A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 42, ERZURUM 2010, 119-122

NESM * Nesimi Tunca KORTANTAMER eviren: Dr. A. Uur NALCIOLU **

Z
Hurufi tarikatnn en tannm temsilcilerinden biri olan Nesimi, Trke konuulan tm blgelerde bir ehit ve bir veli olarak bilinmektedir. Nesiminin iir sanat, zellikle teknik bakmdan olduka st dzeydedir. iirlerinde klasik slam edebiyatlarnn sembollerine hkmettii aka grlmektedir. Nesiminin ilk zamanlarda yazd iirlerinde dnyevi sevginin ifade edildii grlmektedir. Hasret, ayrlk ve benzeri kavramlar onun konularnn ierisindedir. Nesiminin klasik Osmanl iiri zerinde byk bir etkisinin olduu bir gerektir. Edebiyat evrelerine gre Nesimi, Azerbaycan ve Osmanl edebiyatlarnn kurucularndandr. Anahtar Szckler: Nezimi, Hurufi tarikat, Osmanl edebiyat

ABSTRACT
Nesimi, who is one of the most famous represantatives of Hurufi sect, is known as a Martyr and Saint in all the Turkish Speking areas. Nesimis poetry, is ultimate especially in terms of poetic style. It is clearly observed that the uses the symbols of classical Islamic Literature perfectly. Nesimis early poetry is related to the expression of wordly love, longing, seperation, etc. are some examples of his themes. It is a clear and a great fact that Nesimi has an significant effect on classical ottoman poetry. According to literary critics, Nesimi is accepted one of the founders of the Azerbaijan and Ottoman literatures. Keywords: Nesimi, Hurufi sect, Ottoman literatures

NESM Ali Seyyid mameddin Doumu: 1369 irvan? (ya da Nesim Badatl; Tebrizli; irazl) lm: 1417 (ya da 1404; 1433) Halep Nesiminin Lirik Eseri Her ne kadar muhalif Hurufi Tarikatnn en nl temsilcilerinden biri olsa da Nesimi bugn Bat Trkesinin konuulduu blgelerde, zellikle Trkiyede, Azerbaycanda, Irakta, randa, alevi ve ii evrelerinde suniler tarafndan da kabul edilen bir ehit ve veli olarak tannmaktadr. Bu dnce biiminin tabii sonucu olarak
*

Nesimi, Kindlerin Yeni Edebiyat Ansiklopedisi, Kindler Yaynevi GmbH, Mnih 1998, Ek L-Z,
Cilt 22, s.200-202 Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Alman Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

**

120

TAED

42

T. KORTANTAMER

efsaneler, keramet ve olaanstlklerle dolu menkbeler onun iin dilden dile dolamaya balamtr. Tm iirlerinden, Trke Divandan, onun iyi bir medrese eitimi ald, tasavvufta ve batn bilgisinde (yalnzca snrl ve dar bir evreye aktarlan bilgi ve retim) ok derin bilgilere sahip olan ve hadisler gibi serbeste yorumlayabilen bir kiilik olduu anlalmaktadr. Onun kk Fars divannn da gsterdii gibi iir yazabilecek kadar Farsaya hakimdir, bu durum Arapa iin de geerlidir. Nesiminin iir sanat yaad devir gz nne alndnda teknik bakmdan da kendini gstermektedir. Klasik slam edebiyatlarnn sembollerine hkmeden Nesimi, ayn zamanda Azerbaycan ve Osmanl edebiyatlarnn kurucularndan saylmaktadr. Baz kaynaklardaki ve Divandaki birka ipucu da, onun manevi ve edebi geliimindeki en azndan iki farkl periyodu yaadn iaret etmektedir. Hurufi Tarikatnn kurucusu olan FAZLALLAH ile karlamasndan nceki genlik yllarnda acem airlerini ve onun selefini okumutur. Ahmed YESEV (lm tarihi: 1166), Mevlana Celaleddin RUM (1207-1273) ve Yunus EMRE (1240-1320) gibi byk mutasavvflar ve airler kendisini byk lde etkilemilerdir. O zamanda yazd iirlerinde, Ben Tanrym (enel-hak) eklindeki szlerinden dolay idam edilen ve bunun sonucunda da edebiyatta ve tasavvuf dnyasnda Tanrnn sevgisine mazhar olmu bir ehit mertebesine ykselmi olan MANSURa (lm tarihi 922) olan sevgisi aka grlmektedir. Mansura olan bu sempatinin (temayln) bir gstergesi de, nceki yllarda yazd iirlerinin altna air olarak Hseyni takma adn sklkla kullanmasdr. (Hseyni, Hseyin taraftar anlamna gelmektedir ve Mansurun dier addr.) Nesiminin ilk zamanlarda yazd iirlerinde dnyevi sevginin ifade edildii grlmektedir. Hasret, ayrlk, elenmek amacyla birlikte olmak ve benzeri kavramlar onun konularnn ierisindedir. Bu yllarda Nesimi, Oniki mam taraftar (Caferi) biri idi, Peygamberin kuzeni, daha sonradan halifesi ve iilerin ilk mam olan Aliyi, Muhammedi, Ehl-i Beyti ve iilerin oniki kutsal imamn methetmitir. Bu iirlerde Muhammet ve Ali sk sk ayn dzeyde gsterilmitir. Divandaki ondrt tane drtlkten meydana gelen, son msralarnda La-feta illa Ali la-seyfe illa Zul-fikar (Aliden baka cesur ve kahraman bir insan yoktur ve Alinin ift ulu olan klc Zlfikardan daha iyi, daha keskin bir kl yoktur) eklinde tekrarlar bulunmaktadr. Bu szler; iiler, Aleviler, Bektailer, Futuvve ve Ahi gruplar arasnda (tasavvuf ve din asndan kuvvetli, manevi ynden ok gl olan esnaf ve sanatkarlar) ok sevilmitir. iirde Ali ile Kainat ve yaratl arasnda balant kurulmutur: Allahn (nur- ilahi), ki her ey onun yaylmasyla yaratlmtr. Her bir peygamber zamannda Aliye bir keramet atfedilmitir. Muhammet, Miraa knda Aliyi Allahn yannda grmtr. Dier birka iirde de Ali, Allahn yeryzndeki grnen ekli (mazhar- Allah) olarak zikredilmitir; Aliyi tanmayan kendini de tanmaz ve o bir haindir, o bir inanszdr. Nesiminin dnya grndeki en derin deiiklik, Fazlallah ile muhtemelen Bakde gerekleen tanmas ile balar. Fazlallah 1386 ylnda Hurufi retisini yaymaya balad. Mistik, slam, iilik, Hristiyanlk ve Musevilik ile balantl olarak saylarn ve harflerin yardmyla kinatn ve varoluun eskiden beri yaplagelen

Nesimi

TAED

42 121

tanmlama denemelerinden hareketle, Fars kltrn de iine alacak ve birletirecek bir reti gelitirdi. Muhalefetin, farkl dncelerin ve belirli bir grubun ierisinde kalan gizem dolu retilerin bulunduu atmosferde yaayan Nesiminin Fazlallaha balanmasndan ve o gruba katlmasndan ve Halife gibi onun temsilcilerinden biri olmak eklinde bir konuma gelmesinden sonra iirlerinin muhtevas, biimi ve vurgusu deimitir. Muhtemelen Naimiden esinlenerek air olarak ald ve Fazlallahn kendisine verdii isim olan Nesimiyi iirlerinde hep kulland ve adeta bu ismi perinledi. Fazlallahn 1394 ylnda idam edilmesinden sonra birok Hurufi tarikat mensubunun Timurun basks altnda lkeyi terk ettiklerinde zellikle Dou ve Bat Anadoluda baaryla yrtt propaganda seyahatleri srasnda inanm ve hayran olmu bir Hurufinin duygularyla cesurca iirler yazmtr. ok daha fazlasn Divanda grdmz Nesiminin Hurufi iirlerinde Hurufiliin dnya gr olduka ayrntl bir biimde ifade edilmektedir: Var olan her ey Tanrnn bir yansmasdr. Tanr dedi ki: Ol (kun) ve her ey oldu. Tanr szlerde kendisini gsterir. Szler harflerle yazya dklr; bu sebeptendir ki; Kurann harflerinin (28 harf) ve Fazlallahn kitab olan Cavidannamenin (32 harf) saysal ilikisi iyi ekilde bilinirse dnyadaki her ey aklanr. nsan, Yaradann en iyi yansmas olduu iin insanda zuhur etmitir (ademde tecelli kld Allah). nsan bedeninde en mkemmel olarak yaratlm olan blm surattr, surat da harflerin ilikisi ile aklanabilir. nsan, Tanry bulmak iin kendisini kefetmeli ve anlamaldr. Fazlallah insanlar arasnda Tanrnn ahsi zuhuru olarak sivrilmitir (Fazl- rabbil-alemin bir gzide mazhar). Fazlallah ayn zamanda beklenen Mehdi ve sadr. Tanrnn birlii, tm ayrllar ve ayrlklar ortadan kaldrp yok ettii iin Tanrya kar olan inan ve inanszlk ayn oldu (iman ile kfr bir oldu). Drt byk kitabn (Zebur, Tevrat, ncil ve Kuran) asl anlam, Kurann ilk suresinde (Fatiha Suresi) toplanmtr, bu surede insan yznn saysal ilikisi yanstlmtr. Kurann bu blm, insann yzndeki anne ile ilgili hatlar (hutut-i mmiye) olarak belirtilen yedi ayetten meydana gelmitir. Bunlar: Drt kirpik, iki ka ve sa. Hepsi bir btn olarak saylr. Bu yedi rakamyla, dier benzer bir hesaplamayla 14, 28 ve 32 rakamlarna ulalr. Bu olay her suratta grlebildii iin Tanry sevenler, Mslmanlar ve inanszlar birbirlerinden ayrlmazlar. Fazlallah, Nesimiye acm ve ona hakikate giden yolu gstermitir, bu yzden Nesiminin szleri Tanrnn mesajdr (Nesiminin szleri vahy-i Hdadr). Nesiminin ou iirlerinde Nesimi kendinden gemilii o kadar ileri boyuta tar ki, Halepteki o hazin sonu srasnda rakiplerine kar ayn rnek ald kii olan Mansur gibi Tanr olduunu (enel-Hak), haykrr, ilan eder bu da onun idam edilmesine sebebiyet vermitir. Korkusuz davran, cesareti, snrlar hor grmesi, onlara riayet etmemesi, iirlerindeki coku ve heyecan ve doal olarak insanlar zerindeki etkisi sayesinde politik ynden tehlikeli olmutur, her eyden nce Suriyedeki Memlkleri ok fazla kzdrmtr. Trelere gre derisi yzldkten, boynu vurulduktan, ba kesildikten ve paralara ayrldktan sonra efsaneye gre o anda soyulmu derisini omzuna alarak Halep ehrinin on iki kapsndan geerek ehri terk etmitir.

122

TAED

42

T. KORTANTAMER

ldkten sonra ehitlik ve azizlik mertebesine erimitir. Alevilik ve Bektailikte o, bugn de kendi inanlarna gre 7 kutsal airden birisidir. Nesiminin klasik Osmanl iiri zerinde byk bir etkisinin olduunu, sadece Osmanl devrine ait iir antolojisi deil, ayn zamanda Osmanl airlerin eserlerinde ok sayda yer almas da bunun bir kantdr; Trk Edebiyatnn FUZUL (lm tarihi 1556) ya da NAVA (lm tarihi 1551) gibi olduka nemli isimlerinin eserleri bile bu etkiyi aka gstermektedir. Nesiminin iiri didaktik zellikleri bakmndan serbest deildir, yle ki doru bir ekilde yaplandrlmasna ramen baz iirlerde lirik ses arka planda kalr. Tanrya olan akn ve yaratl iin duyduu hayranln zgr ve zorlanmadan dile getirdii iirleri onun nnn alt yapsn oluturmutur. Bu iirlerde ya Ben-Anlatc tarzn kullanr ya da Tanrya, Fazlallaha, sevgiliye, okuyucuya ya da kendi ruhuna hitap eder; O anlatr, aklar, uyarr, haykrr ve davet eder, bununla birlikte szck tekrarlarnn ve seslerin baarl kombinasyonunu ayrca gnlk dilin ifade olanaklarn zengin mecazlarla ve imgelerle ilikilendirerek muhteem bir biimde kullanr. Bylece o, byk Trk Dili camiasnda nemli bir air olmann verdii nn bugn de tadn karr. YAYINLAR: Divan- Nesimi, stanbul 1884.- S.Mmtaz, Nesimi Divan, Baku 1926 (lk Azerbaycan Yayn).- H. Mehemmedzade, Farsa Divan, Baku 1972.- C. Kahramanof, madeddin Nesimi Eserleri, 3 Bde., Baku 1973.- K.E. Krkolu, Seyyid Nesimi Divanndan Semeler, stanbul 1973.- H.Ayan, Nesimi Divan, Ankara 1990. EDEBYAT: E.J.W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, Bd. I, London 1990, S.336368.- A. Alparslan, Cavidannamenin Nesimiye Tesiri (baslmam doentlik tezi), stanbul 1967.- C. Kahramnof, Nesimi Divannn Leksikas, Baku 1970.- K.Burill, The Quatrains of Nesimi, Paris 1972.- A. Glpnarl, Hurfilik Metinleri Kataloglu, Ankara 1973.- Y.Akpnar, Nesimi (Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi ierisinde, Bd. 7, stanbul 1990, S.20-24).- M. Mecit, Nesiminin iirlerinde Ahengi Salayan Unsurlardan Tekrarlar stne Bir Deneme (Yneliler ierisinde, Bd. 4, Nr. 48, 1990, S.26-36 ).- F. Babinger, Nesimi (EI2 ierisinde, Bd.VIII, 1995, S.8).