Radivoj Stepanov

GVIDO FASO
KAPITALNI ITALIJANSKI PRIKAZ
ISTORIJE FILOZOFIJE PRAVA
Uvodne napomene. O uglednom i filozofski znaajnom, a
kod nas veoma malo poznatom italijanskom pravniku Gvidu Fasou
(Guido Fasso) sve do objavljivanja njegove knjige Istorija filozofije
prava (CID Podgorica i Univerzitet Mediterran Montenegro, 2007,
prevod: D. Mraovi) znalo se veoma malo. (Samo su nai retki pravnici
italijanisti znali za ovog italijanskog autora ije je ime odavno stoji u
nemakim, engleskim ili francuskim enciklopedijama). Nakon smrti
ovog autora, asopis Ratio Iuris napravio je gest dostojan ozbiljnoj
pravnoj kulturi kao to je italijanska (setimo se Bolonjske pravne kole
koja i danas ivi u Evropskom univerzitetskom obrazovanju): pozvao je
na odavanje strukovnog i naunog pijeteta prema ovom pravnom autoru.
Naime, pozvao je na saradnju bolonjske naunike i uitelje i sve druge,
da nakon prerane smrti Gvida Fassa daju svoje priloge koji se odnose
na lik i delo ovog uglednog pravnog pisca. Odziv kolega i potovalaca
G. Fasoa bio je bio doista veoma lep...
Ali, zato ba Ratio Iuris, kod toliko italijanskih pravnih
asopisa i publikacija?
Oigledno zbog toga, to je sama koncepcija asopisa
naginjala tematskoj prirodi Fasovih radova. Naime, kako njegova dela
(to) pokazuju, Fasso je posvetio mnogo panje odnosu izmeu razuma
(racija) i prava, temi koju izraava i samo ime ovog asopisa. I tada,
odazivajui se na poziv asopisa Ratio Iuris, znaajne priloge o G. Fasou
dale su njegove kolege, profesori prava: Enrika Patara i Karla Farali.

Studije i karijera. - G. Fasso je roen u Bolonji 18. oktobra

1915. Tu zavrava osnovno i srednje obrazovanje. Nakon diplomiranja
na pravima (1936) i filozofiji (1940) i neko vreme dranja nastave u
srednjim kolama tokom ratnih godina, dobio je mesto na univerzitetu
1949. Godine 1954. je imenovan za efa Katedre za filozofiju prava na
Pravnom fakultetu Univerziteta u Parmi. Od 1963. do svoje smrti bio je
profesor Filozofije prava na Pravnom fakultetu Univerziteta u Bolonji i
profesor Istorije politikih doktrina na Fakultetu humanistikih nauka.
Umro je 30. okt. 1974.
Fasove rane studije tematski su preteno usmerene prema Vikou1
(Viko nel Pensiero del suo Primo truduttore, 1947. na francuskom;
Genesi Storica E Genesi Logica della Filosofia della scienza Nuova,
1948; Saggio sulla Genesi della Scienza NUOVU, 1949) itd. Ovi radovi
ilustruju vanost Vikoovih refleksija o pravu, to je imalo znaajan uticaj
za razvoj koncepta odnosa izmeu istinitosti i sigurnosti
- i to je bila istaknuta tema u njegovim delima: uvaavanje principa
verum ipsum factum i teorijskog kamena-temeljca nove nauke. Ovim
publikacijama stekao je potovanje vodeih eksponenata italijanske
kulture od iole Solari (Gioele Solari) do jednog Benedeta Kroea
(Benedetto Croce), koji je napisao dug komentar u svom radu Quaderni
della critica navodei kako je Fasov rad odlina, veta, temeljna i
prodirua interpretacija.
U tom periodu Faso je bio zainteresovan i za uenje Huga
Grotiusa2, koji je postao jedan od najvie tumaenih autora u Fasovom
delu posveenom teoriji prirodnog prava (natural law theory). Fasovi
anbatista Viko (Gianbattista Vico, 1668-1744), italijanski istoriar, estetiar,
filolog i filozof, profesor retorike u Napulju a 1734. istoriograf kralja od Napulja.
Viko je nalazio da ovek moe spoznati samo ono to moe sam uiniti a da je
istorija nauka koja je identina sa sveu oveanstva o svojim vlastitim delima. (D.
Grli, Leksikon filozofa, 1968, 537-8).
2
Hugo Grocijus (Hugo Grotius, 1538-1645), holandski filozof prava i humanista,
stvorio je prvu teoriju meunarodnog prava zasnovanu na prirodnom pravu. O delu
H. Grocijusa napisani su brojni radovi i studije. Njegova najvanija dela su: Mare
liberum, 1609., De iure belli et pacis, 1625., Opera omnia Theologica, 1679., itd.
1

spisi su bili zamiljeni tako da donesu radikalne promene u tumaenju

Grotiusovog dela, koje je Faso opisivao kao jedinstvo izmeu prirodnog i
istorijskog prava, odbacujui tradicionalno gledite koje je podvodilo
Grotiusa pod apstraktni racionalizam. Imena Vicoa i Grotiusa su
iskrsnula ponovo nakon mnogo godina u naslovu Fassove knjige Vico e
Grozio (1971). Upravo tu se videlo ko su autori koji su Fasoa najvie
interesovali i koji su imali istaknuto mesto u njegovom delu, ili bar u
najveem delu njegovog rada. Upravo iz njegove studije o Vicou razvila
se kod Fasoa ta senzibilnost spram istorije, koja karakterie njegove
misli i proima njegovo zrelo pisanje, nakon mladalakih studija. To se
najbolje vidi u: La storia come esperienza giuridica (1953), u kojoj Faso
priznaje zasluge institucionalizma to je otkrio slabosti normativizma, ali
ipak nalazi nedostatak (institucionalizma) u tome to zanemaruje
istorijsku komponentu prava, svodei ga samo na socioloku dimenziju.
Fasso predloe proirenje koncepta institucije ne samo na svaki
oblik drutvene organizacije nego i na sve intersubjektivne odnose, tako
da istorijsko iskustvo moe postati sastavni deo pravnog iskustva.
Idealna dopuna ovog rada bila je knjiga Cristianesimo e societri (1956),
posveena odnosu izmeu religije i ivota u drutvu, knjiga koja je
verovatno najdraa samom Fasou. Njegova teza je da je hrianstvo, kao
i bilo koja druga autentina religija, prvobitno bila usmerena na Boga,
bez obzira na svetovne stvari. Kada je poelo da se iri u svetu,
hrianstvo je moralo da razvije drutvo i istoriju i preuzme masku
istorijskog drutva, koje je institucionalizovano u pravnim formama.
Na osnovu ovih premisa, Fasso je nastavio da razvija svoju
dramatinu alternativu: ili pojedinac ivi u svetu, za svet i pomou
sredstava toga sveta postie najbolji nain ivota u drutvu, ili pojedinac
ivi van sveta, eka transformaciju drutva da proizie iz obnavljanja
due kada doe Carstvo Boije. Iz ovog strogo filozofskog stava, vidi se

Fasoovo naputanje imanentnog idealizma, karakteristinog za Kroea3 i

entilea4, inae dominantne filozofije u Italiji u prvoj polovini XX veka.
Ovaj korak je vidljiv u njegovom otvorenom i kontroverznom priznanju
heterogenosti izmeu apsolutnoga i istorije, vrednosti i drutva,
hrianstva i sveta, svetog i profanog. Njegov rad je doveo do estoke
rasprave koja je otila izvan granica filozofije i nastavila se u drugom
izdanju ove knjige iz 1969. Ne iznenauje, pisao je A. H. Kembel, u
osvrtu na knjigu 1970. u asopisu Filozofija, da je prvo izdanje
izazavalo skandal i da ak i sada, kada katoliki intelektualci trae
naine da realizuju Carstvo Boije u ivotu ovoga sveta, Faso oekuje da
mu njegov beskompromisni stav overi istinsko hrianstvo, kao i sve
autentine religije.... Fasoovi stavovi bili su rezultat velikog istorijskog
istraivanja o poreklu moderne misli, koje je Faso pripisao ne
renesansnom razlazu sa srednjovekovnom hrianskom kulturom, ve
kontaminaciji hrianstva grkom i rimskom kulturom, to je u konanici
3

Benedeto Kroe (Benedetto Croce,1866-1952) italijanski filozof, politiar, istoriar

i literarni kritiar. Bio je ministar prosete i osniva Liberalne partije Italije. U Evropi
je bio i do smrti ostao liberalni glas Italije u borbi proriv faizma i totalitarizma
(nemaka vikipedia). Njegova drutvena i literarno-istorijska delatnost posebno je
dola do izraaja u asopisu La Critica, koji je pokrenuo 1903. sa entileom.
Filozofsko ddelo kojim se pruuo je Filozofija kao nauka duha. Smatrao je da
postoje dve temeljne forme ljudske spoznaje: intuitivna i logika. Do intuitivne ili
estetske spoznaje dolazi se putem fantazije spoznajom individualnog (slike), a do
druge, logike, dolazi se naunim putem, intelektualnom spoznajom univerzalnog
(pojmova). Pisao je i brojne istorijske oglede i knjievne monografije. U nedavno
objavljenom eseju Kroe, intuicija i papazjanija italijanskog semiotiara i filozofa
Umberta Eka (nama poznatog najvie po romanu Ime rue) skree se panja na
nedovoljnu istraenost i razumevanje filozofije Kroea. (U. Eko kae: ini mi se da
je papazjanija veoma prikladan termin za pokazivanje onoga to se dogaa u
obinom ivotu i zato u ga prisvojiti. ta se uzdie iznad te svakodnevne
papazjanije? Rafaelova intuicija - izraz dok gleda, stvara i iznova stvara Pekarevu ki
na platnu? Intuicija - izraz pripada samo umetnosti i to dobroj umetnosti, jer Kroe
je spreman da svrsta u papazjaniju i nedovrene izraze Manconija, Prusta, Malarmea
i mnogih drugih).
ovani entile (Giovani Gentile, 1875-1944) italijanski filozof i politiar. Jdno
vreme bio je Musolinijev ministar prosvete. Tada je sprovodio poznatu faistiku
kolsku reformu, streljali su ga partizani. U svojoj filozofiji se oslanja Spaventu,
Fihtea, Hegela i Kroea. Aktualistiki idealizam koji zastupa, zasniva se na tezi da
da je itava zbilja u svojoj biti samo delatnost stvaralakog duha (D. Grli:
Leksikon filozofa, 201-2).
4

dovelo do tomistikog kompromisa izmeu razuma i vere, filozofije i

religije.
Fasoova filozofija.- Fassovo filozofsko uverenje u relativnost
razuma, razvijeno u ranijim studijama, tumai razum kao istorijski i
stoga istorijski neodvojiv uslov ljudskog ivota. Ovaj stav je flankiran u
Fassovom tumaenju porekla moderne etike u delu La Legge della
ragione (1964), kljunom delu za razumevanje njegove pravnofilozofske pozicije.
Bez pretenzija da napie istoriju o pojmu prirodnog prava, ova
knjiga je prekretnica u njegovom razvoju. Zato? Zbog toga to Faso
dosledno istie odreeni kontinuitet misli od vremena sofista do
dananjih dana na zadatku edukacije ljudi i racionalnog organizovanja
njihovog ivota u zajednici. Ovaj kontinuitet je jedna od najplodnijih
ideja koja se prenosi na nas kroz srednjovekovnu kulturu jo iz grkih i
rimskih vremena do danas. Faso pokazuje

validnost istorijskog

prirodnog prava u modernim vremenima; prirodno pravo koje proizilazi

iz istorijske injenice drutva tumaenog razumom, upravo takvo stoji
kao bedem protiv svemoi drave a radi zatite i odbrane slobode
graanina i oveka.
U delu La legge della ragione, Faso eksplicitno naglaava
svoju veru u prirodno pravo. Ipak, prirodno pravo koje brani ili
zagovara, nije skup venih, nepromenljivih principa koji transcendiraju
istoriju, nego prirodno pravo koje ne negira istoriju i nalazi u razumu
krajnji temelj svoje valdinosti.
Fasso otro kritikuje voluntarizam i iracionalizam u svim
pravnopolitikim i etikim oblicima.
Godine 1966, Fasso je objavio prvi tom Antichith E Medioevo iz
svog Storiu, a tano 1970, trei tom pod naslovom Ottocento E
Novecento. Ovaj rad je najdalekosenija, najdetaljnija i najsavremenija
opta istorija filozofije prava koja je objavljena i jo je uvek aktuelno
5

delo, kao to je prikazao Don Keli u svojoj nedavno objavljenoj

Kratkoj istoriji zapadne pravne teorije (1992). Tri toma ispunili su
ogromnu prazninu u italijanskoj kulturi, jer nijedan pravni filozof pre
Fassoa nikada nije sebi postavio zadatak da istrai istorijsku evoluciju
ove discipline. Ovo nije samo italijanski (to nepostojanje knjige s ovom
tematikom) ve je to deficit i u drugim (bogatim) evropskim pravnim
kulturama. Pojavljivanje

Istorije filozofije prava G. Fasoa bilo je

doslovno razgrabljeno u evropskoj pravnoj kulturi o emu svedoe

prevodi koji su odmah usledili: na panski izdanje sva tri toma 1978-79,
na francuski prevod treeg toma, promovisao ga M. Villei 1979. god.
Prevod na engleski odmah su traili AH Kembel i V. Bourke (1969-70).
Itd.
Rei jednog drugog uglednog italijanskog pravnog i politikog
filozofa Norberta Bobija5 uspeno saimaju panju sa kojom je
italijanski kulturni svet doekao objavljivanje Fasovih dela: ono
je...popunilo prilino veliku prazninu u kulturi i meu udbenicima u
naoj zemlji (Italiji, R.S.), poto se filozofi prava nikada do tada nisu
privatili posla da naine potpun i kritiki validan sled sopstvene
discipline u njenoj istorijskoj evoluciji (Predgovor, IFP, s.7).
Tri toma IFP, meutim, nisu samo sinhronijski i/ili dijahronijski
katalog relevantnih pravno-filozofskih podataka, u Fasoovoj istoriji
jasno su istaknute njegove spoznaje karakteristika, obeleja konkretne
epohe i izrazitih predstvnika pravne filozofije koji epohi, razdoblju i
vremenu daju misaoni peat.
Analitiari Fasoove IFP e rei da on jasno vidi Svetog Tomu
kao vrhunac aristotelovske i stoike

racionalistike tradicije,

N. Bobio (Norberto Bobbio, 1909-2004) italijanski filozof, univerzitetski profesor i

publicist. Autor je mnogih lanaka, studija i monografija iz oblasti demokratije,
ljudskih prava, teorije i filozofije prava i politike. Predstavnik je kole liberalnog
socijalizma. Kod nas je poznat kroz prevode brojnih lanaka i monografija kao to
su: Eseji iz teorije prava (1988), Budunost demokratije (1990), Drava, vladavina,
drutvo (1995), itd.
5

postavljajui temelje za etiku u kojoj e sredite biti ovek, i koja e

imati izvor u ljudskom razumu i zavravati se u istorijskom drutvu.
Grocijus se pojavljuje kao zagovornik prirodnog prava i istorijskog
prava. Itd. U stvari, Fasso je bio duboko uveren da meu mnogo naina
kako predavati filozofiju prava, najbolji metod je da se uhvati u kotac s
predmetom sa istorijske pozicije pokazujui probleme filozofije prava
tako to se (oni) javljaju u svesti oveanstva i razvijaju u razliitim
uzrastima i u razliitim fazama civilnog ivota. Oni koji tada ele da
izuavaju ova pitanja u teoriji, ili, kako kau, sistematski, to mogu da
uine podjednako dobro korak po korak kako je istorija predstavljena.
Ali smisao takvih tema se ne moe objasniti, ceniti ili potpuno shvatiti
ako problemi nisu prikazani kada se javljaju, ne samo iz individualnog
iskustva, nego i iz istorijskog iskustva oveanstva. Istorijske studije pre
ili kasnije e pokazati sva pitanja, poev od onih ve razvijenih u grkom
umu, i naknadno e pokazati kako su takvi problemi evoluirali ili su
naputeni u korist drugih, dok su oni postali pitanja sa kojima se
suoavamo danas. (Faso).
Struktura knjige je razuena ali koncepcijski pedantno sloena.
Od Homera do amerikog realizma, od patristike do sovjetske teorije.
Njegov stil je linearan i neposredan, i u skladu sa deklarisanim ciljem
Fasoa da pusti autore da govore direktno koliko je to mogue (Uvod,
IFP, s. 14).
Razumevanje veze izmeu prava i istorije, kae Faso,
fundamentalno je za bilo koga ko eli da se priblii pravnom fenomenu,
a posebno za pravnika kojem upoznavanje s tim kakve je probleme
pokrenulo pravo kroz vekove i kakve je stavove ovek zauzimao prema
njima, moe biti korisno da bi razumeo celokupnu dimenziju pravnog
fenomena, koji on obino posmatra samo kroz objektivno-nauni aspekt
(Predgovor, IFP, s. 8).

to se tie studenata, govorio je Faso kao profesor filozofije

prava,meu mnogim nainima na koje se filozofija prava moe
predavati i na koje se zaista predaje na naim univerzitetima, ubeen sam
kako iz teorijskih razloga tako i iz iskustva da je najbolje primeniti
istorijski metod, iznosei filozofske probleme prava poev od njihovog
raanja u svesti oveanstva, pa kroz njihov razvoj u raznim epohama i
raznim fazama drutvenog ivota. Ko eli da o njima raspravlja u
teorijskoj ili, kao to se to obino kae u sistemskoj formi, moe i tako
da radi, onim redom kojim ih istorija pred njega postavlja, ali ne moe da
ih opravda, odnosno da uini da se potuju, niti da ih shvati u njihovom
punom znaenju ako ih nije predstavio u njihovoj nunosti, u njihovom
raanju ne samo u iskustvu pojedinaca nego i u istorijskom iskustvu
oveanstva. Istorijska studija e ih sve izloiti, pre ili kasnije, poev od
onih to su sazreli jo u svesti grkog oveka, a potom e pokazati
njihovo uobliavanje i produbljavanje, njihov razvoj ili ustupanje mesta
drugima, sve dok ne postanu onakvi kakve ih danas vidimo, a mi ih ne
moemo stvarno shvatiti niti ui u njihovu sutinu bez prolaska kroz ovo,
esto milenijumsko sazrevanje. (Predgovor, IFP, s. 8-9).
Fasoova IFP nije samo namenjena studentima, daleko od toga,
nego i naunicima, uopte i pravnicima, posebno onima za koje moe
biti vano da znaju kakave probleme je pravo izazivalo tokom proteklih
vekova i da razumeju itavu dimenziju pravnog fenomena koje pravnik
obino razmatra iskljuivo sa neke objektivne, ili jo gore: pozitivistike
take gledita. S druge strane, Fasso je u stanju da iskombinuje uloge
lukavog filozofa i pronicljivog pravnika, kao to se vidi u njegovoj
poslednjoj knjizi Societri, legge e ragione, objavljenoj nekoliko meseci
pre njegove smrti. Ta knjiga je zbirka eseja objavljenih u poslednjih
dvadeset godina svog ivota. Eseji nisu hronoloki sloeni, ali su
poglavlja objedinjenja sadrinski dva tematska pravca odgovaraju
dvama delovima knjige Zakon ili pravda i Koreni prirodnog zakona.
8

U neemu to se moe tumaiti kao duhovni testament, s jedne strane,

Fasso potvruje svoju veru u razum kao odbranu od svih vidova
voluntarizma bilo da su pravnog ili politikog karaktera, i opisuje pravo
kao racionalnog posrednika (medijatora) izmeu potrebe za pravilima i
tenje ka pravdi, ija validnost se moe nai kao izraz (odraz) razuma
kroz istoriju. S druge strane, on naglaava potrebu da se preispita
Istorijska uloga prirodnog prava kao racionalizujueg elementa ivota u
drutvu. U svom uvodu za ovo poslednje delo, Fasso se prilino strasno
bavi kontinuitetom svoje misli iz dela nastalih u njegovoj mladosti do
spisa njegovog zrelog perioda: Ja sam insistirao nekad vie na jednim
(nekim) aspektima, nekada na drugim, u razliito vreme sam koristio
razliite rei, ali u sutini ja sam nastavio da govorim isto: da je pravo
roeno u ljudskoj prirodi, to znai da je i karakter i drutvenog
karaktera (Faso u: Societa, legge e ragione, vidi: Predgovor IFP).
Italijanski filozof prava Valauri (Lombardi Vallauri) je
definisao Fasovo delo na nain na koji ga je sam Faso vrednovao - kao
diptih, koji s jedne strane, tvrdi da je etika, shvaena kao religiozno
iskustvo, iznad zakona, a sa druge strane, priznajui sutinsku funkciju
pravnog razuma, u svetu u kome svaka individua ograniava i
kontradiktuje ponaanje drugog, u kome su pravila, koja reguliu
zajedniki ivot, bitna.
Prvi deo ovog diptiha tretira natprirodne dimenzije,
raspravljene do detalja u Cristianesimo e societa; drugi se bavi istorijom
u kojoj pravni razum vri svoju funkciju, tj. pravo je razum.
To je ta osnovna funkcija racionalnosti prava i istorijskih dogaaja, u
kojima se ovo deava (to je kulminiralo u tomu La legge della ragione),
to je navelo Fassoa, po njegovim sopstvenim reima, da ponovo proceni
prirodno pravo, ne vie na osnovu apstraktnih ideja prosvetiteljstva, ve
na osnovu istorijskog elementa.

Ova perspektiva je dovela Fassoa u spor sa pravnim

pozitivizmom, ali i do priznanja vrednosti pozitivnog prava u meri u
kojoj je to izraz racionalnosti. Ovakav stav se pojavljuje u potpunosti u
jednom od poslednjih eseja Fasoa o tumaenju i ulozi sudija (Il Giudice
e la Re & Sociale 1972), u kojem predlae da se pomire vrline prava u
obliku zakonskih pravila sa onima koje su proizale iz odluka sudija,
izbegavajui njihove propuste. Zakon treba da se podnese na uvid
takvom sudiji koji moe da utvrdi poreklo zakona sve do same svesti
oveanstva, i koji e negirati legitimitet onih normi toga zakona koje su
u suprotnosti sa onim to se kroz istoriju ocenilo nepovredivo ljudsko
pravo.
U naem svetu koji je u stalnoj promeni, a koji esto
karakterie

prezasienost

iracionalizmom,

Fassov

apel

za

racionalizujuom funkcijom prava svakako zasluuje nau panju i

danas.
Istorija filozofije prava.- Strukturu Istorije filozofije prava G.
Fasoa ine grosso modo tri osnovna dela. Prvi deo: Antiko doba i
Srednji vek, drugi deo: Moderno doba i trei deo: Devetnaesti i
dvadeseti vek. Poseban i zavrni do knjige ine Bibliografske
napomene. Ovde su sadrani iscrpni bibliografski podaci o o onom to je
bio tematski sadraj prethodna tri dela knjige.
Antiko doba i Srednji vek
Predsokratovska misao.- Faso je veliku panju posvetio istoriji
filozofije i njenom poetku sa grkim misliocima. Naa misao se raa
sa grkom milju i sa njom se mi raamo kao ljudi. (...) To ne znai da
civilizacije koje su prethodile Grkoj ne poznaju pravne norme i
institucije. Dovoljno je da se setimo zakonodavstva vavilonskog kralja
Hamurabija (XX vek pre Hrista) iji je tekst na bazaltnom stubu
sauvan. Ali pravo kao i drugi vidovi stvarnosti, kako oni prirodni tako
10

i oni koje je stvorio ovek nije bilo pedmet filozofskog razmiljanja u

civilizacijama koje su prethodile Grkoj. Grci su prvi pokuali da daju
kritiki, razumljiv odgovor lien fantazije i mitologije, na temeljna
pitanja koje iskustvo postavlja pred oveka, pa samim tim i na ona
pitanja koja mu postavlja iskustvo iz pravnog ivota. (IFP, 18-23 i
dalje).
Sve epohe Evropske civilizacije ostavile su svoje trajne tragove
promiljanja (pravnih vrednosti), pravde i tenje za pravdom: Antiko
doba, Medium aevum, novovekovno doba, XIX i XX vek i vreme iji
smo savremenici. Predsokratovska misao kod Homera (kraj 8 ili po. 7
v.p.n.e.) i Hesioda (poetak 7 v.p.n.e.) u tome znaajno participira.
U Ilijadi, najstarijoj homerovskoj poemi, javlja se ubeenje da
Zevs iskaljuje svoj bes uvek kada vidi da ljudi donose nepravedne
zakone i ne potuju pravdu. Pravna organizacija drutva smatrana je
ontolokom karakteristikom civilizacije. Samo divlji kiklopi nemaju
zakone i neznaju za pravdu mislio je Homer.
Predsokratovska misao poznaje dva motiva pravde: thmis i
dike. Thmis je sakralni dekret koji su bogovi otkrivali kraljevima preko
snova ili proroanstava; to je neka vrsta svete norme. Re je, zapravo o
shvatanju zakona koje je karakteristino za drutva sa aristokratskom
strukturom u kojima je zakonodavstvo shvaeno kao izraz natprirodne
volje i o kojem brine vii socijalni stale (IFP: 19).
Kasnije, temis zamenjuje motiv dike. Iako obe rei oznaavaju
pravdu, one su meusobno veoma razliite. Thmis izraava pravdu
vieg ranga od one ljudske, a dike je pravda koja dolazi kao rezultaat
ljudskog razuma i iskustva. (Putem nje se ostvaruje i prihvata ideja
jednakosti). Thmis odgovara pravnom shvatanju aristokratskog drutva
a dike nosi antiku klicu demokratije, ona je simbol skladnog poretka i
ureene zajednice.

11

Ideja univerzalnog pravnog poretka javlja se i u jednom

Empedoklovom (V v.p.n.e.) fragmentu u kom se aludira na legalnost
sveta (pnton nminon) koja se iri na etar velikog kraljevtva i uz
neizmerni sjaj (IFP: 22). Motiv pravde i prava prisutan je i u filozofiji
Anaksimandara (6 v.p.n.e.) i Parmenida (prva polovina 5 v.p.n.e.) a
takoe i Demokrita (oko 460 p.n.e.) koji skree panju na etiku zakone
i pravdu. Pravni zakon za Demokrita je pokuaj da se ogranie spoljne
posledice ponaanja nekoga ko spontano na potuje moralne zakone.
Upravo kod ovog filozofa nalazimo jednu od prvih naznaka koje se
susreu u istoriji miljenja; a to je, razlikovanje izmeu ponaanja
odreenog strahom od zakona i kazne, i ponaanja u kojem se svojom
voljom slua nalog savesti (IFP: 23 i dalje). Posebnu panju Faso je
poklonio nepisanim zakonima u Sofoklovim (497-405 p.n.e.)
tragedijama: Antigoni i Kralju Edipu.
Sofisti.- Sofisti su, po reima Fasoa i nekih ranijih nemakih
filozofa politike (Jeger, Vileken), bili prvi prosvetitelji, oni su oznaili
kraj mita, kraj naivnog verovanja, kraj rigidnog vaspitanja i vrsnoe krvi.
Drugim reima, sofisi su revolucionisanjem vaspitne tradicije proirili
njenu intenciju na socijalno-etiki plan i prokrili put etko-politioj i
pravnoj filozofiji pored nauke o prirodi.. Oni su doneli antropolki
zaokret jer su tematski zapoeli jedno epohalno delo: pretvaranje
prirode u ljudsku prirodu (Smailagi 1970: 17, Faso 2007: 27 i dalje).
Faso je u svojoj IFP posvetio odgovarajuu panju sofistima,
filozofiji i predstavicima sofizma. Kraj grkog prosvetiteljstva rezimirao
je u Sokratovoj linosti i simbolu. Sokrat (Atinjanin, 470-399 p.n.e.) se
nije posebno bavio problemom prava, njegove sutine, porekla i
opravdansti, ali u njegovom moralnom uenju je veoma naglaeno
njegovo shvatanje prava i pravde. Kakav je u Sokratovom uenju odnos
izmeu zakona i pravde, izmeu pozitivnog prava i moralne vredosti?

12

Iz jedne Sokratove reenice

koju prenosi Ksenofont, stie se

utisak se da je Sokrat poistoveivao pravdu sa pozitivnim zakoima. Jer, u

jednom pasusu Uspomena o Sokratu u kojem se nalazi njegov dijalog sa
Hipijom stoji: ja tvrdim da je ono to je zakonito (nmimon, u skladu sa
pozitivnim zakonom) jeste i pravedno (dikaion) (Faso 2007: 38 i dalje).
Pravda znai delovanje u skladu sa zakonom, ali ne zato to je
zakon dobar sam po sebi, nego zato to nesme da se kri ni kada je lo.
Nikada sopstveni lini interes ne sme da nadvlada, a na zlo se nesme
odgovarati zlom (antidikein izvriti protivpravdu). Nepravdu je bolje
pretrpeti nego je poiniti (Faso 2007: 39).
Faso je posvetio potrebnu panju manje vanim sokratovcima
Aristipu, Antistenu i kolama Kirenskoj i Kinikoj na koje se kasnije
nadovezuju vani filozofski pravci: epikurejstvo i stoicizam.
Platon. Svoje magistralno delo Platon (428-347 p.n.e.) je
zapoeo svestan granica Sokratovog filozofskog uenja: da bez valjane
due nema valjanog oveka. Platon bitno dopunjuje ovu poziciju: bez
valjanog oveka nema valjanog drutva. Nastaje tako nova etika vizija
oveka a etika je prerasla u politiku. Za Platona, pravda je potpuna
vrlina, savrenstvo due.
Da se podsetimo, mnogo pre Platona, antiki vladar Solon
(638-558 p.n.e.) pravdi pridaje politiko znaenje i definie je
politikom merom koja se sastoji: u izjednaavanju moi pojedinaca, u
ravnotei imovinskih mogunosti i povezivanju ovekove valjanosti za
opti interes polisa. Time pravda postaje ravnateljica suprotnosti i
napetosti zajednice (kao celine).
Za Platona pravda je potpuna vrlina, savrenstvo due. Ono
naprosto odgovara tradicionalnom poimanju grkog veltanaunga po
kome su u pravdi sadrane sve ljudske vrline. Ali Platon pravdu locira
u podruje politike u onoj meri u kojoj je politika etiko pitanje. Kada
govori o idealnoj dravi koja poznaje dobro i ostvaruje pravdu, Platon
13

zapravo govori o dravi koja je potpuno razliita od one koja istorijski

postoji, koja je uopte postojala i koja je istorijski mogua (Faso 2007:
46).
Platonovu dravu moe da zamisli samo philosophos ili ljubitelj
prave mudrosti onaj koji istrauje Istinu i Apsolutno dobro, a ne
philodoxos onaj koji je ljubitelj slave i javnog priznanja, koji ima na
umu promenljivo javno mnjenje i vrednosti koje ta javnost ceni i
uvaava. Philodoxos za razliku od philosophosa nije u stanju da se
uzdigne do saznanja Ideja, nepromenljivih i istih oblika Bia.
Priznavanje korisnosti zakona Platon istie u Sedmom pismu kada
preporuuje prijateljima iz Sirakuze da obezbede jednakost prava u
celoj dravi sve je u tome (s. 50). Faso uoava da se kod Platona ni u
Zakonima a ni u Dravi ne raspravlja o potrebi zatite linosti ali se
zato u

Meneksenu razvija jedna od najvitalnijih ideja u politikoj

literaturi Atine, a to je kult izonomije, pravne jednakosti, kao i kult

slobode govora koju garantuje zakon. (...) Brojne pohvale demokratiji, u
govorima svih besednika, od Perikla do Lisije slave upravo slobode
koje atinski zakoni garantuju graanima (s.48).
Platonovska pravda i kada se locira u kontekst drave, predstavlja
etiko savrenstvo koje nadilazi bilo kakvo pravno znaenje, jer temelj
zakona je istinski razum (logs orths). Zato zakoni i vaspitavaju
graane, oni su etiko-pedagoki instrument. Ova ideja Platona o
apsolutno racionalnoj zasnovanosti zakona prelie se u stoicizam (s.
51).
Aristotel.- Platonov uenik6 i jedan od najznaajnijih filozofa
Antike, Aristotel (384-322 p.n.e.) je imao velik uticaj ne samo na svoje
vreme i srednji vek, ve i na nae, savremeno doba. U srednjem veku bio
je filozof po antonomaziji kada se neko oznaava profesijom a ne
linim imenom. Aristotelova peripatetika (peripatetika - etalite)
itavih 20 godina je sluao uiteljova predavanja i tek kad je Platon umro Aristotel
je napustio Akademiju.
6

14

kola bila je iznad svih slinih uilita toga vremena jer se nije hvatala u
kotac samo sa filozofijom ve sa svim pitanjima toga vremena kao to
su: astronomija, biologija, fizika itd. Ta kola se zvala Likej po hramu
Apolona Likeja gde se i nalazila. Aristotel je imao jak uticaj na uenike i
doprinosio je da kod njih nastane svest o superiornosti grke
civilizacije7.
Brojni

Aristotelovi

spisi

iz

razliitih

oblasti

namenjeni

objavljivanju su izgubljeni, a njegova dela koja poznajemo su ona

akromatina sainjena od beleaka kojima se sluio prilikom dranja
asova, ija knjievna strana nije mnogo bruena a iji tekst esto ima
praznina ili stvara tekoe u tumaenju.
Tu su pre svega dela iz moralne filozofije, pri emu imamo tri
redakcije: Nikomahova etika, Eudemova etika i tzv. Magna moralia ili
Grande Etica. Najznaajnija je Nikomahova etika (nazvana tako jer ju je
objavio Aristotelov sin Nikomah, dok je Eudemova etika dobila ime po
ueniku Eudemu iz Rodosa) ija je peta knjiga potpuno posveena
problemu pravde. Na kraju, problem prirodnog prava, kao i pitanje
drave, moe se nai i na nekim stranicama Retorike (s. 53-4).
Prema Fasou ne moe se govoriti o potpunom suprotstavljanju
Platona i Aristotela, ipak evidentne razlike postoje. Naime, za Platona je
apsolut, istinska stvarnost, transcedentna i sastoji se od ideja koje stvari
ovog sveta samo podravaju.. Do pravog saznanja se dolazi putem
iskustva naih ula koje moe probuditi samo ono to je uroeno
ljudskoj dui iako je zatamnjeno, jer se nalazi zarobljeno u ljuskom telu
u koje je dua zatvorena. Za Aristotela je apsolut uroen svetu, ideja ili
forma ne postoji van stvari ve predstavlja njenu sutinu.
Aristotel je svoju teoriju pravde i oblike pravde izloio u
Nikomahovoj etici. Zapravo, sa Aristotelom se celokupni antiki grki
Makedonski kralj Filip pozvao je Aristotela 342 p.n.e. da se pobrine za vaspitanje
njegovog sina Aleksandra budueg osvajaa sveta.
7

15

razvoj u okviru politike koncepcije polisa rezimira u ideji pravde kao

najvieg principa zajednice.
Aristitel uoava tri oblika pravde: komutativnu pravdu (iustitia
comutativa), distributivnu pravdu (iustitia distributiva) i zakonsku
pravdu (iustitia legislativa).
Svaki od ovih oblika pravde ima svoju specifinost.
Distributivna pravda izraava odnos drutva (zajednice) prema
pojedincu. Zakonodavna pravda

regulie odnos pojedinca prema

zajednici.

ini

Komutativnu

pravdu

odnos

izmeu

pojedinaca

(meusobno). Ovaj oblik pravde karakteristian je za robno drutvo. Tu

su pojedinci pravne linosti koje ispred sebe nose jednaka prava sa
kojima stupaju u meusobni pravni saobraaj.
Po miljenju nemakog pravnog filozofa A. Kaufmana (19232001) u Aristotelovoj tipologiji pravde iustitia legalis i iustitia
distributiva ine socijalnu pravednost (soziale Gerechtigkeit) a iustitia
distributiva i iustitia comutativa ine pavednost privatnog prava (private
Gerechtigkeit).
Aristotelovim i Platonovim uenjem antiki ovek situira
pravdu u sledeu trijadu: ustav i pravda, pravda i jednakost, pravda i
mir (Smailagi I, 1970: 30).

I dok Aristotel po miljenju Fasoa veoma dobro uoava prirodu

pravnog fenomena, naroito u Nikomahovoj etici, on ima u vidu da
zakon ima opti karakter i priznaje da nije mogue ispravno odrediti
16

prirodu optih pravila koja se odnose na pojedinane sluajeve (s. 57).

Zato je zakonska pravda nedovoljna (kurziv R. S.) i potreban joj je
korektiv, ne zbog toga to odeeni zakon moe biti lo, nego zbog
sutinske prirode bilo kog zakona, koji ne moe da predvidi sve
pojedinane sluajeve u kojima mora da se primeni (s. 57 i dalje).
To je problem koji se stalno pojavljuje zbog optosti i
apstraktnosti prava, odnosno problem tumaenja zakona, tj. njegove
primene na konkretan sluaj koji zakon nije mogao da predvidi. Za tu
apstrakciju Aristotel sugerie kao korektiv (epanrthoma) formulu
pravde koju on naziva epiikeia (bukvalno pogodnost, adaptacija) i
to odgovara onome to mi nazivamo pravinost. Ta forma pravde je
prema Aristotelu iznad one koja se sastoji od usklaenosti sa zakonima,
jer ona ispravlja zakon tamo gde je on izraen u optoj formi.8
U nastavku analize Aristotelove filozofije prava, sadrani su
odeljci: Zakoni i drava, Uloga zakona, Pravo i priroda.
Helenistiko doba.-

Rimski besednik i politiar Ciceron u svom bavljenju pravnim

vrednostima, posebno pravdom, podjednako zahvata i u Grke izvore i u
rimsku pravnu tradiciju. On batini jednako i Aristotela i Ulpijana. Kod
Aristotel prikazuje pojam epiikeia kroz zanimljivo poreenje koje je ga prikazuje
kao lezbijski lenjir, olovni lenjir koji se koristi u graevinarstvu na Lezbosu, koji se,
poto je savitljiv, prilagoava obliku kamena i ne ostaje krut, pa se prilagoava svim
neravninama povrine na kojoj se koristi.
8

17

Aristotela uzima da je pravda totalna vrlina kraljica svih vrlina, a

kod briljantnog pravnog pisca Ulpijana oslanja se na princip: honeste
vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. Pravda dolazi iz
ljudske prirode koju odreuje razum. Otuda je pirodni zakon sutinski
ljudski odreen. Pokoravajui se prirodnom zakonu ovek se pokorava
pravilu ponaanja koje je prirodno i boansko i razumsko. Samo
takav ovek je autonoman u pravom smislu te rei: on sam sebi donosi
zakone (Faso 2007: 85)!
Pravda u ranom hrianstvu nema znaenje vrline koje regulie odnose
meu ljudima. Ona ima znaenje religioznog savrenstva, ivota u
skladu sa boijom voljom. Nekoliko vekova docnije, tek od sv. Tome
Akvinskog dolazi do povratka aristotelovskom shvatanju pravde kao
virtus ad alterum vrlina u odnosu prema drugima.

Medium aevum istie novozavetni pojam pravde koji dobija primarno

teoloko (religijsko) i posredno - etiko odreenje. Dakle, pravda je kao
primarno boija pravda i kao ljudsko ispunjavanje boije volje (na
zemlji). ovek, kao razumno bie stvoreno po boijem liku (celsa
creatura in capacitate majestatis) predstavlja suptilni splet smrti i ivota,
zla i dobra, greha i istine, slabosti i veliine. On je podvojen na
telesno oblije koje zagovara zakon greha, i na duhovni vid koji upuuje
na: boiji zakon uma, dobra i pravde. Bez gubljenja biblijskog orijentira,
ali i drei se antikog naslea, srednjevekovna filozofija prava batini
trojni pojam pravde: boju pravdu, moralnu pravednost oveka i
opravdanje grenika.
Aurelije Augustin govori o tri konstitutivne odredbe Drave boije: o
venoj srei, venom miru i venoj pravdi. Vena pravda dolazi otuda to
18

Bog ima jedan zakon (u kome je on sam i kome je podlono sve to nije
on Boji zakon). Sadraj ovog zakona je propis Boijeg razuma (ili
Boije volje) koji nalae ouvanje prirodnog poretka i zabranjuje
njegovo naruavanje. Ovaj zakon je trajan, i taj zakon je uvek i u svakoj
prilici pravian, jer je i sam Bog svugde prisutan, pravedan i veno
nepromenljiv. Ova, nazovimo je, autentina ili izvorna pravda, izvorni
mir i sloga, nalazi se samo u Bojoj dravi. Pravda u teologizovanoj
Avgustinovoj filozofiji predstavlja boiji predikat, i ak se poistoveuje
sa samom Bojom biti.
Moderna

prosvetiteljstvo

ine

iskorak

iz

samookrivljujueg

maloletstva oveka. Filozofija Novog veka ini napor da pojam pravde

iz sfere transcedentnog premesti u horizont ljudskih odnosa. To je, bar
kada je pravda u pitanju, injeno na razliite i meusobno
suprotstavljajue naine. Fransis Bekon je emfatiki ukazivao da samo
pravda obavezuje da ovek oveku bude Bog a ne vuk (Iustitia debetur
quod homo homini sit Deus, non lupus) a nasuprot njemu Tomas Hobs,
koji upravo naglaava da je u zajednici ovek oveku vuk, pravdu je u
ravni ljudskih odnosa video na nain da autoritet, a ne istina, ine
zakon (auctoritas non veritas facit legem). Na taj nain, on je otvarao
put kako egzilu pojma pravde iz pravnog miljenja, tako i potonjem
suavanju polja pravnosti po cenu direktnog ugroavanja njegovog
vrednosnog osnova. an Boden afirmie podruje pravde u jednom
specifinom pravno politiko - filozofskom smislu naglaavajui da je
pravda oliena u ideji prava, a njen cilj je da snanije uputi na
neophodnost unutranje harmonije graanskih, individualnih interesa i
kolektivnog cilja politike zajednice. Pravda je, u stvari, ono to je
suprotno neredu, ona je simbol dobro ureenog poretka u kojem se
graani pokoravaju magistratima, a ovi su verni tumai volje vladara,
koji upravlja po boijem zakonu.
19

Istina je da u novovekovnoj eposi ima pokuaja reteologiziranja

pojma pravde (kembridska kola i njen ugledni predstavnik Kedvort),
ali to nije bitno uticalo na glavnu maticu modernog toka miljenja u
kojem se

dovrava, s jedne strane,

celina ocrtane jusnaturalistike

tradicije ideje pravde kao transcedentalnog, preteno metafizikog

fenomena, i s druge strana, raanje i etabliranje graanskog i pravno
modernog pristupa pravdi i pravnim vrednostima. Zato se kod nemakog
filozofa prava Samjuela Pufendorfa pravda snano vezuje uz pravo.
Kod Lajbnica boija i ljudska pravda, dodue, ine vene istine (veritates
aeterna) ali i temelj svetskog poretka, dok se kod Dona Loka pravda
svodi na temelj drutvenog poretka, u prvom redu kao priznatost
privatnog vlasnitva, osiguranog i nezavisnog od drave.
Prosvetiteljski imperativ Sapere aude odreuje definitivno
karakter drutva u graanskom stanju (status civilis), a samim tim i
formalni princip mogunosti pravnog stanja u odnosima meu ljudima.
Otuda je novovekovno i graansko razumevanje prava podstaklo
impresivan pluralistiki dsikurs o pravdi to dovodi do toga da su se,
sledei logiku nauke, iz okrilja racionalnog jusnaturalizma otrgli neki
pravci kao pozitivizam ili sociologizam i dali svoje originalne
interpretacije pravde.
Savremeno doba, tanije druga polovina XIX i ceo XX vek
zasejani su razliitim filozofskim i teorijskim orijentacijama prava
(egzistencijalistika folozofija prava, dekadentno idealistike teorije,
pravno kulturoloke ideje, neojusnaturalistike, teorije o krizi pravnog
pozitivizma, analitike teorije, iste teorije prava, teorija pravde kao
pravinosti itd.) i teorijama pravde. Sve ove teorije pravde, vie ili
manje, inspiriu zanimljive ideje i o pravnim vrednostima.
Neke od filozofija pravde i pored ugleda njihovih autora bile su
cinino doekane i naputane ubrzo poto su ugledale svetlo dana. Neke
20

su imale svoje dramatine, gotovo tragiarske obrte, a neke su esto

menjane pod naletima snane argumentacije kritike.
Tako je Kelzenova teorija pravde, za razliku od njegove znamenite
iste teorie prava (die reine Rechtslehre) ocenjivana kao "teorija bez
ikakvog sadraja", kao prazna igra praznih pojmova (H. paner). Kako
drugaije

razumeti

ovakvo

Kelzenovo

teorijsko-filozofsko

razmiljanje o pravdi: ''enja za pravdom je vena ovekova tenja za

sreom. Poto tu sreu ne moe da nae kao izolovana individua, on je
trai u drutvu. Pravda je drutvena srea, srea koju garantuje drutveni
poredak. (...) Tvrdnjom da je pravda drutvena srea, na pitanje ta je
pravda jo nije odgovoreno, ve je ono samo pomereno. Jer sada se
potavlja pitanje: ta je srea (H. Kelzen: ta je pravda).
Duboko traginu ili ak tragiarsku poentu u shvatanju pravde
nosi u sebi filozofija prava Gustava Radbruha. Taj obrat u reinterpretaciji
sopstvenog stanovita o pravu i pravdi uslovljen je tektonskim
poremeajima u politikim zbivanjima drave u kojoj Radbruh ivi i dri
pravnu katedru. Radbruh najpre stoji na stanovitu da se i najpodliji
zakon /das niedertrchtigste Gesetz/ mora potovati dok je na snazi.
Nakon uasa i patnji koji faistiki reim ini u Nemakoj i Evropi, i
Radbruhu lino, a posle sloma nacizma on je temeljno revidirao svoje
pravno stanovite tzv. petominutnom filozofijom prava. Tu Radbruh
kae: Pravo je volja za pravdom. Pravda, meutim, znai: suditi ne
vodei rauna o linosti, meriti sve istim merilom. (...) Ali, kad zakoni
svesno opovrgavaju volju za pravdom (...) onda ti zakoni nemaju
vaenje, onda im narod ne duguje poslunost, onda i pravnici moraju
nai hrabrosti da im poreknu karakter prava (G. Radbruh: Filozofija
prava). Na taj nain je Radbruh novom filozofskom konstrukcijom o
zakonskom nepravu i nadzakonskom pravu napravio sutinski otklon
od svoje ranije filozofije o stvarnosti i vrednosti kako inae i glasi prva
glava njegove Filozofije prava.
21

Teorija pravde amerikog filozofa i etiara Dona Rolsa doivela

je izuzetnu popularnost, ali i brojne kritike (H. Harta, J. Habermasa i
drugih; zanimljivo je da se K. mit nije ni osvrnuo na Rolsovu teoriju
pravde kao pravinosti!). Dva osnovna smera njegovih razmiljanja se
meusobno prepliu i dopunjuju: politiki liberalizam (political
lirberalism) i pravda kao pravinost (justice as fairness). U prvom
sluaju, liberalno uenje o socijalnoj pravdi ima za cilj da ideal slobode
pomiri sa idealom jednakosti. To znai da svakom pojedincu ili
graaninu pripada odreen skup dobara samim tim to je lan jedne
(politike) zajednice. Poto se poeljni nivo jednakosti ne moe odrediti
u bilo kom meritornom organu, preputeno je demokratskim
ustanovama da odrede nivo socijalnih davanja u skladu sa sukobljenim
zahtevima privredne efikasnosti i socijalne pravde. U drugom sluaju,
Rolsova razmiljanja o pravdi kao pravinosti obuhvataju dva osnovna
naela. Prvo naelo odreuje da svako ima jednako pravo na najiri
potpuni sistem jednakih osnovnih sloboda koji je saglasan sa slinim
sistemom slobode za sve. Drugo naelo zahteva da se socijalne i
ekonomske nejednakosti urede u svrhu najvee mogue dobrobiti
najslabije stojeih, i da se odnose na slube i poloaje dostupne svima
pod uslovima pravine jednakosti mogunosti. Logino pitanje otuda
glasi: u emu se tano sastoji problem pravde? Smisao pravde se sastoji
u tome da se plodovi saradnje tako raspodele izmeu lanova drutva da
niko ne bi imao osnovan razlog da se poali kako je prema njemu
postupano nepravino. Otuda, po reima A. N. Vajtheda, Rols u svojoj
Teoriji pravde nastoji da pokae da svaka osoba poseduje nepovredivost
zasnovanu na pravdi, koju ak ni opti (tehniki, tehnoloki) napredak
drutva kao celine ne moe da naruiti ili ugrozi. U pravednom drutvu
prava zatiena pravdom ne podlou politikoj trgovini niti nekoj
skrivenoj politikoj matematici drutvenih interesa. Poznato je da je Rols
svoja stanovita o pravdi kao pravinosti menjao pod naletima snane
22

kritike i ubedljive argumentacije. Ostaje pitanje koliko bi svoja gledita o

pravdi kao pravinosti iz opcije politikog liberalizma Rols revidirao pod
naletima sadanje globalne ekonomske krize i (gotovo izvesnog)
politikog kraja drave blagostanja?
U korpusu savremenih opcija pravnih vrednosti je i filozofija
distributivne pravde R. Nozika koja ima jak juristiki naglasak jer
nastaje na argumentovanoj teoriji ovlaenja. Kada bi svet, kae Nozik, u
celini bio pravedan on bi u celini morao da obuhvati pravednost
posedovanja. Potpuno naelo distributivne pravde jednostavno kae da
je raspodela pravedna ako svi imaju pravo na posedovanja kojima
raspolau u uslovima distribucije (R. Nozik: Distributivna pravda). Itd.
Studija Janka Kubinjeca sutinski pripada main stream-u
savremenih filozofija pravnih vrednosti. To je aksiologija prava
konsekventno pravno filozofski promiljana, metodoloki provedena i
sistematino izloena. Tu su vrednosni pojmovi pravde, pravednosti i
pravinosti povezani i bliski ali meusobno

razgranieni i jasno

odreeni.

23

II.

Guido Fass: In Memoriam

1. CARLA FARALLI,
Article first published online: 2 AUG 2007
DOI: 10.1111/j.1467-9337.1996.tb00247.x
Issue
Ratio Juris
Ratio Juris

Volume 9, Issue 3, pages 304319, September 1996

Additional Information(Show All)
24

How to CiteAuthor InformationPublication History

How to Cite
FARALLI, C. (1996), Guido Fass: In Memoriam. Ratio Juris,
9: 304319. doi: 10.1111/j.1467-9337.1996.tb00247.x
Author Information
1.University of Bologna Faculty of Law Via Zamboni 22 1
40126 Bologna Italy
Faralli Carla
Professore ordinario
Dipartimento di Scienze Giuridiche Antonio Cicu c/o Facolt
di Giurisprudenza (Sede di Servizio)
Bologna
carla.faralli@unibo.it
Area disciplinare
Profilo scientifico
Carla Faralli ordinario di Filosofia del Diritto allUniversit di
Bologna, Facolt di Giurisprudenza; membro del Consiglio di
Amministrazione e della Giunta di Ateneo; vice Direttore
(Direttore dal 2000 al 2006) del CIRSFID (Centro
Interdipartimentale di Ricerca in Storia del Diritto, Filosofia e
Sociologia del Diritto e Informatica Giuridica dellUniversit
degli Studi di Bologna); coordinatore del Dottorato di Ricerca
in Diritto e Nuove tecnologie e Responsabile dellindirizzo di
Bioetica afferente al medesimo Dottorato; membro del
Direttivo della Scuola di Dottorato in Scienze Giuridiche;
editor e/o coeditor di varie riviste: Ratio Juris, Sociologia
del diritto, Droit et Socit.
Dopo i primi studi sul pensiero filosofico giuridico nel XVI e
XVII secolo, la Prof. Faralli ha focalizzato la sua ricerca sulla
Filosofia del diritto nel XIX e XX secolo, studiando il
positivismo ed il realismo nei paesi scandinavi, in America ed
in Italia (vedi i volumi Diritto e magia. Il realismo di
Hgerstrm e il positivismo filosofico, Bologna 1987; J.
Dewey: una filosofia del diritto per la democrazia, Bologna
1988; Diritto e scienze sociali. Aspetti della cultura giuridica
italiana nellet del positivismo, Bologna 1993) e sulla
25

Filosofia del diritto contemporanea (vedi La Filosofia

del diritto contemporanea. I temi e le sfide. Roma-Bari,
2002, II edizione aggiornata, 2005, tradotta in
portoghese e in spagnolo).
Ha condotto ricerche sullanalisi teorica di concetti
fondamentali del pensiero giuridico come Stato, certezza
del diritto e fonti del diritto e su temi di carattere socioantropologico e bioetico.
A questi temi ha dedicato numerosi articoli, pubblicati in
riviste sia italiane sia straniere, a testimonianza della
rilevanza anche internazionale di tali studi.
Ha partecipato quale relatrice a convegni nazionali ed
internazionali; ha coordinato ricerche di interesse
nazionale.
Publication History
1. Issue published online: 2 AUG 2007
2. Article first published online: 2 AUG 2007
Share|
Copyright 19992011 John Wiley & Sons, Inc. All
Rights Reserved.
-------------------------Pravni fakultet Univerziteta Mediteran"/ Ponedjeljak,
24. decembar 2007. g. Amfiteatar I, 12. 00 asova odrae se promocija knjige "Istorija filozofije prava"
autora Gvida Fasa. O knjizi e govoriti: Prof. dr Savo
Markovi / Izdava: CID i Univerzitet Mediteran"
Podgorica / Olakanje za studente pri izuavaju
filozofiju prava / Knjiga Gvida Fasa pravo je tivo koje
e omoguiti da se spoznaju kretanja filozofsko-pravne
misli i razmotre osnovni problemi filozofije prava
26

Knjiga Istorija filozofije prava Gvida Fasa predstavlja

njegova tri objedinjena toma I tom: Antiko doba i
srednji vijek (1966); II tom: Moderno doba (1968) i III
tom: Devetnaesti i dvadeseti vijek (1970).Fasovo djelo
je, po mnogima, moda i najkompletnija istorija
filozofije prava ikada napisana, koja sublimira
kompletnu istoriju filozofije prava od antike Grke pa
sve do pravne filozofije naih dana. Autor predoava
osnovne probleme filozofije prava, poev od njihovog
raanja u svijesti ovjeanstva, pa kroz njihov dalji
razvoj u kasnijim etapama drutvenog ivota.U njemu je
prisutna jasnost, preciznost, sistematinost, prikazujui
kontinuitet razvoja filozofskopravne misli, tako da o
raznovrsnim autorima Faso govori pod isto hronoloki
ureenim naslovima. Tako, kada u II tomu (,,Moderno
doba") govori o filozofskopravnoj misli renesanse (II
poglavlje) Faso, npr., govori i o Makijaveliju i o
Kampaneli, iako su njihova gledita suprotna. Koliko je
Faso bio u pravu kada se usprotivio klasifikaciji perioda
istorije prema odreenim etiketama, ilustruje nam i
podatak da su, npr., u DVIII veku stvarali i an ak
Ruso, prorok nadolazee revolucije (u Emilu Ruso kae:
,,Vi se oslanjate na sadanji drutveni poredak, ne
uzimajui u obzir da je ovaj poredak izloen
neizbjenim revolucijama.") koja je, po rijeima
Manona, ,,pratila ritam Rusoove misli" i Edmund Berk,
otac konzervativizma i najei kritiar Francuske
revolucije, koji za revoluciju kae: ,,Izvesti revoluciju
znai razoriti prethodno ureenje zemlje, i obini razlozi
ne mogu opravdati jedan tako nasilan postupak ...
Najplia pamet, najnevjetija ruka vie je nego dorasla
takvom poslu. Gnjev i zaslijepljenost srue u pola sata
vie nego to razboritost, promiljenost i predvianje
mogu podii za sto godina". Dakle, Fasova bojazan za
izlaganje prema periodima ije autore navodno
27

karakteriu identini pogledi bila je opravdana.U I dijelu

(,,Antiko doba i srednji vijek) Faso govori, izmeu
ostalog, i o presokratovskoj pravnofilozofskoj misli;
Sokratu i sofistima; Platonu i Aristotelu; rimskoj
filozofiji (prije svih Ciceronu) i pravnoj nauci; Jevrejima
i ranom hrianstvu; sv. Avgustinu i Tomi Akvinskom,
kao i politikim misliocima i pravnicima DIII i DIV
vijeka (Dante, Bekon, Marsilije iz Padove i dr.)U II
dijelu (,,Moderno doba") Faso hronoloki polazi od krize
srednjovjekovnog svijeta; humanizma i renesanse (Mor,
Makijaveli Kampanela i dr.); protestantske reformacije
(Luter, Cvingli, Kalvin); zatim iznosi filozofskopravnu
misao monarhomaha; Altuzijusa i Grocijusa; modernu
teoriju prirodnog prava (teorija racionalnog prirodnog
prava i drutvenog ugovora Hobs, Spinoza, Lok,
Ruso); filozofskoprane poglede kotskih moralnih
filozofa Dejvida Huma i Adama Smita, kao i
konzervativaca Berka i Blekstona, dok II dio zavrava
iscrpnim prikazom Kantove filozofije prava.U III dijelu
(,,Devetnaesti i dvadeseti vijek"), koji je i najdui, Faso
govori o teorijama kodifikacije; engleskim utilitaristima
(Bentam, Ostin, Mil); Istorijskoj koli prava; Fihteu,
elingu i Hegelu; italijanskoj pravnoj filozofiji iz doba
preporoda; socijalistikim doktrinama (Fojerbah, Marks)
i socijalistikim pravnim teorijama (Lasal i dr.);
iracionalistima (openhauer, Kjerkegor Nie i dr.)
pozitivizmu (Kont i Sen-Simon) i formalistikom
pravnom pozitivizmu (pravni pozitivizam, pravni
formalizam,
jurisprudencija
pojmova);
antiformalistikim pravnim teorijama (Jering, Girke,
Digi i dr.); sjevernoamerikim doktrinama (Djui, Holms,
Paund); pravnim teorijama u totalitarnim reimima, i, na
kraju, pravnoj filozofiji naih dana (od kraja Drugog
svjetskog rata pa do kraja dvadesetog vijeka).Na kraju
daje iscrpnu bibliografiju prikaz istorije filozofije
28

prava uopte i popis najznaajnijih knjiga koje govore o

filozofiji prava antikog doba i srednjeg vijeka,
modernog doba i devetnaestog i dvadesetog vijeka;
glavna djela svih filozofa o kojima Faso govori, kao i
kritike studije o njima.

29

30

Page 1 Page 1
GUIDO FASSO (1915-1974) GUIDO FASO (1915-1974)
Guido Fasso ha muerto. Guido Fasso has died. El pasado 30 de octubre
dej de existir el hasta, On October 30 ceased to exist,
entonces titular de Filosofa del Derecho en la Facultad de Derecho y
encar- then head of the Philosophy of Law at the Faculty of Law and
facegado de Historia de las doctrinas polticas en la de Filosofa y Letras de
la Gado History of political doctrines of Philosophy and Letters
Universidad de Bolonia. University of Bologna.
Nacido en Bolonia el 18 de octubre de 1915, Guido Fasso se licenci priBorn in Bologna on October 18, 1915, Guido Fasso graduated first
mero en Derecho y ms tarde en Filosofa. number of Law and later in
philosophy. En 1939obtuvo una ctedra de In a chair 1939obtuvo
instituto desarrollando su labor en Forli y posteriormente en Bolonia.
Institute to develop its work and then in Bologna Forli. Accedi Agreed
a la enseanza universitaria en 1949, ao en que consigui la libera
docenza, to university education in 1949, the year he won the free
docenza,
y en el quefue encargado de la ctedra de Filosofa del Derecho de la
Uni- and was once so charged with the chair of Philosophy of Law at the
Universidad de Parma. University of Parma. En dicha Universidad fue
profesor ordinario de ladis- In the university was professor of ladisciplina a partir de 1954.En 1963 fue llamado en calidad de profesor ex1954.En discipline from 1963 was called as an ex-teacher
traordinario a regentar la ctedra de Filosofa del Derecho por la
Universidad traordinary it to run the chair of Philosophy of Law,
University
boloesa, de la que fue profesor ordinario desde 1966 (1). Bolognese,
which was full professor since 1966 (1).
De ingenio gil y sagaz, poco proclive a deslumhrarse por las ltimas coQuick and clever wit, unlikely to be dazzled by the latest corrientes de la moda y, por ello, crtico y polmico, consagr su vida a la
currents of fashion and, therefore, critical and controversial, he devoted
his life to
filosofa jurdica con el fervor y pasin de quien cree sinceramente en los
legal philosophy with the fervor and passion of one who sincerely
believes in the
argumentos que defiende. arguments defending.
No es posible reconstruir en unas lneas el pensamiento de Fasso, y
mucho It is not possible to reconstruct in some lines of thinking Faso,
and much
31

menos avanzar un justiprecio de su obra. less advance a fair price for

their work. Hacerlo requerira un amplio y Doing so would require
extensive and
detallado estudio de sus numerosos trabajos y un anlisis pormenorizado
de detailed study of his numerous works and a detailed analysis
las ideas queen ellos se contienen. queen ideas they contain. Este estudio
merece ser realizado, y deber This study deserves to be made, and shall
realizarse en el futuro. undertaken in the future. Pero es preciso ya en
este nmero de nuestra But it is necessary and in this issue of
REVIS- RevisTA TA
DE OF
ESTUDIOS STUDIES
POLTICOS aunar al dolor que nos produce su prdida elrePOLITICAL combine the pain that makes us elre-loss
cuerdo sumario de alguno de los aspectos de su itinerario intelectual.
sane summary of some aspects of their intellectual journey.
En la actividad de Guido Fasso dentro del mbito de la Filosofa del DeIn Guido Fasso activity within the scope of the Philosophy Derecho, que comprende ms de treinta aos de intensa labor, pueden
adver- Rech, comprising more than thirty years of hard work, can
adverse
tirse tres etapas, atendiendo al conocido esquema goethiano que
distingue en Tirse three stages, following the familiar pattern that
distinguishes Goethe
toda biografa intelectual tres momentos ideales. all three moments ideal
intellectual biography. Corresponde el primero a Corresponds to the first
(1) LOSdatos biogrficos del profesor GUIDO FASSO me han sido
amablemente faci- (1) Biographical data do GUIDO FASO teacher I
have been kindly facililitados por mi buen amigo el profesor ENRICO PATTARO, principal
colaborador de FASSO litados by my good friend Professor ENRICO
PATTARO, the main contributor FASO
en las tareas de la Ctedra de Filosofa del Derecho de la Universidad de
Bolonia du- in the work of the Chair of Philosophy of Law, University of
Bologna du
rante los ltimos aos. during recent years.
217 217
Page 2 Page 2
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
Uos Lehrjahre, aos de aprendizaje que evocan el aflorar de un
pensamiento Uos Lehrjahre, years of learning that emerge evoke a
thought
32

-a travs de los trabajos en que se exponen los primeros frutos de una

inves- -Through work which presents the first results of an investigatigacin. investigations. El segundo a los Wanderjahre, aos de
peregrinacin consagrados a The second to Wanderjahre, years of
pilgrimage dedicated to
enriquecer y perfilar la actitud personal en abierta polmica con los
autores enrich and refine one's attitude in open dispute with authors
y temas que se consideran ms valiosos. and issues that are considered
more valuable. Comprende el tercero los Meisterjahre, The third
comprises the Meisterjahre,
aos de magisterio que incluyen el perodo de consolidacin de la
postura y years of teaching including the period of consolidation of the
position and
la. the. obra personal, y de la consiguiente transmisin a los otros de las
expe- personal work, and subsequent transmission to others of the
experience
riencias ms depuradas de una labor cientfica. more refined experiences
of scientific work.
Los aos de formacin del pensamiento de Fassb transcurren, bajo el
ma- The formative years of thinking about Fassb pass under the magisterio de Felice Battaglia, en un fructfero dilogo con la obra de
Giambat- gisterio de Felice Battaglia, in a fruitful dialogue with the work
of Giambattistatista Vico a quien dedica sus primeros trabajos. Vico contractor to whom
he dedicated his early work. As, publica primero dos es- Thus, first
published two istudios : II Vico nel pensiero del suo primo traduttore francese (2) y
Genesi studies: II Vico nel suo pensiero's cousin traduttore francese (2)
and Genesi
storica e genesi lgica della filosofa della .Setenta Nuova (3),-que, en
cier- logic genesi della storica e della philosophy ". Seventy Nuova" (3),which, in certain
to modo, anticipan el contenido de su libro .quattro- auttori to so,
anticipate the content of his book I ". quattro-auttori"
::
del Vico (4) of Vico (4)
de 1949. 1949. Estos trabajos le granjean ya la estima de los ms altos
exponen- This work won him the esteem and the highest exponential
tes de la cultura italiana, hasta el punto de que Benedetto Croce le dedica
tatives of the Italian culture to the point that devotes Benedetto Croce
un amplio comentario en el que se refiere al ottimo lavoro ya la
diligen- extensive commentary in regards to "ottimo lavoro 'and'
diligence
tissima ed acuta interpretazione del pensamiento viquiano llevada a
.cabo tissimo acuta ed interpretazione "Vico thought carried. out
33

por Fass (5). by Fassa (5).

..
En este mismo perodo se interesa tambin por el pensamiento de -Hugo
In this same period is also interested in the thought-Hugo
Grocio a quien presenta como un reivindicador de la unidad entre el
Dere- Grotius who appears as a vindicator of the unity of the Law of
cho natural y el Derecho histrico, huyendo de la interpretacin
tradicional natural rubber and historical law, avoiding the traditional
interpretation
Identificadora de su pensamiento con el racionalismo abstracto (6).
Thought to identifying its abstract rationalism (6).
Los nombres de. Names. Vico y Grocio aparecern aos ms tarde
unidos dando Vico and Grotius years later appear together giving
(2) G. (2) G. FASS: II Vico nel pensiero del suo primo traduttore
francese, en Me- FASS: "II Vico nel suo pensiero the traduttore
francese cousin" in Memorie della Accademia dee ScienZe dell'Instituto de Bologna.
Accademia della Scienze Morie dell'Instituto EUA Bologna. Classe di
Science Mo- Mo-Classe di Science
TaJ, vol. Taji, vol. 7. 7.
00
, 1944-45, pgs. , 1944-45, pp. 47 Ysigs. 47 Ysigs.
(3) G. (3) G. FASS: Genesi storica e genesi lgica della filosofa della
"Scienza Nuva". FASS, "Genesi storica della philosophy and logic
genesi della" Scienza Nuova. "
en Rivista intemaZionale di Filosofa del Diritto, 1948, pgs.
intemaZionale in Rivista di Diritto Philosophy, 1948, pp. 319 y sigs. 319
et seq.
''
(4) G. (4) G. FASS: I "quattro auttori" del Vico. FASS: I "quattro
auttori" of Vico. Saggio sulla genesi della "Scienza Saggio sulla Genesi
della "Scienza
Nuova", Giuffre, Milano,. 1949. Nuova ", Giuffre, Milano. 1949.
..

..
(5) B. (5) B. CROCE: Indagini su Hegel e schiarimenti filosofa, Laterza,
Bar, 1952, CROCE: Hegel and schiarimenti Indagini its philosophy,
Laterza, Bari, 1952,
pginas 187 y sigs. pages 187 et seq.

(6) G. (6) G. FASS: Ragione e storia nella dottrina di Grozio, en

Rendiconti delle FASS: "Ragione e nella storia di Grozier Dottrina" in
Rendiconti delle
34

Sessioni de''Accademia dee ScinZe de'lstituto di Bologna. EUAs

de''Accademia Sessioni de'lstituto Scienze di Bologna. Classe di
ScenZe Morali, Classe di Scienze Morali,
volumen 3. Volume 3.
00
, 1949-50, pgs. , 1949-50, pp. 115 y sigs."; Ugo'Grozio tra Medioevo
ed eta moderna), 115 et seq. ";" Medioevo ed eta Ugo'Grozio modern
work ")
-en Rivista di Filosofa, 1950, pgs. , In Rivista di Philosophy, 1950, pp.
174 y sigs.; Sull'interpretazione di alcuni passi 174 et seq.;
"Sull'interpretazione di alcuni passi
grazioni, en Rivista Internazionale di Filosofa del Diritto, 1951, pgs.753 y sigs.-' grazioni "in Rivista Internazionale di Diritto Philosophy,
1951, p. 753 ff .- .- '
218 218
Page 3 Page 3
GUIDO FAS.SO (1915-1974) FAS.SO GUIDO (1915-1974)

ttulo a un penetrante libro que mostrar la fidelidad e inters de Fass

hacia an insightful book title showing loyalty and interest of FASS
quienes, sin duda, ocupan un lugar preferente entre sus autores (7);
who will undoubtedly occupy a privileged place within its 'authors' (7);
El peregrinaje intelectual de Fass cristaliza en la segunda etapa de su
The intellectual journey Fassa crystallizes in the second stage of
pensamiento en una obra que supone la conclusin a que le conducen los
thought in a work that represents the conclusion that lead the
studios historiogrficos desarrollados en la etapa anterior.
"Historiographical studios developed in the previous stage. De este
modo. La In this way. The
storia come esperienza giuridica representa su profesin de fe en la
radical storia come esperienza giuridica represents their profession of
faith in the radical
^historicidad del Derecho. ^ Historicity of law. A juicio de Fass, la
experiencia jurdica no es otra According to Fass, legal experience is
nothing
cosa que la historia,, en cuanto que en ella se encierra toda la praxis
humana. thing that history, insofar as it is contained all human praxis.
'El Derecho ..aparece as, como una forma natural y necesaria de
la.historia; 'The Right .. looks like, as a natural and necessary la.historia;
de una historia que Fass conceba siguiendo a Vico como diritto
natural a story Fassa following Vico conceived as "natural diritto
delle genti, y que comporta la identificacin de la experiencia
jurdica'con delle Genti ", which involves the identification of
experience jurdica'con
35

la totalidad de la vida y la cultura humanas (8). the entire human life and
culture (8). De otra parte, esta obra su- Furthermore, this work supuso una valoracin de conjunto del institucionalismo desde la ptica de
la made an overall assessment of institutionalism from the perspective of
filosofa de la experiencia. philosophy of experience. Entiende Fass que
el mrito principal de la teora Fassa understood that the chief merit of
the theory
de la institucin resida en haber, puesto,de relieve la insuficiencia del
norma- the institution have lived in since, highlighted the inadequacy
of standardtiyismo. tiyismo. Sin embargo, a su entender, la teora institucional al
insistir unate- However, in his view, institutional theory by insisting
unateralmenteyen la dimensin sociolgica del Derecho haba olvidado su
compo- ralmenteyen the sociological dimension of the law had forgotten
his componente histrica.. historical component .. Por ello, llegando a las ltimas
consecuencias de su argu- Thus, reaching the final consequences of its
argument
mentacin, entiende Fass, que el concepto de institucin debe
extenderse mentation, Fassa understand that the concept of institution
should be extended
a todas las formas sociales histricas (9). all historical social forms (9).
Tambin en el ao 1953 publica la monografa Legge naturalstica e
legge Also in 1953 he published the monograph naturalistic and Legge
Legge
pratica, que aborda una cuestin de inters fundamental para, la ciencia
jur- pratica, which addresses an issue of critical concern, legal science
dica moderna. indicates modern. Sealaba Fass en este trabajo que pese
a la claridad inicial Fassa in this study indicated that despite the initial
clarity
de la distincin entre las leyes naturales (proposiciones' sobre el curso
efectivo the distinction between natural laws (propositions' on the actual
course
de los acontecimientos) y las leyes jurdicas (prescripciones para el
compor- the events) and legal laws (requirements for the behavior
tamiento de los hombres) existen aspectos que la hacen problemtica.
treatment of men) are aspects that make it problematic. Pese a Despite
(7)' G. (7) 'G. FASS: Vico e GroZio, Guida, Napoli,- 1971. FASS: Vico
and Grozier, Guida, Napoli - 1971. Debe tambin researse su Should
also review their
cuidada traduccin e introduccin al. careful translation and introduction
al. volumen de H. volume of H. GROCIO: Prolegoment.al Grotius:
Prolegoment.al
diritto diritto
36

dea guerra e della pace, Zanichelli, Bologna, 1949. dea war and della
pace, Zanichelli, Bologna, 1949.
. . -. -. .' . '
''
:''
(8) G. (8) G. FASS: La storia come esperien&t gturidica, Giuffr,
Milano, 1953. FASS: La storia come Esperia & t gturidica, Giuffr,
Milano, 1953. Sobre About
esta obra cfr. this work cf. N. N. MATTEUCCI : Diritto ed esperienza,
en Rivista Internationale MATTEUCCI "Diritto ed esperienza ', in
Rivista Internationale
di di
Filosofa del Etiriito, 1953, pgs. Etiriito Philosophy, 1953, pp. 538 y
sigs.; AE PREZ Luo: lusnaturalismo y fosi- 538 ff.; AE PEREZ
Luno: lusnaturalismo and FOSItivismo jurdico en la Italia moderna, Legal ism in modern Italy,
Publicaciones del Real Colegio de. Publications of the Royal College.
Espaa eii Spain eii
Bolonia, 1971, pgs. Bologna, 1971, pp. 125 y sigs. 125 et seq.
..
..

................
(9) G. (9) G. Fss: La storia come esperiena giuridica, cit., pgs.
Fassa: La storia come to giuridica Esperia ", cit., Pp. 23 y sigs. 23 ff.
Cfr., sobre See above
el particular, A. thereon, A. AGNELI.I: L'istituzionalismo italiano dal
1945 ai giorni hostri, en el AGNELI.I: "L'Italian istituzionalismo dal
1945 ai giorni hostri" in the
volumen Annuario bibliogrficodi filosofa del diritto, Bibliografa
1965 . Annuario volume bibliogrficodi diritto philosophy, Bibliography
1965. - Rasegne nter' - Inter Rasegne '
nagionali, Giuffr, Milano, 1967, pgs. nagionali, Giuffr, Milano, 1967,
pp. 275 y sigs. 275 ff.
219 219
Page 4 Page 4
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUNO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
que las leyes naturales entraan un sentido descriptivo que se traduce en
pro^ that natural laws imply a descriptive sense resulting in pro ^
posiciones de ser y las jurdicas encierran un sentido prescriptivo en
trmi' positions "to be" legal and contain a prescriptive sense in terms'
nos de deber ser, Fasso opina que tambin las normas jurdicas pueden
of us "must be" Fasso believes that legal regulations can also
tt
37

en ocasiones, poseer idntico significado que las de la naturaleza.

sometimes have the same meaning as those of nature. As ocurre This is
true
cuando el legislador promulga una norma jurdica por entender que la
misma when the legislature enacts a rule of law to understand that it
es necesaria para la subsistencia de la sociedad, lo que, segn Fasso,
supone is necessary for the survival of the society, which, according to
Faso, is
que el legislador presupone una ley de la naturaleza que enuncia un nexo
de presupposes that the legislature a law of nature that states a link
causalidad entre las conductas prescritas y la subsistencia del Estado
(10). causality between the prescribed conduct and livelihood of the state
(10).
Por estos mismos aos publica Fasso una obra clave para la cabal inte]:For the same year it publishes a key work Fasso for the full inte]: gencia de su pensamiento. gency of his thought. Se trata del libro
Cristianesimo e societa en el This is the book Cristianesimo e Societa in
que recoge sus investigaciones sobre el problema de las relaciones entre
la which includes its research on the problem of relations between
religiosidad y la vida social. religious and social life. La obra suscit un
vivo debate que rebas los The work sparked a lively debate that
exceeded
linderos de la Filosofa del Derecho en los que, segn propia confesin,
Fasso- boundaries of the philosophy of law where, as he himself
confessed, Fassohaba querido mantenerse (n). had wanted to stay (n). La tesis sustentada
por el profesor de Bolonia The thesis supported by Professor Bologna
era la de que el cristianismo, como cualquier religin autntica, se centr
was that Christianity, like any true religion, focused
en sus orgenes en Dios, desinteresndose de las cosas del mundo. its
origins in God, unconcerned with worldly things. Pero que But
al difundirse y pervivir en el mundo, tuvo que hacerse sociedad e histeria
to spread and survive in the world, had to make society and hysteria
y se vio precisado a revestirse, pese a desnaturalizarse, de las formas de
la and was forced to be coated, although denatured, forms of
sociedad histrica, esto es, de la institucionalizacin y de la juridicidad.
historical society, namely the institutionalization and legality. Par- Partiendo de ests premisas llegaba a la dramtica alternativa de que: o se
store these premises came to a dramatic alternative that: either
viva en el mundo, para el mundo y con los medios del mundo y en este
lived in the world for the world and media around the world and in this
caso se operar de acuerdo con el ideal terreno que cada cual se haya
forja- If you operate under the ideal spot that everyone has been forged,
do para la mejor convivencia social: o bien, quien deseare definirse
cristiano, do to better social life: or, who wish to define Christian
38

(10) G. (10) G. FASSO : Legge naturalstica e leggc pratica, en Studi

parmensi, 1953, FASO: "Legge leggc naturalistic e pratica" in Studi
parmensi, 1953
pginas 277 y sigs. pages 277 et seq. Sobre este trabajo vid. Work on this
vid. G. G. QUADRI: A proposito di "legge natura- QUADRI: "By the
way di" legge natural
lstica" e "legge pratica", en Rivista Intemaionale di Filosofa del
Diritto, 1955, pg listic "e" legge pratica "in Rivista di Intema ional
Philosophy" Diritto, 1955, p.
s 665 y sigs. s 665 et seq.
(11) G. (11) G. FASSO, en el prefacio a la segunda edicin de su
Cristianesimo e societa, FASO, in the preface to the second edition of his
Cristianesimo e Societa,
escribe: lo avevo inteso perci di compiere, conformemente a quella
che e la mia writes: "I perceive intestinal Aveva di compiere, under
quella che e la mia
mansione ufficiale, una semplice ricerca di filosofa del diritto. mansione
ufficiale, a semplice ricerca di diritto philosophy. Accade invece che i
Invece che i Accad
cultori di questa materia non vi prestarono maggore attenzione di quella
imposta dai cultori non vi di questa area prestarono maggiore di quella
fascia ATTENTION dai
loro doveri professionali; mentre vi si interessarono in numero non
previsto altr doveri parrot professionali; Mentre vi if non interessarono
number provided in altri
lettori, attratti dagli aspetti religiosi deU'argomento: col risultato che io,
non militando lettori, Dagli attratti Aspetti religiosi deU'argomento: col
risultato che io, non militating
n in campo clericale n in campo anticlericale, ed essendomi limitato ad
esporre le con- n n in clerical field in clerical field, ed essendomi
esporre limitata ad will conclusioni che un esame spassionato della storia del pensiero cristiano mi
aveva suggerito, clusioni spassionato esame che della storia one of my
AVEVA suggerito Christian pensiero,
raccolsi aspre rampogne da entrambe le parti. Cristianesimo e societa,
2. Aspre raccolsi le parti rampogne gives them both. "Cristianesimo e
Societa, 2.
a to
edicin, edition
Giuffre, Milano, 1969, pg. Giuffre, Milano, 1969, pg. III. III. (La
primera edicin apareci en 1956.) No debe ser (The first edition
appeared in 1956.) Do not
causa de extraeza el eco despertado por la obra de FASSO si se tiene
presente que en surprise because of the echo awakened by the work of
FASO if we consider that
39

ella se impugnaba la legitimidad y autenticidad de una dimensin

sociopoltica del She challenged the legitimacy and authenticity of a
socio-political dimension
mensaje cristiano (al tiempo que se revalorizaba su estricta dimensin
religiosa) en un Christian message (while revalued its strict religious
dimension) in a
medio histrico en el que las premisas contrapuestas eran defendidas, e
incluso ser' historical milieu in which the premises were defended
opposing, or even be '
van de justificacin, al partido poltico mayoritario. Viana justification,
the majority political party.
220 220
Page 5 Page 5
GUIDO FASSC (1915-1974) Fassco GUIDO (1915-1974)
sin contradiccin e hipocresa, deba esperar que la transformacin de la
so- without contradiction and hypocrisy, to expect that the
transformation of social
ciedad fuera el resultado de aquella transformacin del alma que se opera
society was the result of that transformation of the soul that operates
con la venida del Reino de Dios (12). with the coming of the Kingdom of
God (12).
Fass escribi esta obra desde la mxima tensin de su espritu, pero sin
Fassa wrote this book from the maximum tension of his mind, but
rebasar nunca los trminos de una disertacin acadmica; es decir, no
dicta- never exceed the terms of an academic dissertation that is, not
dictate,
da por la ocurrencia o el apasionamiento, sino apoyada en datos firmes y
en given by the occurrence or passion, but supported by hard data and
una rigurosa erudicin. rigorous scholarship. No es-de extraar, por todo
ello, que fuera siempre "Not surprisingly, for all that, it was always
uno de sus trabajos ms queridos. one of his most beloved.
En 1959 publica Guido Fasso una antologa crtica de escritos polticos
de Guido Fasso In 1959 he published a critical anthology of political
writings
la Grecia clsica con el ttulo de La democrazia in Grecia (13). classical
Greece with the title The Democrazia in Greece (13). Como dato As data
anecdtico merece recordarse que esta obra fue traducida al griego
moderno anecdote worth remembering that this work was translated into
modern Greek
y difundida clandestinamente por algunos jvenes griegos, como
testimonio and distributed clandestinely by young Greek, as witness
de la vitalidad de la idea democrtica, durante el rgimen dictatorial que
the vitality of the democratic idea, during the dictatorial regime
entonces afliga a su pas. then afflicting the country.
40

La madurez intelectual de Guido Fass se ha reflejado en una serie de

Guido The Fassa intellectual maturity is reflected in a series of
trabajos en los que aparecen, ntidamente expuestos, los perfiles de su
pos- work in which they appear, neatly exposed, the profiles of their
posttura usfilosfica. ture legal philosopher. Tema central de sus
publicaciones de este perodo, que ideal- Central theme of his
publications in this period, ideally
mente podemos considerar se inicia en los aos sesenta, es la
problemtica mind we can consider starting in the sixties, is the problem
iusnaturalista, en. Natural Law in. torno a la cual se operar el despliegue
doctrinal del pro- around which it will operate the doctrinal deployment
of profesor bolones. Professor boulders.
Fasso haba propuesto en un trabajo de 1961 que cesara de llamarse DeFaso had proposed in 1961 that work would cease to be called Derecho natural a aquellas doctrinas que no identificaran su contenido con
un natural reject those doctrines that failed to identify its contents with a
orden de principios eternos, absolutos e inmutables, y que se recurriese a
order of eternal principles, absolute and immutable, and that recourse to
otros trminos para denominar a las concepciones axiolgico-jurdicas
de con- other terms to describe the axiological and legal conceptions of
contenido, histrico (14). had, historical (14).
(12) G. (12) G. FASSO: Cristianesimo e soeta, cit., pg. FASO:
Cristianesimo and soeta, cit., P.. 159. 159. Sobre esta obra, en su di- On
this work, in its dimensin usfilosfica, cfr., L. legal philosopher dimension, cf., L.
BAGOLINI: A propsito di un libro su Cristianesimo c BAGOLINI:
"By the way I gave a book its Cristianesimo c
societ, en Rivista Trimestrale di Diritto e Procedure Civile, 1956, pgs.
Societa ', in Rivista di Diritto e Quarterly Civil Procedure, 1956, pp. 935
y si- 935 and folguientes; Esperienza religiosa ed esperienza sociale. following,
"religious Esperienza sociale ed esperienza. Risposta al Prof. Guido
Fass, en Prof. Guido Fassa risposta ', in
Rivista Trimestrale di Diritto e Procedura Civile, 1957, pgs. Quarterly
Rivista di Diritto e Civil Procedure, 1957, pp. 305 y sigs.; E. 305 ff.; E.
Di Ro- Ro DiBILANT: Christentum und Gesellschaft in einer neuen italienischen
Polemik, en BILANT "Christentum und Gesellschaft in einer neuen
Polemiko italian 'in
Archiv fr RechtS'und So&alphilosophie, 1959, pgs. Archiv fr
RechtS'und So & alphilosophie, 1959, pp. 539 y sigs.; S. 539 ff., S.
LENER : Cristia- LEERO: 'Christians
41

nesimo e societ, en CiviltA cattolica, 1957, pgs. nth e Societa ', in

Civilta Cattolica, 1957, pp. 517 y sigs.; G. 517 ff.; G. MORRA: CristiaMORRA, "Christians
nesimo e societ, en Societ nuova, 1956, n. nth e Societa ', in Societa
nuova, 1956, n. 2, pgs. 2, pp. 1 y sigs.; R. 1 et seq., R. ORECCHIA:
Cris- Orecchia, "Cristianesimo e societ, en Studium, fase. tianesimo e Societa ', in Studium,
phase. 2, 1957, pgs. 2, 1957, pp. 107 y sigs. 107 ff.
(13) G. (13) G. FASSO : La democrazia in Grecia, II Mulino, Bologna,
1959. FASO: The Democrazia in Greece, II Mulino, Bologna, 1959.
(14) G. (14) G. FASSO: Che cosa intendiamo con "diritto naturale"?,
en Rivista Tru FASO: "Che intendiamo thing with" diritto naturale "?",
In Rivista Tru
mestrale di Diritto e Procedura Civile, 1961, pg. terly di Diritto e Civil
Procedure, 1961, pg. 168. 168.
221 221
Page 6 Page 6
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
Pero el ao 1964 supone una fecha clave en su trayectoria intelectualBut the year 1964 is a key date in his intellectualEn dicho ao aparecen sus libros II diritto naturde (15) y La legge della
In that year are his books II diritto naturde (15) and La legge della
ragione (16), fundamentales para calibrar el alcance de su valoracin del
lega^ ragione (16), essential to assess the extent of its evaluation of ^ lay
do iusnaturalista. do natural law.
Se trata la primera de una obra ms de divulgacin que de investigaThis is the first of more outreach work of research
cin, destinada a iniciar a un pblico no especializado en la siempre
debatida tion, intended to initiate a non-specialist audience in the everdebated
cuestin del Derecho natural. issue of natural law. Bajo este aspecto
Legaz Lacambra calific a Under this aspect ranked Lacambra Legaz
este libro como una aportacin de valor inestimable, porque contiene
uno this book as "a contribution of inestimable value, because it contains
a
de los resmenes ms claros y precisos de la problemtica histrica del
De- of clear and accurate summaries of the historical problem of the Derecho natural que conocemos y un planteamiento perfectamente ajustado
d& natural rejected an approach that we know and perfectly adjusted d &
lo que hay de sentido e intencin permanente a travs de esa problemti^
what is permanent meaning and purpose through this problematic ^
ca (17). ca '(17).

42

La legge della ragione constituye una profunda reflexin, que sin

preten-- La legge della ragione is a profound reflection, without
attempting der ser una historia completa del iusnaturalimo, recoge los hitos
fundamen- der to be a comprehensive history of iusnaturalimo, contains
fundamental milestones
tales en el desarrollo de la idea del Derecho natural. such in the
development of the idea of natural law. Idea que, a juicio de Idea,
according to
Fasso, se identifica con el racionalismo tico. Fasso, is identified with
the ethical rationalism. En la obra se contiene una de- The book contains
a decidida crtica del voluntarismo y del irracionalismo en sus
manifestaciones cidida critique of voluntarism and irrationalism in its
manifestations
jurdico-polticas y morales. legal-political and moral. Al rechazar la
acusacin de legalismo tico diri- Rejecting the charge of ethical
legalism would say,
gida contra el Derecho natural, afirma: Nessuno nega l'immoralita del
le- Gida against natural law, says: "Nessuno l'negative immoralita of le
galismo etico, e nessuno disconosce che l'etica non pu essere se non
etica ethical legalism, and disconosce nessuno che non pu essere l'etica
ethics is non
della coscienza, e perci soggettiva. della coscienza, and perceived
soggetto. Ma questa soggettivita... Ma questa soggettivita ... intanto pu6>
intant pu6>
porsi come assoluta in quanto si ponga come razionalit, e percio come
legge: porsi assoluta eat if put in quanto razionalit eat, and eat Percio
legge:
come legge, ancora una volta della ragione (18). come legge, ancora
una volta della Ragione "(18).
La funcin desarrollada por el Derecho natural a lo largo de su dilatada
The role played by the natural law along its long
historia ha sido, segn Fassi), la de educar a los hombres, inducindoles
a history has been, according to Fassi), to educate men, leading them to
organizar racionalmente, esto es, humanamente su convivencia (19).
rational organization, ie their common humanity (19).
Guido Fass lleva a cabo una autntica profesin de fe iusnaturalista, inFassa Guido holds a genuine profession of faith, natural law, incluso en el nombre, contra la opinin que, como se ha expuesto,
mantena Even in the name, against the opinion that, as stated, held
unos aos antes. few years earlier. Entiende Fasso que pese al carcter
cambiante y multiforme Fasso means that despite the changing and
multifaceted character
43

(15) G. (15) G. FASS: /I diritto naturde, ERI, Tormo, 1964. FASS: / I

diritto naturde, ERI, Tormo, 1964.
(16) G. (16) G. FASS6: La legge dea ragione, 11 Mulino, Bologna,
1964. FASS6: La legge dea ragione, 11 Mulino, Bologna, 1964. Sobre
esta obra On this site
cfr. cf. G. G. CAMPANINl: La legge della ragione, en Rivista
lntema&onde di Filosofa del CAMPANINl: "La legge della Ragione" in
Rivista di onde lntema & Philosophy of
Diritto, 1965, pgs. Diritto, 1965, pp. 330 y sigs.; M. 330 ff., M.
CAPPEIXETTI: Comento a G. CAPPEIXETTI: "I comment to G.
Fasso. Fasso. La legge della Della legge
ragione, en Rivista di Diritto Processuale, 1967, pgs. ragione "in
Rivista di Diritto Processual, 1967, pp. 497 y sigs.; AE PREz Luo:
497 ff.; AE PEREZ Luno:
lusnaturalismo y positivismo jurdico en la Italia moderna, cit., pgs.
lusnaturalismo and legal positivism in modern Italy, cit., pp. 157 y
siguien- 157 and following
tes; M. TES, M. SlLVESTRI: In tema di diritto naturale e non
naturale, en Rivista Intematio' SlLVESTRI: "In track di diritto naturale
e non naturale" in Rivista Intematio '
nale di Filosofa del Diritto, 1964, pgs. nale di Diritto Philosophy, 1964,
pp. 627 y sigs. 627 ff.
(17) L. (17) L. LEGAZ LACAMBRA ; Dos libros del profesor G.
LEGAZ LaCambra, "Two books by Professor G. Fasso, en Anuario de
Filo Fasso ', in Yearbook of Filo "
sofa del Derecho, 1964-65, pg. losophy of Law, 1964-65, pg. 259. 259.
(18) G. (18) G. FASS6: La legge della ragione, cit., pg. FASS6: La
legge della ragione, cit., P.. 250. 250.
(19) Op. lt. (19) Op Last Prev. cit., pg. cit., p.. 251. 251.
-122 122
Page 7 Page 7
GUIDO FASSO (1915-1974) GUIDO FASO (1915-1974)
''
de esta doctrina, es posible descubrir en ella una continuidad;
continuidad no- of this doctrine, it is possible to find continuity,
persistence of nonsiempre evidente, pero que es, sin duda, una de las herencias ms
valiosas always obvious, but it is undoubtedly one of the most valuable
legacies
transmitidas, a travs de la cultura medieval, desde el pensamiento
greco-ro-- transmitted through medieval culture, from the thought Grecoro -

44

mano al moderno. Modern hand. De otra parte, estima que nada se opone
a aceptar la ex- On the other hand, believes that there is no reason to
accept the expresin Derecho natural y entenderla en sentido histrico, siguiendo el
ejem- pressure and understand natural law in a historical sense,
following the example,
plo de Vico para quien la propia historia no era sino diritto natural delle.
example of Vico for whom the history was only "natural diritto delle.
genti (20). Genti "(20).
Se desprende de lo expuesto, que el iusnaturalismo que defiende Fasso,It follows from the foregoing, that the natural law defends Fasso con sincersima pathos, no es el del cdigo eterno e inmutable,
trascendente-- with most sincere pathos, the code is not eternal and
immutable, transcendent a la historia, que para l ser, como ya lo haba sido para Carnelutti:
l'idolo to history, which he will, as it was for Carnelutti: "l'idolo
che non dobbiamo adorare (21), sino el Derecho natural de una razn
que- che non dobbiamo adorare '(21), but the natural law of reasonno niegue la historia; antes bien, supone que sea el imperativo de la
razon- not deny the story, but rather, supposed to be the imperative of
reasonen estrecho maridaje con la siempre cambiante realidad histrica, quien
cons- closely matching with the ever-changing historical reality, who
contituya el fundamento ltimo de la validez de cualquier norma (22).
makes up the ultimate basis for the validity of any standard (22).
En 1966 publica el profesor Fass el primer volumen de su Storia della
In 1966 Professor Fassa published the first volume of his Storia della
filosofa del diritto (23), obra que culminar en 1970 con la edicin del
tercer- diritto philosophy (23), work that will culminate in 1970 with the
release of thirdvolumen que comprende hasta las corrientes iusfilosficas de nuestros
das.- volume flows comprising up legal philosopher of our time .De este libro dir Michel Villey que: mrite de trouver place dans le_ In
this book Michel Villey say that "merit trouver place dans le_
rayon de bibliotheque le plus accesible de tous les philosophes du droit
(24). rayon de bibliotheque le plus accessible de tous les philosophes du
droit "(24).
Se trata, en efecto, de la ms completa, cuidada y actualizada historia
ge--' This is indeed the most complete, maintained and updated general
history - '
neral de la Filosofa del Derecho, ofrecida a quien se apreste a estudiar la
. eral of the Philosophy of Law, offered to who was about to study.

45

dinmica evolutiva de la experiencia jurdica. evolutionary dynamics of

legal experience. Claridad y visin elevada y e_ High clarity and vision
and e_
conjunto se hallan enlazadas estrecha y orgnicamente en esta Storia
della. are all closely linked and organically in the Storia della.
filosofa del diritto, obra maestra de los aos de madurez de Guido
Fass.. diritto philosophy, a masterpiece of the golden years of Fassa
Guido ..
La obra se nos presenta penetrada de la ms firme voluntad de reflejar
cient- The work is presented penetrated the strongest intention to reflect
scientific
ficamente la realidad de la historia de la filosofa jurdica, con los medios
de^ cally the reality of the history of legal philosophy, with mass ^
conocimiento ms rigurosos de que se puede disponer. rigorous
knowledge that may be available. Se percibe en ella It is perceived
una decidida vocacin de pulcritud frente a los testimonios de la
experiencia . a strong vocation for cleanliness against the testimony of
experience.
jurdica, una necesidad absoluta de acudir a las fuentes ms autnticas y
ms legal, an absolute necessity to go to the most authentic sources and
more
originales que en la expresin clsica proprium etiam ac suum
quendam_ original "in the classic expression" ac etiam suum proprium
quendam_
saporem habent y una aversin contra todo lo que ofrece una
semiauten'- saporem habent "- and an aversion against anything that
offers a semiauten'ticidad, contra las opiniones de segunda mano, contra todo lo turbio.
elasticity, against the views of second-hand, against all cloudy. As,- So (20) Ibid., pgs. (20) Ibid., Pp. 6 y 207. 6 and 207.
(21) F. (21) F. CARNELUTTI t L* antinomia del diritto naturale, en
fvista di Diritto PrO'- Carnelutti t "L * antinomy of diritto naturale" in
fvista PrO'-di Diritto
cessuale, 1959, pg. cessuale, 1959, pg. 524. 524.
(22) G. (22) G. FASS: La legge della ragione, cit., pg. FASS: La legge
della ragione, cit., P.. 236. 236.
(23) G. (23) G. FASS: Storia della filosofa del diritto, vol. FASS:
Storia della diritto philosophy, vol. I: Antichitt e Medioevo,,. I:
Antichitt and Middle Ages.
II Mulino, Bologna, 1966; vol. II Mulino, Bologna, 1966, vol. II: Veta
moderna (1968); vol. II: Modern Veta (1968), vol. III: Ottocento e NoveIII: Ottocento e Novecento (1970). cento (1970).

46

{24) M. (24) M. VILLEY, recensin al vol. VILLEY, recession to vol. III

de la Storia della filosofa del diritto de- III philosophy diritto della
Storia deG. G. FASS, en Archives de Philosopie du Droit, 1971, pg. FASS, in
Archives of Philosopie du Droit, 1971, pg. 414. 414.
223 223
Page 8 Page 8
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
podr escribir Fasso, con rigor estricto de verdad, en la Premessa del
primer Fasso can write, with strict rigor of truth, in the first Premessa
vciumen de su Storia: mi son sempre attenuto strettamente ai testi,
facen- vciumen of his Storia: "I rang stretta ai toujours attenuto witness,
FACENdo parlare i pi possibile direttamente gli autori... (25). do i piu
possibile parlare direttamente gli authority ... "(25).
Sin embargo, la fidelidad a las fuentes no se traduce en estas obras en
However, fidelity to the sources is reflected in these works
la fra exposicin de unos datos inertes; antes bien, toda esta inmensa
labor the cold exposure of some inert data, but you have all this great
work
historiogrfica refleja los rasgos de la personalidad iusfilosfica de
Fasso. historiography reflects the personality traits of Fasso legal
philosopher. De Of
tal forma que su Storia trasluce tambin ideas expuestas en obras anterioStoria so that their ideas also shines forth in previous works,
res. res. As, su visin de Toms de Aquino como culminador de la
tradicin ra- Thus, his vision of Thomas Aquinas and the tradition
culminator racionalista aristotlica y estoica, y cimentador de las premisas que a
travs de Aristotelian and Stoic rationalism, and cementing of the
premises through
la escuela espaola haban de conducir al Derecho natural moderno, se
ve Spanish school had to lead the modern natural law, is
ntidamente reafirmarda. reafirmarda clearly. Fasso pone especial
empeo en desacreditar la ima-. Fasso makes a special effort to discredit
the image.
gen tpica del mundo medieval como una edad de tinieblas intelectuales
y topical gene medieval world as a dark age and intellectual
de un objetivismo tico radical anulador de la individualidad. a radical
ethical objectivism override of individuality. Sin traicionar Without
betraying
su fundamento teolgico, Santo Toms es, a los ojos de Fasso, ei
mximo theological foundation, St. Thomas is, in the eyes of Fasso, i
max
47

reivindicador de un pensamiento plenamente racional, fundamentador de

una claims of a fully rational thought, the foundation of a
tica subjetiva que sigue siendo an elemento fundamental para toda
expe- subjective ethics is still fundamental to the whole experience
riencia jurdica y poltica hecha a la medida de las aspiraciones y
necesidades legal and political experience tailored to the aspirations and
needs
del ser humano (26). the human (26).
Pocos meses antes de su muerte, en mayo de 1974, publicaba Guido
Fasso A few months before his death in May 1974, published Guido
Fasso
su ltimo libro Societa, legge e ragione, lmpido testimonio de un
pensamien- Societa his latest book, legge e ragione, clear testimony of
thoughts
to vivo en constante tensin meditativa con las transformaciones que se
ope- to live in constant tension with meditative operational
transformations
ran en la realidad social y jurdica que le rodea. ran in the social and
legal reality that surrounds him. Esta obra, que puede consi- This work,
which can be considered
derarse el testamento intelectual de Fasso, es una prueba irrefutable de
cmo ered intellectual testament Faso, is a testament to how
el profesor de Bolonia, lejos de desasirse de los continuos vaivenes que
agi- Professor of Bologna, far from detachment from the vagaries
continuous agitation
tan a la experiencia jurdica los ha vivido como agonista, reflejndolos,
como as to the legal experience he has lived as an agonist, reflecting, as
testigo y notario puntual, exacta y profundamente. witness and notary
timely, accurate and deeply.
Se recogen en este volumen una serie de monografas y artculos que tieAre collected in this volume a series of monographs and articles that tienen como punto de referencia comn la revalorizacin de la funcin
histrica ned as a common reference point revaluation of the historical
role
usnaturalista, por su mrito como elemento racionalizador de la vida
social. Natural Law, by rationalizing its merit as a social life.
Sin que ello sea obstculo para que Fasso no reconozca el valor de la
lega- This shall not preclude Fasso not recognize the value of the laylidad positiva, en cuanto sta sea factor de racionalidad. ity positive
factor as it is rational. As, sus escritos ms Thus, his writings
recientes reflejan la inquietud de que la lucha contra la legalidad asuma
el reflect recent concerns that the fight against the law to assume the
carcter de una lucha contra la razn. character of a struggle against
reason. Una razn cuyo alcance perfila Fasso One reason the extent of
which outlines Faso
48

en esta obra con meridiana claridad. in this work with utmost clarity.
Porque, como seala expresamente, por Because, as expressly stated, by
la ley de la razn a la que todo Derecho positivo debe subordinarse no
en- the law of reason to which every positive law must be subordinated
not intiende una ley, deducida racionalmente como las verdades matemticas,
tal tends a law, less rational and mathematical truths, such
como la concibieron los iusnaturalistas iluministas, sino una ley
construida natural law as conceived by the Enlightenment, but a law
built
(25) G. (25) G. FASSO: Storia della filosofa del diritto, cit., vol. FASO:
Storia della philosophy diritto, cit., Vol. I, pg. I, pp. 12. 12.
(26) Op. lt. (26) Op Last Prev. cit., pgs. cit., pp. 255 y sigs. 255 et seq.
224 224
Page 9 Page 9
' GUIDO FASSO (1915-1974) '- 'GUIDO FASO (1915-1974)' racionalmente a partir de la observacin de los medios "adecuados para
con- rationally based on the observation of the means "suitable for conseguir ios fines que en cada momento la sociedad estime prevalente y los
ios follow at all times for that society deems prevalent and
logros en los que - identifique el ideal aristotlico del bien vivir, el
tomis- achievements in which - identifies the Aristotelian ideal of the
'good life', the Tomista del^bien comn o la moderna nocin del inters colectivo. ^ ta of
the common good "or the modern notion of" collective interest. " La
subordi- The subordinate
nacin del Derecho positivo al Derecho natural no implica, para Fass, el
nation of positive law to natural law does not, for Fassa,
reconocimiento de unos valores absolutos captados por la va de la lgica
de- recognition of absolute values captured by means of logicmostrativa, sino que invita a buscar los fundamentos axiolgicos de las
nor- deictic, but invites you to find the axiological foundations of the
rules
mas positivas en un examen de la realidad social llevado a cabo en
trminos more positive in a social reality check conducted in terms
de lgica argumentativa; esto es, no de la razn, sino, como suele decirse
en argumentative logic, that is, not of reason but as they say in
1 lenguaje de la nueva retrica, de la racionalidad o de lo razonable
(27). "1 language of the new rhetoric of rationality or reason (27).
Como si hubiera adivinado la proximidad de su fin, Fass resuma en las
As if he had guessed the proximity of its end, Fassa summarized in
palabras iniciales de esta obra el entero sentido de su proceso intelectual,
ha- opening words of this work, the whole sense of intellectual process,
ha49

ciendo hincapi en la continuidad de su pensamiento desde sus obras

juve- hacienda emphasizes the continuity of his thought from his
juvenile works
niles a las de madurez. niles at maturity. Dcenos Fass que aunque l
mismo tuvo, en. Fassa say that while he was in. cierto true
momento, la impresin de que en el transcurso de los aos haba
modificado moment, the impression that over the years had changed
sensiblemente sus ideas, el releer viejas pginas le lleva al
convencimiento de significantly their ideas, the old pages rereading leads
to conviction
que no se ha alejado mucho de sus posturas iniciales. that has not strayed
much from their initial positions. Ha variado, en todo Has varied across
caso, la insistencia en algunos puntos o el lenguaje empleado en distintas
case, the emphasis on some points or the language used in different
pocas para tratarlos, pero en lo fundamental ha repetido siempre lo
mfsmo: times to deal with, but basically always repeated mfsmo:
que el Derecho nace de la naturaleza humana, la cual es naturaleza
histrica that the law stems from human nature, which is historical in
nature
y social. and social. Ho rifutato dapprima escribe Fass sotto la
suggestione dell'an- "Ho writes rifutato dapprima the suggestion Fasssotto-dell'Ara
tigiusnaturalismo del tempo in cui ero cresciuto, di chiamare naturale un
sif- tigiusnaturalismo the tempo in cui ero cresciuto, naturale di chiamare
a-sif
fatto diritto; pi tardi, dopo avere approfondito la conoscenza storica del
fatto diritto; piu Tardi, dopo avere conoscenza storica the approfondito
the
giusnaturalismo ed essermi meglio chiarito la parte che esso ha avuto
nella ed giusnaturalismo essermi meglio che esso Chiarito has the avuto
nella
difesa della liberta contro l'assolutismo politico, mi son deciso a
designare della Difesa contro l'assoluto political freedoms, I rang
decisive may designate
con quell'aggettivo in realta equivoco il diritto che la ragione ritrova
nella quell'aggettivo wrong with Realta in the ragione che il diritto nella
Ritrovo
natura della societ (28). natura della Societa '(28). En todo caso, el
Derecho natural ha sido siempre In any case, natural law has always
been
para Fass un orden que surge de la historia, y en el que el hombre no
pue- for Fassa an order that emerges from the story, and in which man
can not
de dejar de insertarse, por ser la dimensin histrica su dimensin
natural. inserted to stop, as the natural dimension historical dimension.
50

Se ha escrito, con razn, que la obra de Guido Fass forma un dptico It

has been written, correctly, that the work of Guido as a diptych Fassa
que, de un lado, afirma la metajuridicidad de la tica entendida como exthat, on the one hand, says metajuridical of ethics understood as experiencia religiosa, y de otro, reconoce la funcin esencial de la razn juence of religion, and other, recognizes the essential role of reason-ju
rdica en el mundo, donde cada individuo limita y contradice a los otros
y ridic in the world where every individual limits and contradict each
other and
(27) G. (27) G. FASS: Socieih, legge e ragione, Edizioni di
communita, Milano, 1974, FASS: Socieih, legge e ragione, Edizioni di
communitas, Milano, 1974
pginas 144-145. pages 144-145.
..
..
..

..
,,
(28) Ibid., pgs. (28) Ibid., Pp. 7-8. 7-8.
225 225
Page 10 Page 10
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
donde es indispensable una norma de coexistencia (29). which is
essential standard Coexistence (29). En todo caso, res> In any case, res>
plandece en su vida y su obra la ms sincera aspiracin a pensar en
trmi- plandece in his life and his work most sincere desire to think in
terms
nos de verdad, consciente del imperativo pascaliano segn el cual:
L'homme we are really conscious of the imperative whereby Pascal:
"L'homme
est visiblement fait pour penser; c'est toute sa dignit et tout son mtier;
visiblement est fait pour penser, c'est tout et toute sa dignit are mtier;
et tout son devoir est de penser comme il faut (30). are devoir et tout est
comme il faut penser "(30).
Por ello, con el nimo profundamente conmovido, quienes tuvimos la
suer- Therefore, in the spirit deeply touched, who had the suerte de ser discpulos de Guido Fasso no podemos dejar de sentir su
dolorosa you to be disciples of Guido Fasso we can not feel your pain
prdida. loss. En lo que a m respecta su muerte no slo representa la
desapari- As far as I'm concerned his death is not only the disappearance
cin de quien, en su da fue el director de mi tesis doctoral boloesa, de
tion who, in his day was the director of my doctoral thesis Bolognese of
51

quien, por eso, supo estimular en mi nimo el rigor de la investigacin,

de who, therefore, stimulate my mind knew the rigors of research,
quien me ense a tratar los problemas jurdicos y filosficos como prowho taught me to treat the legal and philosophical issues as problemas de conciencia, sino que, adems, representa la prdida de quien
en problems of conscience, but also represents the loss of that in
aos sucesivos ha seguido prodigando su ayuda en las dificultades de la
vida subsequent years has continued lavishing her help in the difficulties
of life
universitaria con su orientacin, su juicio sereno y su afectuoso
magisterio. university with his guidance, his trial serene and loving
teachers.
La trayectoria intelectual de Guido Fasso hacia las cimas ms seeras de
The intellectual path toward the summit Guido Fasso most unique of
la Filosofa del Derecho no es fcilmente practicable para los que, de uno
u Philosophy of law is not easily practicable for that, either
otro modo, deseamos ser continuadores de su obra.. Otherwise, we want
to carry on his work .. Pero debe quedar como But it should be as
un anhelo indicador en la altura. a longing for the height indicator.
ANTONIO-ENRIQUE PREZ LUO ANTONIO ENRIQUE PREZLuno
(29) L. (29) L. LOMBARDI VALLAURI : Amici&a, carita, diritto,
Giuffr, Milano, 1969, p- Vallauri LOMBARDI: Amici & a, face,
diritto, Giuffr, Milano, 1969, paragina 238. Page 238.
(30) B. (30) B. PASCAL: Pernees, n. PASCAL: Pins, n. 146 de la ed.
146, ed. Brunschvicg, Garniel, Pars, 1964, p- Brunschvicg Garniel,
Paris, 1964, paraginas 115-116. Pages 115-116.
226 226
Original Spanish text:
LOMBARDI VALLAURI : Amici&a, carita, diritto, Giuffr, Milano,
1969, pContribute a better translation

52