnist ynetime gven duymadlar. Nitekim Sovyetlerin
1939da Almanya ile saldrmazlk pakt imzalamas, II. Dnya Savana giden yolu at.
Dier bir g ise A.B.D idi. A.B.D., I.Dnya Savandan sonra yine kendi iine dnd.
Sava kendi topraklar iinde yapmadndan ekonomik gc olduka iyi idi. II. Dnya Sava
ncesinde byk bir gt ancak Avrupadaki gelimelere seyirci kalyordu.
II. Dnya Savandan sonra Avrupa dnya politik merkezi olma zelliini kaybetti.
Bunun yerine iki kutuplu bir dnya olutu. Bu oluan yeni dnemin zellikleri, sava ncesi
durumdan olduka farklyd. imdi iki byk devlet, A.B.D.ve Sovyetler Birlii dnya
politikasn belirliyordu.
Sovyetler dnya politikasna ideolojik yaklam soktu. Komnizm Sovyetler Birliinin
d politikasn yn veren temel etken oldu. te bu durumda Sovyetlerin karsna A.B.D.
nclnde hr dnya diye adlandrdmz blok ortaya kt. Bu iki bloun varl, bloklar
arasnda bu kez souk sava dnemini balatt.

351

Dnya komnist olarak iki blok arasndaki

mcadele btn dnyaya yayld.

350

Aptlat Akin, Atatrkn D politika ilkeleri ve Diplomasi, stanbul, 1966, s.105

Souk sava , fiziksel iddet olmakszn, tehditler, engellemeler, propaganda vs.den oluan bir husumet
durumudur. Fred Halliday Yeni Souk Sava Sovyet-ABD likileri, stanbul, 1985, s.15
351

112

deolojik yaklamn Sovyet d politikasna egemen olmas, Bat lkelerini endieye sevk
etmiti. Sovyetler Birlii Dnya Proletarya htilali peindeydi ve kapitalist lkelere dmand. II.
Dnya Savandan sonra gelien olaylar Bat lkelerini Sovyetleri durdurma abasna itti. Sava
sonunda Bat lkeleri askerlerini terhis ettii halde Kzl Ordu terhis edilmemiti. Sovyetlerin bu
yaylmaclna kar ok gemeden Bat lkeleri Avrupa Birliini oluturdular. Ancak bu birlik
A.B.D. olmadan Sovyet tehdidine kar koyacak gte deildi. Bunun sonucu A.B.D.yi de
kapsayan NATO kuruldu. Bylelikle Sovyetlerin karsna A.B.D. km oldu.
Sovyetler Birliinin Trkiye ile komu olmas ve bu devletin yaylmac bir politika
izlemesi Trkiye yi kukulandrd. Trkiye, Sovyetlere kar gvenliini Batya dayandrmaya
alrken, ayn zamanda Komnizme kar sert bir tutum taknd. Trkiye, d politikasnda
Sovyet faktrne dikkat ederken, bu devlete kar kurulan bloklara katlmak istedi.
II. Dnya Sava sonras gelimeler Sovyetler ve Komnizm tehlikesi dnya gndemini
igal etti. Trkiye Sovyetlere kar mcadele ederken, Araplar da yanna ekmek istedi ise de
Orta Douda durum farklyd. Orta Dou lkeleri iin Sovyetler Birlii ile onun savunduu
Komnist ideoloji bir tehlike olarak grlmyordu.
Dolaysyla

mevcut

gelimeler

Trkiye

ile

Araplar

arasnda

gr

asn

derinletiriyordu. Trkiye Orta Douda Arap gereini tam olarak irdeleyemedii iin, bu
lkelerle yaknlama giriimleri baarszlkla sonuland.
II. Dnya Savandan sonrasndaki bir baka gelime smrgelerin bamszlklarn
kazanmasdr. Bamszlk hareketleri sonunda yeni kurulan devletler 1955lerden sonra zellikle
Birlemi Milletler de etkin oldular.
5) Trkiye nin Orta Dou Politikas ve Kamuoyu
Misak- Milli prensiplerinde, Osmanl mparatorluunda yaayan Trklerin dndaki
Mslman ahalinin geleceinin belirlenmesi iin kendi geleceklerini kendilerinin tercihine
braklmas ngrlmt. Misak- Millinin birinci maddesi Osmanl Devletinin, zellikle
Arap ounluunun yerlemi olduu, 30Ekim1919 gnk silah Brakm ( Mondros
Mtarekesi) yapld srada, dman ordularnn igali altnda kalan kesimlerinin ( o srada
Hatay ve Musul blgesi Trk egemenlii altnda idi) geleceinin, halklarnn serbeste
aklayacaklar oy uyarnca belirlenmesi gerekir: sz konusu Silah Brakm izelgesi iinde,
din, soy ve ama birlii bakmlarndan birbirine bal olan, karlkl sayg ve zveri duyular
besleyen soy ve toplum ilikileri ile evrelerinin koullarna saygl Osmanl-slam ounluunun

113

yerlemi bulunduu kesimlerin tm, ister bir eylem, ister bir hkmle olsun, hibir nedenle,
birbirinden ayrlmayacak bir btndr, eklindedir.352 Mondros Mtarekesi ( 30 Ekim 1918)
imzaland srada bile Trkiye Orta Dou ile olan ilikilerini kesmek istemiyordu.
Ancak u da var ki Araplar Birinci Dnya Savanda Osmanl ordularn arkadan
vurmutu. ngilizlerin vaatlerine kanan Araplar Osmanllara kar cephe almt. Btn bunlara
ramen Mustafa Kemal paa Suriye ve Iraktaki durumu yakndan izlemeye alt.
Bu durumu nn u ekilde belirtir: Biz, Milli Mcadeleye baladmz zaman,
Araplara gsterebilecek saf yrek ve iyi niyet delilini hibir tereddde mahal vermeyecek surette
gstermitik. Bizim bulduumuz hal ekli udur: Osmanl mparatorluundan kan Trk Milleti,
Araplar zerinde herhangi bir ama iddiasndan kesin surette vazgeiyor ve Arap milletini kendi
evinde, kendi kaderinin sahibi olarak yaamak salahiyetinde gryor ve gsteriyordu. Milli
Misakla Arap ihtilali ilan, istilac devletlerin Arap davasnda takip ettikleri tezin ciddi ve samimi
olmadn derhal meydana karmt.

353

Trk aydnlar da Araplarla bir federasyon altnda

birleebileceklerini savunuyordu 354

Milli mcadele dneminde Mustafa Kemalin Suriye ve Iraktaki rgtlerle yakn ilikide
olduu ve Arap lkelerinde ayaklanmaya tevik edici el ilanlar dattrd sylenmekte idi.
Buna paralel olarak da Mustafa Kemal ile Emir Faysal arasnda resmi bir anlama yaplmasna
allyordu. 1919 Hazirannda iki lider arasnda gizli bir anlama yapld yolunda haberler
vard. 355
Trklerin bu giriimleri ngilizlerle Franszlar rahatsz ediyordu. Suriye Araplar da
Trklere sempati besliyordu. Mustafa Kemal Paa da her frsatta Mslmanlar arasndaki
anlamazlklar ortadan kaldrarak silahlarn lkelerini igal edenlere kar evirmeye davet
ediyordu.

356

Arap lkelerinde igalcilere kar verilecek silahl mcadele kukusuz dikkatleri

Anadolu dan Orta Douya evirecekti. Trklerle Araplarn kendi kaderlerini tayin etme hakkna

352

.Soysal. a.g.e., s.15; Mustafa Kemalde bunu u ekilde belirtmitir. Biz Trkler, Milli Misakmzda, Arap
lkelerine sahip olmaktan vazgetik. Araplar kendi aln yazlarn kendi belirtebilirler ve belirtmelidirler.
S..Aralov, Bir Sovyet diplomatnn Trkiye Anlar. Ankara 1985, ss.121-122
353
Salahi R.Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve d politika, Ankara 1987, C.I S.189
354
Ziya Gkalp, Arap bamszlndan yana ve bir federasyon altnda bamsz Trk ve Arap devletlerinin
oluturaca bir federasyonu savunuyordu. Bkz. Gwynne Dyes. Turkish Armistice of 1918, The Turkish Decicion
for a Seperate Peace, Autum 1918, Middle Easteren Btudies, Vol. 8, May 1972, No.2, s.147
355
Paul Dumont, Mustafa Kemal, Ankara, 1994, s.42; Bu anlama haberinin Paris Bar konferansnda Ermeni
temsilcisi Nubar Paa tarafndan ileri srlmtr. Sonyel, byle bir anlama olmadn ve Nubar Paa tarafndan
uydurulduunu sylemektedir. Bkz. Sonyel, Kurtulu Sava C.I., s.190
356
Sonyel, a.g.e., s.191

114

dayanan, milli hkimiyet esaslarna dayal, bamsz devletlerini kurmalarn salayarak, sonraki
gelimeleri beklemek en iyisi olacakt.

357

Ayrca buradaki mcadeleyi yrtenler Osmanl

Ordusunda grev yapm olan subaylard.

Milli Mcadele dneminde Arap politikas, Araplarn desteini salamak ve bu surette
Franszlar iki cepheli bir savaa zorlayarak, Fransay bar yapmaya ikna etmekti. Irakta ise
ama ngilizleri rahatsz etmekti. Bu nedenle Mustafa Kemal, Iraktaki milli nderlerle iliki
kuruyor ve yerel propaganda ve kkrtma abalarnda onlardan yararlanyordu.

358

Bu da

ngilizlerin Anadoluda kapsaml bir harekete gemesine engel oluyordu.

Dier yandan Franszlar Ankara Hkmeti ile anlama zemini ararken Trkler, Araplar
aleyhine bir karar alnmasna kar kmtr. Bu durum Ankara tilaf namesi Mecliste
grlrken dile getirilmitir.
Ankara hkmetinin Mslman lkelerle olan ilikisinde hilafet kurumu belirleyici bir rol
oynuyordu. Her ne kadar Bat emperyalizmine kar savamas Mslman lkeler ve halklar
tarafndan sempati ile baklyorsa da din unsuru yine de nemli idi. Mustafa Kemal 1920 de
Sureti umumiyede prensip udur ki hududu milli olarak izdiimiz daire dahilinde yaayan
anasr muhtelifeyi islamiye, yek dierine kar rki, muhiti, ahlaki btn hukukuna riayetkar z
kardelerdir.demitir. 359
Milli mcadelede sava alanlarnda baar kazanldka dikkatler i gelimelere evrildi. 1
Kasm 1922de Byk Millet Meclisi tarafndan Saltanat kaldrlrken, Hilafetin Osmanl
hanedanna braklmas kabul edildi.
Lozandan sonra lkede radikal deiikliklere gidildi. Cumhuriyetin ilanndan sonra da
Hilafet kaldrld.

360

Hilafetin kaldrlmas Mslman halklarn tepkisine neden oldu.

361

Birinci

Dnya Sava sonunda Osmanlclk lm, slamclk akm ciddi bir biimde zayflamt.

357

Salahi R.Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasas ( nisan 1920- Mart 1921) , Belleten, Ankara, 1977,
C.XLI, S.161-164, s.727
358
Dervi Klkaya, Arap Milliyetilii ve Milli Mcadele de Trkiye-Suriye ilikileri, Ankara ubat 1992.
Hacettepe niversitesi, Yaynlanmam doktora tezi, s.175
359
Oya Akgnen Mughisudin, Determinats of Turkish Foreign policy, 1918-1945; Historical Perspective,
Belleten, Nisan 1993. Cilt. LVII. S.218, s.255
360
Hint Mslmanlarn halifeliin kaldrlmasna bak iin bkz.Mustafa Ylmaz, Trk Kltr, Mays 1995, s.385,
s.286; M.Kemal ke, Hilafet Hareketleri, Ankara, 1991, ss.101-104
361
Bernard Lewis, Osmanl mparatorluu ve Sonu, Belleten, ev.Mine Yazc, Ocak 1983, C.XLVII. S.185,
s.355

115

Mustafa kemal Paa nderliinde Yunanllara ve bunlarn arkasndaki ngiliz

emperyalizmine kar kazanlan zafer, smrge altndaki Mslman lkelere byk bir g
veriyordu. Trkiye, Bat emperyalizmine kafa tutarak onlarn yenilmezlik imajn deitirmiti.
Trkler kesin olarak zafer kazannca Filistinli Mslmanlar arasnda byk sevin
yaand. Kuds Mustafa Kemalin resimleriyle donatld. Bu ayn zamanda Orta Dounun
slamn Hristiyanla kar zaferi olarak da algland. 362
Hilafetin kaldrlmasyla slam dnyasnn tepesinde bir boluk yaratlmt. ngilizler
erif Hseyini halife yapmaya alyorlard. Trkiyede halifeliin kaldrlmasndan sonra erif
Hseyin kendisini halife ilan etti ( 1 Mart 1924). Ancak erifin halifeliine Hindistan ve
Msrdan

363

kar kld. Bu muhalefetin nedeni erif Hseyinin Osmanl halifesine kar

ngilizlerle birlik olup savamasyd. Bu olay erif Hseyinin slam dnyasnda halife olma
konumunu tartlr hale getirdi.
erif Hseyin kendisini halife olarak kabul ettiremeyince, bu sorunu zmek iin slam
dnyasnda eitli giriimler yapld. El Ezher (Msr) ulemasnn mays 1925teki giriimiyle
Kahirede, bni Suhud tarafndan Haziran-Temmuz 1926 Mekke Kongresi ve 1931deki Kuds
Pan-slamist Kongrelerinde halifelik konusunda genel bir anlama salanamad.364
Trkiyede halifeliin kaldrlmasndan sonra i reformlara daha da hz verildi. Yeni
Trkiye milli bir devletti. Trk milliyetilii laiklik temeli zerinde ykseldi.

365

Bat tipi bir

toplum yaratmak iin Atatrk dneminde de bu tipte admlar atlmt. Atatrk Zamanndan beri,
ynetici kesim ve Trk eliti kendi kimliklerini Avrupa ile aklamaya altlar ve geleneksel
islami mirasa srtlarn dndler.

366

Bu yaplan deiiklikler iinde Latin harflerinin kabul

(1928) Arap dnyasnda Trkiye nin islamdan kopmas olarak yorumland. 367
Siyasal alanda ise Musul sorunun 368 zme ulamas ile birlikte Trkiye Orta Doudaki
gelimelere kaytsz kalmaya balad. Ancak buradaki smrge konumunda olan lkeler iin

362

skender Gkalp- Franois Georgeon. Kemalizm ve slam Dnyas, stanbul, 1990,ss. 26-27
Hans Kohn, a.g.e., s.249
364
Franois Georgeon, Kemalizm ve slam Dnyas s.33
365
Amatzia Baram, Territorial Natiomalism in the Arab World, MES. October,1990, Vol.46, No.4, s.427
366
Nikki R. Keddie, Is There a Middle East?, International Journal of Middle East Studies, Vol, 4, s.255
367
Georgeon, a.g.e., s.37
368
Musul sorunu iin bkz. .nn, Hatralar, C.II, s.233; A.Akin, a.g.e., C.II, ss. 6-11; Kohn, a.g.e., s.231-233
363

116

Trkiye nin diplomatik destei srd. Nitekim Mustafa kemal eitli konumalarnda bunu
belirtti. 369
1932 ylnda kan Kadro dergisi, Trk devriminin anti-emperyalist yann vurgulad.
Kemalizm, yar smrge durumuna dm bir milletin bakaldr olarak tanmland.

370

Milli

mcadele ve Trk inklb yalnzca Trkiye nin deil, fakat ayn durumda olan btn lkelerin
davas olarak ne srld. Kadroculara gre Trk devrimi, gerek Trk ulusu iin, gerekse benzer
lkeler iin yeni bir hrriyet telakkisi getirmitir. 371
Trk Kurtulu Sava baar kazanmas bamszln kazanamam lkelerde olumlu etki
yapt. Trkiye, Batnn emperyalist lkelerini dize getirmiti. Bu Batl devletlerin
yenilebileceini Trkiye ispat etmi oluyordu. 372
Trkiye Orta Dou lkeleriyle resmi ilikilerini iyi dzeyde tutmaya alt. Bunun yan
sra Trkiye, Irak ve Suriye deki kamuoyunu kazanabilmek iin, bu iki lkenin manda
statsnn sona ermesini her frsatta tekrarlyordu. Tevfik Rt Arasn 1926da Mekkede
toplanan slam Milletleri Konferansna katlmasnda Arap Dnyasn zellikle Arap komularn
kazanmak iin yaplar bir giriimdi.
olmutu.
375

374

373

Trkiyede 1926da Suudi Arabistan tanyan ilk devlet

Trkiye ile Suudi Arabistan ile 3 Austos 1929da bir dostluk anlamas imzaland.

Ancak Trkiye nin Batya ynelmesi Araplarn Trkiye ye kar bakn etkiliyordu. Bu

durumda Arap dnyasnda Trkiye dinsizlikle sulanmasna neden oldu. Trkiye 1931de
Kudste toplanan slam Kongresine katlmad ve Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, dinin
politikada ara olarak kullanldn belirterek, kongrenin eilimlerini sert bir dille knamt. 376
Trkiye slam dnyasna baknda din faktrn n plana kartmaya balad. Ancak bu
diplomatik dzeye yansmad. Nitekim bni Suudun olu Emir Faysal 12 Haziran 1932 de

369

Mustafa Kemal, Medeniyet-i hazra-i beeriyenin mnasebat- beyneddvelde ortaya att ve en ulvi, necip
amal ve efkarn bir zbdesi demek olan her milletin kendi mukedarratna kendisinin hakim olmas hakkn bir yer
yznde yaayan milletlerin cmlesi iin tanyoruz diyerek grlerini dile getiriyordu. Atatrkn Sylev ve
Demeleri, I-III. S.251
370
Cem Alpar, Kadro Hareketi iinde Trk Devrimi ve Kemalizm, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara, 1984, s.709;
evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, stanbul, 1987 s.447
371
Bkz. Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Ankara, 1994 s.121
372
Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas; Amalar ve lkeler, Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (DnBugn-Yarn), Ankara, 1992, s.39
373
Yulu Tekin Kurat, Elli yllk Cumhuriyetin D politikas, Belleten, Ocak 1975. C.XXXIX., S.153, ss.265-266
374
smail Soysal, Turkish-Arap Diplomatic Relactions After the Second World War ( 1945-1986), TAV, s.250
375
Cihat Fethi Tevetolu, Bugnk Trk-Suudi dostluuna ilk Adm: Gazi Mustafa kemal-Faysal Bin Abdlaziz
Grmesi (1932) TAV, s.295
376
Yulu Tekin Kurat, a.g.m., ss.266-267

117

Trkiye ye geldi ve Mustafa Kemalle grt.

377

Basn bu konuya yer ayrd. Ancak Mustafa

Kemal, slam dnyas ile ibirliini politik bir yaylma giriimine evirmedi. Kendi rejimini
Araplara kabul ettirecek bir giriimden uzak durdu.
1936 dan sonra Avrupadaki gelimeler Trkiye nin Doulu devletlerle ibirliine
gitmesine neden oldu. talyann Habeistana saldrmas zerine 2 Ekim 1935 de Cenevrede
Trkiye, ran ve Irak arasnda l bir anlama parafe ettiler. Bunun bir ittifak anlamasna
dnmesi 1937 ylnda oldu. Trkiye, ran, Afganistan ve Irak arasnda 8 Temmuz 1937de
Tahranda Saadabat Saraynda imzaland. Saadabat Paktnda yer alan birinci madde ile Akidler
mutlak suretle istinkf siyaset takip etmeyi taahht etmilerdir.

378

Bylelikle taraflar mterek

snrlarn dokunulmazlna riayet edilecek, mterek karlar ilgilendiren milletleraras

uyumazlklarda istiarede bulunulacak, taraflar birbirlerine kar tecavz hareketlerine
giriilmeyecek; uyumazlklar Milletler Cemiyeti Meclisine havale edilecekti.
Trkiye kinci Dnya Sava ncesi Araplarla iyi komulua nem verdi. rdn Kral
1937de (Haziran) Trkiye ye ilk resmi ziyaretini yapmt. 379

Trk Kamuoyu dikkatini Orta

Doudan ok Avrupaya evirmiti. Dolaysyla Trkiye, Arap dnyasndaki gelimelere ok

fazla nem vermiyordu. Hatay krizinde de Trkiye Fransay muhatap ald. Arap dnyas ile bir
gerginlie girmekten de kand. Ancak Hatay konusu Trkiye lehine bir zme kavuunca,
daha sonra bamszln kazanan Suriye iye Trkiye arasnda iyi ilikiler kurulamad. Suriye
Hatay konusunu ileri srerek Trkiye ile iyi ilikilere yanamad.
Trkiye Araplarla Yahudiler arasndaki atmaya taraf olmamaya zen gsterdi. Bir
bakma Araplar lehine bir tarafszlk politikas izliyordu denebilir. Nitekim Trkiye 1939 ylnda
Yahudilerle dolu bir gemiye Boazlardan geiine iin vermedi. Daha sonralar ise yine benzer
bir olayla karlat. 769 Romen Yahudisini tayan bir gemi 1941 Aralnda stanbula motor
tamiri iin geldi. Geminin esas amac boazlar geip, Filistine gitmekti. Trkiye gei izni
vermeyince araya ngilizler girdi. ngilizlerle Trk hkmeti arasndaki grmeler iki ay
srmesine karlk bir sonu alnamad. Gemi zorunlu olarak Karadenize dnd ve 25 ubat
1942de gemi yolcular ile birlikte batt.380.

377

C.Fethi Tevetolu, a.g.m., s.299

Saadabat Pakt iin bkz. .Soysal, Trkiye nin Siyasal ss.584-587; Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih, stanbul,
1944, s.248
379
Yakn tarihimiz, 6 Aralk 1962, C.4 s.41, s.42
380
Smith, a.g.e., s.118
378

118

B-SRAL DEVLETNN KURULUU

1)Kamuoyundaki yanlsama; Kzl bir Yahudi devleti mi kuruluyor?

1948de modern Yahudi tarihinin en nemli olay, srail Devletinin kuruluu gerekleti.
19471948 yllarnda Trkiye, arlkl olarak Araplarn tezini381 destekledi. Bu durumun esas
nedeni sadece islami dayanma deildi. Trkiyenin blgeye ynelik gvenlik endieleri daha
ar basmtr. Ayrca bu yllarda Trkiye, ngiltereye ok yaknd ve ngiltere, srail devletinin
kurulmasna karyd. Trkiyenin srailin kurulu aamasnda sraile kar izledii temkinli
olarak ta nitelendirilebilecek bu politikasnn gerek nedeni; Sovyetler Birliinin srailin
kuruluunu desteklemesi ve ayn zamanda Sovyetler Birliinden nemli lde gmenin
sraile gitmesidir. Ancak ksa bir sre sonra bu korkunun yersiz olduu anlald.
lerideki haberlerde de grlecei zere bu trden endieler sadece Trkiyeye zg
deildi. Bata Amerika Birleik Devletleri ve Araplar olmak zere pek ok lke tarafndan bu
endieler paylalyordu.
Baz gazetelerde Yahudi g komnizm oyunu gibi gsterildi. Hatrlanaca gibi o
yllardaki Sovyetler Birlii-Trkiye bunalm yznden, komnizme yaktrlan her ey olumsuz
anlam alyordu. Kamuoyunda adeta gizli bir komnizm korkusu vard. Szde Moskovann
uygun grecei an iaret verilecek ve btn Yahudiler bir anda Trkiyeyi brakp sraile g
edeceklerdi. Btn bunlarn amac Trkiyeye zarar vermek amac tayan bir komnist entrikas
olup Sovyetlerin ibirliiyle yaplyordu. Bu ve benzeri yaynlarn sokak dedikodularndan fazla
bir deeri yoktu. nemli ciddi gazete ve dergiler genellikle tarafsz olma abasndayd.
Ancak bu tr haberlerin etkisi de azmsanamayacak lde oktu. nk Trk kamuoyu
1948 ylnda halen Sovyet tehdidi ile alakadar ve bu tr haberlere duyarl idi. rnein; 2 ubat
1948 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Filistine szan Rus ajanlar adl bir bala rastlyoruz.

381

Trkiye 30 Ekim 1947de Birlemi Milletlerde Genel Kurulunda Filistin Mandasnn taksimi aleyhinde
Araplarn yannda olarak oy kullanmtr.

119

Haberin devamndaki alt balkta; Komnistlerle dolu bir vapur, ngiliz harp gemileri tarafndan
yakaland diye yazmaktadr. Haberin tamam yledir: Pazar gn, Londrada yetkili bir ngiliz
kaynann bildirdiine gre, Filistine szmak isteyen gizli komnist ajanlarnn says
artmaktadr. Bu ajanlardan birou, geenlerde ngiliz harp gemileri tarafndan Akdenizde zapt
edilen Panyork ve Pankreint vapurlarnda tespit edilerek sorguya ekilmilerdir. Mlteci nam
altnda Filistine girmek isteyen bunlarn hepsi (saylar birka bini bulmaktadr) Romanyann
Karadenizdeki Kstence limannda gemiye binerek, Filistinde karaya ayak basmak, amac ile
yola kmlardr. Filistin Arap komitesinin siyasi temsilcisi olan zzeddin eva Bey, Londradaki tekilatn banda bulunmaktadr- son on iki ay ierisinde Filistine girmi olan
Yahudi mltecilerin zel surette yetitirilmi komnist ajanlar olduklarna dair elinde mspet
delil bulunduunu aklamtr. eba Bey, bu komnistlerin, Filistini bir Sovyet ss haline
getirmek iin tavzif ettiklerini ilave etmitir.
Bu haberin tabii ki tarafsz olamayaca ortadadr. Birincisi, haber Londra kaynakldr.
ngiltere, o yllarda kurulacak bir Yahudi devletine pek scak bakmamakta ve Yahudi glerini
engellemeye almaktadr.382 kincisi zzeddin evann bir Arap olarak tarafsz olmas zaten
beklenemez.
Yine 3 ubat 1948 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Londra (BBC) kaynakl bir haberde
Filistin Araplar bir vesika yaynlayarak Sovyetlerin Filistine bir milyon komnist sokmak iin
altn belirtmi, esasen imdiki halde Filistinde bulunan 300 Yahudi topluluundan 133
komnistlik prensiplerini uygulamaktadr.diye yazmaktadr.
Siyasi cmal adl altnda Cumhuriyet gazetesinde d politika yazlar yazan mer Rza
Dorul, Gvenlik Konseyi Filistine bir askeri kuvvet gnderecek mi?, sorusunu makalesine
balk yaparken yle diyor: Gnn haberlerine gre, Filistindeki Siyonist ajanl, Birlemi
Milletler

kurulunun Gvenlik konseyine mracaat ederek, Gvenlik Konseyinin Filistini

taksim kararn tatbik etmek zere Filistine beynelmilel bir askeri kuvvet gndermesini istemi,
Araplarn taksim karar aleyhindeki durumlarndan, Arap devletlerinin bu karar bozmak yolunda
yaptklar hazrlklardan ve Filistin Araplarna yaptklar yardmdan uzun uzadya ikayet
etmiAcaba Gvenlik konseyi Siyonistlerin bu isteini tatmin edebilir mi?
Bu mesele imdiye kadar bahis mevzuu olmam deildir. Fakat Filistine beynelmilel
kuvvet gndermek meselesi zerinde yaplan konumalar boa gitmi ve boa gitmeye mahkm
382

Fahir Armaolu,20. yzyl siyasi tarihi Cilt 1, Bankas yay. S.484

120

olduu grlmtr. Siyonistlerin Filistinde bir kzl devlet kurmak lehindeki temaylleri ise
eskiden onlara dostluk gsteren birok mahfillerin kendilerinden yz evirmelerine neden
olmutur. Siyonistlerin giritikleri tecrbeye mezbuhane bir macera mahiyetini vererek her renge
girmeye hazr olduklarn belirtmeleri, btn dnyay kendilerinden soutmaya devam
edecektir383.
Ayn yazar, 22 ubat tarihli makalesinde384 ayn fikirler dorultusunda ...Siyonistlik
davasnn temelsiz olduuna ve er ge iflas edeceine inandmz tekrar ediyoruz....Siyonistler
byk bir harp pahasna Filistinde yerlemek peinde kotuklarn gstermiler ve kendilerine
taraftarlk edenleri de kendilerinden soutmulardr. Hele Siyonistlerin Filistinde bir kzl devlet
kurmak istediklerini ve Orta Dounun gbeinde kominform lehinde alacak bir ihtilal
merkezi kurmak zere hazrlandklarn belirtmeleri Filistini taksim lehinde oy verenlerin
ounu piman etmi, bu da meselenin tekrar tetkiki iin ayr bir zemin hazrlamtr.diye
belirtmi ve bu grlerini yeri geldike gazetedeki kesinde tekrarlamtr.385
Filistindeki Yahudilere ynelik bu sulamalar olurken, 14 ubat 1948 tarihli Cumhuriyet
gazetesinde ilgin bir habere rastlyoruz. Franszca olarak stanbulda kan stanbul adl
gazeteye dayanarak verilen bu haberde, hkmetimizin Irak ve rdnden, Filistinde askeri bir
mdahalede bulunmamalarn istedii yazmaktadr. Gazete, ciddi bir kaynaktan alndn
bildirdii bu haber hakknda bilgi verir iken, Trkiyenin Filistin meselesi karsnda seyirci
vaziyetini terk etmesi sebeplerini u surette izah etmektedir: Trkiye, her gn yeni kurbanlar
veren Yakn ve Orta Douda barut fsnn atelenmesi tehdidi gsteren bu dramn bar yolu ile
halledilmesi iin teebbse girimitir. Ancak Cumhuriyet gazetesi sz konusu haber hakknda
Ankarann yetkili makamlar nezdinde yapt aratrma sonucunda, byle bir teebbsmz
hakknda bilgi edinememitir.
Gazete, bundan sonra, teebbsn baar anslar zerinde durmakta ve yine stanbulda
kan bir Yahudi dergisinde ileri srlen grleri nakletmektedir. Bahis konusu dergide, bir
Arap-Yahudi harbinin gereklemesi byk devletlerin Filistine kuvvetler gndermesine
sebebiyet

vereceine,

byle

bir

vaziyet

karsnda

Sovyetlerin

Filistine

kuvvetler

gndereceklerine phe edilemeyeceini ve bunun Trkiye iin byk bir tehlike olduuna iaret
edilmekte, Trkiyenin, Filistinde bar devam ettirmesi hayati menfaatleri gereidir, neticesine
383

Cumhuriyet, 5 ubat 1948

a.g.g. 22 ubat 1948
385
a.g.g. 6 Mart 1948
384

121

varlmaktadr. Burada dikkati eken husus Filistine bir Sovyet mdahalesinin Orta Douyu
daha da kartraca ve Komnizm korkusunun Yahudi vatandalarmz tarafndan da
paylalddr. Bir dier husus ta, yzyllardr herhangi bir zararn grmedikleri Trkiyeyi ,
Filistin meselesi ierisinde grmek istemeleridir.
Vakit gazetesinde Filistindeki Yahudilerin komnistlik ve Sovyetlerle yakn ilikileri ile
ilgili u haber yer alyordu: Balk, Filistinde Rus beinci kolu faaliyette! idi. Haber u ekilde
devam ediyordu: Avam kamarasnn dnk toplantsnda ortaya yle bir iddia atlmtr:
Mzakerelerde sz alan Muhafazakr saylavlardan Mac Donald, Sovyet Rusyann Filistinde
askeri kuvvetler bulundurduunu iddia etmitir. Peter Mac Donald devamla unlar sylemitir:
Birleik Amerika Filistine asker gndermeye halen hazr bulunmad taktirde Rusyann
burada beinci kol olarak kuvvet bulundurduklarn, ngiliz kuvvetleri Filistinden geri ekilir
ekilmez, bunlarn derhal harekete gemeye hazr olduklarn bildiririm.386 Ayn gnk
Cumhuriyet gazetesi habere daha temkinli bir balk atarak Filistinde Rus askeri varm,alt
balkta ise Avam kamarasnda dn ileri srlen iddia diye yazmaktadr.
Vakit gazetesinin 16 Mart 1948 tarihli haberi de Trkiyedeki komnizm kart grler
erevesinde Filistin konusuna eilmitir. Balk, Araplar komnizme kar cephe alyorlar
eklindedir. Haberde: Msr ve Irak arasnda bu mevzu zerinde grmeler yaplyor. Arap
Haberler Ajansnn verdii haberlere gre, Msr hkmeti komnizm ve Siyonizme kar sk
bir hatt hareket takip edecektir. Dier Arap devletleri de bu hususta karar vermek zere Badat
ehrinde toplanmlardr
Vakit gazetesi ke yazarlarndan Asm Us, da bu konu hakknda Komnizmin
Taarruzlarna ki Mukabele adl makalesinde u grleri yazyor: ...Bilindii gibi Filistinin
ikiye blnmesi btn Araplk alemini mukaddes bir cihan hareketine sevk etmiti. Yahudilerin
silahl kuvvetler ile Orta Douda vcuda getirdikleri karklklara kar silah ile mcadeleye
girimilerdi. Bu vaziyet devam ettike Orta Douda sulh ve skn kurmak imknsz hale
gelmitir. Bu karklklardan sadece Sovyet Rusya faydalanyor ve Filistin meselesinde bir
taraftan Yahudileri, dier taraftan Araplar kendi genileme ve komnist ihtilalciliini krkleme
siyasetine alet yapyordu... 387

386
387

Vakit, 11 Mart 1948

Vakit, 16 Mart 1948

122

Trkiyenin Filistindeki Yahudi hareketine bak asnn neden temkinli ve Arap yanls
temayller gsterdiini galiba Ulus gazetesi yazarlarnda A. kr ESMER en iyi
aklayanlardan biri olmutur. Filistin meselesi Birlemi Milletlerin balca organ olan
Asamble ile konsey arasnda mekik dokumak suretiyle neticeye doru ilerleye dursun, belki de
kmaza doru daha derin gmlmektedir.
Geen sonbaharda Amerikann yardmyla Filistinin taksimine karar vermi ve bu karar
gerekletirmek iin be kiilik komisyon kurulmutu. Komisyon meseleyi incelemi ve silahl
kuvvet salanmadka, taksimin gerekletirilemeyecei kararna vararak, konseye bavurmutur.
Taksim meselesine kar Amerikan politikasndaki deiikliin aa vurulmas konsey
toplantsnn en byk srprizini tekil etmitir. Bu deiiklii gerekletiren sebeplerin burada
tekrarna lzum yoktur. Fakat deiiklik zerine meydana gelen durum garip olmutur: Konsey
toplantsna kadar, Yahudilerin grn destekleyen devlet Amerika neden, bundan sonra bu
gr, vaktiyle Siyonistlie kar sert vaziyet alm bulunan Rusya tarafndan desteklenmeye
balam, Amerika ve Yahudilerin dmanlna hedef olmaya balamtr. Yani Yahudi meselesi
karsnda Rusya ve Amerikann rolleri deimitir.
Yahudilerin taksim meselesinde Rus

yardmn salamalar, kendi davalarnn

muvaffakiyeti bakmndan hi te iyi olmamtr. nk Rusya, taksim plann destekledike

Sovyetler Birliinin emelleri hakknda hakl olarak pheye den Amerika, buna kar sert
vaziyet almtr..388 Yahudilerin en byk destekisi A.B.D yi bile tedirgin eden, Uluslar aras
platformda Yahudilerle yaknlama abalarndaki Sovyet faktr, Trkiyeyi fazlasyla tedirgin
etmitir.
Bu arada, Ulus gazetesinde Londrada yaynlanan bir rapor gze arpyor. Bu rapora gre,
Rusya hem Araplara, hem de Yahudilere yardm esirgemiyormu. Taksim plannn Ruslarca
desteklenmesinin komnizmin Arap dnyasna da el atmak arzusundan doduu belirtiliyor. Bu
arada Yahudilerle Araplar arasndaki sava devam ediyordu. Haberin devamnda Araplarn da
komnizmle savatklar yazyor. Taksim plannn Ruslarca desteklenmesinin komnizmin Arap
dnyasna da el atmak arzusundan doduu belirtiliyor. Rusyann bir taraftan binlerce kaak
Yahudinin Romen ve Bulgar limanlarndan Filistine muhaceretini kolaylatrrken, dier
taraftan Filistin Araplarna silah verdii yukarda belirtilen raporda aklanmaktadr.389

388
389

Ulus, 8 Nisan 1948

a.g.g. 13 Nisan 1948

123

Yahudi ordusunda Ruslarn da olduu haberleri sk sk karmza kmakta. Arap kaynakl

bu haberde El Ehram gazetesine beyanatta bulunan Dr. El Halidinin szleri naklediliyor:
Sovyet Rusyann Siyonistlerle mnasebette bulunduunu ve Siyonistlerin de Ruslarn arzusunu
yerine getirdiklerini ispat edecek durumdaym.390
Bu haberin devamnda Filistinde durumun gergin olduu bildiriliyor. Badat kaynakl
haberde Irak ordusuna her ihtimale kar hazr bulunmas ihtar edilmi.
Benzer bir haber, Vakit gazetesinde u ekilde yer alyordu: Newyork 19 -Arap
Birliinin Suriye irtibat subay, Kuzey Filistinde Mimar Hemek blgesindeki Yahudilerin, Rus
subaylar tarafndan komuta edildiklerini bildirmitir.
Suriyeli Binba Salah Bzri, bu Rus subaylarnn, gayri kanuni yollarla Filistine varan bir
vapurda sivil olarak yolculuk ettiklerini ve geen aylar zarfnda mukaddes topraklardaki Yahudi
askeri harekatn tekilatlandrarak harekat idare ettiklerini aklamtr.
Arap birlii irtibat subayna gre, rtbeleri albayla kadar varan elli Rus subay imali
Filistin blgesinde faaliyet gstermekte ve Hayfa blgesini s olarak kullanmaktadrlar. Dier bir
ok Rus subaylar ise, Filistinin eitli blgelerinde vazifelendirilmitir.391 Ayn haber Kahire
kaynakl olarak Cumhuriyet gazetesinde de, ayn ekilde yer almaktadr.392Haberin Amman
kaynakl devamnda Kral Abdullahn beyanat alt bal ile rdn Kral Abdullah, yabanc
muhabirleri kabul ederek kendilerine, ngilizler, Filistini terk ettikten sonra Yahudi muhacirlerle
dolu gemilerin Yafa, Tel- Aviv ve Hayfa limanlarna gelecei kanaatinde bulunduunu
sylemitir. rdn Kral szlerine devamla birok Sovyet subay ve memurunun Haganah ile
ibirlii ettiini ve Yahudi kuvvetlerine Rus silah ve cephanesinin verildiini zannederek birok
sebeplere malik bulunduunu sylemitir. Kral Abdullah, Filistin Araplarnn, Yahudi-Rus
istilasna kar girimi olduklar savata yardmlarna gitmek iin fiili tedbirler almay
tasarladn syledikten sonra unlar ilave etmitir: Eer Ruslar, Yahudilere yardm
ediyorlarsa, katiyen tereddt etmeyeceim. demitir.
Ardndan takip eden gnlerde yine ayn tr bir habere rakamlar yazlarak ayn gazetede
yer veriliyordu.
Filistinde Rus asker ve subaylar!
8000 kii olan Rus birliinde bir general ve 60 kadar yksek rtbeli subay varm.
390

a.g.g. 22 Nisan 1948

Vakit, 19 Nisan 1948
392
Cumhuriyet, 19 Nisan 1948
391

124

Antakya kaynakl haberde, Cumhuriyet gazetesi de Arap kurtulu ordusunun amdaki

genel kararghndan yaynlanan bir teblide, mteaddit Sovyet muharibin muhtelif devlerle
Filistinde Haganah tekilatnda hizmet etmekte olduklar bildirilmektedir 393
Rus subaylar konusu Trk basnn baya megul ediyordu. Cumhuriyet ayn konu
zerine unlar yazmakta: Fevzi Kavukunun kumandas altnda Filistin mcadelesine katlm
bulunan ve birka gn evvel Halepe gelmi olan Irak generallerinden Mahmut Elhindi
gazetecilere verdii beyanatta, son zamanda gizli olarak Filistine birok Rus askerinin geldiini
ve bunlardan bir ksmn bizzat grdn sylemitir. General gelen Ruslarn tahminen sekiz
bin kii olduunu, balarnda bir generalle 60 kadar rtbeli subay bulunduunu ve hepsinin
Telebilede toplanmakta olduklarn ilave etmitir.394 Ayrca am kaynakl olarak haberin
devamnda, Arap kurtulu ordusunun amdaki kararghndan yaynlanan bir teblide, mteaddit
Sovyet muharibin muhtelif devlerle Filistinde Haganah tekilatnda hizmet etmekte olduklar
bildirilmektedir. 23 Nisanda Cumhuriyet gazetesi yine amdan ald bir haberde, Filistin
cephesinde Sovyet muharipler bulunduu haberi zerine Suriye ordusu birlikleri cepheye hareket
emrini almlardr.
Bu arada Filistinde ngilizler ile Yahudiler arasnda arpmalar da olmaktadr.
Cumhuriyet gazetesi395 Adanadan telefonla alnan bir haberi nakletmektedir. Balk, Filistin
savalarnda Sovyet kuvvetleri!, alt balkta ise, son arpmalarda Yahudi saflarnda Rus
taburunun da bulunduu eklindedir. amdan zel surette alnd belirtilen haberin yazar
oban YURDCU olup, devamnda, Yahudilerin Deir Yasin adndaki bir Arap kyn basarak
350 kadar kadn ve ocuu boazlayarak kuyulara attklar bildiriliyor. Bu hadise dolaysyla
rdn Kral Abdullah, Yahudilere u ihtarda bulunmutur: Sizlere son olarak ihtarda
bulunuyorum. Bu vahiyane hareketler btn Araplar ve hatta btn dnyay Yahudilere dman
edecektir. Eer bu hal devam edecek olursa Filistini igal edip merhametsizce hareket edeceimi
son defa olarak bildiririm. demitir. Gazetede devamla Yahudilerin son gnlerdeki iddet
hareketlerinin sebebi anlalmtr, diye yazmaktadr. Geenlerde Filistin Arap kuvvetleri
yaptklar bir hcum neticesinde Yahudilere 400 l ve 300 kadar yaral verdirerek bir mevkii
zapt etmilerdi. Muharebeyi takiben yaplan tahkikat srasnda, Yahudi ller arasnda 14 Rus
askerinin de mevcut olduu anlalmtr. Arap kurtulu ordusu komutan Fevzi kavuku,
393

Cumhuriyet,21 Nisan 1948

a.g.g. 22 Nisan 1948
395
Cumhuriyet, 27 Nisan 1948
394

125

demecinde son arpmalara 3 Rus taburunun itirak ettiini, bir Rus Yarbayn vurulup ldn,
dier bir Rus subayn da Arap gnllleri tarafndan yakalanarak asldn sylemi ve bu
subaylarn hviyetlerini tespit eden evrakn B.M. tekilatna gnderildiini bildirmitir.
Filistine Rusyadan gelen Yahudiler meselesi Birlemi Milletler Genel kurulu Siyasi
Komitesinin, Filistinin Birlemi Milletler (B.M.) vesayeti altna alnmasna dair Amerikan
teklifinin mzakeresi srasnda da tartmalara neden olmutur. Ulus gazetesinin B. M.
Radyosuna dayanarak verdii haberde396; Sz alan Yksek Arap komitesi temsilcisi Cemal
Hseyni, ngiliz manda idaresinin bir tarihesini yaptktan sonra Yahudi ajans tarafndan Arap
memleketlerinin uzun zaman Trk idaresinde kalm olmakla daima tabi bir vasflar ve idareye
muhta olduklarna dair iddialara cevaben, bu iddiann srf Yahudi menfaatleri iin bir
propaganda vastas olduunu sylemi ve Araplar Osmanl idaresinde kardee muamele ve
msavi haklara sahip olmulardr. Hatta Araplar yksek mevkiler igal ederek Osmanl
idaresinde memleketlerini ilerini tedvire itirak etmilerdir.demitir.Szlerine devam eden
Cemal Hseyni, Yahudi ajansnn Araplarla mcadele iin Amerikadan 25 milyon dolar
tutarnda silah mubayaa ederek Filistine ithal etmeye muvaffak olduklarn, buna ilaveten Rus
meneli Yahudileri de kaak Yahudi muhaciri olarak Filistine gndermekte olduunu
sylemitir. Yksek Arap komitesi temsilcisi, Amerika tarafndan teklif edilen vesayet plann
ngiliz idaresinin sona ermesinden Filistinin istiklali kuruluncaya kadar aradaki boluu
doldurmak gayesini gtt takdirde destekleyeceini sylemitir.
Sovyet delegesi Gromyko, ksa bir deme yaparak Filistine giden Yahudiler arasnda Rus
meneli genlerin bulunduuna ve bunlarn bazlarnn Rusyadan gnderildiklerine dair Cemal
Hseyni tarafndan yaplan iddialarn aslsz ve iftira olduunu sylemitir.
Yahudi ajans namna konuan Dr. Silver, Filistine giden btn Yahudilerin meneleri ne
olursa olsun bunlarn esas itibariyle Yahudi olduklarn ve Filistine gitmek hakkna malik
bulunduklarn iddia ederek Arap Yksek Komitesi temsilcisinin demecine itirazn belirtmitir.
Ayn gn Cumhuriyet gazetesinde, B.M. in genel kurulunda yaplan olaanst
toplantda Kuds ehrini korumak zere gerekli tedbirlerin alnmasn sfra kar 46 oyla
kararlatrldn bildirdikten sonra devamla; Sovyet hkmeti de vesayet konseyine kar
giritii boykot hareketinden cayarak, bu konseye bir mmessil tayin etmitir. Ruslarn, Filistin
meselesinde sz sahibi olup, ileri kartrmak iin byle hareket ettikleri tahmin olunmaktadr.
396

ulus, 27 Nisan 1948

126

Nitekim komnizm aleyhtar Amerikan-Yahudi birlii de, Birleik Amerikadaki Siyonist eflere
hitaben Siyonist hareketin iine her trl komnist szmalarna kar uyank olmalar lzumu
bildirilmitir.
1 Mays tarihli Ulus gazetesi, komnistlerin Orta Dou iin planlar yaptklarn
bildirmekte. Devamla, haberde; kuvvetleri Filistine ekerek ve zayflatarak i cephede komnist
darbesi salamak istiyorlarm. Londra kaynakl haberde, buradaki mahitlerin kanaatine gre,
Orta Douya artan komnist szmas ve Araplar arasndaki siyasi ve ahsi ihtilaflarn istismar,
Filistinin taksim plan tamamen terk edildii zaman, Sovyetlerin Siyonistleri desteklemeye
matuf planlarnn bir vehesidir, denilmektedir.
Dolaan sylentilere gre, birok Arap devlet adamlar, hkmetlerine Arap ordular
Filistine girdikleri takdirde, bilhassa dahili cephede mteyakkz olmalarn bildirmilerdir. Milli
topraklarnda ok askeri kuvvet bulunmamasnn bir komnist darbesi iin mkemmel bir frsat
tekil edecei belirtilmektedir.
Bundan baka, komnist propagandasnn aksini gsteren btn delillerin mevcudiyetine
ramen, Araplarn Filistinde vatanlar iin veya demokratik hrriyetleri iin deil, ancak batl
emperyalist devletlerin meum gayeleri uruna altklar iddiasn ortaya ataca da
zannedilmektedir.
Buradaki Arap mahfilleri, eer yabanc teviki veya yardm hakknda bir ey sylemek
gerekirse, bunun, Rusya tarafndan Siyonistlere yaplan yardmdan bahseden Fevzi Kavuku
tarafndan gayet isabetli olarak ifade edilmi bulunduunu belirtmitir.
Great Britain and the East dergisi397 Ora sallamaya baladlar bal altnda Orta
Dou durumunu incelemektedir. Yazar: Son senelerde mevcut tehlikeleri hissetmi olan Trkiye
ve ran hari olmak zere, Orta Dou memleketleri de dahili ileriyle o derece meguldur ki
mana ve ehemmiyetini takdir edememilerdir. Son zamanlarda Orta Avrupada cereyan eden
olaylar Orta Douya ar bir ihtar mahiyetindedir. ( Romanya ve ekoslovakya )......Kahirede,
talebeler arasnda karklklar karlm, Badatta ise Portsmouth anlamas mnasebetiyle
iiler tahrik edilmilerdir. Filistin de komnistlerin faaliyeti iin msait bir saha tekil etmitir.
Hakikatte btn Orta Dou memleketlerinin son senelerde komnist faaliyeti gsteren emarelere
sahip olduklar sylenebilir.

397

1 Mays 1948 tarihli Ulus gazetesinde bu dergiden alnt olarak yaynlanmtr.

127

Bittabi, harpten sonra, Rusyann Orta Douya gsterdii alaka kuvvetli bir beinci kolun
mevcudiyetini de gsterir. Rusyann bir yandan Yunanistan dikkatle gzlerken dier taraftan
Trkiyeye kar am olduu sinir harbi, Akdenizde mahre iinin balca ve en yakn
gayelerinin birini tekil ettii hususunda phe brakmam, dier taraftan ran zerine yapt
tazyik te ok geni emelleri olduunu gstermitir. Fakat imdilik Moskovann dikkati Avrupa
zerine evrilmitir. Ne var ki, buhran merkezi birdenbire Orta Douya intikal edebilir. Bu
bakmdan Trkiyede ve rana kadar btn Orta Douda daimi surette uyank bulunulmas
zaruridir... Komnizm tehlikesi byk grnmektedir. Zira harbin iktisadi kaynaklar zerinde
yaratt tesirler kargaalk imknlarn attrmtr ve zaten bu sebepledir ki Sovyet szmas hayrl
olmutur. Bugn de bir buhran ba gstermi bulunmaktadr. Dnya iki k ile kar karyadr:
Ya serbest demokrasi sistemi yahut ta hrriyetin hibir mana tamad bir hayat.
Akam gazetesi398 Yahudi devletinin bu gece kurulacan bildirirken, Rusyann Yahudi
kkenli askerlerine Filistine gitmek iin izin verildii belirtilmekte. Rus askerlerinin Yahudilerle
birlikte Araplar kar savatklar eklindeki haber Yahudi ajans tarafndan teyit edilmitir.
srail Yahudi devleti kurulurken, yalnz Amerika Yahudileri deil, btn dnya Yahudileri
manen ve maddeten yardm edeceklerdir. Sovyet Rusya da ilk kabinesi ekseriyetle solculardan
mrekkep olan bu devleti destekleyecektir. Boleviklerin hedefi Filistinde yeni bir peyk devlet
vcuda getirmek suretiyle Orta Dounun ortasna el atmak orada bir komnist ss ve merkezi
vcuda getirmektir. Her tarafta Sovyet Rusya ve komnistlikle mcadele eden Amerikann, sylendii gibi Sovyet Rusyadan nce davranmaktan ziyade-bir i siyaset zaruretiyle Filistin de
Bolevik peyki bir devlet kurulmasna ve Sovyet Rusyann Orta Douda nfuz ve mevki sahibi
olmasna msamaha, hatta mzaheret etmesi garip bir politika cilvesidir. Birlemi Milletler
tekilat da, Filistine bir arac mmessil gndermeye nihayet karar verebilmitir. Aracnn ne
yapaca ne dereceye kadar baar elde edecei imdiden kestirilemez. Yalnz u noktaya dikkat
etmek lazmdr ki, Birlemi Milletler tekilat Yunanistanda hi bir ey yapamad gibi
Filistinde bir harp kmasn nlemeye imkn bulamamtr.
Sonu olarak Filistinde savaan Arap ve Yahudiler genel olarak iki ayr kampn
(Komnist ve ona kar olan)399 temsilcisi olarak grlmlerdir. Ancak bu bir yanlsamadr. Zira

398

Akam, 14 Mays 1948

17 Nisan 1948 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Komnizmle mcadele bal altnda, Arap memleketlerinde
yzlerce komnist tevkif edildi, diye yazarken, Haberin yan stununda ise, Kzlorduda bulunan Yahudilerin de
Filistine g etmeleri beklenmektedir,diye yazmaktadr.
399

128

Komnistlikle sulanan Yahudiler lm kalm mcadelesi verdikleri kurulu aamasnda sadece

Rus deil, her trl yardma nereden gelirse gelsin muhta durumdaydlar. Daha sonraki
gelimeler bize gsterecektir ki, yeni kurulan Yahudi devleti komnist bir devlet niteliine sahip
olmamtr.
Sovyetlerin Orta Douya ilgilerine gelince, Avrupadaki NATO nun kurulmas zerine
Dou-Bat atmalarn Uzak douya aktaran Sovyet politikas olduu halde, Orta Dou
atmalar iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Orta Dou olaylar ve gelimeleri, Sovyet
Rusyann kontrol ve iradesi dnda ortaya km, fakat gelimeler, Rusyaya ta Deli Petro
zamanndan beri Orta Douya girmek iin arad frsat vermitir.400
lgintir ki, bir sre sonra ilerideki blmlerde greceimiz zere Sovyetler, Araplarn
yannda olmulardr ve Araplar, Sovyetlerle Yahudilerden daha yakn ilikilerde bulunmulardr.
2) 1948 Arap- srail sava
14 Mart 1948de Adanaya gelen Nuri Sait Paa hakknda Vakit gazetesi 15 Martta yle
yazyordu: Evvelki gn uakla ehrimize (Adana ) gelmi olan Irak Ayan Meclisi Bakan Nuri
Sait Paa bir basn toplants yapm, Paa, Filistin Meselesinin iyilikle ve Araplar tatmin edecek
ekilde ilerlemekte olduunu bu meselenin Birlemi Milletlerde mzakeresi srasnda
Trkiyenin taksim projesi aleyhinde oy vermekle btn Araplarn kranlarn kazandn
sylemitir.
Bu arada Yahudilerin Filistin hakkndaki grlerine de bu haberde yer veriyordu. Vakit
gazetesinde Yahudi Ajans icra bakan Ben Guryonun Filistinin taksimi hakkndaki grleri
u ekilde aktarlyordu:
Biz, vesayeti ve yabanc tahakkmn reddediyoruz. Filistinde bir Yahudi devletinin
kurulmas Birlemi Milletler kurulunun kararna bal deildir. Bevinin nfuzu altnda bulunan
Amerikan Siyasetine ramen bir yahudi devleti kuracaz. Esasen Yahudi devleti domutur ve
onunla baa kabilmek iin mhim silahl kuvvete ihtiya vardr. Byle olduu taktirde
kendimizi mdafaa etmeyi bileceiz.401
Bu srada Filistinde arpmalar devam ediyordu. Vakit gazetesi haberinde olaylar aynen
yle veriyordu:

400
401

Fahir Armaolu,20. yzyl siyasi tarihi, Cilt 1, Bankas yay. S.483

Vakit,16 Mart 1948

129

Londra, 29-.Bu hafta sonunda btn Hristiyan alemi say anarken, onun doduu
Beyt Lahmde iddetli arpmalar devam ediyordu.
Bu arpmalar dn akam gne batarken sona ermitir. 36 saat devam etmi olan sava,
Yahudi ajansnn tavsiyesi zerine bitmi ve Yahudiler silahlarn teslim etmilerdir. Yzlerce
Arap bu blgede bir Yahudi konvoyunu pusuya drmlerdi. Haganah kuvvetleri uak
kullanarak kuatlm olan Yahudi birliklerini kurtarmaya teebbs etmiler, fakat muvaffak
olamamlard. Arap kaynaklarndan gelen haberlere gre, bu sava esnasnda 80den fazla
Yahudi ldrlmtr.
Bu sabah gelen bir haber ise, Yahudilerden bir ksmnn ngiliz ordu kamyonlar ile geri
ekilmeye muvaffak olduklarn, 16 l ve 45 yaraly da beraberinde gtrdklerini
bildirmektedir. Yanan kamyonlar iinde cesetler kalmtr.
Arap birlikleri Akra ile Lbnan arasndaki sahil yolunda ikinci bir Yahudi konvoyunu da
pusuya drmlerdir. Yahudilerin Nahara ky yaknlarnda balam olan bu arpmada
Yahudiler 42 l kaybetmilerdir.
Dn Kuds ehrinin sokaklarnda da Araplarla Yahudiler arsnda arpmalar cereyan
etmitir. Bu arpma esnasnda 9 ngiliz vatandann ld bildirilmektedir.
Btn Filistinde geen iki gn zarfnda yzden fazla kii lmtr ve bundan ok daha
fazla kimsede yaralanmtr.402
Akam, Yahudilerin Filistinde bir treni havaya uurduklarn yazmakta. Bunun yannda
Araplarn da Yahudi kamyon kollarn geri evirmiler ve bunun neticesinde Kudste yiyecek
sknts ba gstermitir.403
Akam gazetesi ertesi gn, Londra kaynakl bir haberinde, Gvenlik Konseyinin Filistin
meselesini grmek zere Birlemi Milletler Genel kurulunu zel bir toplantya ardn
bildirmekte. Rusya ve Ukrayna delegeleri aleyhte oy vermilerdir. Haberin devamnda Telaviv
ehrinin gneydousunda Araplarla Yahudiler arasnda iddetli arpmalarn olduu, Filistinin
taksimine karar verildii gnden beri kaydedilmi zayiatn 2000 l ve 4000 civarnda yaral
olduu bildiriliyor.
Bu arada mtareke ile ilgili bir habere rastlyoruz. Haber, Araplarn mtareke artlar
baln tayordu. Haber, Reuter kaynakl idi. Arap Birlii Genel Sekreteri Abdurrahman

402
403

Vakit,29 Mart 1948

Akam, 1 Nisan 1948

130

Azzam Paa beyanatta bulunarak, Filistinde bir mtareke ilan edilmesi iin demokrat birlemi
bir hkmetin kurulmasnn ve bu hkmetteki bakanlarn yrrlkte olan kanunlarn erevesi
dahilinde olmak zere btn haklarndan faydalanmalarnn Araplar tarafndan art olarak ileri
srldn bildirmitir. Ayn haberde, Filistin yksek komiseri General Sir Alan Cuningham,
Filistin hkmetinin askeri ve sivil Arap ve Yahudi liderleri ile bir mtarekenin ilan iin icap
eden teferruat grmeye hazr bulunduunu bildirmitir. Bu beyanat, Kuds radyosu tarafndan
Arapa ve branice olarak ta yaynlanm bulunmaktadr.404
Bar szlerine ramen arpmalar hala devam etmekte idi. Ulus, Filistin boumas
bal ile verdii haberde, Yahudilerin bir Arap kyne hcum ettiklerini bildirmektedir. Top ve
zrhl aralarla Araplar da kar taarruza gemilerdir.
Remlehte, Naana adl bir kye 300 Yahudi taarruz etmitir. Yahudiler byk kayplara
uradklar bu arpmada ricat etmilerdir. Araplar Sarafandn gneyinde gizli bir Yahudi silah
deposu bulmular ve pek ok miktarda mhimmat ve silah ele geirmilerdir.
Ayn gn Yafada cereyan eden arpmalarda Araplar ve Yahudiler byk kayplara
uramlardr. Yahudiler be zrhl otomobil ile memleketin gneyinde muhasara edilmi halde
bulunan Yahudi kasabalarnn etrafndaki emberi yarmya teebbs etmilerdir. Bunlardan
lmtr. Resmi bir teblide bildirildiine gre Mimar Hasmeke kar taarruza gemi olan
Araplar, toplar ve zrhl otomobiller kullanmaktadr. Dier taraftan yksek komiserin veya
hkmetin ngiliz mandasnn nihayete ermesinden nce, Filistini terk edecei yolundaki
ayialar da resmen yalanlanmtr. Yahudi idaresinin bir szcsnn bildirdiine gre Hayfann
gneyinde bir Yahudi kasabasna kar yaplan hcumda Araplar byk kayplara urayarak
pskrtlmlerdir. Szcnn ifade ettiine gre bu taarruza 1000den fazla Arap savas
itirak etmi bunlarn 30dan fazlas ldrlm ve 60 da yaralanmtr. Arap evreleri ise
Yahudilere verdirilen kayplarn daha byk olduunu bildirmektedir.405
Ayrca, Ulus, Yahudilerin uak da kullandklarn yazmaktadr. Haganah kuvvetlerinin
mdafaa ettii Kastel kyn muhasara eden Araplar, bugn bir Yahudi ua tarafndan
bombardman edilmilerdir. nsanca hibir zayiat kaydedilmemitir. Dn Hayfa-Kuds yolu
zerinde bir ngiliz kampna hcum eden Yahudiler, ngiliz Polisi tarafndan hararetle
aranmaktadr. Polis elbisesi giymi olan mtearrzlar zrhl arabalarla kampa gelmiler ve rasgele

404
405

Ulus, 4 Nisan 1948

Ulus, 6 Nisan 1948

131

ate amlardr. Yahudiler bunu mteakip nbet odasnda drt askeri yzleri duvara gelmek
zere yanyana dizerek srtlarna ate etmilerdir. Bu arada Arap kuvvetleri lideri Fevzi Kavuku
dn beyanatta bulunarak insan ve malzeme hazrlklar nihayet bulduu zaman Arap kurtulu
ordusunun Filistine yryecei tarihin tespit edileceini bildirmitir.406
Filistindeki vesayet sistemi ile ilgili olarak, Ulus gazetesinin Lake Succes kaynakl
haberinde unlar yazmaktadr: Haberin balnda bir vesayet rejimi kurulmasna dair Amerikan
teklifini ngilterenin kabul ettii yazyordu. Devamla, ngiliz delegesi Sir Alexander Cadogan
Birlemi Milletler Tekilat Gvenlik Konseyinde Filistinde bir vesayet rejiminin teesss ii
Birlemi Milletler Genel Kurulunda yelerin te iki ounluu ile kabul edildii takdirde
ngilterenin buna raz olacan sylemitir.
ngiltere, bundan baka Yahudilerle Araplar arasnda bir mtareke imzas iin yaplacak
olan mzakerelere bir davet vuku bulduu takdirde itirak etmeyi de kabul etmitir. ngiltere,
Filistin zerindeki mandas dolaysyla Birlemi Milletler anayasas gereince her karar
hakknda vetosunu kullanabilmek hakkna sahiptir.
Ayn haberin Kahire kaynakl devamnda Msrn gr u ekilde verilmektedir:
Elzaman gazetesinin bildirdiine gre Msr, Filistin zerinde geici ve artl bir Birlemi
Milletler vesayetini kabule hazrdr. Ayn gnk haberde son gnler zarfnda Beyrutta Arap
liderlerine ve ngilterenin Orta Douda takip etmekte olduu siyasete hcum eden ngiliz
komnist beyannameleri datlmaktadr. Hkmet bu yolda kar tedbirler almaktadr.407
Arap-Yahudi savalarnda durum her an deimekte idi. Ulus gazetesindeki ayn gnk
haberde, Araplarn Kastel kyn tekrar geri aldklar bildirilmektedir. B.B.C. kaynakl haberde,
2000 Arap, Kudsn 8 km. batsnda bulunan Kastel ismindeki Arap kyn tekrar zapt
etmilerdir. Bu suretle Yahudilerle Araplar arasnda bu ky iin 6 gnden beri devam eden
muharebe sona ermitir. Ancak ertesi gnk Ulus gazetesinde durumun hi te byle olmadn
gryoruz. Haberde Yahudilerin Haganah kuvvetlerinin ar havan toplar kullanmak suretiyle
Kuds-Telaviv yoluna hakim bir mevkide bulunan Kastel kyn tekrar aldklar yazlmaktadr.
Vakit gazetesi, isimsiz bir makalesinde ngiliz mandasnn sonu ile ilgili u grlere yer
veriliyordu:
Filistin de ngiliz mandasnn sonu!
406

Ulus, 8 Nisan 1948

407

Ulus, 9 Nisan 1948

132

ngiliz parlamentosunda mzakere edilmekte olan bir karar projesi Filistindeki ngiliz
mandasn kaldryor. ngiltere, Cenevre milletler cemiyetinde burada ald sorumluluu
Birlemi Milletler vesayet komisyonuna devredecektir. 15 Maysta Filistinde ngiliz mandas
sona erecek, austosun banda buradaki igal kuvvetleri btnyle ekilmi bulunacaktr.
Grlyor ki ngilterenin Birlemi Milletler gvenlik konseyinde syledii szler artk tatbikat
ve fiiliyat safhasna girmek zeredir.
Dikkate alnacak nokta udur ki, Filistinde ngiliz mandas kalkerken bunun yerine
gelecei sylenen Birlemi Milletler vesayet idaresinin ne olaca hakknda hi bir tarafta belli
bir fikir yoktur. Filistinden ngiliz kuvvetleri ekildikten sonra bu ktada esasen bozuk olan
cemiyet ve asayii muhafaza edecek hi bir kuvvet gze grnmyor. Filistinin ikiye blnmesi
ve biri Arap, dieri Yahudi iki mstakil devlet kurulmas, tatbik kabiliyetinden mahrum bir plan
olmasna ramen zerinde srar edildi; bu yzden Yahudiler byk mitlere drld; hatta
silahlanmalarna bile yardm edildi. Onun iin Filistinin taksimi Amerika tarafndan terk edildii
halde imdi Yahudiler cephesinde bir trl bu fikirden vazgeilmek istenmiyor. Yahudiler kendi
kendine Filistinde istiklallerini ilan ettiler. stiklallerini silah ile mdafaa edeceklerini
sylyorlar. Buna kar Araplar da mdahii hazrlklara girimilerdir. silaha kalnca Araplarn
Yahudileri yeneceklerinden hi phe edilemez. Bu demektir ki nmzde ki bir ka ay iinde
Filistin topraklarnda binlerce masum insan kan dklecektir ve Filistinin idaresi ksa bir
zamanda Araplar ile Yahudileri uzlatracak bir ekle konularak bu beyhude kanl mcadeleye bir
nihayet verilmezse bunun sorumluluu Birlemi Milletler zerine decektir...408
Bu arada arpmalar devam etmekte idi. Ulus gazetesinde atmalarn devam ettii ve
Kudste Yahudi mahallesinin Arap topusu tarafndan dn bombaland yazlmaktadr.
Bombardmanda Yahudi lm, biroklar yaralanmtr. Stern ve Haganah eteleri Yasin
adndaki Arap kyn ele geirmilerdir. Nerettikleri bir teblide 100 kadn ve ocuk olmak
zere 200den fazla Arab ldrdklerini bildirmektedirler. Yahudiler birok evleri havaya
uurmulardr.409
Ertesi gn Ulus gazetesinde ngiliz ktalarnn ilan edilen tarihi beklemeden Filistini
aybana kadar tahliye etmi olacaklar yazlmakta. Durumun gittike tehlikeli bir vaziyet ald
ve dn akam ilk defa olarak Kudse top mermilerinin dt bildiriliyor.

408
409

Vakit,10 Nisan 1948

Ulus, 11 Nisan 1948

133

Akam gazetesi Filistinde durumun fevkalade vahim olduu bildiriliyor; Londra kaynakl
haberde Araplarn Yahudileri oluk ocuk katliam ettikleri yazlmaktadr.410
Bu arada savalar btn iddetiyle devam etmektedir. Ayn gnk Ulus gazetesinde
Yahudilere ait bir uak Kudsn gneyinde ngiliz kuvvetleri tarafndan yere drlmtr.
Gazetenin verdii habere gre Kuds civarnda bulunan Deria-sen kynde Yahudilerin yapm
olduu katliam hakknda ngilizler soruturma amlardr. Kyn 700 kiilik ahalisinden, yars
kadn ve ocuklar arasndan olmak zere 200 nn ldrlm, dier 200 kiinin yaralanm ve
140 kadarnn da esir edilmi olduu bildiriliyor. Yahudi tedhiilerin 200 kadar Arab katletmi
olduklar Deria-sen katliamn Yahudi idaresi ve Haganah szclerinden sonra Kuds Ba haham
da knamtr. Ba haham bu cinayetin mesullerinin Yahudi cemaatini utan iinde braktklarn
sylemitir.
Ulusun Newyork kaynakl verdii haberde Ruslarn Gvenlik Konseyi mzakerelerine
ilk defa olarak katldklar bildiriliyor.411
Filistin meselesinde Araplara den vazife Vakit gazetesinde yle anlatlyor:...
Amerikann Filistini taksimi planndan vazgemesi Arap birlii heyetinin kaydedilecek bir
muvaffakiyeti olmutur. Bu muvaffakiyet Arap birlii devletlerinin tuttuu yolda isabet
bulunduu kanaatini uyandrm ve Araplarn mcadele azimlerini kuvvetlendirmitir.
Yahudilerin Filistinde mstakil bir devlet kurmak iin karar gstermelerinden bir fayda
beklenemez. Bu tarzda karar her iki taraf iin zarar neticesi verir. Tabii olarak zararn byn
Yahudiler greceklerdir. Bu sebeple nihayet Yahudilerin Araplarla anlama yoluna girecekleri
tahmin edilebilir.
Bununla beraber Arap birlii heyeti imdiye kadar Filistinin idaresinin istikbalde almas
gereken ekli hakknda bir forml bulmu deildir. Bu defa ki Kahire toplantsnda bu cihetinde
halli icap etmektedir. Araplara den vazife Filistinde taksim projesi yerine Yahudilerinde kabul
edecekleri tek bir idare ekli bulmaktr. Bu yolla gsterilecek maharet Filistin meselesinin hallini
kolaylatracaktr. Aksi taktirde Filistin topraklarndan kanlarn akmas durmayacak, belli her
trl tahminleri aan facialar olacaktr.412
Akam gazetesinde Filistinde arpmalarn devam ettii ve Irakta rencilerin bir
gsteri yaptklar haber verilmekte. Londra kaynakl haberde, Dn Filistinde vaziyet nispeten
410

Akam 12 Nisan 1948

Ulus, 13 Nisan 1948
412
Vakit,13 Nisan 1948
411

134

sakin gemitir, denilmekte. Kastel ky yaknlarnda birok arpmalar olmutur. Yahudiler

Kolonya kyn ele geirdiklerini bildiriyorlar, Mimar yaknndaki muharebe de devam ediyor.
Dn Arap Birlii dare Heyeti, Kahirede be saat sren bir toplant yapmtr. Toplantda
bulunmak zere Arap kuvvetleri komutan smail Saffet Paa Kudsten Filistine gelmitir.
ngiliz gemileri 800 kaak Yahudi ykl bir vapuru yakalamlardr. ngiliz askerlerinin Filistinli
kzlarla evlenmeleri yasaklanmtr.413
Bu arada Kbrsta bulunan Yahudiler kamuoyunda gze batmaktadr. Akam gazetesinde
Kbrstaki 20 bin Yahudinin ne olaca soruluyor. Ada halk bu misafirlerin bir an evvel
gitmesini istiyormu. Son gnler zarfnda gelen telgraflar, kaak olarak Filistine girmek isterken
yakalanan ve Kbrs adasna gnderilen Yahudilerin miktarnn 20 bine yaklatn bildiriliyor.
Bunlar adann muhtelif noktalarnda kurulan kamplarda yayorlar. Filistin meselesinde esasl bir
hal ekli bulunmaz ve kaak suretle g devam ederse kamplardaki Yahudilerin miktarnn
artaca phesizdir.
ngiltere 15 Maystan itibaren Filistin zerindeki vesayet idaresine son verecektir. O
tarihten itibaren kaak Yahudi g ile ilgilenmeyecektir. Fakat Kbrs adasndaki Yahudiler ne
olacaktr. Bunlar yeni idareye mi devredileceklerdir, yoksa kamplarda oturmaya devam m
edeceklerdir? imdilik bu hususta malumat yoktur. Yalnz Kbrs ahalisinin bu misafirlerin bir an
evvel gitmelerini istedii muhakkaktr.414
Basnmzda Yahudilerle ilgili olumlu izlenimler tayan Vala Nurettinin ke yazsnda
Yahudiler lehinde olan u szlere rastlamaktayz: ...Gbbels ve arkadalar, ne olursa olsun
Avrupay Yahudisiz brakmay akllarna koymular: yle anlalyor. ayet planlarn dnya
lsnde tahakkuk ettirselermi, herhalde yeni srailin kkne tamamen kibrit suyu
ekeceklermi.
Dnyada 14 milyon Yahudi vardr. imdi, Rusya hari, br topraklarda 6,5 milyon
kalm diye okuyorum. Rusyannkiler de bilhassa istila grm ksmlardadr. Onlar da krldlar.
imdi bir de -zannmca yanl mfrit bir siyaset yznden- Filistinde krlma, erime oluyor.
Tarihi bir kitaba; milletleri de harfler benzetebiliriz. Yahudiler her halde en ok kullanlan
sedal bir sestir.(hem de en sedals) Onlarn ortadan kalkmalarn bir an tasavvur ediyorum. Tarih
kitab okunulmaz bir hal alr. Dinden, bezirgnlktan mizaha kadar her ey alt st olur...

413
414

Akam 13 Nisan 1948

Akam 13 Nisan 1948

135

...Bu kavim daras alnm bir millet imi, yani 14 milyon nfuslarnn hi biri kyl deil.
Hepsi iki bin seneden beri ehirli. Dier milletlerin nfuslarndan adete ok olsa bile, vasfsz
ehirlileri yok. Hepsi modern subaydan mrekkep olan bir ordu tasavvur edin. Yahudiler bunlara
benziyor...415
Bu arada Cumhuriyet gazetesinde u ilgin habere rastlyoruz. Balk Suriye d ileri
bakan ve Arap birlii genel sekreteri Ankaraya gelmitir. eklinde idi: Haberin devamnda;
zerinde El Heheyetl Hususiye ibaresi tayan am plakal bir otomobil Suriyeden dn
Antakyaya gelmitir. Hatay ilimiz merkezi olan Antakya caddelerinde grlen otomobilin n
ksmna cama yaptrlm bir katta aynen u kelimeler okunmutur: Filistin yoluna
nafakanzdan artracanz her santim Arap Milletinin erefini bina edebilir....Bu siyasi heyetin
Antakyadan sonra Ankaraya doru gittii tahmin edilmektedir. Otomobildeki siyasi heyetin
kimlerden mrekkep olduu gayet gizli tutulmaktadr.
Suriyenin merkezi olan amdan gelen bu otomobilde Suriye hkmetinden baz
kimselerin bulunduu tahmin ediliyor. Burada dolaan sylentilere gre, otomobil yolcular
arasnda Suriye Dileri Bakan ile Arap Birlii Genel Sekreteri Azzam Paa ve Yakndou
blou iin bir mddetten beri Suriye hkmetiyle temaslarda bulunan Yunanl Diplomatla
bulunmaktadr. Arap memleketleri temsilcileri ile Trk Dileri Bakanl arasnda Ankarada
yaplacak grmelere halen stanbulda bulunan Irak Ayan Meclisi Bakan Nuri Sait Paa da
itirak edecektir, denilmektedir. Antakya ve Adanada iyi haber alan evrelerden rendiime
gre Ankarada yaplacak grmelerde bilhassa komnizme kar Trkiyenin nderliinde
kurulacak olan Yakndou blounun Trk-Arap ittifak mahiyetinde olaca ve askeri, iktisadi,
kltrel balarn kuvvetli bir tesant ve byk bir birlik meydana getirecei kanaati de ileri
srlmektedir.416
Akam gazetesinde Filistindeki arpmalarn gerek bir harp eklini ald denilmekte.
Yahudiler, bir ngiliz cephane treninden byk miktarda cephane almlardr. Hemen gnderilen
ngiliz ktalar Yahudileri treni soyarken bulmutur. Yahudiler arpmada 5 l brakarak
ekilmilerdir. ngiliz askerlerinde 3 l,4 yaral vardr. Yahudiler byk miktarda cephane
gtrmlerdir. Dn Araplarla Yahudiler arasnda cereyan eden arpmay durdurmak iin acele

415
416

Akam 16 Nisan 1948

Cumhuriyet, 17 Nisan 1948

136

olarak gnderilen ngiliz kuvvetlerine kar Yahudiler iddetli bir ate amlardr. Bu arpmada
ngilizler 3 er kaybetmilerdir. arpma geceye kadar devam etmitir.
Ulus gazetesi am kaynakl haberinde, Filistinde savan devam ettiini ve Yafa ile
Telaviv arasnda topu dellosu olduunu bildiriliyor.417
Bu arada Yahudilerin Filistinde katliamlar yaptklar da gelen haberler arasndadr. Vakit,
Londra kaynakl haberinde, Yahudilerin yaptklar zulmlere bol bol yer veriyor.418
ngilizler, manda sresinin dolmasyla Filistini terk etmeye balamlardr. Ulus
gazetesinde de ngilizlerin Filistini terk etmeye baladklar bildiriliyordu. Avam kamarasnn
nceki gn kabul ettii kanun Lordlar kamarasndan da kt. Bylece ngilizlerin 15 Maystan
itibaren Filistin mandasn terk edecekleri kesinleiyordu. Haberin devamnda Kral Abdullahn
Nafen muhabiri ile yapt bir konumada, Yahudiler tarafndan bir ilk teebbs yapld
takdirde Araplarn daha alicenap davranmaya hazr bulunduklarn sylemitir. Bununla birlikte
Arap ordularnn da Filistine girmeye hazr olduklar yazlmakta.5 Haberin devamnda Arap
Birlii Siyasi Komitesinin 14 Nisanda Yaynlad tebli yle aktarlmaktadr: Siyasi komite,
Kuds yaknlarnda Yahudi tedhiilerin yapm olduklar hareketleri renmekle strap
duymutur. Bu Yahudiler, kylerinde sessiz sedasz oturan eli silah tutmazlara, yani kadnlara ve
hamile kadnlara, ocuklara ve ihtiyarlara insanlk d kt muamele edip katliamda
bulunmulardr. Yahudiler, Tiberiad yaknndaki Nasr Eldin kyn tamamen yakmlar ve
kyde oturanlarn hepsini ldrmlerdir.
Yahudiler, bu suretle, insaniyetin ve erefin asl prensiplerine ehemmiyet vermeyerek
harp mukavelelerini ve askeri harekatn sevk ve idaresinde kabul edilen milletler aras teamlleri
hie saymlardr. Siyonistler, (Araplar nerede maksatlarn gerekletirirse orada imha
edilmelidirler) diye kt niyet besleyenlerin ne dndklerini yava yava aa vurmaktadr.
Araplar ise, bilakis, Yahudilere kar yaptklar dier muharebelerde daima ecdatlarndan
kalan cengaverlik ananelerine sadk kalmlardr. Yahudilerin bu tedhi hareketlerini takip eden
Arap Siyasi Komitesi, Filistin katliamlarndan mtevelli messif neticeleri nceden haber vererek
btn dnyann dikkatini eker. Siyasi Komite, bu korkun tecavze ramen Araplara,
gelenekleri gz nnde bulundurmalarn ve vahi hareketle ayn tarzda mukabele etmemelerini
tavsiye etmektedir. Komite, Siyonist tedhiilerin ve dier Yahudi hareketlerin, Arap

417
418

Ulus, 21 Nisan 1948

Vakit,22 Nisan 1948

137

memleketlerini, Filistindeki Arap kardelerini felaketten kurtarmak ve onlarn vatanlarn

muhafaza etmek iin her vastaya bavurarak hareket etmek kararn yeniden kuvvetlendireceini
beyan eder.419
Cumhuriyet gazetesi 23 Nisanda Azzam Paann bir demecini yaynlamtr. Bu dava
etrafnda basna beyanatta bulunan genel sekreter Azzam Paa yle demitir: Yahudilerin son
taarruzu, zaferi kazanmak iin Araplar tarafndan hazrlanm olan planlara hi bir tesir icra
etmemitir. Yahudilerin bu faaliyeti, taksim plan gereince kendilerine verilmesi istenen yerlerin
tahliyesini mecburi klmak iin giriilmi bir harekettir. Genel Sekreter Azzam Paa,
Yahudilerin Arap kylerinde Arap kadnlar ile ocuklarn katlettiklerini de bildirmitir,420
Cumhuriyet 23 Nisanda ayrca unlar da yazmakta: Londra23 -B.B.C. nin Filistindeki
zel muhabiri bildiriyor:
Filistindeki durum vahim bir buhrana doru seyretmektedir. Buradaki halk tabakalar
harbi artk kanlmaz bir ey gibi ve fatalist bir zihniyetle beklemektedirler.
Hayfa ehrinde evvelsi gn balam olan arpma dn gece hala devam etmekteydi.
Hayfa ehrinden pek az haber gelmektedir. ngiliz kuvvetleri tarafndan bir mddet evvel tahliye
edilmi olan bu ehir Birlemi Milletlerin taksim plan gereince Yahudi devletine braklacakt.
Bu ehirde imdi cereyan etmekte olan arpmalar, Filistin muharebesini en yksek kertesine
ulatrmaktadr.
Kuzey Filistinde Araplar mhim kuvvet ymaktadrlar. Telaviv yaknndaki ovada da
Yahudiler kar taarruza hazrlanmakta ve birliklerini toplamaktadrlar.
Bu arada Filistindeki arpmalar gn gnne verilmektedir. Vakit:Filistindeki durum
kark olmaya devam etmektedir. Ajans telgraflarna gre Arap ve Yahudiler arasnda ok
iddetli arpmalar devam etmektedir.
Vakit gazetesi Arap kaynakl ve tarafl olabilecek haberlere de yer veriyordu. Haber
Filistindeki Vahet bal tayordu:421
15 Mays yaklamaktadr. Ulus, ngilterenin 15 Maystan sonra ne taksim ne vesayet,
hibir eyin Filistinde harp kopmasn nleyemeyeceini ihtar ettiini yazmakta. Bu arada
devam eden Hayfa savanda 400 Arap lm ve yzlercesi yaralanmtr. Yahudiler ngiliz
ktalarnn elinde bulunan liman mahallesi hari olmak zere btn ehri igal etmilerdir.
419

Ulus, 23 Nisan 1948

Cumhuriyet, 23 Nisan 1948
421
Vakit,23 Nisan 1948
420

138

Haganah 3000 kiinin esir edilmi olduunu bildirmektedir. Ulusun B.B.C. kaynakl haberinde
Filistindeki ngiliz Yksek Komiseri, ngiliz Smrgeler Bakanna bir telgraf ekmi,
Hayfadaki son savalardan Araplarn mesul olduunu, mteaddit ihtarlara ramen Yahudilere
devaml hcumlarda bulunmalar yznden bugnk durumun meydana geldiini bildirerek bu
olaylarn Azzam Paa ile Arap devletlerine tebliini istemitir.422
Filistinin Yahudiler tarafndan igaline kar Arap ehirlerinde eitli gsteriler
yapldn 25 Nisan tarihli Ulus gazetesinden renmekteyiz. Londra kaynakl haberde, Filistine
Arap mdahalesini temin iin birok Arap bakentinde nmayiler yapld yazlmaktadr.
Badatta sokaklardan geen nmayiiler Irak ordu ve hava kuvvetlerinin Filistine derhal
yardmn istemilerdir. amda nmayiiler Filistine derhal Arap ordular gnderilmelidir ,
Filistini kaybetmek demek btn Arap bamszln kaybetmek demektir , Siyonistler
taksimi zorla tatbik iin arpyorlar ,Arap ordular nerededir. barelerini havi levhalar
tayarak sokaklardan gemilerdir. Badat ve amda gsterilerin hadisesiz getii haber
verilmekte ise de Beyrutta nmayiiler Yahudi dkknlarna hcum etmilerdir. Yahudi
mahallesine infilak maddeleri atmlar ve bir Yahudi ktphanesini yakmaya almlardr.
Burada da tekilatlandrlm Arap ordularnn Filistine mdahale etmelerini istemilerdir.
Britanya ve Msrdaki Arap talebeleri de buna benzer istekleri ileri srmlerdir.
Haberin devamnda Kudsteki ngiliz Entelicens servisinin gnderdii raporlardan
anlaldna gre, Filistini evreleyen yedi Arap memleketinin 15 Maysta ngiliz manda
idaresinin sona ermesinden nce Filistine kara ve hava kuvvetleri gndermeleri ihtimal
dahilindedir.
Gazete, Gvenlik Konseyinin 24 Nisanda Filistinde bir mtareke akdedilmesine karar
verdiini bildirerek devam etmektedir. Mtareke komisyonunu Amerikan, Fransa ve Belika
konsoloslar tekil edeceklerdir. Bu komisyon yeleri vazife grmek iin Filistinin herhangi bir
tarafna serbeste gidebilecek fakat vaziyeti hazra dolaysyla hareketlerinden drt gn evvel
konseyi bu seyahatlerinden haberdar edeceklerdir.
Mtareke teklifi Amerika tarafndan yaplm ve e kar sekiz oyla kabul edilmitir.
Mr.Gromyko, Rusyann Filistinde mtareke akdedilmesini kabul ettiini fakat Fransa,
Amerika ve Belika gibi smrge sahibi devletlerin komisyonda yer almamalar icabettiini
sylemitir. Mtareke teklifi kabul edilmeden evvel ngiliz delegesi Sir Alexander Cadogan,
422

Ulus, 24 Nisan 1948

139

Filistin Hkmetinin Gvenlik Koseyinin mzakere talebinin yrrle girmesi iin Filistin
Hkmeti tarafndan alnan tedbirleri bir rapor halinde bildirmi ve ngiliz Yksek Komiserinin
bugnk haleti ruhiyeleri bakmndan Araplarla Yahudilere mtarekeyi kabul ettirecek bir
durumda olmadn sylemitir.
Bununla beraber toplantda Faris El Huri Beyin verdii cevap Ukrayna delegesini
hiddetten mosmor bir hale koymutur. Ukrayna delegesi Kral Abdullahn ngilterenin cretli bir
tabiinden baka bir ey olmadn iddia etmi ve bunun zerine derhal sz alan Faris El Huri
Bey, Kral ngilterenin cretli bir tabii olamaz. Zira Ukrayna delegesi ancak sahibinin sesini
aksettiren kimsenin tabii olduunu ok iyi bilir... demitir.
Bu srada 26 Nisanda Ulus gazetesi Filistin meselesi adl isimsiz makalesinde u
grlerini aktarmakta: Filistinde Araplarla Yahudiler arasnda gittike artan gerginliin
yaratt gergin durum, Birlemi Milletler devletlerinde hakl endielere yol amaktadr.
ngilizler, 15 Maysta manda idaresi sona erince Filistini boaltma kararnda srar ediyorlar.
Smrgeler Bakan Greech Jonesin, Birlemi Milletler komisyonunda belirttii gibi ngiliz
Hkmeti son kuvvetlerini ekmeyi kesin olarak kararlatrmtr. Ne taksim, ne de vesayet
rejimi, 15 Maystan sonra Filistinde i harbin patlamasna engel olacaktr.
Geri Gvenlik konseyi, Filistinde mtareke akdedilmesine dair Amerikan teklifini e
kar sekiz oyla kabul etmi bulunuyor. Mtareke komisyonunu Amerika, Fransa ve Belika
konsolosluklar idare edeceklerdir. Ancak bu komisyon Araplarla Yahudiler arasnda bir anlama
yaplmasn salayaca, hatta mzakerelere girimek iin kfi zaman bulunaca gittike pheli
bir hal almaktadr. ki taraf silahl mcadele iin hazrlklar yapmaktadr. Yahudiler daha
imdiden stratejik bir yer olmas itibariyle Hayfay ele geirmi bulunmaktadrlar. Buna karlk
Irak Kral ve birok tannm Arap liderleri toplanarak Filistine yardm iini konumaktadrlar.
Btn Arap ehirlerinde Filistinin hatta 15 Maystan nce igali lehine nmayiler yapmaktadr.
Eski Mft, laf yerine harekete geilmesinin lzumunu bir kez daha ileri srmtr.
Grlyor ki, Filistinde devam etmekte olan gerginlik ve kargaalklar, Orta Douyu
tehlikeye drecek dereceye gelmitir. Dikkatli olmak gerekmektedir. Modern dnya bar ve
gvenlii iin silahl bir mcadelenin nlenmesi zarurettir. Bunun iin de Filistin meselesinin
btn ilgilileri tatmin edilecek ekilde halli, en kestirme yol olacaktr.
Ne are ki Filistin meselesi, en ok Yahudi liderlerinin ksa grl politikalar yznden
iinden klmaz bir mesele halini almtr. Bilindii zere Filistin meselesi, 2 Kasm 1917 tarihli

140

Balfour beyannamesiyle ortaya kmtr. Bu devlet adam bu beyanname ile I. Dnya Harbinde
tilaf devletlerine sadkane hizmet etmi olan Yahudilere ana vatan yaratmak hedefini gdyordu.
Bunun yannda Balfour, her frsatta Yahudilerin Filistine gmesi konusunda Amerika da dahil
birok memleketlerde daha o zaman uyanmaya balayan Yahudi aleyhtarlnn nleneceini
umuyordu.
Yalnz Balfour, bu planla ngilterenin salahiyetini haiz olmad olaylar hakknda karar
verme hatas ilediinin farknda deildi. Plan yzyllardan beri fiilen o blgede oturmakta ve
yaamakta olan hakiki ev sahiplerini hesaba katmamt. Balangta bu durum pek gze batmad.
Geni ve suyu az topraklar zerinde miktar az Yahudi muhacirlerin btn tebaann yardmyla
kurduklar yeni kasabalar, memlekete iktisadi bir gelime salad. cretler ve arazi kymetleri
ykseldi. Bu sayede iki milletin yanyana kardee geinecei mitleri dodu.
Daha sonra Yahudi muhacereti arttka asl ev sahipleriyle yeni gelenler arasndaki
uurum derinlemeye balad. Yahudi liderleri, taleplerini gittike arttrdlar. Nihayet ngilizler,
Filistine muhacereti tahdit zorunda kaldlar. Buna kar Yahudi liderleri Amerikay ngiltere
aleyhine tahrike kalktlar. lk anlarda baz baarlar da elde ettiler. Fakat ok gemeden gerek
anlald.
Balangta Filistinin taksimi suretiyle orada kurulacak Yahudi devletinin kurulmasn
destekleyen Amerikan Hkmeti Orta Douda daimi huzursuzluk kayna phesiz bu karardan
nce Yahudiler, ksa zaman iinde mfrit dilekleri ve hatalaryla Araplarla barmaz dman
oldular. ngilizlerin dostluu ve yardmn kaybettiler...
...Trkiyenin daha nce onay verdii taksim plan siyasi bir basiret rneidir. Harbin
hibir eyi halletmedii iki cihan savanda bilinen bir gerektir. Buna gre Filistin meselesinin
hayrl bir ekilde halli de ancak bar ve anlama ile olur. Bu makale Ulus gazetesinin bugne
kadar gelien olaylarn ksa bir zeti ve gazetenin yorumudur.
Yine ayn gazetenin, ayn gn yaynlanan haberinde Yahudilerin Yafaya taarruza
getikleri bildiriliyor. Londra kaynakl haberde, Yahudi kuvvetlerinin Yafada iddetli bir
taarruza girierek ehirdeki bir ksm mevzileri ele geirdikleri haber verilmektedir. Arap
Kurtulu Ordular Komutanl bu gece bir tebli yaynlam, Yahudi kuvvetlerinin eitli
yerlerden ehre taarruz etmekte olduklarn ve Yafann bombardman edildiini bildirmitir.
Gazetenin Lake Succesten ald haberlerinde Amerikan delegelerinin Filistinde vesayet
rejimi kurulmas yolunda yar resmi grmelerine devam ettikleri bildirilmektedir.

141

Mmessiller, Fransz ve ngiliz delegeleriyle ksa vadeli bir hal aresi kararlatrmlardr.
Bu hal aresi gereince bir mddet iin Filistin Hkmeti bir genel vali ve idare meclisinden
mteekkil bir kurul tarafndan idare edilecektir.
Genel kurul tarafndan bu hal aresinin tam bir plandan evvel kabul edilmesi imkan
dahilinde olduu dnlmektedir. Amerikan Hkmetinin bir szcs, hkmetinin bu geici
vesayet ekliyle bal olmadn ve plann mzakerelerin daha ziyade bir zemini yoklamadan
ibaret olduklarn sylemitir.
Ulus, Londra radyosundan ald bir haberde, rdnn Yahudilere sava ilan ettiini
bildiriyor. Suriye, Irak ve Lbnann da yaknda koldan harekete geecekleri haber veriliyor.
Bir Irak tmeni de yoldadr. Radyonun da amdan ald habere gre rdn hkmeti
Filistindeki Yahudi kuvvetlerine kar harp ilan etmitir. rdn kuvvetleri Filistin hududunu
aarak 8 kilometre ieride bulunan Jariko kasabasn igal etmilerdir. Haganah Akkaya taarruza
gemitir. Bu kesimdeki sava btn iddetiyle devam etmektedir. Bir Irak tmeni de Ammana
gitmek zere Badattan hareket etmitir. General Ragp Paann kumandasnda olan bu tmen
ngilizler tarafndan imal edilmi olan 5 av ua ile desteklenmektedir. Bu tmen motorizedir.423
Gazetenin Kahire kaynakl bir dier haberinde Arap birlii karalarnn tamamyla askeri
mahiyette olduu bildirilmekte. Bunlar:
1.Filistindeki askeri harekata Arap devletlerinin hepsi itirak edecektir.
2.Arap ordularnn her biri kendilerine mahsus hareket sahalar almlardr.
3.Askeri hareketler tek komuta altnda tanzim olunacaktr.
4.Petroln boru yoluyla Hayfaya getirilmesi iine son verilecektir.
Devam eden haberlerde Birlemi Milletler radyosuna dayanlarak unlar yazlmakta:
Birlemi Milletler Genel Kurulu Siyasi Komitesi bu akam yapt toplantda Filistinin
Birlemi Milletler vesayeti altna alnmasna dair Amerikan teklifini mzakere etmitir.
Bu arada ngiliz Dileri Bakanl szcs yapt bir aklama ile ngilterenin Filistin
zerindeki manda hakkn 15 Maysta Birlemi Milletlere devredecei hakknda yaynlanan
haberleri resmen yalanlamtr.
27 Nisan tarihli Akam gazetesinde, Filistinde ngiliz idaresi sona ermi gibidir, deniyor.
Arap ve Yahudi memurlar ilerine gitmiyorlar, tasfiye ile uraan ngiliz memurlar da i
gremiyorlarm.
423

Ulus, 27 Nisan 1948

142

Btn bu gelimeler olurken Ulus424, Filistinde arpmalarn devam ettiini bildiriyor.

Telaviv kaynakl haberde Yahudilerin rgun tekilatnn yaynlad tebli yledir: ok iddetli
bir savatan sonra Yafaya girdik. Tren istasyonunu ele geirmek iin halen sng sngye bir
sava devam etmektedir. ngiliz tanklar ktalarmz top ve mitralyz ateine tutmulardr.
Araplarn zayiat ok byktr. Havan toplarnn Yafaya atei btn leden sonra devam
etmitir. Araplarn tutunduklar yeni mevkiler iddetle bombalanmtr. Yafaya kar yaplan
taaruzun kesilmesi iin Haganahn verdii ltimatomu reddettik.Pazartesi gn akam, rgun
ve Haganah komutanlar Yafa-Telaviv blgesindeki askeri durum zerinde anlamaya varmak
iin toplant yapmlardr.

Anadolu

ajans

kaynakl

haberin

devamnda

rdn

Kral

Abdullahn gazete muhabirlerine yapt beyanat yledir: Artk muslihane yollarla bir
anlamaya varlmaya imkan yoktur. Filistin meselesinin tek hal aresi harptir. Yahudilerin
Filistindeki tecavzkr hareketleri, Arap devletlerine, Filistinde dvmekte olan Arap
gnlllerine yardm iin ordularn resmen gndermeye kfi sebeptir.
Ben Yahudilere, bir Arap devleti iinde vatanda olarak yaamaya raz olmalarn tavsiye
etmitim. imdiye kadar bu teklife yaplacak tepkiyi bekliyordum. Bu teklifi kabul etmedikleri
takdirde benim de nihayet bir Arap devletinin kral olduumu unutmamaldrlar. Ordum, bir Arap
ordusudur ve Filistindeki Arap devletlerinin taleplerini kabul etmek mecburiyetindeyim.
Filistinde savaan Araplara yardm etmekle bir zevk ve eref duyarm. Arap lejyonunun bu
uurda icap ederse, btn fertlerini feda etmeye hazrm.
Kral, Arap Birlii Askeri Konseyi tarafndan Yahudilii bertaraf etmek zere, Lbnan ve
Suriye birlikleri komutanlna tayin edilmi bulunduunu da szlerine ilave etmitir.
Msrn durumu da u ekilde aktarlmakta: Kahire kaynakl haberde, rdnn
Siyonizme harp ilan etmesi zerine, halkn yapmas beklenen gsterilere kar polis mdrl
dn gece Kahire ve skenderiye ehirlerinde bugn afaktan itibaren olaanst tedbirler
alnmasna karar vermitir.
Msrllar bu haberi ge vakitte sinemalardan ktklar srada renmilerdir.
Akam gazetelerinden El Balagah Msr hkmetinin tedafi harp ilan etmeye karar
verdiini bildirmektedir. Msr kuvvetleri Filistin hudutlarnda toplanmakta olup 30 Nisan Cuma
gn hududu geeceklerdir.

424

Ulus, 28 Nisan 1948

143

Ulus, ayn gn Roma kaynakl haberinde, Kudsteki talyan Bakonsolosunun talebi

zerine bu ehirdeki talyan menfaatlerini korumak iin Kudse talyan kuvvetlerinin
gnderilmesinin muhtemel olduunu bildirmekte.
rdn ordusunun komutan Abdlkadir Elgindi Paa Ulusta yle tantlyor: Trk
ordusunun eski svari subaylarndan olan Abdlkadir Elgindi Paa, Birinci Dnya Savanda
amn dmesine kadar mttefiklere kar harp etmiti. Kendisi bilhassa, 1915te Trk ve
Araplardan mteekkil bir birliin banda olduu halde, Gney Filistinden Svey kanal
sahillerine kadar, bir kzak zerinde byk bir mayn getirmek gibi inanlmaz bir ii baarmakla
anlmaktadr.
Abdlkadir Elgind Paa, Arap lejyonunu kurmu olan Lawrencein yakn i arkada
Peake Paann sa kolu olmutu. Abdlkadir Elgendi Paa bugne kadar Glubb Paann muavini
ve rdn bakomutan yardmcs bulunuyordu.
Bu arada Birlemi Milletlerde devam eden grmeler de ayn gnk Ulusta u ekilde
aktarlyor: Birleik Amerika delesi, Philip Jessup, muvakkat bir vesayet rejimi teklif etmekle
Birleik Amerika hkmetinin yegne gayesinin, nihai hal aresine varlabilmesi iin msait bir
hava yaratmak olduunu teyit etmitir.
Bundan sonra sz alan Shertok vesayet projesini tamamyla hayali olarak
vasflandrmtr. ngiliz-rdn anlamasnn yeni hkmlerine ve Kral Abdullah tarafndan
bugnlerde yaplm olan beyanata temas eden Shertok demitir ki:
Eer rdn, Filistin harbine katlacak olursa bundan ngiltere sorumlu olacaktr. ayet
bu mesele genel kurulun siyasi komisyonuna verilmeyecek olursa Birlemi Milletler tekilatnn
Filistin buhran ile ciddi bir surette alakadar olduunu sylemeye imkn yoktur...
Reuter kaynakl haberin devamnda Birlemi Milletler Vesayet Konseyinin kapal
oturumunda gerek Yahudi delegasyonu ve gerekse Arap delegasyonu Kudste ate kesilmesi
hususunda mutabk olduklarn bildirmilerdir. Bununla birlikte ilgili iki tarafn ileri srdkleri
artlar byle bir mzakerenin akdini pheli klmaktadr.
Sovyet Rusya vesayet konseyi konferansna bugn ilk defa olarak itirak etmitir.
Bilindii gibi Sovyet Rusya 13 ay evvel teekkl eden vesayet konseyinin toplantlarna
katlmaktan daima imtina etmitir.

144

Polonya temsilcisi Filistinin igali halinde hkmetinin, Gvenlik Konseyinin harekete

gemesini isteyeceinden Birlemi Milletler tekilat siyasi komisyonunu bugn haberdar
etmitir.
Yahudi idaresi namna sz alan M. Shertok, Filistin Yahudilerinin rdn Kral
Abdullahn Filistin tacn almak zere Kudse girmeye hazrlandndan haberdar olduklarn
sylemitir.
Akam, Filistindeki gelimeleri yle aktarmakta: rgun radyosundan ald haberde
Yahudi ordularnn bir oldubitti ile birletiklerini bildirmektedir. Ayn radyo Yafada iddetli
arpmalarn devam ettiini ve rgun kuvvetlerinin ilerleyerek takviye edilmi Arap mevzilerini
aldklarn ve Araplarn Yafann tahliyesini hzlandrdklarn bildirmektedir. Bu arada Londra
kaynakl dier bir haberinde Araplarn Telavive taarruza hazrlandklarn ilave etmekte. Dier
bir haberde Stern Yahudi tedhii grubuna mensup olduklar sanlan silahl Yahudiler bu sabah
Telavivdeki Barclay Bankasna taarruz etmilerdir. Elde silahla direktrn dairesine giren
mtecavizler; kendisini kasay amaya mecbur etmilerdir. 100 bin Filistin lirasndan fazla
tahmin edilen bir miktar ele geirerek savumulardr.425
Cumhuriyet gazetesinde kan makalesinde mer Rza Dorul Arap devletleri ve Filistin
hakknda grlerini yle aktaryor: Gze arpan ilk nokta btn Arap milletlerinin Filistin
davas hesabna heyecan ve galeyan iinde bulunduudur. Hkm sren kanaate gre Arap
devletleri, 15 Maystan sonra, yani ngilterenin Filistinde mandasnn son bulmas zerine
askeri mdahalede bulunacaklar, Filistinde bir Arap devleti kuracaklar, bu devletin istiklalini
ilan edecekler, sonra ekileceklerdir. Fakat mukavemet grdkleri takdirde ne olacak? nk
Arap devletlerinin hedefi, Filistinin bir ksm deil, belki btnndr. Byle olunca ne olacak?
Arap devletleri, Araplar lehine mdahale ettikleri gibi siyonistler de haricden yardm
alacaklar ve Ortaarkn gbeinde byk bir harp mi kopacaktr? Yoksa i bugnk apnda
kalacak ve kolaylkla hallolunacak m?
Fakat her ne olursa olsun, Arap devletlerinin Filistini kurtarmak zere faaliyete gemek
zorunda olduklar aikardr. nk bir Arap yurdu tecavze uramaktadr ve bu tecavz
nlenemedii takdirde hepsinin mukadderat tehlikeye girecektir..Arap devletlerinin byk bir
imtihanla karlatklar muhakkaktr. Fakat bu imtihan muvaffakiyetle atlatmak, ok byk ve

425

Akam 28 Nisan 1948

145

ok erefli bir baar tekil edecek, btn Araplk ve slamlk alemi bu sava srasnda Arap
devletlerini destekleyecektir.426
29 Nisanda eski Kuds ehrinde mtareke olacan Akam gazetesinden reniyoruz.
Newyork kaynakl haberde; Birlemi Milletler veseyet konseyinin teebbs zerine Araplarla
Yahudiler Kudsn eski ehir ksmnda ate kes emri verilmesi hususunda mutabk kalmlardr.
Grmeye Araplar namna Cemal El Hseyni, Yahudiler namna Shertok itirak etmitir.
Verilen karar iki tarafa bildirilmitir. Muvaffakat cevab gelir gelmez meri olacaktr. Yaplan
anlamaya gre mtarekenin muhafazasna tarafsz bir komisyon nezaret edecek, mtarekenin
hususi artlar iki taraf arasnda yaplacak mzakerelerle kararlatrlacaktr. Bu anlama btn
Filistinde mtarekeye doru bir adm telakki ediliyor.
Ulus, Yafadaki sava nlemek iin ngilizlerin harekete getiklerini yazyor. Londra
kaynakl haberde,427 Arap Birlii szcs, Arap devletlerinin esasen bir taarruz hareketine
girimek niyetinde olmadklarna dair Marshalla teminat verdiklerini bildirmitir. Eski Kuds
ehrinde iki tarafn da ate kesecekleri anlalyor.
Yafa ehrine kar Yahudiler tarafndan giriilen taarruzu bertaraf etmek zere ngiliz
kuvvetleri, bugn rguna mensup iki bin Yahudiye kar harekete gemilerdir. Yafann hemen
gneyinde bulunan Yahudi tedhiilerin kararghn bombalamlardr. Yahudilerin Yafadan
kamak isteyen Arap mltecilerini bu kararghtan ate altna aldklar bildirilmektedir.428
Arap Birlii Genel Sekreterlii bu akam yaynlad bir teblide, Kudste bulunan
mukaddes yerlerin korunmas iin baz artlarla mtarekeye hazr olduunu bildirmitir. Bu
artlar, statkonun devam, Arap ve Yahudilerin silahlarn muhafaza etmeleri ve askeri faaliyetin
durdurulmasdr.
Akam gazetesinde Aslsz bir haber adl bir habere rastlyoruz.: Vatan refikimizin
Kudste bulunan muhabirinden ald bir haberde, Suriye hkmetini kuzey hudutlarnn
Trkiye tarafndan garanti edilmesini istedii ve hkmetimiz tarafndan da garantinin verildii
bildirilmektedir. Bu haber zerine Ankarada ilgililer nezdinde lazm gelen soruturmay yapan
muhabirimiz Bu haber Ankarann siyasi evrelerinde gln mahiyette telakki edilmitir. Dier

426

Cumhuriyet, 29 Nisan 1948

Ulus, 29 Nisan 1948
428
Cumhuriyet, 29 Nisan 1948
427

146

taraftan Suriye ile Trkiye arasnda bu yolda hibir konuma olmad da kati ekilde
belirtilmektedir denilmektedir.429
Bu arada 30 Nisan tarihli Ulus gazetesi ngiliz ltimatomu zerine nihayet dn ate
kesildi, diye yazmaktadr. B.B.C. kaynakl haberde, Yafadaki ngiliz komiserinin bu ehirdeki
Haganah Yahudi kuvvetlerinin 17 saat mddetle ate kesmeyi kabul ettiklerini bildirmitir.
Bugn leden sonra saat 16 da balayan mtareke yarn sabah saat 9 a kadar devam edecektir.
Haberin devamnda Birlemi Milletler Komisyonunda bugn Filistine milletler aras bir
polis kuvveti gnderilmesi meselesi grlmtr, denmektedir. Bu teklifi Yahudiler kabul
ettikleri halde, Araplar reddetmilerdir. Arap temsilcisi, herhangi bir silahl kuvvetin
gnderilmesine muhalefet etmeyeceklerini, fakat bu kuvvetlerle ibirlii de yapmayacaklarn
sarih olarak bildirmitir.
Eski Kuds ehrinde de ate kesilmesi iin taraflar arasndaki grmeler olduu
bildirilmekte ise de gelen haberlerden henz mtareke akdi iin kesin bir anlamaya
varlamamtr. Yahudilerle Araplar ayran blge ngiliz ktalar tarafndan igal edilmi
bulunmaktadr.
Cumhuriyet gazetesinin 31 Nisan tarihli bir haberinde, bir Trk Generalinin Ammanda
grmelerde bulunduu yazld. Trk generali, Trkiyenin Filistin hakkndaki grlerini Arap
liderlerine bildirmek zere Ammana gitmitir. Buna karlk Cumhuriyet gazetesi kendi
yorumunu haberin altnda u ekilde veriyor:
Trkiyenin Filistin hakkndaki noktai nazar bellidir. Esasen bu noktai nazarn bir
general vastasyla ibla usulden olmasa gerekir. Hemen altnda da Dileri Bakanmzn
beyanat bulunuyor.
Paris radyosu dnk neriyatnda Arap Birlii Genel Sekreteri Azzam Paann
Trkiyeye arldn ve Araplara silah vereceimizi iddia etmitir. Dileri Bakanmz
Necmeddin Sadak bu haberi katiyetle yalanlam ve unlar sylemitir:
Bu haber, hususi maksatla uydurulmutur. Araplara sempatimizi evvelden bildirmitim.
Fakat bu sempati dnda hi bir fiili mzaheretimiz olmamtr. Azzam Paada memleketimize
davet edilmemitir.demitir.
Buradan da anlalaca zere Trk hkmeti Yahudilere deil, Araplara sempati
besliyordu.
429

Akam 29 Nisan 1948

147

1 Maysta ulus gazetesi yazarlarndan Feridun Osman MENTEEOLU Filistinin

kaderi deiemez balkl makalesinde unlar yazyordu: Tarihi hikye mehur olduu kadar
lmszdr. Eski zamann bir ula arkn ku uup kervan gemez vilayetlerinde bir vali paaya
herhangi bir meseleye dair iradei seniye tebliine memur edilerek vazife yerine koar. Vilayet
merkezi o kadar cra, vali o kadar yalnz ki, ulan kasabaya gelmesi hadise olur. Fermann
merasimle teblii srasnda ulaa gece konaa yemekte vali paaya misafir olduu sylenir...
Ulak sofraya arldnda belki hayatnn en leziz heyecann geirir. yi amma koskoca vali ile
ulak ne konusun? Ho geldin, naslsn, stanbulda ne var ne yok suallerinin cevaplarndan sonra
skt tavan ker gibi sofray bastrr. Can sknts bazen insan safra iltihabnn arlar gibi
bartr. Vali paa da duramaz, kim bilir kanc defa:
Ey tatar ba, diye barr, syle bakalm nicedir halet Deraliyyede?
Tatar glmser:
-Ne olacak devletlm, der, halk aznda durmadan yeni sadrazamn efendimiz olaca
sylenir ve dn bayram edilir durur.
Vali gler, kendisiyle sadaret, bulunduu vilayetle stanbul arasndaki mesafeden fazla
olduunu bilmiyor deildir. Fakat bir kahkaha daha atarak misafirine eilir:
-Ulan tatar ba diye haykrr, ben de inanmyorum amma houma gidiyor, bir daha syle
unu!...
Dorusunu isterseniz yasz ve asz olan felsefesi hi eskiyecek deil. Her Adem evlad
da muhakkak ki yaamn iyi haberleri bekleyerek geirecektir.
Bugn hayatn seyri yledir ki imdi yalnz insanlar deil, kendi halinde insanlar dahi,
politika adn alan talihin mehul tecellilerinden mjde getirecek bir hoparlrn banda...
Dnk gazetede Filistin haberlerini takip ederken, yazya konulan harita beni adeta
rpertti. Bu adeta bir vcudun korkun bir hastalkla erilip bklerek yer yer renk deitirmesini
andryordu. Asln bildiim iin syleyeyim: Harita Birlemi Milletler kurulunca Filistini
Araplar ve Yahudiler arasnda taksim eden mehur haritadr. Haritann hazrlan ekline hakim
olan fikrin, bir vcudu ancak imha edebilir tarzda blk brk yapmaktaki dehasna iman
etmemek imkanszdr. Buna phe yok, lakin Birleik Milletler, Versay tecrbesinin, Mnih
tecrbesinin eametli neticelerinden sonra byle bir karara nasl varabilirler? Ne denebilir?
Hakikati ifade etmek lazm gelirse o da dehadr!...

148

imdi zavall Filistinde her katliam edilen bir Arap ky; tankla, topla, mitralyzle
yaplan her Yahudi taarruzu bunun ispatndan baka bir ey deil midir?
Yahudilerin Yafada yapmak istedikleri taarruz ancak, Araplarn da Telavive misilleme
yapacaklar tehdidiyle durdurulabilmi. Peki, bu memleketin mukadderatn resmen zerine alan
ordu nerede, diyeceksiniz. Biliyoruz ki ordu orada, btn hamet ve tantanasyla yerinde duruyor.
Fakat bizzat rgun etelerinin taarruzundan kendini zor muhafaza eden bu muhterem manda
ordusu Filistin Mslmanlarnn topyekn katlini ya vazifesine dahil addetmiyor veya gc
yetmiyor. Bu memleketin halis sahibi olan Araplarla mstevli Yahudileri kapmaya brakarak
Mays banda svmaya bakyor. Bu vaziyette Bedeviler eyhi, tatar bandan nasl haber
sormasn?
Dnyada milletler hayatna ait hakikatler nevinden, asla deimeyen hkmler yoktur.
nsanlk bunun Filistinde bir daha teyit ve ispat edildiini grecektir.430
Filistinde sava gittike iddetleniyordu. Ertesi gn Ulus gazetesi Kahire kaynakl
haberinde Suudi Arabistann da savaa katlacan bildiriyor. Kral bnissuud kendi ktalarnn,
askeri bakmdan Msr ktalarnn emri altnda bulunmasn talep etmitir. Suudi Arabistan
kuvvetleri seferber edilmi Hicaz kabilelerinin milis ktalarndan oluturulacaktr. Kral Abdullah,
Suudi Arabistan ktalarnn, Akabe krfezi ile Lut gl gney bitim yeri arasnda transit gemek
suretiyle btn gney Filistinde Msr ordusu ile birlikte harekta girimelerini kabul etmitir.
Akam gazetesi de bunlar teyit etmektedir.
Ulusun Londra kaynakl devam eden haberinde, bu akamki gazeteler Yafadaki Arap
limanna mtarekeyi ihlal etmi olan rgun mensuplarndan 70 gangsterin ngiliz kuvvetleri
tarafndan ldrlm bulunduunu ve Suriye ve Lbnan kuvvetlerinin Haganah kuvvetlerine
kar taarruza gemi bulunduunu bildirdikleri zaman ngiliz halknn gsterdii alaka ve
memnuniyet son derece byk olmutur. Kahire kaynakl bir habere gre, Msr ordusu Filistin
snrn gemi bulunmaktadr.
3 Mays tarihli Ulus gazetesinde Londra kaynakl haberlerde, Msr, Suriye ve Lbnan
ordu birliklerinin Filistini istilaya baladklar hakkndaki haberlerin doru olmad bugn kesin
olarak anlalmtr, denmektedir. Bununla beraber vaziyet gerginliini muhafaza etmekte ve
Arap ordularnn hazrlklarn tamamlamakla megul olduklarna dair haberler gelmektedir.
Msr ktalarnn Filistin hududunu atklar hakkndaki sylentileri yalanlayan Msr Savunma
430

Ulus 1 Mays 1948

149

Bakan Msr ktalarnn hudut yaknnda kendilerine gsterilen mevzilerde bulunduklarn

szlerine ilave etmitir. Arap hkmetlerinin Filistin meselesine muntazam ordularla mdahale
karar vermeleri zerine gnll kaydetme hareketi durdurulmutur.
Ulusun haberleri, Kudste Araplarla Yahudiler arasnda ate kesilmesi iin balayan
grmelerin henz bir neticeye balanamad eklinde devam ediyor. Vahimleen durum
karsnda ngiliz makamlar Filistine takviye kuvvetleri gndermeye devam ediyorlar. Bu
kuvvetler Kbrs ve Maltadan sevk edilmilerdir. Yahudi Stern grubunun szcs, ngilizler
Filistinden ekilmek zere olduklar iin ngiliz ktalarna kar hcumlarn durdurmu
bulunduklarn, fakat yeni ktalar geldiine gre, taarruzlarna yeniden balayacaklarn
sylemitir.
Yahudi ajans temsilcisi dn Gvenlik Konseyi Bakanna mracaat ederek, Filistinin
Arap kuvvetleri tarafndan istilasna son vermek zere konseyin derhal mdahalesini istemi,
Suriye ve Lbnan ktalarnn hududu getiklerine dair haberleri ileri srerek Yahudi kuvvetlerinin
bu istilaya sonuna kadar mukavemet gstermek kararnda olduklarn sylemitir.
Buna karlk Birlemi Milletler nezdindeki Arap temsilcileri, Filistinin Arap
devletlerine mensup kuvvetler tarafndan istila edildii haberlerini yeniden yalanlamtr. Filistin
hakkndaki Arap planlarnn 16 Maysta btn Filistine amil bir hkmet kurulduu zaman
uygulanaca zannedilmektedir. O zaman bu yeni hkmet, Arap devletlerini Filistine girerek
nizam temine davet edecektir. Arap ordular, Filistindeki yegane hkmetin daveti zerine bu
memlekete girmi olacaklar ve nizam salannca Filistini terk edeceklerini bildireceklerdir.
Gerekten Newyorktaki kanaat Filistin meselesinin bir kmaza girdii merkezindedir.
3 Maysta Birlemi Milletler Genel Kurulu Siyasi Komitesinin ksa sren bir
toplantsnda, Kudste Birlemi Milletlere muvakkat bir vesayet hakk tannmasna dair
Amerika tarafndan sunulan vesikann balca maddeleri mzakere edildii srada Birlemi
Milletler nezdindeki Trk murahhas Selim Sarper sz alarak, Filistinin biran nce mstakil
olabilmesi

iin,

vesayet

teklifinin

muvakkat

mahiyetinin

belirtilmesi

gerektiini

sylemitir.(Ulus)
Akam, Kudste 48 saatlik mtareke imzalandn bildiriyor. Kuds ehrinin Katamon
blgesinde ngiliz makamlarnn tavassutu ile 48 saatlik bir mtareke imza edilmitir. Araplar ve
Yahudiler igal ettikleri mevzilerden ileri gemeyeceklerini bildirmilerdir. Fakat ehre girip

150

kan silahl Yahudiler hakknda bir anlamaya varlamamtr. Bu arada Arap topular, dn
Kudsn kuzey batsndaki Yahudi varolarna 18 mermi atmlardr.431
Cumhuriyette 100 subaymzn Filistine gidecekleri hakknda ilgin bir habere
rastlyoruz. Haber, Arap gazeteleri Trkiyede Filistine gnll yazan bir teekkl bulunduunu
iddia ediyorlar eklinde devam ediyor. 432
4 Mays tarihli Ulusta Kudste harbin durduu eklinde balk atlmtr. Haberin
devamnda Filistine byk lde ngiliz birlikleri gnderildii, Akdeniz Filosu Amiral gemisi
Yafa aklarna geldi deniyor.
Bunun zerine Arap kurtulu ordusu yksek komutanl u teblii yaynlamtr:ngiliz
mdahalesi zerine Kudsteki muhasamat kaldrlmtr. Her iki taraf igal ettikleri yerleri
muhafaza edeceklerdir. Dman, ar hava toplar ve fzeli bombalarla Safaddaki mevzilerimizi
bombardman etmitir. Byk hasar yoktur...
Ulusun Lake Succes kaynakl haberinde, Vesayet Konseyi bugn manda hakk sahibi
devletin temsilcisi olan John Flabcherin talebi zerine, Kudste Araplarla Yahudiler ve ngiliz
makamlar arasnda cereyan eden mzakereler hakkndaki gizli raporu dinlemek maksadyla gizli
bir oturum yapmtr.
Oturum balangcnda bakan, konseye Kudste atein kesildiini bildirmitir. Eski
ehirde Araplarn mevcut askeri tesislerin listesini okumu ve Haganah burada Yahudi ahaliyi
korumak makasadyla pek ufak bir kuvvet bulundurduunu szlerine eklemitir.
Bu gelimeler olurken Ulus ayn haberin devamnda Beyrutta Azzam Paann u szlerini
aktaryor:Gayet ciddi bir kararn verilmi olduunu size syleyebilirim. Filistin meselesi yalnz
bir lm dirim meselesi deil, ayn zamanda bir eref ve haysiyet meselesidir. Filistinin
geirecei mkl gnler artk sayldr.
Ulus gazetesinin telgraf telefon ve radyo haberleri kesinde Kral Abdullahn
Yahudilere Arap tebaal teklif ettii bal gze arpyor. Haberin devamnda rdn Kral
Abdullahn 15 Maystan sonra son haddini bulacak olan felaket karsnda Birlemi Milletleri
ikaz ettii belirtilmekte.
Bu arada arpmalar yeniden devam etmektedir. Arap lejyonu ile topu kuvvetlerinin de
bulunduu Arap birlikleri bu sabah afak vaktinden beri Ebru blgesindeki Kfra Elzion kyne

431
432

Akam, 3 Mays 1948

Cumhuriyet, 4 Mays 1948

151

hcum etmektedir. Dier taraftan gneyde bulunan Akir ky Haganahn hcumuna uramtr.
Haganah nce ky igal etmi sonra geri ekilmitir.
Gazete Yahudilerin ngiliz dmanl balkl ve Stern grubunun tebliini u ekilde
yaynlyor: ngilizlere kar btn Filistinde ak harbe balayacaz. Yeni ngiliz kuvvetlerinin
gelmesi ve ngilizlerin Filistinin tahliyesini durdurmalar zerine, ngilizlere kar tekrar taarruza
geeceiz. ngilterenin maksad Filistinde kalarak memleketi askeri kontrol altna koymaktr.
Fakat unu bir kere daha syleyelim ki ngilizler Filistinde kaldklar mddete burada ne sulh
ne de nizam olacaktr. 433
Vakit gazetesi Trk basnnn genelinde yer alan Arap yanl haberlere de yer vermekte idi.
rnein 5 Mays tarihli bir haberinde gebe kadnlarn ilendii anlatlyor. Bu haber Arap
kaynakl idi. Kahire 5 - Resmen bildirildiine gre Kral Abdullah bugn Birlemi Milletler
Kurulu Genel Sekreterine bir telgraf gndererek Filistindeki durumun arabuk mdahaleyi
gerekletirdiini bildirmitir. Olaylarn tahammln stnde olduunu, Deyr Yasin vakasnda
gebe kadnlarnda ilenmi olduunu ve Yahudi ajanlnn da bunu itiraf ettiini sylemi,
daha sonra yle devam etmitir: Buna ramen eminim ki Yahudi Milletinin ounluu Arap
Milletiyle dost olarak yaamaktadr. Fakat Filistinde hkm sren vaziyet, mdahaleyi
gerektiriyor. Onun iin Filistinde yaayan Yahudilere, Arap hakimiyetini kabul etmek artyla
milli bir yurt ve baz yerlerde otonomi vaat ediyor, bylece iki tarafa harpden kurtularak emniyet
ve gven iinde yaam salamak istiyorum.
Kral Abdullahn bu telgraf, Filistin meselesini Arap hakimiyetini tanyarak halletmek
yolunda en son ihtar saylmaktadr. Bu telgrafn alaca cevap Filistinde nmzdeki gnlerde
vuku bulacak hadiseler zerinde kati bir tesir icra edecektir.
Ulusta, Lloyd sigortaclar ile dier btn deniz nakliyat sigortaclar Filistine doru
veya Filistinde yaplacak seyahatler iin btn sigorta mukavelelerinin iptal olunduunu
bildirmektedir. Harp rizikosu mukaveleleri 14 Maysta dier mukaveleler 6 Hazirandan itibaren
geerli olmayacan bildiriyor.
Akam Kuds blgesinde yeniden mtareke akdedilmesi iin mzakerelerin baladn
bildiriyor. Bu mzakerelerin memnuniyet verici bir hava iinde cereyan ettii bildirilmektedir.434

433
434

Ulus, 4 Mays 1948

Akam, 5 Mays 1948

152

mer Rza Dorul, 6 Mays tarihli Cumhuriyet gazetesindeki makalesinde: Filistin

Meselesinin anahtar, Arap Milletlerin mdahalesindendir ve bu mdahalenin tahakkuku ile
mesele hallolunacaktr. eklinde gr bildiriyor.
6 Maysta Akam gazetesinden Yahudilerin posta pulu kardklarn reniyoruz. Bundan
baka dn ilk Yahudi treni Hayfa liman ile Kadera isimli Yahudi ehri arasndaki portakallklar
arasnda 32 kilometre katetmitir.
6 Mays tarihli Ulusta, Kudste mtareke olduu bildiriliyor. Tarafsz bir komiser tayini
artyla iki taraf ta ate kesmeyi kabul etmilerdir. Londra kaynakl haber yle devam ediyor:
Kudste bir mtareke yaplmas hususunda Araplarla Yahudiler arasnda anlamaya varld
haber verilmektedir. Birlemi Milletler Vesayet Komisyonu, Kuds ehrinin himayesine matuf
raporu kabul etmitir. Yarn Birlemi Milletler Genel Kurulunda grlecek olan bu raporda 15
Maystan evvel Kuds in tarafsz bir belediye komitesi kurmas manda hkmetine teklif
edilmitir. Bu maksatla tarafsz bir komiser tayin edilecek ve bu komiser en ge on gn iinde
vazifesine balayacaktr.
Haganah szcs verdii beyanatta, Filistinin kuzey ksmnda yaplan taarruzlarda Suriye
ve Lbnan muntazam kuvvetlerinin kullanldn tespit eden vesikalar elde ettiklerini ileri
srm ve bir blgede taarruzlarn halen devam etmekte oluunu ileri srmtr. Arap kurtulu
ordular komutanl ise, mhim Yahudi kuvvetlerinin dn gece Safaddaki Arap mevzilerine
taarruz ettiklerini ve ar kayplarla geri pskrtldklerini bildirmitir.
ngiliz Dileri Bakan Bevin bugn yapt bir konumada Filistine dardan yaplacak
herhangi bir mdahalenin mandater devlet sfatyla karsnda ngiltereyi bulacan sylemi ve
Filistindeki Arap lejyonunun bugne kadar giritii hareketlerin nceden ngiliz makamlarna
bildirildiini aklamtr. ngiliz Dileri Bakan, Filistinde Yahudilerle Araplar kesin bir hal
aresine varmak hususunda anlarlar ve ikisi birlikte ngiltereden mdahalede bulunmasn
isterse bu yeni durumun ngiltere hkmetince dikkatle inceleneceini ayrca belirtmitir.
Ulus, amda Suriye Cumhurbakannn bakanl altnda bir toplant yaplm ve bu
toplantya Suudi Arabistann Trkiye elisi de katlmtr.
Gazete, resmen bildirildiine gre, 30 Kasm 1947 den 3 Mays 1948 e kadar Filistinde
2875 kii ldrlm, 5062 kii yaralanmtr.
Bu arada Cumhuriyet gazetesinden mer Rza Dorul olaylar yakn takip iin Filistine
gider. Telgrafla haberleri gn gnne gazetesine bildirir.

153

Elimize geen hi bir haberi kontrol etmenin imkan yok. Resmi makamlar skutu
muhafaza etmektedirler. Telefon muhaberat kesiktir. Otomobille dolama imkansz. Zira benzin
vermiyorlar, diye yazmakta.435
Ulus gazetesinin Birlemi Milletler Radyosundan naklettii haber unlar yazmaktadr:
Birlemi Milletler Genel Kurulu zel toplantsnda, Filistinde manda idaresi sona erdikten sonra
Kuds ehrinin gvenliini temin etmek zere Araplar ve Yahudiler tarafndan muvakkat
edilmek artyla ngilterenin zel bir komiser tayin etmesine dair teklifi 2 muhalif ve 14 ret oya
kar 35 lehte oyla kabul edilmitir. Teklife Fransa, Rusya, Polonya, Avustralya ve Yeni Zelanda
delegeleri iddetle itiraz etmilerdir.436
Akam gazetesi 8 Maysta ngiliz askerlerinin Filistinden ekildiklerini bildirmekte.
Filistini boaltan binlerce ngiliz askeri Yafadan vapura binmitir. Tahliye ilemlerinin
planlanandan bir ay nce gereklemektedir, denilmektedir.
Bu arada, Ulus gazetesi Kudste mtareke yaplaca bildiriliyor.437
Ayn gn bu gazetede Kral Abdullahn Filistin Yahudilerine hitaben bir mesaj
yaynlanmtr. Bu mesajda Abdullah, Filistinden ngiliz mandasnn kalkmasndan sonra Arap
milletinin bir vazifesi ve borcu olacaktr. Bu vazife ve bor Filistindeki istikrar temin,
mukaddes mahallerin muhafazas iin yaplan tahribata ve ktale son vermek ve Araplarn
memleket zerindeki haklarn muhafazadr.
Bu vazife ve bor Arap milletleri tarafndan hkmetlerine tevdi edilmitir. Bize snan
herkes himaye grecektir. Silahlarn muhafaza ve hcumlarna devam edenler bu hareketlerinin
cezasn bulacaklardr. Bu hitab Haganah mensuplar ve mmasili gruplara kar yapyoruz. Bu
teekkllere harbin etin olacan ve Araplarn adetlerinin ok olduunu hatrlatrz. Yahudilerin
de Filistinde Araplarla ayn hak ve vecibelere sahip olduklarn bir kez daha teyit ederiz. Bundan
sonra hala harbi istediiniz takdirde bunun mesul yalnz sizler olacaksnz.
Cumhuriyet gazetesi Filistinde arpmalarn devam ettiini bildiriyor ve Yahudilerin 15
Maysta Kral Abdullahn ordusu ve Irak birlikleri Filistine hcum edecekler ayn zamanda
Suriye ve Lbnan ordular da kuzeyden istila hareketlerine girieceklerini tahmin ettiini
naklediyor.438

435

Cumhuriyet, 6 Mays 1948

Ulus, 7 Mays 1948
437
Ulus, 8 Mays 1948
438
Cumhuriyet, 9 Mays 1948
436

154

Fakat ayn gnk Akam gazetesi Kudste alt aydan beri ilk defa silah sesi
iitilmemektedir, demektedir. Araplar ve Yahudiler mtareke artlarna riayet etmektedirler.
Devaml bir sulhun temini iin yaplacak olan grmelere bugn balanacaktr. Filistinin dier
blgelerinde eskisi gibi arpmalar devam etmitir.
9 Mays tarihli Ulus, Kudste arpmalarn dn sabah durduunu bildirmektedir. Ancak
dier Filistin blgelerinde arpmalarn devam ettiini eklemektedir. Londra kaynakl bu
haberde, Kudste ate kes emrine bu sabahtan itibaren gerek Araplar, gerek Yahudiler riayete
balamlardr, denmektedir.
10 Maysta Ulus, Kudste tam sknetin saland bildirilmekte. ngiltere, muntazam
Arap kuvvetlerinin resmen veya gnll olarak Filistine girmelerini tasvip etmediini bu
memleketlere bildirmitir.
ngiliz mandasnn kalkmas ile heyecan gittike ykseliyordu. Bu arada iki taraf arasnda
sava hazrlklar devam ediyordu. Msr, Irak, Suriye ve Lbnanda skynetim ilan edildi.
10 Mays tarihli gazetelerde439 Arap devletlerinin Yahudi devletini tanyacak her devletle
siyasi mnasebetlerini kesecekleri yazyordu. Bu haber Akam gazetesi tarafndan da ayn ekilde
veriliyor. Akam, Araplarn Kuds-Telaviv yolunu binlerce ton kayalarla kapadklarn ve
Yahudilerin bu yolu amak iin abalarnn sonusuz kald ilave edilmekte.
Akam gazetesi ayn gn Arap ve Yahudi kuvvetlerini tantmaktadr. Arap kuvvetleri
yle tantlyor: ngiliz generali Glub Paa tarafndan tensik edilmi olan Arap lejyonundan sk
sk bahsedilir. Bu lejyon balca, Filistine komu olan rdnn btnln korumak iin
oluturulmutur. rdn Kral Abdullah, iine Filistini de alacak byk bir Suriye kurmay
dnmektedir.
Arap lejyonu hakiki muntazam ordudur. yi techiz edilmi motorize tugaylar vardr.
Lejyonun askerleri cesur ve kymetli, fakat miktarlar azdr. Ayn zamanda unutulmamaldr ki bu
Arap lejyonu ne Arap Birliine ne de Kuds mftsne baldr. Hlbuki Filistin hareketini
idare eden iki teekkl bu Birlik ile mftdr. Kral Abdullah Kuds mftsnn muarzdr.
Bundan baka Abdullahn kralln geniletmesinden endie eden Msr ile Suudi Arabistan ile
rdn arasnda itilaf vardr. Bu sebeple Arap lejyonu, ancak kendi hesabna harbe girecektir.
Gnlllerden mrekkep olan bu ordu subaylar Arap memleketlerinden, bilhassa Suriye,
Msrdan gelmitir. Fakat ilerinde modern askeri harekt iin hazrlanm olanlar azdr.
439

Cumhuriyet, Akam, Ulus 10 Mays 1948

155

Lejyonda Filistin kylerine gece aknlarnda yama midini besleyen birok kimseler, ete
harbinde hazrlkl ve balarnda eyhleri bulunan kabileler vardr.
Arap Birliinin ordusu muhtelif zamanlarda Filistine harekete gemi, Yahudi
mevzilerine hcum etmitir. Fakat bunlarn zapturapt kuvvetli deildir ve Yahudiler Arap Birlii
ordusundan pek kokmuyorlar.
En mhim kuvvet, Kuds mftsnn adamlar tarafndan kumanda edilen Filistin
Araplardr...
...Grlyor ki Filistin iin harbe hazr 3 Arap teekkl vardr. Filistin Araplarnn
teekklnde harp senelerinde ngiliz ordusunda hizmet etmi veya Arap ordularnda alm
olan kimseler vardr. Fakat bu kuvvetler arasnda muhtelif cereyanlar vardr. Filistin Araplarnn
en byk zaaf aralarndaki itilaftr, mevcut itilaf Araplar arasnda harbe sebep olabilir.
Yahudi kuvvetlerine gelince; bunlar bir nesilden beri bir Yahudi hkmeti kurmak iin
harbe hazrlanmlardr. Btn Filistindeki Yahudiler 1214 ya arasnda mektepte askeri terbiye
grrler. Yahudi ocuklar, hatta kzlar arasnda silah kullanmay, bomba atmay bilmeyen
yoktur. Filistin Yahudilerinin hepsi kendini Haganah mensubu addeder. Bu teekkl eskidir ve
her sene Yahudi mntkalarnda manevralar yapar.
kinci Dnya Harbi esnasnda ngilizler bu Yahudi ordusuna istinat etmilerdir. Bu
sebeple Haganah aktan aa ordusunu tensik etmi, 1450 ya arasnda btn Yahudileri
talime armtr.1945 senesinde muntazam 10 bin kiilik bir kuvvet ve 80 bin talim grm
ihtiyat vard. Buna harp yllarnda Libya, Suriye ve talya harp sahnelerinde harb etmi olan 30
bin kiiden mrekkep Yahudi kuvvetini ilave etmek lazmdr. Bunlardan baka rgun ve Stern
tedhi komiteleri vardr. Netice olarak denilebilir ki Filistindeki 700 bin Musevinin byk bir
ksm silaha sarlarak mdafaaya veya taarruza hazrdr. Yahudiler sonuna kadar savamaya
azmetmi grnyor. Bunlarn iinde Nazilere kar harbetmi, Filistine kaak suretle gelmek
iin birok mnialar atlatm olan birok kimseler vardr. Hitler ktalinden kam olan bu
insanlar ok mutaassp ve arpmaya hazr kimselerdir.
Yahudiler, ngiliz mandasnn sona erecei 15 Mays tarihinden itibaren Yahudi
hkmetinin kendi kuvvetine dayanarak, faaliyete geeceini sylyorlar. O zaman Filistinde
hkimiyet kuvvetli olann eline geecektir. Yahudiler Filistinin kontroln abuk ele
geirebilirlerse hasmlarnn taarruzuna mukavemet ihtimalleri artacaktr...

156

Akam440 Rusyann Filistinde konsolosluklar amaya hazrlandklarn yazyor. Haber

Londra kaynakldr. Telaviv kaynakl bir dier haberde, Milli Yahudi Konseyinin 16 Maysta
akdedecei olaanst toplantnn gndeminde Yahudi devletinin ilan keyfiyeti ve anayasasnn
kabul vardr. Bu hafta sonunu test iin bir program yaplmtr. Yeni Yahudi devletinde drt
eyalet bulunacaktr: Telaviv, Hayfa, Celile ve Negev. Bu son iki eyalet muvakkaten askeri
kontrol altnda bulundurulacaktr.
Ulus gazetesinde441 15 Maystan sonra Filistindeki manda rejiminin sona erecei
bildiriliyordu. Londra kaynakl bu haberde, 1933 yl Eyll aynda kurulan ngiliz manda idaresi
Cuma gn akam saat 24te ve resmen sona erecektir. ngiliz Yksek Komiseri Cunnigham
memleketi resmen terk edecektir. Birlemi Milletler tarafndan seilen bir sekreterliin, esas
hizmetlerin devamn salamak iin Filistinde vazifeye balayaca bildiriliyor.
Cumhuriyet gazetesinde, Filistindeki ngiliz mandasnn 14 Mays Cuma gn saat 24te
sona erecei belirtiliyor. Bu suretle 27 senelik ngiliz idaresi sona ermi olacaktr, dedikten sonra
Arap ordularnn bu gece Filistine gireceklerini yazmaktadr.442
Cumhuriyet 15 Maysta gazetesinde Arap ordularnn dn gece Filistine girdiklerini
yazyor: Kudste Araplarla Yahudiler arasnda kanl arpmalar balamtr. Ayn gece
Amerika, Yahudi Devletini tandn aklad. Fransa ise, Yahudi Devletinin iyi niyetinden emin
olmadka Yahudi Devletini tanmayacan aklad.
Akam gazetesi, Filistinde Arap taarruzunun baladn, Msr kuvvetleri ve Suudi
Arabistan tanklarnn Filistine girdiklerini ve 25 kilometrelik bir cephede iki koldan
ilerlediklerini yazmaktadr. Haberin devamnda, Kudste, Telaviv yolunda ve Akkada kanl
savalar olduu Amerika, Guetamalann Yahudi devletini tandklar bildirilmekte.443
Ayrca, ayn gazete Yahudi kabinesini de tantmakta: Filistinde kurulan Yahudi
kabinesinde 12 Bakan bulunmaktadr. Bu muvakkat hkmet yeni seimlere kadar Filistini idare
edeceklerdir. Muvakkat baehir de Telavivdir. Yeni hkmetin srailin sesi ismiyle
almaya balayan bir de radyosu vardr. stiklal beyannamesi de bu radyodan okunmutur.
16 Maysta Cumhuriyet gazetesindeki haberde, Kuds Mfts asrlardr byle kutsal bir
ittifak yaplmadn, tarihte yeni bir devir aldn belirttikten sonra; Asrlarca kan dkerek

440

Akam, 12 Mays 1948

Ulus, 13 Mays 1948
442
Cumhuriyet, 14 Mays 1948
443
Akam, 15 Mays 1948
441

157

mukaddes yurdu mdafaa eden, Birlemi Milletlerde bizi destekleyen Trk kardelerimizin
tevecch ve alakasndan eminim. kranlarmz sonsuzdur. Bu arada haberin altnda eski
Ankara Mftsnn olunun kahramanlklar gstererek ehit dt de belirtiliyor.
Ayn gn Abidin Daver ,Kan Ve Ate inde Doan Bir Devlet adl makalesinde u
grlere yer veriyor: Filistinde 2000 yl sonra, yeni bir devlet douyor. Bu Yahudi srail
devletidir. Fakat srail devleti daha doarken, bir sr srafil ile karlayor; yani Filistinde kzl
kyamet kopuyor.
1415 Mays gece yarsnda Filistin zerindeki 27 yllk ngiliz mandas bitmi, Filistin
siyonistleri, Arz Mevud veya mukaddeste, Yahudi devletinin istiklalini ilan etmiler; ayn
zamanda Arap devletleri birliinin ordular koldan Yahudi srail devletini yok etmek zere,
Filistin topraklarna girmilerdir. Yahudi devletinin l doan bir ocuk vaziyetine dp
dmeyeceini yahut eksik domu bir mahlk gibi bir mddet sonra lp lmeyeceini ArapYahudi harbinin neticesi tayin edecektir.
Amerika Yahudi srail devletini tanmakta hi tereddt etmemise de Amerikann
tanmasyla bu devletin mutlaka yaayabilecei kabul edilemez. Bu kanl doumla dnyaya gelen
devletin yaayabilmesi, Arap Birlii ordularnn yapmaya balad hamleye baldr. Araplar
Yahudileri malup ederlerse, srail devleti 2000 yl evvelki gibi gene ortadan kalkar; harbi
Yahudiler kazanrsa o zaman bu devlet yaar.
Mr. Trumann yeni Yahudi devletini tanmakta n ayak olmas, daha ziyade Amerikann
i politikasyla ilgilidir. nk Amerikada pek ok Yahudi vardr ve bunlar, Amerika
siyasetinde, Cumhurbakan seimlerinde mhim rol oynayacak kadar servete, nfuz ve kudrette
sahiptirler. New-Yorkta iken grtm baz Selanikli eski Osmanl vatanda Museviler, bu
Amerikan ehrinin en byk Yahudi ehri olduunu, nk New-Yorkta 2 milyon Yahudi
bulunduunu sylemilerdi. 1933de neredilmi Amerikaya adl bir eser de, New-Yorkta
1.600.000 Yahudi yaad yazyor. Amerikan parlamentosunda da nafiz Yahudi ahsiyetler
vardr. Yaklamakta olan Cumhurbakanl seimlerinde Amerika, Yahudi vatandalarn
muzaheretini kazanmak iindir ki Mr. Truman, alelacele Yahudi srail devletini tanmay lzumlu
ve faydal bulmutur.
Amerikann tanmasyla Yahudi devletinin mutlaka yaayabilecei iddia edilemese de bu
tanmann yeni devleti manen kuvvetlendirecei muhakkak ve Amerikadaki Yahudilerin Filistin

158

soydalarna maddi yardmlarda bulunmalarn, onlara evvela para ve yiyecek verilecek, mevcut
yasak kalktktan sonra da silah ve malzeme gndermelerini temin edecei phesizdi.
srail Yahudi devletine yalnz Amerika Yahudileri deil, btn dnya Yahudileri manen
ve maddeten yardm edeceklerdir. Sovyet Rusya da ilk kabinesi ekseriyetle solculardan mrekkep
olan bu devleti destekleyecektir. Boleviklerin hedefi Filistinde yeni bir peyk devlet vcuda
getirmek suretiyle Orta Dounun ortasna el atmak orada bir komnist ss ve merkezi vcuda
getirmektir. Her tarafta Sovyet Rusya ve komnistlikle mcadele eden Amerikann, (sylendii
gibi Sovyet Rusyadan nce davranmaktan ziyade) bir i siyaset zaruretiyle Filistin de Bolevik
peyki bir devlet kurulmasna ve Sovyet Rusyann Orta Douda nfuz ve mevki sahibi olmasna
msamaha, hatta mzaheret etmesi garip bir politika cilvesidir. Birlemi Milletler tekilat da,
Filistine bir arac mmessil gndermeye nihayet karar verebilmitir. Aracn ne yapaca ne
dereceye kadar baar elde edecei imdiden kestirilemez. Yalnz u noktaya dikkat etmek
lazmdr ki Birlemi Milletler tekilat Yunanistanda hi bir ey yapamad gibi Filistinde bir
harp kmasn nlemeye imkn bulamamtr.
Arap-Yahudi harbinin alaca ekle gelince, koldan Filistine giren Arap ordularnn
muvaffak olabilmesi iin, harektn iyi sevk ve idare edilmesi, d hatlar stratejisi takip eden Arap
kuvvetlerinin merkezi bir vaziyette bulunan ve i hatlar stratejisi kullanan Yahudi ordusu
tarafndan ayr ayr malup edilmelerine meydan verilmemesi lazmdr.
Yahudi ordusunda, muhtelif Arap devletleri ordularnda yetimi askeri mtehassslar
bulunduu gibi, Boleviklerin gnderdii subaylarda vardr. ngiliz mandasyla beraber ngiliz
donanmasnn ablukas da kalkm olduu iin, Filistine dnyann her tarafndan Yahudi
gnlller, silah ve malzeme gelmesi mmkn olacaktr. Bunlar nlemek iin, Araplarn deniz
ve hava kuvvetleri kullanmalar lazmdr. Bu devletlerden sadece Msrn kk bir deniz
kuvveti vardr.
Yahudilerde para kuvvetiyle, deniz ve hava kuvvetleri tedarik edebilirler ve edeceklerdir.
nk onlara gelecek yardmlar, hep deniz yolu ile gelecei iin, bu yolu ak tutmak gerektiini
bilirler. Belki de daha imdiden bunu salamaya hazrlanmlardr. Msrn kk deniz
kuvvetinin tesirli bir abluka yapmasna imkn vermemek iin, sadan soldan bilhassa Sovyet
Rusyadan bir ka denizalt ve deniz st getirmesi tedarik etmeleri mmkndr.
Osmanl mparatorluunun bir avu jandarma ile grltsz patrtsz, kavgasz idare
ettii Filistin 27 yl sren ngiliz mandasndan sonra, geri daha mamur bir hale gelmise de,

159

nihayet bir harp sahnesi olmutur. Bu harp, bir din, rk ve hatta ideoloji harbidir. Filistin aylardan
beri devam eden kargaalklar ve savalar yznden yanp yklmakta olduu gibi bundan sonra
bsbtn harap olacaktr. Birinci Dnya Harbinde ilenen hatalardan birinin de Filistin mandas
olduuna bu memleketin imdi iinde bulunduu felaketten baka delil ister mi?
ngiliz mandasnn kalkmas ile heyecan gittike ykseliyordu. Bu arada iki taraf arasnda
sava hazrlklar devam ediyordu. Msr, Irak, Suriye ve Lbnanda skynetim ilan edildi.
Ulus gazetesi444, Filistine byk bir Yahudi aknnn baladn bildiriyor. Hayfa
kaynakl haberde, bu sabahtan itibaren Filistine yaplan g hibir tehdit mevcut olmadan devam
etmektedir.
6 gn evvel talyan limanlarndan hareket etmi olan iki gemi ile bugn Filistine 12.000
muhacir gelmitir. Bu Yahudiler byk bir heyecanla karlanmlardr. Yahudi gemileri imdi
Filistine Kbrstaki kamplarda bulunan Yahudileri tayacaklardr. Gnde 2500 kadar muhacir
gelecei tahmin edilmekte.
Ulus ayn gn Washington kaynakl Bakan Trumann szlerini ksaca yle aktaryor:
Bakan Truman Yahudi devletini tanmak niyetindedir...
Amerikann Yahudi devletini tanmas karsnda Araplar bu karara inanamadklarn
bildirmekte ve bunu feci bir an olarak telakki etmilerdir.
Gazete Filistin olaylarn zetle yle aktaryor: Araplar Gazzeyi igal etmilerdir, Suriye
ve Lbnan kuvvetleri de snr ap Filistine girmilerdir.
Akam, 16 Maysta Arap kuvvetlerinin sratle ilerlediklerini bildirmekte. Msr kuvvetleri
Gazza ve Eldanuru, Suriye kuvvetlerinin Samah igal ettiklerini bildiriyor. Ayrca Lbnan
kuvvetleri Nehuray, Araplar eriay igal ettiler.
17 Mays tarihli Ulus, Yahudi devletinin faaliyete getiini, bildirmekte. srail hkmeti
dn sabah eitli bakanlklarn dairelerini tanzime balamtr denen haber yle devam
etmektedir: srail devleti yaynlam olduu resmi bir beyanatta, Araplar arzu ederlerse
kendilerine hkmette ve mecliste yer vermeye hazr olduunu bildirmektedir.
srail devleti dn gelen baz Yahudi muhacirlere ilk vizeyi vermi bulunmaktadr.
Devletin resmi lisan Yahudice olacaktr.

444

Ulus, 16 Mays1948

160

Muvakkat hkmet tarafndan yaynlanan resmi gazetede Filistin Yahudileri srail devleti
topraklarnda kalan Araplarn eit haklarna riayete davet olunmaktadr. Yeni devletin balca
hedefi vardr. Askeri harekat kazanmak, muhacereti idame etmek, yeni devleti gelitirmek.
srail Devletinin Dileri Bakan, Bakan Trumana bir telgraf gndererek yeni devletin
tannmas dolaysyla teekkrlerini bildirmitir.445
Asm Us Vakit gazetesinde 17 Mays 1948 tarihli makalesinde Amerika, Araplar
ve Yahudilerin durumunu yle zetliyor:Amerikann Filistin meselesi karsndaki vaziyeti
srail devletinin ilan ile aniden deiiklik gsterdi. Filistini taksim plannn Birlemi Milletler
erevesinde tatbik imknszl anlalnca Amerika bundan vazgeti. Fakat Filistinde ngiliz
mandas sona erip te Yahudiler bir srail devletinin kuruluunu ilan edince bu defa onu tasdik etti.
Bu iki hareket arasnda mana ve mahiyet itibariyle bir tezat bulunduunu sylemeye hacet
yoktur.
Amerika niin Filistinin taksimi planndan vazgeti. imdi niin yeni ilan edilen srail
devletini tanmak suretiyle tekrar Filistin taksimi planna dnyor. srail devletinin ilan ile
Amerikann bu devleti tanmas bir olmutur. Bu hal gsteriyor ki iki hadise arasnda sk bir
iliki vardr.
17 Mays tarihli Akam, B.B.C.den ald haberde Birlemi Milletlerin acele tedbir
almayacan bildiriyor. Yahudi hkmetinin Arap ordularnn durdurulmas yolundaki ve
Yahudi devletinin Birlemi Milletlere kabul hakknda yava davranmaktadr.
Ulus gazetesi Rusyann da Yahudileri tandn bildiriyor. Bu arada srailde arpmalar
devam etmektedir. Hayfa ngilizlerin elinde bulunmaktadr. Filistine girmi olan Arap kuvvetleri
douya ve kuzeye doru ileri harekta devam etmektedir. Akam gazetesi de Ruslarn Yahudi
devletini tandn aklamaktadr.
Bu arada srail devletinin Devlet Bakan Dr.Weizman olmutur. Yeni srail devleti
Gvenlik Konseyine mracaat ederek Msrn Filistindeki mdahalesinin durdurulmasn
istemitir. Bu mracaat yeni devletin Dileri Bakan Shertok tarafndan yaplmtr.446
19 Mays tarihli Vakit gazetesi srailin kurulmas ile ilgili u yorumu yapyor:
srail ordusu ne kadar modern silahlarla mcehhez ve ne kadar iyi talim ve terbiye
grm bulunsa da btn Arap devletleri ile ayn anda baa kamaz. Bu sebeple srail ordusu

445
446

Ulus, 17 Mays1948
Ulus, 18 Mays 1948

161

Araplara kar kendisine izmi olduu hudutlar ierisinde mdafaada kalacaa benziyor. Araplar
iin Filistinde muvaffakiyet hareketlerinde gsterecekleri srate baldr. Fakat byle sratli bir
galebe olmazsa mesele mzminleir yahut srail devletini tanyan devletler tarafndan mterek
bir mdahale beklenir.
Akam gazetesi rdn ordusunun Kudse girdiini 19 Maysta bildiriyor. ehrin
sokaklarnda gs gse muharebeler olmaktadr. imdi mukaddes ehrin sokaklarnda,
Hazreti sann armhtan indirilip gmld mukaddes yerde makinal tfekler, el bombalar i
grmektedir. Akam, Guetamala ve Polonyann Yahudi devletini tandklarn bildirmektedir.
Vakit gazetesinin haberine gre Arap kurtulu ordusunun subaylarnn yzde seksen ikisi
Hitlerci Almanlardanm, eklinde ilgin bir habere raslyoruz. Bu haber Paris kaynakldr. Yine
ayn haberde Arap kurtulu ordusunda Arnavutlar da vardr. Bunlar, harp iinde Almanlar ile
ibirlii yaptklar iin Enver Hoca tarafndan takibata uram ve hayatlarn kurtarmak iin Orta
Douya kamlardr. Ayrca Araplar arasnda Polonyallar da vardr.447
20 Mays tarihli Ulus gazetesi, Kudsn akbeti iin iddetli savalar olduunu bildiriyor.
Kudsn eski mahallesinin dar sokaklarnda Araplarla Yahudiler arasnda bir arpma olmutur.
Arap obsleri ehrin Yahudilerle meskn mahallesine dmeye devam etmektedir.
Akam Yahudi mukavemetinin ok etin olacan, fakat muharebe dar ehirlerde ve
sahalarda olursa bu etin mukavemetin de para etmeyecei yazlmakta. M.evki YAZMANn
Yar siyasi, yar askeri adl kesinde Filistin ile ilgili u yorumlar yapyor: Aylardr iki tarafn
tehdidini aka gibi karlayan dnya, bugn garp bir harp karsndadr. Garip diyoruz. nk bu
harbe bir i sava demek kabil olmad gibi drt ba mamur bir harp te deildir. Yahudilerin
muntazam bir ordusu, nizami yoldan tedarik edilmi, hazrlanm silahlar yoktur. Veya olmamas
lazm gelirken bakyorsunuz, hava kuvvetlerinden, havan toplarndan ve saireden bahs olunuyor.
Yani unsurlar nceden bilinmeyen ve tahmini kolay olmayan bir ordu ve hazrlkla
arplyor.448
21 Maysta Vakit gazetesinde yazan Asm Us, Filistine Yahudi gnn ok fazla
olmasnn sakncalarn belirttikten sonra, Arap-Yahudi davasnn biricik hal eklini yle
anlatyor:Filistin meselesinde tek bir hal ekli hatra gelir: bu da Filistini rdn krall

447
448

Vakit, 20 Mays 1948

Akam, 20 Mays 1948

162

hudutlar iinde ilhak etmek ve civardaki Yahudilere Birlemi Milletlerin himayesi altnda tam
muhtariyet vermektir.
ekoslovakya ve Yugoslavya da Yahudi devletini tanmlardr. Romanya, Bulgaristan ve
Macaristan da yaknda Yahudi devletini tanmaya karar vermilerdir.
Bu arada 21 Mays tarihli Akam gazetesinde Telaviv kaynakl bir haberde, srail devleti
muvakkat hkmetinin vatandalarna Musevi deil srail denmesini kabul etmitir. Dileri
Bakan Shertok, bu hususta verdii demete: Musevi kelimesi Tevrat zamanna aittir; hlbuki
bugnk devletimiz yeni bir devlettir, demitir.
Bu arada Akam Kuds muharebesinin yaknda biteceini, zira Araplar kk bir ksm
hari Kuds igal ettiler, diye yazmaktadr.
Cumhuriyetin verdii habere gre Kudste ok etin savalar olmutur ve ehrin yzde
seksenini ele geiren Araplar, Yahudilere 24 saatlik bir ltimatom vermiler ve ltimatom
reddedilmitir. 449
Cumhuriyet gazetesinin 22 Mays tarihli yorumunda u bilgilere yer veriliyor: Filistinde
yeni kurulan Yahudi srail Devleti ile Arap Birlii Devletleri arasndaki harp balayal bir hafta
oluyor. imdiye kadar yaplan hareketler ve savalar iptidai ve tali bir mahiyet arz etmektedir ki
bunlar u suretle hulasa edebiliriz.
1- Filistin iindeki Araplarla Yahudiler, Kudste olduu gibi baz meskn mahallerin ele
geirilmesi iin arpyorlar.
2- Arap ordular, muhtelif istikametlerden mteferrik kollarla Filistine girmilerdir. Ve ileri
hareketlerine devam ediyorlar.
3- Yahudi ordusunun byk bir ksm henz hi bir harekette bulunmamtr. Bu ordunun nerede
topland ve taarruza geip gemeyecei, taarruza karar verirse Arap kollarndan ilk nce
hangisine kar bir harekette bulunaca malum deildir.
4- Yahudiler Arap ordularnn gerilerine aknlar yapmakta olduklarn bildiriyorlar. Bu, Birinci
Cihan Harbinde, mehur ngiliz beinci kol komutan Laurencein, Filistinde ve Suriyede
Trk ordularna kar silahlandrd Araplarla tatbik edildii akn ve baskn usuldr. kinci
Cihan Harbinde de, btn Afrika cephelerinde, gene ngilizler tarafndan tatbik edilmi
Komando harbi denilen bir akn ve baskn taktiiyle harp kazanlmaz, yalnz hasmn
gerilerinde tahribat yaplr; karklk, aknlk ve endie yaratlr.
449

Cumhuriyet, 22 Mays 1948

163

5-ki taraf, ellerindeki mahdud hava kuvvetlerini ehirleri bombalamak iin kullanmaktadrlar.
6-Msr Hava kuvvetleri, Filistinin Yahudi igalindeki sahillerini ve limanlarn bir hava
ablukasna tabi tutmaktadr. Msr deniz kuvvetlerinin de bu ablukaya itirak ettikleri veya
edecekleri phesizdir. nk geceleri, radarla mcehhez harp gemileri olmadka messir bir
abluka yaplamaz. Bununla beraber esasen mahdud olan Yahudi limanlarn hergn muntazaman
ziyaret ve bombardman etmek suretiyle bu ablukay tesirli bir hale getirmek mmkndr.
Askeri vaziyet imdilik bir merkezdedir. Arkadamz mer Rza Dorul, yaknda Arap
ordularnn yakn taarruza girieceklerini haber vermi ve kendisi de cepheye hareket etmi
olduundan nmzdeki hafta iinde Arap Yahudi harbinin kati netice arayan ksm balayacak
demektir.
Ulus, Kuds savann devam ettiini bildirmektedir. Eski Kudste mtareke yaplmasna
dair Yahudiler tarafndan Araplara bir teklif yaplmsa da, rdn kuvvetleri henz buna bir
cevap vermemitir. Kudsn haricinde Arap kuvvetleri esas cephede herhangi ehemmiyetli
bir gelime kaydedememilerdir.
Ulus, devam eden haberinde Birlemi Milletlerdeki gelimeleri yle aktaryor:
Kudsteki Birlemi Milletler mtareke komisyonu ehirdeki Araplarla Yahudileri bir atekes
emrine mecbur etmek iin tarafsz kuvvet gnderilmesini istemitir.
Komisyon, konseye ihtarda bulunarak aksi takdirde Birlemi Milletlerin zorla
mdahalesine kar sonuna kadar mukabele edilecei bildirilmitir.
Komisyonun bu telgraf bugn Newyorkta Gvenlik Konseyinde okunmutur. Tegrafta
ayrca komisyon yelerinin zerine ate edildii ve komisyon yelerinin bir atekes halini temin
hususundaki gayretleri arasnda yaralandklar belirtilmitir.
Konseyin grmeleri srasnda Gromyko ngiltereye Birlemi Milletlerin Filistindeki
hareketlerine kar durduunu bahane ederek gene hcum etmi ve onu, Arap devletlerine yardm
etmekle itham etmitir. Gromyko Genel Kurulun taksim karar hala yrrlkte olduundan
tatbikini istemitir... Gromyko, Filistinde milletleraras barn ihlal edildiini bildiren Amerikan
kararn desteklemitir.
Suriye delegesi Faris El Huri karara itiraz ile Araplarn Birlemi Milletlerin
beyannamesindeki maddenin msaadesi altnda hareket ettiklerini ileri srmtr. Bu madde
blge makamlarna milletleraras bar ve emniyet meseleleriyle megul olmak hakkn vermitir.
Faris El Huri, Arap lejyonunun varln Birlemi Milletler nezdinde usul vehile kaydettirmi

164

olan bir blge makam olduunu bildirmitir. Faris El Huri yle demitir: Ne kurul ne de
Gvenlik Konseyi Siyonist tecavzn durdurmaya muktedir olmadndan Arap Birliinin
bizzat kendi kurtulu tedbirlerini almas tamimiyle haklar dahilindedir.450
Akam,23 Maysta, Filistindeki savalarda dikkate deer bir gelime olmadn
bildirmekte. Gvenlik Konseyinin atekes iin iki tarafa mracaat etmeye kara verdii bu habere
eklenmekte.
23 Mays tarihli Vakitteki bir yazsnda Asm Us, Filistinin Filistinlilere braklmas
gerektiini savunuyor:
Filistin meselesinin hallini zorlatran, hatta imknsz hale getiren dnya Yahudilerinin
burasn serbest bir muhaceret blgesi yapmak istemeleridir. Onlarn bu vaziyetleri bu mesele
etrafnda Arap devletlerini toplamtr. u halde Filistin meselesini halledebilmek iin dnya
Yahudilerini burasn siyonist muhacereti blgesi yapmak davasndan vazgeirmek lazmdr.
Onlar bu davadan vazgeerlerse Arap memleketleri de Filistin meselesine silahl mdahaleden
vazgeerler. Bir kere Filistin meselesi burada oturan Yahudiler ile yerli Araplarn meselesi haline
getirilmeli, Filistin hudutlar dndan gelen mcadele unsurlar bu meseleden ayrlmaldrlar.
Ancak ondan sonradr ki bu meselenin makul bir hal ekli bulunabilir.
Ulus, Filistindeki durumu yle zetliyor: Eski Kuds ehrinin merkezinde Filistinli
Arap milisleri buradaki kk Yahudi garnizonunu fiilen muhasara etmilerdir. Yeralt
geitlerine

ve

baz

binalarn

harabelerine

ekilmi

olan

Yahudiler

mukavemet

gstermektedirler.451
Eski ehirde savaan Araplar, rdn Arap lejyonunun uzun menzilli toplarnn ateinden
faydalanmaktadr. Arap lejyonu eski ehire kuzey istikametinde girmek istiyorsa da bu blgede
kuvvetle yerlemi olan Yahudiler Arap lejyonunun taarruzlarn akamete uratmaktadr.
Bu blgedeki Yahudiler mhimmat sknts ekmektedirler. Zira burasn Telavive
balayan yollar dier Arap kuvvetleri tarafndan kesilmi bulunmaktadr. Telaviv sabah iki defa
bombardman edilmitir.
23 Maysta Kudsteki Yahudilerin artsz teslim olacaklar bildiriliyor. Bu son dakika
haberine gre; Yahudi ajanl mmessili, Gvenlik konseyine mracaat ederek, srail

450
451

Ulus, 22 Mays 1948

Ulus, 23 Mays 1948

165

makamlarndan bir telgraf aldn ve bu telgrafta Yahudi makamlarnn, Kuds ehrini Araplara
derhal kaytsz artsz teslim etmeye hazr olduklarn bildirmektedir.
Ulus gazetesi 24 Maysta Yahudi hkmetinin Kudste ate kesilmesini kabul ettiini
bildirmektedir. Haberin yle devam ediyor: Filistindeki Yahudi hkmeti Pazartesi gn saat
20de Kudste ate kesilmesi iin kuvvetlerine emir vermitir. Araplar ise taarruzlarna devam
etmektedir. Bu arada yeni Yahudi devleti, Birlemi Milletler tekilatna kabuln resmen talep
etmitir.
25 Maysta Weizman, Amerikann daveti zerine Amerikaya gitmi ve Dileri
Bakanl protokol efi Stanley Woodvard tarafndan karlanmtr. Dr. Weizmana tahsis edilen
Blair konana ilk defa olarak srail bayra ekilmitir. Akam gazetesinin bu haberi ile srail
devletinin kuruluu iyice belirgin bir halde Trk kamuoyuna yansmtr.452
Ayrca, kumandan Glub Paadan en son Astemene kadar Arap lejyonundaki btn
ngiliz subaylarnn Yahudi tedhii rgun tekilat tarafndan lme mahkm edildii bildiriliyor.
rgun, bu subaylar ldrmek iin bir idam mfrezesi oluturmu, diye eklemektedir.
26 Maysta Birleik Amerika Hkmeti, Filistin sularnn ve sahillerinin abluka altna
alnm olmasn Msr ve Suriye nezrindeki elileri vastasyla protesto etmitir. Atekes ars
yaplmtr. Ancak Araplar atekesi reddetmilerdir.
Bu arada 27 Maysta Cumhuriyet gazetesinde Nadir Nadinin Yakn Dounun emniyeti
adl ba makalesinde u grlere yer veriliyor:
Yakn Dounun Emniyeti
Ate kes! verilmesi iin Araplara braklan mddet bu satrlar yazdm srada bitmek
zeredir. Bir ka saat iinde ya mtarekeye kavuulacak yahut da arpmalara devam edilecektir.
Bu ikinci ihtimali biz fazla kuvvetli bulmuyoruz. Fakat o gereklese bile, yeryznde
kyametlerin kopacana inananlardan deiliz. Filistindeki baziede Araplarla Yahudilere den
rol, sadece ihtiraslara esir olmaktan ibarettir. Hadiselerin anahtar pek kodaman devletlerin elinde
bulunuyor. ki taraf ne kadar kendinden geerse gesin, dava mutlaka kodamanlarn diledii gibi
zlecektir. Kodamanlar ise Filistin meselesini bytmeye hi de niyetli grnmyorlar.
Baz kk iaretler vardr, olduka byk manalara klavuzluk ederler. u Filistin iinde
Rusya ile Amerikann tuttuu yola dikkat etiniz mi? Yahudi hareketini ikisi birden destekliyordu.
srail devletini de ikisi birden tand. ayet yarn bir teebbse girimek lazm gelirse, belki ikisi
452

Akam, 25 Mays 1948

166

birden ayn adm atmaktan ekinmeyecektir. Altnda ilerisi iin gizli veya ak bir rekabet niyeti
seilse bile, bu iaret, Filistin davasnn dnya lsnde bir harp konusu olamayacan
gstermeye yetecek kadar kuvvetlidir. nc bir Cihan Harbi ancak Sovyet Rusya ile Birleik
Amerikay kar karya getiren glklerden kabilir. Filistin meselesinde iki tarafta Yahudileri
tuttuuna gre Guluk Paann toplar yle pek uzaklara kadar ses vermeyecee benziyor.
Filistin iinde en g durumla ngilterenin karlatna phe edilemez. Birinci Cihan
Harbinden sonra Balfour tarafndan gdlen politika ile mukaddes diyarlar bir nevi Yahudi
kabesi haline getiren bu devlet, bir mddetten beri Araplar memnun etmek zorunda kalnca ne
yapacan arm gibidir. Bir yandan Arap iddialarn desteklemeye alrken, te yandan
Amerikaya uyarak srail devletini tanmaya hazrlanmak, dorusu kolayca yrtlr bir taktik
olmasa gerekir.
Fakat ne denir ki bugn ki Filistin davas, ngilterenin hi yoktan yaratt bir davadr.
Vaktiyle buna engel olmak mmkn myd, deil miydi? Bu gibi meseleleri i olup bittikten,
arada eyrek yzyllk bir zaman getikten sonra tartmakta bir fayda grmyoruz. Bugn
zerinde mspet olarak durulabilecek balca mesele, Yakn Dou istikrarnn nasl
salanabileceidir. nk imdilik bir dnya boumasna yol amasa bile o yerlerdeki
kargaalk havasnn yarn ne gibi haller douracan kestirmek gtr. Cenub snrlarmzn
emniyetini yakndan ilgilendirmesi itibariyle bu mevzu zerinde bilhassa Trk hkmeti sz ve
fikir sahibi olmak, ayrca ortala dzen verici bir rol oynamak durumundadr. Bizim kanaatimize
gre Arap milletlerinin bamszlk duygularn incitmeksizin, Filistin Yahudilerini de esir
derekesine drmeksizin bu davay zecek bir forml bulmak imknsz deildir. Bir zamanlar
Osmanl vilayeti olan Cenub lkeleri bizden ayrldktan sonra ora halknn hrriyet isteklerine
kar Cumhuriyet Trkiyesinin ne kadar yrekten bir ilgi gsterdiini Arap dostlarmz her halde
takdir ederler. Bu itibarla, mesele muhtelif Cenub haklar arasnda itimai, dini ve harsi realiteyi
gznde tutan eit hakl bir federasyon kurmak teklifine kar bunlar ilk azda neden hayr
desinler? Byle bir fikri niin derhal reddetsinler
Gnden gne klen dnya, gnden gne byyen siyasi birliklere gebedir. Bugn Bat
Avrupa birliini gerekletirmek iin ciddi gayretler harcanyor. Yarn btn Avrupann bir
idare altna bahis mevzuu olacak, br gn de belki de dnya devleti kurulacaktr. Her eye kadir,
kendi bana buyruk, etrafna hie sayan oven milliyetilik telakkisi faizmle beraber artk
mrn tamamlamtr. Tpk fertler arasnda da hrriyet, ancak teki cemiyetlerin hrriyetine

167

riayet art ile bir haktr. Bu artlar altnda, naslsa Filistin de yurt edinmi bir milyona yakn bir
Yahudi ktlesine kendi kendini idare edecek, ayn zamanda Yakn Dou Milletleri arasnda
ayrc deil, fakat tamamlayc bir rol oynayacak bir yaay ekli bulmak bizce tutulacak en
doru yoldur.
28 Mays tarihli Cumhuriyet gazetesinde ilgin bir haber gryoruz: Araplar otuz ton
fasulyemizi msadere etiler. balkl haberde;
Suriyeden bu sabah alnan bir habere gre Trkiyeden gelen ve Lazkiye limanna
urayan bir vapurda bulunan otuz ton kuru fasulye msadere edilmitir. Arap makamlar, bu
fasulyeleri Marsilyaya sevk edilmek bahanesiyle stanbul ve Mersin limanlarndan
ykletildiini, hakikati

halde baz Musevi tccarlar tarafndan Filistin Yahudilerine

gnderilmekte olduunu iddia etmektedirler.

Ayn gazetede mer Rza Dorul amdan gnderdii haberde Yahudilerin su kuyularna
mikrop attklarn, bunun da Yahudilerin aczlerini gsterdiklerini naklediyor.
30 Mays tarihli haberde eski Kudsn tamamen Araplarn eline getii ve Ammanda
byk enliklerin yapld bildirilmekte.
Bu gece Filistin cephesinden pek az haber gelmitir. Muhabirlerin tahmin ettiklerine gre
,atekes emri imdiden askeri birlik komutanlarna verilmitir. Bunlar imdi ellerindeki araziyi
salama almakla megul bulunmaktadrlar.
Cumhuriyet gazetesinde zmir Yahudilerinin Trumana teekkrleri aklanyor:
zmirde oturan 20 bin Yahudi namna bir heyet, zmirdeki Amerikan konsolosuna mracaat
ederek srail devletini tandndan dolay Trumana bir tebrik ve minnet telgraf ekmek
istediklerini, bu yzden duygularnn konsolosluk vastasyla Amerika bakanna iblan rica
etmilerdir. Amerikan konsolosu zmir Yahudileri namna yaplan bu mracaat Amerikann
Ankara bykeliliine bildirmitir.453
Bu arada iddetli arpmalar devam ediyordu. Araplarn gnll olarak savaa katlan
askerlerinin nemli zayiata urayarak kamlardr.454
7 Haziran tarihli Cumhuriyette Filistinde mtarekenin 10 Haziranda balayaca
bildiriliyordu. Atekese gzclk yapmak zere 21 Amerikan subay Filistine hareket etmeye
hazrlanyordu. 10 Haziranda atekes yrrle girmitir.455 Ayn gn toplanan Fransz
453

Cumhuriyet, 5 Haziran 1948

Akam, 6 Haziran, 1948
455
Cumhuriyet, 10 Haziran 1948
454

168

Cumhuriyet konseyi Dileri komisyonu Fransann srail devletini tanmasn tavsiye etmitir.
Araplar bu atekesin geici olduunu harbin 28 gnlk mtareke sonunda balayacan
bildirmilerdir. Atekese ramen 15 Hazirana kadar yer yer kk atmalar olmutur.
Cumhuriyet gazetesinin 15 Haziran tarihli haberinde ise Filistinde ilk kavgasz gn olarak balk
atlmaktadr.
15 Haziran tarihli Akam gazetesi, Gnn meseleleri adl kede, Filistinde askeri
harekatn durduunu fakat siyasi vaziyette umut verici bir alamet olmadn bildirmekte.
Yahudiler, bir Yahudi devleti kurulmasnda srar etmektedirler. Hatta bu iin imdiden
baarldna inanmaktadrlar.
Araplara gelince; Araplar, Filistinde bir Yahudi devletinin varln kabul edecek hibir
anlamaya yanamayacaklarn aklamaktadrlar.456
Filistindeki bu anlamazlk ve atmalar zaman zaman artarak, zaman zaman anlama
umutlaryla gnmze kadar devam edegelmitir. Halen de nihai bir zm salanamamtr.
Gazete haberlerinden de anlalaca zere, 1948 Arap-srail savanda, gerek Trk basn,
gerek lkedeki Mslman kamuoyu Arap komularn destekledi.
Ayrca Arap cephesini dolayl olarak desteklemek amacyla, 1948 Kasmndan itibaren
Filistine g etmek isteyen Trk uyruklu Musevilere k vizesi verilmedi. Fakat bu uygulama 6
ubat 1949da kaldrld. Zaten 1948 Aralna gelindiinde, Trkiye Filistin sorununda Arap
lkelerini desteklemek politikasndan tarafszla doru kayyordu. Birlemi Milletler tarafndan
kurulmasna karar verilen Filistin Uzlatrma Komisyonuna Amerika ve Fransa ile birlikte
Trkiyede seilmiti (12 Aralk 1948). Hlbuki Araplar byle bir komisyonun kurulmasna
kesinlikle karydlar. Dileri Bakan Necmettin Sadak da, srailli meslekta Levi Ekole
gnderdii 28 Mart 1949 tarihli mektubuyla Ankarann Telavivi tandn bildiriyordu. Bu
gelime ile ilgili resmi hkmet bildirisinde, Trkiyenin sraili tanmakta gecikmesinin Arap
komularnn hatr iin olduu, fakat bu lkelerden bazlar srailin bamszln tanyarak
onunla mtareke yaptklar veya yapmakta olduklarna gre, artk Ankarann Telavivi
tanmasnda bir saknca olmad belirtiliyordu.457
srail politikasndaki deiiklik, gizli belgeler aklanmadka eitli yorumlara yol
aacaktr. Fakat srf Atlantik Paktna girebilmek iin srailin tanndn ileri srmek gerekle

456
457

Akam, 15 Haziran 1948

Yulu Tekin Kurat, Elli Yllk Cumhuriyetin D Politikas, Belleten, say 154 s.281 T.T.K. Ank.

169

badamaz. nk, 19481949 Arap-srail savanda, Moskova sosyalist eilimli Telavivin

karsnda deildi. Ayrca Necmettin Sadakn 1949 ubatnda, ngiliz ve Amerikan Dileri
Bakanlar ile Trkiyenin kurulacak olan NATOya girmesi konusunda yapt grmelerden
olumlu bir sonu alnamamt. Bylece sraili tanmak demek, Atlantik Paktna girmek iin bir
kap amak anlamna gelmiyordu.
Bu ilk srail-Arap savanda Trkiye tarafsz kald, fakat kamuoyunun ounluu Araplar
tuttu. Birok yeni, marjinal, ve zellikle mizah gazeteleri (Bomba, Dava, Davar) veya antisemit
dergiler ve gazeteler(Mcadele, Milli nklap) kuruldu. Bunlar zellikle srail -Arap sava ile
ilgilendiler. Savan gelimesini, gereklerden uzak tek tarafl ve Yahudileri alaltc bir ekilde
verdiler. Bu gazetelerde srail ve Trk Yahudileri arasnda fark gzetilmedi. Sayfalar yine alay,
Yahudi fkralar ve Yahudi karikatrleri ile doluydu. Hatta baz gazetelerde Yahudi g
komnizm oyunu gibi gsterildi. Hatrlanaca gibi o yllardaki Sovyetler Birlii-Trkiye
bunalm yznden, komnizme yaktrlan her ey olumsuz anlam alyordu. Szde
Moskovann uygun grecei an iaret verilecek ve btn Yahudiler bir anda Trkiyeyi brakp
sraile g edeceklerdi. Btn bunlarn amac Trkiyeye zarar vermek amac tayan bir
komnist entrikas olup Sovyetlerin ibirliiyle yaplyordu. Bu ve benzeri yaynlarn sokak
dedikodularndan fazla bir deeri yoktu. nemli ciddi gazete ve dergiler genellikle tarafszd.458

458

Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler letiim yay. st. 1996 s.156-157

170

3- srailin Kuruluuna kar Trkiyenin tutumu

Birlemi Milletlerin Filistini taksim plan Arap lkelerinde tepkiyle karland. 1947
sonlarna doru Araplarla Yahudiler arasnda atmalar meydana geldi. Birlemi Milletler in
29 Kasm 1947deki kararnda Trkiyenin, Araplarla birlikte hareket ederek aleyhte oy
kullanmas 459 Arap lkeleri tarafndan memnunlukla karlanmt.
Arap lkeleri 17 Aralk 1947de Kahire de aldklar kararlara

460

uygun olarak 14-15

Mays 1948de Filistini igale baladlar. Bunlar Birlemi Milleter kararna kar mcadele
etmek, taksimi nlemek ve baarna ulamak iin mcadeleye karar almlard. Bu durum
karsnda Birlemi Milletler, 20 Mays ta taraflar arasnda arabuluculuk yapmak zere sveli
kont Bernadotte yi grevlendirdi. Araplarla Yahudiler arasnda atekes salandktan

sonra

Birlemi Milletler temsilcisi Bernadotte almalarna balad. Ancak 11 Eyllde Kudste bir
Yahudi tarafndan ldrld, ama raporunu tamamlamt.

461

Raporunda, srail devletinin

varlnn artk kabul edilmesini ve bu devletin kesin snrlarnn izilmesini tavsiye etmiti. Bu
rapora Araplar kar karken A.B.D. ve Fransa desteklediler.
12 Aralk 1948de A.B.D, Fransa ve Trkiye temsilcilerinden oluacak bir Filistin
uzlatrma Komisyonu kurulmasna karar verildi. 462 Ve Genel Kurul 29 Aralkta atekes ars
yapt. Msr ve srail bu karara uydular. 13 Ocak 1949da Rodosta grmeler balad ve bu
grmeler 24 ubatta bir anlama ile sonuland. Anlamaya gre taraflar askeri harekata
bavurmaktan kanacakt. Anlama mtareke snrn iziyor fakat bu snrlarn siyasi ve lke
snr olmad belirtiliyordu. 463
Filistin Uzlatrma Komisyonunda, 27 Nisanda srail ile drt Arap lkesi bir araya
getirildi ve Arap mltecilerinin gelecei, Kudse uluslar aras stat verilmesi, snrlarn izilmesi
konusunda grmeler balad. Ancak bu grmeler bir sonuca ulaamad ve 25 Haziranda
kesildi.

459

Trkkaya Atatv, The Palestine Question and Turkey, Trk-Arap likileri: Gemite Bugn ve Gelecekte,
Ankara, 1979, s.209: smail Soysal, Turkish-Arap Diplomatic Relation After the Second World War ( 1945-1986),
TAV, s.250
460
Armaolu, a.g.e., s.90
461
Ulus,12 Eyll 1948: Bassiouni, a.g.e., s..42
462
Ulus, 12 Aralk 1948; Ayrca bu komisyona Trkiye nin seilmesi gazetede Araplar memnun etti eklinde haber
kt. Ulus, 13 Aralk 1948
463
Armaolu, a.g.e., s.101

171

Trkiyenin bu komisyona seilmesi Araplarla olan yakn konumdan uzaklamasna

neden olmutur. nk bu komisyonun kurulmasna Araplar aleyhte oy kullanrken, Trkiye
lehte oy kullanmt. 464
Trkiye nin Arap politikasn etkileyen dier bir olay Trkiyenin sraili tanmasyd.
Arap-Yahudi atmalarnda465 Trk kamuoyu Araplar desteklemekteydi.

466

Basnda kan

haberlerin arlk noktas atmalarla ilgiliydi ve bunlar yorumsuz olarak veriliyordu. Araplar
lehine tutum sergilemesinin nedeni de Yahudilerden duyulan kukuydu. Sovyetlerin Yahudileri
desteklediine dair bir inan vard ve bu dorultuda haberlere sk sk rastlanyordu.

467

Yahudiler

arasnda komnizmin yaygn olduu eklinde bir inan vard.

Trkiye kendi gvenliine yneltilecek tehdit olarak yalnz komnist Rusya y
gryordu. Yahudilerin Ruslar tarafndan desteklenmesi ileride Trkiye iin iyi olmayabilirdi. Bu
konuda M.Faik Fenik imzas ile Vatan gazetesinde kan bir yorumda;
Yahudilere Ruslarn Yardm ettikleri sylenmektedir Yahudilerin saflarnda Rus
subaylarn bulunduu aa vurulmutur. Demek Araplarn arkasnda ngilizler, Yahudilerin
arkasnda Ruslar vardr. Orta arkdaki ihtilalin Rusyann menfaatlerine hizmet etmesine
msaade edilecek midir? bu takdirde Komnizm, Orta arkn en mhim stratejik noktasn ele
geirmi olacaktr468 eklinde szlere yer verilmiti.
Ruslarn Yahudileri desteklemesi Trkiye de kukuyla karlanmakla birlikte Filistin
konusunda Araplar desteklemekten de yava yava vazgeiliyordu. Bu deiiklik Ulus
gazetesinde Filistin probleminin asl memleket sahipleri ile konuularak, dtan ve kuvvet yolu ile
zmlenmesi mmkn olmayaca; tutulacak en iyi yolun intizar ve yattrma politikas
olduu; Yahudiler mfsit ve taksim dileklerinden vazgeerse Filistin meselesinin zamanla btn
ilgilileri tatmin edecek ekilde zmlenecei eklinde yorumland.469 Taraflar arasnda bir
uzlamay Trkiye savunmaya balad. Basnda kan yazlarda Arap kardelerimiz diye sz
edilirken, dier taraftan Yahudi dostlarmz deniyordu. 470

464

Yearbook of the United Nations 1948-1949, ss.147-146

Geni bilgi iin Bkz. Larry Collins-Dominique Lapierre, Kuds Ey Kuds stanbul, 1994
466
mer Rza Dorul, Gittike Byyen Tehlike , Cumhuriyet, 24 Nisan 1948; Arap cephesini dolayl
desteklemek amacyla 1948 Kasmndan itibaren Filistine g etmek isteyen Trk uyruklu Musevilere k vizesi
verilmedi. Fakat bu yasaklama 6 ubat 1949da kaldrld. Y.Kurat, a.g.m., s.281
467
Komnistler Filistine akn ediyormu, Ulus 5 ubat 1948; Yahudi ordusunda Ruslar varm, Ulus, 22 Mart 1948
468
Vatan, 1 Mays 1948
469
Ulus, 26 Mart 1948
470
Ulus, 15 Mays 1948
465

172

Arap-Yahudi atmalarnda A.B.D. ile Sovyetlerin ayn tutumu taknmalar Trk

kamuoyunu artmtr. Sovyetlerin hedefi karklk kartmak olduuna gre A.B.D ile ortak
politikasna anlam verilemedi. 471
srail 14 Mays 1948de kurulduunda Trkiyenin bu yeni devlete baknda bir
deiiklik olmad. Trkiye tarafszlk politikas izlemeye balad. Trkiye Arap kardelerinin
lehinde hareket etti. Yahudi dostlarmzn hayat haklarn inkara asla imkan yoktur, eklinde
ifadelere ratlyoruz.472 bu tarafszlk politikasnn bir nedeni de srailin yaama ansnn az
olmas gryd. 473
Bu durum ksa srede yerini iyi ilikiler ve ibirliine brakt. Gen srail Trkiyede ok
sempati toplad. ln yeermesi, ilim, sanat, kltr, iktisat ve hatta askeri alanlardaki baarlar
iin ok olumlu eyler sylendi. Trkiye, srail devletini Orta dounun tek demokrasisi olarak
grd. ki devlet komnizmin yaylmasna ve terre kar beraber altlar. Suriye ile Trkiye ve
Msr ile Trkiye arasnda sk sk grlen gerginlikler srail-Trkiye ilikilerini pekitirdi. sraile
g eden Trk Yahudileri srailde gl bir Trk lobisi tekil ettiler. Ermeni, Rum ve Araplarn
Trkiyeye kar almalarn genellikle onlar dengelediler.
Trkiye, 1949 balarnda sraile kar tutumunu deitirmeye balad. Bunun
nedenlerinden biri Trkiye nin Truman doktrini ile A.B.D. yardm almas ve Batl lkelerin
sraili tanmasyd. Trkiye ubat 1949dan itibaren sraili tanma yolunda bir eilim
gstermektedir. Nitekim Ulusta kan bir yazda mevcut artlar altnda Filistinde kurulmu olan
srail devletini tanmamak mmkn deildir, demiti. Dileri Bakan Necmettin Sadak, 8 ubat
1949da verdii demete srail devleti bir vakadr. 30dan fazla devlet tanmtr. Arap
temsilcileri de srail temsilcileri ile konumaktadr. Trkiye ye gelince Uzlatrma
Komisyonunda vazifemizi daha iyi grebilmek iin bugnk durumumuzu deitirmeyi daha
faydal buluyoruz 474 demekteydi.
Trkiye nin sraili tanmasnda A.B.D.nin bu lkeyi 31 Ocak 1949da resmen
tanmasnn byk etkisi oldu. Trkiye 28 Mart 1949da sraili ilk tanyan Mslman lke oldu.

471

Ulus, 13 Ocak 1948; Trkiye Sovyetlerle A.B.D.nin ayn izgide olmasn mmkn grmyordu.
Ulus, 15 Mays 1948: Trkiye nin bu dnemde tarafszlk politikas izledii konusunda gr birlii vardr.
Haluk Ulman, Trk D Politikasna Yn veren Etkenler, SBFD, Eyll 1968, CXXIII, No.3 s.244; .Soysal, a.g.m.,
s.252
473
Araplar tanmadka bir sonu kmaz yorumlar yapld. Selim Sabit., Hibir Faydas Olamayan Tanmalar
Tasvir, 19 Mays 1948; Ayn tr bir yorum iin bkz. Ulus.
474
Ayn tarihi, ubat 1949, s.176

472

173

475

Dileri Bakan Necmettin Sadak, srail Dileri Bakan Levi Ekole gnderdii 28 Mart

1949 tarihli mektubunda Ankara nn Tel Avivi tandn belirtiyordu. Bununla ilgili resmi
hkmet bildirisinde, Trkiye nin sraili tanmakta gecikmesinin Arap komularnn hatr iin
olduu, fakat bu lkelerin bazlar srailin varln tanyarak onunla mtareke yaptklar veya
yapmakta olduklarna gre, artk Ankarann da Tel Avivi tanmasnda bir saknca kalmadn
belirtiyordu. 476
Hrriyet de kan bir yazda ise hudutlarmzdan pek uzak olmayan bu devletin
teekkln memnunlukla kaydediyoruz. Arap Birliini tekil eden devletlerin arzular her ne
kadar bu merkezde deilse de, ortada hakikati kabul etmek zarureti vardr. alkan bir millet
olan Yahudilerin ticaret olduu kadar siyasette de muvaffak olacan mit ediyoruz Biz bata
olmak zere btn devletlerin arzusu Filistinde nihayet sknun avdetinden ibarettir.

477

diyordu.
Cumhurbakan smet nn, 1 Kasm 1949da TBMMni a konumasnda, konuya
deiniyor ve unlar sylyordu: yeni doan srail devleti ile siyasi mnasebetler almtr. Bu
devletin Yakn Douda bir bar ve istikrar unsuru olacan mit ediyoruz. 478
Trkiye bu tavr ile Araplardan uzaklam oluyordu. Artk Trkiye iin Bat destei
nemliydi ve kendisini bat Kulb yesi gryordu.

479

Bu durum Araplarn beklentilerine

cevap vermekten uzakt. Ancak Trkiye 19481949 Arap-srail savan sona erdiren atekes
anlamalar zerine ve Gvenlik Konseyinin de desteklemesiyle Birlemi Milletler Genel
Kurulu, 11 Mays 1949da sraili Birlemi Milletlere ye kabul etti. Trkiye bu oylamada
ekimser oy kulland. Genel Kurul oylamasnda ise, 12 olumsuz, 37 olumlu ve 9 ekimser oy
kulland. Trkiye bu oylamada da yine ekimser oy kulland. 480
Trk- srail ilikileri iyi bir seviyede gelimeye balad. Nitekim Asm Us, bu konuda
unlar yazd; ktisadi likiler iyi, Trkiye nin srail devletine ihracat 67 milyon liradr.
Hayfadaki petrol tasfiyehaneleri faaliyette iken Trkiyenin bu ihtiyac oradan petrol ithalatyla
475

Keesing Contemporary Archiveu, 1948-1950, S. 9892 Batl yazarlar Trkiye nin sraili tanmasn Batya ho
grnmek kaygs ile tand ileri srer. Ersin Onulduran, Trkiye nin Arap lkelerine Kar D Politikasnda
Son Gelimeler, Trk-Arap ilikileri ; Gemite , Bugn ve Gelecekte, Ankara, 1979, s.68 sraili tanyan ikinci
Mslman lke randr, Bkz. Nachmani, a.g.e., s.207
476
Cumhuriyet, 29 Mark 1949
477
Ayn Tarihi, Mart 1949, ss.62-63; 30 Mart 1949 tarihli Hrriyet te sraili tanmakla Asya ilerine kar bigane
kalmadmz ispat ettiimiz ileri srld. Hrriyet. 30 Mart 1949
478
Kazm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisi A Nutuklar, stanbul, 1969, s.415
479
Trkkaya Atatv, a.g.e., s.211
480
Yearbook of U.N., 1948-1949, s.405; .Soysal, a.g.e.

174

karlanyordu. srail devleti ile arasnda normal siyasi ve iktisadi mnasebetler kurulacak olan
Trkiye Araplk alemi ile olan gelenekli dostluk ve samimi kardelik balarna dayanarak taraflar
arasnda uzlatrma rolne girebilir. 481
Savan bitiiyle drt bin kadar Trk Yahudisi sraile g ettiler.482 Trk kamuoyu bu
g ok kt bir ekilde karlad. Recep Pekerden sonra Babakanla gelmi olan Hasan
SAKA hkmeti, Yahudilerin Trkiyeden klarn yasaklad. Yasak daha sonra deitirildi,
srail hari olmak zere, yurt dna gitmek serbest brakld. Bu yasak Arap devletlerinin basks
ile konulmutu. Bir miktar Yahudi talya ve Fransa yoluyla sraile g ettiler. Basnda
Yahudilerin tavrn cesaretle aklayan Yahudiler kt. Dr. Eli AUL Demokrat zmir
gazetesinde bir dizi yaz yaymlad ve yazlarnda, Trkiyeden sraile g eden her Yahudinin
bir Trk propagandacs olacan ve bundan Trkiyeye sadece fayda geleceini yazd.483 Ona
gre, hem sadk bir Trk hem de iyi bir Yahudi olma olana vard ve bu iki olgu birbirleriyle
elimiyorlard.
Yahudilerin dolam ve g zgrlklerindeki snrlamalar uzun srmedi. 1949 ylnda
emsettin GNALTAY Hkmeti bu snrlamalar iptal etti. Trk Yahudileri, Trkiyeden
sraile dorudan g edebildiler. Buna ek olarak Trk denizcilik irketleri stanbul ve zmirden
Hayfa ya gemi altrmaya baladlar. Drt yl iinde Trk Yahudilerinin ou sraile g
ettiler. Bu g, Trk Yahudilerinin Trkiyedeki yaam koullarnn her bakmdan
mkemmelletii bir dnemde oldu. Fakat demokrasi ve onunla beraber hogr ve iktisadi
kalknma, Varlk Vergisini ve Akaleyi derhal unutturamamt. Toptan g 19411943
yllarndaki zorluklardan dodu.
Trk- srail ilikileri 1950den sonra da gelimeye devam etti. Cumhurbakan Celal
Bayar, 1 Kasm 1950de TBMMni a konumasnda srail Devleti ile normal
mnasebetlerimiz gelime yolundadr. Bu memleketle eli teati edilmi

484

ve bir de ticaret

szlemesi akdedilmitir. Arabulma Komisyonunda da taraflar beynindeki przl meselelerin

tasviye ekline balanmas iin her trl taraf tatmin edecek mtemadi gayret sarf etmekteyiz 485
diyordu.

481

Asm Us, Trkiye-srail Mnasebetleri Ulus, 10 Ekim 1949

Bu konuda geni bilgi iin bkz. Rfat Bali, Aliya: Bir toplu Gn yks (1946-1949) st.2003
483
L Etolite du Levant, 26 Ekim 1948
484
Trkiye Seyfillah Esinin 9 Mart 1950de Tel Avive eli olarak atad. .Soysal, a.g.m., s.252
485
ztrk, a.g.e, s.443

482

175

Btn bunlara ramen Trkiye srail ilikileri hala salam temellere oturmu deildi.
Bu dnemde Trkiye anti Rus bir politika izliyordu ve komnizme dmand. Trkiye iin
komnist ve komnist olmayan dnya vard ve tarafszlk politikas Ruslarn amacna hizmet
eden bir tarzd. srail in de tarafsz olmas onun bu grntsn saklamak iindi. Bylelikle
Trkiye nin sraile kukuyla bakmasna neden oluyordu.
Trkiye, bu adan baknca srailin komnist tehdit olmasndan korkuyordu. Nitekim
srail, Trkiye yi komnist olmad konusunda tatmin etmek amacyla, Kore savanda
Birlemi Milletler Genel Kurulu nun politikasna destek verdiini aklad. Bu gelimeden
hemen sonra Trkiye ile srail arasnda bir ticaret anlamas imzaland. 486
Trkiye sraille sosyal alanda ilikilerini de gelitirdi. Buna paralel olarak da sraille
Trkiye arasnda ticari ilikiler geliti. Yukarda deinildii gibi 1950 ylnda iki lke arasnda
ticaret anlamas imzaland.

487

srail in stanbul Bakonsolosu Moshe Gallinin 24 Aralk

1954de verdii bir demete, 1950 ylnda iki lke arasnda bir ticaret anlamas imzalad ve d
ticaret hacmi 1951 ylnda 9 milyon Trk Liras iken, 1952 ylnda 13 milyon ve 1953 ylnda da
65 milyon Trk Lirasna kt. 488 srail zmir Fuarna katld. 489
Trk- srail askeri ibirlii geliti. Askeri ibirlii son derece gizli tutuldu. srailli askeri
uzmanlar Ankara ya geldikleri zaman srail in Ankara Bykelisi Eliyahu Sassonun haberi
olmuyordu. Sasson, Moe Dayan Ankarada grd zaman ok armt. 490
Trkiye sraille askeri alanda bilgi alverii yapt. srail uzmanlar Trkiye de
havaalanlar ina etti. Bu ibirliinin ayn zamanda srail, Trkiye, ran ve Etiyopya arasnda bir
ittifak anlamas olduu iddia edildi. 491 Bu evre anlamasnn A.B.D tarafndan da desteklendii
ve uzun sre yrrlkte kald ne srld. Zaman zaman Araplar Trkiye nin srail ile askeri
anlamas var diye sulamlarsa da bu Trkiye tarafndan reddedildi.
Dier yandan Trkiye ile srail arasnda hem kltrel, hem de sportif faaliyetler yapld.
Bu dnemde Trkiye, srail ile her dzeyde ilikileri geliti.
srail Devletinin kurulmas, Trk Yahudilerinin bir blmnn sraile g etmelerinin
genel nedenidir. Olaya daha yakndan bakacak olursak kimileri iin daha kiisel nedenlerin
486

A. Nachmani, Israel, Turkey and Greece, 1987, London, s.52; Dstr, 3.tertip, C.32, ss.352-358
Zafer, 6 Temmuz 1950, sraille dn bir ticaret anlamas imzalad. Trkiye ile srail arasnda 10 Aralk 1951de
Hava tamaclna dair bir anlama daha imzaland. Anlama iin bkz. Dstr, 3.Tertip, C.33, ss.91-98
488
Ayn Tarihi, Aralk 1954, s.37
489
Bkz. srail 1955 zmir Enternasyonal Fuar- zel Say, stanbul 1955
490
Nachmani, a.g.e, s.39
491
N.Chomsky, a.g.e., s.48, Nachman; a.g.e., s.35
487

176

olduu da grlecektir: daha yksek cret, iyi bir i, dini duygular v.s...sraile g eden Trk
Yahudilerinin Trk toplumu ve Trkiye iin genelde olumlu an ve izlenimlere sahip olduklar
da belirtilmelidir.492
1950 sonrasnda Trkiye, Arap devletleri ile srail arasndaki anlamazlklarn grmeler
yoluyla ve Birlemi Milletler kararlarna uymalaryla zebileceklerini savundu. Selim Sarper,
New Yorkda ubat 1952de Arap-srail meseleleri hakknda yle dedi: ki tarafta mtareke
vesilesiyle meydan kan meselelerde hissiyatla hareket etmekte ve bu hususta Birlemi
Milletlerce verilen kararlara uymaktadrlar.

493

Babakan

Adnan Menderes , 1954 yl

Hazirannda A.B.D.yi ziyareti srasnda Arap-srail anlamazlklar hakknda sorulan bir soruya
cevaben bununda milletleri byk ve mterek tehlike nnde birletirmekten alkoyan manevi
sebeplerle ilgili bedbaht meselelerden biri olduunu syleyerek demitir ki: Bu gn iin zor
grnse bile, sabr ve teenni ile mspet bir neticeye ulatmza eminiz Biz, sulhsever
milletler arasnda yalnz ihtilaf olmamasna hatta kk krgnlklar bile olmamal ve bu milletler,
tecavz tehlikesine kar tam bir tesant salamaldrlar. yi niyetle ve vakalar kabul etmek
suretiyle, komular arasnda mevcut olabilecek pheleri bertaraf etmenin areleri kolaylkla
bulunurlar. srail in yaama hakkn ve Arap memleketlerinin yaam hakkn kabul etmek
lazmdr. Dnrken hissiyata deil akl ve manta yer verilmelidir. 494 Trkiye srail in hayat
hakkn Araplarn da tanmasn istiyordu. Bu durum Arap dnyas tarafndan ho karlanmad.
Trkiye srailin kurulmasna kukuyla yaklatktan sonra Trk-A.B.D. ilikileri
gelitike srail e olan tutumunu deitirdi. Trkiye nin srail in tannmas bir bakma modern
bat tipi bir toplum olduumuzun bir gstergesiydi. Araplarla ayn dini paylamamza ramen din
esine dikkat edilmeksizin Mslman olmayan bir lkeyi Trkiye tanyordu. Bu durum souk
sava dneminde Bat desteini kazanmamza neden oldu. Dier bir nokta ise Trk-srail
ilikilerinde belirleyici olan komnizm faktr idi. Trkiye, srail in tarafszlk

495

politikasndan kukuland. srail den emin oluncaya kadar ibirliine gitmekten etindi. F.Rt
Zorlu, Bandung Konferansn deerlendirirken, tarafszl, Rusyann politikasna gtrlmek
hedefi gden bir hareket olarak yorumlad. Ancak srail in komnist bir devlet olmad
anlalnca yakn bir ilikiye gidildi ve 1955 ylna kadar da iyi bir dzeyde geliti.
492

Walter F. WEKER The Unseen sraellis-The Jews from Turkey in srael, Center for Jewish Community Studies
Boston 1988 s. 40
493
Ayn tarihi, ubat 1954, s.72
494
Ayn tarihi, Haziran 1954, s.96
495
Bkz. Ayn Tarihi, ubat 1956, s.153

177

V. BLM
TRKYE NN ORTA DOU POLTKASINDA YN VEREN YEN
FAKTRLER

A) NATOnun kuruluu, Orta Dounun savunulmas sorunu ve Trkiye

Savan sona erdii gnlerde, sava sonunda Dnyann bar ve gvenliini koruma
grevinin Birlemi Milletler tarafndan yrtlebilecei sanlyordu. Fakat Sovyetler Birlii ile
byk devletlerarasndaki ibirlii Sovyetler Birliinin srekli vetolar yznden ileyemez
duruma gelmiti. yle ki, 1949 yl geldiinde Sovyetler 30 kez veto hakkn kullanmt ve ortak
tedbirlerin alnmasn byk lde engellemitir. Dolaysyla, Birlemi Milletlerin yetersiz
kald ve kalaca anlalmt.
II. Dnya Savandan sonra, barn srekli klnmas iin 26 Haziran 1945de San
Franciscoda Birlemi Milletler kuruldu.

496

rgtn amac uluslar aras bar ve gvenlii

korumak, uluslar aras dosta ilikileri gelitirmek ve devletlerin d politikalarn uzlatran bir
merkez olmakt. Birlemi Milletler antlamasn hazrlayan devletler A.B.D., ngiltere, Sovyetler
Birlii ve indi. Uluslar aras bar ve gvenliin korunmas konusunda balca sorumlu olan
Gvenlik Konseyi de bu devletler veto yetkisine sahipti. Dolaysyla bu devletlerden biri
tarafndan yaplacak bir saldr nlemek mmkn deildi.
Sava sonunda Sovyetlerin niyeti yava yava belli olmaya balad. Sava sonunda toprak
kazanc olan tek lke Sovyetlerdi. 497 Sovyetler sava sonunda askerlerini terhis etmezken A.B.D
ve ngiltere ordularn terhis etmeye balamt. Bu durumda Avrupa direk bir Sovyet tehdidi
altnda kalabilirdi.
Sovyetlerin ran zerindeki basks, Yunanistan i savana karmas ve Trkiye den
toprak talepleri nedeniyle Bat Avrupa Devletleri gvenliklerini salama endiesine dtler.
496

Mehmet Gnlbol. Uluslar aras Politika, Ankara, 1978, s.500

Nato Bilgiler ve Belgeler, Brksel, 1971; Ayrca Sovyetlerin II.Dnya Savandan sonra igal ettii topraklar iin
bkz. Monro Mac Closkey, North Atlantic Treatey Organization. New York, 1966, ss.15-16
497

178

1947 Ekiminde Sovyetler Birlii sava srasnda lavedilen Komintern in yerine

Kominform u kurdu. Bu sebeple yaynlanan bildiride, Sovyet yneticileri Kominformun
balca amalarndan birinin Batl rejimlerle mcadele ve onlar yok etmek olduunu
aklamlardr. Bu szler Sovyetler Birliinin yeni toprak ilhaklar peinde olduu kansn
uyandrd ve byk bir endie uyandrd. Batl Devletlerin Sovyetler Birlii nden duyduu
endie Avrupadaki kuvvet dengesizlii yznden zamanla daha da artmtr.
1947 ylnda Birleik Amerika, Truman Doktrini ile Sovyetler Birliine kar Trkiyenin
savunmasn kuvvetlendirmek kararn vermitir. Ayn yl iinde Macaristan, Bulgaristan,
Romanya ve Polonya gibi Dou Avrupa lkelerinde komnist partiler Sovyet destei ile iktidar
ele geirerek kalc komnist dzenler haline dnmlerdir. Dier bir anlatmla demokratik
dzene son vermilerdir.
Bu rzgra direnmeye alan eklere 1948 ubatnda Sovyetlerin darbesi498 Bat y
harekete geirdi. ekoslovakya Marshall yardmna katlmak iin istekliydi. Sovyetlerin basks
sonucu Pariste yaplan toplantya ekoslovakya katlmad. Daha sonra komnistler bir darbe ile
ynetimi ele geirdi Oysa bundan nce Sovyetler, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve
Macaristan da kendilerine bal uydu ynetimler kurmutu. Sovyetler bununla Dou ve Orta
Avrupa ile birlikte Balkanlarda da hkimiyet kuruyordu ve Avrupa y dorudan tehdit ediyordu.
Sovyetlerin bu hareketine karlk ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve Lksemburg Brkselde
topland ve 17 Mart 1948de Bat Avrupa Birliini kuran anlamay imzaladlar. Buna gre bu
devletlerarasnda her trl iliki gelitirecek ve taraflardan biri Avrupa da bir silahl saldrya
urad takdirde, dierleri her trl vasta ile onun yardmna gidecekti.
Ancak bu be devletin gc, olas bir Sovyet saldrsn nlemek iin yeterli deildi. Bu
dengesizlik Birleik Amerikann katlmyla giderilebilirdi. te Kuzey Atlantik Antlamas bu
gerein grlmesi ile 4 Nisan 1949 gn imzalanmtr.
Bu anlama ilk kez Sovyetlerin Avrupadaki yaylmaclna kar alnm ciddi bir
nlemdi. Ancak sava sonras artlar gz nne alnnca bu devletlerin Sovyetlere kar koymas
olduka zordu. Bu nedenle A.B.D.nin desteine de ihtiya duyuluyordu.
1948 Martnda Berlin Krizi

499

nedeniyle A.B.D. Avrupa ile ilgilenmeye karar verdi. II.

Dnya Savandan sonra Berlin 4 igal blgesine ayrlmt. Batl devletlerin Berlindeki igal

498
499

Metin Toker, Orak ve eki Arasnda Kalanlar, Ankara, 1973, ss.351-362

M.MacCloskey, a.g.e., s.21, Armaolu, Siyasi Tarih, ss.761-762

179

blgesine Sovyetlerin Almanya daki igal blgesinden geilerek ulam yaplmakta idi. 1948
ylnda A.B.D, ngiltere ve Fransa igal blgelerini birletirdiler. Bunun zerine Sovyetler,
batllar Berlinden atmaya karar verince 1948 Martnda btn ulam yollarn kestiler. Bu
durum Sovyetlerle Batllar arasnda byk gerginlik yaratt ve A.B.D. hava kprs kurarak
Berline gnde 34 ton yiyecek tad. Bu 323 gn srd. Sovyetler, Berlinden Batl devletleri
karmaya karar vererek, Berlin in bat ile balantsn kesti. Buna karlk A.B.D ile hava
kprs kurarak Berline uygulanan ambargoyu krd. Sonunda Sovyetler Batllar Berlinden
karamayacan anlad. Ancak bu olay, Batl devletlerin Sovyetlerle ibirlii yapmann
imknsz olduu inancn yerlemesine neden oldu. Batya gre Sovyetler kuvvetten anlyordu.
A.B.D. Monroe Doktrini

500

ile Avrupa ile ittifaklara girmiyordu. Monroe Doktrini ne

gre A.B.D. Avrupa nn ilerine karmayacakt ve Avrupal devletlerde Amerikan ktasnda

smrgecilik faaliyetlerine girimeyecekti. I.Dnya Sava nda, savan dnda olmasna
karlk yine de savaa girmek zorunda kalmt. II. Dnya Savanda da durum deimemiti ve
sava A.B.D. yi de iine almt. Bu durumda yeni bir Avrupa savanda A.BD. yine savaa
katlmak zorunda kalacakt.
A.B.D. anayasasna gre A.B.D.nin bir ittifak yapmas imknszd. Bu durum
Vanderberg karar ile giderildi. Vanderberg karar AB.D.Bakanna Amerikan gvenliini
ilgilendiren ve karlkl yardma dayanan, blgesel ve dier ortak anlamalara katlma yetkisi
veriyordu. Bu 11 Haziran 1948de kabul edildi. 501 A.B.D Monroe Doktrinini terk etti. Bylelikle
A.B.D. aktif olarak dnya politikasna girmi oldu. Bat Avrupann gvenlii A.B.D. olmadan
salanamazd.

502

Bu nedenle Sovyet Rusyann bir saldrsna kar, A.B.D. nin Bat Avrupa

devletleri yannda yer alacan aklamas gerekiyordu. A.B.D. bunun zerine, Kanada ve Bat
Avrupa devletleri ile grerek 4 Nisan 1949da Kuzey Atlantik ttifaknn kurulmasna nclk
etti. Anlamay A.B.D., Kanada, ngiltere, Fransa, Danimarka, Lksemburg, Hollanda , Norve,
Portekiz, zlanda ve talya imzalad.

500

Allan Nevins-H.S. Commager, Amerika Birleik Devletleri Tarihi, stanbul, 1961, s.160, Jhon Spencer Barsett. A
Short History of the united States, New York, 1913, s.376
501
Feridun Cemal Erkin, Bat Avrupa Birlii ve NATO nun douu, Trkiye nin NATOya girii, Trkiye ve
NATO, Ankara. S.11
502
Dean Achenson, Power and Diplomacy, New York, 1962, s.40

180

Bu ittifak askeri, sosyal ve kltrel bir ittifakt.

503

Anlamann giriinde taraflar

demokrasi, kii hrriyeti ve hukuk hkimiyeti zerine kurulu ortak miraslarn ve medeniyetlerini
korumak, btn uluslar aras meselelerini bar yollarla zmek, bar ve dostlua dayanan
ilikilerini de ekonomik ibirliini artrmak niyetlerini de belirtiyorlard. Bu aklamalarla
ittifakn ekonomik ve kltrel boyutu da vurgulanmt.
NATO nun kurulmas ile Bat ve Dou Bloklar arasnda gerek bir denge kurulmu
oluyordu. Nitekim NATO kurulduktan sonra Sovyetlerin Avrupadaki yaylmacl durdu.
Trkiye ise Sovyet tehdidine kar Truman Doktrini ile A.B.D. desteini salamt. Fakat
bu karlkl bir ittifak anlamasna dayanmyordu. Trkiye gvenliini bir lde salam fakat
yeterince garantiye alamamt. Komnizm tehlikesi Trkiye yi korkutuyor ve bu nedenle
Trkiye nin Bat Birliine katlmak isteini artryordu. ngilizlerle yaplan grmelerde Bat
Birliine eklenecek bir Amerikan garantisi temini imknlar zerinde duruldu. Ancak ngilizler
bu neriyi zamansz bularak reddettiler. 504
A.B.D nin Bat Savunma Birliine katlaca belli olunca Trkiye A.B.D ile bir ittifak
anlamas yapmak istedi ama baarl olamad. NATO paktnn ilan edilmesiyle, A.B.D.nin
Trkiye konusundaki stratejisini deitirdiini ve artk Trkiye nin bamszlnn ve
btnlnn korunmasna o kadar nem verilmedii kukular balam bulunuyordu.505
Trkiye nin Washington Bykelisi F.Cemal Erkin, A.B.D. Dileri Bakan Yardmcs Robert
M.Lowet ile yapt grmede, Trkiyenin Bat Avrupa Birliine katlmas suretiyle Atlantik
Paktna aday olma Fikrini ne srd. Lowet ise , Bat Avrupa Birliinin geniletilmesi, bu
birlikteki ye devletlerin takdirine kalmtr. Diyerek konuyu kapatt. Erkin, daha sonra Dileri
Bakan Marshall ile grerek durumu anlatt, ama net bir cevap alamad.
Batl devletlerin olas bir Sovyet saldrsna kar byle bir anlama imzalamalar, uzun
yllar Rus tehdidine maruz kalan Trkiyenin de ilgisini ekmitir. Zira Trkiye 1947de
Amerikadan yardm almaktayd. Bu yardmn esasnn ise Sovyet tehdidine kar Trkiyeyi
glendirmek olduu aktr. 1947 ubatnda Avrupa ktisadi birlii Tekilatnn toplantlarna
katlmak zere Ankaradan ayrlan Dileri Bakan Necmettin SADAK, Londrada ngiliz
503

Anlamann 7.maddesi Taraflar ilerinden birine veya birkana kar Avrupada veya Kuzey Amerikada
yaplacak silahl bir tecavz telakki edilmesini n grmektedir. Byk bir tecavz vaki olduu takdirde taraflarn her
biri, Kuzey Atlantik Blgesinde gvenlii yeniden tesis ve temin iin silahl kuvvetlerin kullanlmas dahil olmak
zere lzumlu grecei hareketlere hemen girierek tecavze maruz kalm taraf ve taraflara yardm edecektir.
NATO Belgeler ve Bilgiler, s.22
504
Feridun Cemal Erkin Dilerinde 34 Yl, Ankara 1986, C.II, Ksm.1, ss.11-12
505
Erkin, a.g.m., s.19

181

Dileri Bakan Bevinle, Pariste de Fransz Dileri Bakan Schumanla grtkten sonra
yapt basn toplantlarnda, Atlantik paktnn mutlak surette tahdit edilmi bir corafi blgeye
ait gvenlik sistemi olduunu binaenaleyh Trkiye iin buna itirake hibir sebep olmadn
syledikten sonra yle demitir: Fakat Avrupada bar yalnz kta ksmnda korunmaz. Bizce
Avrupa bar birdir ve blnemez. Bu sebeple ki, biz Atlantik sahillerinin savunma sisteminin
Akdenizde de bir anlama ile imtidat ettirilmesi veya tamamlanmas imknlarn tasavvur
ediyoruz... Bu anlama, sonradan, btn siyasi imknlar tamamlannca, mnasip zamanda hsl
olabilir.506
Kuzey Atlantik Antlamasnn imzalanmas ve talya ile Cezayirin kuzey blmlerinin de
bu anlama erevesi iine alnmas, Trk basnnda tenkitlere ve tepkilere yol amtr. rnein,
11 Mart 1949 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan Atlantik paktnn Tekmlne Doru
balkl yazda yle denilmektedir: ...Bugnk artlar altnda, bir Bolevik tecavz gz nne
alnd takdirde, en mhim stratejik istikametlerden biri ve belki birincisinin, Trkiye ve
Yunanistan zerinden geerek, Akdenize inen yol olduuna phe yoktur. Batl mttefikler,
tedafi bir ittifak antlamasyla Kuzey ve Bat Avrupa taarruz istikametini kapattklar, fakat
Akdeniz yolunu ak braktklar takdirde, Sovyet Rusyann bu ak yolu tercih ve bilhassa
Trkiyeyi daha ziyade tazyik ve tehdit etmesi gayet tabiidir. Buna karlk alnacak tedbir ya
birleik Amerika, ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan ve Trkiyenin itirak edecekleri bir
Akdeniz savunma pakt vcuda getirmek yahut da... bir beyanname ile Trkiye ve Yunanistann
istiklallerini garanti etmektir...
O gnlerde Trk basnnda kan yazlardan, Trkiyenin NATO dnda kalmaktan duyduu
endielerin balca iki nokta erevesinde topland anlalmaktadr:
1-Sovyet tehdidine kar Trkiyenin nasl korunaca
2-NATO lkelerine yaplacak yardm dolaysyla Trkiyeye yaplacak yardmn azalmas
olasl.
Necmettin SADAK, Birlemi Milletler Genel Kurulunda Trk delegasyonuna bakanlk
etmek zere Nisan banda Amerikada bulunduu srada, 12 Nisanda Dileri Bakan Dean
Acheson ve ertesi gn Bakan Truman ile bu konular grmtr. Grmeler sonucunda
SADAKa Atlantik paktna benzer bir ekilde Akdeniz savunma pakt kurulmasnn Birleik

506

Ayn Tarihi, ubat 1949, s.139-140

182

Amerika tarafndan tasarlanmad, buna karlk askeri yardmn devam edecei ve Trkiyenin
toprak btnl ve siyasal bamszlnn Amerika iin ok nemli olduu anlatlmtr.
Bu arada Avrupa devletleri bir yandan Sovyetler Birlii karsnda gvenliklerini korumak iin
Birleik Amerika ile Kuzey Atlantik anlamas erevesinde savunma glerini birletirirken,
ayn zamanda sava zamanndaki kayplar telafi etmek iin kendi araklarnda birleme yoluna
gidiyorlard. Brksel anlamasnda imzas bulunan be devlet aralarna be yeni Avrupa devletini
de alarak 5 Mays 1949da Avrupa konseyini kuran anlamay imzaladlar.
NATOya, Fransa ya bal olan Cezayirin ve bunun yannda talyann da alnmas,
Trkiye nin karsna karlan snrl blge tezini rtm oluyordu. Bu durum Trk basnnda
youn eletiri ald. 507
Trkiye nin, 5 Mays 1949da kurulan askeri nitelii bulunmayan Avrupa Konseyi ne
alnmamas yeni bir honutsuzluk yaratt.

508

Zira Atatrk devrinden (daha da geri gidebiliriz)

batllama abas Avrupa devletleri ile sk ilikiler kurmak, onlardan biri olmak olarak
alglanyordu. Bu darda kal Trk siyaset ve kamuoyunda krgnlk ve znt yaratmtr.
rnein, 8 Mays 1949 tarihli Ulus gazetesindeki bir bayazda konu hakknda unlar yazlmtr:
...Tabii bulmadmz, hayret ve esefle karladmz nokta, Trkiyenin davet edilmemi
olmasdr...
Trkiyenin bu znts uzun srmemi Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 8
Austos 1949 da Strasburgda yapt toplantda, Yunanistan, zlanda ve Trkiyenin de
tekilata davet edilmesi kararlatrlmtr. Bu sebeple Necmettin SADAK T.B.M.M.de yapt
konumada, bu katl yle deerlendirmitir: ...D siyasetimizin arlk merkezi Bat
dnyasdr. ngiltere ve Fransa ile ittifakmz Amerika ile gittike artan dostluumuz ve menfaat
birliimiz, d siyasetimizin istikametini daha fazla Batya evirmitir. Avrupa Konseyi iinde
bir Avrupa devleti olarak yer almamz, bu uzun ve devaml siyasetimizin zaruri bir neticesidir...
8 Austos 1949da Avrupa Bakanlar Konseyi Trkiye yi Konsey e davet karar almas
Trkiyenin batl lke olduu eklinde yorumland. Ayn zamanda bu NATO ya girmek iin bir
de basamak eklinde yorumland.

509

Trkiyenin Avrupa Konseyine katlmas NATO dnda

kalmasndan doan znty biraz hafifletmi, ancak Sovyet tehlikesi karsnda duyduklar

507

Gnlbol, a.g.e. 225

Oral Sander, Trk-Amerikan likileri, 1947-1964 Ankara, 1975, s.65; Hseyin C.Yaln, Avrupa Birlii
Messeseleri ve Trkiye Ulus. 8 mays 1949
509
George S.Harris, Troubled Allience, Washington, 1972, s.38
508

183

endieleri azaltmamtr. Necmettin SADAK 23 Mart 1949da Romaya giderken yapt bir
konumada, iinde A.B.D., ngiltere ve Fransann da bulunaca bir Akdeniz Pakt kurulmas
arzusunu yenilemitir. Roma ziyaretinden bir ay sonra Trkiye NATOya girmek iin ilk resmi
bavurusunu yapmtr. Bu mracaat yalnzca talya tarafndan desteklenmitir.
Sovyetlerin atom bombas yapmas, A.B.D.nin elinde bulundurduu atom bombas
tekelini krd. Bu Trkiye iin yeni bir bask unsuru olabilirdi. Bu durumda Trkiye, Sovyet
tehlikesine kar Batl Devletleri Akdeniz ttifaknn gereklemesi ynnde etkilemeye alt.
talya ile Trkiye Trk-talyan dostluk, sulh ve Adli Uzlama Antlamasn 24 Mart 1950de
imzaland. Bu anlama N.Sadaka gre bir Akdeniz paktnn dorultusunda ilk admd

510

ve

bylece Trkiye NATO iin talya desteini salad.

Trkiye iin NATOya girme konusundaki engel ngiltere idi. ngiltere Orta Doudaki
karlarn korumak iin, Akdeniz Paktna Msr ve Irakn katlmasn ve komutanlnda
kendisine braklmasn istiyordu. Oysa bu paktn gerekleme ihtimali zayft. srail meselesi
yznden Arap devletlerinin pakta girmeyecekleri belli idi. Bu durumda Trkiye iin NATO ya
girmekten baka are kalmyordu. Ancak, zellikle ngiltere tarafndan kurulmak istenen ve
blgedeki ngiliz slerinin geleceini gvence altna alabilmek iin bu ittifakn iine Msr ve
Irak gibi baz Orta Dou lkelerini de almas beklenen bir Akdeniz ittifaknn, srail ile Arap
devletleri arasndaki gerginlik yznden gereklemeyecei ortadayd. nk Arap devletleri,
kendilerinin saydklar topraklar zerinde bir srail devleti kurulmasn Batl devletlerin suu
sayyorlard. Ayn zamanda sraili tanyan ilk Mslman devlet olduu iin Trkiyeye de
krgndlar. Trkiye 1947de Araplarla birlikte hareket ederek taksim planna kar km ancak,
Amerikadan yardm almaya baladktan sonra tavr deitirerek 28 Mart 1949da srail devletini
tanmtr. Bunun ertesinde ayn yln aralnda srail ile diplomatik temsilciler gnderilmitir.
1950 Temmuz aynda ise bir ticaret anlamas imzalanmtr.
Bir Akdeniz Paktnn kurulmas her eyden ok Arap devletlerinin tutumuna bal olduuna ve
Araplar da srail yznden krgnlklar nedeniyle byle bir ittifaka yanamayacaklar
dnldnden, Trkiye iin tek kar yol NATOya girmek olarak grlyordu.
Trkiye NATO ya girmek iin ilk mracaatn 11 Mays 1950de yapt. Trkiye bu
mracaatnda unlar ne srd; Arap lkelerinin srail ile sava halinde bulunmas, Dou
Akdeniz Savunma Paktnn kurulmasn imknszlatrd. 1936 ngiliz Msr anlamasnn
510

Ayn Tarihi, Mart 1950, ss.142-143

184

yerine geecek bir zm yolu bulunmadka, Msrn ngiltere ile bir savunma paktna girmesi
mmkn deildir.

511

Ancak Trkiyenin bu mracaat sonusuz kald. Trkiyenin mracaatn

yalnz talya destekledi. A.B.D. fazla srarc bir tutum taknmad. ttifakn genilemesini kendi
kamuoyuna kabul ettirmesi zor grnyordu.
Trkiyede Demokrat Parti 15 Mays 1950de iktidara gelmesine ramen Trk d politikasnda
bir deiiklik olmad. Ve NATOya girmeyi D.Pde hedeflemiti. Bu arada 25 Haziran 1950de
Kore Sava balad. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, Kuzey Kore nin Gney Koreye
saldrmasnn bar bozucu olduunu kararlat ve 27 Haziranda B.M. yelerini bar ve
gvenlii geri getirecek yardmlarda bulunmaya ard.

512

25 Temmuz 1950de D.P.Liderleri

4500 kiilik bir kuvveti Kore ye gndermeye karar verdi.513 Demokrat Parti Liderleri Koreye
asker gndermekle NATO ya girecek yolun aldna inanyorlard. 514
Bu sebeple NATOya ilk resmi bavuru 1950 Maysnda yaplm, ancak bu bavuru talyann
dnda destek grmemitir. Bu arada 14 Mays 1950 seimleriyle Trkiyede iktidar deimi ve
Demokrat Parti iktidara gelmitir.
Dileri Bakan Fuat Kprl, International New Servicede yaynlanan yazsnda .
Dnyann iki dman kampa ayrldn, bu iki cephe arasnda tarafsz bir politika izlemenin
mmkn olmadn, A.B.D nin Kore olayndan sonra Trkiye nin Yakndou bar iin
nemini daha iyi ve daha ak anlayacan mit ettiini 515 ifade etti.
Kore Sava, Bat Dnyasnn Trkiye ye kar olan tutumunun deimesine neden oldu.
516

Kore Savanda Trkiye saldrganlara kar B.M. yesi olmak iin, barseverliin vazifesini

tamamlam oluyordu. Pasif ve yalnz kalarak deil, ibirlii ile dnya bar idealini
gerekletirmeye almt. Trkiye, Kore Sava nedeniyle, II. Dnya Savanda izledii
tarafszlk politikasn terk etmi oluyordu. 517 Bir anlamda Batya kendisini affetirmi oluyordu.

511

Sander, a.g.e., s.71

Harris, a.g.e., s.39
513
Ali Halil, Atatrk D Politika ve NATO ve Trkiye, stanbul 1968, s.121, D.Pnin Koreye asker gnderme
kararn BMMden geirmedii iin eletiriye urad. Mkerrem sarol, Bilinmeyen Menderes, stanbul, 1983, C.I,
s.214; Mmtaz Soysal, D Politika ve Parlamento, Ankara 1964. ss.196-197
514
Metin Toker, Demokrasimizin smet Paa l Yllar, DPnin altn yllar, 1950-1954 Ankara s.87
515
Ayn Tarihi, Aralk 1950, s.92, Ayrca Kore Savana Trkiyenin katlmas, Trkiyenin Natoya girmesine daha
gl zemin hazrlad. G.McGhee, a.g.e, s.143
516
Trk askerinin Korede gsterdii baarnn etkisi bykt. Erkin, Dilerinde, C.II., Ksm I. S.201, Sadi
Koa, Atatrkten 12 Marta stanbul 1977, C.II ss.566-572; Ahmet Emin Yalman, Yakn tarihte Grdklerim ve
Geerdiklerim ( 1945-1970) , stanbul, C.IV, s.240
517
Jeamahn Suh, Kore Savann Trk D Politikasna Etkileri, Ankara, 1973, Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yaynlanmam Doktora Tezi, s.110
512

185

Trkiye Kore Savann getirdii gvensizlik ortam iinde 1 Austos 1950de ikinci
mracaatn yapt. Trkiye nin Yunanistanla yapt bu giriim de kabul edilmedi. Yalnz
olumlu bir gelime olarak NATO Konseyi, Akdenizin savunulmas iin gerekli planlama ilerine
Trkiye nin de katlmasna karar verdi. Trkiye ve Yunanistan bu arya mspet cevap verdi.
NATO tarafndan yelii reddeden Trkiye, Washington Bykelisi F.Cemal Erkin
yoluyla 1951 ubatnda, A.B.D.nin 1939 Trk- ngiliz- Fransz ittifakna katlarak, iki lke
arasnda bir ittifak yapmasn nerdi. Bu teklif de reddedildi. 518
Bu teklif, 1939 ittifaknn Sovyetler Birliine kar yaplmad ve iine Yunanistan
almad gereke gsterilerek reddedildi. Btn bunlar Trk basnnda NATO ya kabul
edilmeyiimizden dolay A.B.D ye kar bir krgnlk yaratt. Aslnda NATO ya Trkiyenin
alnmay Avrupal devletlerin muhalefeti yznden kaynaklanyordu.
1951 ylndan sonra A.BD. Dnyadaki gelimelerin nda politikasn deitirdi. nk
Dou Blou ve Balkanlarda silahlanma balam, Yugoslavya 1948 ylnda Kominformdan
ayrlnca Sovyet Basknna maruz kalmt. NATO ise Gne-Dou kanadnn glendirilmesini
istiyordu. Amerikan hava uzmanlar Trkiyenin ittifaka alnmasn destekliyorlard. Trkiyede
kurulacak hava sleri sayesinde Sovyetlerin sanayi ve petrol blgeleri bombalanabilirdi.
Buna karlk Danimarka, Norve ve Belika, Trkiye ve Yunanistann NATO ya
alnmasna kar kyorlard. Bu devletlere gre ittifakn genilemesi halinde, kendileri ile bir
ilgilisi bulunmayan Akdenizde bir sava kt takdirde, kendilerinin de bu savaa dahil olaca
endiesini tayorlard. Ayrca Trkiye ve Yunanistann ittifaka girmesi kendilerine yaplan
A.B.D. yardmnn azalmasna neden olacakt. Kar ktklar dier bir nokta ise Atlantik
medeniyetine sahip olan devletlerin oluturduu bir ittifak olan NATOya Trk ve Yunan
kltrnn yabanc olmasyd.
Trkiye iin dier bir sorun ngiltere idi. ngiltere Orta Dou Komutanlnn kurulmasn
istiyordu. Oysa A.B.D., Trkiyede stratejik bir hava ss kurulmasndan yanayd. ngiltere ise
ngiliz Orta Dou Kumandanlna bal ayr bir Orta Dou Kumandanl kurulmas taraftar idi.
Bu kumandanla Msra da dahil ediyordu. Ancak Msr bu teklife yanamaynca ngilizlerin
itiraz da azald. 519

518
519

Harris, a.g.e., s.42; Erkin, a.g.e., s.212

Orta Dou Komutanl hakknda geni bilgi iin b.kz. G.Mc Ghee a.g.e., ss.240-259

186

ngiltere daha sonra 18 Temmuz 1951de ngiliz Dileri Bakan Morrison ngiliz
Hkmeti Trkiye ve Yunanistan n Atlantik paktna alnmas meselesini dikkatle ve btn
mulyle inceledikten sonra, bu meselenin en mkemmel hal suretinin Trkiye ve
Yunanistann pakta alnmasna karar vermitir. Ayn zamanda ngiliz Hkmeti Trkiye nin
Orta Dounun savunulmasnda kendine den rol oynamas zerinde srarla durmaktadr.

520

eklindeki szlerinden de anlald gibi gr deitirdi. Dileri Bakan Fuat Kprl, 20

Temmuz 1951de TBMMde yapt konumada u noktaya da iaret etmek isterim ki Orta
ark mdafaasnn gerek stratejik, gerek ekonomik bakmdan Avrupann korunmas iin zaruri
bulunduuna kaniiz. Bu itibarla, Trkiye Atlantik paktna iltihak edince, Orta arkta bize deni
messir bir surette ifa ve gerekli tedbirleri mtereken ittihaz iin ilgililere derhal mzakereye
girmeye amade olacaktr. 521 diyerek ngilizlerin itirazlarnn da ortadan kalkmasn salad.
1620 Eyll 1951de Ottowada toplanan NATO Bakanlar Konseyi, Trkiye ve Yunanistan n
NATO ya ye olarak arlmalarna karar verdi.

522

Bu teklifi birok itirazla karlamtr.

Danimarka, Norve ve Belika kendilerine yaplan yardmn kesileceinden endie ile ve

Yunanistan ve Trkiyenin Atlantik uygarlna yabanc olduunu savunmutur. En byk itiraz
ise ngiltereden gelmitir. Bu itiraz zellikle Orta Dounun savunulmas konusundaki deiik
grlerden ortaya kmtr. A.B.D., NATOnun gneydou kanadnn zayflndan endie
ederken, ngilizler, NATOnun Kafkaslara kadar uzanmasndan endie duyuyorlard. Trkiye ve
Yunanistann dorudan doruya Avrupa yerine, Orta Dounun savunulmas plan iine alnmas
gerektiini ileri srmtr. Fransa da bu gr desteklemitir. A.B.D.nin bu teklifini
memnunlukla karlayan tek devlet yine talya olmutur.
Bundan sonra A.B.D, ngiliz ve Fransz Genel Kurmay Bakanlar Trkiye ye gelerek,
Trkiye ve Yunanistan NATOya balayacak anlamalar yaplmadan bu devletlerin NATO
iinde entegre edilmesi ile ilgili grmelere baladlar. Grmeler sonunda Trkiye ve
Yunanistann bir an evvel ittifaka girmeleri ve Orta Dou Komutanl kurulmas konusunda 15
Ekimde gr birliine varld akland;
1-Trkiye ve Yunanistann Atlantik Paktna girmeleri ileminin biran evvel tekml ettirilmesi
lazmdr. Atlantik Pakt Daimi Grubu ile imdiden temasa gemek ve Trkiyenin pakta iltihak

520

Mehmet Gnlbol- Haluk lman, Trk D Politikasnn Yirmi yl 1945-1965 S.B.F.D., C.XXI., No.1 Mart
1966 s.159; Trkaya Atav, Amerika NATO ve Trkiye, Ankara, 1969, s.209
521
Ayn Tarihi, Temmuz 1951, s.94
522
Harris, a.g.e., s.43

187

tahakkuk ettikten sonra paktn Askeri Temsilciler Komitesinde temelli ye olarak kalmak zere,
Washingtona bir Trk generali gnderilecektir.
2- Orta Douyu hedef tutan bir tecavz hareketini bertaraf etmek ve bu blgenin sulh ve
emniyetini

korumak

umumi

menfaat

iktizasndandr.

Bu

maksatla

bir

Orta

Dou

kumandanlnn tesisi lzumlu grlmtr. Esasen byle bir kumandanln kurulmasndaki

faideyi, prensip itibariyle hkmetimiz (Trk Hkmeti) daha evvel teslim etmi ve bu grn
ilgili devletlere bildirmi bulunmaktadr.
Ayn gn Kuzey Atlantik Antlamasnn ilk biimini deitiren protokol ye devletler tarafndan
Londradaki NATO merkezinde onaylannca, ye devletlerin silahl bir saldr karsnda
birbirlerine yardmla ykml olduklar alan Trkiye ve Yunanistan da iine alacak ekilde
deitirecekti.
Ancak, Ottowa toplantsnda alnan karar ve sonraki grmelere ramen Trkiyenin NATOya
katlma sorunu bir sre zlememitir. Bunun balca iki nedeni vard:
1-Trkiye ve Yunanistann NATOya katldklar zaman hangi kumandanlk iine alnacaklar
sorunu Londra ve Ankara arasnda anlamazla yol amtr. ngiltere bu iki devletin NATO
iinde kurulacak Orta Dou Kumandanl yetkisi altna braklmasn isterken, Trkiye Orta
Dou Kumandanlnn NATOdan bamszln kabule yanamamtr.
2-kinci neden ise, Msr Hkmetinin Orta Dou Kumandanl konusundaki tutumudur.
ngiltere, bu kumandanln emri dndaki kuvvetlerini Msrdan ekeceini bildirmitir. Bunun
yan sra, Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Afrika Birliinin de Orta Dou Kumandanlna
katlmalar konusunda prensip anlamasna varldn da bildirmitir. Bu tasarnn esaslarndan
srail ve Orta Doudaki dier devletler de haberdar edilmiler ve kendilerine ilerde istedikleri
takdirde bu kumandanla katlabilecekleri bildirilmitir. Tasar beklenildii gibi Msr tarafndan
reddedilmitir.
Msrn bu tutumu zerine Orta Dou Kumandanl tasars da suya dm oluyordu. Trkiye
ve Yunan kuvvetlerinin balanaca kumandanlk sorunu 1952 yl balarnda da zlm
deildi. Kuzey Atlantik Konseyinin 1952 ubatnda yapt toplantdan nce, bu konuda
gr ortaya atlmtr:
1-Trkiye ve Yunanistan Balkan Kumandanl ad altnda ayr bir yeni kumandanlk iinde
NATOya balanmaldr.
2-Bu iki devlet Gney Avrupa Kuvvetleri Kumandanlna balanmaldr.

188

3-Bir Orta Dou Kumandanl kurulmal ve buna Trk ve Yunan kuvvetlerinin yan sra,
yalnzca Birleik Amerika ile ngiliz dominyonlarnn kuvvetleri deil, ayn zamanda katlmak
isteyen Orta Dou devletlerinin kuvvetleri de balanmaldr.
Sonu olarak Trkiye 18 ubat 1952de NATOya resmen girmi ve Kuzey Atlantik Konseyinin
2025 ubat 1952de yapt Lizbon toplantsna tam ye olarak katlmtr. Toplant sonunda
yaynlanan nihai teblide Trk ve Yunan kuvvetlerinin balanacaklar kumandanlk konusunda
tam bir gr birliine varlamad yle ifade edilmitir: Konsey, Trkiye ve Yunanistann
Kuzey Atlantik Tekilatna tahsis ettikleri kara ve hava kuvvetlerinin Mttefik Kuvvetler Avrupa
Yksek Kumandanl emrine verilmesine ve bunlarn Gney Avrupa harekt sahas
bakumandanlna tabi olmalarna karar vermitir. Trkiye ve Yunanistann deniz kuvvetleri
imdilik kendi Genelkurmay Bakanlklarnn emri altnda kalacaktr; bu kuvvetler Akdenizdeki
dier btn deniz kuvvetleriyle sk bir ibirlii halinde hareket edeceklerdir.
Trkiye NATOya girdikten sonra, btn gvenliini ortak savunma sloganyla bu rgt iinde
yaplan ibirliine balad gibi, Birleik Amerika ile ok yaygn

ikili anlamalar a da

kurulmutur. Bu suretle Trkiye gvenlii ile ilgili problemini halletmi oldu. 523
Trkiye, NATO ya girerek tarafszlk politikasn terk etmi oldu. Bylelikle Trkiye
Bat ttifak iinde Bat yanls bir politika izlemeye balad. Bat ittifak iinde yer alan Trkiye,
doal olarak Araplardan uzaklayordu. Arap devletleri ile Trkiye nin d politika ncelikleri
ok farklyd. Araplar nezdinde Trkiye , batya adapte olmu ve kuku duyulacak bir devlet
konumundayd. Bu durumda Araplarla Trkiye nin ayn safta olmas olduka zor grnyordu.

523

McCloskey, a.g.e., s.23, NATO Belgeler s.32

189

B) Trkiyede ok Partili Hayata Gei

Trkiye de Cumhuriyet ilan edildikten sonra, 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
kuruldu. 524 Bu parti 1925 eyh Sait isyannn kmas ve isyana baz yneticilerinin katlmas ile
suland iin kapatld. Dier bir deney Mustafa Kemal in istei zerine kurulan Serbest Frka
dr.

525

Bu parti de btn toplumsal muhalefeti en kza zamanda bnyesinde toplad ve rejim

iin tehlike arz ettii iin genel Bakan Fethi Bey tarafndan fes edildi. Bylelikle Atatrk
dneminde yaanan ok partili hayatn mr ksa srd. Bu giriimler baarszlkla sonuland.
1930lardan sonra uygulamaya konulan devletilik ilkesi hem ekonomik hem de sosyal
hayatta kendisini tam anlam ile hissettirdi. Trkiyenin tek parti ynetimi salamlatrld.
Brokrasi ve parti birletirildi. Bu rejimin teorisi 1932 ylnda kan Kadro Dergisi tarafndan
ortaya kondu. 526 Devlet her ite mdahale eder bir pozisyondayd.
Trkiyede Cumhuriyet kurulduktan sonra radikal deiiklikler ynnde admlar atlmt.
527

Btn bunlar Trkiyede Bat tipi bir toplum yaratmaya ynelik admlard. Trkiye yi

muasr medeniyet seviyesine karma amalanyordu. Bu inklaplarn baaryla yaplmas iin

muhalefetin susturulmas gerekiyordu. politikada da muhalefetin gc krldktan sonra
Trkiye, bu ynde gerekli admlar att, ancak 1930 ylna gelindiinde 1929 dnya ekonomik
krizinin Trkiye deki etkileri de grlmeye baland. Yeterli sermaye birikimine sahip olamayan
Trkiye bu krizi ekonomide devleti uygulama ile amaya alt. Uygulanan bu politika buna
paralel olarak siyasette de tek parti ynetimini zorunlu kld. Avrupadaki konjktr de buna
uygundu. 528
II. Dnya Sava demokrasilerle totaliter rejimler arasnda bir sava olarak nitelendirildi.
Roosvelt, II.Dnya Savan demokrasilerin Totaliter saldrlara kar mdafas olarak

524

Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi nin Kurulmas ( 1923-1931), Ankara, 1981, ss.100146
525
Geni bilgi iin bkz. Devirde Bir Adam, stanbul, ss.380-438 Samet Aaolu, Serbest Frka Hatralar,
stanbul, s.1-29
526
T.F. Ertan, a.g.e., ss.123-124
527
Bkz. Emre Kongar; Trkiye nin toplumsal Yaps, Akara, 1989, ss.136-150, Joseph S. Szyliowicz, Elites and
Modernization in Turkey , Political Elites and Political Development in the Middle East, Cambridge, 1975, 1975,
ss.33-40; Suna Kili, Atatrk Devrimleri, Ankara, s.278-281
528
William M.Hale, Devletiliin Deerlendirilmesi, kaynaklar ve Amalar, Bildiriler ve Tartmalar, Ankara,
1984, ss.694-697; Mehmet zay; Turkey in Crisis; Some Contradictions in the Kemalist Development Strategy,
IJOMES, January 1983, No.1, s.52

190

yorumlamtr.

529

Amerikan Bakan Woodrow Wilson, ilk kez demokrasi prensibini d

politikaya getiren kiiydi.

530

Buna gre yeni devletlerin tannmasnda, yeni kurulan devletler .

serbest seimlerle demokratik yasalar karma ynnde adm atmazsa, A.B.D. bu devletleri
tanmayacakt. 531
I.Dnya Savanda Wilson, A.B.D nin tarafszln ilan etti. Nisan 1917de A.B.D.
ngiltere ve Fransa yannda savaa girdii zaman, Wilson demokrasinin gvenlii gerekesiyle
savaa girdi. Yalnzca demokratik milletlerin ibirlii ile bar muhafaza edilebilirdi. 1918
Aralnda, Wilson, Paris Bar Konferansna gittii zaman, Milletler Cemiyeti sisteminin zn
ortaya koyarak 8 Ocak 1918de on drt prensibini aklad. Fakat ngiltere ve Fransa Wilson
prensiplerinden bazlarn doru bularak Milletler cemiyetini kurdular.
Bir ok Avrupa lkesi yeni anayasalar kabul ederek demokratik hkmet kurdu. Fakat
1930lara doru bu lkeler, Almanya ve ekoslovakya totaliter rejimler altnda yaamaya
baladlar.
1922de Mussolini talyada, 1933de Hitler Almanyada iktidara geldi. 1931 ylnda
Japonya Manurya y igal etti. Sovyetler Birlii dnya proleter devrimini zlyordu. 1937de
ise Almanya, talya ve Japonya dnya barn tehdit ediyorlard. Bu dnemde totaliter rejimler
demokrasi iin bir tehdit oluturmaya balad. Ancak demokratik lkeler baarl nlemler
alamad. Bakan Roosvelt ile Churchill, Austos 1941de btn lkeler kendi hkmetlerini
semce hakkna sahip olma konusunda anlatlar. Bu devletler sava sonras demokratik ideolojiyi
hakim klmak istiyorlard. 532
II.Dnya

Sava

demokrasilerle

totaliter

rejimler

aras

bir

mcadele

olarak

grldnden, sava sonundaki gelimeler dnyann politik yapsn etkiledi. te Trkiye sava
sonunda, uluslar aras camiadan kopmamak iin, Almanya teslim olmadan bir gn nce sava
ilan ederek Birlemi Milletler kurucu yelii hakkn kazand.
Savan Almanya aleyhine sonulanmas zerine Trkiye zor durumda kald. Sava
sonunda Trkiye tarafsz kalmt ama Alman gemilerinin Boazlardan gemesine gz yumduu

529

J.S. Gibson, a.g.e. , s.57

Wilson, Biz demokrasi iin savayoruz, J.S. Gibson, a.g.e., s.55
531
II. Dnya Sava srasnda Churchill ve Roosveltin 14 Austos 1941de aldklar kararlardan biri de her halkn
kendi ynetim biimini seme hakkna sayl olduuydu. Bu grmenin ardndan yaynlanan ortak bildiri Atlantik
Szlemesi olarak bilinir. Bkz. Thomas G.Peterson- J.Garry Clifford-Kenneth J.Hogan, American Foreign Policy A
History/ Sihce 1900, U.S.A., 1983 ss.374-375
532
J.S.Gibson, a.g.e, s.58

530

191

iin sulanyordu.

533

Bu durumda Trkiye Bat dnyasnda itibarn kaybetmi ve yalnz bir

konumdayd. Her ne kadar nn, Trkiye yi kinci Dnya Savana sokmayarak, lkenin ac
ekmesini nlediyse de sava sonu Trkiye iin iyi deildi.
Oysa Trkiye Sava sonunda Bat dnyasna katlmak istiyordu. Mevcut siyasi yaps ile
bu mmkn grnmyordu. Trkiye yol ayrmndayd ; ya tek partili sisteme devam edecek ya
da Atatrk inklaplarnn son aamas olan ok partili sisteme geecekti.
politikada ise bir takm deiikliklerin yaplmasna ihtiya duyuluyordu. 1930lardan
sonra uygulanan ekonomik model refah salayamad. Devlet ekonomik hayatn her alannda
vard. Ziraatten madencilie, alkol ve sigara retimine kadar el atmt. Trk devletilii salam
oturmu bir teoriden ziyade olaylarn zoru ile ortaya kan pratik bir uygulama idi. Trk
devletilii bir bakma devlet kapitalizmi idi. Devlet elindeki iktidar sermaye biriktirmek iin
kullanyordu. Siyasi kayglar toplumsal ve ekonomik ihtiyalardan nce geliyordu. Halk ar
vergiler dyordu.
1939 ylndan sonra ithal mallar azald. Trkiye, sava girmediyse de ordu seferber edildi
ve byk miktarda orduya kaynak aktarld. Bu durum lke ekonomisi iin byk ykt.
Ordunun ve halkn artan mal talebini karlayabilmek iin devlet retimi arttrmak zorundayd.
Fakat cretler dk olduu iin ii bulmak zordu. Bunun zerine 1940 ylnda Milli Koruma
Kanunu ile bir ksm halkla i mkellefiyeti getirildi. Bu kanuna gre, snai messeselere ve
madenlere. retim kapasitesinin dmemesi ve faaliyetin durmamas iin ii ve ehliyetli
personel salanmas emir ediliyordu. Bu amala, vatandalara cret karlnda i mkellefiyeti
yklenebilecekti. iler ve teknik personel makul bir sebep olmadan ilerini terk etmeyeceklerdi.
Sava srasnda yeni zenginler tremiti. Bunlar iin Varlk Vergisi 1942 ylnda kabul
edildi. Gayri meru yollardan kazanlm ve gelirlerden yeni bir vergi alnarak askeri ihtiyalar
karlamak yoluna gidildi. Bylece ekonomik sknt eken dar gelirli kimseleri manen tatmin
etme hedeflendi.

534

Ancak gayri Mslimler Trklerden ok daha vergi dedi. Bu kanun olduka

da tepki toplad.

533

II. Dnya Savanda Trkiye, Alman gemilerine Boazlardan gei izni vermiti. D.Avcolu, a.g.e., s.1517;
Mehmet Ali Aybar, TP ( Trkiye i partisi) Tarihi, C., s.26
534
Karpat, a.g.e., s.105; 11 Kasm 1942de karlan Varlk Vergisi gayrimslimlerden alnd. Geni bilgi iin bkz.
Edward C.Clark The Turksh Varlk Vergisi reconsidered; MES, May 1972, Vol.8, No.2; S.205

192

Sava yllarnda alnan eitli toplumsal, siyasi ve ekonomik tedbirler, lkede genel bir
honutsuzluk yaratmt. Bu nedenle bu honutsuzluu iyi kanalize etmek gerekiyordu.

535

Sava

sonunda Trkiye nin menfaatleri Batdayd. Trkiye, Bat toplumunun bir yesi olmak
istiyordu. Trkiye zaten 1945de Birlemi Milletler Anayasasn kabul etmekle, bu anayasaya
uygun demokratik prensipleri hayata geirmeye sz vermi oluyordu. San Fransisco da
Konferansa katlan Trk delegesi, Trkiye de her trl demokratik cereyanlarn gelimesine
msaade edileceini syledi. 536 19 mays 1945de de Cumhurbakan smet nn , Cumhuriyet
rejiminde meydana gelmi bulunan siyasi sistemle halk hkmeti eklinin her cephesiyle her
bakmdan gelieceini ve harbin zorunlu kld artlar ortadan kalktka memleketin siyasi ve
kltrel hayatnda demokrasi prensiplerinin gittike daha fazla yer tutacan tekrarlad. 537
Gelimelerden memnun olmadklar iin Cumhuriyet Halk partisinden ayrlan drt
milletvekili, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan 7 Ocak 1946da
Demokrat Partiyi kurdular. Bylelikle Trkiyede ok partili hayata geilmi oluyordu. 18
Temmuz 1945de Milli Kalknma Partisi kuruldu. Ancak Trk Siyasal hayatnda bir etkisi
olmad.
Trkiye de II. Dnya Savandan sonra ok partili hayata gei genelde d etkenlere
bal olarak ele alnd. Trkiye ok partili hayata geerek demokratik lkeler arasnda yerini
almaya bylelikle hak kazanyordu.
Trkiyenin ok partili sisteme gemesi ve Bat ittifakna katlmas Batl bir lke
olduunun bir gstergesiydi.
Demokrat Parti, kinci Dnya Sava sonunda demokratik ilkeler nda yeni bir uluslar
aras sistem kurulma srecinde hkmete geldi. Batdan esen demokrasi rzgarlarnn, i
gelimelerle beraber, onun iktidar yryne katkda bulunduunu da syleyebiliriz.538
Amerikanclk, Demokrat Partinin ilk yllarnda, zellikle 1958lere kadar had safhada idi. Bu
bamllk ve beraberlik, zamanla Menderesi bile rahatsz etmi olacak ki, Sovyetlerle denge
politikas gelitirmeye alt. Ancak 27 Mays darbesi bu politikann sonunu grmemizi
engellemitir.
535

Ahmet yeil, Trkiyede ok partili hayata gei, Ankara 1988, s.19

Ayn tarihi, Mays 1945, s.633; Sava sonras dnemde demokrasi sradan kiiler iin ok poplerdi. Bir feti
ti. Feroz Ahmad, Politics and slam in Modern Turkey, MES, January 1991, vol.27, No.1 S.8
537
Ayn Tarih, Mays 1945, ss.52-53, .Keyder; a.g.e., s.95; Karpat a.g.e , s.126
538
Erol, Mtercimler -ke, Mim Kemal, Dler ve Entrikalar, Demokrat Parti Dnemi Trk D Politikas, stanbul,
2004, s.415
536

193

C) Arap Milliyetiliinin Uyan ve Trkiye

Fransz ihtilalinin getirdii milliyetilik fikri Mslman toplumlar 19.yzyl balarnda
etkiledi. Bu fikrin ncs olan Msrl Rafi al-Tantawi tarafndan ilk kez 1838 ylnda vatan fikri
ilendi ve Firavunlarn Tarihi yabanc dilden Arapaya tercme edildi. Msr n gemi tarihini
ven bu ifadeler slam dnyasnda yeni bir olayd.

539

Butrus el Bustani de Arap kltrnn

canlanmasnda nemli bir rol oynayan Lbnanl bir Hristiyand. 540

Araplar gemite byk imparatorluklar kurmutu ve Arapa yaygn bir ekilde
kullanlyordu. Kahire, am, Badat ve Beyrut Arap entelektel hayatn youn olduu
merkezlerdi. Bu topraklar Osmanl idaresi altna girdikten sonra da Arapa konuulmaya devam
etmiti.
Btn bunlarla birlikte Arap milliyetilii farkl ortamlarda geliti. Msrda 1882de
Arabi Paa komutasnda ngilizlere kar ayaklanmas, Msr Milliyetiliine nclk ederken,
Suriye kaynakl milliyetilik ise 1916dan sonra Osmanl topraklarndan ayrlp bamsz ve
byk bir Arap devleti kurma idealiyle dodu. 541
I.Dnya Savanda Araplarn byk devlet olma d gereklemedii gibi Lbnan ve
rdn gibi kk devletlerde kurulmutu. Yahudilerin Filistine g ise ayr bir problemdi. Bu
nedenle daha sonra Filistin konusu Arap davasnn odak noktas haline geldi.
Mandater ynetimde bulunan Arap devletlerindeki idareciler, smrgeci devletlerle iyi
ilikiler kurarken, halk ise bu ynetimlere kzyordu. Filistin konusunda ise tamamen Avrupal
devletler sulanyordu. Bu da Bat dmanln arttryordu. Suriye de ise Hatay sorunu
nedeniyle artan bir ekilde Trk Dmanl vard. Suriyelilere gre Hatay 1939a kadar Suriye
snrlar iindeydi. Fransz manda hkmeti Trkiye yi mttefikler tarafna ekmek iin Hatay
Trkiye ye brakmaya mecbur kaldna inanyorlard.
Her senenin 20 Aralk gn, Suriyedeki Baas partisi, bu olay knayan bir beyanname
hazrlar ve bu blgenin iadesini ister. Baas partisi bu konudaki tahriklerine hibir zaman ara

539

Bernard Lewis, The Middle East and West, London, 1964, ss.76-77; Orta Dou Arap milliyetiliini anlatan eser
iin bkz. Ed. Kemal H.Karpat, Political and Social Thought in the Comtemporary Middle East, New York, 1970
540
O. Klkaya, a.g.e., s.38
541
Zafer Tark Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1988, C.I., ss.599-605

194

vermemitir. zellikle btn Arap Birlii yelerinin , Trkiye ile diplomatik ilikilerini Hatay
iade edinceye kadar bozmay gaye edinmesidir. 542
II. Dnya Savandan sonra Arap devletleri tamamen bamszlklarn kazandlar. Msr,
Suriye, rak, rdn gibi lkeler Bat devletlerinin egemenlii altndayd ve bu lkeler kurtulu
mcadelelerini Bat emperyalizmine kar yaptlar. Bu lkeler monari altnda yneticilerse de,
uygulanan rejim diktatrlkt. Hem ekonomik zorluklar hem de Filistin konusunda karlalan
yenilgi, bu lkelerde derin bir kompleks yaratt.
Birlemi Milletler de Filistin konusu Araplar aleyhine zmlenince, bu kez Araplar,
Filistin sorununun zm yeri Birlemi Milletler deil, Filistin olduunu savunmaya baladlar.
Araplara gre Birlemi Milletler Batnn bir aracyd ve adaletle davranmas beklenemezdi. 543
II.Dnya Savandan sonra, Arap Milliyetiliini kamlayan olay, 1948de Araplarn
sraile yenilgisidir. Bu olay Arap milliyetiliini militan bir biime sokarken, Orta Douda
iddetli bir Bat aleyhtar bir kampanyay balatt.
Filistin yenilgisi Arap lkelerinde siyasal deiikliklere neden oldu. Msrda Hr
subaylar darbesi, Suriye de 1955de bir hkmet darbesi oldu. Irakta Kral devrildi. Lbnanda
rejim deiti. Ar Arap milliyetilii Arap dnyasnda ok etkili idi.
1950lerden sonra srail devleti bir gerek olarak nlerine knca, Bat Dmanl daha
da artt ve Pan-Arap dleri kamland. Bunda Arap lkelerinde bulunan petrolnde etkisi vard.
544

Bu nedenle Arap topraklar Bat lkelerinin son derece nem verdikleri stratejik bir blge

oldu. Arap lkelerindeki yneticiler Batl smrgeci devletlerle iyi ilikiler kurarken, yerli halk
bu duruma kar artan bi ekilde dmanlk besliyordu. 1950lerden sonra Bat dmanl
olduka geliti. Bu durum Bat iin bir tehdit oluturdu.
Araplar Farkl devletlere blnd fakat, genel anlamda bir Araplk bilinci devam etti.
Ancak ynetim biimleri ve sahip olduklar doal zenginlikler, Araplarn bir araya gelmesini
nleyen temel faktrler oldu.
Souk savan balamas ile birlikte, zellikle Kore Savandan sonra, dnyada balayan
bloklamalar Arap Dnyasn da etkiledi. Arap devletlerini Bat Blouna alma giriimleri yapld.

542

Kamel Abu Jaber, Arap Baas sosyalist Partisi. Ankara, 1970, s.31
K.Abu Jaber, a.g.e., s.35
544
Jules Davdis, America and the World of Our Time U.S. Diplomacy in the Twentieth Century, New York, 1970,
s.506
543

195

Bat iin hayati nem tayan petroln yan sra Svey Kanalnn da Arap topraklarnda
bulunmas blgenin Sovyetlerin etkisine girmemesi iin Bat nn tedbirler almasna neden oldu.
Petrol konusunda Batllar ilk tepkilerini randa gsterdi. randa iktidarda bulunan
Mussadk, 1951 ylnda ngiliz irketinde olan ran petrollerini milliletiren Mussadk,
komnistlerle ibirlii yaparak Bat karsnda g kazand. Ancak 1953 Austosunda ordunun
Mussadk devirmesi sonunda ah tekrar tahtna dnd.

545

ran petrollerinin iletilmesi de

Amerikan ve ngiliz irketlerine verildi. Bu olay Orta Dou petrolleri iin de bir gz da oldu.
Orta Douda dier bir olayda srail in kurulmasndan sonra 1949da yaplan mtarekeye
ramen Arap devletleri ile srail arasnda srekli atmalardr. 1951 Martnda Suriye-srail
atmas, 1953 ylnda ise srail-Suriye ve rdnle bir atmas ve 1954 ylnda tekrar srail ve
rdn arasnda atma kt 546 Ayrca 1955 ylnda ise Msrla srail in atmasn gryoruz.
II.Dnya Savandan sonra, Trkiye ; Bat blounda yer almak iin demokratik sisteme
gemi ve A.B.D. yardmn salamt. Trkiye, Bat ile ilikileri gelitike Bat ile uyumlu bir
politika uygulad. Bunun ilk rnei srail in tannmas idi. Trkiye nin sraili tanmas yalnzca
Bat ile uyum politikasn erevesinde ele almak tam salkl yaklam deildir. Bu sre Trkiye
nin Batllamasnn bir sonucuydu.
Trkiyenin sraille diplomatik iliki kurmas, Araplarn tepkisini ekti. Araplar arasnda
var olan Trkiye aleyhindeki nyarglara imdi srail olgusu da eklenmi oldu. Trkiye, bu
dnemde Araplarn sraile duyduu tepkiyi tam olarak yerine oturtamad. Trkiye iin ncelikli
mesele komnist yaylmacl nlemekti. Araplar iin Yahudileri Filistinden atmak ve srail
devletini ortadan kaldrmak asl mesele idi.
1950-1955 arasnda Arap milliyetilii srail e mcadele iinde geliti. Trkiye bu
dnemde Orta Douda aktif bir politika izlemedii iin Arap tepkisini fazlaca ekmedi. Badat
pakt dolaysyla aktif olarak Trkiye Orta Dou ile ilgilenmeye balaynca Arap dnyasnda
liderlik rekabeti ile kar karya kald. Bu adan Trkiye, Orta Doudaki gelimeleri iyi
deerlendiremedi. Araplar arasndaki bat emperyalizmine kar duyulan dmanl yeterince iyi
tespit edememiti.
Btn bunlar Araplar da milliyetilik duygularn kamlad. Savan kaybedili nedeni
olarak iyi silahlara sahip olamama ve Bat gsterildi. Arap milliyetiliinin militan ekle dnmesi
545

ah Mays 1953te tahtndan feragat etmiti. J.C.Hurewitz, Orta Dou siyaseti, Askeri Boyutlar, Ankara 1980,
ss.289-290
546
Arap- Yahudi atmalar iin bkz. Armaolu, a.g.e., s.132

196

iin uygun ortamlar dodu. Filistin konusu ise Arap dnyasnn liderliini ispat etme alan olarak
grld. Filistin, Arap Milliyetiliinin temel gstergesi konumuna geldi.

197

VI.BLM
TRKYE , BADAT PAKTI VE SRAL
A) Badat Pakt
Trkiye NATOya 18 ubat 1952de resmen alndktan sonra d politikasnda da yeni bir
dneme de girmi oluyordu. Nitekim,1951 sonbaharnda NATOya girmesi kesinletikten sonra
bir yandan ngiltereye verdii sz gereince Orta Dou ile de ilgilenmeye balamtr. ngiltere,
Trkiyeyi her eyden nce bir Orta Dou savunma dzenine sokmak istedii iin, bu devletin
NATOya alnmasna son ana kadar itiraz etmiti. Birleik Amerika ngiltereyi bu itirazndan
vazgemeye zorlam ve Ankarann da ileride Orta Dounun savunulmas konusunda aktif rol
oynamak szn vermesi zerine Trkiye NATOya alnmtr. Hi kukusuz bu tutumda
Sovyetlerin Koredeki davranlarnn Orta Douda da tekrarlanabilecei endiesi vard.
Trkiye nin NATO ya girmesinden sonra, A.B.D. ile iyi ilikilerini gelitirdi ve buna
bal olarak da d politikasn Bat ile uyum iinde yrtt. Trkiye Bat savunmasn
glendirmek iin blgesel paktlara giriti.
1950lerden sonra Balkanlarda Yugoslavyann Sovyetlerle aras ald.

547

Bu durumda

Yugoslavya, Sovyet tehdidi altnda altna giriyordu. A.B.. Yugoslavya nn gvenliini

salamaya alt. Bunun iin de en iyi forml olarak Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya
arasnda kurulacak bir pakt gsterildi. Yugoslavya, 1948 ylnda Rusya ile bozumu ve
Amerikan yardm almaya balamt. Ayn zamanda Trieste yznden talya ile de aras aktr.
548

5 Eyll 1952de balayan grmeler 23 ubat 1953 de Ankarada sonuland. Trkiye

Dileri Bakan F.Kprl, Yunanistan Dileri Bakan Stefanopolos ve Yugoslavya Dileri
Bakan Koca Popovi arasnda dostluk ve ibirlii anlamas imzaland.

549

buna gre devlet

dostluk ve ibirlii anlamasn B.M. anlamasnn 51.maddesine gre imzaladklar ve bu

kurulua bal olduklarn bildirdiler. Anlamaya gre devlet ortak karlaryla ilgili konularda
birbirlerine danacaklard.

547

Doan Aycolu, Milli Kurtulu Tarihi, stanbul, 1974, C.III, s.1441

Fren Vali, Bridge across the Bosporus the Foreign Policy of Turkey, Baltimore, 1971, s.200
549
Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1987, ss.238-239
548

198

Daha sonra bu anlamay ittifak anlamasna evirmek iin grmeler balad. Yaplan
grmeler sonunda, ttifak metni NATO konseyince onaylandktan sonra devletin dileri
Bakan tarafndan 6 austos 1954 ylnda Yugoslavya nn Bled ehrinde imzaland.
Bu anlamayla Yugoslavya dolayl olarak NATO gvenlik sistemi iine alnd. Bylelikle
Bat Avrupa gvenlik zincirinin son halkas tamamlanm oldu. Ancak Trkiye ile Yunanistan
arasnda kan Kbrs sorunu nedeniyle Balkan ittifaknn mr son derece ksa oldu. Arkasndan
Sovyetler Birlii nde Stalin lnce yerine geer Kruev, Yugoslavya ile ilikilerini dzeltme
yoluna gitti ve Yugoslavya balantsz bir politika izlemeye balad.
Trkiye ise bu tarihlerde Orta Douda aktif bir politika izlemeye balad. Demokrat
Parti nin iktidara gelmesi ile Orta Dou lkeleri ile daha ok ilgilenmeye balad. Dileri
Bakan F.Kprl, kendilerinden nce tutulan kaytsz politikay onaylamadn, kendilerinden
nce tutulan yanl yolu dzeltmek amacnda olduunu, Ankaradaki Arap Devletlerinin
temsilcileri ile yapt ilk grmelerde belirtmiti.550
Trkiye 1954 Austosunda Balkan ttifakn gerekletirir gerekletirmez, Orta Douda
da bir savunma ittifak kurmak iin harekete geti. Aslnda 1951 ylnda da Orta Dou Savunma
Projesi ortaya atlm ancak Msrn kabul etmemesi nedeniyle bir sonuca ulalamamt.
A.B.D. Sovyetleri bir embere almak iin savunma anlamalarna ynelmiti. Gney
Dou Asya da SEATO ( Gney Dou Asya Anlamas Tekilat) kurulmutu. SEATOnun
kurulmas ile Uzakdou sorunu zlmt. Boluk Orta Dou idi. 551
Orta Douda bir paktn kuruluuna nclk edebilecek en uygun devlet Trkiye idi.
Trkiye, A.B.D.nin askeri ve ekonomik yardmn almakta ve ayn zamanda Bat ittifaknn bir
yesi durumunda olan lkeydi. Byle bir pakt ile Orta Dou da komnizme set ekilecek ve
petrol kaynaklar emniyete alnacakt. 552
Orta Dounun savunulmas 1950lerden sonra A.B.D. iin hayati nem arz etmeye
balamt.Zira Eisenhower ynetime geldikten hemen sonra Orta Dou ile youn bir ekilde
ilgilenmeye balad.
Amerikan Dileri Bakan Dulles, bu amala Orta Dou lkelerine 19 Mays 1953 te
yapt gezide, blgede btn devletleri iine alan kolektif bir savunma sistemi kurulamayacan
ve bunun yerine Sovyetler Birliinin tehdidine maruz kalan Kuzey seddi lkeleri arasnda bir
550

Mahmut Dikerdem, Orta Dounun Devrim Yllar, stanbul, 1977, s.15

Hans J. Morgenthau, Truth and Power, New York, 1970 s.317
552
Dikerdem, a.g.e., s.162
551

199

pakt kurulmas ynnde almalar yaplmas gerektiinde iaret etti.

553

Bu gr, AB.Dnin bir

pakt fikrinden vazgetiini gsteriyordu.

Dullesin bu ziyareti A.B.D. d politikasnda yeni bir dnemin balangcdr. Dullesin
izlenimleri; Blgesel bir savunma tekilat kaynan her eyden nce blge halklar ve
hkmetlerinin isteinden almaldr. Ve Orta Dou halklar ve hkmetleri kendilerini dorudan
bir Batl ittifaka balamak istememektedirler eklindedir. Trkiye A.B.D nin vazgetii pakt
fikrine sahip kt. Ama bunu gerekletirmesi kukulu idi. nk Trkiye , Filistin konusunda
Batllarla birlikte hareket etmi, srail i tanmt. Ayrca Arap Milliyetilii Bat
Emperyalizmine kar uyanmt. Trkiye ise Batllarn mttefiki konumundayd. Bu durumda
Trkiye nin ne derece etkili olaca kukulu idi. Araplarn gznde Trkiye Siyonistlerle
ibirlii yapyordu. 554
Dulles bu izlenimlerini uygulama alanna koymak iin hemen harekete gemitir.
Blgenin en gl devleti olmas ve btn kuvvetlerini NATO emrine vermesi dolaysyla
Trkiye Orta Douda kurulacak bir tekilatn temel ta olmalyd. 25-27 Maysta Ankaraya
yapt ziyaret srasnda Trk hkmeti Dullese bir memorandum ile grlerini bildirmi,byle
bir tekilatn liderliini slenme isteini de belirtmitir. imdi srada tekilata katlacak
devletlerin bulunmas vard. lk istekli Hindistanla Kemir sorunu olan Pakistan idi. Pakistann
asl sorunu Sovyetler deildi aslnda.
Bu grmelerde Orta Dou meseleleri ele alnd. Menderes, Orta Dou Savunma
Tekilat iin Arap lkelerini bu sisteme sokmak iin abalar harcandn, ama netice
alnmadn syleyerek, bu savunma sisteminin iskeletinin Trkiye zerinde kurulabileceini
ifade etti. Yine Menderes balangta Pakistann da bu sistem iine alnmasn, Trkiye nin
sosyal ve siyasal istikrar ve Rusya karsndaki kararl tutumu dolaysyla, Trkiyenin bunu
yapabileceini belirtmitir. 555
Pakistanla Anlama yapmak iin A.B.D. ve Trkiye ezamanl harekete gemitir.
A.B.D. Bakan yardmcs Nixon 1953 Aralnda Karaiyi ziyaret etmitir. Pakistan Babakan
Muhammet Ali yapt bir aklamada A.BD.den askeri yardm talebinde bulunduunu
sylemitir. Ayrca blge istikrar iin Trkiye ile yakn ibirlii balar kurmak isteini de
belirtmitir.
7

Gnlbol , olaylarla , s.252

Atav, a.g.m., s.24
555
Foreign Relations of the United States, 1952-1954, vol.9, part 1, ss. 139-140
554

200

Eisenhower 25 ubattaki bir konumasnda Birleik Amerikann Pakistann askeri

yardm isteklerini yerine getireceini, ancak bunun iin blgenin savunmas iin yaplacak
dzenlemelere katlmasnn art olduunu vurgulamtr.A.B.D. ile Pakistan arasndaki yardm
anlamas 1954 Maysnda imzalanmtr. 556
Birleik Amerika ile Pakistan arasndaki ilikilere paralel olarak Trk ve Pakistan
Hkmetleri 19 ubat 1954te bir ortak bildiri yaynlamlardr. Bildiride iki devlet arasndaki 26
Austos 1951 tarihli dostluk anlamasna deinildikten sonra yle denilmektedir: Pakistan ile
Trkiye arasndaki dostluk anlamasnn ruhuna uygun olarak her iki hkmet siyasi, iktisadi ve
kltrel sahalarda sk ve dostane ibirliine varmak ve ayn zamanda, kendi menfaatleri iin
olduu kadar btn sulhsever milletlerin menfaatleri iin de sulh be emniyetin kuvvetlenmesi
emrinde gereken yollar tetkik etmek hususunda mutabk kalmlardr. Bu ortak bildirinin
neticesinde ngrlen anlama 2 Nisan 1954te Pakistan Dileri Bakan Muhammet Zafirullah
ile Trk elisi Selahattin Refet Arel arasnda Karaide imzalanmtr. Askeri bir nitelik
tamamasna ramen milletler aras meselelerde gr alveriinde bulunulaca ve azami
lde ibirlii yaplaca, ayrca silah imal ve ihtiyalarn karlanmasnda da imkan nispetinde
yardmlamaya gidilecei belirtiliyordu. Bu anlama Trkiye ve Pakistan Parlamentolar
tarafndan onaylandktan sonra,tasdik belgelerinin 12 Haziran 1954te Ankarada teati edilmeleri
zerine yrrle girmitir.
Antlamann 6. maddesinde belirtildii zere katlm faydal bulacak devletler ayn
artlar altnda anlamaya dahil olabileceklerdi. Bu maddeden de anlalaca zere asl amacn
dier Orta Dou devletlerinin de katlaca genel bir savunma rgtnn kurulmas olduu
grlmektedir. Nitekim, Dileri Bakan Fuat Kprl de France Press Ajansna anlamayla
ilgili olarak verdii bir demete bunu aka belirtmitir.imdi, Trk-Pakistan antlamas
metnini neredilmi olmas zerine herkes, bu antlamann onun gayelerine hizmeti samimiyetle
arzu eden btn memleketlerin iltihakna ak olduunu mahede edebilecektir. Bu iltihak
hkm, bal bana Orta Dou memleketlerine bir nevi ak davetiye tekil etmektedir...bir gn
Arap memleketlerinin, Trk-Pakistan antlamasnn Orta Douda lzumu bugn dnden daha az
olmayan bir mdafaa sisteminin ekirdei haline gelmesine imkan verecek ekilde hareket edip
etmeyeceklerine dair tahminlerden itinap ederim. Bylece, Karai antlamasnn yrrle
girmesiyle Orta Dou gvenlik sisteminde ilk adm atlm oluyordu.
556

Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi Trk D Politikas, Ankara, 1990, s.53

201

ngilterede bu srada 19 Ekim 1954de ngilizlerin Msrdan ekilmesini ngren bir

anlama imzaland. Anlamaya gre, Trkiye bir saldrya urarsa, ngiltere Msrdan
faydalanacakt. Bu anlama Msrn batllarla ibirlii yapt imajn kuvvetlendirmitir. Bu
gelimeler Menderesi bir pakt yapma konusunda iyimser dncelere sevk etti.
Nehru, A.B.D. Pakistan askeri yardm anlamasn, Pakistann A.B.D. askeri yardmn
elde etmsi ve pakt sayesinde askeri gcn artracak olmas nedeniyle eletiriyordu. ran ise
olumsu karlarken, Irak blgesel askeri ve gvenlik ittifakn blgenin dier lkeleri ile kurmak
istedi.

557

1954 ylnda Kahirede toplanan Arap birlii Konseyi yeleri toplantsnda, Irak, Arap

lkelerinin birlemeleri iin neride bulundu. Bu teklifin Msr ve Suriye tarafndan reddedilmesi
zerine Irak, Trkiye ye yanamaya balad.
Trk yneticileri balangta Arap devletlerinin balangta bu anlamaya katlacaklarn
ummu olmaldrlar. nk, grnte Batl devletler bu antlamaya dahil deillerdi. Fakat,
Batllarn iine girmeseler bile kurulacak bu dzenin arkasnda olduklarn gren Arap devletleri,
buna kar durum almlardr. Arap devletleri arasnda Trkiye ile savunma konusunda ibirlii
yapmaya istekli devlet olarak Irak kmtr. Araplar olmazsa Orta Dou savunmasnn
gereklemeyecei de bir gerekti.
Bu gelimeler sonunda Irak, A.B.D ile askeri yardm konusunda grmeler yapt ve 20
Nisan 1954de iki lke arasnda askeri yardm anlamas imzaland. Yine bu grmelerde Irakn
blge savunmasna katkda bulunulmas hakknda gr birliine varld. 558
Irak zaten i sorunlar nedeniyle Batya yaklamak istiyordu. Zira A.B.D. ile 20 Nisan
1954te nota teatisi sureti ile bir askeri yardm anlamas imzalamlard. Bu anlamayla Irak
herhangi bir ykmllk altna girmemiti, ama yaplan grmelerde blge savunmasna
katlaca hususunda gr birliine varlmt. Bununla birlikte Irakn Trkiye vastasyla
Batya balanmas, Arap Birliini btnl koruma asndan endielendiriyordu. Ancak yeni
Irak Babakan Nuri Sait Paa Bat ile ibirliinin salayaca imkanlar konusunda gerek kral,
gerek politikaclar ikna etmeyi baarmtr. Nuri Sait Paaya gre Bat ile ibirlii Iraka daha
fazla ekonomik imkanlar salayabilecei gibi, srail karsnda Irak daha fazla glendirecek ve
belki de bu devleti Arap dnyasnn lideri durumuna getirecekti.

557
558

Richard L.Jasse, The Badat Pact: Cold War or Colonialism MES, 1980, ss.145-145
R.L.Jasse, a.g.m., s.142

202

Irakn Batya yaklamasna en byk tepki Arap dnyasnn mutlak lideri olmak isteyen
Msrdan gelmitir. ki lke liderleri yaptklar karlkl ziyaretler srasndaki grmelerde
aralarnda hemfikir olamamlardr. Nihayet ngilizler 1954 Ekiminde Sveyteki kuvvetlerinin
ekilmesi konusunda Msrla anlamaya varnca Irak rahatlam ve Batya yaknlama frsat
bulmutur. Londra ziyareti dnnde Nuri Sait Paa Trkiyeye gelerek Orta Dou gvenlii ile
ilgili grmeler yapmtr. Sonu olarak Orta Douda ortak bir savunma cephesinin kurulmas
konusunda gr birliine varlmtr. Nuri Sait Paa, 18 Ekimde stanbulda yapt bir basn
toplantsnda, teki Arap devletlerinin de kurulacak Orta Dou emniyet cephesine katlp
katlmayacaklar yolunda kendisine sorulan bir soruyu yle yantlamtr: Svey kanal ve
Filistin meseleleri Arap memleketlerini tatmin edecek mnasip bir hal aresine balanrsa, btn
Arap devletleri Batyla ibirlii yaplabileceine kani bulunmaktadrlar.
Bundan sonra, Trk Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Fuat Kprl 6-14
Aralk 1955 tarihlerinde Badat ziyaret559 ederek Irak yetkilileriyle grmeler yapmlardr. Bu
gezi srasnda amda Menderes aleyhinde gsterilerle karlat. 12 Ocakta yaynlanan bir
bildiride, ortak gvenlik anlamas yaplmas konusunda gr birliine varld belirtilmekte ve
mmkn olursa bu anlamann dier Orta Dou devletleriyle birlikte imzalanmas ve eer bu
gereklemezse imzadan sonra da dier devletleri bu antlamaya katmaya gayret edeceklerini
belirtmilerdir.
Menderes Badattan 14 Ocakta Ankaraya dnerken yol zerinde ama urayarak
Suriye Dileri Bakan Faris el-Huri ile grmtr. Ayn gn Beyruta da giden Babakan
Menderes orada da Lbnan Hkmeti ile grmeler yapmtr. Lbnan Dileri Bakan Nakkai
15 Ocakta yapt bir aklamada Menderesin Lbnan akdedilmesi kararlatrlan Trk-Irak
antlamasna katlmaya davet ettiini ve Dileri Bakan Kprlnn de Trkiyenin srail ile
buna benzer bir antlama yapmayaca yolunda teminat verdiini aklamtr. Bununla birlikte,
ziyaret sonunda yaynlanan resmi bildiride, bu konuya dokunulmadan, iki hkmetin Trkiye,
Lbnan ve dier Arap devletleri arasndaki ilikilerin kuvvetlendirilmesi iin grmelerde
bulunmak hususunda anlamaya vardklar bildirilmektedir.
Msr ve Suriyeden bu anlamaya eitli tepkiler gelmitir. Buna karlk Irak Hkmeti
18 ubatta yaynlad bir bildiride Irakn halen Trkiye, ran ve Afganistana Saadabat Pakt,
ngiltereye bir ittifak antlamasyla bal bulunduunu ve bu balantlarn ne Arap Birlii, ne de
559

F.Ahmad, a.g.e., s.132; Bac, a.g.e., s.65

203

Birlemi Milletler antlamasyla atma halinde olduunu ileri srmtr. Trk tarafnn
tutumunu ise Babakan Menderes 21 Ocakta yle aklamtr: ...geen Eyll iptidasnda Msr
hkmetine tafsilatl bir ekilde vaziyeti izah ve memleketimizin karde Msr milleti hakknda
besledii itimat ve muhabbeti ifade eden uzun bir ifahi mesaj gnderilerek, ilk resmi temasa
gemek teebbs tarafmzdan yaplmt. Bu mesajda bilhassa iki memleket bavekilleri
arasnda bir temas temin edilmesini Msr Hkmetinden hrmet ve muhabbetle rica ettik.
Memleketimize eref vermek arzusunu izhar ettikleri takdirde muhterem Msr Bavekilinin bu
ziyaretinin Trk Hkmeti ve milletini bahtiyar edeceini ve kendisine elden gelen her trl
hrmetin gsterileceini bildirdik.Kendilerinin bu ziyareti arzu etmemeleri halinde, istedikleri
tarihte Msr ziyarete hazr olduumuzu ve bizimle herhangi bir sebeple Msrda grmek arzu
olunmamas halinde ise, hatta dier dost bir memlekette bu temasn yaplmasnn da mmkn
olacan ilave olarak arz eyledik.
Babakan aklamasnda bu istein kabul edilmediini belirttikten sonra yle
demitir....Arap Birliine kar hareket edilmek yle dursun, bilakis Arap Birliinin esas
gayesine hizmet eden ve btn Arap memleketleri ile mesai terikini istihaf eyleyen bir vesika
karsnda bulunduumuza kimsenin phesi olmamak gerekir...
Suriye de Menderes aleyhine yaplan gsteriler sonucu Lbnana geti. Lbnan
hkmeti, Orta Douda bir savunma organizasyonu kurulmasna scak baktn ancak, Arap
Birliinin onayn almadan byle bir karar vermek istemediini bildirdi. Dileri Bakan
Kprl ise sraille byle bir szleme yaplmayaca garantisi veriyordu. 560
zellikle Msrn tm basklarna ramen Trkiye ile Irak arasndaki karlkl ibirlii
antlamas 24 ubat 1955te Badatta imzalanmtr. Antlama, imzasndan iki gn sonra, 26
ubatta Irak ve Trk parlamentolar tarafndan onaylanm ve yrrle girmitir.Antlamann
1. ve 2. maddelerinde taraflarn aralarnda Birlemi Milletler Antlamasnn 51. maddesi
uyarnca ibirlii yapacaklar, bu ibirliinin zel antlamalara konu tekil edebilecei ve
antlama yrrle girer girmez alnmas gereken tedbirlerin tespit edilerek hkmetlerin
onayndan sonra uygulanaca belirtildikten sonra, 4. maddede yksek imzac taraflar, bu
anlama hkmlerini ilerinden biri tarafndan nc bir devlet veya devletlerle giritikleri
uluslararas taahhtlerden hibirisi ile tearuz tekil etmediini beyan ederler. Bu hkmler imzac
taraflarn yukarda maruz uluslar aras taahhtlerine kar deildir ve sz edilen uluslar aras
560

Bac, a.g.e., s.65

204

taahhtlere kar olduklar eklinde yorumlanamazlar.Yksek imzac taraflar ibu antlama ile
gayr kabili telif herhangi bir uluslar aras mkellefiyet yklenmemeyi taahht ederler.
Antlamann 5. maddesi bizim amzdan nemlidir. Bu madde antlamann yalnz Orta
Dou Devletlerine deil, dier baz devletlere de ak olabileceini ngrmektedir. Bu maddede
yle denilmektedir: bu antlama Arap Birlii yesi devletlerden herhangi birisinin veya bu
blgenin emniyet ve bar ile faal ekilde ilgili ve taraflarca mutlak olarak tannan herhangi dier
bir devletin katlmna ak olacaktr...bu antlamaya katlan herhangi bir devlet, antlamaya
taraf olan bir veya daha fazla devletlerle birinci maddeye tevfikan zel anlamalar yapabilir. Bu
maddeden kan sonu aktr: srail, Irak tarafndan tannmadna gre, blge devleti olduu
halde bu pakta giremeyecek; buna karlk ngiltere, blge devleti olmad halde antlamaya
katlabilecektir.
Antlamann 6. maddesi bu paktn ileride kurulacak bir savunma tekilatnn ekirdei
olduunu aka ortaya koymaktadr. Bu maddeye gre, imzac devletlerin adedi asgari drd
bulduu andan itibaren antlamay ilgilendiren amalar dairesinde almak zere vekiller
seviyesinde bir Daimi Konsey kurulacaktr...
Antlamann imzaland 24 ubat gn Irak Babakan Nuri Sait Paa, Babakan
Menderese verdii bir mektupta srail konusunda yle demektedir: lkelerimizdeki bar ve
gvenlii koruyabilmek iin, Filistin konusundaki Birlemi Milletler kararlarnn gereklemesi
hususunda yakn ibirlii yaplmas zerinde de tam bir gr birliine varm bulunuyoruz.
Aka grlecei gibi, bu mektupta Birlemi Milletlerin Filistin konusunda alm olduu
kararlar desteklemeyi Trkiye de aka taahht etmi olmaktadr.
te yandan, antlamann onaylanmas ile ilgili olarak T.B.M.M.de yaplan grmeler
srasnda Pakt karsnda srailin durumuna deinen Dileri Bakan Fuat Kprl, Trkiyenin
Birlemi Milletlerin Filistin uzlatrma Komisyonu yesi olduunu, ilgili devletlerin
babakanlar arasnda teati edilen mektubun Trkiyenin bu sorun karsndaki durumunu
deitirmedii gibi sraille dostane mnasebetlerini de etkilemeyeceini aklamtr.
A.B.D. 25 ubatta Dileri Bakanl tarafndan yapt aklamada anlamadan
duyduu memnuniyeti belirtmitir. Doal olarak en byk tepki Msrdan gelmitir. Dier Arap
devletleri de onu takip etmilerdir.
Msr, Suudi Arabistan ve Suriyeyi de yanna alarak, Irak darda brakmak suretiyle
Arap Birliinin yerine geecek yeni bir siyasi, ekonomik ve askeri yaplanma tasarlamlardr. 6

205

Martta bu devlet

yaptklar bir aklamayla de Trk-Irak Paktna katlmayacaklarn

aklamlardr. Bu karara yalnzca Yemen katlm, rdn ve Lbnan ise kendilerini balayacak
kesin bir durum almaktan dikkatle kanmlardr.Lbnana gre, devlet tarafndan nerilen
yeni antlamaya Irakta katlmal, ancak btn imzac devletlere sraille ayr bir antlama
yapmayaca konusunda sz vermelidir. Lbnann bu tavrn sebebi o sralarda Msr basnnda
kan baz haberlerdir. Bu haberlere gre, Trk- Irak anlamasnda gizli bir madde vardr ve bu
maddeye gre Irak srail devletini tanyacaktr. Bu yaynlar Orta Douda gerekten etkili olmu
ve Araplar tedirgin etmiti. Ancak bu sylenti bir hkmet szcsnn Anadolu Ajansna 5
Martta verdii bir demele kesin bir dille yalanlanmtr. Bu tr bir yeni antlamann Arap
dnyasnda yeni paralanmalara neden olaca grldnden, Kahirede yaplmas planlanan
Arap devletleri konferans bilinmeyen bir gelecek tarihe ertelenmitir.
Trkiye bu paktn kurulmasn Orta Douda her hangi bir devlete kar olmadn
vurgulad. Celal Bayar TBMMyi a nutkunda bunu belirtti. Bu pakt yalnzca muhtemel bir
mtecavizi nlemek iin imzalanmtr,561dedi.
Buna karlk Arap dnyasnda Orta Dounun srailinde katlaca bir gvenlik
sisteminin amaland kans yaygnd. Bir srail dostu olarak dolayl olsa srail ile bir ittifak
yaplmas demek olaca ve bunun Arap davasna bir ihanet tekil edecei yorumu Kahire
radyosu tarafndan 25 Ocak 1955te dile getirilmiti. 562
Trk hkmeti ise 30 Ocak 1955de yapt aklamada , Trkiye ile srail arasnda askeri
ittifak akdedildiini ve yaplacak Trk- Irak paktna srail in de dahil olacana ilikin haberlerin
aslsz olduunu bildirdi. 563
Bu pakta Araplar iddetle kar karken srail de pakta karyd. srail, anlamann
nereden gelirse gelsin her trl saldry nlemek amacyla imzalandn ve akit taraflarn
Birlemi Milletler kararlarn uygulamas amacyla ibirlii yapacaklar sylendiini
belirtildikten sonra, bunun srail e yneltilmi dmanca bir tutum olduunu ifade etti. 564A.B.D.
srailin bu tutumunun yanl olduunu belirtmise de srail tatmin olmad.
Trk-Irak antlamas srailde de geni yanklar uyandrmtr. srail Dileri Bakanl
26 ubatta yapt bir aklamada, normal olarak karlkl gven antlamalarna konulmas

561

Ayn tarihi , kasm, 1955, s.65

Krkolu, a.g.e., s.62
563
Ayn Tarihi, Ocak, 1955, s.253
564
Gnlbol, a.g.e. s.271
562

206

gelenek olmu, imzac devletlerin milletleraras ilikilerinde kuvvete veya kuvvet kullanmak
tehdidine bavurmaktan kanacaklar ifadesinin bu antlamada eksik olduunu ileri srmtr.
Ayrca, aklamada, antlamann imzalanmas srasnda Irak Babakan tarafndan hazrlanan ve
Trk Babakan tarafndan tasdik edilen mektupta, bu antlamann nereden gelirse gelsin her trl
saldry nlemek amacyla ibirlii yapacaklar sylendii belirtildikten sonra, bu tutumun
sraile kar dmanca bir tutum olarak alglanld belirtilmitir.
Anlalaca gibi, balangta Orta Dou devletlerini bir savunma ve ibirlii altnda
Sovyetler Birliine kar birletirme amacyla imzalanan Trk-Irak ibirlii antlamas Arap
devletleri arasnda yeni gr ayrlklar yaratm, bu amaca ulamay bsbtn gletirmitir.
stelik 1947 ylndan beri iyi olan Trk-srail ilikilerini de bozmutur.
B) Badat paktna Araplarn Tepkisi ve Sonular
Dulles, Orta Dou ziyaretinde Orta Dou Savunma Paktna katlmas iin Nasra teklifte
bulunmutu. Nasrn bu pakt kime kar kurulacak sorusuna ise Dulles, Sovyetler Birliine
kar diye cevap vermiti. 565 nasra gre Sovyetler 7500 kilometre uzaktayd ve Msrla Rusya
arasnda bir sorun yoktu. Oysa ngilizler yetmi yldr Msr topraklarndayd.

566

Ancak msr

iin temel sorun srail idi. srail, Arap dnyasnn barna saplanm bir hanerdi. Nasra gre
srail var olduka Araplar baka hibir tehlikeyi hesaba katmayacaklar ve Trkiyede srail le
ilikisi olduu srece Msrn dostluunu kazanamayacakt. Trkiye nin bulunduu bir pakta
Msrn girmesi dnlemezdi.
Msr Arap Dnyasnn liderliine soyununca 22 Ocak 1955 de Kahire de Arap
Babakanlar toplantsn dzenledi. Konferansa Suriye, Lbnan, rdn, Suudi Arabistan, Yemen
ve Libya katlamad. Bu Msr tarafndan eletirildi. Burada Nasr, Trk Irak paktn sert bir
ekilde eletirdi. Ancak konferans sonular Msrn istedii gibi olmad. Lbnan ve rdn,
Badat paktn desteklemekle birlikte, Msrn peinden gitmediler.567
Msr, Arap lkelerinin Arap birliine dahil olmayan devletler ile savunma paktlar
kuramayacaklarn savunuyordu. Buna Suriye, rdn ve Lbnan kar kt. Bu durum Trkiye

565

M.hasaneyn heykel, a.g.e., s.21

Heykel, a.g.e., s.22
567
Daha fazla bilgi iin bkz. Balc, a.g.e., ss.66-67; Badat Pakt Msr ile Irak arasnda temel anlamazlk konusu
haline geldi. Nasr, Irak Msrn liderliine bir tehdit olarak gryordu. Elie Rogeer, The Strugle Over Arap
hegomony After the Suez Crisis, MES, January 1993, Vol. 29, No.1 S.91
566

207

yi rakip gren Nasr daha da sertletirdi. Trkiye ve Irak Nasrn bu tutumuna aldrmayarak 24
ubat 1955de Badat Paktn imzaladlar.568
Badat pakt tamamlandktan sonra Msr dier Arap devletlerinin pakta katlmasn
nlemek iin byk gayret sarf etti. Sonuta Msr, Suriye ve Suudi Arabistan bir tekilat iinde
ibirlii yapmay kararlatrdlar.
Yine yaplan grmeler sonucunda 20 Ekim 1955de Msr ve Suriye bir askeri ittifak
kurdu. 27 Ekim 1955de de Msr ve Suudi Arabistan arasnda benzer anlama imzaland.

569

Bylelikle Orta Douda Badat paktna kar Msr- Suriye- Suudi Arabistan blou oluturuldu.
Suriye nin byle bir davranta bulunmas Trk-Suriye ilikilerini bozmutur. Trkiye, Suriye
ye bir nota vererek Suriye yi protesto etmise de, Suriye ise bu paktn Trkiye Irak
anlamasna kar olmadn bildirdi. 570
Badat Pakt Orta Dou yu paralamtr. Msr Suriye- Arabistan blouna kar,
Trkiye-Irak bloku olutu. Lbnan ile rdn ise tarafsz kaldlar. ngiltere nin Badat paktna
katlmas ile birlikte Sovyetler Birlii de Orta Dou ile ilgilenmeye balad. Sovyetler, Arap
dnyasnn yannda yer ald. Bylelikle Orta Dou da komnist yaylmay nlemeye ynelik
Trkiye nin giriimleri tam aksine Sovyetlerin Orta Douya girmesine zemin hazrlad.
Badat paktndan en olumsuz ekilde Irak etkilendi. Irak, bu pakt sayesinde Bat
dnyasna balanm oluyordu. Arap milliyetiliinin hz kazanmasnn etkisiyle Irakn Arap
dnyasna ihanet ettii fikri yaygnlat. Bu lkeye kar sert bir kampanya balatld ve sonunda
1958 darbesi ile Irakta krallk yklarak Nuri Sait Paa ldrld. Nasr ise giderek Arap
dnyasnda g kazand. 571
Arap dnyasnn yan sra Badat Paktna srail de tepti gsterdi. Paktn 5.maddesinde
yer alan ve Paktn Arap Birlii nin yelerine ve taraflarca mutlak tannm olduu devletlerle
ak olduu hkm srail ile ilgili idi. Arap lkelerince tannmayan srail in pakta girii bu
ekilde nlenmi oluyordu. Bu nedenle srail paktn kendisine yneltilmi olduunu
dnyordu. srail Dileri Bakanl szcs, anlamay, sraile kar olarak niteledi ve bu
anlamann, srail e kar Arap duygularn tevik edeceini ne srd. 572

568

Badat Pakt nn Trke metni iin bkz. Dstur, 3.tertip, c.36, ss.422-425
Krkolu, a.g.e., s.66
570
Keesings Contemporary Archives, 1955-1956, s.14106
571
K.Abu Jaber a.g.e., ss.46-47
572
Krkolu, a.g.e., s.67
569

208

srailin ortak pakta kar kmasnn bir nedeni de Iraka yaplacak silah yardm idi.
srail e gre Irakn zayf konumu Trkiye ile ittifakn nemsiz hale getiriyordu. Irak eer antiBatc bir ynetime veya igale urarsa bu silahlar sraile ve Bat blouna kar evrilebilirdi.
Ayrca bu lkeler anti komnist de deillerdi. A.B.D. askeri yardm alan Pakistan bunlar
Hindistana kar kullanabilirdi ve ayn durum Irak iin de sz konusuydu. Irak da srail e kar
silahlar kullanabilirdi. 573 srail bu durumdan kukulanyordu.
srail in dier bir eletiri noktas ise eitlik ve ayrt edilmeme ilemi grmek istiyordu.
srail in Washington Bykelisi , Trkiye nin Washington Bykelisi F.C:Erkini ziyaret
ederek bu kukular dile getirdi. Erkin ise verdii cevapta; Trkiye nin btn Orta Dou
memleketlerini kapsayacak tarzda bir gvenlik sistemi kurmak istediini, ancak srail ile Araplar
arasndaki anlamazlklarn nedeni ile buna imkan bulunmadn belirtti. Ayrca srail in kuku
duymasn , bu paktn herkes iin huzur ve gven, bar ve istikrar getireceini, Amerika, Fransa
ve ngiltere nin l deklarasyonu srail iin bir gvenlik unsuru olduunu ifade etti. artc
olan nokta uydu: Araplarla srail Badat paktna muhalefet etmekle birlemilerdi. Ancak srail
Bykelisi ald cevaptan tatmin olmadan ayrld. 574
srail Hkmeti Trkiye ye Badat hakt ile 17 Mart 1955de verdii ilgili notada unlar
belirtti. srail ile Trkiye arasndaki ilikiler imdiye kadar dosta idi.

imdi durum

deimektedir. Trkiye Araplarn uzlamaz tutumunu ve Orta Doudaki statko ve G

dengesinin bozulmasn desteklememeliydi.
Dileri Bakan Kprl, 30 kasm 1954 de Fransz Basn Ajansna verdii demete,
Trkiye, srail ile Araplar arasnda taraf tutmayacaktr. Bylece Trkiye nin Araplarla olan
ilikileri ve yaknl Trkiye nin srail politikasn etkilemeyecek ve bu politika Birlemi
Milletler erevesinde olduu gibi devam edecektir. Ayrca saldr ve saldr tehditleri kadar
anlamazlklar bar yollarla zmlenmesi Trk ilikilerinde gerekli kabul olacaktr. Bu vaad
sraili memnun etti.
Fakat 12 Ocak 1955deki Badat pakt srail i endielendirdi. nk Birlemi Milletler
anlamasnn 2.maddesinde ve ( 1949 NATO, 1954deki Balkan Pakt gibi) kabul edilmi
prensipleri dikkate alnmamtr. Dier taraftan da 1949da srail ve Arap mutabakatnda oluan
statko ortadan kalkmtr. 1947deki Filistinin taksimi zm geerliliini yitirmitir. Eer

573
574

Nacmani, a.g.e., s.73

Feriden Cemal Erkin, Dilerinde 34 yl, C.II, Ksm.2 , s.506

209

bunu Badat pakt gz nne alsa idi, bu Arap revizyonizmine yol aacak demekti. Ayn ekilde
Badat pakt yesi veya Orta Doulu olsun veya olmasn lkelerden biri saldrya uramas
durumunda, Pakt karlkl yardmda bulunmay ngryor. Eer bu giriim srailden gelecek
hayali bir saldry kapsarsa, ki bu Araplar srailin varln bir saldr kabul ettikleri gr
vardr, srailin varln bir saldr olarak kabul etmektedir. Bu gelime tehlikeli sonular
yaratacaktr. srail Babakan ve Dileri Bakan Sharettin 25 Ocakta Tel Avivde Trk elisine
hkmetinin endielerini iletmesi bu yzdendir.
27 Ocakta Ankara elisi Fisher de Babakan Menderesle konumas srasnda lkesinin
endiesini belirtti. Menderes, srailin endiesinin yersiz olduunu syledi. Yine de 24 ubatta
imzalanan Badat pakt bu korkularn kayna olan durumu dzeltmedi. Tam tersine artrd.
Birlemi Milletler in Filistine ilikin zmlerin yrrle konmas dnlmtr.
Btn bunlarn Araplarn ar istekleri zerinde cesaret verici bir etkisi oldu. stelik
Ankara, srail ile nceden grmeliydi. Bu artlar altnda srail, Birlemi Milletlerin ngrd
zmlerin uygulanmas konusunda Irakla yakn ibirlii alannn detaylarn ve Trkiye den
Pakta srailin toprak btnln ve bamszln hie sayan gr olmadn istemektedir. 575
Trk Dileri Bakanl bu notaya u ekilde karlk verdi. 27 Ocak 1955de Menderes
srail elisine Trkiye nin paktn savunma amac dnda bir gaye tamadn ve hibir lkeye
kar saldr amac tamadn sylemitir. Eer Badat pakt, Birlemi Milletler anlamasnn
2.maddesinde bahsedilen prensiplere atfta bulunuyorsa yalnzca bu ekil ile ilgili bir meseledir.
Paktn 3.maddesinde bahsedilen anlamazlklarn bar yollarla zmlenmesi sadece imzas
olanlar arasnda anlamazlklar kast etmektedir.
srail muhtemelen bunu yanl yorumluyor ve bu grle dier lkeler arasndaki
anlamazlklarn kastedilmedii grne varmtr. Trkiye Orta Douda adil ve kalc bartan
yanadr. Bununla beraber Trkiye srail in Filistin le ilgili zmlerin geersiz olduu grne
katlmamtr. Onlarn bu tutumlar iyi bilinmektedir. Trkler zmlerin gereki ve eitlie
dayal olmasn desteklemektedir. Bu arada srail in bir Orta Dou lkesi olarak phesiz paktn
herhangi bir saldrya kar savunmac yapsn dikkate almaldr. Fakat srail in Araplarla
anlamazl yznden pakta kabul edilmesi imdilik dnlemez, n grmeler konusuna
gelince pakt da srail ile ilgili tutumlar zorunluluklar olmad iin sraille n grme iin bir
neden olmad belirtilmitir. Fakat srail e o esnada paktn ierii ile ilgili bilgi verilmitir.
575

.Soysal, a.g.m., s.78

210

Durum bundan ibaret olduu iin Trkiye nin sraille olan dostluuna sadk kald aktr.
Politikasnda deiiklik olmamtr. 576
srail Badat Paktna dier Arap lkelerinin de katlacan dnmtr. Pakta dier
Arap lkelerinin katlmas srail iin iyi olmayabilirdi. Ancak Badat Pakt na ngiltere nin
katlmas Arap lkelerinden beklenen katky salayamad.
Aslnda Badat pakt btn lkelerin tahminlerinin dnda bir sonuca ulat. Pakt kimseyi
memnun edemezken, Orta Douyu bloklara ayrd. Pakt dolaysyla Trkiye, Araplarn tepkisini
fazlaca ekerken, Trk- srail ilikilerinde de bir gvensizlik yaratt.

576

.Soysal, a.g.m. s.79

211

VII. BLM
ORTA DOU KRZLER VE TRKYE
A) Svey Krizi ( 1956)
1948 ylnda Araplarn srail e kar yapt sava kaybetmesinin blgede yeni savalara
yol aaca muhakkakt. lk frsatta Araplar, sraile kar sava aacakt. Bu durumda savan
nlenebilmesi iin A.B.D., ngiltere ve Fransa, 25 Mays 1950de Orta Douya silah satmama
konusunda anlatlar.
Bu devlet yaynladklar bildiride, Arap lkeleri ve srail e ancak i gvenliklerinin
veya meru savunmalarnn gerektii kadar silah satacaklarn akladlar. Bu lkelere silah
satlrken, bu silahlarn saldrgan amalarla kullanlmayacana dair, kendilerine taahhtte
bulunulmasn isteyeceklerdi.

577

devlet, blgede bar ve istikrarn kurulmas ve devam

taraflar olduklar snrlar veya mtareke izgisini ihlal eden herhangi bir devlete kar ,
Birlemi Milletler erevesinde veya onun dnda, gereken tedbirleri alacaklard. Ancak
devletin alm olduu bu karar Sovyetleri balamyordu. Bu nedenle Sovyetler Orta Dou da
silah satma konusunda serbest kalyordu.
srail, bunun Araplar lehine olduunu ne srerken Arap Ligi Konseyi, 12 Haziran
1950de yapt toplantdan sonra 17 haziran 1950de yaynlad bildiride bu karar destekledi.
Yine ayn gn sraile kar bir askeri ittifak olan Suriye, Msr, Suudi Arabistan ve Yemen
arasnda Arap Ligi Ortak Savunma ve Ekonomik birlii anlamas imzaland. Bu anlamada
srailin Orta Dou bar iin tehlike olduu belirtiliyordu.578 Daha sonra bu anlamaya Irak ve
rdn de katld. Anlamaya gre, taraflardan birine yaplacak saldr hepsine yaplm
saylacakt. Arap lkeleri silah ambargosuna kar askeri bir ittifakla cevap vermi oluyordu.
Msr, 1949dan sonra, Svey kanalndan geen gemilerin srail e malzeme tayp
tamadn kontrol etmeye balamt. Bununla Msr, giderek kanal zerindeki kontroln
artrmaya balad ve 1954 ylnda da ald bir kararla , kanaldan geen gemilerin sraile gda
maddesi tamalarn yasaklad. Ayn yl iinde Msr, sraile ait bir gemiye el koydu. Bunun
zerine srail, Birlemi Milletler Konseyine bavurdu. yelerin ou Msrn 1888 stanbul
577

William B. Quandt, United States Policy in the Middle East: Constraints and Choices Political Dynamics in
the Middle east. S.502; Hurewitz, Diplomacy... ss. 309-310
578
Hurewitz, a.g.e., ss., 313-314

212

anlamasna

579

aykr hareket ettiini, alaca gvenlik tedbirlerinin kanaldan serbest geii

kstlamayacan, gemileri arayamayacan ve bu hakk Msrn muharip olmas halinde

kullanabileceini aklad. Oysa Msr mtareke imzalad iin muharip deildi.
Msr, kredi istemiti. Sovyetlerin kredi teklifine hemen yanamayan Nasr, Dnya
Bankasn cevabn bekliyordu. Bu arada Nasr, 1956 Maysnda in Halk Cumhuriyetini tanmas
580

ile amerikan kamuoyunun Msr aleyhine dnmesine neden oldu ve A.B.D senatosu Msra

kredi almasn reddetti.Msr bunun zerine Asuan Barajna gerekli paray bulmak iin 26
Temmuz 1956 da Svey Kanalnn milliletirildiini aklad. 581 Kanaldan gei 1888 stanbul
anlamasna gre olacan ve kanal ileten ngiliz Fransz irketine tazminat deneceini
Nasr akladysa da Batl devletler buna pek inanmadlar.
Sorun zmlenemeyince ngiltere ve Fransa Msra askeri mdahale yapmaya
niyetlendiler. Ben-Grion, Svey harekat iin gizlice Fransa ya gidip, ngilizlerle ve Franszlarla
grt. 582
25 Ekimde Msr, rdn ve Suriye arasnda ortak komutanlk kuruldu. Bunun zerine
srail seferberlik ilan etti.

583

ayn gn bir baka nemli olay da Macar milli ayaklanmasnn

balamasyd. Sovyetler dikkatini buraya evirmiken, srail, Fransa ve ngiltere iin saldr frsat
domu oluyordu.
srail, Msra saldrarak Sinay kontrol altnda ald. Fransa ve ngiltere nin nerisini
Nasr Reddince, ngilizlerle Franszlar da savaa girdiler. Bunun zerine Msr kanaldaki
gemileri batrd. Bylelikle savan ilk gnnden itibaren kanal ulama kapand. ngilizlerle
Franszlarn amac ise kanal ak tutmakt.
Sovyetler Macar ayaklanmas ile megulken, Orta Dou ile ilgilenmeyi brakmamt.
Macar ayaklanmasn ksa srede kontrol altna olan Sovyetler Birlii , ngiltere, Fransa ve srail
e gnderdii notada savan derhal durdurulmasn istedi. Sovyetler Fransa ya gnderdii
mesajda, Sovyet hkmeti saldrganlar ezmek ve Douda bar kurmak iin kuvvet kullanmaya
tamamen kararldr diyordu. 584 Sovyetler A.B.Dye gnderdii mesajda ise savan durdurulmas
579

Svey Kanalndan geii dzenleyen anlama maddeleri iin bkz. J.C.Hurewitz, The Middle East and North
Africa in World Politics. A Docmantary Record 1535-1914, Yale Universty Pres, ss.454-456
580
Arnold L.Horelick, Soviet polic in the Midye East political Dynamics in the Middle East, s.569
581
smet Giritli, Superpowers in tne Middle East, stanbul, 1972, s.16
582
Bkz. Desmont Steqart, The Middle East Temple of Janus, New York 1971, S.357, W.Scott Lucas, Redefening
the Suez Collusion MES, January, 1990, vol.26, No.1 s.88
583
Armaolu, a.g.e., s.161
584
Armaolu. Ag.e., s.168; P.Mansfield a.g.e., s.105

213

iin ortak bir g oluturulmasn nerdi. A.B.D. bu teklifi reddederek Sovyetler Msra asker
gnderirse buna kar tedbir alacan belirtti. A.B.D. Sovyet teklifini reddetmekle beraber
ngiltere ve Fransa ya da kzmt. nk bu lkeler NATO yesi olmasna karlk gizli askeri
harekata kalkmlard. Ayrca A.B.D. kamuoyu ngilizleri ve Fransz mdahalesini eletiriyordu.
A.B.D. bu tepkilere ek olarak srail e askeri ve ekonomik yardm da durdurdu. A.B.D. Fransa ve
ngiltere ye sert bir nota vererek Msrdan ekilmelerini istedi. Bunun zerine devletler
Msrdan ayrld ve Svey kanal 1957 Martnda tekrar ulama ald.
Svey kanal krizinden Nasr kazanl kt. Askeri alanda Msr bir varlk gsteremedi
ama diplomatik alanda byk bir zafer kazanm oldu. Bu da Nasr Arap dnyasnn tartlmaz
lideri konumuna ykseltti. Arap dnyasnda Nasrc partiler kurulmaya baland. Svey Krizinde
Sovyetlerin gnll asker gndermek istemesi,Msr ve Arap Dnyasnda Sovyetler birliinin
prestijinin artmasna ve sosyalist ve Komnist partilerin durumlarnn kuvvetlendirmesine de yol
at. 585
Orta Doudaki bu dnemleri gelimeleri Nasr faktr gz ard ederek incelemek
mmkn deildir. Hr Subaylarn Krallk rejimini ykmas ile Msr, Orta Douda etkin bir
konuma geldi. Msr Arap dnyasnn lideri yapma giriimlerine Nasr nclk etti. Bylelikle
Nasr, Arap ve dnya politikasnda nemli bir gce eriti.
23 Haziran 1952de bir darbe ile krallk ynetimine son verildi. Devlet Bakan General
Necip olmasna karlk iktidar Nasr ve Devrimci Komuta Konseyindeydi. Daha sonra Ocak
1956da iktidarn tek hakimi olarak Msrda diktatrlk kurdu ve lkeyi bask altnda tek bana
ynetti.
Siyasi grleri fazla netlik tamayan Nasr, Endonezyann Bandung ehrinde 1955
ylnda yaplan Konferansna katldktan sonra balantszlar hareketinin nclerinden bir haline
geldi. Balantszlar hareketinin dier nemli liderleri Tito ve Nehru idi. A.B.D.nin Assuan
barajnn

finansmanndan

vazgemesi

zerine

Sovyetlere

yanat.586

Svey

kanaln

milliletirmesi, ngiliz Fransz ve srail in askeri saldrsna maruz kald. Svey Savanda
Msr bir varlk gsterememesine ramen diplomatik alanda byk baar kazand. Amerikan
senatosu Assuan barajna olumsuz bakyordu. Bata Nil sular problemi halledilmemiti. Bu
585

Ida M.Lapidus, A. History of Islamc Societies, Cambridge University Pres, 1991, s.628; W.S. Lucas, a.g.m.,
s.109; Jaber, a.g.e., s.50
586
David W.Miller- Clark D.More, The Middle East Yesterday and Today, London, 1987

214

gelecekte bir sorun olabilirdi. Nasrn byk Arap imparatorluu kurma dncesi nedeni ile
Msrn fazla gl olmasn istemiyordu.
1958de Msr ve Suriye yi Birleik Arap Cumhuriyeti ad altnda birletirdi. Bu 1961e
kadar devam etti. Irakla da 1958 askeri darbesinden sonra birlik iin grmeler yapldysada bir
sonu kmad. 1960lara doru Komnistlere kar tutuklamalara balaynca Sovyetlerin
tepkisini ekti ve Sovyet-Msr ilikileri bozuldu. Ancak dana sonra tekrar bu ilikiler
normalleti.
Nasr iktidara geldikten sonra Msrda bir takm kalknma hamlesine giriti.
ekoslovakya ile yapt silah anlamas ile Arap dnyasnda byk bir prestij kazand.
Msr, 1948 de sraile kar yenilgisini ellerindeki ie yaramaz silahlara balyordu.
Msr ordusu askeri tehizat bakmndan ok zayft. Batllar ise Nasra silah satmyordu. Arap
dnyasnda milliyetilik hareketinin hz kazanmas ile birlikte Arap dnyasna silah salayan
Nasr, bir anda Arap dnyasnn tartlmaz lideri konumuna ykseldi.

587

lkede muhalefeti sk

bir ekilde susturdu. lk bata iyi ilikiler kurduu Mslman kardeler tekilatn

588

daha sonra

etkisiz hale getirdi ve yelerini susturdu ve hapise attrd. Ayn ekilde komnistlerle de iyi
geinirken daha sonra komnistlere kar da sent nlemler ald. Silahlanmaya byk para
harcamas Arap dnyasnda antiemperyalist savalara destek vermesi Msr ekonomisini olumsuz
ynde etkiledi.
1967de sraille yaplan 6 gn savalarnda Msr ar bir yenilge ald. Yenilginin
sorumluluunu stlenen Nasr istifa ettiyse de Msrllarn kitle gsterileri nedeniyle istifasn geri
ald ve 1970de bir kalp krizinden ld.
Nasr htilalin Felsefesi adl kitabnda

589

htilalin temellerini, ortaya k nedenlerini

aklamaya alt. Nasrn kitabn A.Emin Yalman, gazetesinde yaynlad. Nasr kitabn
yaynlanmasndan memnun oldu. Bu kitapta yaplan ihtilali hakl gsterme nedenlerini
aklamasna kar Msrda nasl bir rejim dnd konusunda bir fikir ne srmemitir.
Nasr, Msr ihtilalinin temelinde yatan etkenin Filistin sorunu olmadn ne srd.
Msrl subaylarn Filistin meselesinden dolay isyana srklenmediini belirtti.

590

Eer, Filistin

sorunu yznden Msr ihtilali aklanmaya allrsa, bu ihtilali anlatmaya yeterli olamayacan
587

Ahmet Abu el-Feth, Msr ihtilalinin iyz ve Nasr,. stanbul, 1965, s.279
Mslman Kardeler Tekilat Hasan el-Bena tarafndan 1928de kuruldu. Ira M.Lapidus, A History of Islamic
Societies, Cambridge Uni. Pres, 1991, s.626, Nasr ilk balarda bu tekilatla aras iyi idi. El-Feth a.g.e., s.203
589
A.E.Yalman, a.g.e., s.320
590
Cemal Abdlnasr, htilalin Felsefesi, stanbul, s.12
588

215

ileri srd. Nasra gre Filistin konusu ihtilali hzlandrmtr ve dolaysyla Msr ihtilalinin bir
askeri yenilginin sonucunda meydana gelmediini ifade etti. 591
Msrda ihtilal fikri ngiliz idaresine tepki olarak ortaya kmt. ngiliz elisinin Kral
Faruku silah zoru ile kabine deiiklii yaptrmas Msr iin bir eyler yapmay Nasrda
artrmt. Bylece Msr htilali Msrllarn kendilerini ynetmesi fikrinden kmt. Bu
ideal Msrl subaylar harekete geirmeyi kolaylatrmt. Msr, II. Dnya Sava srasnda
ngiliz hkmeti ile uyum ierisindeydi.
Nasr, Msrda yabanc istilaclarn ynetimi altnda yaamay erefsizlik olarak
tanmlyordu.

592

ngilizlerden nce Msrda Osmanllar vard ve Nasrn gznde Osmanllarla

ngilizler ayn idi. kisini de yabanc istilac olarak ayn kefeye koyarak dmanca tavr
taknyordu. 593 Yabanc dmanl yabanc kltrede dmanl beraberinde getiriyordu.
Nasr, Msrn bamszln hem siyasal hemde iktisadi bakmdan ele alyor ancak
ekonomik bamszlk konusunda slogan dzeyinden te bir zm getiremedi. Nasl
gerekletireceini ne tr bir yol uygulanmas konularnda bir neri ortaya koyamad.
Msrda gerekletirilen ihtilalin Afrika ve Arap dnyasnda etkileri grld. Bu aamada
da Nasr Msr slam ve Arap dnyasnn bir paras olarak niteliyor. Bylece ihtilalin temeline
Araplk ve slamiyeti koyarak , ihtilalin boyutunu geniletmeye alyordu. Nasr bunu u
ekilde belirtmitir: Araplarn tarihi bizimkisiyle meczedilmitir. Ayn mterek istibdada
gs germi, ayn buhranlar yaam ve biz, Fatihlerin ayaklar altnda inlerken, onlar da bizim
gibi ayn kara bahtn zdraplarn ekmilerdir. Ayn zamanda bizler mterek bir dinin balar
ile bal bulunmaktayz. Dini nurun dalgalar nce Mekke, Kfe, Kahire olmak zere , ayn
emberin merkezlerinden intiar etmiti. 594
Nasra gre Filistin sava Arap dnyasna milli bir etki yapt. Araplar bu dava etrafnda
birleti. srail in baarnn arkasnda emperyalizm yatyordu. Filistin, ngiliz mandas altna
girmeseydi, Siyonizm baarya ulaamayacakt. imdi bu durumdan kurtulmak iin birleme
lzumuna inanyordu. 595

591

Nasr, a.g.e., s.15; Ancak 1948deki Filistinde Araplarn yenilmesi Arap dnyasnda siyasal deiikliklere ve
Arap milliyetiliinin uyanna neden olduu hakknda yaygn gr vardr. K.Abu Jaber, a.g.e. s.36
592
Msrda yaygn olan beddua Allahm ngilizlerin belasn ver, nasr, a.g.e., s.40
593
Nasr, a.g.e., s.41
594
Nasr, a.g.e., ss. 54-55; Ancak nasr. Firavunlar dnemindeki Msr vmektedir. Dolaysyla Firavunlar dnemi
ile slam badatrmas elikilidir. Ayrca bns. lhan Arsel, Arap Milliyetilii ve Trkler, stanbul, 1987, s.369
595
Nasr, a.g.e., ss.63-64

216

Nasra gre Arap dnyasnn birlemeden kuvvet doacaktr, bu kuvvetin kayna

manevi deerlerdi. Bu manevi deerlerinden birisi de dindir. kinci kaynak milletin igal ettii
yer vatan topradr. Bu blge yollarn kesitii bir blgedir. Ticaret yollarnn getii yerdir.
nc kaynak ise yer alt zenginlikleridir. Bu da zellikle petroldr. Petrol, mcadelenin
kaynan tekil edecektir. Nasr hac olayna da dikkat ekerek siyasi bir zellik vermek
istemektedir.
Nasr, 1956 ylnda yazd kitapta bunlardan bahsetmitir. Temelde Bat emperyalizme
dmanl n plana karmtr.
Msr ihtilaline Trk Hkmeti souk bakt. Zafer gazetesinde , darbenin Msrn i
sorunlarndan dolay yapld , rejim deiiklii amalanmad eklinde yorumland.

596

26

Temmuzda kral Farukun tahtan indirilmesi hafife eletirilmektedir. Ertesi gn Zafer de kan
yazda Kral Faruk iin zaman zaman byk iler yapt eklinde ifade kullanlmt. Darbeyi
yapan subaylarn radikal deiikliklere gidilecei sanlmyordu. htilalin hemen ertesinde Nasr,
Amerikallardan silah istemitir. Nasr, Amerikallarla anlamaya alyordu. 597
Batllar ve Trkiye Msrda darbeye kar lml yaklatlar. Trkiye asndan nemli bir
olay hemen Msrda patlak verdi. O srada Msrdaki Trk bykelisi Hulusi Fuat Tugay d.
Kral Faruk dneminde atanan Tugay, ayn zamanda Kraln kz kardei Prenses Nimetin kz olan
Prenses Emine ile evli idi. htilal olduktan sonra Trkiye, Tugay grevden almamt. Bykeli
Tugay, Devrim konseyi iin verdii bir akam yemeinde ihtilalci subaylara, ngilizlerle
anlamalarn nerdi. Tugaya gre ngilizler glyd ve Msr yerle bir edebilirdi. Msrl
subaylar ise ngiliz igaline son vermek iin kanlarnn son damlasna kadar aktacaklarn
syleyince, ortalkta buz gibi bir hava esmiti.

598

Bu olaydan sonra Msr basnnda Fuat Tugay

aleyhine bir kampanya balattlar ve sonunda Trk Elisi istenmeyen kii ilan edilir ve lkeyi terk
etmesi istendi. Ancak Msrn daha sonra ngiltere ile anlamas ile Trkiyeyi iyimser
dncelere sevk ederek, iyi ilikiler kurulaca izlenimi yaratt.
1955 Hazirannda Menderes Bakanlnda Trkiye nin Orta Doudaki Elileri
toplandlar ve yeni Orta Dou politikasn belirlemeye altlar.

599

Mahmut Dikerdem Arap

Dnyasnda, Arap Milliyetilii akmnn glendiini, Nasrn lider durumuna ykseldiini ve

596

Mmtaz Faik Fenik, Msrdaki darbenin i yz Zafer, 26 Temmuz 1952

M.Hasaneyn Heykel, Kahire Dosyas, Ankara, ubat 1974, ss.16-17
598
Dikerdem, a.g.e., s.68
599
F.Ahmad, a.g.e., s.126
597

217

Arap dnyasn birletirmek istediini belirterek Trkiye nin rakip olarak grldn syledi.
600

bu durumda Trkiyenin Msrla ibirlii yapmas zordu.

Nasr Badat paktna dmanca bir tutum taknd. nk Nasr, Badat paktnn merkezi

olarak Kahire olmasn istemiti.

601

ncl Trkiye yapnca ceple ald. Dolaysyla Nasrn

yabanc dmanl bir ilkeye dayanmamaktan ok, yalnzca pragmatik yaklamdan

kaynaklanyordu. Yine Bandung Konferansnda balantszlarn nclerinden birisi oldu. Ama
ngilizlerle yapt ittifak bunu rtyordu. Yine Trkiye ile iyi ilikiler kurulmasn Trkiye
nin srail i tanmamas artna dayandrrken, balantszlarn liderleri konumunda olan Tito ve
Nehru, sraili tanmlard. Nasr bylelikle kendi ilkesine ters dyordu.
Nasr kendi pragmatik yapsndan 602 dolay nne kan frsatlar iyi deerlendirdi. Kimi
yazarlar Nasrn aksiyon adam deil, anti aksiyoncu bir kiilie sahip olduunu ileri srerler.
Arap milliyetiliini kefettikten sonra Badat paktna kar iddetli bir muhalefet yrtt.
Badat Paktn kendi dnce ve sistematii iinde Bat dmanlna evirdi ve antiAmerikanclk yapt. Msr Badat Paktna katlamadndan dolay 28 ubat 1955de Bat
tarafndan srail saldrsna uradn ileri srd. 603
Bu durum Nasr Anti-emperyalizmin ve nc dnyacln ampiyonu yapt.

604

Bandung konferansndan sonra da populeritesi artt.

1960lara doru Sovyetlerle aras ald ama 1961 ylndan itibaren iyice sola kayd ve
sosyalist kanunlar karmaya balad.

605

Tipik diktatr zellikleri gsteren Nasr, basna sansr

uygulad. Askeri alandaki baarszlklarn da diplomatik baarya evirmesini bildi.

Trkiye Nasr faktrne dikkat etmeden Orta Douda anti- komnist bir blok kurma
giriimi yapt. Uyanan Arap Milliyetilii , anti Batclk ve srail meselesi dolaysyla
Trkiyenin baarl olmas zordu. Trkiye nin Badat paktn kurmas, Orta Doudaki nasrn
Arap dnyas liderlii iin bir tehditti. Sorunun temelinde Arap dnyasnn liderlii yatyordu.
Trkiyenin bu artlar altnda Nasrla ayn blokta olmas mmkn deildi.
600

Dikerdem, a.g.e., s.106, genelde Arap dnyasnda Trkiye ye kar gvensizlik duygusu vard. Bunun nedenleri
tarihsel balardan ve Filistin konusunda Trkiye Batllarla hareket etmesinden kaynaklanyordu. McGhee, a.g.e.,
s.315-323
601
Abu El-Feth, a.g.e, s.270
602
Jean Lacouture, Nasser, New York, 1973, s.115
603
Sherly Graham Dubois, Gemal Abdel Nasser, Son of the Nille, New York, 1962, s.142; Fred Halliday, Arabia
Without Sultans, 1975, Great Britain s.21
604
I.R.Ladious, a.g.e., s.628, .Sreyya da Nasr vmtr. evket Sreyya Aydemir, htilalin Mant ve 27
Mays, stanbul 1985, ss.90-92
605
Jack Crabbs, Jr. Politics History ana Culture in Nassers Egypt IJOMES, Vol.6, ss.386

218

Msr htilali ve Nasr, Trk Sol kesiminin dikkatini 1960lardan sonra ekti ve genelde
Nasrn balantsz politikas ve emperyalizme kar olmas Trk sol kesimi tarafndan sempati
ile karland. 606
B) Trkiyenin Tutumu
Svey kanalnn milliletirilmesi, Trkiye nin Orta Dou politikasnda nemli zorluklar
yaratt. Trkiye, Bat ittifaknn bir yesiydi ve izledii d politika Bat ile uyum ierisinde idi.
Bu adan Trkiye, bu krizde bir taraftan ngiliz yanls bir politika izlerden dier taratan da
Araplarn nezdinde itibar kaybediyordu.
Kanaln Msr topraklar iinde olmas, Nasrn davrann hakl zemine oturtuyordu.
A.B.D. sorunun Birlemi Milletler kurumu iinde zmn istiyordu. Bunun zerine kanal en
fazla kullanan 24 devlet 16 austos 1956da toplantya arld. 607 Trkiye de bu toplantya davet
edildi. 608 Ancak toplantya Nasr katlmayacan bildirdi.609 Yunanistan bu toplantya katlmad.
Londra da toplanan konferansta A.B.D Dileri bakan Dulles bir plan ortaya koydu. Buna gre,
Msrn Kanal zerindeki egemenlik haklar ve kanaldan serbest gei ilkesi vurgulanyor fakat
Kanaln ynetimi Msrnda bulunaca milletleraras bir ynetime braklyordu. Trkiye de bu
plan destekleyerek Batnn yannda yer ald. Nasr ise Kanaln Msra ait olduunu ileri
srerek bu plan reddetti. Yunanistan ise konferansa katlmayacan aklayarak Arap dnyasnn
sempatisini kazand. Trk heyeti adna toplantya katlan Muharrem Nuri Birgi, Dulles plann
Trkiye nin desteklenmesinin ve Svey Kanalnn dzenlenmesi iin milletleraras bir
komisyonun kurulmasnn Msrn hkmranlk haklarna bir saldr anlamna gelmeyeceini
belirtti. 610
Trkiye Kanaln uluslar aras bir idare altnda bulunmasndan yana tavr koydu. Dier
yandan bu plana Pakistan, Trkiye, ran ve Habeistan tarafndan nerilen deiiklik Dulles

606

Mihri Belli, Anlar,stanbul, 1989, s.333; Doan Avcolu, Trkiye de Milli demokratik devrim iin Msr
ihtilalinin rnek alnabileceini savundu. Ancak u temel farka dikkat etmedi. htilal, Msrda monari anayasasna
kar yapld. Trkiye de ise 1961 anayasas yrrlkte idi. Msrda devrimi yapan Hr subaylar, Trk Ordusu ile
tamamen farkl konumdayd. Bkz. Igor Lipousky, The Legal Socialist Parties of Turkey, 1960-80 MES,. January,
1991 Vo.27, No.1 S.104
607
H.Heykel, a.g.e., s.85
608
Krkolu, a.g.e., s.81
609
Heykele gre Nasr toplantya katlacakt ama Edenin Nasra bir televizyon konumas zerine vazgetiini ileri
srer. Bkz. H.Heykel, a.g.e., s.86
610
Bac, a.g.e., s.79, Ayn Tarihi, austos 1956, ss.140-143, Edip elik, 100 soruda Trkiyenin D Politika Tarihi,
s.179

219

tarafndan kabul edildi. Buna gre Kanal zerinde Msrn hkmranlk haklarna tecavz
edilmeyecekti. Nasr 9 Eyllde bu neriyi de reddetti. Nasr, Kanal zerindeki egemenliinden
vazgemediini ve Kanal zerinde hibir uluslar aras kontrol kabul etmeyeceini bildirdi. Eer
bu iki art kabul edilirse Msr hibir fark gzetmeksizin Kanaldan serbest gei garantisi
vermeye hazr olduunu bildirdi.
Trkiye, Svey Kanal iin yaplan kinci Londra Konferansna da katld. 19-21 eyll
arasnda 1956 tarihinde yaplan konferansta Svey Kanaln Kullananlar Birlii kuruldu. Bu
birlik konferansa katlan 18 devletin bykelileri tarafndan kurmutu. Trkiye de bu birlie
ye oldu. 611
Ekim 1956da srailin saldrs ve bunun ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenmesi
Trkiye tarafndan knand. Dileri Bakan F.R.Zorlu, Mttefiklerimizin Msra kar silah
kullandklarn grmekten mteessir olduk. Sebebi ne olursa olsun. Bu hareketi devletler hukuku
prensiplerinin ihlali olarak kabul etmemek imkanszdr. 612 dedi.
6 Kasmda ngiltere ve Fransa atekes ilan etmelerinden sonra 7 Kasmda Tahranda
toplanan Badat pakt yeleri konuyu grt. Yaynlanan bildiride srailin Msr Topraklarn
igal niyeti ile hcuma gemek suretiyle iledii bu tecavz hareketini takbih etmiler ve srail
in derhal mtareke hakkna ekilmesini ngiliz ve Fransz kuvvetlerini Msr topraklarndan
ekmeye ve Msrn hkmranlk, toprak btnl ve bamszlna tamamen riayet ve
hrmete davet etmeye karar vermilerdir. ngiltere nin arlmad bu toplant sonunda srail
knanrken, ngiltere ve Fransa knanmam yalnzca askerlerini ekmeleri istenmitir. Yine
toplantda savan sona erdirilmesinde Badat paktnn rol olmasn isterken, dier yandan
Svey krizi yerine dikkatleri Filistin konusuna ekmek istedi. Bu ekilde, Irak, Arap dnyasnda
poplerlik kazanmak istiyordu. 613
Yine paktn drt Mslman yesi 18-20 Kasmda Badatta toplanarak Orta Dou
konusunu ele almlar ve Orta Douda bar ve gvenlii salayacak tedbirleri tartmlard.
Buna gre yalnz Mslman devletler arasnda deil, btn Orta Dou devletleri ile ilikilerin
gelitirilmesi ne srlm ve srailin bar iin byk bir tehlike olduu zerinde anlamaya
varlmtr. Grmelerde Trkiye nin sraille diplomatik ilikilerini kesmesi zerinde de

611

F.Ahmad,a.g.e., s.154
Ayn Tarihi, Kasm 1956, s.341
613
Ayn Tarihi, kasm 1956 ss. 168-169; E.Podeh, a.g.m., s.98
612

220

durulmutur. Yine toplantda Orta Douda komnizmin yaylmasndan duyduklar endieleri

dile de getirmilerdir. 614
Svey kanal krizinden sonra Trkiye, srail Bykelisi evket stinyeli yi geri ekti.
srail in Ankara bykelisi ise 22 kasm 1956da geri dnd. Trkiye nin bat yanls tutumu
Araplarn tepkisini ekmiti. Bunun zerine Trk hkmeti i ve d tepkiler nedeniyle srailden
bykelisini geri ekerek diplomatik ilikiyi maslahatgzar seviyesine indirdi.615
Trk Hkmeti 26 kasm 1956da yaynlad bildiride diplomatik seviyenin drlme
nedeni olarak srailin 1956 Svey saldrsna deinilmedi, diplomatik iliki seviyesinin
indirilme nedeni olarak Filistin konusu gsterilmitir. Bykeliyi geri ekme konusunda yakn
arkta ok esasl bir huzursuzluk ve tehlike olmakta devam eden bu meselenin elan
halledilmemi olmasn esefle kaydeden Trk hkmeti, Filistin ii adilane ve nihai surette bir hal
ekline rabt edilinceye kadar, vazifesi bana avdet etmemek zere, Tel Avivdeki elisini geri
armaya karar vermitir denilmekteydi. 616
Trkiye elisini geri ekerken Araplar tatmin etmek dncesindeydi. Bu yolla Araplarn
Trkiye ye olan tepkisini azaltmak istedi. srail den geri arlan stinyeli , srail Dileri
Bakanlna yapt aklamada , Trk hkmetinin bu kararnn sraile yneltilmi olmayan
Badat paktn glendirmeyi amalayan bir tavr aldn aklad. Ayrca Trkiye nin srail ile
dostane mnasebetlerini ve Ticaretini bozmak niyetinde olmad belirtti.

617

Bu aklamalar

srail basnnda yer almas nedeni ile yaplan politik davrann Arap dnyasnda beklenen etkiyi
yaratmad.
Svey krizi sonrasnda Trkiye nin Msr ve Suriye ile olan ilikisi daha da bozuldu.
zellikle Suriye, Sovyetlerle yakn iliki ierisine girdi. Trkiye Suriye nin komnist
olmasndan ekindi. Yine bu kriz nedeniyle Trkiye Badat paktn n plana kard ve Msr
pakta dahil olsayd, byle bir saldrya maruz kalmayacakt gr dile getirdi.
Trkiye nin kriz esnasnda temel faktr Badat pakt olmu ve gerek sraile kar ve
gerek Msr desteklemede , Arap dnyasnn bu pakta kar tutumunu esas unsur olarak gz
nnde tutmutu. Arap dnyasnn Badat Paktna tepkileri, Trkiye nin srail politikasn byk
lde etkilemitir.

614

Bac a.g.e., s.81

Ayn Tarihi, kasm. 1956, ss.39-40
616
Ayn tarihi, kasm 1956 ss. 39-40
617
Kessings Comtemporaray Archives, 1955-1956, s.15231
615

221

Svey krizi dolaysyla Arap dnyasnda Trkiye sert eletirilere maruz kald. Trkiye
nin hareket noktas komnizm faktr oldu. Svey saldrsyla dikkatlerin Sovyetlerden
uzaklamasna neden olduu iin srail sulanyordu. Bu kriz dolaysyla Sovyetlerin Orta
Douya girmesi, Trkiye nin Suriye den duyduu kukunun artmasna neden oldu. Ayrca,
Trkiye, Araplar memnun etmek iin srail deki elisini geri ekmesi beklenen etkiyi yapmad.
Bu olay srailin gcenmesine neden oldu.
C) Macar Ayaklanmas
Sovyetlerin Macaristan igal etmesi ile ngiltere, Fransa ve srail in Msra saldrs
ayn tarihtedir. Trk d politikasnn Orta Douya bak asn ortaya koymas bakmndan
nemlidir. nk iki saldrya kar Trk d politikasnn tutunduu tavr farkldr. Bu olay
Trkiye nin Orta Douya ve Bat saldrganlna kar bak asn ortaya koymaktadr.
Haziran 1920de Trianon anlamas

ile Macaristan topraklarnn byk bir ksmn

komularna kaptrmt. 4 Haziran 1920de imzalanan bu anlama ile Birinci Dnya Savan
bitiren anlamalar tamamlanm oldu. Macaristan, bu anlama ile deniz ve hava kuvvetleri
bulundurmayacak ayrca sava tazminat dememeye mahkum olmutu. Ar sava tazminat
nedeniyle lke ekonomik istikrarszla girdi. 1930lardan sonra eski Macar topraklarn ele
geirmek ve artan Yahudi dmanl bu devleti Almanya ya yaklatrd. Ancak lke iinde
Almanya ya kar doan muhalefet bu yaklam nledi.
II. Dnya Sava balarnda tarafsz kalmaya gayret eden Macaristan, Sovyetler birliinin
Haziran 1940da Besarabya y igalinden sonra Alman birliklerinin Macar topraklarn
kullanmasna izin verdi. Bylelikle Macaristan Alman blouna katld. Sava sona erince ubat
1947 Paris anlamas sonunda bir takm kk dzenlemelerle eski snrna dnd. Sava
tazminat demesini ve silahl kuvvetlerin snrlandrlmasn ngren anlamann uygulanmasn
denetleme grevi lkedeki Sovyet igal kuvvetine verildi.
Sava sonrasnda ynetimde komnistlerin de olduu geni tabanl bir koalisyon
hkmeti kuruldu. 1945 ylnda seimlerde mutlak ounluu salayan kk toprak sahipleri
partisi lkedeki Sovyet yetkililerince koalisyonu srdrmeye zorland.

618

Austos 1947deki

seimde Kk Toprak Sahipleri Partisi oylar % 15e derken ii Blounun oyu % 45e ulat.
Tek parti haline gelen Macaristan sosyalist ii partisi 1949 seiminden byk zaferle kt.
618

Metin Toker, Orak ve eki arasnda kalanlar, Ankara, 1973, s.339

222

Daha sonra parti genel sekreteri Matyas Rakosi lkenin en gl kiisi konumuna geldi.
Bu dnemde parti iindeki Moskova yanls kiiler muhaliflere ynelik temizlik hareketi
balattlar. Kilise ve dier muhalifler susturuldu.
1952deki babakanl da stlenen Rakosi, Stalinin lmnden sonra 1953de bu grevi
brakt ve yerine Imre Nagy geti. Nagy, siyasi ve ekonomik reformlar yapnca, Moskova basks
nedeniyle 1955te grevden alnd ve partiden karld. Tekrar yerine Rakosi geti. Ancak bu da
1956da grevden uzaklatrld. Yerine Ernc Ger geti ve reformlarn nne geeceini belirtti.
Macaristanda atlan admlar, Staline kar balatlan kampanya buradaki deiimi
glendiriyordu. 23 Ekimde Budapetede rencilerin yetkililere bir dileke sunmak iin
dzenledii yry halktan da destek grd. Gernn sert tutumu ve polisin gstericiler zerine
ate sonucu gsteri bir anda ayaklanmaya dnd. Ordunun da isyanclarn saflarna gemesiyle
halk silahlanmaya balad. Yerel konseyler kuruldu. Kyller kamu topraklarn igal ettiler.
Yeniden iktidara gelen Nagy, gemiteki siyasi partileri canlandrd ve kilise de eski gcne
kavutu.
Sovyet Birlikleri Macaristan dan ayrld srada

619

Nagy, 1 Kasmda Varova

paktndan ayrldn aklad. Kruseve gre Sovyet birliklerinin ayrlmasn Nagy istemiti.
Birlemi Milletler araclyla byk devletlerin korumacln istedi. Bu gelime zerine
Sovyetler tekrar Macaristan a dnerek Budapete yi igal ettiler. Nagy Budapetedeki
Yugoslavya eliliine snan

620

Nagynin yerine Sovyet yanls Janos Kadar geti. Sovyetler

Macar isyann bir gecede bastrd. Nagy, snd Yugoslavya eliliinden kacak olursa,
kendisine bir ey yaplmayaca konusunda Sovyetler Titoya sz vermiti. Tutuklannca Tito
ok kzmtr. Nagy daha sonra hapishanede kuruna dizilerek ldrld. Kruseve gre Nagyi
az kii destekliyordu. Sovyetlere gre, Macaristann Varova Paktndan ayrlmas, NATO nun
sosyalist lkelerin barna sokulmas demekti. Sovyetler dzeni tekrar kurarak direniileri
cezalandrd. Macaristan, tekrar Sovyet denetimine girmi oldu.

619
620

Krusev, Krusevin anlar, stanbul, 1971, C.II, s.88

Kruev, a.g.e., s.98

223

D)Trk Kamuoyunun ki Olaya Yaklam

Svey saldrs 29 ekim 1956da oldu. Sovyetlerin Macar isyann bastrmas ise 7
Kasmd. Svey krizinde saldry yapan taraflardan birisi ngiltere olmas ve lkenin ayn
zamanda Badat pakt yesi olmas Trkiye yi izleyecei politika asndan zora soktu. 621 1954
ngiliz Msr anlamasna gre, Trkiye nin saldrya uramas durumunda ngiltere nin
Sveyten faydalanmas artyla yardm edecek olmas Trkiye yi yakndan ilgilendiriyordu.
Badatta yaplan toplantya Badat paktnn drt Mslman lkesi arld halde ngiltere
arlmamt. Menderes, ngilterenin Badat paktndan karlmasn nledi.
Svey Kanalnn milliletirilmesi zerine Trk basn bu konuda kaytsz kalmad.
Yaplan yorumlarda Nasr aleyhtar bir hava esti. Ahmet Emin Yalman, bir makalesinde; Msr
n Svey kanalna el koymas ve ngilizlerle olan anlamasnn altndaki imzasn hie saymas,
dnya yznde yeni yeni kyametler kopmasnn kt bir balangcdr. Cihann en mhim bir
can damar gayr mesul, keyfi, hak bilmez, ferman dinlemez bir mstebidin eline gemitir
Abdlnasrn hareketi ne manaya gelir? Verdii sze gvenmemek mmkn olmadn kzl
totaliterlerin yolunda yrdn hak, insanlk ve medeniyet hesabna hibir eyi mukaddes
saymadn, kendi hodgamlndan baka bir eye bal olmadn belli etmek 622 diyordu.
Hseyin Cahit Yaln ise Msr Cumhurbakannn megolamanisi Orta Douda ve
dolaysyla btn dnyada ciddi bir buhran husule getirecek gibi grnyor diyerek Nasrn
Sovyetlerin ynlendirmesi ile byle bir giriim yaptn iddia etti.

623

Trk Basn Nasr

gvenilmez buluyordu. 624

Hseyin Cahit Yaln, yine yazd bir makalede hr dnyay cesaretli davranmaya
ararak bir eyler yaplmasn istedi. Eer bugn Msr meselesinde de Bat dnyas, korkak,
gevek bir hareket hatt takip ederse davay, hrriyet ve hayat davasn kati surette kaybetmi
olacaklarn syleyebiliriz. Orta ve Yakndouyu Bolevik Nfuzu altna terk edilecek bykler
Avrupadan ekilip gitmeye mahkum demektir. eklindeki yorumuyla bu durumun Rusya ile
hr dnya arasnda bir mcadele olduunu belirtti. 625

621

Bkz. Bac, a.g.e,, s.81

Ahmet Emin Yalman, Kopan Kyamet, Vatan, 28.7.1956
623
Hseyin Cahit Yaln, Tehlike an, Ulus, 30.7.1956
624
.S. Coar, Svey igal mi edilecek 30.7.1956
625
Hseyin Cahit Yaln, Durum Vahimdir, Ulus, 4.8.1956

622

224

Trkiye bat ile paralel bir d politika izledii ve temel lt olarak komnizme kar
durmay ilke olarak benimsenmesi nedeniyle komnizme kar baz devletlerin Nasr
konusundaki davranlarn da eletirmektedir. Endie uyandrmas lazm gelen nokta, Irak,
Pakistan, Yunanistan ve spanya gibi komnizme kar mterek emniyet cephesinde yerleri olan
memleketlerin Msr desteklemesidir.

626

Nasrn Sovyetlerin aklyla hareket ettiine dair

yaygn inan vardr. Msrn batllara sorun karmas, Sovyetlere yanamas , Nasr zerinde
kukular arttrmtr. Yakup kadri karaosmanolu kanc Mnih adl tercman ( 16/8/1956)
gazetesinde yazd makalede. bu bakmdan tahmin edilebilir ki gen Sovyet hariciye
komiseri, yine garb diplomasisinin iyz hakkndaki milli bilgisine dayanarak, son Msr
seyahatinde , Abdlnasrn kulana eilip Svey Kanaln al, Korkma, sana bir ey
yapamazlar tnde bulunmutur ve hatta bu dne bir ey yapacak olurlarsa ben
arkandaym. Vaadini bile ilave lzumunu duymamtr, demitir.
Btn bunlara karn Svey saldrsna Trkiye kar kmtr. Fatin Rt Zorlu, bu
olayla ilgili olarak yle demitir. Mttefiklerimizin Msra kar silah kullandklarn
grmekten mteessir olduk. Sebebi ne olursa olsun bu hareketi devletler hukukunun
prensiplerinin ihlali kabul etmemek imkanszdr.

627

Zorlu, buna karlk bu saldrnn Msr ile

srail arasndaki sava durdurarak yarar saladn belirtti. Zorlu, Orta Dou memleketlerinin
emniyeti Badat pakt ve NATO pakt gibi antlamalara iltihak etmektedir. Eer Orta Doudaki
memleketler Badat Paktna katlm olsalard bugn mevcut durum husule gelmezdi. demitir.
628

Bu olay direk olarak Nasrn ahsna baland. Nasrn kiisel zaaflar sonucunda Orta
Douya istikrarszlk geldii inanc vardr. Nitekim Celal Bayar 1 Kasm 1956da TBMMni
a konumasnda Orta-arkn zor durumu kendi menfataleri iin istismar edenlerin hatta yine
ayn maksatla mtemadiyen mkller ve ihtilaflar yaratanlarn, tahakkm maksadyla birtakm
keyfi ve son siyaset takip edenlerin, bu blgede ihdas ettikleri son derece ciddi ve nazik vaziyetin
ok vahim hadiselere meydan verdiine ahit olmaktayz dedi. 629

626

A.E.Yalman, Vatan, 14.8.1956

Ayn Tarihi, kasm, 1956 s.341
628
Ayn Tarih, Kasm 1956, s.337
629
ztrk, a.g.e., s.634
627

225

Zafer gazetesi ise Msr ile Suriye , Sovyet emperyalizmi Orta Douya sokarlarken sust yakalanmlardr. Btn Sina- Svey hadisesi, beynelmilel siyasi gmrk idaresinin bu
kaakl yakalayp tasfiye etmesinden ibarettir.. 630 eklinde bir ifade kullanld.
Svey krizini Trk basn komnizm asndan deerlendirdi. Nasr da Sovyetlerle
ibirlii yapan bir kii olarak grd. Bu olay Sovyetlerin Orta Douya girmesi demekti. Nasrda
buna yardm ediyordu.
Yine ayn tarihlerde dier bir olay Macarlarn ayaklanmasdr. Trk basn bu olaya daha
ok yer vermitir. Macaristan olay Ruslarn gerek niyetlerini ortaya koymas bakmndan
deerlendirildi. .S. Coar, bir makalesinde Macaristan hadiseleri Sovyet Rusyann maskesini
de drmektedir. Bir taraftan ( milletlerin i ilerine mdahale edilmemelidir) diyen Rus
idarelerinin dier taraftan Macaristandaki bir i kavgasn bastrmak iin Sovyet kuvvetlerini
kullanmalar izah edilemez. Hatta alelacele iktidara getirilen Imre Nagy bu Rus kuvvetlerinin
mdahalelerini istemi olsa dahi Macar komnistleri ok iyi grmlerdir ki memlekette ba
gsteren cereyan yayld takdirde komnizm kknden sarslacak ve hatta yklacaktr. 631 dedi.
Yine ayn yazar konuyla ilgili olarak Bizimle ayn rktan olan Macar milletinin hrriyeti
iin giritii mcadele, dklecek kandan rkmeyerek atld ihtilal btn dnyann hayranln
uyandrmtr Macaristan hadiseleri, bu rkn hrriyetsizlie, yabanc boyunduruu altnda
yaamaya katiyen tahamml edemediini bir kere daha ispat ediyor diye yorumland. 632
Bir baka yorumda Trkiye, tarihinin ac bir safhasnda, igal altna gitmenin,
istiklalden ve hrriyetten mahrum olmann aclarn tatm bir memlekettir. Bugn
Macaristandaki mcadeleyi dikkatle takip ederken, ruhumuzda o eski felaketin ac hatralar
canlanr gibi oluyor. Bu sebeple milliyeti Macar ihtilalcilerinin strabn ve onlar sedit bir
mcadeleye sevk eden muhterem ve mukaddes hislerin mahiyet ve kuvvetini daha iyi
anlyoruz Rusyann genileme emelleri, hakimiyeti altnda tuttuu esir ve mazlum milletlere
yenilerini ilave etmek istekleri sonsuzdur. 633 denildi.
Peyami Safa da yazd makalede Macar ihtilalcileri vd ve Trklerin bunu iyi bildiini,
nk bizim de stiklal Sava yaptmz belirterek olayla paralellik kurdu. 634

630

Ayn Tarihi, Aralk 1956, ss.242

.S. Coar, Macaristan Milli htilali ve verdii Neticenin Manas, 25/10/1956 Cumhuriyet
632
.S.Coar, syan Eden Millet, Cumhuriyet, 27.10.1956
633
Bahadr Dulger, Samimi Bir Temenni, 30/10/1956 Son Havadis
634
Peyami Safa Macar destan, 30/10/1956 Milliyet
631

226

Falih Rfk Atay ki gerek bsbtn meydana kar Sovyetler birlii ittifaknn, rejim
beraberliinde dahi, ne kadar tahamml edilmez bir zulm sistemi olduudur. kincisi hrriyet,
milliyete ve demokrasi ideallerine bal olan yllarca ve her trl zulm yolu tavsiye olunduktan,
kzl olmayan aydnlar tenkil edildikten, yllarca yalnz bir tek dilli radyo, tek dilli basn halk
efkarna hkmettikten sonra dahi, bu ideallerin kk Macaristan koskoca Rus hakimiyetine
isyan ettirecek canl kuvvetleri seferber edebildiidir. 635 diyerek igale ak tavr ald.
Grld gibi Trk basn Macaristan olaylarna Svey olaylarndan daha ok yer
verdi. Trk basn Svey krizinde Nasr sulu bulurken, saldrganlar konusunda bir yorum
yapmad. Olay Sovyetlerin yaylmacl erevesinde ele ald. Macar olaylarn ise zulme kar
bir mcadele, hrriyet, demokrasi gibi idealler stne oturturken, ayn zamanda bu olay
Sovyetlerin gerek yzn gsterdii asndan ele ald. Her iki olayda da ortak yanlar vard.
Macaristanda Sovyetler saldrgan pozisyonunda, Svey de ise Batl devletlerle srail idi. Trk
basn Sovyetler ar tepki gsterirken, Svey saldrsnda ayn tepkiyi gstermedi.
E) Kbrs Meselesinin ortaya k ve Sonular
1571 ylnda Venediklilerden Osmanllara geen Kbrs, uzun bir sre Osmanl idaresinde
kald.

636

1877-1878 Osmanl- Rus harbinde, Osmanllarn yenilgisi ile sonulannca 3 Mart

1878de Rusya ile Ayastefenos Anlamasn imzalamak zorunda kald. Rusyann Dou Anadolu
ve Balkanlarda sz sahibi olmas ile ngiltere 23 Mays 1878de Osmanl Devletine verdii bir
nota ile Kbrsn igal ve idaresinin kendisine braklmasn istedi. Bu notaya gre Ruslar
doudan ekilirse, ngilizler de Kbrstan ekilecekti. ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda
yaplan 4 haziran 1878 tarihli anlama ile Kbrsn idaresi ngiltere ye geti. 1 Temmuz 1878
tarihinde yaplan nceki anlamaya ek bir anlama ile Rusyann Kars ve Dou Anadoluyu terk
etmesi halinde ngilterenin Kbrs tahliye edecei hususu yer almakta idi. 637 Lozan da Kbrs
ngiltere ye devredilmiti. 638
Kbrs, Orta Douda ngiliz egemenliinde olan tek toprakt. Stratejik adan ngiltere
iin byk nemi olan Kbrs ta , II. Dnya Savandan sonra adadaki Rumlarn ngiliz

635

F.Ahmad, a.g.e., 155

Nasm Zia, Kbrsn ngiltereye geii ve Adada Kurulan ngiliz idaresi, Ankara 1975, s.7
637
Abdlhakuk ay, Kbrsta Kanl Noel-1963, Ankara, 1989, s.14
638
Dervi Manizade, Kbrs Dn, Bugn Yarn, s.245
636

227

idaresine kar giritikleri eylemler artmt. Buradaki Rumlar adann Yunanistan a ilhakn
istiyorlard. Rumlar silahl mcadeleye balad.
Kbrsta Enonisi faaliyetler artnca, Trkiye 1948 ylndan itibaren ilgilenmeye balad.
Trk hkmeti bu tarihlerde Kbrs ngiltere nin bir problemi olarak grrken, Trk basn
Kbrsla ilgilenmeye balad. 1949da Dileri Bakan Necmettin Sadak, gazetelere verdii
demete, ngiltere nin Kbrstan ekileceine dair bir belirtini bulunmadn, Yunan
hkmetinin re resmen bu sorunu ele almadn syledi. 23 Ocak 1950de Kbrs Meselesi diye
bir sorunu diye bir ey yoktur. nk ada Byk Britanya daresi altnda ve ynetimindedir. 639
Demokrat Parti iktidara geldii zaman, C.H.P.nin politikasn devam ettirdi. Trkiye iin
byk tehlike komnizm idi ve Yunanistan la ibirliine gidip Sovyetleri nleme dncesi daha
ar basyordu. Trkiye henz NATO ya girmemi ve Sovyetlere kar kendisini gvende
hissetmiyordu. Kbrs davas henz Trkiye ile Yunanistan arasnda bir problem haline
gelmemiti. Dileri Bakan Kprl, Avrupa seyahatinden dnerken urad Atina da
gazetecilerin Kbrs hakkndaki sorusunu Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbrs sorunu
yoktur eklinde cevaplad. 640
1950 lerde Yunanistan ile Trkiye nin ncelikli meselesi Bat ittifak ierinde yer
almakt. Bu nedenle Kbrs meselesini n plana her iki devlette karmak istemiyordu. Trkiye
NATO yesi olduktan sonra blgesel paktlara giriti.
Trkiye Sovyetlere kar nlem peinde olduundan, Kbrs konusuna kaytsz
kalmaktayd. Trkiye nin bu ilgisiz tutumunu Yunanistan yanl deerlendirdi ve Kbrs
konusuna eilmeye balad. Yunanistan, Trkiyenin Bat blounun gvenlii iin Kbrs
konusunda bir engel karmayacan dnd. Trkiye, adada ngiliz ynetiminin devamndan
yanayd.
1953 ylnda Yunanistan da Papagos hkmeti iktidara geldikten sonra Kbrsla daha
aktif bir ekilde ilgilenmeye balad. Papagos, 1954 Maysnda ngiltere den 22 Austos tarihine
kadar Kbrs Yunanistana devredilmesini istiyordu. ngiltere bunu gerekletirmezse,
Yunanistann sorunu Birlemi Milletlere gtreceini belirtiyordu. Bylelikle Kbrs uluslar
aras bir mesele oluyordu. 641

639

Bac, a.g.e., s.102

Metin Toker, smet Paayla 10 yl ( 1954-1964), Ankara, 1965, Ksm III, s.153
641
Fahir Armaolu, 1955 ylnda Kbrs Meselesinde Trk Hkmeti ve Kamuoyu, SBFD, Temmuz 1959, C.XIV,
No:2-3, s.58
640

228

Yunanistan 16 Austos 1954de Kbrs iin kendi kaderini tayin etme talebi ile konuyu
Birlemi Milletlere gtrd. Konu 24 Austos 1954de Birlemi Milletler gndemine alnd.
ngiltere ve Trkiye nin muhalefetine ramen konu Birlemi Milletlerde tartlarak uluslar
aras bir boyut kazand. Bu tarihten sonra Menderesin nnde Kbrs dosyas olacakt. Konu
Aralk aynda ele alnd ve Yeni Zelandann teklifi zerine Yunanistann ikayetinin genel
kurulda grlmemesine karar verildi. Menderes, bunun zerine 8 aralk 1954de verdii
demete Birlemi Milletlerin Kbrs meselesi hakknda ald karar, bu husustaki mzakereye
devam olunmasnn caiz grlmediini sara hatla ifade etmekte, bu ie son vermektedir.

642

dedi.
Adadaki Rumlarn terr faaliyetleri ngilizleri rahatsz ediyordu. Artan olaylar dolaysyla
ngiltere burada daha fazla kalamayacan anlad. 30 Haziran 1955de ngiltere Kbrs
Meseleside dahil olmak zere Dou Akdenizde gvenlii ilgilendiren tm sorunlarn
grlmesi iin Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda l bir konferans toplanacan
bildirdi.

643

ngiltere, Trkiye ile Yunanistan kar karya getirip taviz koparmak istiyordu.

Yunanistan, konferansa katlrsa Trkiye nin taraf olacan kabul etmi saylaca endiesi
tayordu. Trkiye ise Kbrs meselesinde taraf olma hakkn elde ediyordu.
29 Austos 1955de toplann Londra Konferansnda F.R.Zorlu, u tezi ne srd. Trkiye
Kbrs zerindeki egemenlik haklarna yalnz haklarn yalnz ngilteree devretmitir. Ada uzun
sre Trk idaresinde kalm, adada hibir zaman Yunan idaresi kurulmamtr. 1.Dnya
Savana kadar adadaki ekseriyet Trktr. u anda tapulu topraklarn % 60 Trklere aittir.
Gvenlik bakmndan da Kbrs Trkiye iin nemlidir. Bu artlar altnda Yeni Trk Devleti
Kbrs zerindeki hakkndan ancak adann ngiltereye devri artyla feragat etmitir. Eer
ngiltere, Trkiyeden devir ald egemenlik hakkndan vazgemek niyetinde ise Kbrs adas
asl sahibine geri dner. 644 Yunanllar bu tez karsnda armlard.
Bu durumda Yunanistan Trkiye nin muhatab olamazd. Yunanistan byle bir ey
beklemiyordu. Onlarn tezi ise adada self- determination ilkesinin uygulanmasn istiyordu. Bu
devletin grleri ok farkl olduu iin konferansn kesilmesi bekleniyordu. Konunun Birlemi
Milletlerde 5 yl boyunca hi tartlmam olmas konusunda gr birliine varmalar
bekleniyordu.
642

Gnlbol, Olaylarla Trk S.340

Cem Erolu, Demokrat Parti tarihi ve ideolojisi Ankara 1990 s.109
644
M.Dikerdem, Orta Dou Devrim Yllar, stanbul, 1977, s.130
643

229

Ancak 6-7 Eyll olaylar zerine konferans dald. Konferansn u faydas oldu. Artk
Trkiye Kbrs konusunda taraf olma hakkn kazand. Bu tarihten sonra adada Trklerle Rumlar
arasnda atmalar oldu. iddet olaylar giderek artt. Trk taraf taksimden yana eilim artarken,
Yunanllar self-determination ilkesinin uygulanmasn istiyordu. Dolaysyla grler arasnda
bir yaknlama yoktu.
Menderes Kbrs sorununu ngiltere ile beraber zmek dncesinde idi. Trkiye, NATO
ve Badat Pakt yesi olmasyla temelde Sovyet yaylmacln nlemeyi kendisine hedef
semiti. Kbrs konusunda ngiltere ile bozumak istemiyordu.
Trkiye 1957den sonra taksim tezini savunmaya balad.

645

Bylece, adann Trkiyeye

verilmesini isteyen nceki tezden vazgeilmi olunuyordu.

1950 yl sonlarnda ngiltere, yeni bir neri yaparak Adada ortaklk rejimi nerdi. Yedi
yl sonunda ngiltere Adann egemenliini Trkiye ve Yunanistan ile bu devletler istedii
takdirde paylaacan ifade ediyordu.
Bu neri Trkiye ve Yunanistan tarafndan reddedildi. Yunanistan Kbrs meselesini
srekli olarak Birlemi Millete gtrmeye devam etti. Birlemi Milletler bir karar almam ve
meselenin ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda mzakere yoluyla zmlenmesini
benimsemiti. 1958e doru Dou Akdenizdeki gelimeler NATO yu kayglandrd ve A.B.D.
ve NATO araya girerek Trkiye ve Yunanistan n ikili mzakereler sonucu anlamalarn
istediler.
1958 ylnda Yunanistan, adaya muhtariyet verilmesinden sonra adann bamsz olmasn
savundu. Bu durumda Trkiye ile grmeye hazr olduklarn belli etti. Paris de NATO
toplants dolaysyla 18 aralk 1958de Trk ve Yunan Dileri Bakan arasnda ikili grmeler
devam etti. Neticede Trkiye ve Yunanistan babakanlar 5-11 ubat 1959 tarihinde Zrich te
bulutular. Kbrs konusunda anlamaya vardlar.
19 ubat 1959 tarihinde Londra ya yaplan konferans sonunda Zrichte alnan kararlar
kabul edildi. Alnan kararlar unlard: 1.- Kbrs zerindeki ngiltere egemenliinin Kbrs
cumhuriyeti ne devrine dair kurulu anlamas,

2.- Kbrsn bamszln ve btnln ve

anayasal dzeninin teminat altna alan garanti anlamas

cumhuriyetinin anayasasnn temellerini oluturan maddeler.

645
646

3.-Trkiye, Yunanistan ve Kbrs

646

F.Vali, a.g.e., s.238

Bkz. kr Grel, Kbrs Tarihi ( 1878-1960) stanbul, C.II, ss.154-155

230

Garanti anlamasyla ngiltere, Yunanistan ve Trkiye Kbrs Cumhuriyetinin bamszlk

toprak ve gvenliini ve anayasasnn temel hkmlerinin gereklerini garanti ediyordu. Garantiye
alnan bu unsurlara kar bir tehlike ortaya kacak ve bu anlamann hkmleri inenecek
olursa

Yunanistan, ngiltere ve Trkiye gerekli tedbirlerin alnmas iin birbirlerine

danacaklard.

647

Eer ortak hareket etme imkan yoksa, tek balarna mdahale edeceklerdi.

Kbrs cumhuriyeti 16 Austos 1960 ilan edildi.

Kbrs konusunda , dnya basnnda Trkler aleyhinde oluan havay gidermek iin
Trkiye, srail den yardm istedi. Bu yardm A.B.D de bulunan Yahudi lobisinin Trkiye lehine
giriimlerde bulunmasna dayanyordu. srail bu giriimlere destek vermeye karar verdiyse de
A.B.D. de Trkiye lehine kamuoyu oluturma abalar snrl kald. 648
Kbrs sorununun ortaya kmas ile Trkiye dikkatini bu konuya verdi. Birlemi
milletler grmelerinde zor durumlarda kalan Trkiye Bat ile ilikilerini gzden geirmeye
balad. Ayrca Kbrs sorununun ortaya kmas ile Trkiye srail ile olan ilikisini kamuoyu
dikkatinden gizlemeye alt. Trk srail ilikilerinin kamuoyu dikkatinden gizlenmesi,
Trkiye nin Arap dnyasnn desteini kazanmak istemesi ile aklanabilir. Yine Kbrs
sorununun kmas ile Trkiye giderek Orta Dou ile ilgili problemlerden uzak kalmaya zen
gstermeye balad.
Trkiyedeki Yahudiler Kbrs gibi milli davada Trklerin yannda yer aldlar. Nitekim 25
Temmuz 1955te Musevi Cemaati Reisi Hahamba Rafeel Saban Efendi Kbrs konusunda Bir
cemaatin bir cemaate kar kyama tevik etmek ve tedhiilie kar susmak bir din adamna
yakmaz. Kbrs meselesi geri siyasi bir meseledir ve buna bir din adamnn karmas deildir.
Fakat tedhiilik baka bir eydir ve birdir. Din adam sfatyla buna kalbimizin btn kuvveti ile
tetbih ve telin ederiz

649

dedi. Trkiyedeki Yahudiler Kbrs konusunda byle bir tepki

gsterirken, Patrikhane Kbrstaki olaylar karsnda sessiz kald.

Trkiye, Kbrs konusunda A.B.D. desteini salamak iin A.B.D.de yaayan
Musevilerin sempatisini kazanmaya zen gsterdi. Nitekim Celal Bayar, 18/01/1954deki A.B.D.
gezisinde Yahudi cemaatinin eref misafiri olarak bulundu. Burada Bayara slam Demokrat
Partisini lav etmesinden dolay bir gm madalya verilmitir.

647

Frzan Tekil, nn Menderes kavgas, stanbul, s.29; Ali Gevgilili,Ykseli ve k, stanbul, 1987, s.138
Nachmany a.g.e., s.54;. Ulus, 22.mart.1966
649
Hrriyet, 25 Temmuz 1955

648

231

F) Orta Dou Krizlerinde Trkiye nin srail Politikas

Svey krizi sonrasnda Sovyetler Birlii Msr destekleyerek Araplarn yannda yer ald
ve Orta Douda sz sahibi olmaya balad. Bu arada Sovyetler birlii nde 20.komnist partisi
kongresinde Stalin dnemi sert bir ekilde eletirildi.

650

Sovyetler d politikada ise yeni bir

yaklam sergileyerek bar ierisinde bir arada yaama ilkesini benimsiyordu. Bu durumda
Fransa ve ngiltere nin Svey gezisi dolaysyla blgeden ekilmesi zerine A.B.D. bu boluu
doldurmaya giriti.
A.B.D. Bakan Eisenhower 05 Ocak 1957de Orta Dou hakkndaki grlerini anlatarak
yeni bir kanunun karlmas iin kongreye baz tekliflerde bulundu.

651

Drt maddeden oluan

neride unlar bulunuyordu:

1.A.B.Dnin Orta Dou lkeleriyle ekonomik gelimeleri iin ortaklaa ibirlii
2.Blgedeki bir devletin veya devletlerin arzusu zerine askeri yardm yaplmas
3.Blgedeki bir veya birka devletin komnist kontrol altndaki bir lkenin ak bir
saldrs karsnda ricada bulunulmas zerine askeri g yardmnda bulunulmas
4.1958 1959 yllar arasnda 200 milyon dolarlk yardm yaplmasn kapsyordu.
Eisenhower diye bilinen doktrin 9 mart 1957de akland. Truman Doktrini de yalnz Trkiye ve
Yunanistan kapsyordu. Eisenhower doktrini ise btn Orta Dou iin geerli idi. 652
Doktrin yaynlandktan sonra Msr, Suriye ve Suudi Arabistan bu doktrine kar ktlar.
Daha sonra Suudi Arabistan tutum deitirerek Eisenhower doktrinini kabul etti. Rusya ise bu
doktrini Amerika nn Orta Dounun iilerine kaba bir mdahalesi olarak yorumlad. Trkiye,
Lbnan , Pakistan ve Irak ilk destekleyen lke oldular. Daha sonrada Afganistan, Libya, Tunus,
Fas ve son olarak da srail bu doktrini benimsediklerini bildirdiler.
Bylelikle Suriye Sovyetlerle giderek yaklarken Trkiye de Bat ile sk bir ibirliine
gitti. Menderes Sovyetleri durduracak tek g olarak A.B.Dyi gryordu. Trkiyenin
komnizme kar olmas A.B.D ile yakn ibirliini zorunlu klyordu. A.B.Dnin aktif bir dnya
politikas izlemesinin altnda eitli nedenler yatmaktadr. Eisenhower Bakanlk seimlerinde
bunun iaretlerini vermiti. Milletlerin komnist ynetimlerden kurtulmas iin alacan vaad
etmiti, ayrca A.B.D. iin Kore ve inin kaybedilmesi derin bir hayal krkl yaratt. Bunun
650

Kruev, a.g.e, C.II, s.281

Henry S.Commager, Documents of American History, 1968, New York , s.629
652
Belge iin bkz. Commager documents American s.639
651

232

nedeni A.B.D srekli mdafaada kald iindi. Bu nedenle Sovyetlere kar daha kat bir tutum
taknlmalyd. 653
Svey krizinden sonra Sovyetler Orta Douda Suriye ve Msrla iyi ilikiler kurdu.
Suriye, Hatay konusu yznden Trklere kar idi. Suriye nin Sovyetlere yaknlamas ve bu
devletten silah almas Badat pakt yeleri ile Trkiye yi kayglandryordu.
Orta Douda

kritik gnlerde 1956da rdnde seimleri Nasrclar kazand ve

Babakanla Nablusi geldi. Nablusi darbeye teebbs edecei srada Kral Hseyin onu
Babakanlktan ald. Bunun zerine Nasrc subaylarla Kral yanls subaylar arasnda atma
kt. syanclar baarya ulaamad ama bu isyanclarn ou Suriye ye kat. Suriye ye bu
ayaklanmay destekledi ve Krala kar iddetli bir kampanya balatt. 24 Nisan 1957de Kral
Hseyin verdii demete Milletleraras komnizm ve onun yanllar tarafndan olay yaratldn
belirterek st kapal bir ekilde Eisenhower Doktrininin uygulanmasn istedi. Bu olay zerine
A.B.D. 6.Filoyu Akdenize gndererek kararl bir tutum sergiledi. Irak ve Suudi Arabistanda
rdn destekledi. 654 Bylece kriz atlatld.
Suriye ise 1955den itibaren Nasrc bir politika izliyordu. Badat pakt nn kurulmas,
Arap milliyetiliini kkrtmt. Bu lkelerden birisi de Suriye idi. 655 Svey krizide Msrla
Suriye arasnda bir yaknlamaya neden olmutu. Komnist sempatizan olan Suriye Savunma
bakan Halid el-Azm 1957 Temmuz unda Moskova ya giti ve Sovyetlerle 500 milyon dolarlk
ekonomik ve askeri anlamalar imzalad. Bu anlamaya gre Laskiye de yeni bir liman yapm
Suriye de karayollar inas, sulama ve enerji projelerinin finansman ve yine Suriyede alt tane
yeni hava alan inaat inaat gerekletirilecekti ayrca Suriye ye silah yardm da yaplacakt.
Sovyetlerin srail karsnda Araplar desteklemesi, Suriyeli komnistleri glendiriyordu. 656
Anlama aklandktan sonra Suriye genel kurmay bakanlna komnist yanls general
Afif el-Bizri getirildi. Suriye deki bu gelimeler Trkiye, Irak, rdn, Lbnan ve srail
tarafndan endie ile karland. nk Suriye Orta Douda Sovyetlerin silah deposu oluyordu.
1957 Austosunda Irak Kral Faysal ve rdn Kral Hseyin Cumhurbakan Celal
Bayar ve Babakan Adnan Menderes ile grmeler yapmak iin stanbula geldiler. Eisenhower
653

Bkz. J.Garry Clifford-Kenneth, J.Hagan Thomas G.Peterson, American Foreign policy a history/since 1900 USA
1983 sayfa 481
654
Suudi Arabistan Dahranda A.B.D. nin kullanm iin 1957de Dahranda bir hava ss vermiti. J.Garry
Clifford, American foreign policiy, s.506
655
Julius W.Pratt, A.History of United States foreign policiy U.S.A. 1965 s.518
656
P.Mansfield , a.g.e. s.468-469; Jabber, a.g.e s. 54

233

da Menderese gnderdii mesajda Suriye nin saldrs halinde Trkiye, Irak ve rdnn
katlaca bir savata A.B.D.nin silah yardm yapacan bildirdi.

657

Ayn tarihlerde Trkiye

gneyinde askeri tatbikat yaparak Suriye ye gz da vermek istedi.

Eyll ayna doru Kriz trmand. Suriye ve Sovyetler Birlii Trkiyenin gney snrna
askeri ynak yaptn ileri srerek Sovyetler Birlii 10 eyll 1957de Trkiye ye bir nota
verdi. Sovyetler bu notada Trkiye nin askeri ynak yapmasndan duyduu endieyi ve
Trkiye ile Suriye arasnda bir sava kt takdirde bunun blgesel kalamayacan ve
genileyeceini belirtti.

658

Menderes Sovyetler birlii babakan Bulganinin krizle ilgili

mesajna 30 Eyllde verdii cevapta Suriye nin silah deposu olduunu ihtiya halinde bakalar
tarafndan kullanlacan ve Trkiye nin Sovyetlerle iyi mnasebetler kurmak istediini ancak
kinci Dnya Savandan sonra Sovyet Rusya nn takip ettii bask politikasnn karlkl gven
ortamnn yerlemesine engel olduunu belirtti. 659 Sovyetler buna ramen Trkiye ye kar sert
tutum almaya devam etti. Kruev 9 Ekimde bir Amerikan gazetecisine verdii demete Trkiye
yi roketlerle tehdit ederken Amerika ya da meydan okudu. 660 A.B.D. bu tehdit karsnda geri
adm atmad ve A.B.Dnin NATO erevesinde Trkiye kar alm olduu taahhtlere dikkat
ekti.
A.B.D.nin bu tutumu Sovyetleri geriletti. Dier taraftan Suudi Arabistan n Suriye ile
Trkiye arasndaki araclk giriimleri ve Nasrn Suriye yi daha fazla Sovyet etkisine
kaymasn nlemek iin Suriye ile Birleik Arap Cumhuriyetini kurma karar krizin
giderilmesinde nemli rol oynad.
Menderes, 4 aralk 1957 de TBMMde hkmet programn okurken bu krizi Orta
arkta cereyan eden hadiseler, herhangi iki devlet arasnda, mesela Trkiye ile Suriye arasnda
bir mesele deil, Orta ark blgesinde temerks ve tekasf eden ve iki blok arasndaki byk
mcadelenin bir safhas ve tezahrdr. eklinde deerlendirmitir. 661 Menderese gre Suriye
ile Sovyetler Birlii arasndaki yaknlama Orta Doudaki bar ve istikrar iin bir tehlike idi.
Suriye komnist olmadysa bir taktik icabdr. Suriyenin komnistletirilmesi ve uydulatrlmas

657

Dikerdem, a.g.e., s.175

nota iin bkz. Keesings 1957-1958, s.15811; Msr Suriye ile dayanma iinde gstermek iin bin asker
gnderdi ve bu sembolik Msr askeri Trk snrna gnderildi. Nabil, M.Kaylani The Rice of syrian 1947-1958:
political Succes, party failure I. JOMES , 1972, vol.3,s.21
659
Gnlbol, a.g.e, s.292
660
nder Ad, Uluslar aras likiler bakmndan Trkiye ve komular, stanbul 1977, s.73
661
ztrk, a.g.e, s.456

658

234

feth

edilecek

lkelerde

kar

koymay

sertletirerek

sonuta

arzu

edilen

amacn

gerekletirilmesini geciktirecekti. 662

Trkiye bununla beraber 11 Mart 1958de Birleik Arap Cumhuriyeti ni resmen tand.
Bylelikle kriz sona erdi.Trkiye bu olay Trk- Arap sorunu olarak deil, Trkiye ile Suriye
arasnda bir sorun, daha ak bir ifadeyle komnizm ile bar milletler arasnda bir atma
olarak grd. 663
Suriye krizinden sonra karlalan dier nemli bir olayda Irak htilali idi. 14 temmuz
1958de General Kasm tarafndan yaplan bir darbe ile Irakta krallk ykld. Nuri Sait Paada
ldrld. Darbe Trkiye ile rdnde endie yaratt. nk rdn Irakla bir Federasyon
altnda birlemiti.
Federasyon Anayasasna gre taraflardan birinin kral olmad zaman her iki lkenin de
ynetimi sorumlu Krala dyordu. Dolaysyla rdn Irak adna konuma yetkisine sahip
oluyordu. Ancak Msrda rdn aleyhinde youn faaliyetlere balanmt. rdn bunun zerine
ngiltere den yardm istedi. Suudi Arabistan da bu durumdan rahatszd ve Badat Pakt
yelerinin mdahalesini istiyordu. rdn de Kral Hseyin devrilecek olursa srail de mdahale
etme karar almt. Menderes Iraka mdahale etmek istedi. Gerek Celal Bayar ve F.R.Zorlu
gerekse NATO mttefikleri tarafndan byle bir giriimin sakncal olacan Menderese
bildirdiler. 664
Trkiye, darbeye sert bir tepki gsterdi. ran, Pakistan ve Trkiye stanbulda topland ve
( 14-18 Temmuz 1958) yaynlanan bildiride Iraktaki darbe milletleraras haydutluk ve bir vahet
olarak tanmland. 665
Trkiye mdahale edilmesinden yanayd. Trkiye nin sert tutumu Sovyetleri harekete
geirdi ve General Kasm desteklediklerini akladlar. 24 temmuzda Trkiye ye verdikleri
muhtrada Trkiye yi blgede silahl bir atmann ar sorumluluklar getirecei konusunda
uyardlar. Sovyetler ayn zamanda Bat Dnyasn tehdit ettiler. Sovyetlerin bu tutumuna karlk
A.B.D.de ayn tavr gsterince Sovyetler daha fazla ileri gidemedi. Iraktaki rejimi Trkiye 31
Temmuz 1958de tanyarak bu krizde atlatlm oldu.

662

Bac, a.g.e., s.96

Krkolu, a.g.e., s.121
664
Fahir Armaolu, Arap milliyetiliinin gelimesi srasnda Trk- Arap ilikileri 1945-1970, s.35; Bkz. Kemal
Balum. An Politik, 1945-1960 Ankara. S.222
665
Krkolu, a.g.e., s.131
663

235

Irak 1959 Martnda Badat Paktndan ekildi. 1959 Austosundan itibaren Badat pakt
merkezi antlama tekilat ( CENTO) adn ald ve merkez Ankara oldu. Bylece Trkiyenin
Arap dnyas ile balar da kopmu oldu.
Bu krizler sonucunda Trkiye Arap dnyas iinde kendisini yalnz hissetti. Badat pakt
dolaysyla Arap lkeleri ile aras alan Trkiye Irak darbesinden sonra Orta Dou ile
balantsn kesmi oluyordu.
Badat Pakt dolaysyla srail Trkiye ye kuku ile bakmaya balamt. Trkiye ise
Sovyetler den ekiniyordu. Macaristan olay Sovyetlerin gerekirse asker kullanacan ortaya
koymutu.

666

srail kendi dou snrlarn emniyete almaya alrken Irakn srail e sava

amas durumunda Trkiye nin Irak a yardm edecei endiesine kaplmt.

667

Ancak 1958e

gelindiinde olaylar bu ekilde gelimedi. nk Orta Douda Trkiyenin Irakla olan ilikileri
bozulmutu.
Orta Dou krizleri sonunda Trkiye ve srail diplomatik ve askeri istihbarat alanlarnn
yannda ticaret ve bilimsel alanda da ortaklk anlamas yapmak iin bir araya geldiler.

668

29-30

Austos 1958de Ben-Gurion Babakan Menderesle Orta Douda stratejik bir ibirlii yapmak
iin gizlice Ankaraya geldi. Trkiye Iraka kar srail le bir anlama yapmad. Trk - srail
ilikileri bir bakma 1950lerin balarndaki atmosfere brnd. srail Trkiye nin Iraka askeri
yardm yaptn dnyordu. Bunun byle olmad imdi aa kmt. 4 Orta Dou lkesi
Lbnan, rdn, Suriye ve Irak ve Sovyetlerin Nasrla bozumas srailin diplomatik
izolasyonunu krma abalarna katkda bulundu. srail bunun yan sra Svey krizinden dolay
A.B.D. ye kafa tutmutu. Bu durum srail i daha da yalnzla itmiti. Btn bu faktrler srail
ve Trkiye nin her ikisinin de birbirlerine kar koymu olduklar kstlamalar ve yanl
anlamalar ortadan kaldrd. Irakta bir halk cumhuriyetini ilan eden ve bylelikle Badat paktn
ortadan kaldran General Kasm darbesi ve Trk snrna yakn 24 Sovyet tmeninin askeri
manevralar Trkiye ile srail in karlkl endielerini ortadan kaldrd.
Ben-Gurion Trk liderlerine gvenmiyordu. Fakat Trk liderlerin Nasr ve Sovyetlere
duyduu dmanlktan dolay srail ile iyi ilikiler srdrmeye zen gsterdiler.

666

Thomas W.Wolfe , Soviet Power and Europe 1945-1960, U.S.A. s.81

Nachmany, a.g.e, s.68
668
smail Soysal, Trk D Politikas ncelemeleri in Klavuz ( 1919-1993) . stanbul, 1993, s.72
667

236

Ben -Gurion ile Menderes grmesi olumlu geti. Bu grmeler sonucunda Trk-srail
evresel pakt yapld.

669

Trkiyenin zengin kaynaklar srail teknii ile birletirilecekti. ran

dan Trkiye ye petrol boru hatt denmesine srail uzmanlar yardm edecek ve askeri malzeme
konusunda i birliine gidilecekti.
srail ile Trkiye Ticari ilikileri sryordu. 1955 ylnda Trkiye penisiline ihtiya
duyuyor ancak dviz darboaz olduu iin ithal edilecek bu ilalarn karl eker olarak
denecekti. A.B.Dde kendi ordu gereksinimi iin byk miktarda penisilin depolamt. Ancak
sresi getii iin bu ilalarn imhas gerekiyordu. haleyi kazanan bir srail firmas bu
penisilinleri Trkiye ye ihra etti ve karlnda eker ald. Ancak bu penilisinler bozuk kt. 670
Trk endstri ve tarmnn gelimesinde srail uzmanl kullanlmas ve Trk Silahl
Kuvvetlerine srail askeri malzemesinin ihra edilmesi kararlatrld. Buna karlk olarak da
Trkiye nin askeri gcnn desteini alacakt.
Bunun yan sra srail, Svey krizinden sonra Trkiyeden diplomatik yardm bekledi.
Washington un srail e silah satmas konusunda Trkiye, srail tarafn tutacakt. Bunun yan
sra eitli lkelerde grev yapan Trk ve srail diplomatlar ortak hareket edeceklerdi. Bu
zellikle Birlemi Milletler de ve Kbrs konusu zerinde olacakt. Gerektiinde askeri alanda
birbirlerine de danacaklard. 671 Ancak btn bunlar byk gizlilik iinde tutulacakt.
Ancak Trk- srail ilikileri yinede bu dnemde tam olarak yerine oturmad. Trkiye ile
srail in ortak yanlar Orta Douda Arap dnyas iinde Arap olmayan unsurlar ve ayn
zamanda da demokrasi ile ynetilmeleriydi. Yine de iki lkenin ilikileri Orta Doudaki
gelimelere balyd. Blgedeki gelimelere gre bazen iyi bazen de kt oldu. Ancak Trksrail ticari ilikileri srekli iyiye doru gitti.

669

Nachmany, a.g.e., s.251

Balum, a.g.e; ss. 230-231
671
Nachmany, a.g.e., s.70
670

237

VIII. BLM
1960 ASKER DARBES VE TRK DI POLTKASI
A) 1960 Askeri darbesi ve Trk D Politikas
Menderes ynetimindeki Demokrat Parti ktidar,1957 seimlerini kazand. Bir nceki
seime gre Demokrat Parti oylar azalrken Cumhuriyet Halk Partisi nin oylar artmt.
Demokrat Parti 1957 seimlerinde % 48 oy ald. Buna ramen DP meclis ounluu yine elinde
bulunduruyordu.672 Demokrat Parti 1958den itibaren otoriter bir ynetim tarz benimsedi. ktidar
ve Muhalefet birbirine kar iyice sertleti. lkede huzursuzluk artmaya balad.Basna sansr
uyguland ve gazeteciler tutuklanmaya balad. Mart1954den 14 Mays 1958e kadar 1.161
gazeteci basn kanunu nedeniyle sorguland.

673

Gazete ve dergi kapatlmasna giriildi.

Muhalefetin gazetesi Ulusa kapatma cezas verilirken iktidarn yar resmi gazetesi konumunda
olan Zafer de bir ay kapatma cezas ald. 674
Bu dnemde niversite zerklii ciddi bir biimde yara ald. renci olaylar balad.
Orduda huzursuzluk artt. 1957 ylnda darbeye hazrlk yaptklar gerekesiyle bir takm subaylar
tutukland. Daha sonra bu Dokuz Subay olay diye adlandrlr.

675

Btn bunlara ek olarak

Menderes ve Demokrat Parti lkedeki muhalefetin varlna tahamml edemiyorlard. Bu da

rejimin temellerini sarsmak demekti.
Demokrat Parti giderek muhalefete kar sertleirken, dini kesime ve tarikatlara
msamaha gsteriyor ve bunlarn desteini aryordu. Bu nedenle Demokrat parti iktidar dini
politikaya alet etmekle sulanyordu. Demokrat parti dnemi, askerler iin Atatrk ilkelerine ve
zellikle laiklie kar olarak alglanyordu. Bu durum zellikle askeri kesimde honutsuzlukla
karlanyordu. 676

672

F.Ahmad, a.g.e., s.171; evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, stanbul, 1989, s.261
Bkz. Walfer F.Weiker, The Turkish Revolition 1960-961 Aspects of Military Politics, Washington, 1963, s.10;
Srr Atalay, Bir mr politika Karstan Zincirbozana, stanbul 1986, s.64
674
Bkz. Robinson, a.g.e., ss.191-192; Weiker, a.g.e., s.11; Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, stanbul, s.169
675
Orhan Erkanl, Askeri Demokrasi, 1966, ss.66-67
676
Muhsin Batur, Anlar ve Grler, dnemin perde arkas, stanbul, 1985, s.72, M.Emin Aytekin, htilal
kmaz, 1967, Dnya Matbaas
673

238

Muhalefete tahamml edemeyen Demokrat parti, nn ye yaplan saldrlara nlem

alamyor, hatta bir bakma tevik ediyordu.

677

Mecliste iki parti birbirlerine kar sert slup

kullanyordu. Uak olaylarnda CHP kafilesi DP binas nnden geerken, DP il Bakan elindeki
barda kafileye atmas nedeniyle Uak olaylar balad. Uak olaylarn Topkap, anakkale,
Konya ve Kayseri olaylar takip etti. CHPnin aydn-ordu ibirliine kar DP Vatan cephesini
kurmutu. 678
Demokrat Parti uzun sre iktidarda olmasna karlk Trkiye nin sorunlarn zmede
baarsz kald.
Bunlarn banda eitim geliyordu. Eitim alannda beklenen gelime olmad iin dini
eitim gayri resmi olarak artt. Buna paralel olarak da dini kiilerin politik hayatta arlklar
hissedildi. Bu da Menderes ve DP ynetimine kar iddetli eletiri yneltilmesine neden oldu.
Demokrat Parti iktidar lkede hzl bir makineleme gerekletirdi. Yeni yollar, limanlar
ina etti. Ekonomik kalknmay hzlandrd. Ancak 1960lara gelindiinde Trkiye hala bir tarm
lkesiydi. Halkn % 70i tarmla urayordu. Trkiye, sanayisi iin gerekli dvizi tahl
ihracatndan karlayamyordu. Tarmda makineleme yeterince gelimedii iin tarm retiminde
yeterli art salanamyordu. 679
Trkiye, Demokrat parti dneminde Bat Dnyas ile daha yakn iliki ierisinde
olduundan, hayat standardnn ykselmesini istiyordu. Halkn beklentileri artt. yi eylere sahip
olma toplumsal prestijin gstergesi oldu. Daha sonra bu politik malzeme konusu oldu.
Trkiye, A.B.D. ve Bat Dnyas ile iyi ilikiler kurmas sonucu Batdan kredi ald.
Ancak Trkiye nin ekonomik amaz yapsald. Trkiye kendi ekonomik problemini
zemedii iin, enflasyon, demeler dengesi a ve isizlik problemleri srekli Trkiye nin
gndemini igal etti. Menderes in hedefi lkeyi Bat tipi bir endstri memleketi haline getirmekti
ama bunu gerekletirecek program yoktu. Ayrca ekonomik sorunlar zecek yeterli
deneyimlerden de yoksundu.

677

Bkz. Erolu, a.g.e., s.153

C.Bayar, a.g.e., s.169
679
. Tarm bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. Morris Singer, The Ecomonic, Advance of Turkey, Ankara, 1977,
ss.209-219
678

239

Demokrat Parti Ynetimi, iktidarlarnn sonuna doru Trkiyede meydana gelen

deiimleri fark etmedi. Trkiye de deiik parti ve gruplar vard. Bunlar seslerini duyurmak
istiyorlard. Anayasann da buna gre dzenlenmesini istiyorlard. 680
Btn bunlar lkede genel bir honutsuzlua neden oldu. Askeri kesim durumdan olduka
rahatszd ve 27 Mays 1960da ynetime el koyarak iktidar devr ald.
Yeni ynetim d politikada nceki hkmetin izinden gitti. Nitekim 27 Mays 1960 gn
radyoda yaynlad bildiride NATO ve CENTO ya bal olduunu ve d politikada temel
prensiplerinin yurtta sulh cihanda sulh olduunu aklad. Bildiri metni Ankaradaki A.B.D.
bykeliliinin ana giri kaps altndan atlmtr.681 Bu tavrn nedenini biraz da iktidar ele
geiren subaylarn A.B.D. korkusu olarak yorumlanabilir. Mdahaleyi yanl deerlendirmesi ve
1959 antlamasna dayanarak Trkiyeye mdahale etme fikridir.
A.B.D. Bakan Eisenhower , Cemal Grsele 11 Haziranda gnderdii mesajda CENTO
VE NATOya balln ifade eden yeni ynetimden duyduu memnuniyeti ifade etti. Yeni
ynetim ar Bat yanls bir politika izlemekten kand. htilalci subaylarn Nasra sempati
duyduunu syleyebiliriz. nk nasrn htilalin Felsefesi adl kitab darbeciler tarafndan
ok okunan bir kitapt.

682

Temel prensip olarak yurtta sulh cihanda sulh prensibine uygun

admlar att. Bu dnemde anti- Sovyet tavr da braklmaya baland. Bu dnemde A.B.D.
eletirilmeye baland. Sol kesim tarafndan A.B.D. yardmlar dolaysyla Trkiye nin A.B.D.
esaretine girdii ileri srld.683 Askeri Ynetim A.B.D. ile ilikilere nem verdi. 5 Mart 1959da
A.B.D. ile Trkiye arasnda yaplan ikili anlama ile A.B.D. Badat Pakt yelerine yaplmas
muhtemel dolayl ve dolaysz saldrlara mdahale etme yetkisi tannyordu. Bu nedenle Askeri
ynetimin bir A.B.D. mdahalesinden ekindiini daha nce belirtmitik. 684
11 Temmuz 1960 tarihli hkmet programnda Orta Dou lkeleriyle ilikilerin
gelitirilmesine ncelik verilecei belirtilmekle yetiniliyordu.
Ekim 1961de yaplan seimlerde smet nn bakanlnda kurulan koalisyon hkmeti
d politika konusunda bir deiiklik getirmedi. Bu dnemde 1962 ylnda Kba krizi patlak
verdi. Kba Krizi, Sovyetlerin Kbaya Fze yerletirmeye almas A.B.D. ile Sovyetleri bir
680

Kemal Karpat, Introduction to Political ana Social Throught in Turkey, Political and Social Thought in the
Contemporary Middle East, New York, 1970, s.300
681
smail Berdk, Olgaay, Tasmal ekirge, stanbul, 1990, ss.287-292
682
Kurtul Altu, 27 Maysdan 12 Marta, stanbul, 1976, s.49
683
J.M. Landau, Trkiyede sa ve sol akmlar, Ankara 1979
684
Daha fazla bilgi iin bkz. Haydar Tunkanat, kili anlamalarn iyz, Ankara, 1970, ss.169-179

240

sava eiine getirdi. Yaplan grmeler zerine Sovyetler Kbadan fzeleri kaldrmaya karar
verdi. Buna karlk olarak da Trkiye deki Jpiter Fzeleri sklecekti.685 Bu kriz sonras
A.B.D. Trkiye deki Jupiter fzelerini skt. Buna karlk Kruev, Trkiye nin toprak
btnlne riayet edeceine dair gerekirse Birlemi Milletler nnde sz vereceini syledi.
Trkiye bundan sonra Sovyetler Birliine kar daha lml bir tavr alarak ilikileri
iyiletirme yoluna gitti. Bunun sonucu 1964 ylnda Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin
Sovyetler Birliine gitti ve 1965te de Babakan Suat Hayri rgpl Moskova y ziyaret etti.
B) Yeni Arap Politikas
Trkiye nin bu dnemdeki Araplara kar politikas deimektedir. Daha nce belirtildii
gibi Trkiye, Bat asndan Araplar deerlendirmekte idi.

686

Yeni Politikada Bat aleyhtar bir

tavr taknmadan Araplarla daha iyi ilikiler kurulmasna zen gsterilmeye baland. Bunun ilk
rnei Cezayir meselesinde grlmektedir. 13 ubat 1957de B.M. Genel Kurulunda Cezayir
meselesi tartlrken, Cezayir halknn self- determination hakknn tannmasn ngren bir karar
tasarsna Trkiye ekimser oy kulland.687 Trkiye, Cezayir meselesinde Fransay destekledi.
1957nin sonlarna doru Cezayir bamszl konusunda Asya ve Afrika lkeleri olumlu
yaklarken, Trkiye, srail, Japonya, Portekiz ve Latin Amerika lkeleri Fransa y destekledi.
Bamszl ngren karar tasarsna 6 Aralk 1957de Trkiye olumsuz oy kulland. 688 15 Eyll
1959de Cezayir meselesi tekrar Birlemi Milletler de gndeme geldiinde bu kez Trkiye hem
siyasi komitede, hem Genel Kurulda ekimser oy kulland. 689
Yeni Hkmet ise Cezayir meselesine daha olumsuz yaklat. 23 Eyll 1960da Dileri
Bakan Selim Sarper Birlemi Milletler Genel Kurulunda yapt konumada Fransa ile
Trkiyenin dost olduunu, bunun yannda Cezayir halknn meru isteklerini paylatn
vurgulad. 690 Bunun arkasndan 1960 Aralnda Ankarada Cezayir Haftas dzenlendi. 691
Bu yaklam Arap lkelerinin de dikkatini ekti. Irakn Ankara Bykelisi 27 Mays
devrimiyle Trk-Arap ilikilerinde olan gelimelerden memnun olduklarn ve Cemal Grsel in

685

Daha fazla bilgi iin bkz. T.G. Peterson, a.g.e., ss.542-543; Kruev, a.g.e., C.II., ss.191-196
Ercment Yavuzalp, Menderesle Anlar, Ankara, 1991, ss.73-74
687
Armaolu, a.g.m. s.36
688
Keesings Contemporary Archives, 1957-1958, ss. 16047-16048
689
Keesings Contemporary Archives, 1959-1960, ss. 17221-17222
690
Turkish Yearbook of International Relations, 1960, ss.203-204
691
Armaolu, a.g.m., s.42
686

241

verdii beyanatn Araplarn kalbinde ok samimi duygular uyandrdn belirtti.692 Ayn ekilde
Libya nn Ankara Bykelisi de bu durumu vd.
1 Temmuz 1962deki referandum ile Cezayir halknn bamszln kazanmas zerine,
nn hkmet programnda Cezayir iin Karde Cezayir Milleti diye ifade kullanld.

693

20

Ekim 1965 genel seimlerinde Adalet Partisi iktidara geldi. Babakan Sleyman Demirel, Arap
Dnyas ile daha yakn ilikiler kurmay amalad. 3 Kasm 1965de T.B.M.M.nde okuduu
programnda; Orta Dou daki ve Magribdeki karde Arap ve Mslman memleketler ile her
trl phe ve tereddtten uzak, hakiki ve yakn bir dostluk kurmak ve eitli sahalarda verimli
ibirliini gelitirmek, balca amalarmzdan biri olacaktr. dedi.
Arap politikasnda olan deiiklikler bir bakma Demokrat Parti dneminde uygulanan
politikadan vazgeilmesi demekti. Bamszlk hareketlerine kar Trkiye daha anlayl olmaya
balad. Arap dnyasna kar daha olumlu yaklalarak ilikileri dzeltme yoluna gidildi. Arap
lkeleri arasnda fark gzetilmeyerek eit dzeyde ilikiler kuruldu. Trkiye tarafsz lkelere
kar takip ettii politikadan vazgeti. 1955 Nisannda Endonezya nn Bandung kentinde yaplan
Asya-Afrika zirve konferansnda F.R.Zorlu, tarafszlk politikasn eletirmiti. Trkiye, Avrupa
Konseyi ve dier Avrupa organizasyonlarna ye olduu halde Ekim 1965 ylnda Cezayirde
toplanan Afriya-Asya devletleri toplantsna itirak etti.

694

Ancak siyasi anlamda Araplarn

politik problemlerine taraf olmad.

Trkiye, 1960 sonras daha ok i politika ile megul oldu. D politika konusu basnda
geri planda kald. 21 Aralk 1963te Kbrsta Trklere kar giriilen Rum Saldrlar sonucunda
Kbrsn ve Kbrsl Trklerin gelecei sorunu Trk Hkmetinin ve Trk milletinin gznde
temel d politika sorunu oldu.
Adada arpmalar balaynca Trkiye mdahale etmeye karar verdi. Trkiye, Garanti
Anlamas gereince mdahalede bulunmak istedi. Anlamaya gre ilk nce taraflar arasnda
ortak ve bar tedbirler alnmas olduu iin, Trkiye nin giriimleriyle, Kbrs devleti
yneticilerini ve Kbrs Trk ve Rum toplumlarn karklklara son vermeye armlardr. Bu
teebbs olumlu netice vermeyince Trkiye, 25 Aralk 1963te Trk uaklarn Kbrs zerinde

692

Konuma metni iin, bkz. Turkish Year Book of International Relations, 1960, ss. 208-209
ztrk, a.g.e., s.543
24
ztrk, a.g.e., s.662
694
Vali, a.g.e., s.313; Mahmut Dikerdem, nc Dnyadan, stanbul . 1977, s.94; Bandung konferans iin bkz.
Semih Gnver, Fatin Rt Zorlu nun yks, Ankara, 1985, ss. 52-55
693

242

uu emri verdi. Bu durum ngiltere ile Yunanistan harekete geirdi ve 27 Aralkta adada
sknetin salanmas iin ngiliz komutanl altnda l bir devlet kuruldu. 695
Sorunun zmlenmesi iin 1331 Ocak 1964 tarihleri arasnda Londra Konferans
toplandysa da bir sonu alnamad. Babakan smet nn bu konuda 18 ubat 1964te
TBMMde Londra Konferansnda cemaatlerin bir arada yaamalar iin emniyet artlarn
tesis etmek imkn bulunamad Kbrstaki cemaatler arasnda daimi emniyeti tesis edecek bir
nizama are bulmak ihtiyac n plana geti dedi.

696

Adada asayi ve gvenlii korumak

amacyla kurulmas ngrlen g NATO kuvvetiydi. Buna Kbrs Hkmeti zorluklar karnca,
Trkiye sorunu Birlemi Milletlere gtrme kararn ald.
Birlemi Milletler Gvenlik konseyi 4 Mart 1964 tarihinde ald kararda, Kbrs ta
asayi ve gvenlii salama grevini Birlemi Milletler Bar gcne brakt. Ancak B.M. Bar
Gc Adadaki atmalar nleyemedi.
Bar gcnn varlna ramen Adada Trklere kar yaplan saldrlar durmaynca,
Trkiye diplomatik giriimlerden bir sonu alnamayacan anlad. Bunun zerine Trkiye
Haziran 1964de tek bana mdahale karar ald. Trkiye nin mdahale karar almas A.B.D yi
harekete geirdi. Bakan Johnson nn ye gnderdii mesajda Trk Hkmeti nin Kbrsa
karma kararnn imdilik geri braklmasn rica etmi ve Johnson, nn y Kbrs konusunu
grmek iin A.B.D. ye davet etti. Johnsonun 5 Haziran 1964 tarihli mektubu 13 Ocak
1966da Hrriyet gazetesi tarafndan yaynland. O zamana kadar mektup gizli tutulmutu.

697

Trkiye de imdilik kaydyla bu mdahaleden vazgeti.

nn, Haziran n son haftasnda Washingtona giderek grmeler yapt ve grmeler
sonunda yaynlanan ortak bildiride, Kbrs davasnn mevcut anlamalarn geerliinden hareketle
taraflar arasnda yaplacak grmelerle halledilmesi istei belirtildi.
A.B.D.nin Kbrs konusuna arln koymasyla 20 Temmuz 1964te Cenevrede Kbrs
grmeleri balatld. Achenson plan olarak ne srlen tasar kabul grmedi. Rumlarn
saldrs devam edince, Trkiye, 8 ve 9 Austos 1964de Trk uaklar tarafndan Kbrs taki
askeri sleri bombalad. Gvenlik Konseyinin atekes arsna Trkiye uyarak, Adadaki
harekta son verdi. 698

695

27 Aralk 1963 Cumhuriyet

Millet Meclisi Tutanak dergisi. C.27 S.10
697
Johnson un mektubu ve nnnn cevab iin bkz. Dileri bakanl Belleteni, 31 Ocak 1966, s.16, ss.100-110
698
13 Austos 1964, Cumhuriyet
696

243

Trkiye ile Bat Arasndaki mnasebetlerde deiiklikler grld. zellikle A.B.D. ile
ilikilerde bu dnemde nemli deiiklikler oldu. Bunun nedeni 19631964 Kbrs Krizinde

699

A.B.D.nin tutumu ve Bakan Johnsonun 5 Haziran 1964te Babakan nn ye gnderdii

mektuptu

700

. nn nn Kbrsa mdahale etmesi kesinlik kazannca A.B.D. Bakan

mektubunda mdahale Trkiyeyi Sovyetlerle atma haline sokabilir. Byle bir durumda
NATO nun Trkiye yi savunma ykmll var m? Diye soran Johnson, A.B.D.nin Trkiye
ye vermi olduklar silahlar Kbrsda kullanamayacan belirtti. Bu mektup, Trk A.B.D.
ilikilerinde byk bir krize neden oldu. Bakan Johsonun Kbrs yznden Sovyetlerle kacak
bir atmada, A.B. Dnin NATO erevesinde Trkiye yi savunmayacan aklamas, Trkiye
asndan bir hayal krkl idi. Bu Trkiye nin A.B.D. ye ve NATO ya olan gvenini
sarsmt. 701 Bunun sonucu olarak Trk-Sovyet ilikileri yumuamaya balamtr.
Makaryosun 30 Kasm 1963te, Trk Hkmetine Kbrs Anlamasnn deitirilmesi ve
Kbrs Anayasasnn tadili ile ilgili olarak bir nota vermesi ile balad. Bunun sonucu olarak
adadaki Rumlarn Trklere kar katliama girimesi neticesinde Londra Konferans topland ise
de bir sonu alnamad.
Adalet Partisi iktidara geldikten sonra, Birlemi Milletler Genel kurulu Siyasi
Komisyonunda 17 Aralk 1965de Kbrs ile ilgili bir oylama yapld. Bu oylamada, Kbrs
egemen ve bamsz bir devlet olarak kabul eden bu lkeye yabanc mdahalesinin kabul
edilemeyeceini belirten ve Trkiye, Yunanistan ve ngiltere arasndaki 1960 Garanti
Anlamasn hie sayan bir karar kabul edildi. Karar, 6 olumsuz oya karlk 51 ekimser ve 47
olumlu oyla kabul edildi. Bu oylamada Libya hari dier Arap lkeleri Trkiye yi desteklemedi.
702

Bu durum, Trkiye iin tam bir ok idi.

Kbrs sorunu Trk d politikasn temelden etkiledi. Trkiye Kbrs gibi hakl sayd bir

davada NATO ve zellikle de A.B.D. tarafndan yalnz brakld. A.B.D. nin taknd tavr
Trkiye iin tam bir hayal krkl idi. Bu durumda Trkiye, Bat ve A.B.D.ye dnk mevcut
d politikay sorgulamaya balad. Nitekim Cumhurbakan Cemal Grsel verdii demete

699

Ahmet Grkan, Cumhuriyet, Meclis, hkmetler, Bakanlar, Ankara, 1993, ss.165-166

Bkz. Harris, a.g.e, ss.114-115; Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), s.788; Sha Blkba, The
Johnson Letter Revisited MES, July 1993, Vol.29, No.3, s.517
701
Sezai Orkunt, Trkiye A.B.D Askeri likileri, stanbul, 1978, s.256-257
702
Harris, a.g.e., s.121; Dileri Bakanl Belleteni, Aralk 1915, s.15, ss.45-46
700

244

NATO milli ve hakl davamzda bizi yzst brakacak olursa bunu gayri dostane bir hareket
telakki edeceini 703 syledi.
Trkiye, Kbrs sorununda Bat ve A.B.D. desteini salayamazken, ayn zamanda da
dier bamsz lkelerin de desteinden yoksundu. Asya- Afrika Konseyinin Cezayirdeki 29
Mart 1964teki toplantsnda Kbrs iin kendi kendisini ynetme sistemini desteklediini
aklad.704Bu durum Trkiye nc dnya lkeleri iinde yalnz kaldnn gstergesiydi. Hem
Batnn hem de tarafsz lkelerin desteine sahip olamayan Trkiye dnya politikasnda olduka
g durumda idi.
Trkiye de A.B.D.ye gvenin sarsld bir ortamda nn ye gnderilen Johnson
mektubu A.B.D. ye olan gvensizlii kesinletirdi.705 NATOnun konumu sorgulanarak
TrkiyeninNATO nun verdii silahlar kullanamamas ciddi endie kayna oldu. II. Dnya
Savandan sonra izlenen Bat yanls politika ilk kez kamuoyunda tartlmaya, eletirilmeye
baland. 706
Kbrs sorununun tekrar gndeme gelmesi ile birlikte Trkiyenin d politikasn etkiledi.
Gelecekte Trkiye nin uygulanaca politikalarn alt yapsn oluturdu. Kbrs sorunu Trkiye
nin uluslar aras politikada yalnzln gsterdi. Trkiye nin nc dnya devletleri,
Mslman Arap lkeleri ile smrgecilikten kurtulmu lkelerle ve de komular ile iyi ilikileri
kuramad gerei ortaya kt.
NATO nun bu dnemde Trkiye nin tm gvenliini salayamayaca gerei ortaya
kt. Trkiye bir d tehlikeye kar NATO ya ne kadar gvenebilir ve ne kadar hareket
serbestisi olabilirdi? Bu artlar altnda Trkiye NATO ile gvenliini ne lde salayabilir
sorular gndeme geldi. Sovyetlere kar NATO yardmnda, Sovyet kkrtclna baklacakt.
Dolaysyla NATO yardm garanti olmuyordu.
Bu dneme kadar Trk d politikas Sovyet tehdidine gre ekillenmi ve tek boyutlu bir
politika idi. Farkl ynlerden gelebilecek tehditlere kar Trkiye nin gvenliini nasl
salayaca aratrlmalyd. NATO nun amac Sovyetlerden gelebilecek bir tehdidi nlemekti.

703

Cumhuriyet, 17 Nisan 1964

Cumhuriyet, 29 Mart 1964
705
Cihan Baban, Trk- Amerikan Dostluu mtihan Geiriyor , Ulus, 22 Haziran 1964
706
Ecvet Gresin, Amerika Dikkat Etmeli Cumhuriyet, 25 Austos 1964, Yeni Oyunlar, Cumhuriyet, 27
Austos 1964; lhan Seluk, Tarafszlk ve Bamszlk, Cumhuriyet , 19 Haziran 1964; lhan Seluk, Kolombun
Yumurtas, Cumhuriyet, 31 Austos 1964
704

245

Kbrs sorununun ortaya kard yeni olgular neticesinde Trkiye ok ynl bir d
politika izlemeye balad. Nitekim Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin, 30 Ekimde Sovyetler
Birliine gitti .

707

Orta Dou lkeleri ile ilikilerin gelitirilmesine nem verildi. Arap

dnyasyla daha iyi ilikiler 1967 Arap srail sava ile daha da dzelme yoluna gitti. Bu
savala birlikte Trkiye, yeni Arap politikas iin uygun zemin buldu.
1960 larda Trkiyenin Arap devletleriyle ilikilerinde nemli deiiklikler yaand.
Gerek i politikada, gerek uluslar aras sistemde meydana gelen deiiklikler sonucunda Trkiye
d politikasn, dolaysyla da Arap devletleriyle ilikilerini gzden geirmek zorunda kald.
Ayn dnemde Arap devletleri de yapsal deiim srecine girince Trkiyenin Orta Dou
politikas 1950lerden ok daha farkl bir nitelik kazand. Batnn Orta Doudaki szcs
roln slenmekten kaynaklanan aktif ama sonular asndan baarsz bir politikadan, Arap
devletleriyle eitlik ve karlkl sayg erevesinde ikili ilikileri gelitirmeye ynelik bir blge
politikasna gemeye alld. Trkiye 1950 lerde izledii politikann Araplar nezdinde yaratt
olumsuz havay deitirmek iin bir on yl aba gstermek zorunda kald.708
C) Trkiye nin sraile Kar Tutumu
Trkiye nin 1960dan sonra karlat en nemli mesele 1963ten sonra Kbrs problemi
oldu. Bu nedenle Trkiye dikkatini daha ok bu meseleye ayrd. Bu dnemde sraile kar
uygulad politika da deimedi. Daha ok ticari ibirlii nem kazand. srail , 1961de zmir
Fuarna katld.
Trkiye bunun yan sra Filistin sorununa kaytsz kalmad. 1948de kurulan Birlemi
Milletler Filistin Mltecilerine Yardm Tekilatnn arlarna devaml olumlu cevap vermi ve
Filistine siyasi deil de insani yardm yapmtr. 25 Ocak 1965 te Dileri Bakan Feridun
Cemal Erkin, Filistin konusunda Trkler Filistin mltecilerine byk sempati ve kaderin onlara
reva grd trajik durumdan elem duymaktadrlar. Trk delegasyonu , Filistin mltecileri
meselesi ile ortaya kan durumun sonsuza kadar devam etmemesi gerektii kanaatindedir.
Trkiye bu problemi , Orta Douda bir istikrarszlk faktr olarak telakki etmekte ve bu
durumun devamnn tehlikeli sonular dourabileceinden endie etmektedir. Bu problemin hak
ve hakkaniyet ilkelerine uygun olarak zlmesi amac ile Birlemi Milletlerin bu konu zerine
707

Cumhuriyet, 30 Ekim 1964

Melek Frat-mer Krkolu, Orta Dou ile likiler, Trk D Politikas, Editr: Baskn Oran, stanbul, 2002,
s.784
708

246

ciddi bir ekilde eilmesi gerekir.

709

dedi. 30 Eyll 1965te ise Birlemi Milletler Genel

Kurulunda yeni hkmetin Dileri Bakan Hasan Esat Ik yapt konumada Filistin
konusunun hem insani, hemde siyasi yn olan bir mesele olduunu Orta Dounun istikrarn
vahim surette etkilediini, ifade etti.

710

srail konusunda ise Habib Burgibann Trkiye ziyareti

dolaysyla Tunuslu gazetecilere verdii demete, Trkiye nin srail le olan ilikisi Arap
lkelerinin aleyhine deildir ve Trk-srail ilikileri dier devletlerle olduu gibi normal
dzeydedir,

711

dedi. Ancak Trkiye nin srail ile olan ilikileri Araplar tatmin etmemektedir.

Trkiye Araplarla ilikilerini normalletirmeye alrken ayn zaman da sraille olan ilikilerini
bozmak istememektedir. Araplarn Trkiye den bekledii davran srail ile olan ilikilerini
kesmekti. Suriye Dileri Bakan, Suriye nin Trkiye olan ilikisi Trkiye nin srail le olan
ilikilerine baldr, demekteydi.
isteklerini dikkate almad.

713

712

Trkiye srail ile ilikilerini srdrd. Araplarn bu

Trkiye, 1965te Cezayirdeki toplantda Suudi Arabistan Kral

Faysaln Arap- srail mcadelesi zerine sunduu plan desteklemedi. Trkiye, sraili
ktleyecek bir demece kar oldu.
Kbrs konusu dolaysyla Trkiye Arap dnyasna biraz daha yaknlat. Trk- srail
ilikileri sz konusu edilmeksizin Arap lkeler ile olan ilikilerde 1966dan sonra bir dzelme
grlmektedir.
Trkiye Balantszlar hareketine katlmamt. Katlmamakla birlikte Bat Yanls bir
politika izlemesi, Araplar tarafndan eletirilmi, bat emperyalizminin bir arac olarak
nitelendirilmiti. 1953 ylnda Sovyetlerin Trkiye ye yaknlama isteini Trkiye samimi
bulmad ve anti- Sovyet bir politikaya devam etti. 1955den sonra Kbrs problemi Birlemi
Milletlere gelince, Trkiye nin tek yanl bir politika izlemesinin hatalar ortaya kt.
Yeni dnemde Trkiye, srail ile arasnn bozulmasn istemedi. Trkiye srail devletinin
kurulmasndan memnundu. Araplarn sert tepkisinden ilikilerini kamuoyu dikkatlerinden
karmsa da ticari ve sosyal ilikilerde gelimeler grld. Bu dnemde Trk srail ilikileri
gzler nnden uzak tutulmaya allarak Arap lkeleri ile normal ilikilerin gelimesi
amaland.
709

Turkish Yearbook of International Relations, 1965, s.178

Turkish Yearbook of International Relations. 1965, s.203
711
Turkish Yearbook of International Relations, 1965, s.232
712
Turkish Yearbook of International Relations, 1965 s.246
713
Mahmut Bali Aykan, The Palestinian Question in Turkish Foreign Policy From the 1950s to The 1990s
IJOMES, 1993, Vol.25, s.94
710

247

IX.BLM
1967 ARAP-SRAL SAVAI
A) Sava ve Trkiye
1967 Mays aynda Suriye-srail ve rdn-srail snrlarndaki atmalarla balam olan
ve Mays ay banda srailin Suriye snrna asker ymasnn arkasndan 16 Maysta Msr ve
Suriyede olaanst hal ilan edilmesiyle trmanan ve B.M. Bar Gc askerlerinin Nasrn
istei dorultusunda 18-19 Mays tarihinde geri ekilmesiyle olgunlaan sre, nihai olarak Tiran
Boaznn Msr tarafndan 22 Maysta sraile kapatlmasyla birleince Orta Douda yeni bir
savan kaca belli olmutu.714 23- 25 Maysta B.M. Genel sekreteri tarafndan taraflar
arasnda bar abalar gsterilse de bu sre engellenemedi.
21 Mays 1967de Msr, bar gc askerlerinin arm el eyhi boaltmalarn istedi.
srail devletinin Akabe krfezine giriini yasaklad. Nasrn bu karar rdn ve Irak tarafndan
da desteklendi. Msr ve srail karlkl olarak saldrya getiler. srailliler Araplar kesin bir
yenilgiye uratmak ve ayn zamanda da Birlemi Milletlerin araya girmesini nlemek iin sava
ok ksa srede bitirmeyi amalandrmlard ve hazrlklarn da buna gre yapmlard. srail
hava kuvvetleri Msr uaklarnn hemen hemen hepsini yerde yakalayp tahrip ederek hava
stnln ele geirdi. Btn Sina yarmadasnda Msr ordusunu bozguna uratan srail ordusu
Svey kanalna kadar her yeri ele geirdi. te yandan rdn kuvvetleri eria rmann bats ile
Kuds sraile terk etmek zorunda kald. Kuzey cephesinde saldrya geen srail kuvvetleri
Golan tepelerini ele geirerek am tehdit etmeye balad. Btn bunlar 6 gn (5- 10 Haziran)
iinde gerekleti. Birlemi Milletlerin giriimi zerine Msr, rdn, Suriye ve srail arasnda
atekes imzaland.

714

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, sava ve Diplomasi, stanbul, 2005 s.317

248

1967 Arap srail Sava715 Alt Gn sava olarak da adlandrlr. Araplar, srail Ordusu
tarafndan ar bir yenilgiye urayarak nemli lde toprak kaybettiler. Bu sava ayn zamanda
blgede srail in gcn de gstermi oldu.

716

Msrllar ise sava kendi beceriksizlii

yznden kaybettiklerini ileri srerek bir anlamda bu durumu hafifletmeye almlardr.

Trkiye, bu bunalm srasnda takip ettii politika ile hibir tarafn yannda kesinlikle yer
almadn aklamakla birlikte, Araplara kar sempatisi olduunu aka belirtmi ve bunalma
zm yolu arama almalarnda Arap karlarnn korunmas ynnde bir aba gstermitir. 717
Ancak Trkiye byle bir politika izlerken de srail e aka bir tutum almaktan kanmtr. srail
i aka knamamtr. Yine Trkiye savan sorumlusunu aramaktan ok , savan sonucuyla
ilgilenmitir. Sava sonucunda srail in elde ettii avantajlara kar kmtr.
1967 Sava, srail ile Suriye arasndaki ilikilerin gerginlemesinden kt. 1967nin
bandan beri srail, Suriye den szan Arap gerillalarndan ikayet ediyor ve Suriye ye
uyarlarda bulunuyordu. Arap gerilla saldrs devam ederse, srail buna cevap vereceini
aklad. Nitekim Nisan aynda Suriye ve srail hava kuvvetleri arasndaki arpmada , Suriye
nemli lde uak kaybetti. Orta Dou da durum gerginleti ve Msr ve Sovyetler Birlii,
srail in Suriye ye saldrmaya hazrlandn ne srd. Mays aynda Birleik Arap
Cumhuriyeti nde olaanst hal ilan edildi ve btn silahl kuvvetlerin savaa hazr olduklar
akland. Bunu Suriye ve rdn izledi. 718 Birleik Arap Cumhuriyeti Gazze ve Sina blgesinde
bulunan Birlemi Milletler Bar Gc nn alnmasn istedi. 19 Mays da Bar Gc askerleri
ekildi.
Nasr, srail ile yapaca sava kazanaca inancndayd. nk, 1956 Svey krizinde
Msr, srail, ngiltere ve Fransa aile savamt. imdi ise srail tek banayd. Orta Douda
durum giderek gerginleirken 30 mays 1967de Birleik Arap Cumhuriyeti ile rdn arasnda
savunma ittifak imzaland. Araplar Sovyetlerle de grmelerde bulundu. Sovyetler Araplar
destekliyordu. 4 Haziran da Irak da imzalanan savunma anlamasna katld.
Nasr, sava srail in balatmasn bekliyordu. Byle olunca srailin saldrgan bir devlet
olduu ispat edilmi olacakt ve sava sonunda Nasr diplomatik alanda isteklerini daha kolay
gerekletirebilecekti.

715

Geni bilgi iin Bkz. Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalard ( 1948-1988) s.199-273,;
Bkz. M.Hasaneyn Heykel, 1973 Arap-srail Sava ve Orta Dou, stanbul, s.55
717
Duygu Sezer, D Politika ve Kamuoyu, Ankara, 1972, s.530
718
Krkolu, a.g.e., s.143

716

249

Alt gn devam eden sava sona erdii zaman srail, savatan byk toprak kazanc ile
kt. srail askerleri, Akabe krfezinin giriindeki Sarm El eyh dahil, btn Sina Yarmadas ve
Gazze blgesini, Kuds n tamamn, eria nehrinin batsndaki rdn topraklarn ve Suriye
den de ama 40 Mil uzaklktaki stratejik Kuneitre blgesini ele geirdi. Sava Araplar iin
zellikle de Nasr iin byk bir yenilgi idi.
Msrn bu savata yenilmesiyle, Msr Genelkurmay Bakan Amrn, Mossad casusu
olduu iddia edilir. srail, Msra saldrd zaman, bu saldry zaferi Msr ordusu kazanyor
diye rdne haber vermemekle, yanl bilgi vererek rdnn sava zamannda savaa
girmesini geciktirmekle suland. Bu iddia bir bilim kurulu tarafndan yazld ileri srlen
kitapta da vardr. Olayn asl ise srail , Araplar arasndaki haberleme ifresini zerek , rdne
ulaan savan gidiatna ait bilgileri srail gizli servisi Msr Zaferi olarak vererek rdnn
savaa girmesi geciktirilmitir. 719
Trkiye Nisan 1967den beri olaylar dikkatle izledi. Cumhurbakan Sunay, 4 Nisan da
Washington da verdii demete Trkiye, Filistin in taksimine ait Birlemi Milletler karar
aleyhinde oy kullanmtr. srail devleti kurulduunda da, onu tanm ve diplomatik
mnasebetler tesis etmitir. srail ile mnasebetler muntazam devam etmektedir. Ancak unu
unutmamak gerekir ki, Trkiye tarihi balarla bal bulunduu Arap memleketlerle ilikilerine
byk nem atfetmektedir. srail ile mnasebetlerimizin Arap memleketleri zerinde menfi bir
mahiyet almasn hibir zaman arzu etmeyiz 720 demitir.
Mays ay sonunda Msr srail ilikilerinin gerginlemesi sonucunda, Trk hkmeti
yapt aklamada Trk Hkmeti, her zaman olduu gibi, bu kere de buhrana sebebiyet veren
durumun mtalaasnda , Birlemi Milletler Yasas ile hak ve adalet prensiplerine dayanmak
gerektii inancndadr. Bu arada hkmetimiz , komular ile iyi dostluk mnasebetleri
erevesinde , Trkiye ile Arap memleketleri arasnda mevcut yakn ilikileri gz nnde
bulundurmaktadr.

721

eklinde ifadeler kullanmt. Trkiye, krizde taraf tutmamakla birlikte

yaplan aklamalarda Araplar lehine bir tutum taknd.

Sava balamadan nce Sovyetler Birlii Trkiyeyi kendi tarafna ekmek istedi.
Sovyetlerin Ankara Bykelisi, 3 Haziran 1967de Dileri Bakan hsan Sabri alayangili
ziyaret ettikten sonra basna verdii demete Arap memleketlerine kar srail in mtecaviz
719

R.Deacon, a.g.e, s.196

Dileri Bakanl Belleteni, Nisan 1967, s.31, s.59
721
Dileri Bakanl Belleteni, Mays1967, s.32, s.39
720

250

hareketlerde bulunduunu, Arap Memleketlerini desteklediimizi anlattk. Biz bu konuda Arap

lkelerini destekliyoruz. Grmelerimiz karlkl anlay iinde gemitir.

722

dedi. Trkiye,

Sovyetlerin grne katlmayarak tarafsz kalmaya zen gsterdi.

Sava balad zaman Trkiye, srail e kar aka bir tavr almasa da Araplara kar
daha fazla yaknlk gstermeye balad. Amerikan slerinin, srail i destekleyen A.B.D
tarafndan Araplara kar kullanlaca endiesi belirdi. Trk Hkmeti, bu konuda net bir tavr
alarak, slerin Araplar aleyhine kullanlmamasna dikkat etti. Dileri Bakan alayangil, 6
Haziranda Cumhuriyet Senatosunda bu konuda unlar syledi: NATO Anlamasnn
3.maddesi uyarnca meydana getirilen tesislerin, Trk Hkmetinin arzusu hilafna, bir olup
bittiye getirilerek kullanlmasna imkan yoktur. 723 dedi.
lkedeki muhalefet ise slerin kullanldna dair kuku duydu. C.H.P. bu konuda da
srarl idi. Konu 8 Haziran da TBMMnde tartma konusu oldu ve alayangil Bunlar
mterek s ve tesislerdir ve Trkiye nin menfaatleri ve politikas ile badamayacak ekilde
kullanlmalar asla mevzubahis deildir, Trk Hkmetinin iradesi zorlayacak hibir kuvvet
mevcut deildir diyerek 724 konuya aklk getirmiti.Trkiyenin sleri tam denetime alndklar
kukuludur. nk 1965de bir A.B.D.uann Karadenizde dmesi Sovyetlerin sert tepkisine
neden oldu. Trkiyedeki slerden birinden havalanan uaktan Trkiye nin haberi yoktu.
Arap- srail Savanda kamuoyunda slerin kullanldna dair inan daima olmutur.
Ancak savata Trkiyedeki sler kullanlmad. Savan gidiatn tam olarak renen A.B.D.,
srail in yanl bilgilendirmesine inanmayarak sava sona erdirme giriiminde bulundu. srail,
A.B.D.nin Akdenizde bulunan bir gemisi, srailin harekatn uydu aracl ile izliyordu. Bunun
zerine srail, bu gemiyi batrd. Daha sonra srail, A.B.D.ye gemide len askerler iin tazminat
dedi.
Araplarn savata kesin yenilgisi zerine Suriye de baz iddialar ortaya atlarak ncirlik
ssnn kullanld ileri srld. Trkiyenin am Bykelilii bu konuda bir aklama
yaparak iddialar reddetmitir. 725
Sava srasnda Trkiye, Birlemi Milletler kararlar erevesinde hemen ate-kese
gidilmesini savundu. Bu durum Araplar lehine olmakla beraber, srail e kar ak bir knama

722

Armaolu, a.g.m. , s.21

Dileri Bakanl Belleteni,Haziran 1967, s.33, s.38
724
Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33; Bkz. Harris, a.g.e., s.165;. Bkz. R.Deacon, a.g.e., s.200
725
Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 , s.29
723

251

yaplmad. alayangil, 10 Haziranda verdii bir demete, Orta Dou daki arpmalarla ilgili
olarak Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan alnm bulunan atekes kararlarna riayet
edilmemesinden dolay, bilhassa srail Suriye kesiminde silahl muhasemat ve silahl harekatn
devam etmekte olduu znt ile madahe edilmektedir.

726

dedi. Ancak Birlemi Milletler

kararna uymayan srail idi. Trkiye buna deinmiyordu.

Buna karlk Trkiye, sraile kar sert tavr almazken, Araplara yaknlk gsterdi. Sava
sonrasnda Trkiye Arap lkelerine gda ve insani yardm da yapt.
Sava sonrasnda ortaya kan tablo Araplar iin bir felaketti. Nasr, yenilginin nedenini
una balad. Msr, srail saldrsn dou dan beklemiti ama srailliler bat dan saldrmt. Bu
nedenle yenildiklerini aklamaya alt. srail Yukarda belirtildii gibi savatan byk toprak
kazancyla kt. Orta Dou da yap tamamen deimiti. Trkiye bu duruma tepki gsterdi ve
10 Haziran da alayangil verdii demete Kuvvet ihtimali sureti ile arazi kazanc salanmas
ve pozisyon takviyesi yoluna gidilmesine karyz. 727 dedi. Trkiye savan basnda ald tavr
devam ettirdi. Ayrca toprak kaybna kar karak , sava sonras yeni rahatszlklarn domasn
engellemeye alt. Toprak kaybeden Araplara kar politik bir bask yaplmasna Trkiye
karyd.
B) Trkiye ve Birlemi Milletler
Trkiye, savata toprak kazancnn karsndayd. Bunu daha savan bandan itibaren
dile getirdi. Nitekim Dileri Bakan alayangil, NATO Bakanlar Konseyinin Brkseldeki
toplantsnda 13 Haziran da u ekilde dile getirdi; tilaflarn hallinde ve siyasi avantajlar
salanmasnda, kuvvete mracaat etmek ayan kabul bir yol deildir.

728

Yine alayangil

Birlemi Milletler toplantsna giderken ayn gr tekrarlad. alayangil Trkiye kuvvet

istimali yoluyla toprak ilhakna asla taraftar deildir. Ayrca Trkiye kuvvet istimali ile bir siyasi
prestij salanmasna matuf teebbs ve gayretleri de desteklemeyecektir. dedi. 729
Haziran sava zerine Birlemi Milletler Genel Kurulu nun olaanst toplantya
arlmasn Trkiye desteklemiti. Burada 22 haziran 1967de bir konuma lapan alayangil
unlar belirtti; Trkiye nin politikas daima btn komular ve blge memleketleri ile

726

Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 s.18

Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 , s.19
728
Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 , s.19
729
Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33, s.25
727

252

siyasi bamszlk ve toprak btnlne riayet artna dayanan iyi mnasebetler gelitirmeye
ynelmitir. Trk Hkmeti, kuvvete bavurulmas sonucunda meydana gelen toprak iktisaplarn
kabul etmeyeceini derhal beyan etmitir. Burada, sadece Orta Doudaki hali hazr durumu
deil fakat Birlemi Milletler ve Dnya Barnn geleceini de ilgilendiren hayati bir mesele
bahis konusudur. u halde, Genel Kurulun srail kuvvetlerinin igal ettikleri topraklardan geri
ekilmesi hususunda srar etmesi gerekmektedir.

730

Genel Kurulda kabul edilen nergeye

Trkiye nin katlmas, Bunalmn yaratt sorunlarla ilgili olarak Trkiye nin tarafszlktan
uzaklatn ve Arap devletlerinin isteklerine uygun bir zm yolu benimsediini
gstermektedir. 731
Trkiye bu krizde izledii politika ile Sovyet politikasna yaknlamtr. Bylelikle daha
nceki dnemlerde olan NATO ve Bat lkeleriyle uyumlu politikadan uzaklaarak, Trkiye nin
karlar dorultusunda hareket edilmitir.
Basnda bu konuda iki gr olmutur; Cumhuriyet, Milliyet gibi gazeteler bu sava
Araplarn Amerikan emperyalizmine at sava olarak grmlerdir. Dier yandan iktidar
yanls gazeteler Adalet, Son Havadis ve ktidar sempatizan olarak grlen Tercman ise
hkmetin izledii politikann karsndaydlar. Bunun nedeni ise Orta Doudaki savatan
Sovyetler Birlii birinci dereceden sorumlu tutulmutur. Nasr, Sovyetler Birlii nin bir adam
olarak grlmtr. Ve Nasr, sosyalizmi benimsediinden dolay , Araplarla ortak din faktr
gz ard edilmitir. Bunun yan sra 1954ten sonraki dnemde yaanan Trk-Arap gerginlii bu
basn zerinde olumsuz tesir brakmt. Dier yandan Araplarn Kbrs konusundaki ortaya
koyduu davran, Araplarn Birinci Dnya Savanda ngilizlerle olan dayanmasn
hatrlatmtr. Trk solunun Araplar desteklemesi de iktidar yanls basnn srailden yana tavr
koymasna neden olmutur. 732
alayangil Kuds konusunda da Birlemi Milletler Genel Kurulunda yapt
konumada srail hkmetine byk sorumluluk dmektedir. Emrivakiler ihdas eylemekten
kanmaldr. zellikle Kudste bir emrivaki yaratmamaldr. Trk halknn bu ehirdeki kutsal
yerlere gsterdii byk ilgiyi srail hkmetine burada bilhassa hatrlatmak isterim. srail
hkmeti, Gvenlik Konseyi nin ilgili hkmetleri , askeri harekatn vuku bulduu mntkalarda

730

Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 , s.56

Duygu Sezer, a.g.e, s.531
732
Daha fazla bilgi iin bkz. Duygu Sezer, a.g.e, s.533
731

253

yaayan ahalinin refah ve gvenliini salamaya devam eden kararna titizlikle uymaldr. Btn
taraflar, atekes ile ilgili Gvenlik konseyi kararlarna sayg gstermelidirler. 733 dedi.
srail, Haziran sonuna doru Kuds srail ynetimine sokarak734, bu ehrin srail in bir
paras haline getirmek istemesi zerine, 4 Temmuz da Trkiye tarafndan da desteklenen
neriyi Birlemi Milletler Genel Kurulu kabul etti. Bu kararda srail in Kuds konusunda
ald tedbirlerin geersizlii vurgulanarak, srailden bu tedbirleri geri almas isteniyordu.
Trkiye, Genel Kurul toplantlarnda Araplarla birlikte oy kulland. Genel Kurula tarafsz
lkelerce sunulan ve srailin 5 Haziran 1967 ncesi snrlarna ekilmesini ngren tasarya,
Arap lkeleriyle birlikte oy verdi. Bu teklife A.B.D ve Bat lkeleri aleyhte oy kullanmlard. 735
1967 savandan sonra srail Kudsten kmak bir yana, burada ina ettii uydu kentler ve
oluturduu cemaatlerle Kudsteki hakimiyetini salamlatrmtr.736
Babakan Demirel, 8 Temmuz 1967de yapt basn toplantsnda, Trkiye, Genel
Kuruldaki mzakere ve almalar srasnda, Orta Douda bar, adalet ve menfaat prensipleri
dairesinde yeniden tesise matuf teebbsleri kuvvetle desteklemi ve baz teebbslerde bizzat
inisiyatif almtr. u anda btn temennimiz dost ve karde Arap memleketlerinin meru ve
hakl menfaatlerinin bugnk artlardan zarardide olmakszn kmas noktasnda toplanmaktadr.
Barn tesisi iin son muhassemat neticesi, srail kuvvetleri tarafndan igal edilmi olan Arap
topraklarnn tahliyesinin art olduu kanaatindeyiz. 737 dedi.
Trkiye bu krizde Birlemi Milletlerde daha nce belirtildii gibi, direkt olarak srail i
knamamakla birlikte Arap lkelerinden yana tavr koydu.
c) Savan Sona Ermesi ve Trkiye nin genel tutumu
1967 Sava Trkiye nin Arap lkeleri ile ilikilerinin dzelmesinde nemli bir rol oldu.
Trkiye bir anlamda Arap dnyasnn zor durumda olduu bir srada diplomatik ve insani
yardmda bulunmutur. Trkiye bu politikasnda her platformda dile getirdi. Trkiye Avrupa
Konseyi nin Siyasi Komisyonunun 4 Temmuz toplantsnda, Trk delegesi Orta Dou Krizi
733

Dileri Bakanl Belleteni, Haziran 1967, s.33 s.57

Moe Dayan, 7 Haziran 1967 de ehrin igalinden sonra yapt aklamada srail savunma gleri Kuds
kurtarmtr. Bizler paralanm ehri, srailin bakentini, yeniden birletirdik. Bu kutsal mekana, ondan bir daha
asla ayrlmamak zere dndk. demitir. Bkz. 8 Haziran 1967 Cumhuriyet, Milliyet
735
Krkolu, a.g.e., s.157
736
Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Sleyman Beli, Kudsn Stats Sorunu,Filistin, kmazdan zme, stanbul,
2003 s.277-308
737
Krkolu, a.g.e., s.157 -158
734

254

dolaysyla yapt konumada srailin igal etmi olduu topraklardan kaytsz artsz
ekilmesini dile getirirken, sorunun mzakere yoluyla zmn istedi.

738

Trkiyenin

mzakereler yoluyla sorunun zlmesini istemesi Arap lkelerinin grleriyle uyumuyordu.

1967 sava dolaysyla A.B.D. baz Arap lkeleri ile olan ilikilerini kesmiti. A.B.D.
Arap lkeleriyle olan diplomatik ilikilerini kesmiti. A.B.D. Arap lkeleriyle olan diplomatik
ilikilerini Trkiye aracl ile yrtmesi teklifine yanamad. Yine A.B.D.nin Irak nezdinde ki
karlarnn Trkiye tarafndan korunmas iin yapt teklifi, Trkiye yine reddetmitir. 739
Trkiye nin Arap devletleri lehine ald tutum, Arap lkeleri tarafndan olumlu bulundu.
Libya hkmeti, 2 Temmuz 1967de yapt bir aklamada, Bat lkelerine petrol ihracn
durdururken, Libya petrolnn ancak Trkiye, Fransa, ispanya, Yunanistan ve talya gibi dost
lkelere ihra edileceini bildirdi. 740
Suriye Dileri Bakan 21 Austos ta verdii demete, Trkiyeyi verek Trkiye ile
Suriye arasnda ilikilerin gelieceini syledi.

741

rdn Kral Hseyin 5-11 Eyll gnleri

arasnda Trkiyeyi ziyaret etti. Bunun sonucunda yaynlanan ortak bildiride, kuvvet yoluyla
toprak kazanlmamas ve siyasi avantaj salanmamas, srailin igal ettii btn Arap
topraklarndan ekilmesi ve Kuds konusunda Birlemi Milletler kararlarna uyulmas ilkeleri
vurguland.
Babakan Sleyman Demirel 22-24 Ekimde Irak ziyaret etti. Demirel burada yapt
konumada srail in igal ettii topraklar, kendisine siyasi menfaatler salamak amac ile
kullanmak istemesinin olduunu bildirdi.
Btn bunlardan sonra Arap lkeleriyle Trkiye nin ilikileri normale dnmtr.
Trkiye, srailin igal ettii topraklardan ekilmesi gerektiini srekli dile getirdi. Bundan sonra
da Trkiyenin srail politikasnda temel unsur bu olmutur.

738

Armaolu, a.g.m., s.26

Krkolu, a.g.e., s.159
740
Dileri Bakanl Belleteni, Temmuz 1967, s.34., s.15
741
Armaolu, a.g.m., s.27
739

255

X. BLM
1973 ARAP-SRAL SAVAI

A- Savaa giden yol

1967 Arap-srail savanda Araplar ar bir yenilgiye uram ve byk toprak kaybna
uramlard. Bu yenilgi srail ile olan husumet ve mcadele kararllnda herhangi bir kayba yol
amamt.
Ancak bu yenilgi Araplara, sraili tamamen ortadan kaldrmann mmkn olmadn
dndrmtr.Bu fikir baz arlar dnda genel kabul grmtr. Bundan sonra asl hedef
1967de kaybedilen topraklar geri almak olacaktr.zellikle Msr iin Bat eria ve Gazzenin
geri alnmas birincil hedef olmutu. Suriyenin hedefi Golan tepelerini geri almak, Arap
dnyasnn genel hedef ise kutsal Kuds topraklarn geri almakt. Bu yerler Araplar iin hayati
deere sahipti. Dolaysyla artk srailin varlndan ok bu topraklarn elden kmas bundan
sonra ve hatta gnmze kadar asl problemi oluturuyordu.
srail bu topraklar Araplar bara zorlamak iin koz olarak kullanmaya balamtr. Bu
durum ise bar zorlatrmaktan baka bir ie yaramamtr.
1967 yenilgisinden sonra Araplarn intikam hisleri zellikle terrist faaliyetlerle kendini
gstermitir. Bu faaliyetler nce srail topraklarnda yaplm, ancak istenen neticeyi vermeyince
srail topraklar dna da tarlmtr. El- Fetih hareketinin merkez komitesi savatan iki hafta
sonra amda toplanarak terr faaliyetlerine arlk verilmesini kararlatrmtr. Bu kararn
alnmasnda Yaser Arafatn etkisi byk olmutur.
srailin Bat eria ve Gazzeyi ilhak etmesiyle yaklak 1 milyon Arap, srail ynetimi
altna alnmt. Bu blgelerde srail askeri bir ynetim uyguluyordu. Askeri yntemler halkn
tepkisini ekiyordu. Bu durumu lehlerine kullanmak isteyen El- fetih hareketi ise uygulad terr
faaliyetleri ile srailin daha da sertlemesine yol aarak halkn sraile kar dmanca
duygularn arttryordu. Ayrca Suriye de El- Fetihin faaliyetlerini destekliyordu. Nasr ise,
sraile kar yrtlen bu faaliyetlere pasif caydrma diyordu.742 srail terr faaliyetlerine
karanlar sert bir ekilde cezalandrd. Bu da El- Fetih e halkn desteini bir miktar azaltt. Bu
742

Lorch, Netanel, One Long War- Arab versus Jew since 1920, s. 144,

256

arada pek ok terristin ldrlmesi sonucunda kayplarn byk olup pek bir ey elde
edilmediini gren El- Fetih liderleri, eria nehrinin tesine, douya rdn topraklarna ekilme
karar aldlar.
El-Fetihin rdn topraklarna girmesi, rdnn bir yandan srail ile ban derde
sokarken, dier yandan da Kral Hseyinin tahtn tehlikeye sokacaktr. El-Fetihin rdn
topraklarna snmas, 1968 ylndan itibaren srail- rdn snrlarnda silahl atmalarn
birdenbire artmasna sebep oldu. El-Fetihin rdnden sraile saldrlarn zaman zaman rdn
hkmeti de destekledi. Bunun sonucu olarak rdn ile srail kuvvetleri arasnda ilk silahl
atma 1968 ubat aynda oldu. ki srail Kibutzuna rdn topraklarndan alan ate, ksa
srede eria vadisi boyunca tank ve topu dellosuna dnt. srail jetleri de rdn topu
mevzilerini, askeri sleri ve rdn ileri karakollarn bombalad.
eria vadisindeki Karameh kasabas 17.000 nfuslu olup, 7.000i Filistin mltecisi idi.
Arafat ta karargahn burada kurmutu. Gerilla eitim kamplar burada bulunmaktayd ve sraile
szmalar bu kasabadan youn olarak yaplmaktayd. Bu kasabaya srail 21 Martta saldrd.743
srailin bu saldrlarn rdn, Gvenlik konseyine ikayet etti. Konsey oy birlii ile al 248
sayl kararla sraili knyor ve atekes kararlarna uymasn istiyordu. Bylece rdn
atmalara dahil oluyordu. Ancak bu durum fazla srmedi. 1970-71 de kan i sava sonunda
EL-fetih rdnden de kovulacaktr744.
1968 sonundan itibaren Filistin terr deiik bir boyut kazanarak, srail dnda uak
karma, srail ve amerikan uaklarna bombal saldrlar eklinde gelime gstererek sonraki
yllarda da devam etmitir.
Devam eden saldrlara rdnden sonra imdi Lbnan da eklendi. nk El- Fetih
imdi Lbnan topraklarndan da saldrmaya balamt. Bu ise, srailin askerlerini Lbnan
topraklarna sokmasna neden oldu. Bylece, daha sonraki yllarda srailin karsna geni bir
ekilde kan Lbnan meselesi, 1969 ylnda byle balam olmaktayd.
Bu faaliyetler devam ederken Msr da bo durmuyordu.1967 savandan sonra Svey
kanalnn dou kysna srail kuvvetleri, bat kysna da Msr kuvvetleri yerlemi bulunuyordu.
1-3 Temmuz 1967 tarihinde iki taraf arasnda karlkl top atei ald.745ki taraf ta Gvenlik
konseyine ikayette bulundu. Birlemi Milletler kanaln iki tarafna da gzlemciler
743

Cumhuriyet, 22 Mart 1968

Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-srail savalar (1948-1988), s.284
745
Cumhuriyet, 2Temmuz 1967

744

257

yerletirilmesine karar verdi. Buna ramen sonraki iki ay zarfnda atmalar yer yer devam etti.
Bunun zerine Birlemi Milletler gzlemci saysn arttrd.
Nasr 23 Temmuzda yapt bir konumada746 yle diyordu: Bir yl nce yenilgiden
sonra, silahl kuvvetlerimiz tam mevcut deildi. imdi ise silahl kuvvetlerimiz

savatan

ncekinden daha gldr. Silahl kuvvetlerimizi daha da gelitirmek iin alyoruz....bundan

sonra siyasi ve askeri zmleri tartacaz. Yani Nasr kaybedilen topraklar tekrar geri almak
iin yeniden savaa hazrlandn aka sylyordu.
Nihayet beklenen sava 9 Mart 1969 gn Msr topusunun kanaln dou yakasndaki
srail mevzilerini youn top ateine tutmasyla balad. Bunu hava savalar takip etti. 1969
Temmuz ayndan itibaren durum Msrn aleyhinde gelimeye balad. nk srail uaklar 20
temmuz 1969 gn giritikleri hava saldrsnda Msrn kanal kysndaki uaksavar top
mevzilerini ile fze rampalarn tahrip ettiler. Ayrca 1969 Eyllnden itibaren Amerikann
sraile Phantom uaklarn vermesiyle, srail Msrn ilerine kadar hava aknlar yapmaya
balad ve bu saldrlar Msr iyice ypratt.
1970 Ocak ay balarnda srail uaklarnn Kahirenin yaknlar da olmak zere Msr
topraklarnda birok hedefleri bombalamas zerine Nasr, Sovyetlere yardm iin bavurdu.
Nasr 22 Ocak 1970de Moskovaya gitti. Sovyetler daha fazla malzeme ve yardm iin
hazrdlar, ancak bu karmak silahlar kullanacak Msrl yoktu. Bunun zerine Sovyetler
Msrn savunmasna bizzat katlmaya karara verdiler.747 Sovyetlerin verecei silahlar arasnda
zellikle SAM-3 fzeleri bulunuyordu. srailliler Nasrn alaca bu fzelerin yerletirilmesini
engellemeye altlar. nk bu fzeler yksekten uan uaklara kar etkiliydi.
1970 ubat ve Mart aylarnda her iki taraf da birbirlerine kar kanaln iki tarafnda
komando saldrlar dzenlediler.748Mays sonuna kadar olan hava ve komando savalarnada
Msr daha baarl grlyordu. Msr uaklar Sina yarmadasnda birok srail hedeflerini
bombaladklar gibi, Msr komandolar da srail askeri tesislerinde nemli zararlar meydana
getirmilerdi.
Haziran ay boyunca srail bombardman youn biimde srerken, srail komandolar da
kanaln bat kysna aknlarn arttrdlar. Ancak 30 Haziran gn Msr, srailin 2 Phantom ve 2
Skyhawk uan drdler ve kurtulan 3 pilotu da esir aldlar. Kahirede yaplan aklamada,
746

Tam metni iin Bkz. Laqueur, Walter,Confrontation-The Middle East and worlds Politics, s.379-380
Laqueur, a.g.e. s.5
748
Cumhuriyet, Milliyet, Ulus, ubat ve Mart 1970
747

258

srail uaklarnn hava savunmasnda kullanlan yeni yntemlerle drld bildiriliyordu. Bu

yeni yntem ise, kanal cephesinde SAM-3 fzelerinin srail uaklarna kar kullanlmas idi. Bu
fzelerin kullanlmasyla 1970 Temmuzunun ilk yarsnda 5 Phantom ua daha drdler.
Buna karlk srailliler de Svey Kanalnn kuzey blgesinde 11 Temmuz gn yaplan hava
muharebesinde 3 tane MG-21, yine ayn blgede 27 temmuzda yaplan hava savanda da 2 tane
MG-31 drdler.
Karlkl saldrlar devam ederken 30 Temmuzda srail uaklar 4 tane MG-21 uan
drdler. Fakat ne Sovyetler, ne de srail bu olay aklamadlar749. srail, Sovyetlerin prestijini
drp, karsna almak istemezken, Sovyetler de Arap dnyasnda kk dmek
istememilerdir.
Bylece, Nasrn ypratma sava baarsz olmu ve hedefine varamamt. Bu sebeple
bu srada Amerikann harcad bar abalar iinde yer alan atekes teklifini 7 Austosta kabul
etti750.
1967 Arap-srail savann nemli sonularndan biri de, o tarihe kadar yars rdn,
yars da sraile ait olan Kudsn tamamen srail kontrol altna alnmas olmutur.751 srailin
bu savata Kudsn tamamn ele geirmesi ve ehirde kendi kanunlarn uygulamas Mslman
lkelerin tepkisini ekmi ve Birlemi Milletler Genel Kurulu 4 Temmuz 1967 ve 2253 sayl
ve 14 temmuz 1967 de de 2254 sayl kararlar ile sraile sert uyarlarda bulunmutu. Bylece
srailin igal ettii topraklar meselesi Araplarn sorunu iken, Kudsn tamamen igali btn
dnya Mslmanlarnn meselesi haline gelmitir.
Bu arada beklenmeyen bir olay gerekleti, El-Aksa camiinde 21 Austos gn bir
yangn kt.rdn o sabah Gvenlik konseyi bakanna bir telgraf ekerek, caminin saat sren
yangnda mhim baz ksmlarnn yandn, Kudsn de tamamen srailin kontrol altnda
olduunu belirterek ,bu yangndan srailin sorumlu olduunu belirterek sraile kar etkin
tedbirler alnmas gerektiini bildirdi.
El- Aksa yangn Arap ve Mslman dnyasnda byk tepkilere yol at. srail 22 ve 25
Austosta Gvenlik Konseyine gnderdii mektuplarda zntsn ifade ederek, olayn bir
komisyon tarafndan soruturulduunu bildirdi. Pek ok Mslman lke 21 Austos ile 2 Eyll
749

Lorch, Netanel, a.g.e. s. 153

Armaolu, Fahir, a.g.e. s.290
751
Kuds ehri, 1947de Birlemi Milletlerde Filistin taksim karar alnd zaman dahi, ayr iki varlk, bir corpus
seperatum olarak ve stats de hep uluslar aras nitelikte dnlmt.
750

259

arasnda Gvenlik Konseyine knama ve protesto telgraflar gnderdiler. Btn slam dnyas
sraile kar bir kampanya dzenlediler. Daha sonra yangnn fanatik bir Avustralyal tarafndan
karld anlald.
Bu arada aralarnda Trkiyenin de bulunduu 25 lke, 28 austosta Gvenlik
Konseyinin olaanst toplanarak El-Aksa meselesinin ele alnmasn istediler.
El-Aksa yangn dolaysyla Trkiyenin tepkili ancak temkinli olduu grlyor. Olayn
ertesi gn Babakan Sleyman Demirel verdii demete; Trkiye, Mescid-i Aksann yangn
felaketi

karsnda

dier

dnya

Mslman

memleketlerinin

yannda

yer

almaktadr...Hkmetimiz olayn sebeplerinin bir an evvel renilmesi zerinde durmaktadr

diyerek,olayn siyasi nitelikte olmas halinde durumun vahim olacan belirtiyordu.Dileri
Bakan hsan Sabri alayangil de verdii demete, Mescid-i Aksa btn Mslmanlarn
kalbinde arpan mukaddes bir mahaldir diyor ve o da olayn siyasi yn zerinde durarak, ide
siyasi bir vehe varsa, bu durum tarih ve insanlk iin kara bir leke tekil edecektir752 diyordu.
Ancak her ikisi de direkt sraili sulamaktan kanyordu.
22 25 Eyll 1969 tarihinde slam konferans Fasn bakenti Rabatta topland. Zirveye
36 devlet davet edilmi olmasna ramen, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 25 devlet
katld.Trkiyeyi Dileri bakan hsan Sabri alayangil temsil etmitir.
Zirvenin sonunda srailin Kudsten kmas ve Kudse 1967 Haziranndan nce, 1300
yldr devam eden statsnn iadesi ile, srailin 1967 savanda igal ettii topraklardan
ekilmesi isteniyordu. sraili tanm olan devletlerin srail ile diplomatik ilikilerini kesmeleri
istenmi ise de, Trkiye ve ran ile, Mali, Moritanya, Nijerya ve Senegal gibi Afrikal Mslman
lkeler bunu kabul etmemilerdir753.
Trkiyenin gerek slam Zirvesi, gerek alnan kararlar karsndaki tutumu, alnan
kararlara ok fazla balanmamak olarak zetlenebilir. Rabattaki Trk delegasyonu 25 Eyll
gn u aklamay yapmtr: Trkiye Dileri Bakan, Konferansta yapt konumada,
Trkiyenin konferans sonunda yaynlanan beyannameyi ilgili konularda Birlemi Milletlerde
kabul veya tasvip ettii kararlara uygunluu lsnde desteklediini aklamtr.754
Bu ekingen ve karmak aklamann nedeni ise, zellikle C.H.P. muhalefeti,
Trkiyenin laik bir devlet olarak slam zirvesine Laik devlet olarak katlmasna kar kt gibi,
752

ki deme iin bkz. Dileri Bakanl Belleteni, say 58-59Temmuz-austos, s.66-67,1969

Dileri Bakanl Belleteni, say 60-61Eyll-Ekim , s.43-48,1969
754
Dileri Bakanl Belleteni, say 60-61Eyll-Ekim , s.45,1969

753

260

konferansa katlp katlmama kamuoyunda da sert tartmalara yol amtr. Hkmet bu

konferansa Arap yanls bir eilimle katlma karar almasna ramen, konferansa sadece Dileri
Bakan seviyesinde katlarak, bu yaklam da snrl seviyede tutmaya dikkat etmitir.
Grld gibi 22 Kasm 1967 tarihli ve 242 sayl karar gereince Birlemi Milletlerin
Araplarla, srail arasnda bar salama abalar sonusuz kalm, bu durum da 1973 savann
yolunu amtr. Bu kararda Genel sekretere, taraflar arasnda bar salayacak bir arac tayin
etme grevi de verilmiti. Genel sekreter U Thant, 23 Kasmda svirenin Moskova bykelisi
Dr.Gunnar Jarringi zel temsilci olarak seti. Jarring, Kbrsa gelerek karargahn buraya
kurdu.
Birlemi Milletler Genel sekreterinin, Jarringin almalar ile ilgili olan ve Haziran
1967-1970 Aralk dnemini kapsayan ve Gvenlik Konseyine sunduu 4 Ocak 1971 tarihli
raporunda temaslarnn genel sonular yle idi: srail Orta Dou devletleri ile dorudan doruya
mzakere yaplmalyd. Eer bu yaplmazsa srailin igal ettii topraklardan ekilmesi sz
konusu olamazd.
srailin bu teklifleri Msr ve rdn tarafndan kabul edilmedi. Msr, srailin ilk nce
igal ettii topraklardan ekilmesini art komu, rdn ise, srailin 242 sayl karar uygulama
taahhdnde bulunmasn istemitir. Ayrca her iki devlet te srail ile dorudan doruya
mzakerelere balamayacaklarn bildirmilerdir. Suriye zaten 242 sayl karar batan beri kabul
etmediini aklad iin, Jarringin Suriye ile temas bile sz konusu olamad.
Tekrarlayan istekler ve inatlar yznden Jarringin artk greve devam etmesinin anlamsz
olduu grld. Bu sebeple almalarn keserek grev yeri Moskovaya dnd.
Jarring Misyonunun baarszl zerine Amerika harekete geti. Rogers Planlar755
olarak anlan bu abalar da 1973 savana giden sreci engelleyemedi.1972 ylnn sonu
geldiinde, artk Orta Dou yeni bir savan eiinde idi.
Msrda Nasrn lmnden sonra iktidara sahip olan Enver Sedat, Sovyetlerle ini
kl ilikileri sonucunda 1973 yl banda Sovyetlerin tam desteini alarak sraile sava
amaya karar verdi.
1973 ubatndan itibaren Msra Sovyet silahlar yeniden akmaya balad. Bu
silahlar zellikle tanklar, SAM-6 fzeleri ile Saggar anti-tank fzeleri ve yerden yere
755

3 adet olan bu planlar Dileri Bakan William Rogersn 9 Aralk 1969 da yapt bir konuma ile akland. Bu
konumann metni iin bkz.Edward R.F. Sheehan, The Arabs, Israelis and Kissinger ( A Secret History of American
Diplomacy in the Middle East), New York 1976, s.221-227

261

atlan Scud fzeleri idi. 1973 yl banda Msr silahl kuvvetleri drt yl ncesine gre
ok daha fazla glenmiti.
Sovyetlerin, Msr ile yapt anlamaya gre, Msr sraile sava aacak, fakat
Svey kanalnn dou yakasnn ele geirilmesinden teye gitmeyecekti.756 srail Msr
ile de gizli grmeler yapt. Bu grmelerde sz konusu olan, Msrn savatan
tamamen vazgemesine, yani srail ile bar yapmasna karlk, srailin Sina
yarmadasndan tamamen ekilmesi idi. Ancak 1973 Ekiminde srailde seimlerin
yaplacak olmas bu grmelerden bir sonu alnamamasna yol at. Artk sava
kanlmaz olmutu. Enver Sedat 1973 Nisan aynda Newsweek dergisine verdii bir
demete lkemizde imdi her ey artk kanlmaz hale gelen savan balamas iin
seferber edilmektedir. diyordu.
Sava kararnn alnmasnn Msr Dileri Bakannn 1973 Maysnda Moskova
ziyaretinin hemen ertesine rastlamas nemlidir. nk, yaynlanan bildiride Sovyetlerin
1967 savann sonularn bertaraf etmek hususunda Msrn abalarn desteklemeyi
taahht ettikleri aklanyordu. Anlalan Enver Sedat sava kararn Sovyet desteini
garantiledikten sonra vermitir.
Enver Sedat savaa karar verdikten sonra eitli Arap lkeleriyle ittifak kurma
abalarna giriti. Suriye sava iin oktan hazrd. Enver Sedatn sava kararndan sonra
rdn ile ksknl757 bir kenara brakp, yaknlama abalarna giriti.
Sonuta, 10 Eyll 1973te Kahirede Suriye, rdn ve Msr arasnda yaplan
grmeler zerinde durularak l bir siyasi pakt oluturuldu. Suriyenin savaa aktif
katlmna karlk rdn, zayf kuvvetlere sahip olduundan savaa katlrm gibi yapp
srail kuvvetlerini bir ksmn oyalayacakt. Yaplan planlara gre uzun soluklu bir sava
olacak ve srail kyma makinesi tabir edilen tarzda bir savala yenilecekti.

756

Whetten, Lawrence L., The Arab-sraeli Dispute- Great Power Behavior, London, 1977, s.23
Kral Hseyin 1972 Martnda Bat eria ile rdn arasnda Birleik Arap krall adl bir federasyon kurulmas
fikrini ortaya atnca, Enver Sedat rdn ile diplomatik ilikilerini kesmiti.
757

262

B- 1973 Sava (Yom Kippur)

sraile kar sava kararn veren Arap devletlerinin Genelkurmay Bakanlar, 21
Nisan 1973 te Kahirede bir deerlendirme toplants yaptlar. Bu toplantdan genel olarak
u kararlar kmtr:srailin hava stnl, teknik beceri ve askerlerinin eitim
kalitesinin ykseklii ve Amerikann direkt ve hzl yardm olmasna ramen birok
dezavantajnn da olduu belirtildi. Bu dezavantajlar ise ok geni bir cephede savaacak
olmas ve bunun getirecei lojistik zorluklar, insan kaynaklarnn snrl olmas, ekonomik
gcnn uzun sreli bir savaa dayanamayaca ve srailin bugne kadar kazanm
olduu zaferlere ok gveniyor olmas olarak zetlenebilir.
Bu faktrlerden hareketle Msr Genelkurmay sraile kar yaplacak saldrnn
iki temel unsura dayanmasn ngryordu; ilk saldr srpriz bir ekilde olacak ve olacak
sava uzun srecekti758.
Saldrnn 6 Ekimde yaplmas kararlatrld. Bu tarih ayn zamanda Yahudilerin
Yom Kippur denen kutsal bayramna denk gelmektedir. Bu yzden bu savaa Yom kippur
sava denildii gibi, Mslmanlarn da kutsal Ramazan ayna denk geldii iin Ramazan
sava da denmektedir. Arap basn Selahattin Eyyubinin Hallara kar mcadelesini
hatrlatmas iin genelde bu sava Selahattin Harekat olarak adlandrmaktayd759.
Kararlatrld gibi saldr 6 Ekim 1973 gn saat 14.00 te , Svey Kanalnn
Msr tarafndan, srail tarafna topu ateiyle balad. Bu arada Suriye topusu da Golan
tepelerinden srail mevzilerine youn top ateine balad. Ardndan Suriye 1400 adet tank
ile eitli istikametlerde saldrya geti. Bu kuvvetlere kar srailin blgede 180 tank
vard. Msr komandolar da kauuk sandallarla Kanal gemeye baladlar. 6 Ekim
akam Msr kuvvetleri, 60 noktay tutarak Svey kanalna 10 kpr kurarak sekiz bin
kiilik bir kuvveti karya geirmilerdi. Harekatn 24.saatinde Msrllar kanaln dou
yakasnda 100 mil boyunca tutunmular ve ertesi gn 1967 den sonra sraillilerin kuvvetle
tahkim ettikleri Bar-Lev hattn zorlamaya balamlardr.
srailliler kar bir saldr yapmak istedilerse de bu ok dank ve baarsz oldu.

758
759

Lorch, a.g.e. s.170

Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-srail savalar (1948-1988), s.323

263

Planland gibi tam bir srpriz saldr gerekletirildi. Saldr baladnda srail
askerlerinin bir ksm amar ykyor, terlikle dolayor, futbol oynuyordu. Bazlar da
Yom Kippur duasna gitmiti. Grld gibi srailliler hazrlksz yakalanmlard.
Msrn bu saldrs srail iin olduu kadar, Amerika iin de tam bir srpriz
olmutu.Gerek Amerikan, gerekse srail istihbarat Ekimin ilk gnlerinden itibaren
Svey kanal ve Golan blgesinde Msr ve Suriyelilerin ynak yaptklarn tespit
etmilerdi,

ancak

bunun

zannetmemilerdi. Zira

byle

byk

bir

saldrnn

hazrlklar

olduunu

Msr ve Suriye kuvvetleri askeri tatbikatlarn genellikle

sonbahar aylarnda yaptklarndan, bu hareketlilii buna balamlard. srailliler, ayrca

Araplarn ngrd gibi kendilerine ok gvendiklerinden seferberlik ilannda bile
tereddt iindeydiler. Saldrdan ancak iki saat sonra srailliler savan baladna karar
verdiler.
Amerikallar da ayn durumdaydlar. Saldrdan bir saat sonra Nixonun zel
istihbarat danmanlar Milli Gvenlik Konseyine verdii raporda Kanal ve Golan
cephelerinde herhangi bir saldrya dair bir iaret grlmediini bildiriyorlard.760 Bu
yanl bilgilendirmenin en nemli nedeni Amerikallarn srail istihbaratna dayanmasyd.
8-9 Ekimdeki atmalarda srailin kayplar byk oldu.761 srail Genelkurmay
Bakan Yardmcs General Aharon Yariv Tel-Avivde yapt aklamaya gre, srail
kuvvetleri Kanaln dou kysndaki Bar-Lev hattnn byk ksmn boaltarak geri
ekilmiler ve ekildikleri yerlere Msrllar yerlemilerdi. Gayet karamsar konuan
General Yariv, Bu yle ksa sreli bir sava olmayacaktr diyordu.762
srail hava kuvvetleri de Sovyetlerin verdii fzelerle ve uaksavarlarla
drlerek byk kayplar vermilerdir. srail Sinada 115 uak kaybetmiti.763
Bu hzl gelimelerden sonra Sina cephesindeki harekat yavalam, Golan cephesi
hareketlenmiti.nk, srailliler seferberliklerini ksa srede tamamlayarak, esas
arlklarn Suriye cephesine vermilerdi. Zira, Suriyeliler Golan cephesinden byk
zrhl kuvvetlerle saldrya gemilerdi. Bu cephe Kanal cephesine gre daha zayft.

760

Spiegel, Steven, L. ,The Other Arab-sraeli Conflict, University of Chicago Press, Chicago, 1985, s.245-246
8 Ekimde 190. srail tugay yapt saldr sonucu Msrllar tarafndan neredeyse yok edilip, tugay komutan esir
edilmiti. Ertesi gn 100 srail tank tahrip edilmiti. Bkz. 9-10 Ekim Cumhuriyet, Milliyet, Hrriyet
762
Armaolu, a.g.e. s.325
763
Lorch, a.g.e. s.188
761

264

6 ve 7 Ekim gnleri bu cephede sraillilerin kayplaryla son buldu. Suriye

birlikleri Taberiye glne kadar ilerlemilerdi.
8 Ekimden sonra Suriyelilerin ilerleyii duraklad. 9 Ekimde Suriyelilerin Kuneitra
ve Kushniya blgesinde giritikleri saldrlar, srail kuvvetleri tarafndan durduruldu ve
Suriyelilere ar kayplar verdirildi764. 9 Ekimde srail hava kuvvetleri Suriye Savunma
Bakanl ve Suriye Hava kuvvetleri karargah bata olmak zere stratejik hedefleri
bombaladlar. 10 Ekimden sonra srail kuvvetleri kendilerini toparlayp, stnl ele
geirdiler ve Suriyelileri Golan tepelerinde 1967 snrna kadar geri ekilmeye zorladlar.
Bu kt durumdan Suriyelileri kurtarmak iin, Irak 10 Ekimde kuzey cephesindeki
savaa dahil oldu. Ancak bu mdahale de Suriyelilerin durumunu iyiletiremedi. 10
Ekimde Suriye, 1500 tankndan 800 tanesini kaybetmiti.765
11 Ekimde srail kuvvetleri ilerlemelerine devam ettiler. 12 Ekimde srailliler
Suriye topraklarndan 5 km. kadar ieri girerek ama 35 km. kadar yaklatlar. Bu kt
durum karsnda Irak gibi, Suudi Arabistan ve rdn de 13 Ekimde savaa katldklarn
resmen akladlar766. rdn sadece Suriyeye yardm ediyor, direkt bir cephe amyordu.
1973 Arap-srail sava adeta Amerikan ve Rus atmas idi. Sava balar
balamaz her iki taraf ta silahlarn satt mterilerinin yardmna kotular.
Moskova radyosu btn Arap lkelerini Msr ve Suriyenin yannda savaa
katlmaya davet etmitir. Sovyet nakliye uaklar 6-12 Ekimde am ve Kahireye 60 uu
yaptlar. Amerikallar ise, savan balangcnda sraile silah vermeyerek, Araplar
kazanmak istiyordu. Bylece Araplar ile srail arasnda bir denge kurarak, Orta Douda
bar salayan lke olmak istiyordu.767 Kissinger, 12 Ekimde Enver Sedat ile, Msrn
kanaln dou kysnda kalarak bir atekes salamak istedi. Ancak Enver Sedat savan
henz kendi lehlerine olmasnn verdii bir gvenle, srailin igal ettii btn
topraklardan ekilmesi ve Filistin halknn haklarn ileri srnce anlama salanamad.
Bunun zerine Amerika sraile youn olarak silah sevkyatna balad.
Ancak, bu silahlarn sraile sevkyat Amerika iin sorun olmutu. Zira 8 Ekimde
Kuveytin arsyla Petrol reten Arap devletleri bir toplant yaparak petroln silah

764

Cumhuriyet, Milliyet, Hrriyet 10 Ekim 1973

Laqueur, age. S.105
766
Bkz. a.g.g. 14 Ekim 1973
767
Bu konuda bkz. Lorch, a.g.e. s.197 ve Spiegel, Steven, a.g.e. s.251
765

265

olarak kullanlmas kararn almlard. Avrupann petrol ihtiyacnn % 70 ini karlayan

bu lkeler sraile herhangi bir yardmda Avrupaya petrol ihracatn azaltacaklarn
akladlar. Bu sebeple Avrupallar Portekiz hari btn Avrupa devletleri Amerikan
uaklarna havalimanlarn kullandrmak istemedi.
Araplar bununla da yetinmeyerek srailin 1967 snrlarna dnnceye kadar petrol
retimini her ay % 5 azaltacaklarn akladlar.
Trkiye de bu tutuma paralel olarak, Amerikann Trkiyedeki slerini
kullanmasna izin vermemitir. Ancak, Araplara silah gtren Sovyet uaklarna hava
sahasn kullandrmtr. Trkiyenin bu tutumunda o zamanlar gndemde olan Kbrs
sorununun etkisi byk olmutur. Kamuoyunda Amerikaya kar olan antipatik durum,
dolaysyla, Amerikann Orta Doudaki orta sraili de etkilemitir.
14 Ekimde Msrn ileri saldrs sonucu, sraillilerle arasnda etin arpmalar
oldu. srail uaklar bir Msr tugayn tamamen yok etti. Msrllar 200 tankn kaybettiler.
15 Ekimde srail kuvvetleri ile Irakllar arasnda yaplan tank savanda Irakllar ar bir
yenilgiye uradlar.
Msrllar, srailin olas bir taarruzuna kar kuvvetlerinin byk bir ksmn
kanaln dou kysna toplama karar aldlar. Msrn bu durumu sraillilere bekledikleri
frsat verdi. Savan bandan beri dnlen bir plann uygulanmasna karar veren srail,
Kanaln bat ( Msr taraf) tarafna bir karma yapmay dnyordu.768 Bu grev
General Ariel Sharona verildi.
Bu saldr plan srpriz bir ekilde yaplacak ve Msr kuvvetlerinin arkasna
parat birlikleri indirilerek, gizli karmalarla zrhl birlikler desteinde, Msr ile
balantlar kesilecekti.
Harekat 15 Ekim akam balatld. artma amacyla kuzeye ynelen srail
kuvvetleri gneye, kanala dnemedi. nk Msr topu kuvvetlerinin ar atei altnda
kalmlard. Ve yerlerinden hareket edemediler.
srailliler, iki gnlk gecikme ile 17 Ekimde ar kayplar vererek Kanaln bat
yakasna getiler. Enver Sedat bu gelimeler zerine ertesi gn, Msr silahl kuvvetlerinin
Bakomutanln zerine ald.

768

Lorch, a.g.e. s.199

266

21 Ekime kadar srail kuvvetleri blgede hakimiyeti salayarak, buralardaki uaksavar

fzelerini tahrip ettiler.Bu durum savan gidiatn byk lde etkiledi. Bylece, srail uaklar
rahata hareket edeceklerdi. Ayn gn srail ve Msr uaklar arasndaki savata, Msrllar 17
adet MG uan kaybettiler. Bu hava stnl srail kuvvetlerinin daha rahat ilerlemesine
olanak verdi.
srail kuvvetleri Svey-Kahire yoluna doru ileri harekata geti. Gvenlik
Konseyinin ald 338 numaral kararla, 22 Ekimdeki ilk atekes yrrle girdiinde
srail kuvvetleri Msrn 500 mil karelik topran igal etmi bulunuyordu.769 24 Ekimde
de Suriye ile atekes imzaland. Bu tarihte srail kuvvetleri ama 20 mil mesafede
bulunuyorlard. Atekese ramen srailin harekat durmam, siyasi ilikiler daha da
gerginlemiti.
Alnan atekes kararna gre, taraflar 12 saat iinde atei keseceklerdi. Ancak
kanaln bat yakasnda srailliler tarafndan kuatlm olan Msr 3. ordusu bu kuatmay
yarmak iin harekete geince srailliler 12 saatlik sreden yararlanarak, kuatmay daha
da arttrdlar ve igallerine devam ettiler.
Bu durum karsnda btn sosyalist lkeler, Balantszlar ve Afrika lkeleri
Araplar desteklemilerdi. Birok Afrika lkesi srail ile diplomatik ilikilerini kestiler.
Enver Sedatn ikayeti zerine, tekrar toplanan Gvenlik konseyi, 23 Ekimde 339
sayl yeni bir karar alarak, nceki karara uyulmasn istemitir. Ayrca Genel sekreterden
blgeye Birlemi Milletler temsilcisi gndermesini istemitir.
Ancak bu karar ramen gerginlik devam etmitir. Bu seferki gerginlik Amerikan
ve Sovyet taraflarnda olmutur. Enver Sedat, atekesin uygulanmas iin blgeye
Amerikan ve Sovyet birliklerinden oluan bir bar gc gnderilmesini istemitir. Bu
istek

Amerika

tarafndan,

Sovyet

askerlerinin

Orta

Douya

daveti

olarak

nitelendirilmitir. Bu mesaj Amerikallara ulatnda, CIA ve Pentagon, Sovyetlerin

Msra hava filolar hazrladn, bunlarn Macaristanda ve dier uydu lkelerde
toplandklarn, ayrca iki adet nkleer balkl Scud bataryasnn Msra gnderildii
eklinde haberler almlardr. Brejnev, 24 Ekimde Nixona gnderdii mesajda, zetle

769

Armaolu, a.g.e. s.329

267

bizimle beraber hareket etmezseniz,biz hareket ederek srailin atekesi ihlal etmesini
engelleyeceiz, demitir.770
Sovyetlerin bu tek tarafl mdahale ihtimali Amerikan-Sovyet ilikilerini gererek,
Amerikallarn alarm tedbiri almalarna neden olmutur. Bu alarm bar zamannn sadece
bir kademe zeri alarmd. zinler de kaldrlmt.
Sovyetlerin pek fazla ileri gitme niyetleri yoktu. Bir anlamda blf yapmlard. Bu
klarn sonucunda srailliler, Amerikann basksyla 3. orduya su ve tbbi malzeme
yardm yaplmasna izin verdiler.
Gvenlik Konseyi 25 Ekimde ald 340 sayl bir kararla, 338 ve 339 sayl
kararlara uyularak, 22 Ekim 1973te taraflarn mevkilerine dnmelerini ve hemen ate
kesmelerini istedi. Ayrca,dier kararlardan farkl olarak, genel sekreterden, Gvenlik
Konseyi dndaki dier lke askerlerinden oluacak bir Birlemi Milletler Bar Gc
oluturmasn istemitir. Avusturya, Kanada, Finlandiya, Gana, Endonezya,rlanda, sve,
Nepal, Panama, Peru, Polonya ve Senegal birliklerinden oluan 6.788 kiilik bar
gcnn mdahalesiyle 27 Ekim 1973 gn btn cephelerde silahlar sustu.771
Grlyor ki bu anlamadan esas kazanl kan yine srail olmutur. Savan
sonunda srail, Svey kanalnn bat tarafnda 1.600kilometre karelik bir toprak ele
geirmi ve Kahireye 100 km kadar yaklamtr. Golan tepelerinde ise, 600 kilometre
karelik bir topra da igal etmitir.
11 Kasm 1973 gn srail ile Msr arasnda alt maddelik bir mtareke
imzaland.772 Bu mtareke ile taraflar 22 Ekim mevkilerine ekilmek iin mzakerelere
balayacaklar ve atekese kesinlikle uyacaklard. Ayrca 3. orduya ve Svey kentine her
trl yardm yaplabilecekti.
Bu mtarekeden sonra Kissingerin mimar olduu Mekik Diplomasisi ile, srailin
igal ettii topraklardan adm adm ekilmesi salanmtr. 1978 de imzalanan Camp
David anlamasna kadar inili kl olarak bu diplomatik faaliyetler devam etmitir.

770

Spiegel, a.g.e. s. 256

Cumhuriyet, Milliyet, Hrriyet 28 Ekim 1973
772
Moore, John Norton , The Arab-srael Conflict, Vol. I,II,VII Princeton University Press, 1974
771

268

SONU
Trk-srail ilikilerini incelerken kardmz sonucu iki ksmda toplamak mmkndr;
Birincisi, lkemizde yaayan Trk Yahudileri ile Trk toplumunun ilikileridir ki, Bu ilikilerde
hogr ve dostluk duygular hakimdir.
Trkler ve Yahudiler tarihin en eski devirlerinden beri var olan iki toplumdur. Biz Trkler
Anadoluya ayak bastmzdan bu yana, Yahudiler ile birlikte dostluk iinde yayoruz. Seluklu
ve Osmanl devletleri dnemlerinde var olan bu birliktelik Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla
da devam etmitir. Yahudiler Osmanl ynetiminde gvenli bir ekilde yaadlar. spanya dan
kovulan Yahudiler, Osmanl Devletine gelerek hem Avrupa tekniklerini imparatorlua getirdiler
hem de kendi kimliklerini korudular. Bunun yan sra mparatorlukta nemli brokratik grevler
de yaptlar.
zellikle Milli devlete gei aamasnda yaanan baz skntlar ksa srede atlatlm,
yerini tekrar olumlu ilikilere brakmtr. Bu dnemde Yahudiler, Varlk vergisi, kinci Dnya
Sava srasndaki Alman destekli ve dier baz ar ularn tacizleri gibi birtakm zorluklara
maruz kalmlardr. Ancak tm bu olumsuz ve mnferit olaylar srasnda hibir zaman devlete
isyankar olmamlar, devletle beraber bu sorunlar atlatmay bilmilerdir. Bu skntlar o dnem
koullar gz nnde bulundurularak deerlendirilirse dier lkelere gre nispeten daha azdr.
ncelediimiz dnem (1948-1973) ierisinde, incelediimiz binlerce gazete haberlerinde, marjinal
olanlar dnda, Yahudiler hakknda genelde Trk basnnda olumlu haberlere rastladk.
Trkiye, Hristiyanlk dnyasnn yzyllardr sren Yahudi dmanl nedeniyle,
Yahudilerin salam bir sna olmutur. Bundan dolay minnet hisleri ile doludurlar. Huzur ve
gven iinde, toplumla btnleerek yaamlar, adeta kader birlii etmilerdir. Dier aznlklarn
tersine Milli Mcadele yllarnda bizim yanmzda yer aldlar. Bu birliktelik srail ile Trkiye
arasndaki ilikilerde rnek tekil etmelidir.
Yce Trk Milleti Dnyada eine az rastlanr derecede hogrl ve dier toplumlarla
birlikte kavgasz, smr zihniyeti olmadan yaabilen bir millettir. Kkleri tarihin derinliklerinde
bulunan Trkler ve Trk Yahudileri arasndaki dostluu ve ball yabanc devletlerin karlar
ve kendilerine uygun nedenler uruna zedelemeye kalkmak laik Trkiye Cumhuriyetinin temel
269

felsefesine aykrdr. Kald ki, anti-Semitizm gibi rk bir dnce hem Trkn geleneksel
hogrsne, yceliine ve hem de insani temel deerlere aykrdr.
Yce nderimiz Atatrk, dncelerindeki berraklkla bu konuyu, Trkiye Cumhuriyetini
kuran halka Trk Milleti denir, diyerek ksa ve doru ekliyle aklamtr. Yani, herhangi bir
rktan bahsetmemitir. Dolaysyla Yahudiler de bu milletin onurlu birer ferdi olarak gnmze
kadar yaamlarna devam etmilerdir.
Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte artk tm bireyler hibir ayrm gzetilmeksizin
anayasal dzende, yasalarla devlete balanmtr.
Bugn srailde 100 bin kadar Trkiye kkenli Yahudi yaamaktadr. sraile g eden
Trk Yahudileri, Trk toplumu ve Trkiye iin genelde olumlu an ve izlenimlere sahiptirler. Bu
sempati de karlksz deildir.
kincisi, srail devleti ile Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilikileridir. Bu ilikiler dnem
dnem deierek, devam ede gelmitir.
I.Dnya Savann kmas ile Orta Douda dengeler deiti. ngilizler sava srasnda
Araplara sz vermilerdi. 1917de ise Balfour deklarasyonunu yaynlayarak Filistinde
Yahudilere yer verdiler. Bu durum Orta Douda yeni huzursuzluun balamasna neden oldu.
Filistindeki ngiliz mandas, Filistinde bar ve huzuru salayamad. Bir anlamda gnmze
kadar yaadmz vahim olaylarn tohumunu att. Bir anlamda Pandorann kutusunu at.
Orta Douyla tarihi balar olan Trkiye Cumhuriyeti devleti, Cumhuriyet kurulduktan
sonra, lkede yaplan reformla bat tipi bir toplum yaratma amacna yneldi. O zamana kadar bat
emperyalizmine kar Milli Mcadele vermi olan Trkiye, Orta Douda nemli bir prestije
sahipti. Halifeliin kaldrlmas ile birlikte Orta Dou ile Trkiye nin ilikileri azalmaya balad.
Araplar Trkiye ye halifelii kaldrmasndan dolay souk bakmaya baladlar. Trkiye ise
Batya yneldiinden Arap dnyasna ilgi gstermedi.
Trkiye, srailin kurulu aamasnda Araplara daha yakn olmak zere, srail ile snrl
bir iliki kurdu. Ancak bu sadece belli bir zmrenin sempatisi eklinde olmutur. ok partili
dzene geilmesi aamasnda meydana gelen siyasal deiim sreci bunda etkili olmutur. Zira
Yahudiler, o dnemde kamuoyunda var olan komnizm tehlikesi dolaysyla Sovyetler ile
zdeletiriliyordu. Araplar ise, dini yaknlk duyulan bir konumda idiler. 1948 ylnn
incelediimiz gazetelerinden kan sonu budur.

270

Ancak bu tereddt ertesi yl yerini sraili tanma ve eitli anlamalar imzalanmasyla

sonulanmtr. Trkiye, srail in komnist bir devlet olmadna ikna olunca bu devletle yakn
iliki kurmaktan ekinmedi. Ksa bir sre iinde Trkiye, srail gereini kabul etmi ve sraili
Orta Douda ittifak yaplabilecek bir devlet olarak grmtr. srail i ilk tanyan Mslman
lke Trkiye olmutur.
Trkiye, NATO ya girmesi ile Bat Blounun nemli bir yesi oldu. Trkiye nin
stratejik konumu Sovyetlere kar durmas Trkiye nin blgesel ilikilerinde youn souk
savan blge zerindeki etkileri Trk d politikasn da etkiledi.
1955de kurulan Badat Pakt na Araplar youn tepki gsterdiler. Nasr n bu pakta
saldrmas, Sovyetler tarafndan Trkiye aleyhine balatlan youn propaganda Arap dnyasnda
yalnz brakt. Trkiye, Filistin sorununu Birlemi Milletlerin nerdii zm yolunu
destekleyerek Araplarn tepkilerini azaltmaya alt ise baarl olamad. Svey krizi, 1957deki
Suriye Trkiye krizi ve 1958 Iraktaki askeri darbe ile Trkiye, Arap dnyasnda iddetli bir
muhalefetle karlat. Bu tarihten sonra Filistin sorununda Birlemi Milletlerin nerdii zm
desteklemekten vazgeti. Bu bir bakma srail'i dolayl olarak desteklememek anlamna
geliyordu. Sonuta, Trkiye, bu dnemde ne sraili ne de Araplar, zellikle de Msr memnun
edemedi.
Bu dnemde Trkiye, Arap tepkisini azaltmak iin Trkiye, srail le olan ilikilerini
diplomatik dzeyde snrlandrmak zorunda kald. Dolaysyla Trk-srail ilikileri Orta Douda
deien dengelere gre ekillendi. Ancak bu Trkiyenin srail le ekonomik ilikilerini
gelitirmesine engel olamad. 1958den sonra Arap Dnyasndan kopan Trkiye, srail le gizli
bir ittifak yapt. Pan-Arabist bir yaplanmaya kar Trkiye srail le ibirliine gitti.
1955lerde balayan Kbrs sorunu nedeni ile Trkiyenin, Birlemi Milletlerde ba
olduka ard. Bu tarihten itibaren Kbrs sorunu Trkiyenin d politikasn etkileyen en nemli
etken olmutur. Kbrs sorunu Birlemi Milletlere tanmas tarafsz devletlerin desteini
kazanma zorunluluunu beraberinde getirdi. Trkiye bu dnemde srail le ilikilerini kamuoyu
dikkatinden uzaklatrrken Araplara yanamak istediyse de baarl olamad.
1960tan sonra Trk D politikasnda nemli bir deiiklik olmamakla birlikte Arap
lkeleri ile olan ilikiler gelitirilmek istendi. Kbrs sorununun tekrar gndeme gelmesi, adadaki
Trklere kar Rumlarn saldrs sonucu Trkiye Kbrsa mdahalede bulunmak istedi. Ancak
A.B.D. Bakan Johnsonun nn ye gnderdii mektup, Trkiye nin bat ve zellikle A.B.D.

271

ye olan gvenini sarst. Bu dnemde Trkiye Araplara Filistin konusunda destek vermeye
balad. Bu dnemde nispeten Trkiye Kbrs konusunda Araplarn desteini salad.
1967 Arap- srail savanda Trkiye ak bir politika izleyerek srail in igal etmi olduu
topraklardan ekilmesini istedi. Buna karlk Trkiye, sraili aka knamaktan ekindi.
Trkiye, bu dnemde Araplarn sempatisini kazanrken, srail i tamamen dlamad ve ilikilerini
devam ettirdi. Genelde Trkiye nin srail politikas Orta Douda deien artlara gre olutu ve
Trkiye hibir zaman sraile kar Arap blounda yer almay dnmedi. Ancak Trkiye nin
toplumsal yaps, Mslman kimlii ve i politikadaki siyasi hesaplar ile aka Arap dnyasna
kar srail e tam destek vermesi olduka zordu.
Bu nedenle Trkiye, srail ile diplomatik ibirliinden ok ticari ve sosyal ilikileri
gelitirmeye nem verdi. 1973 savanda Kbrs sorununun da etkisiyle net olarak Araplardan
yana tavr almtr. Bu durum her ne kadar srail kartl gibi grnse de, Trkler asl olarak
Amerikaya kzgndlar. Dolaysyla bu durumdan Amerikann doal mttefiki srail de payn
almtr.
srail ile Arap devletleri arasnda 25 yl iinde drt byk sava olmutur. Bu savalar
Orta Doudaki siyasi, ekonomik ve toplumsal yaplar deitirdii gibi Trkiye asndan da
nemli kararlarn verilmesine yol amtr.

272

BBLYOGRAFYA
A-DERGLER
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi dergisi
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi (SBFD)
Ayn Tarihi
Belleten
Dileri Bakanl Belleteni
Dstur
International Journal of Middle East Studies (IJOMES)
Keesing Contemporary Archives
Middle East Studies (MES)
Millet Meclisi Tutanak Dergisi
Orhun
Trk Arap ncelemeleri Vakf Dergisi (TAV)
Yakn Tarihimiz
Year Book of United Nations
B-GAZETELER
Akam
Cumhuriyet
Dnya
Hrriyet
Milliyet
Son havadis
Tasvir
Tercman
Ulus
Vatan
Vakit
Zafer

273

C-KTAPLAR VE MAKALELER
Abdlnasr, Cemal, htilalin Felsefesi, stanbul
Acar, rfan, Lbnan bunalm ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989
Achenson, Dean, Power and Diplomacy, New York, 1962
Advar, Halide Edip, Trkn Atele mtihan, stanbul, 1987
Aaolu, Samet, Serbest Frka Hatralar, stanbul
Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, stanbul, 1986
. politics and Islam in Modern Turkey MES, 1991, Vol.27, No.1
Ahmad, Feroz ve Bedia Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 19451971, stanbul, 1976
Ahmet Abu el-Feth, Msr htilalinin iyz ve Nasr, stanbul, 1965
Akura, Yusuf, Tarz- siyaset, Ankara, 1976
Akin, Aptlahat, Atatrkn D Politika ilkeleri ve Diplomasi, stanbul. 1964, C.I
Alpar, Cem, Kadro hareketi iinde Trk Devrimi ve Kemalizm. Bildiriler ve Tartmalar,
Ankara, 1984
Altu, Kurtul, 27 Mays tan 12 Marta , stanbul, 1976
Anderson, Roy- R.F.Seibert, Politics and Change in the Middle East, New Jersey, 1987
Antonius, George, The Arap Awakening, Beyrut, 1938
Aralov, S., Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, Ankara, 1985
Ar, nder, Uluslar aras likiler Bakmndan Trkiye ve komular, stanbul, 1977
Ar, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, sava ve Diplomasi, stanbul, 2005
Armaolu, Fahir, Siyasi Tarih, 1789-1960, Ankara, 1994
. Filistin Meselesi ve Arap srail Savalard ( 1948-1988), Ankara, 1994
. 20.Yzyl Siyasi Tarihi ( 1914-1980), Ankara, 1991, C.I
Sovyet Amerikan Mnasebetlerinin Yl 1945-1948 SBFD.,

1949 s.4

. Belgelerle Trk- Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991

. Atatrkn D Politika lkeleri Atatrkn lmnn 50.Yl Sempozyumu,
Ankara. 1989
. 1955 ylnda Kbrs Meselesinde Trk Hkmeti ve Kamuoyu SBFD, Temmuz
1959, C.XIV. No.2-3

274

. Arap milliyetiliinin Gelimesi Srasnda Trk-Arap likileri 1945-1970, Ankara

Kbrs meselesi 1954-1959 Trk hkmeti ve kamuoyunun davranlar, Ankara, 1963
Arsel, lhan, Arap Milliyetilii ve Trkler, stanbul, 1987
Arslan, Ali, Avrupadan Trkiyeye kinci Yahudi G, stanbul, 2006
Asaf Hseyin, Orta Douda Devlet ve Terr, stanbul, 1990
Atalay, Srr, Bir mr Politika Karstan Zincirbozana, stanbul, 1986
Atav. Trkkaya, The Palastine Question and Turkey, SBFD. Ocak Aralk 1979 C.XXXIV.
No.1-4
.. The Palestine Question and Turkey Trk Arap likileri ; Gemite, Bugn
ve Gelecekte. Ankara. 1979
.. Amerika, NATO ve Trkiye, Ankara, 1969
Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, T.T.K. Ankara, 1993, C.I
..............Atatrk n Sylev ve Demeleri, I-III, T.T.K. Ankara 1997
Avcolu , Doan, Milli Kurtulu Tarihi, stanbul, 1974, C.III
Aydemir, evket Sreyya, Enver Paa, stanbul, 1985, C.III
Tek Adam, stanbul, 1988, C.III
htilalin Mant ve 27 Mays, stanbul, 1985
... Suyu Arayan Adam, stanbul, 1987
Menderesin Dram, stanbul, 1989
Aykan,Mahmut

Bali

The

Palestininan

Question

in

Turkish

Foreign

Policy

From the 1950s to The 1990s, IJOMES, 1993, Vol.25

Aytekin, M.Emin, htilal kmaz, stanbul, 1967,
Bac, Hseyin, Demokrat Parti Dnemi Trk D Politikas, Ankara, 1990
Ba, Ali hsan, The Jewish Settlement in Palestine and Otoman Policy The Third
International Conference on Bilal al-Shami palestine 19-24 April 1980, Palestine University of
Jordon yarmouk, 1984
Balum, Kemal, Anpolitik 1945-1960, Ankara, 1991
Bali Rfat N. , Aliya: Bir toplu Gn yks (1946-1949) stanbul 2003
Bailey, Frank S. British Policiy and the Turkisp Reform Movement, Cambiridge , 1942
Baram, Amatzia, Territorial Nationalism in the Arab World MES, OCTOBER, 1990,
Vol, 26, No.4

275

Bardak, lhan, Bir mparatorluun Yamas, Balkan Bozgunu ve I.Dnya Harbi,

Ankara,

1997
Barsett, John Spencer, A Short history of the United States, New York, 1913
Bassioni, Fisher, Strom over the Arab World, Chicago, 1972
Batur, Muhsin, Anlar ve Grler, Dnemin Perde Arkas, stanbul, 1985
Bayar, Celal, Bavekilim Adnan Menderes, stanbul, 1967
Bayur, Hikmet Y., Kuvva-i Milliye Devrinde Atatrkn D siyasa ile ilgili Baz gr ve
Davranlar Belleten, Ocak 1965, C.XX, say 80
.........................., Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara, 1990
Beldiceanu, Nicoara, Osmanl mparatorluu nun rgt ( XIV-XV. Yzyllar), Osmanl
mparatorluu tarihi I.Editr; Robert Mantran, stanbul, Ekim 1992
Belli, Mihri, Anlar, stanbul, 1989
Beli, Sleyman, Kudsn Stats Sorunu,Filistin, kmazdan zme, stanbul, 2003
Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, stanbul, 1978
Bismarck, O. Von, Dnceler ve Hatralar , stanbul, 1991, C.II
Bora, Siren, zmir Yahudileri Tarihi (1908-1923), stanbul, 1995
Bowden, Tom The Politics of the Arap Rebbellion in Palestine 1936-39 MES, Vol.11, January
1975, No.1
Bozkurt, Glnihal, Osmanl- Yahudi ilikilerine Genel Bir Bak , Belleten, austos 1993,
C.LVII, S.214
Brown, L.Carl, International Politics and Middle East, London, 1984
Blkba, Sha, The Johnson Letter Revisited MES. July, 1993, Vol.29, No.3
Burak, Rfk Salim, Moskova Grmeleri, ( 26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D politikamz
zerindeki Etkileri, Ankara 1983
Carr, E.H., Sovyet Devrimi, 1917-1923, stanbul, 1988
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, Ankara, 1982
Cemal Paa, Hatralar, stanbul, 1977
Chiang Chung-Cheng, Sovyet Russia in China, Taipei, 1969
Chomsky, Naom, A.B.D. srail ve Filistinliler Kader geni, stanbul, 1993
Churchill, Winston S.,Trimph and Tragedy, Boston, 1953
Clark. Edward C. The Turkish Varlk Vergisi Reconsidered, MES, May, 1972, Vol.8, No.2

276

Clemens, Diane Shaver, Yalta, New York, 1970

Cohen, Aharon, Israel and the Arab World, Great Britain, 1970
.. Sr Arthour Wauchope, the Army and the Rebbellion in Palestine in 1936, MES,
Vol.9, January 1973, No.1
Collins, Larry-Lapierre O., Jerusalem, New York, 1972
Commager, Henry S. Documents of American History, New York, 1968
Covry, Ralph, M. Who Invanted Eqption Arap Nationalism? Part.1, IJOMES, Vol.14, 1982
Crabbs, Jack Jr. Politics History and Culture in Nassers Eqypt IJOMES. Vol.6
alayangil, hsan Sabri, Anlarm, stanbul, 1990
ay, Abdlhaluk, Kbrsta Kanl Noel-1963, Ankara, 1989
elebi, Ahmet, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik, stanbul, 1978
Dann, Uriel, The Beginings of the Arap Legion MES, Vol.5, January 1969, No.1
. The Political Confrontation of Summer 1924 in Transjordan, MES, may, 1976,
Vol.12, No.2
Davids, Jules, America and the World of Our Time U.S. Diplomacy in The Twentieth Century,
New York, 1970
Davison, Roderic, H., Turkey, U.S.A., 1968
. Peaceful Foreign Relations: An Arcpievenent of Atatrk SBFD, Atatrk
zel says, Ocak, 1981, C.XXXVI. No.1-4
Dawn, C.Ernest, From Ottomanism to Arabism, Chicoco, 1973
Deacon , Richard, srail Gizli Servisi, stanbul, 1993
Dikerdem, Mahmut, Hariciye ark, Cem yaynevi , stanbul, 1989
Orta Douda Devrim Yllar, stanbul, 1977
nc Dnyadan, stanbul, 1977
Doan, zettin, Atatrkn D politikas ve Uluslar aras likiler Anlay ada Dnce
Inda Atatrk, stanbul, 1983
Duman Sabit, Demokrat Parti Trk D politikas, H.. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
1990
Dubois, Sherly Granam, Gemal Abdel Nasser, Son of the Nille, New york, 1972
Dumont, Paul, Mustafa Kemal, Ankara, 1994

277

. 20.Yzyl Balar Osmanl mparatorluu i Hareketleri ve Sosyalist Akmlar

tarihi zerine Yaymlanmam Kaynaklar Toplum ve Bilim, Gz. 1977
Dyves, Gwynne, Turkish Armistice of 1918, The Turkish decicion for a Seperate peace, Autum,
1918 Middle Easteren Studides, Vol.8, May, 1972, No.2
Elmesriri, Abdlvehap M. Siyonist Yerleme Smrgeciliinin belirgin zellikleri Siyonizm
ve rklk, Ankara, 1985
Epp, Frank H., Whose Land is palestine, Michigan, 1970
Eppel, Michael, Iraq Politics and Regional Policies, 1954-49 , MES, 1992, Vol.28, No.1
Erhan ar - mer Krkolu, Filistin Sorunu, Trk D Politikas, Editr: Baskn Oran,
stanbul, 2002
Erim, Nihat, Devletler Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara, 1953
Erkanl, Orhan, Askeri Demokrasi, stanbul, 1987
Erkin, Feridun C.Erkin, Dilerinde 34 Yl Anlar yorumlar, Ankara, 1987, C.I
.

Dilerinde 34 yl, Ankara, 1986, C.II. ksm. I

Bat Avrupa Birlii ve NATO nun douu. 1989

Trkiye nin NATO ya Girii Trkiye ve NATO, Ankara 1990
Erolu, Cem, Demokrat parti Tarihi ve deolojisi, Ankara, 1990
Ertan, Temuin Faik, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Ankara, 1994
Esmer, Ahmet kr , Siyasi Tarih, stanbul, 1944
Everson, Bruce, J. Truman, palestine and the Cold War MES. 1992, Vol.12, No.1
Evin, Ahmet O, 1600-1700 Aras Batllarn Trkiye yi Grlerinde Olan deiim Trkiye
ktisat Tarihi Semineri, Metinler/ Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe niversitesi
Yaynlar, Ankara, 1975
Frat, Melek -mer Krkolu, Orta Dou ile likiler, Trk D Politikas, Editr: Baskn
Oran, stanbul, 2002
Fraser, T.G., The Middle East 1014-1979, New York, 1980
Fromkin, David, Bara Son Veren Bar, stanbul, 1995
Galanti, Avram, Trk Hars ve Trk Yahudisi, tarihi, Siyasi ve timai Tetkik, stanbul, 1953
Trkler ve Yahudiler, stanbul, 1947
Ganiege, Jean, France, England and the Tunisian Affair France ana Britain in Africa, London,
1971

278

Gedik,Betl, stanbul Yahudileri, Pera Orient yay. st. 1996

Gerre, Gerwin, The Irak Development Board ana British Policy 1945-50 MES, April, 1991,
Vol.27, No.2
Gevgilili, Ali, Ykseli ve k, stanbul, 1987
Ghee,George Mc, ABD-Trkiye-NATO-Orta Dou, Ankara 1992
Gibbon, John S. Ideology and World Affairs, Boston, 1967
Gilion, D.Z., The antecedents of Balfour Declaration MES, Vol.5, January 1969, No.1
Giritli, smet, Superpowers In the middle East, stanbul, 1972
Gornov, Stefan, rklk ; Siyonizmin temel bir lkesi Siyonizm ve Irklk, Ankara 1985
Grothusen, Klaus-Detlev , 1933 Ylndan Sonra Alman Bilim Adamlarnn Trkiyeye g,
Belleten, say 180 T.T.K. Ankara 1981
Gkalp, skender, Kemalizm ve slam Dnyas, stanbul, 1990, ss.26-27
Gnlbol, Mehmet, Uluslar aras Politika, Ankara. 1978
.Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1987
. Atatrkn D Politikas, Amalar ve lkeler Trkiye nin Sorunlar
Sempozyumu ( Dn-Bugn-Yarn) Ankara, 1992
Gnlbol, Mehmet- Haluk lman, Trk D politikasnn yirmi yl, 1945-1965 S.B.F.D.,
C.XXI, No.1 Mart 1966
Gnver, Semih, Fatin Rt Zorlunun yks, Ankara, 1985
Grel, kr, Kbrs Tarihi, ( 1878-1960) stanbul, 1984, C.II
Grkan, Ahmet, Cumhuriyet, Meclis , Hkmetler, Babakanlar,. Ankara, 1973
Grn, Kamuran, Trk- Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul, ocak
1979
.. D likiler ve Trk Politikas (1939dan Gnmze Kadar) A.. Siyasal
Bilgiler Fakltesi yay. No:531, Ankara, 1983
. Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, 1986
Hadawi, Sami Walter, Lehn, Siyonizm ve Filistin Topraklar Siyonizm ve Irklk, Ankara, 1985
Halil, Ali, Atatrk D Politika, NATO ve Trkiye, stanbul, 1968
Halliday, Fred, Yeni Souk Sava Sovyet-ABD likileri, stanbul, 1985
.. Arabia Without Sultans, Great Britain, 1974
Halloum, R. (Ebu Firas) , Palestine through Documents, stanbul, 1988

279

Hammond, Paul, Y., An Introductory Perspective on the Middle east political Dynamics in
the Middle East, New York, 1972
Harris, George, Troubled Allience, Washington, 1972
Haves, Christian, Crisis and Concience in the Middle East, Chigaco, 1970
Hale,William M., Devletiliin Deerlendirilmesi, Kaynaklar ve Amalar, Bildiriler ve
tartmalar, Ankara, 1984
Heykel, Hasaneyn, Kahire dosyas, Ankara, ubat 1974
...............................1973 Arap srail Sava ve Orta Dou, stanbul
Hinnbush, Raymond A. Political Recriutment ana Socialization in Syria: The Case of the
Revolationary Youth Federation, IJOMES, 1980, Vol.11
Hitler, Adolf, Kavgam, stanbul. Nisan, 1995
Hopkirk, Peter, stanbulun Dousunda Bitmeyen Oyun, stanbul, 1955
Horelick, Arnold, Soviet politcs in the Middle East political Dynamics in the Middle East
Humphery, Waltz, Siyonizm ve Irklk: elien grngler ve alglamalar , Siyonizm ve
Irklk, Ankara, 1985
Hurewitz, J.C., diplomacy in the Middle East, A Documentery Record, 1914-1956, Canada,
( Toronto), 1956,C.II
.

The Middle East ana North Africa in World Politics, A Documentary Record,

1535-1914 ,Yale Universty Press, 1975

Orta Dou Siyaseti, Askeri Boyutlar, Ankara, 1980
. Trk- Amerikan likileri ve Atatrk, ada Dncenin Inda Atatrk,
stanbul, 1983
Hurani, Albert, ada Arap Dncesi, stanbul, 1994
mpert, Paul, Osmanl mparatorluunda yenileme Hareketleri Trkiyenin Meseleleri,
stanbul, Kasm, 1981
smay, Lord, NATOda lk Be Sene, Ankara 1956
nalck. Halil, The Callionate and Ataturks Inklap Belleten, 1985, C.XLVI. S.181-184
nn, smet, hatralar, Ankara, 1987, C.I-II
srail Enformasyon Merkezi, srailin Gerekleri, 1994
srail 1955 zmir Enternasyonal Fuar, zel Say, stanbul, 1955
... srail 1961 zmir fuarnda, stanbul, 1961

280

Jonkowski, James, Eqyptian responses to the Palestine Problem in The Interwar Period
IJOMES, 1980, Vol.12
Jasse, Richard, L., The Badat pact: Cold War or Colonialism, MES, 1980
Kabacal, Alpay, Domayan Hrriyet ve Yarda Kalan htilal, stanbul (?)
Kamel Abu Jaber, Arap Sosyalist Baas partisi, Ankara, 1970
Kansu, Samih Nafiz, ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1964
Karabekir,Kazm, stiklal Harbimiz,stanbul 1980
Karada, Raif, Petrol Frtnas, stanbul,. 1969
Karal, Enver Ziya, Osmanl tarihi, Ankara, 1970, V.V
.. Atatrkten dnceler, stanbul, 1986
Karaman, Ltfullah, Uluslar aras likiler kmaznda Filistin sorunu, stanbul, 1991
Karaosmanolu, Yakup Kadri, Zoraki diplomat, stanbul, 1955
Karasapan, Celal T., Filistin ve ark-rdn, stanbul, 1942, C.I
Karpat. Kemal, Introduction to Political ana Social Throught in Turkey, political ana Social
throught ih the Contemporary Middle East, new York, 1970
. Trk Demokrasi Tarihi, stanbul,. 1967
Kaylani, Nabil M., The Rise of Syrien Bath., 1940-1958: Political Succes, Party Failure
vol.3 1972
Keddie, Nikki R., Is There a Middle East?. IJMOES. Vol.4 1973
Kedouris, Elle ,Young Turks, Freemasons and Jews. MES. Vol.7 1970 No:1
....................Sir Herbert Samuel and the Goverment of Palestine. MES. Vol:5 1969 No.1
Kennedy,Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Ank. 1990
Kerr, Malcolm H., Regional Politics and the Conflict with srael Political Dynamics in the
Middle East, London 1978
Keyder, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929), Ankara, 1982
........................., Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul. 1989
Klbay, Mehmet Ali, Cumhuriyet Ya Da Birey Olmak, Ankara, 1994
Klnkaya, Dervi, Arap Milliyetilii ve Milli Mcadelede Trkiye-Suriye ilikileri, Ank.1992
Hacettepe ni. Yaynlanmam doktora tezi
Kirk, George E. , A Short History of the Middle East, New York, 1964
Kili, Suna, Atatrk devrimleri, Ankara, 1996

281

Kimche,John, The Second Arap Awaking, Great Britain, 1970

Knighley, Philip-Colin Simpson, Lawrensin Gizli Hayat, stanbul,1975
Knight, Jonathan, American International Guaranties for the Straists: Perlude to the Truman
Doctrine MES. May. 1977, Vol.13 No.2
Kocaba, Sleyman Siyonizm ve Trkiye, st. 1987
Koca, Sadi, Atatrkten 12 Marta, stanbul, 1977 C.II
Kodaman, Bayram, ark Meselesi ve Tarihi Geliimi. Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin
Sorunlar Sempozyumu, Ankara, 1992
Kodaman, Bayram- Nedim pek, Yahudilerin Filistine yerletirilmeleriyle ilgili olarak II.
Abdlhamite 1879da sunulan Layiha, Belleten, Austos 1993 C. CLVII s.219
Konn, Hans, Nationalizm and Imperrializm in the Near East, New York, 1969
Kongar, Emre, Trkiyenin Toplumsal Yaps, Ankara, 1989
Kumferschmidt, Uri, slam on the Defensive: The Supreme Muslim Consils Pole in
Mandetory Palestine Studies in slamic Society, Hayfa,1984
Kurat, Yulu Tekin, Elli Yllk Cumhuriyetin D Politikas, Belleten, say 154 T.T.K. Ankara
1975
Kurdakul, Necdet, Osmanl mparatorluundan Orta Douya, stanbul,1976
Kutluay, Yaar, Siyonizm ve Trkiye, stanbul, 1994
Krkolu, mer, Trkiyenin Arap Orta Dousuna kar Politikas (1945-1970), Ankara
1972
Lacouture, Jean, Nasser, New York, 1973
Landau,Jacob, Tekinalp, Trkish Patriot 1883-1961, Belika,1984
.........................Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Ankara,1979
..........................Atatrkn Byk Nutkunda D Politika, Atatrkn Byk Sylevinin 50. yl
Semineri, Ankara, 1980
Langsam, Walter C. Documents and Reading in the History of Europa 1918,New York,1951
Lapidus,Ira M. A. History of slamic Societies, Cambiridge Uni. Press,1991
Laqueur, Walter Z.,Communism and Nationalism in the Middle West, London, 1956
Laqueur, Walter,Confrontation-The Middle East and worlds Politics, New York,1974
Larry Collins-Dominique Lapierre, Kuds Ey Kuds stanbul, 1994
Lawrence,T.C., Seven Pillars of Wisdom, England, 1964

282

Lehn, Walter, Yahudi Ulusal Fonu: Bir Ayrm Arac Siyonizm ve Irklk, Ankara,1985
Lanczowski, George, The Middle East in World affairs, Correl University Press, 1953
Levenberg, Haim, Abdullah and Cunnigham: Palestine 1945-1948, MES, 1991 Vol.27 No:1
.............................Bevins Disillusionment: The London Conference, Autum 1946 MES, 1991
Vol.27 No:4
Levi, Avner, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler,letiim yay. stanbul 1996
Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Ankara 1996
.........................Osmanl mparatorluu ve Sonu, Belleten ev. Mine Yazc, 1983 C.58 s.185
..........................Trkiyede Batllama, Ankara ni: Hukuk Fak. Dergisi,1980 C.38 No:1
............................The Middle East and the West, London, 1964
........................... Semitizm ve Anti-Semitizm, atma ve nyargya Dair, stanbul, 2004
Liboousky, Igor, The Legal Socialist Parties of Turkey, 1960-80, MES. 1991, Vol.27 No:1
Lorch, Netanel, One Long War- Arab versus Jew since 1920, jerusalem, 1976
Lucas, W. Scott,Redefining the Suez Collusion MES. 1990, Vol.26 No.1
Ltem, lhan, Harry Truman:The Man and His Doctirins, Gndz kne Armaan, SBFD,
Ankara, 1992
Lybyer, A. H., Kanuni Sultan Sleyman Devrinde Osmanl mparatorluunun ynetimi,
stanbul, 1987
Mac Closkey,Monro, North Atlantic Treaty organizaton, New York,1966
Malik,Abd-el, ada Arap Dncesi Bamszlk ve Sosyalizm, stanbul,1971
Mandel, Naville J. Ottoman Policy and Restractions on Jewish Settlemet in Palestine:18811908,Part:I.MES. Vol.1,No:3
Manizade,Dervi, Kbrs Dn Bugn Yarn, stanbul,1975
Masalna, N. Faisals Pan-Arabism,1921-33MES. 1991, Vol.27 No.4
Mc Ghee, George, A.B.D.-Trkiye-NATO-Orta Dou,Ankara,1992
Mejcher, Helmut, Iraqs External Relations, 1921/26 New York, 1986
Meram,Ali Kemal, Trk-Rus likileri Tarihi, stanbul,1969
Metka, R., Nazi Germany and the Palestine Question, Mes.1969,Vol.5, No:1
Miller, David W.- Clark D.More, The Middle East Yesterday and Todey, U:S:A:, Bantam
Books,1970
Moore, John Norton , The Arab-srael Conflict, Vol. I,II,VII Princeton University Press, 1974

283

Morgenthau, Hans J., Uluslar aras Politika,Ankara,1970

Mosley, Leonard, Petrol Sava,stanbul,1975
Mughisuddin, Oya Akgnen,Determininats of Turkish Foreign Policy,1918-1945:Historical
Perspective, Belleten,1993,C.LVII, say:218
Musa, Suleiman, A matter of Principle: King Hussein of the Hicaz and the Arabs of Palestine,
IJOMES. Vol.9 1994
Mustafa Nuri Paa,Netayic l- Vukuat, Ankara,1979 C.3
Mtercimler, Erol-ke, Mim Kemal, Dler ve Entrikalar, Demokrat Parti Dnemi Trk D
Politikas, stanbul, 2004
Nachmani, Israel T., srael, A Profile, U.S.A.,1973
...... ......., Israel, Turkey and Greece, 1987, London 1995
Nadir,Nadi, Perde Aralndan, stanbul, 1964
Mansfield, Peter, The Middle East, London,1973
Nevins,Allan- H.S.Commager, Amerika Birleik devletleri Tarihi,stanbul,1961
Nicosia, Francis,Arab Nationalism and National Socialist Germany 1933-1939:Ideological and
strategic Incompatibility, IJOMES, Vol:12, 1989
Okyar,Fethi, Devirde Bir Adam,stanbul,1991
Olgaay, smail Berdk, Tasmal ekirge, stanbul,1990
Onulduran, Ersin,Trkiyenin Arap lkelerine kar D Politikasnda Son gelimeler, TrkArap likileri: Gemite, Bugn ve Gelecekte, Ankara,1979
Orkunt,Sezai, Trkiye-A:B:D: Askeri likileri, stanbul,1978
Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul,1987
ke, Mim Kemal, Kutsal Topraklarda Siyonistler ve Masonlar, stanbul,1991
.............................Hilafet Hareketleri, Ankara, 1991
..............................Osmanl mparatorluunda Parlamentarizm Uygulamasnda Aznlklarn
Etkisi 1908-1918, Trkiyede demokrasi, Hareketleri Konferans, Hacettepe ni. Ed. Fak.
Dergisi, Ankara, C.4 Say:1
. Vambery, Belgelerle Bir Devletleraras Casusun Yaam yks, Bilge yay.,
st. 1985
kte, Faik, Varlk Vergisi facias, Nebiolu yay.stanbul 1991
rs, Hayrettin, Musa ve Yahudilik, stanbul, 1966

284

zay,Mehmet, Turkey in Crisis:Some Contradictions in the Kemalist Development strategy,

IJOMES, 1983, No.1
Pamuk, evket, 100 Soruda Osmanl- Trkiye ktisadi Tarihi 1515-1914, stanbul,1988
Parkers, James William, A History of Palestine From 135 A.D.to Modern Times, London, 1949
Peretz, Don, srael and Palestine Arabs,Washington,1958
Perlmustter, Thomas, G.- J.Garry Clifford- Kenneth J.Hogan, American Foreign Policy A
History/Since 1900, U.S.A., 1993
Poden, Elie,The Struggle Over Arab Hegemony After the Suez Crisis, MES. 1993 Vol.29,
No:1
Postal,Bernard,- Herry W.Lewy, And The Hils Shouted For Joy The Day srael Was Born, New
York, 1973
Pratt, Julius, W., A History of United States foreign policy, U.S.A., 1965
Quandt, William B., United stades Policy in the Midle East: Constraints and Choices,
Political Dynamics in the Middle East, U.S.A. 1985
Robinson,Richard D. The First Turkish Republic, Harvard ni. Press,1963
Rose, Norman, The Debate on Partition,1937-38 the Anglo-Zionist Acpect 1 The Prospocel,
MES. 1970, Vol.6, No:1
Sabis, Ali hsan, Birinci Dnya Harbi, stanbul, 1991, C.1
Said, Edward, Filistin Sorunu, stanbul, 1985
Sander, Oral, Trk-Amerikan likileri, 1947-1964, Ankara, 1975
Sarhan,Zeki, Kurtulu Sava Gnl, II retmen yay. Ankara 1984
Sarnay,Yusuf, Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii ve NATOya Girii, Ankara, 1985
Sarol, Mkerrem, Bilinmeyen Menderes. stanbul, 1983 C.I
Sertel, Zekeriye, Hatrladklarm, stanbul, 1977
Seyhan, Dndar, Glgedeki Adam, stanbul,1966
Sezer,Duygu, D Politika ve kamuoyu, Ankara, 1972
Shaw Stanford J. -Ezel Kurat Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,C.II stanbul,
1982
Sheehan Edward R.F., The Arabs, Israelis and Kissinger ( A Secret History of American
Diplomacy in the Middle East), New York 1976, s.221-227

285

Sheffer, Gabriel, Intentions and Results of British Policy in Palestine Passfields White
Paper,MES. Vol.9, 1973
.............................Appearement and Problem of Palestine, IJOMES, Vol.11,1980
Simon, Reeva S., The Haspemite Compeciacy:Haspemite Unity Attemps 1921-1939,
IJOMES Vol.5 No:2 1975
Singer,Morris, The Economic Advence of Turkey, Ankara, 1977
Smith,Charles D., Palestine and the Arab-srael Conflict, New York, 1988
Snyder, Leon, The Dreyfus Case A Documantary History, New Jersey, 1973
Sonyel, Salahi, Kurtulu Sava Gnlerinde Dou siyasas, Belleten, Ankara, 1977, C.XLI, S.161
Soysal, smail, Turkish-Arab Diplomatic Relations After the Scond World War (1945-1986),
stanbul,1988
........................Trk D Politikas ncelemeleri in Klavuz (1919-1993) ,stanbul, 1993
Soysal, Mmtaz, D Politika ve Parlamento, Ankara, 1964
Spanghoio, John A. Mounth Lebenon, France and Daud Paa, A Study of Some Aspects of
Political Hapituation, IJOMES, Vol.2, 1971
Spiegel, Steven, L. ,The Other Arab-sraeli Conflict, University of Chicago Press, Chicago, 1985
Stewart,Desmond, The Middle East Temle of Janus, New York, 1971
Suh, Jeamahn, Kore Savann Trk d Politikasna Etkileri, S.B.F. Yaynlanmam doktora tezi
Ankara, 1973
Szyliowicz, Joseon S., Elites and Modernization in Turkey, Cambiridge, 1975
vgn, Hale, Trablusgarb Sava, Ankara,1989
Taylor, Alan R., The Rise of srael, London 1990
Tekil,Frzan, nn Menderes kavgas, stanbul 1973
Tanyu, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler,stanbul, 2005
Tevetolu, Cihat Fethi, Bugnk Trk-Suudi Dostluuna lk adm:Gazi Mustafa Kemal-Faysal
bin Abdlaziz grmesi, (1932) TAV., 1974
Toker, Metin, Trkiye zerinde 1945 Kabusu, Ankara,1971
...................Orak ve eki Arasnda Kalanlar, Ankara,1973
..................Demokrasinin smet Paal Yllar,D.P.nin Altn Yllar, 1950-1954, Ankara,1966
.......................smet Paayla 10 Yl (1954-1964) , Ankara, 1965
Toprak, Zafer, Trkiyede Milli ktisat (1908-1918),Ankara,1982

286

Toprak, Zafer, 1934 Trakya olaylarnda C.H.F.nn sorumluluuToplumsal Tarih Dergisi, say
34 s. 19 Tarih vakf yay. st.1996
Truman,Harry S., Year of Decisions, New York,1955
Tu, Salih, slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul, 1969
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1988
Tunay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Ankara, 1978
..............Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Ankara, 1981
Tunkanat,Haydar, kili Anlamalarn yz, Anakara,1970
Tunoku, Mete, srailin Kuruluuna varan Gelimeler inde anakkale Savalarnn nemi,
Belleten 1991, C.LV Say 212
Ulutan, Burhan, ktisadi Doktrinler Tarihi,stanbul, 1978
Ussishken, Anne, The Jewish Colonisation Association and a Rothschild in Palestine, MES,
Vol.9 1973 No.3
Uygur, Ziya, Tarih Boyunca Devrimler htilaller ve Siyonizm, stanbul, 1971
Uzunarl,.Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara ,1993
Ulman, Haluk, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler, SBFD. 1968, C.23 No.3
........................Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara, 1972
........................1860-1861 Suriye Buhran, Ankara,, 1966
Vali, Frenc, Bridge Across the Bosphorus the Foreign Policy of Turkey, Baltimore,1971
Weiker, Walter F., The Turkish Revolition 1960-1961, Aspects of Military Politics,
Washington,1963
Weisband, Edward, II. Dnya savanda nnnn D Politikas, stanbul,1974
Whetten, Lawrence L., The Arab-sraeli Dispute- Great Power Behavior, London, 1977
Wolfe, Thomas W., Soviet Power and Europe 1945-1960, U.S.A. 1965
Woods, Sir Henry F., Trkiye Anlar(Osmanl Bahriyesinde 40 Yl1869-1909), stanbul,1976
Us, Asm , Hatra Notlar, 1930-1950, stanbul 1966
Yale, William,The Near East A Modern History, The University of Michigan Press,Michigan,
1988
Yalman, Ahmet Emin,Grdklerim ve Geirdiklerim, stanbul, 1997

287

Yavuzalp, Ercment, Menderesle Anlar, Ankara,1991

Yerasimos,Stefanos, Azgelimilik srecinde Trkiye, stanbul,1977
...........................Trk-Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul,1979
Yetkin, etin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1992
Zamar,Meir, Faisal and the Lebenon Question 1918-1920, MES.,1991 Vol.27 No.1

288

EK-1

289

EK-2

290

EK-3

291

EK-4

292

EK-5

293

EK-6

294

EK-7

295