T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLMDALI

II. ABDLHAMD DNEM OSMANLI -KARADA SYAS

LKLER

DOKTORA TEZ

UUR ZCAN

Tez Danman:
PROF. DR. FAHRETTN TIZLAK

ISPARTA, 2009

T.C.
SLEYMAN DEMREL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLMDALI

II. ABDLHAMD DNEM OSMANLI -KARADA SYAS

LKLER

DOKTORA TEZ

UUR ZCAN

Tez Danman:
PROF. DR. FAHRETTN TIZLAK

ISPARTA, 2009

II. ABDLHAMD DNEM OSMANLI -KARADA

SYAS LKLER
NDEKLER
NSZ ..VI.
ZET ..VIII
ABSTRACT.. IX
SINAV TUTANAGI (ONAY) SAYFASI..X
KISALTMALAR.XI
KONU ve KAYNAKLAR..XI
I.
KONU. XI
II.
KAYNAKLAR.XI
A. ARV VESKALARI........XI
B. KRONKLER ..XIV
C. SEYAHATNAMELER....XIV
D. GAZETELER.....XV
E. KTAPLAR.......XVI
F. MAKALELER....XVII
G. TEZLER.... .XVII

GR
OSMANLI- KARADA LKLERNN TEMELLER
KARADALILARIN MENE 1
19.YY. NCES OSMANLI-KARADA LKLERNE
GENEL BAKI...3
III. 19.YYDA OSMANLI -KARADA LKLER...8
A. FRANSIZ HTLALNN ETKS ve MLLYETLK
HAREKETLER.........................................................................................9
B. PANSLAVZMN KARADA MLLYETLNE ETKS12
C. TANZMAT DNEM OSMANLI KARADA LKLER16
D. KARADADA YEN DNEM: PRENS NKOLA DNEM ....22
I.
II.

IV. HERSEK SYANI ve BALKAN KRZNDE KARADALILAR27

BRNC BLM
KARADAIN BAIMSIZLIK SREC, SAVALAR DNEM ve BERLN
ANTLAMASI
I. OSMANLI-SIRP ve KARADA SAVAI ve
ABDLHAMDN BAA GEMES......37
A. SAVAIN NEDENLER ve TEPKLER......37
B. KARADAA KARI AILAN CEPHELER. 44
C. TERSANE KONFERANSINDA KARADA ... 50
D. KARADA LE BARI GRM ..57
E. LONDRA PROTOKOLNDE KARADA 60
II. OSMANLI- RUS SAVAININ BALAMASI ve KARADA CEPHES .. 63
A. KARADA CEPHES .64
a. Osmanl Ordularnn Galibiyeti ve Rusya Cephesine Aktarlmas.......65
b. Podgoria, Nikik, Bar ve lgnn Kaybedilmesi ..67
B. EDRNE MTAREKES ve II. ABDLHAMDN YNETM
ELNE ALMASI .. 70
C. AYASTEFANOS ANTLAMASI ... 72
a. Ayastefanos Antlamasnda Karadala lgili Maddeler..74
b. Ayastefanos Antlamasnn Arnavutlar Arasnda Yanklar77
D. BERLN KONGRES ve BERLN ANTLAMASIDA KARADA 79
a. Berlin Antlamasnda Karada le lgili Maddeler 82
b. Antlamann Devletleraras likilerdeki Sonular ... 85
III. BERLN ANTLAMASININ UYGULANMASI ......89
A. KARADAIN TANINMA AAMASI ve SEFR ATANMASI ...90
B. BOYANA NEHRNDE SEYRSEFER SERBESTYET ...92
C. BAR LMANI VE KARADA SULARI 94
KNC BLM
SULTAN ABDLHAMD LE PRENS NKOLANIN DOSTLUK
LKLER
I. OSMANLI-KARADA DPLOMATK LKLERNN BALAMASI
A. OSMANLI DEVLETNN KARADADAK SEFRLER ve
KONSOLOSLARI...96
B. KARADAIN OSMANLI DEVLETNDEK SEFRLER ve
KONSOLOSLARI...105

ii

II. II. ABDLHAMDN BALKAN POLTKASINDA KARADAIN YER

A. ABDLHAMDN II. MERUTYETN LANINA KADAR
BALKANLAR ve KARADA POLTKASI ....113
B. II. MERUTYETN LANINDAN ABDLHAMDN HALLNE
KADAR OSMANLI DEVLETNN KARADA POLTKASI .119
III. PRENS NKOLANIN OSMANLI VE BALKAN POLTKASI... 127
A. KARADAIN ANTK SIRP MPARATROLUUNU YENDEN
KURMA EMEL .....128
B. PRENS NKOLANIN ERMEN MESELES ve OSMANLI YUNAN
SAVAINDAK TAVRI131
IV. K HKMDAR ARASINDA DOSTLUK LKLER .....136
A. AVRUPADA ve BALKANLARDA TRK MAJI ve
ABDLHAMDN GAYRETLER ..136
B. KARADAIN BATIDAK MAJI ve NKOLAIN GAYRETLER ..138
C. ABDLHAMD ve NKOLANIN DOSTLUK LKLERN
ETKLEYEN TEMEL FAKTRLER ......141
a. Sanat Kimlikleri .143
b. Halka Yaknlklar,Vatanperverlikleri ve Dn Kimlikleri ....144
c. Kuak atmasnn Olmamas .145
D. RESM ZYARETLER 146
a. Nikolann Birici stanbul Ziyareti ve Yansmalar ...147
b. Nikolann kinci stanbul Ziyaret Teebbs ve
Ziyaretin Ertelenmesi ..149
c. Nikolann kinci stanbul Ziyaretinin Gereklemesi ve Sonular. 151
d. Nikolann Osmanl Eliliklerini Ziyaret Etmesi ...156
e. Karadal Bakanlarn Nikolay Temsilen Yaptklar Ziyaretler ....159
E. KARILIKLI VERLEN HEDYELER ..161
a. Emirgan Yals 163
b. Timsah Vapuru 164
c. Zaza Yat .167
d. Atlar 168
e. Dier Hediyeler ...170
F. KARILIKLI VERLEN NANLAR ve MADALYALAR ..170
a. Abdlhamidin Nikolaya ve Yaknlarna Verdii Nianlar ...171
b. Karada Prensinin Abdlhamide ve Yaknlarna Verdii Nianlar .174
G. K LDERN BRBRLERNN ALELERNE GSTERDKLER
YAKIN LG ...176
H. ZEL GN ve GECELERDE GNDERLEN MESAJLAR .180
a. Taziye ve Gemi Olsun Mesajlar...180
b.Kutlama Mesajlar ....185
I. Y LKLERN HALKA YANSIMASI.... 196

iii

J. OSMANLI DEVLET LE KARADA ARASINDAK YARDIM

FAALYETLER....199
a. Karadaa Osmanl Ml Yardm .......199
b. nsani Yardmlar ...201
c. Eitim Alannda Karadaa Destek .....203
V. OSMANLI DEVLETNDE HRSTYAN KARADALILAR ve
SEBEP OLDUKLARI OLAYLAR .......207
VI. KARADADA MSLMAN AHALNN DURUMU .......211
NC BLM
OSMANLI-KARADA SINIR SORUNLARI VE TAHDD- HUDUD
KOMISYONU
I. TAHDD- HUDUD KOMSYONU ve ALIMALARI217
A. OSMANLI DEVLETNN BALKANLARDAK
DAR YAPILANMASI .217
a. kodra Vilayeti .218
b. Kosova Vilayeti 219
B. KARADADA DAR YAPI ...220
C. TAHDD- HUDUD KOMSYONUNUN OLUTURULMASI......223
a. Podgoriann ve bozun Karadaa Terk Edilmesi ..224
b. Gusinye ve Plavenin Karadaa Terkine Arnavutlarn Tepkisi .......230
c. Gusinye ve Plavenin Yerine Kuka Krainann
Verilmesi Teklifi ..236
d. Gusinye ve Plave Yerine Gruda, Klemendi ve Hotun
Karadaa Verilmesi: Kont Corti Mukavelenamesi .....237
e. ngilterenin Giriimleri ve Gusinye ve Plave ile lgnn
Mbadele Edilmesi Teklifi ......242
D. KRANYA KASABASININ ADYET SORUNU ve GUSNYE
TARAFINDAK KARADA SINIRININ BELRLENMES ..252
E. TARA VE POLYE HADSES ..256
F. 1887 YILI TAHTD- HUDUD ALIMALARI VELKA KY
SORUNU 259
G. FERK ENVER PAANIN TAHDD- HUDUD ALIMALARI... 265
H. YEZERO TEPES SORUNU ve RJANE HADSES . 267
II. OSMANLI-KARADA SINIR SORUNLAR 271
A. ARAZ SORUNLARI.. ..272
a. Meralar ve Metruk Araziler.272
b. Arazileri Karadada Kalan Osmanllarn Arazi Bedelleri Sorunu.....277
B. KABLE ATIMALARI ..278

iv

C.
D.
E.
F.

KAN DAVALARI ve MSLAHA- DEM KOMSYONLARI ....279

ADAM KAIRMA VE HAYVAN HIRSIZLII ..284
BALIK AVLAMA SORUNU ..285
SINIR GVENL N ALINAN NLEMLER286
a. Pasaport Uygulamas ve Gmrk Kaplar289
b.Sulularn adesi 290
c. Karada Ekiyas ve Arnavut Malisrlerine Kar Gvenlik
birlii.. 292

III. MUHACRLER MESELES ...294

A. MUHACRLER SORUNUNUN DOMASI ve GN
NEDENLER ..294
B. MUHACRLERN SKNI VE ELER ...297
C. MUHACRLER VE VAKIFLAR KARMA KOMSYONU .300
D. MUHACR BORLARI N KOMSYON TEKL .302
E. NKOLANIN G DURDURMA ABALARI ...303
a. Nikolann Hersek Halkna Bildirisi 304
b. Muhacirlerin Karadaa Geri Dnmeleri. ....305
F. OSMANLI DEVLETNN G DURDURMA ABALARI ..307
SONU 309
KAYNAKA
A. ARV BELGELER...314
B. GAZETELER...315
C. YAYINLANMI VESKALAR...316
D. KTAPLAR. 317
E. MAKALELER..328
F. NTERNET KAYNAKLARI....336
EKLER
HARTALAR
BELGELER
RESMLER
ZGEM

NSZ
Bugne kadar Osmanl Devleti ve onun dier devletlerle ilikilerine dair bir
ok eser yazlmtr. ngiltere, Fransa, talya, Almanya, ran vb. daha bir ok devlet
ve emaretler ile ilikisine dair aratrma ve almalara rastlamak mmkndr. Siyasi
tarih ve diplomatik ilikiler asndan fevkalde nemli olan bu eserler, gnmz
devlet ilikilerinin gelimesine de hi phesiz yardm etmektedir. 2006 ylnda
Srbistan-Karadadan ayrlarak, bamszln ilan eden Karada Cumhuriyeti
Osmanl Devletinin Balkanlardan ekili srecinde ok nemli bir rol oynamtr.
Tarihte uzun yllar savalarla ve isyanlarla gndeme gelen Karadan, 18781908 yllar arasn kapsayan 30 yl akn bu srete, Osmanl Devleti ile genelde iyi
ilikiler kurduu grlmektedir. Devletleraras ilikilerde liderlerin ahsi ilikilerinin
ve diyaloglarnn, devletlerin d politikalarna olumlu yanda olumsuz yansmalarnn
olduu muhakkaktr. Prof. Dr. Bayram Kodaman, blge zerine aratrma yaparken
II. Abdlhamid ile Nikolann ok iyi ilikiler iinde olduunu gsteren belgelere
yllar nce rastladn sylemi fakat ne yazk ki bu konuyu almaya frsat
bulamadn belirtmitir. Gerekten de zihnimizde, hep dman olarak tahayyl
ettiimiz Karadan, Osmanl ile olan ilikilerinin iyi bir dzeye gelmesinde,
Abdlhamid ve Nikola dostluunun bir etkisinin olup olmad sorusu, cevaplanmay
bekleyen nemli bir soru olarak karmza kmtr. Burada, almamzn k
noktasn oluturan bu soruya cevap aranm ve II. Abdlhamid dnemi OsmanlKarada siyasi ilikileri aratrlmtr.
II. Abdlhamid Dnemi Osmanl- Karada Siyasi likileri baln tayan
bu alma blmden olumaktadr. Giri ksmnda Karadan menei, konumu ve
zellikleri ile ilgili bilgiler verilerek, eski alardan II. Abdlhamid dnemine kadar
tarihi sre anlatlmtr. Osmanl- Karada Siyasi likilerinin arka plan
oluturularak, Karadan Osmanl ynetimine girmesi, ve Fransz htilaliyle 19.

vi

yzylda ykselen milliyetilik cereyanlar neticesi kan Karada isyanlar, yine giri
ksmnda incelenmitir.
Birinci blmde II. Abdlhamidin baa gemesi ve devam etmekte olan
Karada-Srp ve Osmanl Savann sona erdirilme abalarna yer verilerek
Karadan bamszlk sreci aklanmaya allmtr. 93 Harbinde Karadan
rol, Ayastefanos ve daha sonra Berlin Antlamasnda Karada ile ilgili maddeler ve
Karadan bamszl konusu ilenmitir. Osmanl-Karada snrlar ve Berlin
Antlamasnn ngrd maddelerin Karada ve Osmanl zelinde uygulanmas
yine bu blmde anlatlmtr.
kinci blmde, birbirlerini devlet olarak tanyan iki hkmdarn dostluk
ilikilerine deinilmitir. Diplomatik ilikilerin balamas, atanan sefirler ve
zelliklerinden bahsedilen bu blmde ayrca iki hkmdarn politikalarna da yer
verilmi, dostluk ilikileri, birbirlerine yazdklar taziye, tebrik, teekkr mektuplar
rnek verilerek aklanmtr.
nc blmde ise Osmanl- Karada snr tespit almalarna ve snr
sorunlarna yer verilerek, Prens Nikola ve II. Abdlhamidin zmsel yaklamlar
izah edilmeye allm, iki toplum arasnda atmann nedenleri irdelenmitir.
Son olarak, almamzn fikir planndan biti aamasna kadar katklar olan;
bata Prof. Dr. Bayram Kodamana, danman hocam Prof. Dr. Fahrettin Tzlaka, ve
Do. Dr. Sleyman Seydiye, maddi manevi desteini esirgemeyen babam Av. smet
zcana teekkr bir bor bilirim. Ayrca Karadal meslektalarm Adnan Pepi ve
Vesna Vuskovie yardmlar nedeniyle mteekkirim.
Uur zcan
Isparta 2009

vii

ZET
II. ABDLHAMD DNEM OSMANLI-KARADA SYAS
LKLER
Uur ZCAN
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal
Doktora Tezi, 339 sayfa, Nisan 2009
Dansman: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK
Bu almann amac, Osmanl-Karada ilikilerinde ok nemli bir yer tutan
Abdlhamid-Nikola dostluunun iki lke ilikilerine etkisini ortaya koymaktr. Ayrca
Karadan bamsz bir devlet olarak, devletler muvazenesinde Osmanl Devleti ile yaad
otuz yl akn siyasi tecrbeyi ele alarak iki devlet ilikilerindeki olumlu deiimi
yanstmaktr.
Zaman snrlamas olarak II. Abdlhamid dnemiyle snrlandrlan almada, konu
snrlanmdrmasna da gidilerek, siyasi ilikiler ele alnmtr. almann sonucunda u
neticelere ulalmtr.
Bugn Balkanlarda Adriyatik Denizi kenarnda kk ve bamsz bir devlet olan
Karadan Osmanl Devleti ile ilikileri 14. yy da balamtr. Osmanl Devletinin, corafi
artlar ve kabile tarz yaam ekilleri nedeniyle tam anlamyla hakimiyet salayamad
Karadada, zellikle 19. Yyda milliyetilik hareketlerinin ve panslavist hareketlerin
etkisiyle, Osmanl Devletine kar bir ok isyan meydana gelmitir. II. Abdlhamidin tahta
gemesi ve patlak veren Osmanl-Rus Harbinin ardndan imzalanan 1878 Berlin
Antlamasyla Karada bamszln kazanmtr. Bamszlk srecine kadar ilikiler hep
atma ve sava arlkl olmutur.
Karada, I. Nikola ynetiminde Osmanl Devleti ile diplomatik ilikilere balamtr.
Bylece II. Abdlhamidin tahttan indiriliine kadar, iki devlet arasnda kk snr
atmalar haricinde savan grlmedii, yaklak 30 yllk bir sre yaanmtr. Barn
hakim olduu bu dnem, iki devlet ilikilerini ok olumlu bir noktaya getirmitir. Bunda II.
Abdlhamid ve Nikolann devlet ynetimindeki ahsi becerileri ve kiisel dostluklarnn
byk etkisi vardr. Iki devlet arasnda kriz noktasna gelen hadiselerin, iki liderin zmsel
ve barcl yaklamlaryla halledildii grlmtr. Nikolann stanbul seyahatleri,
Abdlhamidin misafirperverlii, Karadallarn ezelden beri sahip olduu Trk dmandr
nkablnn kendi ilerinde sorgulanmasna yardmc olmutur.
1908de II. Merutiyetin ilan ile Abdlhamidin etkisi azalm Jntrk muhalefeti
etkisini gstermitir. Bu yldan sonra ilikilerin duraanlamas ve Abdlhamidin tahttan
inmesiyle birlikte Balkan Savalarnn ortaya kmas, Abdlhamid ve Nikolann
siyasetlerinin yerindeliinin bir kantdr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Karada, Siyasi Tarih, Prens Nikola Petrovi, II.
Abdlhamid, Snr Sorunlar, diplomatik ilikiler, etine, Balkanlar.

viii

ABSTRACT
POLITICAL RELATIONS BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE and
MONTENEGRO in the ABDUL HAMID II ERA
Suleyman Demirel University, Institute of Social Science, Department of History
Ph.D, Thesis, 339 pages, April 2009
Dissertation Advisor: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK
The aim of this work is to identify the impacts of the Abdul Hamid - Nicholas
friendship on the relations between the Ottoman Empire and Montenegro. A further goal is to
describe how relations between the two states improved during thirty plus years of contact
between the Ottoman Empire and Montenegro as an independent entity. This study focuses
on the Abdlhamid period and concentrates on the topic of political relations. An abridged
discussion of study results is provided below.
Montenegro, an independent and relatively small-sized Balkan country by the
Adriatic Sea, established relations with the Ottoman Empire as early as the 14th century. The
Ottomans were not able to dominate Montenegro fully due to difficulties posed by geography
and the tribal lifestyle prevailing in the region. Montenegro was home to several revolts
against the Ottomans in the 19th century, which was a consequence of nationalist movements
and pan-Slavic tendencies of the time. The accession of Abdul Hamid II to the Ottoman
throne, followed by the Russo-Turkish War (1877-1878), led to the conclusion of 1878 Berlin
Treaty which meant independence for Montenegro.
Under the rule of Nicholas I, Montenegro began diplomatic relations with the
Ottoman Empire. Minor border skirmishes being excepted, the relations ushered in an
approximately 30-year era of no armed conflict between the two states until the deposition of
Abdul Hamid II. The peaceful era has raised the relations between the two to a very positive
high. The political leadership skills of Abdul Hamid and Nicholas I, as well as their friendly
manners, played a major role on the mutually amicable relations. Incidents escalating to crisis
levels between the two states were resolved with the solution-oriented and peaceful
approaches of these two leaders. Nicholas visits to Istanbul, coupled with Abdul Hamids
hospitality, helped Montenegrins to tone down their historic perception of Turks as foes.
Nevertheless, opposition by Ittihat ve Terakki Cemiyeti (Committee of Union and
Progress), backed by Albanians upset by territorial concessions to Montenegro, resulted in
the proclamation of the Second Constitutional Era in 1908. Shortly thereafter, Abdul Hamids
rule came to a close. The policies implemented by the Ittihat ve Terakki Cemiyeti disrupted
the balance Abdul Hamid had put in place in the Balkans. Relations between the Ottoman
Empire and Montenegro were weakened, and the way was paved for the Balkan Wars, as a
result.
Key Words: Ottoman Empire, Abdul Hamid II, Montenegro, Balkans, Prince
Nicholas Petrovich, Cetinje, Political Relations, Ottoman-Montenegrin Relations

ix

KISALTMALAR

a.g.e.
a.g.m
a.g.web.
AK
ADTCF
BOA
C.
ev.
DA:
Ed.
Haz.
A:
MEB :
s.
S.
SD
TDK
TDVY
Ter.
TTK
YKY
YL

: Ad geen eser
: Ad geen makale
: Ad geen web
: Afyon Kocatepe niversitesi
: Ankara niversitesi Dil-Tarih-Corafya Fakltesi
: Babakanlk Osmanl Arivi
: Cilt
: eviren
: Diyanet slam Ansiklopedisi
: Editr
: Hazrlayan
: MEB slam Ansiklopedisi
: Milli Eitim Bakanl
: sayfa
: Say
: Sleyman Demirel niversitesi
: Trk Dil Kurumu
: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
: Tercme
: Trk Tarih Kurumu
: Yap Kredi Yaynlar
: Yksek Lisans

xi

KONU VE KAYNAKLAR
I. KONU
1878

Berlin

Antlamasyla

bamszln

kazanan,

1918

ylnda

Avusturyann igaline urayarak bamszl son bulan Karada Devleti, Osmanl

Devletiyle yaklak 40 yllk mstakil devlet olarak ilikisini srdrmtr. Bugn
Srbistan-Karadadan ayrlarak Karada Cumhuriyeti olarak bamszln kazanan
bu kk Balkan devletinin, Abdlhamidin 33 yllk saltanat dneminde, Osmanl
Devleti ile iyi ilikiler kurduu grlmektedir. II. Abdlhamidin, Dnya ve Avrupa
siyasetinde uygulad denge politikasnda, Karadan konumu nedir? sorusuna
cevap aranrken, ayrca II. Abdlhamidin Prens Nikola ile dostluunun OsmanlKarada ilikilerine yansmas aratrlmtr.
Bu alanda eksiklii giderme hedefini ve amacn tayan alma, Balkanlar ve
Avrupa siyasetinde nemli bir yeri olan Osmanl Devleti ve Karada Devletinin,
zellikle Balkan Savalarna sebep tekil edecek hadiselerin oluum srecini ve yol
haritasn aktarmaya gayret edecektir. Balkanlarda Karadan rolne de bylece
aklk getirecek bu alma, iki devlet arasndaki iyi ilikileri de ortaya koyarak, o
dnemdeki ufak atmalarn nedenlerini irdeleyecektir. Bu sayede Trkiye-Karada
ilikilerinin gelimesine yardmc olacak gnmze k tutmaya alacaktr.

II. KAYNAKLAR

A. ARIV BELGELERI
almamzda ariv belgeleri byk bir nem arzettii iin Trkiye, Karada
ve ngilterede olmak zere nemli arivden yararlanlmtr. Bunlar bata
stanbulda bulunan Babakanlk Osmanl Arivi, Karadan eski bakenti
etinedeki Devlet Arivi, ve ngilteredeki Foreign Archivestir.

xii

Babakanlk Osmanl Arivi: Babakanlk Osmanl Arivinde konuyla ilgili

1500ye yakn belge tesbit edilmitir. zellikle Yldz Tasnifi, radeler Katalou,
Hariciye Katalou, Hatt Hmyunlar vb. kataloglardaki belgelerden yararlanlmtr.
Hicri 1293-1327 tarihlerini ieren belgeler, Sadaret, radeler, Yldz Tasnifi,
Meclisi Vkel Mazbatalar, Dahiliye ve Hariciye tasniflerinden olumaktadr.
zellikle Yldz Tasnifi 1799 belge ile bu almaya k tutacak tasniftir. Belgelerde
Karadada meydana gelen isyanlar ve onlarn bastrlmasna ynelik almalar,
Berlin Antlamasndan sonra Karadan durumu, vergiler gibi meselelerin yannda,
Rusyann, ngilterenin ve Avusturya-Macaristann tutumu ve Osmanl -Karada
ilikisinde oynadklar rol konusunda bilgiler yer ald grlmtr. Belgelerin
arasnda zaman zaman Srpa, Rusa, Franszca belgelere rastlamak mmkndr.
Ama Osmanlca tercmesi ve zeti mevcut olduundan bu konuda bir zorluk
yaanmamtr.
Karada Devlet Arivi (Drzavni Arhiv Crne Gore) Karadan eski bakenti
etinede bulunan Devlet Arivinde 1879-1918 yllar aras belgeleri ihtiva eden
kataloglar bulunmaktadr. 1893 ylnda oluturulan arivde bu dnemle ilgili yaklak
1500 belge vardr. Genelde Franszca yaplm yazmalar arasnda Osmanlca ve
Srpa yaplan yazmalarda bulunmaktadr. Karadallarn tabiriyle Karadaca olan
bu belgelerden tercme konusunda yaanlan sorun nedeniyle, bu almada yer
verilmemitir.
National Archives Foreign Office: Osmanl- Karada ilikisi dendii zaman
ngilteredeki National Archivesde Foreign Office belgelerini atlamamak gerekir.
National Archiveste 1875-1910 aras bir hayli fazla belge vardr. zellikle
ngilterenin mdahil olduu, Osmanl- Karada ilikisini birebir ilgilendiren
konularda, direkt bavurulabilecek ok zengin bir belge arivi vardr. etine ve
kodradaki ngiliz konsoloslarnn ayrca stanbuldaki ngiliz elisinin Karada
Meselesi ile ilgili dileriyle yazmalar ve raporlar, bu noktada byk nem
arzetmektedir. Bu belgelerin bir ksmn Beitullah Destani, Montenegro: Political
And Ethnic Boundaries 18401920 iki ciltlik eseriyle yaynlamtr. Yine Bilal N.

xiii

imirin Rumeliden Trk Gleri Belgeler, isimli ciltlik eserinde yaynlad

ngiliz ariv belgeleri de dikkat ekicidir. Dolaysyla bu almada, ngiliz Arivi
belgelerinden, yaynlanm olanlara yer verilmitir.

B. KRONIKLER
Mustafa Nuri Paann Netyic-l Vukuat Ahmed Ltfi Efendinin,
Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, Abdurrahman eref Efendinin, Son
Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi gibi son derece nemli kroniklerde
Osmanl Karada ilikisinin tarihi temellerine dair bilgiler bulabilmek mmkndr.
Blgeye hakimiyeti, bilgisi ve tankl ile Ahmet Cevdet Paann Tarih-i Cevdet,
Tezkir, Maruzat gibi eserlerinde Karada ile ilgili verdii bilgiler fevkalde
nemlidir. Ahmet Mithatn ss- Inkilap, Zbdet-l Hakyk gibi eserlerinde
Osmanl-Karada Savana, ve o dnemde gelien politik hadiselere dair detaylar
vardr. Abdurrahman eref Efendi, hem son vakanvis olmas hem de mevzu edilen
dneme tanklk etmesi nedeniyle, verdii bilgiler dikkat ekicidir.

C. SEYAHATNMELER
Evliya elebinin Seyahatnamesinde, bugn Karada Cumhuriyetinin
snrlar iinde bulunan Podgoria, lgn, Bar gibi kentler hakknda bilgiler
verilirken kodra ve civar ile ilgili detaylar da gze arpmaktadr. Verdii bilgiler
her ne kadar abartl bilgiler olsa da, blge hakknda fikir vermesi asndan nadide
bir eserdir.
Karada ile ilgili bilgilerin byk bir ksm 19.yy da blgeye turist, gazeteci,
aratrmac ve diplomat olarak gidenleri izlenimlerinden olumaktadr. ou ngilizce
olan bu eserlerde, Karada insan, corafyas, kltr ve siyaseti hakknda bilgiler
bulabilmek mmkndr. William Millern 1898 de yaynlad Travels And Politics
in The Near East adl kitabnda Karadala ilgili izlenimler vardr. Bunun yannda
Reginald Wyon, Gerald Prance isimli iki ngilizin 1905 ylnda yaynladklar The

xiv

Land Of The Black Mountain The Adventures Of Two Englismen In Montenegro

isimli seyahatname de ngilizlerin bak asyla Karadallar deerlendirmitir. 19.
yyda Seyahatname olarak ele alabileceimiz bir dier Tke (Osmanlca) eser ise
Ahmet Cevat Paann

Karada Seyahatnamesi (M. Mercan) dir. Karadada bir

dnem etine Sefiri olarak grev yapan Ahmet Cevat Paa, Prens Nikola ile kt
yurt gezisindeki izlenimleri aktarmtr. Osmanl elisinin gzyle Karada
grebilme asndan ilgi ekici bir eserdir.

D. GAZETELER
O dnemde Osmanl Devletinde, her ne kadar gazete yaynlarna dair bir
ksm snrlandrmalar olsa bile, Avrupa ve Amerika basnnda Karada ve Osmanl
ilikileri ve Balkanlar ilgilendiren olaylarla ilgili haber ak salanm ve yorumlar
yaplmtr. Amerikada yayn yapan New York Times, Washington Post
gazetelerinin 1875-1910 aras btn saylarna ulamak mmkndr. Hem kkl
gazeteler olmalar asndan hem de Osmanl-Karada ilikilerine Bat gzyle
deerlendirmi olmalar asndan nem tamaktadrlar. Bu haberlerin geneline
bakldnda Karada destekler nitelikte haberler olduu gzlerden kamamaktadr.
Karadan Osmanl Devleti karsnda gsterdii baar, Bat basnnn Karadaa
ilgisini artrm ve blgeye muhabirler gnderilmitir.
Osmanlca gazetelere gelince; 1878-1908 yllar arasnda birok gazete,
sansre ve engellemelere ramen yaynlanmtr. Kesintili de olsa o devirde kan
gazeteler arasnda kdam, Vatan, Vakit, Malumat ve Sabah Gazetelerini saymak
mmkndr. Gazeteler zellikle Osmanl- Karada ve Srp Savana, 93 Harbine
geni yer vermiler, cephelerdeki gelimeleri gnbegn okuyucularna aktarmlardr.
Karada Prensinin stanbul ziyaretleri de Osmanl gazetelerinde yer bulmu ve
gnlerce yayn yaplmtr.
Srpa yada yeni tabirle Karadaca gazetelerden Glas Crnogorska gazetesi bu
almada yer verilen gazetelerdendir. Bu gazetenin eski saylar Karada Devlet

xv

Arivinde mevcut ve aratrmaclara aktr. Glas Crnogorska, Karadallarn gzyle

Osmanl Devletini anlayabilmek asndan nem arz etmektedir.

E. KTAPLAR
Osmanl-Karada Siyasi likilerini yada genel anlamda Osmanl-Karada
likilerini inceleyen sipesifik bir kitap dnya ktphanelerinde ve Trkiyede belli
bal nemli ktphanelerde rastlanlmamtr. alma konusu olarak bu konun
seilmesinin en nemli nedenlerinden birisi de bu boluk olmutur. Osmanl Karada
ilikisi, ya eserlerde konu bal olarak ele alnm, ya da makale boyutunda
incelenmitir. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi adl eserinin 5-6. ciltlerinde Karada
ile ilgili bilgiler verirken fazla detaya girmemitir. Yine Bayram Kodaman Doutan
Gnmze Byk slam Tarihinin 12 cildinde Karada isyanlarndan bahsederken
konuyla ilgili ipular vermitir. John B. Treadway, The Falcon And The Eagle
kitabnda Karada ve Avusturya-Macaristan ilikisini konu edinirken, 1908 yl 1914
yln

hedef

almtr.

Karadallarn

efsanevi

yazar

Milovan

Djilasn,

Montenegrosu daha ok Karada sosyolojik ve antropolojik ynden anlatan bir

eserdir.

Elisabeth Robertsn Realm Of The Balck Mountain; A Hsitory Of

Montenegro, kitab Karada tarihini anlatan belki de en kapsaml ve en yeni

eserlerden birisidir. Fakat bu eserde de Karadan eski alardan gnmze kadar
olan tarihini ana hatlaryla ilemesi nedeniyle, Osmanl Devleti ile olan ilikilerine
doal olarak fazla deinilememitir.

Ayrca sz konusu eserde Osmanl

kaynaklarndan yararlanlmad grlmtr. Dier taraftan yaynlanan yabanc dilde

eserlerde Karada, Dou Sorunu yada Balkan Sorunu kapsamnda ele alnmtr.
Mahmut Celalettin Paann Mirat- Hakkat,. Ahmet Mithatn ss-
nklp ve, Zbdet-l Hakyk, Ali Fuat Trkgeldinin Mesil-i Mhimmesi, ve
Trk Tarih Kurumunun tpk basm be ciltlik Muhedat Mecmus, gibi eserler
Osmanl-Karada ilikilerine dair bilgilerin bulunabilecei kaynak eserlerdir.

xvi

Karada ile ilgili yazlm kitaplarn byk bir ksm ngilizce eserlerden
olumaktadr. Konuyla ilgili yazlm 50 ye yakn eser mevcuttur. Bunun bir ksm
1914 ve sonras bir ksm ise Osmanl dnemi ncesi Karada anlatan kitaplardr.

F.MAKALELER
Bilimsel makalelerin yaynland hakemli dergiler, bata Belleten olmak
zere Balkan aratrmalarna arlk veren bilimsel dergiler gzden geirildiinde
konuyla ilgili kan makalelerin byk bir ksmnn, Hersek syan, Srp-Karada ve
Osmanl Sava, 93 Harbini konu edindii grlr. Mithat Aydn, Nedim pek,
Hdai entrk, Halil Sedes gibi akademisyen ve yazarlarn da Karadala ilgili
makale almalar vardr. Bunlar Hersek syan merkezli almalar olmutur.
slam Ansiklopedileri, Britannica, Meydan Larous, Trk Ansiklopedisi gibi eserlerde
Karada hakknda ansiklopedik bilgiler nda Osmanl ilikilerine deinilse de bu
bilgiler kstl kalmtr.

G.TEZLER
YK tez katalounda bu konuyla ilgili sadece, Abidin Temizerin snr
sorunlarn ele alan Osmanl Karada Snr Anlamazlklar Ve zm 18781912 adl Yksek Lisans almas vardr. Temizer, bu almasnda snr sorunlarna
ve zmne dair ariv belgeleri nda bilgiler vermitir. Doktora dzeyinde bir
alma tespit edilememitir. Ama, Mehmet Mercann Sadrazam Ahmed Cevad
Paa balkl doktora tezinin bir blmnde, Ahmet Cevat Paann etine
Sefretiyle ilgili verdii bilgiler, kayda deerdir. Ayrca Amerikadaki University Of
Cincinnatiden Natasha Margulisin Njegoss Montenegro, The Great Powers and
the Moderniazations in the Balkans 1830-1851, adl doktora tez almas, Prens
Nikola Dnemi ncesi Karada incelemitir.

xvii

GR
OSMANLI- KARADA LKSNN TEMELLER

I.

KARADALILARIN MENE
Balkan yarmadasnn1 batsnda bulunan Karadan, gneydousunda

Arnavutluk, kuzeydou ve dousunda Srbistan ve Kosova, batsnda Bosna Hersek yer

almaktadr. Karada, Adriyatik Denizinin kenarnda2 ve douyla batnn bulutuu
noktada olan kk bir lkedir3. 2006 ylnda Srbistan-Karadadan ayrlan ve
bamszln

ilan

eden

Karadan4,

bamsz

bir

devlet

olarak

dnya

konjonktrndeki yerini almas bir ilk deildir. Daha ncesinde 1878 ve 1918 yllar
arasnda bamsz bir devlet olarak varln srdren Karada, ismini yksek kra
karst siyah renkli volkanik oluumlardan almtr. Baka bir iddiaya gre ise Karada
ismi Crnojeviten gelmektedir5. Bu ismin ilk kullanmnn 15. yy Venedik
Cumhuriyetindeki kaynaklara dayand sylense de kimi kaynaklarda 1276 ylnda
kullanldnn tahmin edildii belirtilmektedir. Daha sonralar bu isim yerini Duklja ve

Gneydou Avrupaya verilen tarihi ve corafik bir terim olarak tanmlanan Balkanlarn Antik
Yunandaki ismi Peninsula of Haemus tur. William Miller 1898 ylnda baslan ngilizce eserinde,
gezdii Dalmaya, Karada, Bosna-Hersek, Ragusa Arnavutluk, Yunanistan, Girit, Bulgaristan ve
stanbulu Near East (Yakn Dou) olarak adlandrmaktadr. William Miller, Travels And Politics in
The Near East, T. Fisher Unvin, London 1898.
2
Nenad Moacanin, Karada DA, C. 24, TDVY, stanbul 2001, s. 384
3
Marian Cruger Coffin, Where East Meets West, A Visit To Picturesque Dalmatia, Montenegro And
Herzegovina The National Geographic Magazine, Vol. XIX, No: 5, May 1908 Washington DC, s. 319
4
21 Mays 2006da yaplan referandum neticesinde 3 Haziran 2006da bamszln ilan etmitir. 21
ehirden olumaktadr. Andrijevica, Bar (Antivari), Berane, Biyele Polye (Bijelo Polje), Budva, etine
(Cetinje), Danilovgrad, Hersek Novi, Kolain (Kolain), Kotor, Moykova (Mojkovac), Nikik (Niki),
Plav, Pluine, Pljevlja, Podgorica, Rojaye (Roaje), avnik (avnik), Tivat, lgn (Ulcinj), abljak CIAThe World Factbook, Montenegro <https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
geos/mj.html e.t. 06.12.2008
5
Bu iddiaya gre dalar, kara (siyah) deildir. Crna Gora ismi Kara daanlamna gelmektedir. Fakat
Crna Gora ismi Crnojevi(Kara Prens) dneminden nce bilinmiyordu. 400 yl nce bu dalara Kara
denmesinin nedeni Crnojevitir. Dolaysyla prens ismini dadan deil, da ismini prensten almtr. W.
H. Cozens-Hardy, Montenegro and Its Borderlands The Geographical Journal, Vol. 4, No:5, (Nov.
1894), s. 397

Zetaya brakmtr6. Evliya elebi, Seyahatname adl eserinde 1662 ylnda gittii
Karadadan Karada nm bir sengistn- b emn diye bahsetmektedir7. Srp-Hrvat
dilinde Crna Gora 8, talyan kaynaklarnda Montagna Nera, Montenero ya da
Monte Negro olarak yer almtr. Bat Avrupa dillerinde Montenegro diye anlan
Karada, ngilizcede de Montenegro olarak gemektedir. Trkede kullanlan
Karada ismi de Crna Gora ve Monte-Negronun evirilerinden meydana
gelmektedir. Dalk bir yaps olan Karada, yerleim asndan elverili bir yapya
sahip olmayan kayalklara sahiptir9.
Bugn Karada Cumhuriyetinin bulunduu yerde M.. 6. yzylda
Arnavutlarn atas olarak bilinen lliryallar vardr. Adriyatik Denizinin kenarnda antik
Akdeniz medeniyetinden kolonicilerin ve tccarlarn yerletii bir yer olan bu blgeye,
M.. 6 ve 7. yzyllarda zengin Yunan kolonilerinin yerletii grlmektedir. Celtlerin
M.. 4. yzylda buraya hkim olduklar sanlmaktadr. M. 3. yzylda llirya Krall,
merkezini kodraya tamtr. Blgedeki Roma hakimiyeti ise miladn ilk yllarnda
etkisini gstermitir. Romallar, blgedeki korsanlar zerine birok cezalandrc seferler
dzenlemi, sonunda M.S. 9 ylnda blge, Romallarn hakimiyeti altna girmi,
Illiricum Eyaleti ismiyle imparatorlukta yerini almtr. Bu eyalet, Adriyatik Denizi
kenarnda nemli bir ticari durak haline gelmitir10. Fakat ticaretin canll sahil
eridinde grlm, dalk kesimde ticaret anlamnda bir hareketlilik grlmemitir.
Roma mparatorluunun blnme srecinde Karada, kodradan kuzeye doru
ayrlrken, , Slav ve Akdeniz insan arasnda ekonomik ve kltrel ynden devaml
marjinal blgeyi sembolize eden izgi belirginlemitir. Roma mparatorluunun
6

William M. Sloano, The Balkans, A Laboratory Of History, Jennigs&Graham, Cincinati 1914, s. 8889. Natasha Margulis, Njegoss Montenegro, The Great Powers And The Moderniazations In the
Balkans 1830-1851, Unpublished Phd. Dissertation, University Of Cincinnati, Cincinnati 2004, s. 6.
7
Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, 6. Kitap, Haz: Seyit Ali Kahraman - Dr. Ycel Dal,
YKY, s.104-107. Robert Dankoff, Robert Elsie, Evliya elebi In Albania And Adjecent Regions
(Kosova, Montenegro, Ohrid), Tuta Sub Aegide Pallas, Bril, Leiden, Kln, Boston 2000, s. 46.
8
Meydan Larausse, Karada, s. 924-925.
9
Dalk arazi, burada doal bir savunma hatt oluturur. Anlatlan bir efsaneye gre Tanr, antasna
dnyann eitli yerlerine datmak zere kayalar talar koymu. Datrken birden antasndaki btn ta
ve kayalar bugn Karada diye adlandrdmz yere dm. The Ottoman Empire, The Sultans The
Territory And The People, The Religios Tract Society, London 1859, Printed By William Tyler, s. 272.
10
John B. Allcock, "Montenegro." Encyclopdia Britannica Online <http://www.britannica.com/
EBchecked/topic/390727/Montenegro>. 26 Sep. 2008

yklmasyla birlikte, Adriyatikin bu ksm, 5. yzylda Gotlarn, 6. yzylda da

Avarlarn istilasna uramtr. 7. yzyln ortalarnda ise blgeye Slavlarn hkim
olmaya balad grlmektedir11. Bizansn mehur kral Heraclius tarafndan 622de
Avar saldrlarna kar oluturulan tampon blge devleti olarak grev yapan
Karada12, tarma elverisiz ve engebeli bir araziye sahip olmasna ramen, ilk
yerleimcilerden arta kalanlar iin ve Romanizasyon (Romallatrma) akmndan
kaan kabileler iin deta bir cennet olmutur13.
Kabile zinciriyle rgtlenen Slavlarn yaad bu blge14 Byk Srbistan
dneminde (11-14. yy. ) Zeta Devleti halini almtr. 1421 ylnda Srp ynetimine
kar ayaklanan Stephan Crnojevic, bamszln kazanmtr.

Stephan Crnojevic,

Zabljak kendisine bakent yapm ve Venedikin de desteini alarak Yukar Zetann

kra ve kire tal dalarna yerlemitir15. 1459 ylna gelindiinde kodra Gl
civarndaki btn topraklar Venedik hkimiyeti altna girmi ve bylece Zeta Devleti de
ortadan kalkmtr16.
II. 19.YY. NCES OSMANLI-KARADA LKLERNE GENEL BAKI
13. yyda Anadoluda doan ve Balkanlara doru yaylan Osmanl seferleri 15.
yyda etkisini iyiden iyiye gstermeye balamtr. Fatih Sultan Mehmet (14511481)
zamannda Osmanl Devleti, srasyla; Bosna (1463) ve Herseki (1466) aldktan sonra
1479da Venedikle yaplan mcadelenin ardndan kodray alm,17 Zabljak yerle bir
11

John B. Allcock, agweb, 26 Sep. 2008

Reginald Wyon, Gerald Prance, The Land Of The Black Mountain The Adventures Of Two
Englismen in Montenegro, Methuen&Co, London 1905, s. 17
13
Allcock, agweb, 26 Sep. 2008
14
Allcock, agweb, 26 Sep. 2008
15
Donal Edgar Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, YKY, ev: Bahar Trnak,
stanbul 2001, s. 136; Bu arada Arnavut skender Beyin 1444 ylnda Osmanl Devletine kar toplad
kongreyi hatrlamakta yarar vardr. Bu kongreye Arnavut senyrleri ile ilerinde Stephan Crnojeviin de
bulunduu Karada Prensleri de katlmlar ve skender Beyi ba olarak semilerdir. smail Hakk
Uzunarl; Osmanl Tarihi II. (stanbulun Fethinden Kanun-i Sultan Sleymann lmne
Kadar), TTK, Ankara 1995, s. 60, 72.
16
Meydan Larausse (M.L.), Karada, C.7, Meydan Gazetecilik ve Neriyat stanbul 1986, s. 924-925
17
Defalarca sefer yaplmasna ramen alnamayan, Venediklilerin elinde bulunan Arnavutluk
skenderiyesi kodra, sonunda 1478de Fatih Sultan Mehmetin bizzat ynettii muhasara ile
fethedilmitir. smail Hakk Uzunarl, age, s. 60, 72. Fatih Sultan Mehmet, kodray almak iin
12

etmitir18. Nikike kadar btn Kuzey Karada, Osmanl hkimiyeti altna girmitir.
Venedikin yannda Osmanl Devletine kar savaan Crnojevicin olu Zeta Beyi van
Crnojevi (Kara van) (14661490), Karadan bakentini etineye tamak zorunda
kalmtr. kodrann dyle Crnojevi talyaya kam ve Karadada Osmanl
hkimiyeti balamtr19.
II. Beyazid Dneminde (1481-1512) Karada, 1499da kodrann fethinden
sonra Kuzey Arnavutlukta oluturulan kodra (skenderiye) Sancann bir kazas
haline getirilmitir20. Karadaa her frsatta yardm eden Venedik, 1504 ylnda onun,
Osmanl Devleti hkimiyetinde olduunu kabul etmitir. 1503 yl, buradaki Osmanl
hkimiyetinin en parlak olduu yldr. Zaten bu yldan itibaren Osmanl Devletinin
Karadadaki hkimiyeti gittike zayflamtr21.
Karada, 15161851 yllar aras teokratik sistem benzeri bir anlayla Prince
Bishop*lar tarafndan ynetilmitir. 1539da Barbaros Hayreddin Paa ve Rumeli
Beylerbeyi Hsrev Paa ortaklaa hareket ederek Venediklileri Karada kylarndan
uzaklatrmlardr. Bundan sonra blgenin idaresi Bosna Beylerbeyliine braklmtr.
Bosna Beylerbeyi Ulama Paa, Karadadaki ilk Osmanl genel valisidir22. Fakat unu
sylemeliyiz ki Osmanl Devleti her ne kadar Karadaa girmi ve askeri baarlar elde
etmi olsa da, tam ve mutlak bir hkimiyetten sz edilememektedir. Karadan sahip
olduu olumsuz doa koullar, Osmanl Devletinin buraya hkim olmasnn nnde

birka gemiye ve topa ihtiya duymusa da blgenin dalk yaps ve dik yamalar, ne kzaklar zerinde
gemi yrtmeye ne de hayvanlarla toplar ekmeye elverili deildir. Bu nedenle kodra Glnde iki
kk tersane ve top dkmhanesi yaptrmtr. Namk Kemal, Osmanl Tarihi-2, Bilge Kltr Sanat,
Transkribe: Mchit Demirel, stanbul 2005, s. 295.
18
Pitcher, age, s. 136
19
Pitcher, age, s. 136
20
skenderiye Sanca, Srbistann bir blmn iinde barndrmaktayd. XVI. yy balarnda skenderiye
sanca, pek, Vulitrin, Bihor, Pritina, Novaberda, Prizren, Potgoria, Zabljak, Drivasto, Karada
kazalar ve Medun kalesinden olumaktayd. Venedikliler ehri tamamen boaltarak Osmanl Devletine
antlamayla teslim etmilerdir. Michale Kiel, kodra DA, C. 23, TDVY, stanbul 2001, s. 434
21
Pitcher, age, s. 136
* Prens-Piskopos denilen ve kiliseleri elinde bulundurmann yannda idari olarak da hakimiyeti elinde
bulunduran kiilere verilen isimdir.
22
Dragos D. Kostich, Montenegro, Encyclopedia International, Grolear Incorporated, Canada 1970, s.
254. smet Parmakszolu, Karada, Trk Ansiklopedisi, C. XXI, MEB, Ankara 1974, s.266

hep bir engel tekil etmitir23. Karadallarn inat bir ekilde direni gstermesi,
yaanmas zor iklim ve yeryz koullar, byk ordularn ba edemeyeci bir corafi
yap, Osmanl ordusunu zorlamtr24. Olduka fakir olan bu blgeyi fethetmek iin sarf
edilecek abaya ramen, kazanlacaklarn kaybedileceklerden daha az olaca
muhakkaktr25. Bu nedenle, Karada Prensliine 1521 ylnda Eflaktaki Voynuk
kyllerine uygulanan stat uygulanm ve Karadallar, olaan ve olaanst vergilerin
hibirisinden sorumlu tutulmamlardr26.
II.Selim (1566-1574) dneminde Hseyin Paa ve Ahmet Paann 1571 ylnda
birlikte hareket ederek Venediklileri yenmesiyle lgn, Bar ve Budva kale ve limanlar
ele geirilmi ve bylece Karada kylarnn fethi de tamamlanmtr. Osmanl
hkimiyeti burada 1684 ylna kadar srmtr. Tam bu tarihlerde Venedikliler, kutsal
ittifaka katlarak Karadallar isyan ettirmilerdir. Bunun zerine Osmanl Devletinin
lirya cephesi komutan Sleyman Paa, 1692de etineye (Cetinje) girmi ve ehri
tahrip etmitir27.
1696 ylnda Karadada vladikalk el deitirmi ve hakimiyet Njegus
kasabasndaki Petrovi ailesine gemitir. Bylece, vladikalar tarafndan ynetilen
Karadada artk yeni bir dnem balamtr. 1918 ylna kadar srdrecekleri
hanedanlk amcadan yeene geerek ilerlemitir28. 1711de Rus ar I. Petro, Karada
etkisi altna alarak onlar isyana tevik etmitir. ar, Osmanl topraklarndaki
23

Nevill Forbes, Arnold J. Toynbee, D. Mitray, D.G. Hogarth, The Balkans, Oxford University Press,
Oxford 1915, s. 107.
24
Allcock, agweb. e.t. 26 Sep. 2008.
25
L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Hurst&Company, London 2001, s. 237.
26
Karadallardan istenen tek ey, hane bana ylda 55 akeydi. Fikret Adanr, Makedonya Sorunu,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, ev: hsan Catay, stanbul 2001, s. 22.
27
Parmakszolu, agm, 266.
Vladika, Karadada 1852 ylna kadar devletin ve kilisenin ba olan kiidir. Bazen de Prince-Bishop ile
ayn anlamda kullanlmaktadr.
28
Vladika Danilo, Petrovi hanedannn ilk temsilcisidir ve 1696 ylnda baa gemitir. 1735 ylnda
ldkten sonra, amcasnn olu Vladika Sava grevi devralmtr. Sava ldkten sonra amcasnn torunu
Vladika Vasilije, o ldkten sonra da amcasnn torunu Vladika Petar I baa gemitir. Bunun sistematik
olarak Nikolaya kadar devam ettii grlmektedir. Ksacas grld gibi hanedanlk babadan oula
deil amcadan yeene ya da amca torunlarna getii grlmektedir. Bunun nedeni ynetimin PrensBishop tabir edilen dini kimlii olan bir nevi barahip tarafndan ynetilmesidir. Geleneklere gre
rahiplerin evlenmesi yasaktr. Bu nedenle ocuklar olmadklar iin ldklerinde yerlerine kardelerinin
ocuklar yani yeenleri geerdi. Hanedan emas iin bkz. Marco Houston, Nikola &Milena King and
the Quin of The Black Mountain, Leppi Publication, London 2003, s. 72-73

Hristiyanlar kurtarmak iin giritii Prut Savanda Osmanl ordusuna yenililince29

Karadaa verdii destein n kesilmitir30. Buna ramen Rus ar I. (Deli) Petro
zamannda yeterli geliri olmayan Karadaa maddi yardm yaplmtr31. Anlalaca
zere bu dnemden itibaren Karada zerindeki Rus etkisi giderek art gstermitir.
III. Ahmed (17031730) dneminde Kprlzde Numan Paa, Rus ar I.
Petronun Karada kendi haline brakmasn frsat bilerek, Karadaa sefer
dzenlemitir. Bunun zerine Karadallar Dalmaya kylarna kam ve Venedike
snmlardr. Osmanl- Venedik Harbi (1714) sonunda Numan Paa etineye tekrar
girmitir. Bylece Venedike yardm eden Karadallar bunun bedelini ar
demilerdir32. Pasarofa Antlamasndan sonra 1714te Danilo affedilmi ve
Karadaa geri dnmesi salanmtr33.
Osmanl Devleti

1730-1789 yllar arasnda be padiah deitirirken, (I.

Mahmud (17301754), III. Osman (17541757), III. Mustafa (17571774) I.

Abdlhamid (1774-1789) ve III. Selim (17891807)) ayn dnemde Karadan banda
Sava Petrovi yeralmtr. Sava Petrovi devrinde (17351782) Karada; Rus-OsmanlVenedik politikalar dorultusunda ynlendirilmeye allm ve etki altnda
braklmtr. 1771 ylnda Ruslarn kkrtmasyla ayaklanan Karadallarn zerine
Bosna Valisi Silahdar Mehmet Paa, baarl bir sefer dzenlemitir34.
Sultan Birinci Abdlhamid dneminde (1774 1789) Ruslarn Balkanlardaki
etkisi belirginlemitir. Osmanl-Rus Savann devam ettii bir srada baa geen
29

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi (Karlofa Antlamasndan XVIII. yyn Sonlarna
Kadar), Cilt IV. Ksm 1. TTK, Ankara 1995, s. 78
30
Parmakszolu, a.g.m. s. 266. Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, ev: Ayegl YaramanBabuu, Miliyet Yaynlar, stanbul 1995, s. 314-315.
31
Georgeos Castellan, age, s. 315.
32
Mustafa Nuri Paa, Netyic-l Vukuat, C. III-IV, Haz. Prof. Dr. Neet aatay, TTK, Ankara 1979, s.
31
Pasarofa Antlamas, 1714-1717 Osmanl-Avusturya-Venedik Harbine son veren ve 21 Temmuz
1718'de imzalanan antlamadr. smail Hakk Uzunarl, age, Cilt IV. Ksm 1, s. 142-146. Ayrca bkz.
Encyclopdia Britannica, Treaty of Passarowitz <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/
445669/Treaty-of-Passarowitz>. (25 Oct. 2008).
33
Parmakszolu, agm, s.266.
34
Silahdar Mehmet Paa, bu baarlarndan sonra Sultan III. Mustafa (17571774) tarafndan
sadrazamla getirilmitir. Parmakszolu, agm, s. 266.

Abdlhamidin yapaca pek bir ey yoktur. Yine I. Abdlhamid dneminde artlar en

ar anlama zelliini tayan Kk Kaynarca Antlamas (17 Temmuz 1774)
imzalanarak, Ruslarn, Balkanlardaki Ortodokslar himaye altna almasna engel
olunamamtr35. 1779da Aynalkavak Tenkihnamesi ile Ruslar, Balkanlardaki
Ortodokslar zerindeki hmiliini daha da glendirmitir36. Ortodoks tebaann
koruyuculuunun Ruslara verilmesi, Balkanlarda, aralarnda Karadan da bulunduu
Ortodokslarn, Ruslarn etkisi altna girmesi anlamna gelmesinin yannda , Osmanl
Devletinin iilerine mdahale etmek iin bir bahane olacaktr. Fakat unu da
belirtmeliyiz ki 18. yy sonlarna doru Karadan dnen bal bulunduu pek
Patrikhanesi kaldrlm ve vladika, stanbul Patrikhanesine balanmtr37. Bylece,
Karada siyasi olarak balln yannda din olarak da Osmanl Devletine balln
bildirilmitir.
III. Selimin (17891807) padiah olduu dnemde kodra Valisi Buatl Kara
Mustafa Paa, lmne kadar, Karada tam anlamyla kontrol altna almaya alm;
lkin baarl olamamtr38. O dnemde Karadan banda Bishop I. Petar Petrovic,
(1782 -1830) vardr. Petrovi hnedannn en popler ruhani ve asker liderleri arasnda
saylan I. Petar, Martinici Savanda (1796), ona mteakiben Krusi Savanda (1796)
Osmanl ordusuna kar savamtr. Buatl Kara Mustafa Paa,

Fransann da

desteiyle isyan bastrmak istediyse de baarl olamamtr39. Sava sonucunda, Buatl

35

The Ottoman Empire, The Sultans Territory And The People, The Religios Tract Society, London,
1859, s. 172. Kemal Beydilli, Kk Kaynarcadan Ykla Osmanl Devleti Tarihi, Ed: Ekmeleddin
hsanolu, IRCICA, stanbul 1999, s. 65. Kk Kaynarca Antlamasnn 7. ve 14. maddelerine gre
Ortadokslarn himayesinin Ruslara verildii doru bir anlamlandrma olmasa da bu maddeler kastl
olarak ngilizce ve Franszca evirilerinde farkl anlamlar yklenerek Ruslarn Ortodoks kiliseleri ve
cemaati zerinde himaye ve mdahale hakk veriyormu gibi telakki edilmitir. Kemal Beydilli, Kk
Kaynarca Antlamas DA, C. 26, TDVY, Ankara 2002, s. 524-527. Ayrca anlama gn bilgi iin bkz.
smail Hakk Uzunarl, age, C. IV, Ksm. 1, s. 422-425. Utan veric bir antlama olarak tarih edilen
bu antlama, Hammerin Osmanl Tarihinde, III. Mustafa devrinde yapld yazmaktadr. Joseph Von
Hammer Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, C. 8, dal Neriyat, ev. Refik zdek, stanbul 1994, s.538
36
Mnir Aktepe, Abdlhamid I. DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 214
37
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, (Islahat Ferman Devri), C. 6, TTK, Ankara 1995, s. 71
38
Nenad Moacanin, agm, s. 385
39
I. Petar bu savalar ncesinde askerlerini son derece etkileciyi bir biimde dini ierikli bir konuma
yaparak bu savaa kutsallk atfederek zgrlklerinden taviz vermeyeceklerini sylemitir. Sz konusu bu
konumalarn tam metni iin bkz. Speeches to Montenegrins before battles against Turks on Martinici
and on Krusa, 1796 History of Montenegro, Zemun, 1850, s. 9293, 9899 Translated by Stefan
Branisavljevic. <http://www.njegos.org/petrovics/1796e.htm e.t. 25.10.2008.

Kara Mustafa Paa Karadallar tarafndan esir alnarak idam edilmi ve kesilen ba
etineye gnderilmitir40.
Savan sonucu Karadallar iin bir zafer olmu, snrlarn genileten I. Petar,
neredeyse Karada bamsz bir devlet haline getirmitir. yle ki, 1799da Osmanl
Devletine Karadallarn hibir zaman Osmanl Devletine bal bir tebaa
olmadklar41 ynnde bir ifadeyi kabul ettirmeyi baarmlard. Artk modern Karada
devletinin bamszl de facto olmutur42. Bu, her ne kadar bir bamszlk ilan olsa
da uluslararas camiada, 1878 Berlin Antlamasna kadar kabul grmeyecektir43.
III. 19. YZYILDA OSMANLI-KARADA LKLER
19 yy balarnda, Karada yava yava isyanlarla, panslavist akmlarn ve
milliyetilik hareketinin etkisiyle, bamszla doru gitmektedir. Bu arada Karadan
Adriyatike alan bir kaps olan Kotor, Fransa ve Avusturya ile yaplan 1797 Campo
Formia Anlamasyla Avusturyallar tarafndan igal edilmi ve Karadan Adriyatik
kaps kapanmtr44. Dolaysyla 19. yya Karada, denizle balants olmayan bir
toplum olarak girmitir. Unutmamak gerekir ki, 19 yy., Karadan bir devlet olarak
ortaya kt yzyldr. O halde 19 yydaki gelimelere ve Karada devlet olmaya
gtren etmenlere gz atmakta fayda mlahaza ediyoruz.

40

Thomas Fleming, Montenegro The Devided Land, Chronicles Press Rockford, Ilinois 2002, s. 84
Georgeos Castellan, age, s. 316
42
Nevill Forbes, Arnold J. Toynbee, D. Dimitray, D.G. Hogarth, The Balkans, Oxford University Press,
Oxford 1915, s. 110
43
Nenad Moacanin, agm, s. 385; smet Parmakszolu, agm, s. 266
Bugn talya snrlar iinde ve Udinenin gney batsnda bulunan Campo Formio kasabasnda, 17
Ekim 1797de Avusturya ile Fransa arasnda yaplm bir bar antlamasdr. Bu antlamaya gre Venedik
Cumhuriyeti tamamen ortadan kalkarken, Dalmaya kylarnn dahil olduu Venedik topraklar
Avusturyann eline gemi ve bylece Avusturya Adriyatike kmtr. Fransa ise Yedi Aday alm
bylece Osmanl Devletine komu olmutur. Bu da Fransadaki milliyetilik cereyannn Balkanlara
sramasna neden olacaktr. Fahir Armaolu, 19.yy Siyasi Tarihi, TTK, Ankara 2003, s. 54-55.
Encyclopdia Britannica., "Treaty of Campo Formio." <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/
91381/Treaty-of-Campo-Formio>. e.t. 25.10. 2008
44
Georgeos Castellan, age, s. 315
41

A.

FRANSIZ

HTLALNN

ETKS

VE

MLLYETLK

HAREKETLER
19. yy. genelde Balkanlarda Fransz htilalinin (1789) etkisinin younlukla
hissedilmeye baland bir yzyl olmu ve kozmopolit yapya sahip imparatorluklarn
korkulu ryas haline gelen milliyetilik hareketleri hz kazanmtr. phesiz ki bu
akmdan en olumsuz etkilenen Osmanl Devleti olmutur. Fransa, Avusturya ile yapt
Compa Formio Antlamasyla Venedikin topraklarn paylam ve Arnavutluk ky
eridinde bulunan Dalmaya adalarna (Yedi Adalar) yerlemitir. Bu hadise, Fransay
Osmanl Devleti ile snr komusu hline getirmitir. Bylece 1805 ylnda Karada
tarihinde yeni bir dnem balamtr. Zira Franszlarn Dalmayay igali, Karada
zerinde bir Fransz etkisinin de belirmesine yol am ve Rus-Fransz ekimesi
Karada zerinden yaplr hale gelmitir45.
Dier taraftan, Napoleon Bonaparten Avrupadaki baarl savalar, Osmanl
Devletini d siyasette Fransaya meylettirmitir46. Ayrca Osmanl Devletinin eski
gcn kaybetmesi, hem idari hem de ekonomik olarak skntlar yaamas
Balkanlardaki halklar olumsuz etkilemi ve milliyetilik cereyannn sosyal anlamda
karlk bulmasna yol amtr47. III. Selimin reform abalar, lkede kan i isyanlar,
savalar, kadrolarn yetersizlii gibi nedenlerle sonusuz kalmtr. Bunun yannda
kodrada Buatl Kara Mustafa Paann gl ve bana buyruk yn olarak ortaya
kmas, ileri zorlatrmtr48.
Balkanlardaki milliyetilik Fransada kan milliyetilik akmndan biraz farkl
olarak gelimitir. Mnevi ya da biyolojik olarak aidiyet duygusunu hissedebilecekleri
bir millete kklerini dayandrma olarak alglanan Balkan milliyetiliinde, orada
yaayan insanlarn, bir milletin paras olduunu bilip bilmemesinin aslnda pek bir
45

Parmakszolu, agm, s. 266

Osmanl Devleti, Fransaya kar ngiltere ve Rusya ile ittifak kurmu ve ngilizlerin Msra girmesine,
Ruslarn ise boazlardan gemesine msaade etmitir. Lakin Fransadan kurtulmak iin yaplan bu
ittifakla Osmanl Devletinin, ngilizler ve Ruslarla aras bozulmutur. Fransann Msr igaliyle
balayan dmanlk 1802 Paris Antlamasyla sona ermitir. Bu tarihten itibaren Osmanl Devleti
Fransaya yaknlamtr. Kemal Beydilli, agm, s. 78
47
Justin Mc Carty, Osmanlya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar, Etkileim Yaynlar,
ev: Mehmet Tuncel, stanbul 2006, s. 82
48
Sadece Rumeli de deil Arabistanda Vehhbi ayaklanmalar Msrda Mehmet Ali Paa isyan gibi
eitli isyanlar meydana geliyordu. Kemal Beydilli, agm, s. 76
46

nemi yoktur. Bu insanlara nerede durmalar gerektii retiliyordu. Hatta bu, onlara
zorla kabul ettiriliyordu49. ifadelerini kullanan Justin Mc Carty, Balkanlarda gelien
milliyetiliin d destekli olduunu vurgulamaktadr. Zaten Balkanlarda Slav
milliyetilii; kilisenin, gelien ticaret burjuvazisinin ve kyllerin desteiyle artm ve
belli bir noktaya gelmitir50.
Kemal Karpatn ifadesiyle Karada, yakn komular ve Avrupallar tarafndan
yalnz braklmtr. Karpat, Karadan dier Balkan lkelerindeki milliyetilik
anlayyla kyaslandnda gerek bir milliyet duygusu olmadn savunmaktadr51.
Sarp dalar nedeniyle insanlarn d dnyayla ilikisi az olduundan sahip olduklar
kltr uzun yllar muhafaza edebilmilerdir52. zellikle 19 yyda Batl seyyahlarn ve
yazarlarn mthi ilgi duyduu bir yer haline gelen Karada, bunun ncesinde Avrupa
kamuoyu tarafndan bilinmeyen ve tannmayan bir yerdir. 1890l yllarda blgeye
seyahat eden ngiliz yazar William Millerin ngiliz halknn Monte-Negro ismi
nedeniyle orada siyahlar m yayor? Ya da etine Bulgaristann m bakenti? gibi
tuhaf sorularla karlamas, Karadan dier devletlerden izole bir konumda olduu53
dnldnde, hi de artc deildir. Karadallar hakknda Batya bilgiler aktka
Avrupallarn gznde Karadallar William Wallece, Robin Hood romantikliiyle
ele alnmaya balanmt54. Slav yazarlarnn ise Karadallar byk ordulara kar
cesurca savaan Spartallara benzettikleri vkidir.55
19 yya kadar Balkanlarda milliyetilikten sz edilemezdi. Kk bir ordu, bir
kilise ve gelimemi bir brokrasiden oluan bir gc elinde bulunduran dil ve etnik
birlii olan hnedanlar vardr. Osmanl Devleti Balkanlarda millet sistemiyle farkl
etnik gruba mensup insanlarn cemaatlere ballklarn glendirmitir. Dolaysyla, her
49

Justin Mc Carty, age s. 82

lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim yay, stanbul 2005, s. 62
51
Kemal Karpat, Balkanlarda Osmanl Miras Ve Ulusuluk, mge Kitabevi, stanbul 2004, ev, Recep
Boztemur, s. 42
52
Kemal Karpat, Balkanlar DA, C.5, TDVY, stanbul 1992, s. 25
53
William Miller, age, s. 41
54
John Mcdonald, Turkey And The Eastern Question, Dodge Publishing, NY 1912, s. 39
55
etineyi gren kimi yazarlar adeta Avrupada yzlerce yl bozulmadan yaam bir medeniyeti
kefetmenin sevincini yayarak ngiterede kaybolmaya yz tutmu baz erdemlerin hala korunabildii bir
yer olarak tasvir etmilerdir. Barbara Jelavish, Balkanlar, C. 1, Kre Yay. ev: hsan Durdu, Haim Ko,
Glin Ko, stanbul 2006, s. 168
50

10

toplumun kendi kiliselerini oluturarak kiliseler kanalyla kendi etnik kltrlerini ve

kimliklerini ortaya karmasn salamlardr. Ortodoks kiliselerinin hepsini stanbul
Fener Rum Patrikhanesinin kontrolne veren Osmanl Devletinin, Hristiyanlar millet
sistemiyle tek bir at altnda toplayarak evrensel cemaat haline getirmesi, dinsel
kimliklerinin bir paras olan etnik kimliklerinin de belirmesini kolaylatrmtr56.
Karadan hem siyasi hem de politik olarak yaps, dier devletlerin yapsndan
farkllk arz etmektedir. Snrlar tam olarak belli olmayan Karadada kabileler aras
atmalar ve kan davalar ok sk rastlanlan hadiselerdendir. Birbirleriyle kyasya
atan kesimlerin (Arnavutlar, Bonaklar ve Karadallar) Osmanl Devletinin bir
paras olduunu varsayarak hara toplayan Osmanl askerlerine kar birletii57
dnldnde, Kemal Karpatn ifadelerine hak vermek gerekmektedir.
Balkanlardaki milliyeti dncelerin 1789 Fransz htilali ile baladn
dnmenin doru olmadn savunan yazarlar da vardr. Onlara gre, Karada iin
Fransz htilalinin etkin olduunu sylemek ok anlamszdr. Karadada yerel
kimlie ve din faktrne dayanarak gelien bir millet yapsn Kafkaslardaki dal
kimlik yapsna benzetilebileceini ve bu kyaslamasyla milliyetilik anlaynn
aklanabileceini

belirtmilerdir58.

Karadada

kabileleme,

devlet

bilinciyle

milletlemeyi geciktirmitir59.
Balkan halklarnn bamsz bir devlet kurma isteklerine dair bir delilin olmad
kimi yazarlar tarafndan savunulmutur. Bunlardan birisi Habsbawmdur. Ona gre ,
Koyun oban kanda topluluklarn ve haydut kahramanlarn devlete kar

56

Kemal Karpat, Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, mge Kitabevi, ev: Recep Boztemur,
stanbul 2004, s. 58
57
Karadada piskoposluun yannda sivil yneticilik vard ki o piskoposlua nazaran prestiji azd. Sivil
yneticilik ise Radonjic ailesine verilmiti. Gerek otorite ise ihtiyar heyetindeydi. htiyar heyeti otuz
kabilenin eflerinden olumaktayd. Silahl olan bu eflerin grevi vergi toplamak, tre ve kan davasna
dayanan bir adalet sistemini uygulamakt. Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, ev: Ayegl
Yaraman-Babuu, Miliyet Yaynlar, stanbul 1995, s. 314315
58
Osman Karatay, Karadada Bamszlk Mcadelesi, Balkanlar El Kitab, C. 1, Karam&Vadi yay.,
Ankara 2006, 459460
59
Osman Karatay, Osmanl Hakimiyetinde Karada age, s. 368

11

yaptklar ayaklanmalar Fransz milliyetiliiyle aklayabileceimiz tek rnek Yunan

bamszlk savadr60.
Balkanlardaki etnik topluluklarn bir milliyet olarak ortaya kmasndaki
etkenlerin bir dieri de ekonomik boyuttur. Balkanlardaki toprak sisteminde ba
gsteren bozulmalarn ve toprak sahipleri ile yneticilerin baskc tutumlarnn,
milliyetiliin ykselmesine belli bir oranda yardmc olduu sylenebilir.

Ayrca

bamszla srkleyen isyanlarda, dinsel birtakm etkilerin sonucu olarak, kendi

dininden olmayan teleme anlaynn da milliyetiliin ykselmesinde ki etkisi
yadsnamaz.
Balkanlardaki milliyeti isyanlarn -Bulgar, Yunan, Srp isyanlarnn- baarya
ulamasndaki en byk etkilerden biri, Avrupal devletlerin desteidir.

zellikle

Rusyann bu konudaki etkisi tartlmazdr61. Balkanlardaki ayaklanmalar Karadallar

gibi gneydeki halklarn ayaklanmalarn modern milliyetilik ile aklamak ne kadar
mmkndr? Habsbown bu soruya Zorunluluun ve istein olduu yerde yerel idareye
ve zayflamakta olan bir Trk imparatorluuna kar isyan etmekten doal ne olabilir?
62

sorusuyla cevap vermektedir.

Netice itibariyle Fransz htilalinin Karada milliyetiliine dorudan etkisi

tartlsa da dolayl yoldan etkisinin olduu ve Karada ayaklanmalarna ivme

kazandrd aikardr.
B. PANSLAVZMN KARADA MLLYETLNE ETKS
Slav toplumlarnn tek bir at altnda toplanmasn ama edinen ve
pangermanizmden etkilenerek ortaya kan Panslavizm; edebiyat, etnografya, tarih ve
dier kltr dallarnda yaplan bu almalarla Slovenler, Bulgarlar, Hrvatlar, Srplar ve
Karadallar arasnda etki alan bulmutur. Ruslar ise bu hareketi siyasi bir doktrin

60

XIX. yyda Balkan halklar arasnda ilk kalkma olan, domuz tccar Kara Georgeun ayaklanmas
Sultana kar deil oradaki yerel yneticilere kar olduu savunulmaktadr. Sultana kar olmak bir tarafa,
sultana destek mahiyetinde bir ayaklanma olduu sylenmektedir. Eric Hobsbawm, Devrim a (1789
1848), Dost yay. Ankara 2005, s. 155156
61
Justin Mc Carty, age, s. 101
62
Hobsbawm, age, s 155

12

hline getirmilerdir63. 1711 Prut Savanda Karadallarn bir kurtarc olarak

grdkleri I. Petronun Balkanlardaki Slavlar ayaklandrma teebbs ve II.
Katherinann Srp ve Karadallarn Ruslar gibi anl Slav meneinden geldiklerini
sylemesi, Karadallar zerindeki Rus siyasetinin ilk izleridir. Panslavistlere gre,
Osmanl ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklmal, yerine de Rusyann
egemenlii altnda yaayan bir Slav devleti kurulmaldr64.
Akdes Nimet Kurat, Rus panslavizminin amacnn, Slavlar Ruslatrmak ve Rus
hegomanyasna almak olduunu syleyerek siyasi bir hareket hline geldikten sonra,
Rusyann emperyalist emellerine hizmet ettiini savunmutur65. unu da unutmamak
gerekir ki, Fransz htilalinin yayd milliyetilik hareketleri, Slav aydnlarnn Slav
milliyetiliini ele alarak gelitirmelerine zemin hazrlam ve tevik unsuru olmutur.
1848 ihtilallerinin de Slavlar bu noktada harekete geiren bir dier unsur olmutur.
Fakat bunun tam aksini dnen Yulu Tekin Kurat, panslavizm ve panortadoksluun
Balkanlardaki milliyetilik hareketlerine bir etkisinin olmadn savunmaktadr. Ona
gre Balkanlardaki bamszlk giriimleri Helenizm ile balamtr. Panslavizmdeki
ama Rusyann ats altna girmekten ziyade Yunan modelini uygulayarak kendi
bamszlklarn ilan etmek iin uygun zemini oluturmaktr66.
Ruslarn Balkanlardaki Slav bilincini artrmak iin 1858de Moskova Slav
Yardm Komitesi kurmular ve eitli faaliyetlerde bulunmulardr67. Balkan
63

Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetilii, ev. Agh Oktay Gner, Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf, stanbul 1991, s. 103
64
19.yy balarnda zellikle ekler arasnda milliyetilik akm etkisiyle ortaya kmtr. Her ne kadar
balangta felsefi ve edebi bir karakter tasa da daha sonralar siyasi bir akm halini almtr. 1857
ylnda Moskovada kurulan Slav Yardm Komitesi Balkan lkelerinin birounda ubeler am ve
bunlar araclyla Rusya, Osmanl Devleti snrlar iersindeki Ortodoks ve Slav unsurlara her trl
yardm yapmtr. lk adm olarak ta topluluklara zerklik verilmesini istemitir. Akdes Nimet Kurat,
Rusya Tarihi, Ankara 1948, s. 323. Ayn mellif, Panslavizm, A..DTCF Dergisi, C. XI, S. 2-4,
Ankara 1953, s. 241-246; Hans Kohn, age, s. 102 ; Rfat Uarol, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul
1995, s. 320.
65
Akdes Nimet Kurat, agm, s. 241-249
66
Yulu Tekin Kurat, XIX. Yzylda Rusyann Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks Politikas
Karsnda Osmanl Diplomasisi, ada Trk Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliler, 15-17
Ekim 1997, Ankara 1999, s. 177.
67
Kilise okul ve ulusal kimlii gelitirmek maksadyla para toplam, Slav kilise ve okullara kitap ve okul
malzemesi gndermiler ve Moskovaya eitime gelen Slavlara destek verme amacyla faaliyet
gstermilerdir. Mithat Aydn, Bosna Hersek Ayaklanmasnda Panslavizmin Etkisi Ve Srbistan Ve
Karadan Rol Bellten , LXIX, Aralk 2005, S. 256, s. 915-916 ayrca bkz. Mithat Aydn, 19.Yy

13

lkelerinden, aralarnda kzlarn da olduu birok renci, St. Petersburgda burslu

olarak okutulmutur68.
Fransz htilali ve Panslavizm balamnda 19. yy Osmanl-Karada siyasi
gelimelerine bakacak olursak; 1807 ve 1812 yllar arasnda Fransann desteiyle
Osmanl Devleti Karadallara kar mcadele etmitir. Karada ise 1813 ylnda Rusya
ve ngilterenin yardmn alarak, Kotor Yarmadasn Franszlardan almay baarmtr.
Lkin bu fazla uzun srmemi ve Viyana Kongresinde Kotorun kontrol
Avusturyallara verilmitir. Bylece Byk devletler tarafndan tannma ve bamszlk
mitleri tayan I. Petar, hayal krklna uramtr69. Balkanlarda yaylma peinde
olan Rusyann son derece iine gelecek Karadan bamszl meselesine
Avusturyann onay vermesi u durumda zaten mmkn deildir. Kotorun
Avusturyaya braklmasyla denizle olan balant umutlarn da kaybeden I. Petar ve
halk ok zor bir dnem yaamtr. Birok Karadal bu yllarda Rusyaya ve
Srbistana g etmi, yaklak 2000 kii alktan lmtr70.
Grld gibi Karada, Venedikin Campo Formia Atlamasyla ortadan
kaldrlmasyla blgeye girmi ve bir anda devletler muvazenesinde rol oynamaya
balamtr. Bir yandan Avusturya- Macaristan, dier yandan Fransa, Rusya, ngiltere ve
doal olarak Osmanl Devleti -daha sonralar talyada bunlara dhil olacaktr- arasnda
atma sebebi olmaya balamas, Karadan zgrlk konusunda daha kararl bir
tutum sergilemesine neden olmutur.
Karadan siyasi ve iktisadi adan son derece geri olduu bir gerektir.
etinede piskoposluk ve valilik binas var olsa da esas kontrol ve otoritenin kabilelerin
Ortalarnda Panslavizm ve Rusya Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S. 15, Yl. 2004,
s. 10
68
Traian Stoianovich, Russian Domination in The Balkans Between East And West The Balkan And
Mediterranean Worlds, V. 4, Aristide D. Caratzas Publisher, New Rochelle, NY 1995 s.82
Avusturya, Rusya, Prusya, ngiltere, Fransa, sve ve Portekiz tarafndan 9 Haziran 1814 alnan Viyana
Kongresi Kararlar" Fransz htilaliyle ortaya kan milliyetilik dncesinin olumsuz etkilerini
engellemek iin alnmtr. Dolaysyla I. Petarn bamszlk beklentileri boa kmtr. Avusturya
Babakan Meternich Osmanl Devletini de kongreye arm ama Osmanl Devleti Avrupal devletlerin
toprak btnln garanti altna almasna ihtiyac olmad dile getirerek katlmay reddetmitir. Fahir
Armaolu, age, s. 87
69
1817 de meydana gelen bir deprem Karadallar sarsmtr. Uzun savalar ve ardndan gelen ambargo
Karadada ktlk olumasna neden olmutu. Thomas Fleming, age, s. 88
70
Osman Karatay, agm, s. 459-460

14

elinde olmas, yneticiler iin almas gereken sorunlar arasndadr71. I. Petar Petrovi
(1782 -1830), kkl deiiklikler yapm ve 1830da Vladikann tek hkim olduu bir
dnemi balatmtr72. Bu deiim Karada iin bir dier dnm noktas olarak
grlmektedir.
II. Petar Petrovi Njegos (18301851) dneminde Karadada ilk defa bir Rus
ar (I. Nikolay), Karadallarn hkmdr unvann almtr73. Bu olay, aslnda
Karada Prensi ile Rusya arasndaki ilikilerin ne derece iyi olduunun da bir
gstergesidir74. II. Petarn politikasnda iki temel husus vardr. D politikada
Osmanllara kar daha nceden ayaklanm ve ayaklanma eilimi olan Trkleri
destekleyerek

Karadan

gvenliini

salamaktr.

eride

ise

otoritesini

salamlatrarak idari reformlara devam etmektir75. ayrca denize ulamak ve denizle

balanty tekrar kurma amacn tayan II. Petar, bu dorultuda 1832de kodra
Glndeki Zabljak (Zabljak Crnojevica) almtr76. Bilindii gibi Kotorun Campo
71

Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C.1, Kre Yaynlar, ev: hsan Durdu/ Haim Ko/ Glin Tunal
Ko, stanbul 2006, s. 273.
72
Birbirleriyle srekli atma iinde olan kabileleri toplad ve kabile efleri birliini kurdu. Kabilelerin
dzenli vergi vermesi iin ok abalamt. Kan davalarn bitirmek iin sarf ettei gayretler sonusuz
kalmt. Karadada ilk hukuk sistemini (Zakonik) kurdu. Ayrca, Srplarn birlemesi ve zgrlemesi
iin bir program hazrlad. Dier taraftan Governador denilen sivil yneticilik sistemininin kaldrlmas ve
bu grevi elinde bulunduran Radonjic ailesinin safd braklmasdr. Georgeos Castellan, age, s. 315,
Thomas Fleming, age, s. 85
7373
O zaman Rus ar I. Nikolayd. (1825 1855) Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara
1999, s. 317
74
Bishop Peter II. Petrovic Njegos (18301851) aslnda byk bir airdi. Dalarn Tac (The Mountain
Wreath) diye anlan destann yazaryd ve Vladika seilmiti. Amcas I. Petarn prenslii devlete
evirme almalarna durmakszn devam ettirdi. 12 yeden oluan bir senatonun oluturulmas bu
gayretlerden birisiydi. Bu senato Rus arnn tavsiyesiyle kurulmutu. Rus etkisi aka grlyordu.
etinede kurduu matbaa ve 1833te at okul, Karada iin byk bir atlmdr II. Petar, Rusyann
tavsiyelerine hayr demiyor ama hkimiyeti de elden brakmak istemiyordu. Rusyann atad
danmanlarn etkisi altna girmemek iin Petersburga birok sefer seyahat ettii bilinmektedir. Georgeos
Castellan, age, s. 316.
75
Thomas Fleming, age, s.90. Petar Petroviin iirlerinde ihtida etmi ve mslman olmu Ortodoks
Hristiyanlar hainlikle sulad grlmektedir. slamn Karadadan kknden sklp atlmas
gerektiini savunmutur. Karadan milli kurtulu ideolojisinin bir paras olarak deerlendirilen bu
iirin asl hedefinin Mslman Slavlar olduu sylenmektedir. Ona gre mslmanlarla birlikte yaamak
mmkn deildir. Mslmanlara ar ifadelerin kullanld bu iirde ayrca tek gren gz, tek bir
konuan Trk dili kalmayncaya kadar keseceiz denmitir. Kelam H. Karpat, slamn Siyasallamas,
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s. 328
Zabljak Crnojevica, kodra glnn kuzey batsnda yer alan ve Karadallar asndan tarihi ve
manevi bir deeri olan bir yerdir. Zabljak manastr olarak da bilinen yer 1427 yllarnda yaplmtr.
Karadan ilk liderlerinden van Crnojeviin rezidansyd. Yamur yad zaman gln iinde kalr.
Sular ekildii zamansa yryerek gidilebilir. Petar II Petrovic Njegos bu manastrda yetierek rahip

15

Formio Antlamasyla Avusturyaya verilmesinden sonra Adriyatikle balants

kalmamt.
Karada vladikas** Bishop II. Petar (18301851), 1838 ylnda, snrlarn
geniletmek ve Osmanl Devletinden intikam almak iin o blgede yaayan reayay
ikna ederek isyan etmitir. Karadallar, Osmanl Devletinin elinde bulunan
Podgoricaya ve boza saldrmtr. Ayrca Karada vladikasnn Bosnaya gnderdii
Karadallar, Osmanl cizyedrn ldrerek birok hayvan gasp etmilerdir.
Grahovadaki halkn tepkisine Karada vladikasnn destek vermesiyle, gasp, isyana
dnmtr77. Bu isyan, 1838 ylnda Osmanl kuvvetlerinin Hersek sancakbeyi
nderliinde Karadaa girmesiyle sonulanm ve isyan bastrlmtr78.
Yaplan antlamayla Hersek-Dalmaya snr yaknlarndaki Grahovo ayr bir
voyvodalk* haline getirilerek tarafsz blge ilan edilmitir.79 Tarafsz blge, Grahova
arazisi Bosna valisi ve Karada Prensi tarafndan onaylanan bir voyvoda tarafndan
ynetilecektir. Her ne kadar kodra Gl zerinde bulunan Vranina ve Lessandria
adalarna Trklerin yerleme giriimi Karadallar kzdrsa da, genel itibaryla
sknetin hkim olduu birka yl geirilmitir80.
C. TANZMAT DNEM OSMANLI-KARADA LKLER
Sultan I. Abdlmecid (1839-1861)in tahta gemesinden hemen sonra 3 Kasm
1839'da Sadrazam Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Tanzimat Fermn, Osmanl
Devletinde demokratikleme iin atlan en byk admlardan biridir. Avrupa'nn

olmutur. Elizabeth Roberts, Realm Of The Black Mountain: A History Of Montenegro, Cornell
Universtiy Press, Ithaca-Newyork 2007, s. 9.
76
Georgeos Castellan, age, s. 316.
**Vladika, Karadada 1852 ylna kadar devletin ve kilisenin ba olan kiidir. Bazen de Prince-Bishop
ile ayn anlamda kullanlmaktadr.
77
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), HAT, 1154/45787/H.
78
BOA, HAT, 1154/45787/.
* Voyvoda kumandan ya da prens anlamna gelir. Eflak ve Bodan, voyvodala baka bir rnektir.
Padiah tarafndan grevlendirilen valilere de voyvoda denmektedir. Sancak beylerine denktirler. Reis,
suba gibi anlamlarada gelmektedir. Voyvodalk Osmanl Devletinde 17.yydan itibaren kullanlmaya
balamtr. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, MEB
stanbul 2004, s. 598
79
Nenad Moacanin, agm, s. 385. Parmakszolu, agm, s. 266.
80
Besim Darkot, Karada A, C. 6, MEB, stanbul 1967, s. 226.

16

Osmanl iilerine karmasn engellemek, Fransz htillinin dourduu milliyetilik

akmnn etkisini en aza indirmek ve gayrimslimleri devlete balamak, Fermnn
yaynlanma amalarnn en nemlilerini tekil etmektedir81. Btn tebaann can, mal ve
namus gvenlii salanacak hangi din ve mezhebe sahip olurlarsa olsunlar herkes
Padiahn bu fermanndan yararlanacakt82. zellikle Balkanlarda, Slavlar arasnda
Fermnn hkmlerini sevinle karlanmtr83. Dier taraftan zor hayat artlarndan bir
kurtulu olarak gren kyller, zaman zaman ayaklanmlardr. Bu ayaklanmalar,
temelde aalara ve yneticilere kar kyl ayaklanmas olarak grlrken, bazen ulusal
ayaklanmalara da dnmtr. Bu ayaklanmalarn temel nedeni, Tanzimatn kyl
kesime bir iyileme getirememesidir84.
1839 Tanzimat Fermn, Hristiyan halka bir ksm haklar tanmtr. Daha sonra
1856da ilan edilen Islahat Fermnyla, bu haklar daha da artrlmtr. Bu ynyle,
Balkanlardaki halklarn Bat himayesinde glenmelerine sebep olmutur. Ayrca, yine
bu dnemde ekonomik, sosyal ve kltrel imknlardan yararlanan tccar ve aydn snf
milliyetilik akmna nc olmulardr85. Tanzimat Fermnyla, Osmanl tebaasnn
devlete snmas, balanmas ve isyan etmemesi salanmak istenmitir. Ama, lkenin
kalknmas ve halkn huzur bulmasdr. mparatorluk tebaasnn hukuk eitliine
dayanan Osmanl birlii siyaseti gdlmtr. Ruslarn tahrikleri karsnda valilere
gnderilen genelgede kylye adaletli olunmas, mmkn olduunca ho tutulmalar, rz
ve namuslarnn korunmasnn salanmas isteniyordu86. Ayrca Tanzimat Fermnnda
idari alanda da bir ksm yeniliklere gidilmi, valilerin yetkileri azaltlmtr. Valilere
asyi ilerine bakma grevi braklrken, mali iler merkeze alnm ve muhassl-i
emval ad verilen zel yetkili memurlara braklmtr87.
81

Koca Mustafa Reit Paa (1800-1858) olarak ta bilinen Osmanl devlet adamdr. 6 kez sadrazamlk
yapmtr. Hariciye Nazrl, Paris ve Londra Elilii de yapt grevler arasndadr. Sultan
Abdlmecit'in 1839da ilan ettii Glhane Hatt- Hmayunu'nu o okumutur. Geni bilgi iin bkz. Reat
Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK, Ankara 1985, s. 130-160, 170-174
82
Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, Kakns yaynlar, Trkesi: Ali Reat, stanbul 1999, s. 45
83
Mustafa Kemal Karahasan, Tanzimat ve Balkanlardaki Slav Milletleri Tanzimatn 150. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasm 1989, s. 420-421
84
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul 1999, s. 120
85
Kemal Karpat, Balkanlar, DA, C. 5, TDVY, stanbul 1992, s. 30
86
Halil nalck, Osmanl mparatorluu Toplum Ve Ekonomi, Eren Yaynlar, stanbul 1996, s. 358
87
Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, C. XXVII, (1964), s. 624-690

17

Uygulanan reform srecinde Bosnada isyan teebbsnde bulunan beylere kar

ciddi nlem alnm ve mer Paann abalaryla tekrar otorite salanmtr. Bosna
valisi mer Paann amac, bu blgede Osmanl hkimiyetini tam ve eksiksiz ekilde
kurmaktr88. Dier taraftan, Tanzimat Fermannn mimarlarndan Sadrazam Mustafa
Reit Paa, Karada Vladikas II. Petro (18301851)ya, aynen Srbistanda olduu gibi
zerkliin verilebileceini sylemitir. zerklik verildii takdirde Karadan savunmas
da Osmanl Devletinin sorumluluu altnda olacaktr89. Ancak, fiil bir bamszlk
yaayan II. Petarn buna olumlu bakmas mmkn deildir. nk zerklik teklifini
kabul ederse, Karada, fiil bamszln da kaybetmi olacaktr. Bu nedenle teklifi geri
evirmi ve kabul etmemitir.
II. Petarn yeeni Danilo (18521860), Karada iin bir r amtr. Vladika
Gospodarlk dnemi kapanm ve laik bir sistem getirilmitir. 1851 ylna kadar
Karadada vladika yani piskopos denilen din adamlarnn ynetime hkim olduunu ve
Karadan onlar tarafnda ynetildiini grmekteyiz 90. II. Danilo 13 Ocak 1852 13
Mart 1852 tarihleri arasnda prens-bishop olarak 3 ay grev yaptktan sonra (13 Mart
1852 13 Austos 1860)

din ve devlet ilerini birbirinden ayrarak din ilerini

piskoposa devretmitir. Ruhani reislii terk etmi ve cismani prensliini oluturmutur91.

II. Danilo Avusturya ve Rusyann muvafakatini alarak Karadan bana gemi ve
kendini Karada prensi ilan etmitir. Osmanl Devleti, bu durumun ileride bir
bamszlk istei gibi zararl neticeler douraca dncesiyle, Danilonun prensliini

88

Barbara Jelavich, age, C.1,s. 278

Osman Karatay, agm, s. 459-460
Gospodar Srpa bir kelimedir ve bir yeri hakimi yneticisi anlamna gelmektedir. Halil nalckn
Byk arazi sahibi aalar rejimi diye tanmlad Gospodarlk rejimi zellikle Balkanlarda karmza
kmaktadr. Gn bilgi iin bkz. Halil nalck; Vidin Gospodarlk Rejimi ve lgas, Tanzimat ve Bulgar
Meselesi, TTK, Ank 1943, s. 87-89 Vladika; spra bir kelimedir ve ayrca Karadada 1852 ylna kadar
Kilisenin ve devletin bandaki kiiye verilen bir isimdir. Bir anlmada Prince-Bishoptur. Hem dini hem
dnyevi gc elinde bulundurur.
90
Bayram Kodaman, Osmanl Siyasi Tarihi (1876-1920) Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,
C. 12, a Yaynlar, stanbul 1995, s. 93
91
Dragos D. Kostich, agm, s. 254. Allock, agweb. 26 Sep. 2008
89

18

tanmamtr92. Bu nedenle 1853te Karadallar, Danilo liderliinde isyan etmi ve

bamszlk istemilerdir93.
Gelien hadiseler zerine Osmanl Devleti, Serdar- Ekrem mer Paa
kumandasnda byk bir kuvvet oluturarak be koldan Karadaa girmitir94. Karada
Rusyay ve o sralar Macar mltecileri sorunundan dolay Osmanl Devleti ile sorunlu
olduu Avusturyay greve armtr. Avusturya hemen gnderdii bir eliyle
Osmanl Devletini Karadan toprak btnln bozmamas ynnde sert bir ekilde
uyarmtr. Avusturya ve Rusyann araya girmesiyle Karada ile Osmanl Devleti
arasnda 3 Mart 1853 tarihinde bir anlama imzalanarak, Karadada statkonun
korunmas ynnde bir karar alnm ve Osmanl Devleti geri ekilmek zorunda
kalmtr95.
Osmanl Devleti, Karada kendi hkmranl altnda bir yer olarak nitelese
de Karada prensinin bak as tamamen farkldr. Zira o, Osmanl Devletinin
Karadaa hibir zaman hkim olmadn ve her zaman mcadele iinde olduklarn
sylemi, Bala Hnedannn vrisi sfat ile Arnavutlukun kuzey tarafnn ve
Hersekin tamamnn kendisine verilmesini istemitir96. Ayrca, Bar (Antivari) limann
istemitir. Osmanl Devleti murahhaslar ise Karadan Osmanl hkimiyetini kabul
etmesi artyla, bu yerlerin kendisine verilmesinin sz konusu olabileceini ifade
etmilerdir97.
1856da ilan edilen Islahat Fermannn Paris Kongresi devam ederken devletlere
sunulmas, Osmanl Devleti snrlar iindeki gayrimslimlere ve dolaysyla Karada
Hristiyanlarna baz haklar tanmtr. Bu almn, Karada isyanlarn biraz olsun
azaltmas mit ediliyordu. nk Islahat Fermnna gre Osmanl mparatorluunda
her din ve mezhebe mensup insanlar, din trenlerini serbeste yapabilecek, devlet
92

Kodaman, agm, s. 93
Kodaman, agm, s. 93. ou Rum Kilisesine mensup kabileler Daniloya destek vermi ve onun
etrafnda birlemitir. Banyani ve Drobniga yerleimcilerinin yansra bir mslman ky de, Daniloya
balln bildirerek 15 bin civarnda silahl birlik oluturmulardr. New York Daily Times, The
Levant June 26, 1853, The New York Times, s. 2
94
Darkot, agm, s. 226
95
Kodaman, agm, s. 93
96
Dragos D. Kostich, agm, s. 254, Georgeos Castellan, age, s. 316
97
Darkot, agm, s. 226,
93

19

kademelerinde memuriyet hizmetinde bulunabileceklerdi. Rencide edici her trl tbir

ve ayrmclk kalkm olacakt. Bu fermnla birlikte Osmanl mparatorluundaki
Hristiyanlar, bir hadise olduu zaman hemen yabanc devletlere ikyet etme haklarn
kendilerinde hissetmilerdir98. Ayrca, Paris Antlamasnn 9. maddesine gre de
Hristiyanlarn ve Mslman olmayan tebaann haklarn koruma grevini Rusyann
stlenmi olmas da bal bana bir sorun oluturmutur.
Krm Savanda99 Prens Danilo, Rus yanls halkna ramen tarafszln
korumay baarmtr. Ardndan yaplan 1856 Paris Kongresinde Osmanl murahhas
olarak bulunan Ali Paa, Karada Osmanl Devletinin blnmez bir paras olarak
grdklerini belirtmitir100.

Dier taraftan Danilo, Krm Savanda tarafszln

koruduu iin, Paris Kongresinde byk devletlerden bir beklentisi vardr. O da,
bamszlnn tannmas ve snrlarnn geniletilmesidir. Danilonun bamszlk srar
Karadada isyann genilemesine neden olmutur. Osmanl Devleti isyann tm
Karadaa yaylmas nedeniyle ciddi nlemler almak zorunda kalmtr101. Karada
Prensi, Osmanl Devletinden; Karadan istikllinin diplomatik usullerle tannmasn,
hudutlarn Hersek ve Arnavutluk ynnde geniletilmesini, Karada ile Osmanl Devleti
98

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, (Islahat Ferman Devri 1856-1861), C. VI, TTK, Ankara 1995, s.
1-7
99
Tanzimat Fermn ile birlikte toparlanma sinyalleri veren Osmanl Devletinin i problemlerini
halletmeye balamasndan endie eden Rusya, ngiltereye hasta adam olarak nitelendirdii Osmanl
Devletini paylama teklifinde bulunmu ve Kudsteki Hristiyanlarn mukaddes makamlarnda
Katoliklerin yerine Ortodokslarn yerletirilmesi isteini bildirmitir. ubat 1853 Bab- Ali bunu kabul
etmeyince Osmanl Devletine kar sava amlardr (4 Ekim 1853). Avrupal devletler ngiltere, Fransa
ve Piyemote-Sardinya, Rusya'y Avrupa ve Akdeniz dnda tutabilmek iin, Osmanl Devleti saflarnda
yer almlardr. Fahir Armaolu, age, s. 227-248. Bu savatan sonra Rusyan scak denizlere inme
hayali bir mddet askya alnmtr. Avrupadan kendini soyutlayan Rusyada Avrupa dmanl
gelimi, bu da Panslavizmin Rus halk arasnda taraftar bulmasna yol amtr. Panslavizmi sistematik
hale getirerek Osmanl aleyhine oluumlara, tarihi emelin gerekletirmek iin hazrlk yapmtr. Enver
Ziya Karal, Osmanl Tarihi, (Islahat Ferman Devri 1861-1876), C. VII, s. 55.
30 Mart 1856 da Pariste, Krm Savandan 1853-1856 galip ayrlan Osmanl Fransa ve ngiltere ile
Rusya arasnda imzalanan bir antlamadr. 34 maddeden oluan bu antlamayla Osmanl Devleti artk
Avrupa devleti olmu 28 ubat 1856da ilan etmi olduu Islahat Fermann kongrede byk devletlere
sunmutur. Bu antlamayla birlikte Rusyann bozduu uluslaras denge tekrar dzeltilmitir. Osmanl
Devletinin murahhaslar Ali Paa ve Mehmet Cemil Paa idi. Gn bilgi iin bkz. Muhedat Mecmuas,
C. IV, TTK Tpk Basm, Ank. 2008, s. 242-258
100
Antlama metni ve maddeleri iin bkz. The European Concert in The Eastern Question A
Collaction Of Treaties And Other Public Acts, Oxford University Press, Oxford 1885, Ed: Thomas
Erskine Holland, s. 241-255. Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, ev: Dr. Ayegl YaramanBabuu, Milliyet yay, stanbul 1995, s. 316-317.
101
Kodaman, agm, s. 94

20

arasndaki hududun aynen Karada-Avusturya arasndaki hudut gibi tespit edilmesini,

son olarak da Antivari (Bar) ehrinin Karadaa braklmasn istemitir102. Fransa,
Osmanl Devletinden bu sorunun Paris Konferansnda grlmesini teklif etmesine
ramen Osmanl Devleti bu teklifi kabul etmemitir103.
Sekler bir sistemle prenslii ynetmeye alan Danilonun Osmanl Devletine
olan eski ball yoktur ve Osmanl Devletine kar dmanca bir tavr
sergilemitir104. kan isyan zerine 1858de Hseyin Paa komutasndaki gler,
tarafsz blge olan Grahova arazisine girmilerdir105. 7000 kiilik bir orduyla Karadaa
giren ve Mirkonun milis olarak yeteneklerini kmseyen Hseyin Paa, 28 Nisanda
Grahova Muharebesinde yenilgiye uramtr106. Grahova Muharebesinin ardndan tm
dnya kamuoyu gzn Karadaa evirmitir107. Olay, Karada Hristiyanlarnn
Mslmanlara kar byk bir zaferi olarak ilenmi ve Fransann desteiyle
Karadan bamszlnn yakn olduu belirtilmitir108.
Bununla kalmayan bir grup Karadal, 28 Temmuz 1858de de Kolaine, girerek
Mslmanlarn evlerini yakm, erkekleri ldrmler, 200e yakn kadn ve ocuu ise
Karadaa gtrmlerdir. Avusturya kaynaklarna gre ise bu olaylarda lenlerin says

102

Enver Ziya Karal, age, C. VI, s. 74

The National Era, Vol. 12, No: 602, July 15, 1858, Washington DC, s. 111
104
Dragos D. Kostich, agm, s. 254
105
Dz araziye kamp kuran Osmanl ordusu 8500 civarndayd. 10 top ve modern silahlarla donatlmt.
Etrafn evreleyen dalara konulanan 5500 kiilik Mirko kumandasndaki Karada ordusunun ise bir top
ve akmakl tfenkleri vard. Hseyin Paann gururu hem hayatna hem de ordusuna mal olmutu.
Osmanl ordunun kayb 6000 civarndayd. Karadan kayb ise 2000 civarndayd. gn sren kanl bir
savat. Marco Houston, age, s. 66
106
Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. XII, stanbul 1966, s. 102-103. Darkot, agm, s.
227.
107
Bu hadiseden sonra Karadallarn savataki baarsn irdelemek iin blgeye muhabirler haberciler
gnderilmi ve Karada halkn resimlerle tantc yazlar yaynlanmtr. Yine bir Amerikan dergisi olan
The Anglo Americanda Karadallar anlatan yaz yaynlanm ve yazda Karadallarn iddetinin sadece
Trklere (Osmanllara) olduu belirtilmi ve Karadal ocuklara Trk dmanlnn anlatldn
yazmtr. The Anglo American, Visit to the Vladika of Montenegro Nov. 21, 1846:8,5, s. 103.
Ballous Pictorial Drawing- Room Copmanion (1855-1859), Prince Daniello, Vladika of
Montenegro, Feb. 26, 1859, 16/9, Boston, Massachusetts s. 133. Ayrca bkz. Ballous Pictorial
Drawing- Room Copmanion (1855-1859), The People of Montenegro March 26, 1859, 16/13, Boston,
Massachusetts, s. 197. Zuhuri Danman, age, C. XII, s. 102-103.
108
New York Observer and Chronicle, Montenegro-Danubian Provinces July 8, 1858, 36/27, s. 214
103

21

binin zerindedir109. Byk devletlerin araya girmesiyle birlikte isyan yattrlm

Avusturya, Fransa, ngiltere, Rusya ve Prusya ile Osmanl Devleti arasnda Karada
meselesinin zm iin bir protokol imzalanmtr (8 Kasm 1858). Bu protokole gre,
daha nceden 20 yl tarafsz blge olarak kalan Grahova artk Karadaa braklrken
Kolain, Osmanl Devletine braklmtr110. Bu protokolde Byk Devletler, Karada
fiil de facto olarak tanrken de jure yani yasal olarak tanmaktan kanmlardr.
Byk devletler Karada da Kolainde yaanan hadisenin bir benzerinin bir daha
yaanmamas ynnde sert bir ekilde uyarmlardr111.
Danilo, 1860 ylnda Kotor (Kattora) yaknlarndaki bir kyde suikasta uram
ve hemen Kotora yaral olarak gtrlm, bir mddet sonra da hayatn kaybetmitir.
Yerine, Grahova Savanda Osmanl ordusunu bozguna uratan Mirkonun olu Nikola
ya da dier adyla Nikita gemitir.
D. KARADADA YEN DNEM: PRENS NKOLA DNEMI
Njegui Kasabasnda doan Nikola(18601918), suikasta kurban giden Danilo
IInin kardeinin olu, yani yeenidir. Nikola, Danilonun lmnn ardndan, eitim
iin gittii Paristen dnm ve baa gemitir. Prenslii amcasndan devralmas, bir
gelenein devam gibi gzkse de durum biraz farkldr. 1696 ylnda ynetimi eline
alndan Petrovi hanedanlnda Prens-bishop olarak seilen kii evlenemezdi. ocuklar
olmad iin kendisinden sonra ynetim yeenlerine geerdi. Danilo IIye kadar bu
gelenek dini anlaylar nedeniyle bu ekilde devam etmitir. Dini kimliinden syrlan
Danilo, Prenses Darinka Kveki ile evlenmi ve bu evlilikten sadece bir kz ocuklar
olmutur. Bu evliliin amcadan yeene geleneinin sonu anlamna gelecei
dnlrken, Danilonun ne yazk ki hi erkek ocuu olmamtr. Bu nedenle de onun
lmnn ardndan grevi, yeeni Nikola Petrovi devralmtr112.

109

Safet Bancovi, agm, s. 18

Parmakszolu, agm, 267.
111
Elizabeth Roberts, age, s. 229
112
Marco Houston, age, s. 57-60
110

22

Nikola, baa geince Osmanl Devletine balln bildirmi ve Karada

Prenslii nian hazrlatmtr113. Fakat, bu sadkat fazla uzun srmemi ve 10 bin
kadar Karada askerinin, boza zahire gtrmekte olan Osmanl askerine saldrmasyla
bozulmutur. Nikike zahire gtren Osmanl askerlerinden 38i, bir basknla ehit
edilmitir114.
Osmanl Devleti Karadadan vergi toplama ve topraklarndan istifade etme gibi
bir niyet iinde deildir. Zaten hara ve vergi toplayamayan Osmanl Devleti,
Karadan iilerine de karamyordu. Bir isyan ksa isyann bastrlmasna ynelik
teebbslere Avrupal devletlerin izin vermedii grlmtr115. Ksacas, Osmanl
Devleti iin Karada sorun deeri yksek116 bir blge olarak telakki edilmekteydi. Bu
nedenle Osmanl Devletinin, Karadadan tek istedii ey, onun rahat durmasidi117.
Fakat grlyor ki, Karadan yeni prensi Osmanl Devletini rahatsz etmeye ve sorun
karmaya devam edecekti.
1861 ylnda Hersek isyan kmtr. Hersek Slavlar Rusyann kkrtmas,
Avusturyann sileri korumas ve silah yardmlar nedeniyle Osmanl Devletinden bir
ksm isteklerde bulunmulardr118. stekleri reddedilince isyan eden Hersekli slavlarn
en byk destekisi Karadallar olmutur. k noktas itibaryla Hersek olan bu isyan,
aslnda Karadan Osmanl Devletine kar direkt olarak kar gelemeyip, Hersekli
Slavlar desteklemesidir. Bu sayede gnll askerler yollayarak baz isteklerini yerine
getirtebilmitir. Karadan bu davran, Hersek isyanna tam anlamyla mdahaleyi
engellemitir119. Karada Prensi Nikola, yaplan tm hazrlklarn ok ciddi sonular
113

Ha eklinde olan ve her ucunda bir arslan olan, krmz mavi beyaz izgili kurdeleyle taklrdr. Ve
Nikola ve ailesi iin dzenlenmitir. Meydan Larousse, C. 6, stanbul 1986, s.925
114
Nikik, Nevahi-i Asiye ile Karada arasnda adeta mahsur kalm bir yer konumundayd. Oradaki
Mslman halka erzak gtrmek her zaman sorun olmu maddi kayplar ve can kayplarna ml olmutur.
Hdai entrk, agm, s. 734
115
Barbara Jelavich, age, C.1, s. 279
116
Donal Edgar Picher, vasal devletlerin boyun edirilmesinde; a. Askeri deeri b. Ticari deeri c.
Saygnlk deeri d. Sorun deer gibi etmenlerin rol oynadn ifade ederek Karadan sorun deeri
yksek bir blge olarak kabul edildii iin baz noktalarda srarc olunmadn sylemektedir. Pitcher,
age, s. 188
117
BOA, A.MKT.UM, 482/46, 1277 (Hicr) 1860-1861
118
Sz konusu istekler iin bkz. Hdai entrk, Tuna Vilayetinin Tekiline Karada Ve Hersek
Vukuatna Dair (1861) Cevdet Paa Tarafndan Kaleme Alnan Layiha Belleten , TTK, Ankara 1995
(Aralk) , Say : 226 - Cilt : 59 , s. 722
119
Hdai entrk, agm, s. 723

23

olacann farkndadr ve Osmanl Devletinden, kan dklmemesi iin bamszlk

verilmesi isteinde bulunmu fakat bu istek reddedilmitir. Osmanl Devleti, Nikoladan
Hersekli silere yardm etmemesini, ve Nevhi-i siye iine karmamasn isterken120
Nikola ise Hersekli silerin sorunlarnn zlmesi arsnda bulunmutur121.
Karadallar, Osmanl Devletine gre terbiye edilmesi gerekmektedir. Fakat
Avrupal devletlerin mdahalesi, Karadaa yaplacak seferin gereklemesini
engellemitir. Krainay kuatan Karadallara babozuklarla kar koyulmaya allsa
da baarl olunanam ve yz kodral ehit olurken, bir ksm da esir edilmitir122.
Avrupallardan ald destek nedeniyle gittike maran Karadallarn ettiklerinin
yanlarna kalmasna msaade etmek istemeyen Osmanl Devleti, Karadallara kar
ciddi bir harekta girimitir. Serdr- Ekrem mer Ltfi Paann kumandasnda
kodraya Abdi Paa, Herseke Dervi Paa, Gusinye taraflarnda Hseyin Avni Paa
grevlendirilmitir123.
Hersek syan ve Karadan bu isyana mdahil olmas, ayr ayr zlmesi
gereken iki sorun olarak dnlmeyerek bir olarak deerlendirilmitir124. Serdr-
Ekrem mer Paann 21 Kasm 1861de Piva Savanda nce Hersekli isyanclar ve
ona destek veren Karadallar yenilgiye uratt bilinmektedir. Ardndan Bb- li,
Nikolaya bir ar yaparak askerini terhis etmesini istemitir. Askeri terhis etme teklifi
reddedilince Nisan 1862de mer Paa kumandasndaki 60 bin kiilik Osmanl ordusu
120

Nevahi-i Asiye, Hersek ile Karada hududu boyunca yksek dalarda yaayan hristiyan Slavlarn
yaad blgeye denmektedir. Bu insanlar cizye vermeyi kabul etmemiler ve silahlarnn toplanmasna
kar ktklar iin isyan etmilerdir. Bu nedenle bu blgeye, isyanc nahiyeler anlamnda Nevhi-siye
denilmitir. Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul 1980, s. 69
121
Osman Karatay, Karadan Bamszlk Mcadelesi Balkanlar El Kitab, C. 1, Karam&Vadi Yay.
Ankara 2006, s. 464
122
Bunda, Barda bulunan Ferik smail Paann Ben Askir-i Nizmiyye kumandanym. Babozuk
askerine karmam diyerek yardm gndermemesinin byk pay vardr. Ayrca kodra Mutasarrf
Raid Paa, savatan pek anlamad iin Karadallara kar Arnavutlar organize edecek bir kumandan
mevcut deildir. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir-i Cevdet, 13-20, TTK, Ankara 1960, Haz. Cavid Baysun, s.
248. Karadallar kodra Glnde Gramanjor ve Aleksandre adalarna kar dalardan top atlar
yapmlar hatta bu atlardan biri kodra Glnde gezen Boyana Vapuruna isabet ettirmitir.
Karadallar ayrca kayklarla saldrarak sahillerin gvenliini tehdit etmilerdir. Bunun zerine gvenlik
olarak adalara top tabyas ina edilmitir. M. Cavid Baysun, Cevdet Paann kodraya Memuriyetine
Dair Vesikalar, Tarih Dergisi, C. 16, S. 21den ayr basm, stanbul Edeb. Fak. Matbaas, stanbul 1966,
s. 49
123
Ahmet Cevdet Paa, age, s. 250
124
Hdai entrk, agm, s. 723

24

drt koldan Karadaa girmitir. Hersekli silerle birlikte 15 bin kiilik bir orduyla
karlk veren Karada, yenilgiye uramtr125.
14 Temmuz 1862de Serdar- Ekrem mer Ltfi Paa, pdiaha yazd
telgrafnmede Karada olaldan beri Karadal, hibir vakit byle dayak yemedi.
diyerek Osmanl ordusunun baarsn haber vermi ve etineye her an girebileceklerini
ifade etmitir. Fakat, yollar bilen bir klavuzun eksiklii etineye doru hareketi
engellemitir126.
Daha sonra Osmanl Devleti, Karadallara hitben bir beyannme yaymlayarak
sava brakmalar ars yapm ve yanltan dnmelerini istemitir127. Dier taraftan,
etine nlerine kadar giden Dervi Paa, Avrupal devletlerin mdahalesi ve savan
durdurulmas ynnde basklar zerine ilerlemeyi durdurmutur. 31 Austos 1862de de
kodrada Prens Nikola ile yaplan grmeler sonucu antlamaya varlm ve Serdr-
Ekrem mer Paa tarafndan kodra Bar Antlamas imzalanmtr128. Nikola, yenilgi
zerine Tecrbesizliim nedeniyle Ruslara ve Srplara aldandm. demitir129.
Bu antlamaya gre Nikola, Osmanl Devletine balln bildirirken snrlarda
bir deiiklie gidilmeyecek ve Karada ile komular arasnda herhangi bir anlamazlk
olursa Osmanl Devleti hakemlik roln stlenecektir. Bosna-Hersek ve Arnavutluk
snrlarnda herhangi bir glendirme yaplmayacaktr130. Yine bu antlamya gre
125

Baz kaynaklarda bu rakam savan balad anda 29 bin civarnda ve gittike artarak 55 bin olarak
verilmektedir. Thomas Fleming, age, s. 102
126
Ahmet Cevdet Paa, age, s. 252-253
127
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (Islahat Ferman Devri 1861- 1876), C. VII, s. 6
128
mer Paa ile Prens Nikola, o devirde yaayan temen George Arbuthnotun ifadelerine gre, kodra
yaknlarndaki bozda bulumulardr. George Arbuthnot, Omer Pacha and The Christians Rebels,
Longman Roberts& Green, London 1862, s. 137-138. Parmakszolu, agm, 267, baz kaynaklarda bu
antlama 9 Eyll 1862 ylnda yaplan etine Muahedenamesi olarak da ele alnmtr. Mehd Fraerli,
Osmanl Devletinde Kapitlasyonlarn Uygulan (miyzt-I Ecnebiyenin Tatbkt-I Hzras)
Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Fahrettin Tzlak, Faklte Kitabevi, Isparta 2008, s. 300 kimi kaynaklarda ise
bu anlamann 15 Austos 1862 tarihinde yapld belirtilmektedir. Zuhuri Danman, age, s. 145.
129
Ahmet Cevdet Paa, age, s. 252-253 Bu savata yararllk gsteren subay ve erlere 1862 ylnda
bastrlan gm madalyalar iin 300 bin berat dzenlenmitir. n yznde byk bir hilal ve ortada
Abdlaziz Han 1279 yazldr. Meydan Larousse, agm, s. 925
130
Kodaman, agm, s. 94

25

Karada dahili ynetimi, eski statsn aynen koruyacaktr. kodra ile Hersek arasnda
uzanan yol zerinde Osmanl karakol kuleleri (berkitimler) ya da Blokhavzlar ina
edilecektir131. Antlamann dier nemli maddesi ise Karada ileri gelenlerinin,
Karadada herhangi bir isyan kmasna izin vermeyeceklerine dair yazl
teminatlardr132. Trk pasaportu tamayanlar Karadaa sokulmayak, girecek olurlarsa
da hemen kartlacalardr133. Bu maddeyle Karadan Osmanl Devletine ball
pekitirilmi oluyordu. Son olarak Karadan klc unvann tayan Mirkonun
Karadadan uzaklatrlmas salanacaktr134.
Karada Prensi Sultan Abdlaziz ile ilikilerini iyi tutmaya almtr. Buna
karlk Osmanl Devleti, 1866 ylnda Karadaa Adriyatik Denizi kysnda, Spizza
yaknlarndaki Novasella Limann vermeyi kabul etmitir. Fakat, bu liman
Karadadan ok Rusyann kullanaca endiesini tayan Fransa ve ngiltere byle bir
karara yanamam ve itiraz etmilerdir135.
Antlama neticesi 12 yl srecek bir bar sreci yaanmtr136. Karada iin
rencide edici kodra Antlamasndan sonra yaanan sknetle, ekonomik dengeler
salanarak Karadada kurumsal anlamda byk gelimeler kaydedilmitir137.
Grld gibi Osmanl Karada ilikilerinde iyileme dneminin temelleri, Nikolann
Prenslii dneminde atlmaya balamtr.

Blokhavz, (Alm. Blockhaus)Beton tabya anlamna gelmektedir. Tkede Bat Kkenli Kelimeler
Szl, TDK, <http://www.tdkterim.gov.tr/ e.t. 08.08.2008
131
Fakat Nikola bunun ilerde kendisi aleyhine bir durum arz edebileceini dnd iin stanbula bir
senatr ve kendi baktibini gndererek Sultan Abdlazizden ricada bulunmu ve bu maddenin
uygulanmamasn istemitir. BOA, .HR, 333/21432
132
entrk, agm, s. 724
133
entrk, agm, s. 725
134
kodra Antlamasndaki bu kararn Mirkonun kahramanlatrlmasna ister istemez yardm edecei
dncesiyle uygulanmasndan vazgeilmitir. entrk, agm, s. 725
135
Darkot, agm, s. 227
136
William M. Sloane, age, s. 94
137
Michale Palairet, The Balkan Economies C. 1800-1914, Cambiridge University Press, Cambridge
2002, s. 142.

26

IV. HERSEK SYANI ve BALKAN KRZNDE KARADALILAR

Hersek Ayaklanmas, 187578 yllar arasnda patlak veren Balkan krizinin
balang noktasn oluturmutur138. 9 Temmuz 1875ten 1 Temmuz 1876ya kadar olan
dnem, ark Buhrannn ilk aamas olarak grlmektedir. Bu ilk aamada Karadan
Hersek silerine destei el altndan ve gizli bir ekilde olmu, aktan aa destek sz
konusu olmamtr139. Ayaklanmann nedeni ise Hersekte bulunan Mslman nfusun
ekonomik ve sosyal bakmdan Hristiyan nfusa nazaran, refah dzeyi yksek bir yaam
srmeleri, buna mukabil Hristiyanlarn, Mslmanlarn aa olduu bu topraklar
icar usulyle iletmemeleridir.140 Maliye Nezareti tarafndan o topraklarn vergisini
blgeye gnderilen mltezimlere verilmesini istemesi, sz konusu bu huzurun
bozulmasnn balangc olmutur. Mltezimlerin keyf uygulamalar, iftilerin elinde
kendilerine yetecek kadar para ancak brakmtr. iftiler de bu nedenle ayaklanmaya
balamlardr.141 Ayrca 1874 senesi mahsulnden verim alnamamas ve verginin
oaltlmas barda taran son damla olmutur142. Osmanl yneticilerinin kaytszl,
Hersekin Nevesin kazasnda balayan ayaklanmada silerin birok Mslman
katletmesine ve yamalama yapmasna yol amtr143.
Ahmet Cevdet Paa, Herseki Karada snrnda ve gyet vahi Karadallarn
yaad bir yer olarak tarif etmektedir. 1862de yaplan byk operasyonla Kardallar
terbiye olunsa da Avrupal devletlerin mdhil olmasyla kodra Anlamas
imzalanmtr. Fakat Nevahi-i siye sorunu olduu gibi braklmtr. Blgedeki halk
Karada prensine ballklarn bildirmiler ve bal olmalar gereken Mostara

138

Mithat Aydn, Bosna Hersek Ayaklanmasnda Panislavizmin Etkisi Ve Srbistan Ve Karadan Rol
Belleten, LXIX, Aralk 2005, S. 256, Ankara 2005, s. 917
139
Bekir Stk Baykal, ark Buhran Ve Sabah Gazetesi (1876) Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, C. VI, S. 4, Eyll-Ekim 1948, Ankara, s. 222
Kiraya verme, verilme, bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn
Kitabevi Ank, 1993, s. 406
140
Fahir Armaolu, age, s. 494
141
Enver Ziya Karal, age, cilt VII, s. 73
142
Yulu Tekin Kurat, 1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri Belleten, XXVI, S. 103, TTK, Ankara
1962, s. 569
143
Mithat Aydn, agm, s. 919

27

uramamlardr144. Ayrca, Karadal memurlarn kendi memleketleri gibi Herseke

girip dolaabilmeleri Hersek syan zerindeki Karada etkisini gzler nne
sermektedir. Herseke 25 km uzaklktaki yksek dalarla evrili Nevesin kazasndan145
olan 160 kiilik grup, ar vergilerden ve zaptiye askerlerinin tutumundan ikyet ederek
Karadaa iltica etmilerdi. Anm vergisi vermek istemeyen bu grup, Karada Prensi
Nikolaya snarak ikyette bulunmutur. Prens Nikola, akas, ilk etapta Bb-
linin tepkisini ekmekten korkmutur. Ancak, kendisine snan kyllere de
Rusyann stanbul elisine ikyetlerini yazarak sz konusu mevzularn aratrlmas
iin bir grevli gnderilmesini rica etmelerini isteyebileceini sylemitir. Ayrca,
mltecileri barndrma byk bir klfet oluturmaktadr146. Bu nedenle 160 kiinin,
topraklarna geri dnmeleri iin stanbuldaki Rus Bykelisi gnatieften, Osmanl
Devleti nezdinde araclk yapmasn istemitir. Rus Bykelisi Ignatiyef de durumu
Sadrazam Esad Paaya iletmitir. Sadrazam Esat Paa,147 Rusya ile ilikileri bozmamak
ve bir iyi niyet gstergesi olarak 160 mltecinin kasabalarna dnmelerine izin
vermitir148.
Bosna Hersek ayaklanmas, Srbistan ve Karada Devletlerini bamszlk
ynnde harekete geirmitir. Karadan fiil yardmn tesinde ayaklanmay idare eden
bir rol stleni ikrdr. ngiliz kaynaklar da bunu teyid etmektedir. Karadal ajanlarn
bizzat Hersek sileriyle bulumalar yaptklar ve onlarla ibirlii iinde olduklar
bildirilmektedir.149 Karada Prensi, 1875te, daha Hersek ayaklanmas patlak vermeden
Voyvoda Mao Virbitsay Herseke gndererek Hersek liderleriyle ilikileri
glendirmitir. Hersek syannn ynlendiricili iin Srbistanla rekabete giren

144

Mruzat, s. 43-44, 69-70, entrk, agm, 734

Machiel Kiel, Nevesin DA, C. 33, TDVY, stanbul 2007, s. 44
Koyunlardan alnan vergidir.
146
Mahmmud Celaleddin Paa, Mirt- Hakkat, Cilt 1, Berekat Yaynevi, stanbul 1983, Haz: smet
Mirolu, s. 51
147
Sakzl Ahmet Esad Paa ilki 15 ubat 1873 - 15 Nisan 1873 aras ve ikincisi 26 Nisan 1875 - 26
Austos 1875 olmak zere sultan Abdlaziz saltanat dneminde 2 dnemde toplam be ay yirmisekiz gn
sadrazamlk yapmtr. 1868de Bosna-Hersek ve ayn yl kodra Mutasarrfl grevlerinde
bulunmutur. Ali hsan Gencer, Ahmed Esad Paa DA, C.2, st. 1989, s. 64
148
Enver Ziya Karal, age, C.VII, s. 74
149
BOA, A.MKT.MHM, 479/ 19. Mithat Aydn, Balkanlarda syan Osmanl ngiliz Rekabeti, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2005, s. 47-48
145

28

Nikola, ayaklanmann etineden ynlendirilmesi iin aba sarf etmitir. Prensin Hersek
ayaklanmasn organize eden adamlarndan Peko Pavlovi ve Petar Vukovi de vardr.
Petar Vukovi, ayn zamanda Prens Nikolann kaynpederidir150.
Osmanl Devleti Hersekte bu kadar geni apl bir isyan olacan tahmin
etmemitir. syann bu derece byk olmasnn altnda yatan nedenlerden biri de her ne
kadar isyanclara destek vermemeleri konusunda kendi halkna uyar yaptn Bb-
liye bildirse de, Karada Prensinin isyana destek vermesidir151. Rusya ve Avusturya
hkmetleri isyana yardm etmemesi konusunda Prens Nikolay uyarmlardr. Ama
dier taraftan Prensin bu tavrn destekledikleri ortadadr. Karada Prensinin Rusyay
devreye sokmas, Hersek isyann blgesel bir sorun olmaktan kartp bir Avrupa
sorunu hline getirmitir.
Hersek isyannda Panslavist faktrne deerlendirecek olursak Karada,
Panslavistlerin belki de etkili olduu en nemli yerlerden biridir. Karadan i ve d
politikalarna deta yn veren bir nitelik tamaktadr. zelikle 1862 Osmanl-Karada
Savalarnda ok etkin bir biimde alan Panslavistler, Karadallar etkileme
ynnde bir ksm faaliyetlerde bulunmular, ajanlar ve konsoloslarla daima diyalog
halinde bulunarak basn yoluyla halk etkileme yoluna gitmilerdir. Karadada oluan
bu panslavist potansiyel, 1875 ylna gelindiinde Karada, Hersek ayaklanmasnn bir
nevi hazrlaycs konumuna getirmitir152. Milliyeti yaklamlar 1871de Karadan
ilk gazetesi olan Crnogorac gazetesine de yansm; ama ksa sre sonra bu gazete,
komu

lkelerde

anti-Osmanl

ve

anti-Avusturyan

yaynlarndan

dolay

yasaklanmtr153. Dier taraftan, Rusyann Karadada at etinedeki okullarda

150

Kemal Baltal, 1875-1878 Balkan Buhran-II Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Yl. 1984, S. 74-75, s.
38-39. Ayrca bkz. Kemal Baltal; 1875 Hersek Ayaklanmas Srasnda Srbistann Osmanl Devletine
Kar Savaa Girmek Amacyla Karadala Yapt Grmelere Dair Baz nemli Belgeler Belleten,
L/198 (1986, s.833
151
Mahmud Celaleddin Paa, age, s. 51
152
Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74. Mithat Aydn, agm, s. 928-929.
153
1873 te Nikola daha az rahatsz edici Glas Crnogorca Karadan Sesi Gazetesini kararak d
destekilerini rahatlatmaya almtr. 1870de Bokada Avusturyallara kar isyan eden soydalarn
savunanlar desteklemitir. Elisabeth Roberts, age,s. 237

29

(Girls Institute) Karadal kz ocuklarna Rus rahibeler tarafndan eitim verilmesi154

Karadallar zerindeki Rus hegomanyasnn bir delili niteliindedir.
160 Mlteci, Nevesin kasabasna dndkleri vakit, bir kahraman gibi
karlanmlardr. Bb- linin balayc tutumu, bir zaaf gibi grlmtr155.
Dnenlerin arasnda birok Karadal ajan ve askerler de vardr ve bunlarn ounluu
panslavist Karadallardr. Hersekliler Karadaa geldiklerinde Rus Konsolosu, Srp
ajanlar ve Panslavist birtakm kurulularla irtibat hlinde olmular ve isyan fikirlerini
gelitirme olana bulmulardr156. Her ne kadar panslavist etkiler var olsa da, Barbara
Jelavich, ayaklanmann temel nedeninin sosyal ve ekonomik olduunu ve doal olarak
da milliyeti bir grnm olmadn ifade etmitir157.
Neticede, Hersek ayaklanmas, panslavist duygularla ve Nikolann gayretleriyle
Karadada ortak bir g oluturmutur. Panslavist gsteriler ve mitingler, yardm
kampanyalar dzenlenmitir. Nikolann Hersekteki emeli, oray kendi topraklarna
katmak ve Adriyatike bir kap aralamaktr158.
Ayaklanmann bastrlmas hususuna gelince Bosna Valisi Dervi Paa, Hersekte
kan ayaklanmay derhal bastrmak iin giriimlere balamasna karn, Sadrazam Esat
Paa, operasyon konusunda farkl dnmektedir. O, isyann kuvvet gnderilerek
bastrlmas taraftar deildir. Esat Paa, Hersek Ayaklanmasnn siyasi bir nitelik
tamadna; mahalli ve idari bir zellik tadna inanmaktadr. Karada tahrik
etmemek ve Rusyaya mdahalesine ak kap brakmamak iin kuvvet gndermekten
ziyade, nasihat komisyonlar gndermenin daha zmsel bir yaklam olduu inancnda
olmutur159. Karadallar korkuya kaplp Rusya ve dier devletlerin yardmna
bavursa, olay uluslararas bir netlik kazanabilir ve Osmanl Devleti sulu durumuna
154

Rusyann bakenti Petersburgda bulunan Smolny Institute kz rencilere ynelik eitim veriyordu.
Kzlarndan drdn de Rusya finansl ve mehur bir okul olan bu okullarda okutan Prens Nikolann
dokuz kz ocuu vardr. Sadece 4 tanesinin yalar msait olduu iin Petersburgdaki bu okula
gnderebilmitir. Bu drt kzn da Rus bursuyla okutmutur. Elisabeth Roberts, age, s. 237
155
Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74
156
. Halil Sedes, agm, s.78, Mithat Aydn, agm, s. 929
157
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 2, s. 382
158
Barbara Jelavich, age, C. 2, s. 384
159
Zaten Avrupal glerinde nerisi isyan blgelerine ayaklanmay yattrmak iin kurulacak
komisyonlarn nasihat etmeleri idi. .Halil Sedes, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava. Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, Dn/ Bugn/Yarn. 1987, S.34, s. 64-67. Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 74.

30

debilirdi160. Lakin isyanda kararl olan kalabalk, nasihat heyetini reddetmi ve geri
gndermitir. Esat Paann mdahale konusundaki bu yava tavr ve Nevesin hadisesini
nemsenmeyii, isyann genilemesine yol amtr161.
Osmanl Devletinin uzlamac tavrna sert yant veren siler, 5 Austosta genel
af ilan edilmesine ramen, ayaklanmaya devam etmilerdir162. Austos 1875te devletin
egemenlik haklarn zedeleyecek bir teklif olan Viyana, Petersburg ve Berlin
hkmetlerinden, mahalli konsoloslarn Herseke gnderilmesi nerisi mecburen kabul
edilmitir. Bu abalar ve yardm istekleri, Hersek Ayaklanmasn bir anda uluslararas
arenaya tamtr163.
Osmanl Devleti, Avrupal devletlerin i ve d mdahalesini engellemek iin iki
fermn ve bir irade yaynlayarak Hersek syanna zm bulmaya almtr. Mahmut
Nedim Paann hazrlad, Sultan Abdlazizin onaylad Adlet Fermn,164 Osmanl
Devletinin btnn kapsar hale getirilmitir 165.
Yaynlanan bu fermna ramen, Avrupal devletler, giriimlerde bulunmaya
devam etmilerdir. Osmanl Devletine 31 Ocak 1876da hazrladklar Andrai Notas
olarak bilinen notay sunmulardr. Bu notada Bosna-Hersekteki vergilerin yine bu
blgede harcanmas istenmitir166. Osmanl Devleti, Andrai Notasn 11 ubat
160

Mahmud Celaleddin, age, s. 52. Mithat Aydn; age, s. 52

Zafer akmak, 1875 Hersek syan Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S.8, Elaz 2003,
s. 248
162
Mithat Aydn, agm, s. 918
163
Kemal Baltal, 1875 Hersek Ayaklanmasnn Uluslararas Bir Nitelik Kazanmas, Belleten C. LI, S.
199, Ankara 1987, s. 205
164
Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan, Andrai Notasyla Osmanl Devletine bir mdahale
planlamaktayd. Osmanl Devleti, Hristiyanlara yeni hak ve imtiyazlar tanyan bu ferman yaynlayarak
mdahalenin nne gemeyi istemitir. Gn. Bilgi iin bkz. Enver Ziya Karal, age, C. VII, s. 80
165
20 Eyll 1875te padiah tarafndan yaynlanan ferman zel bir adalet bakanl tesisini ngryordu.
Ayrca bu fermanda genel ve zel haklarn salanmas, mahkemelerin hzlandrlmas, vergi toplayanlara
eki dzen verilmesi buyuruluyordu. 2 Ekim 1875te yaynlanan irdede ise ayaklanmaya neden olan
onda birin eyrei olan vergi kaldrlmtr. 1873 ylna kadarki vergi borlar da affedilmitir.
Bylelikle tarmn gelimesine ve reayaya destek olunmutur. 12 Aralk 1875de ikinci bir ferman
yaynlanarak Adalet Fermann, btn Osmanl Devletini kapsayacak hale getirilmitir. Kemal Baltal,
1875 Hersek.agm, s. 206
Bu maddeye Ahmet Muhtar Paa itiraz etmitir. Nitekim bu maddenin ileride blgeyi devletten
koparacan ifade etmitir. Ahmet Muhtar Paa mektubunda isyan neticesi meydana gelen ykmlardaki
hasar tamir iin gnderilecek parann artrlabileceini ifade etmitir. Ayrca isyanclara yaplan d
destein bir an evvel nne geilmesini istemitir. Mahmut Celaleddin Paa, Mirat- Hakikat, s. 73-74
166
1872de kurulan mparator Ligi (Avusturya-Macaristan, Rusya ve Almanya), Dou sorununda ortak
hareket etme karar dorultusunda 1876da tekrar bir araya geldi. Berlinde yaplan toplant sonunda
161

31

1876da prensip olarak kabul ettiini bildirmitir167. Kararn iletildii devletler,

memnuniyetlerini bildirerek ayaklanmann bastrlmas ynnde ellerinden geleni
yapacaklarn belirtmilerdir. yleki Rusya, Srp ve Karada Prenslerine, isyana destek
vermemeleri konusunda uyarda bulunduunu belirtirken, Avusturya kendine snan
isyanclar snr d edeceini ve tarafszln koruyacan bildirmitir. Osmanl
Devleti buna kar drt hafta ierisinde silahlarn teslim edenleri affedecektir168.
Osmanl Devleti, Mslman ve iki Hristiyan yeden oluan komisyonu, 11
ubat 1876da onaylanan notay uygulamaya koymak iin harekete geirdi169. Meclis-i
Vkelda alnan karara gre, Hersek isyanclar affedilmi, ayrca, itaat eden ahliye
kt muamele yaplmamasna zen gsterilmitir170. Avusturya, silerin snrdan ieri
girmemeleri iin ciddi tedbir alrken, talya, Slavlarn lkesinde yapaca gsterilere izin
vermeyeceini belirtmi ve Osmanl Devletine kar yrttkleri bu isyana devam
ettikleri takdirde kendilerine yardm etmeyecei uyarsnda bulunmulardr171.
Fakat Karada, Srbistan ve Rusya sileri kkrtarak, yaplanlar yetersiz buldu.
Hersekteki isyanclar Srbistan ve Karadaa ok gveniyorlard. Andrai Notas, sava
eskisinden daha alevli hle getirmitir. sler, Karada ve Srbistann kendilerini
Hersek syannn bastrlmas ve sorunun zm iin bir nota hazrladlar. Sz konusu bu notay 1856
Paris Antlamasna imza atan devletlere (ngiltere, Fransa ve talyaya) onaylattktlan Andrai Notasnda
zm iin bir takm isteklerde bulunuluyordu. Hristiyan halk iin din ve mezhep hrriyeti, iltizam
usulnn kaldrlmas, vergilerin yerinde kullanlmas, iftilerin topraklarna sahip olabilmesi ve bunlar
yapabilmek iin de Hristiyan ve Mslmanlardan oluan bir komisyon tekil edilmesini ngryordu. Bu
notann hazrlanmasna gereke olarak da 1839 Tanzimat Ferman ve 1956 Islahat Fermanlarnn blgede
szde brakld ve tam olarak uygulanmamas nedeniyle skntlar yaanmas gsterilmitir Notaya gre
bir zerklik sz konusu deildir. Sadece yerel yetkilerin biraz geniletilmesi isteniyordu. Mahmud
Celalettin Paa, age, s. 75. Amalarnn Osmanl Devletinin i ilerine karmak olmadn belirten
devletler, bunu kantlamak iin notay ayr ayr Osmanl Devletine sunmulardr. smail Hami
Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, Trkiye Yaynlar, stanbul 1972, s. 250. Karal,
age, C. VII, s. 81
167
Karal, age, C. VII, s. 81. Rfat Uarol, age, s. 322-323,
168
Silahlarn teslim etmeyenlerle mcadeleye devam edecek, el konulan mallar satlarak, gelirleri,
ihtillden zarar gren devlete sadk ahliye verilecek, yurtlarna geri dnen mltecilerden bir sene r ve
iki sene vergi alnmayacak, yanm ve yklm binalarn ev ve ibdethnelerin tamiri iin gerekli olan
kereste miri ormanlardan verilecek, geimleri iin ziraatla uraanlara tohumluk tedarik edilecek ve bunlar
koruyup gzetecektir. Mahmud Celalettin Paa, age, s. 75
169
Hkmet organlarndan bamsz yeni mahkemeler kuruldu. Mahkeme yeleri halk tarafndan
seilecekti. yeler Mslim ve gayrimslim olarak eit ekilde dalacakt. Yerel gvenlii salayacak
polis zaptiyeler tayin edildi. Avukatlk kurumu da getirildi. Dinine baklmakszn herkes toprak sahibi
olabilecekti. Kemal Baltal, agm, s. 208-209
170
BOA, Y.E.E., 84/70
171
BOA, Y.E.E., 77/13

32

destekleyeceklerinden yzde yz emin olduklar iin, Osmanl Devletinin kabul ettii

Andrai Notasn kabul etmeye yanamamlardr.172. 187576 k aylarnda zellikle
Karada-Hersek snrndaki yerleim yerlerinde k sert getii iin herhangi bir
kalkma meydana gelmemi ve isyanclar gneye doru gitmilerdir. 1876 ilkbaharnda
blgede atmalar hzlanmtr173.
Karadallarla birleen isyanclar, Nikik Kalesine giden yol zerinde Nikiki
kuatma altna almlard.

Nikiki ele geiren isyanclar, muhtariyet istemilerdir.

Osmanl Devleti nce Rauf Paa ardndan da Ahmet Muhtar Paay isyan bastrmakla
grevlendirmitir. Ayaklanmay bastrmak iin Osmanl Devletinin asker g
kullanmas kanlmaz olmutur. Nikik Kalesinde bulunan Osmanl Birliine yardm
ok zor artlar altnda iletilebilmitir174.
1876 Maysnda Ahmet Muhtar Paa, silerin datldn, siler Karada
kuvvetlerince desteklenmedike bir harekete teebbs edemeyeceklerdir. diyerek
Karadan blgedeki etkisini dile getirmitir. Karadan bu tavr Meclis-i Vkelda
gndeme gelmi, Karadaa yaplacak muhtemel bir asker mdahale tartlmtr175.
Padiah Abdlaziz, Karadan Hersekli isyanclara yardm ettiini renince
kodraya asker sevkiyat yaplmasn istemi ve Seraskerlie de Dervi Paay
getirmitir. Dervi Paa, daha nce Karadaa yaplan seferlerde etkin rol oynam

172

Osmanl Devletinin Bosna-Herseki bir takm yerler hari boaltmasn ve slahata nezaret etmek iin
Avrupal devlet temsilcilerinden oluan bir karma komisyonun oluturulmasn art kouyorlard. Enver
Ziya Karal, age, s. 81
173
Kemal Baltal, agm, s. 210
Ahmet Muhtar Paa (1839- 1919) Bursada domu ve 1860ta Harbiyeyi birincilikle bitirmi bir
askerdir. Askerlikteki ilk grev yeri ise Karada olmutur. Serdar- Ekrem mer Paa kumandasnda
Karadaa kar yaplan savata bulunmu ve baarlar elde etmiti. 1867 ylnda ikinci kez Karada'da
grevlendirilen Ahmet Muhtar Paa, nemli baarlara imza atm ve 1869 ylnda Yemen'e
gnderilmitir. Ahmet Muhtar Paa daha ok 93 Harbindeki Kafkas cephesi savunmasyla tannacaktr.
174
Duga Boaz, geilmesi zor bir noktadayd. Bir de youn kar ya meydana gelince, geilmesi g bir
yer hline gelmi, Ahmet Muhtar Paa, iddetli k nedeniyle ancak bir aylk erzak zorlukla Nikik
Kalesine ulatrabilmiti. Bu durum Osmanl Devletini endielendirmekteydi. Ahmet Muhtar Paa
durumu Bb- liye bildirmi ve Bb- li de Karada Prensini, en azndan Hersek isyanclarna yardm
etmemesi ynnde uyarmt. Karada Prensi de hibir Karada askerinin savaa gitmediini sylese de
bu pek inandrc bulunmamt. Mahmud Celaleddin Paa, age, s. 77
175
700800 kadar sinin silah kullanabilecek durumda olduunu, yzde doksannn sefletin arl
altnda ezilmekte olduunu sylemitir. Kemal Baltal, agm, s. 210-211

33

tecrbeli bir isimdir176. Hersek Ayaklanmasna Osmanl Devleti mdahale etmeye

balaynca Rusya, Hersek silerinin taleplerini gz nnde bulunduran ve en nemlisi
Karadan genilemesini ngren bir politika izlemeye balamtr. Ayaklanma
blgesine muhtariyet verilmesini de isteyen Rus anslyesi Gorakof, Andrai
Notasnn silerin istekleriyle uyumlu hle getirilebileceini savunmutur. Rusya,
Almanya ve Avusturya, Rus ar Aleksandern giriimiyle Mays 1876da Berlinde bir
araya gelerek anslyeler aras bir konferans dzenlenmitir. Grmeler ncesi
Gorakofun istei zerine gnatief bir memorandum hazrlam ve u hususlara
deinmitir. Karada ilgilendiren ilk iki maddesi:177
1.Ayaklanma iki yolla zlebilir: Birincisi, Hersekin muhtar bir eylet hline
getirilerek Prens Nikolann ynetimine verilmesi,
2. Karadaa snr olan Hersek blgelerinin Karada snrlarna dhil edilmesi,
geriye kalan ksmlar iin ise geni ayrcalklarn tannmas gerekmektedir.
Lkin St. Petersburg, bunu ok sert bulmu ve almay iptal ederek yeni bir
neri hazrlamtr. Bu srada Hersek Ayaklanmas tm Balkanlara yaylm, Avusturya
ve Fransa konsoloslarnn ldrlmesiyle sonulanan
vermitir178.

Selanik olaylar patlak

Kont Andrai, Berlin Kongresi neticesinde Karada ve Srbistan'la

mtareke yaplmas konusunda srar etmitir179. Byle bir atmosferde toplanan

mparatorlar Ligi, 13 Mays 1876da Berlin Memorandumunu hazrlayarak Osmanl
Devletine sunmutur180.

176

Srbistan, Karada ve Herseke kar kullanlacak asker 148 taburdan olumaktayd. Yedek kuvvetlerle
birlikte 50 bin kiilik bir orduydu bu. Karlarnda ise 40 bini Karadadan olmak zere Srbistan ve
Hersekte toplam 150 bin nefere sahip bir ordu vard. Mahmud Celalettin Paa,age, s. 80
177
Kemal Baltal, agm, s. 213
178
Selanik olay bir Bulgar kzn Mslman bir genle evlenmek iin Selanike geldii srada karlmas
sonucu halkn galeyana gelmesinden kaynaklanmtr.Konsoloslar bu karklkta ldrlmtr. Olayn
failleri her nekadar yakalanp idam edilse de Rusya, olay Mslman-Hristiyan ekimesi eklinde
yorumlamakta srarc olmutur. Mirat- Hakkat, s.88-89. Fahir Armaolu, age, s. 501. Nicolae Jorga,
age, C. 5, s. 467
179
BOA, Y.E.E., 30 /36
180
1.silerle Osmanl kuvvetleri arasnda iki aylk bir mtareke yaplmas 2.Yaplacak slahatla ilgili
olarak Bb- li ile siler dorudan grmeliler, 3.Ayaklanma dolaysyla verilen zararn tazmini ve
memleketlerine dnen silerin affedilmesi 4.Islahatn tamamen uygulanmasna kadar Hristiyanlarn silah
tamalarna msaade edilmesi, 5.Islahatn Avrupal devletlerin konsoloslarnn gzetiminde olmas
Memorandumun tam metni iin bkz. Mirat- Hakkat, s.90, Parliamentary Papers, "Correspondence

34

ngiltere, sz konusu memorandumda Osmanl Devletinden yana tavr koyarak,

Osmanl Devletinin bamszlnn ve egemenliinin zedelendiini dnerek
memoranduma imza atmamtr181. Adlet Fermnn byk devletler kabul etmezken,
Andrai Notasn isyanclar kabul etmemiti. Berlin Memorandumunu ise Osmanl
Devleti kabul etmemitir182.
Karada yava yava Osmanl Devletiyle savamak iin uygun zemini bulmaya
balamtr. 31 Mays 1876da eyhlislm Hayrullah Efendiden alnan hl fetvasyla
Abdlaziz tahttan indirilmi, yerine, yaklak 25 yldr hapiste olan V. Murad tahta
gemitir183. V. Muradn saltanat sadece 93 gn srmtr184.
ncelikle Rus Bykelisi Garakofun ricasyla silerle uzlama ve onlar
affetme yoluna giden Osmanl Devleti, bundan iyi bir sonu almaktan ziyade, iin daha
da ktye gitmesine neden olmutur. Nikik Muharebesinden sonra silerin bir
hareketleri grlmedii ve Dalmayaya gidenlerin yava yava yerlerine dnmeye
baladklar gzlenince Sultan V. Murad Han'n clsu dolaysyla Bosna-Hersek'i iine
alan bir umumi af ilan edilmitir185.
V. Murad, hastal dolaysyla ynetimde fazla sz sahibi olamam, lke
sadrazam ve vezirlerin ynetimine braklmtr. Byle bir ynetim altnda karlan affn
olumsuzluklar yava yava ortaya kmtr. Ayrca, Karada ve Srbistann Hersek
silerine gnll asker yolladklarn rapor etmesi zerine, 8 Haziran 1876da Mtercim
Rt Paa, Srbistan Prensine ve hemen ardndan Karada Prensi Nikolaya birer
mektup yollayarak silahlanma meselesini sormutur. Cevaben Arnavut erkezlere ve
babozuklara kar alnm olan gvenlik tedbirlerinden baka bir ey deildir.

Respecting the Affairs of Turkey, and the Insurrection in Bosnia and the Herzegovina.", 1876, Vol. 84.
<http://www.mtholyoke.edu/ acad/intrel/odo.html e.t. 13.11.2008
181
ngiltere babakan Disraeli (Lord Beaconsfield) memorandumun hazrlanmas srasnda ngiltereye
danlmamasna kzarak ngiltereye, Karada veya Bosna imi gibi muamele yaplmtr ifadelerini
kullanmtr. Kralie Victoria memorandumu istemeyerekte olsa imzalamtr.Kemal Baltal, agm, s. 219220
182
Barbara Jelavich, age, C. 2, s. 384
183
. Halil Sedes, age, s. 3
184
Cevdet Kk, Murad V DA, Cilt.31, TDVY, stanbul 2006, s. 183-185.
185
BOA, Y.E.E., 77/36

35

denilmitir186. Herseklilere daha nce ubat 1876da uygulanan af nedeniyle

Karadallarn da isyan etmeye balamalar zerine Meclis-i Vkel, Herseke ve
kodraya asker yma karar almtr. Balkanlarda alevlenen ayaklanmalara kar bir
zm iin karlan bu af, Slavclk propagandas nedeniyle etkisiz kalmtr187.
Osmanl Devleti bir taraftan byk devletleri Karadaa bask yapmaya
arrken, dier taraftan da Bosna Valisi Ali Paay hem uzlama zemini oluturmak
hem de tarafszla davet etmek iin Prens Nilola ile grmek zere Karadaa
gndermitir188.
Bu abalar da Karadan Osmanl kart tavrn deitirmeye yetmemitir.
Karada, Osmanl Devletine kar planlad sava iin uygun bir zemin oluturmaya
almtr. yle grnmektedir ki Karada, Avrupa kamuoyunu kendi lehine ekme
konusunda baarl olmu ve amacna ulamtr.

186

Ynetim kadrosundaki kiileri memleketin ve dnyann siyasi gereklerinden haberdar olmamakla

sulayan Nizamettin Nazif Tepedelenliolu, karlan bu umumi affn da serasker etesi diye
tanmlad kiiler tarafndan kartldn sylemektedir. Af yasasna gre dalardan inen isyanclara
silahlarn teslim ettikleri takdirde ceza verilmeyecei duyuruluyordu. Fakat bu affn ok da olumlu bir
tesiri olduu sylenemezdi. Zira Ahmet Muhtar Paa, affn ilanndan sonra hazrlad raporda, silerin
tfenk saylarnn arttn belirtmekteydi. Nizamettin Nazif Tepedelenliolu, Sultan II. Abdlhamid Ve
Osmanl mparatorluunda Komitaclar, Divan Yaynlar, stanbul 1978, s. 451-453
187
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907), C. VIII, s.
15
188
Mithat Aydn, agm, s. 932

36

BRNC BLM
KARADAIN BAIMSIZLIK SREC: SAVALAR DNEM ve
BERLN ANTLAMASI
I.

OSMANLI-SIRP,

KARADA

SAVAI

ve

ABDLHAMDN

BAA

GEMES
Karada, Hersek ayaklanmasnn uluslararas bir nitelik kazanmasn ve Byk
Devletlerin kendisine desteini frsat bilmi, Osmanl Devletinin iinde bulunduu idari
anlamdaki sorunlardan istifade ederek Srbistan ile birlikte Osmanl Devletine kar
sava hazrlklarna balamtr. Savalar dneminin birinci ksmn oluturan OsmanlSrp ve Karada Sava, 93 harbininin zeminini hazrlayacak ok nemli gelimelerin de
kaplarn aralamtr.
A. SAVAIN NEDENLER ve TEPKLER
Prens Nikolann, Karadan bana getikten sonra yapt en nemli ilerden
birisi, orduyu yeniden yaplandrmasdr. 1862 ylnda Osmanl Devletine kar urad
bozgun gstermiti ki, modas gemi silahlarla, isyanlarda baarya ulamak mmkn
deildir. Bunun bilincine varan Nikola, 1870 ylnda eski sistem orduyu modernize
ederek blmlere ayrmtr. Daha organize ve abuk hareket edebilen da birlii, top
bataryalaryla ve cephanelerle Karada Ordusu glendirilmitir. Rusya ve Srbistan
tarafndan finansal anlamda desteklenen Karadallar daha modern silahlarla Srp
komutanlarn eitiminden gemeye balamlardr189. Milis kuvvetlere dayal dzenli bir

189

Elisabeth Roberts, Realm of the Black Mountain, A History of Montenegro, Cornell University
Press, New York 2007, s. 237

37

ordu kurduktan sonra 18-62 ya aras her erkek, asker olarak yazlmtr190. Bylelikle
Prens, isyann uzamasndan yararlanarak sava hazrl yapmtr191. Ksacas Karada
iyiden iyiye kendisini Osmanl Devletine kar bir savaa hazrlam ve Hersek syann
da frsat bilmitir.
Savan nedenlerine bakacak olursak; Hersek syan ve Bulgaristan olaylar
Avrupal byk devletlerin ilgisini ekmi ve 1875te Hersekte kan isyan sun bir
ekilde bytlerek uluslararas bir sorun hline getirilmiti192. Bu noktada Osmanl
Devletinin aleyhinde ve silerin lehinde bir duruma neden olan Avrupal devletlerin bu
tavr, bamszlklarn kazanmak ya da en azndan muhtariyetlerini artrmak isteyen
Srplara ve Karadallara g vermitir.
15 Mays 1876da etinede toplanan Karada Meclisi, Osmanl Devletine
sava ilan etme ynnde karar alm193, sava balatmak iin frsat kollamaya
balamdr. Yine

26 Maysta da Karada ile Srbistan arasnda Avusturya ve

Rusyann tevikiyle Osmanl Devletine kar bir ittifak anlamas yaplmtr. Sz

konusu bu anlamaya gre; Srbistan ve Karada, bara lzum grmezse bar
yapmayacaklar ve savan gidiatnda da ortak bir tavr sergileyeceklerdir. Srp Prensi
Milan, Osmanl Askerlerinin snrdan ekilmesini ve kendisinin Bosna-Hersek Valisi
olarak atanmasn istemi olumlu yant alamaynca

1 Temmuz 1876da, Osmanl

190

Karargh- Umm stihbarat ubesi, Karada Ordusu, Karargh- Umm stihbarat ubesi, Hizmete
Mahsusdur, Terini evvel 1331
191
Avusturya Genelkurmay raporundan nakille Mahmud Celalettin, 1871 senesinde Karadan sekiz
nahiyeyeye ayrldn sylemektedir. Toplam 8 bayraktan ve 20 bin kiiden oluan dzensiz bir orduya
sahiptir. Daha sonra Nikola, 29 taburdan ve 16 bin neferden oluan dzenli bir ordu tekil etmitir. Ayrca,
50 ya zeri kiilerden 78 bin kiilik redif taburlar da oluturmutur. 1873te ise sadece bir bln yeni
tfekleri varken gerisi hep eski silahlarla donatlmt. 24 adet da toplar vard. Fakat o yldan sonra asker
yetitirmek iin bir asker okul yaplmtr. Silah ve cephane fabrikalar kurulmu etine ve civarnda
baruthneler yaplarak 7 milyon adet fiek retildii kaydedilmektedir. Mahmud Celalettin, age, s. 151.
Rusyadan ok byk yardmlar alm, para, mhimmat, silah gibi yardmlar sayesinde ordusunu
glendirmitir. 5 Mays 1876da ngilterenin Mostar Konsolosu Holmes, Karadan resmen yardm
etmediini, fakat Herseklilere el altndan yardm ettiini syleyerek, siler iin toplanan yardm
paralarnn ve silahlarn Prense gnderildiini belirtmitir. Kemal Baltal, 1875-1878 Balkan Buhran
II.S. 74-75, s. 39. 1516 yana basan her Karadal erkek, ihtiya hlinde askere arlabilecekti.
Bylelikle, 17.000 ile 35.000 arasnda Karadal, silah altna alnabiliyordu. Elisabeth Roberts, age, s. 239
192
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ank 1999, s. 353
193
. Halil Sedes, 1876-1877 Osmanl Karada Seferi, Askeri Matbaa, stanbul 1936, s. 11

38

Devletine sava ilan etmitir194. Srbistann Osmanl Devletine sava amas, ve

Herseklilerin Karada Prensi Nikolay kendilerine hkmdar ilan etmeleri, Karada
daha da cesaretlendirmitir. Osmanl Devletinin Karadan Gney sahillerini abluka
altna alarak, ticaretini engellediini ve Hersek syannn bastrlamamas nedeniyle
halkn heyecana kapldn syleyen195 Prens Nikola, Srbistann mttefiki olarak bir
gn sonra 2 Temmuz 1876da Osmanl Devletine sava ilan etmitir196. Bylelikle,
Prens Nikola, Herseklilere eskiden gizli olarak yapt yardm imdi aktan aa
yapmtr. Bu da 30 Ekim 1876da verilen Rus ltimatomunun kabulyle son bulacak
olan ark Buhrannn ikinci aamasnn balangcdr197.
Karada ve Srbistan arka arkaya Osmanl Devletine sava ilan edince halkn
buna tepkisi gecikmemitir. Zaten o dnemlerde yeeren vatan, hak, hrriyet, merutiyet
gibi kavramlar aydnlar tarafndan tartlm ve tm Osmanl topraklarnda olumlu
yank bulmutur. Karadallara ve Srplara tepki iin mitingler dzenlenmi ve telgraflar
ekilmitir. lkenin drt bir tarafnda gsteriler yaplm ve halk deta greve hazr
olduunu bildirmitir.

stanbulda ve tarada gnll birlikler tekil edilirken198,

dnemin Vakit Gazetesi, Srbistann sava ilann bir mjde gibi duyurmutur. nk
Osman Devleti kstahlaan silere sava amak istiyor lakin Avrupann tepkisinden
ekiniyordu. Sava ilannn kar taraftan gelmesi gazetede bir mddetten beri devam
eden gile bir mjde ile sonuland. Srplar ve Karadallar ordumuza saldrd199
eklinde yer almtr. Anlalaca zere mthi bir kamuoyu tepkisi gerek medya
gerekse de mitinglerle oluturulmu Srbistann ve hemen ardndan Karadan sava
ilan sevin ve cokuyla karlanmtr.
194

27 Haziran 1876da bir ltimatom gndermi ve sregelen Hersek syan nedeniyle Srp tacirlerinin
zarar grdn belirtmitir. Osman Nuri, II. Abdlhamid ve Saltanat, C. 1, 47Numara Yaynclk,
stanbul 2008, s. 57. Karal, age, C. VIII, s. 14-15. Sina Akin (Yay.Ynetmeni), Trkiye Tarihi 3,
(Osmanl Devleti 1600-1908), Umut Matbaaclk, stanbul 1997, s.154
195
Osman Nuri, age, s. 60
196
Ahmet Mithat,ss- Inklp, Cilt. 2, Selis Kitaplar, Yayna Hazrlayan: Tahir Galip Seratl, stanbul
2004, s. 78. Osman Nuri; age, s. 57
197
Bekir Stk Baykal, agm, s. 229
198
yle ki kimi zenginler kendi paralar ile gnll taburlar oluturmulard. Gnll tabura yazlanlar
arasnda sadece Mslmanlar deil ayn zamanda Hristiyanlar da vard. Hristiyanlarn bu davran
medrese talebeleri tarafndan takdirle karlanmt. Karal, age, s. 16
199
lhan Yerlikaya, Srp-Karda ve 93 Savann Vakit Gazetesinde lenii Askeri Tarih Blteni,
Genelkurmay Basmevi, S. 41, Ankara 1996, s. 31

39

Nikola iin bu sava, I. Murad zamannda yaplan Kosova Savann bir intikam
niteliini tamaktayd. Herseklilere hitaben yaynlad beyannamede onlar Hristiyan
ya da Mslman, topyekn Karada bayra altnda birlemeye davet etmitir. Ona gre
Hersekli Mslmanlarn her nekadar dinlerini deitirseler de damarlarnda slav kan
vardr200. Sava ilan, zellikle Srbistanda byk bir heyecanla karlanmt201.
Bundan da anlalaca zere Osmanl Devletine kar tarihten gelen fkeleri ve kinleri,
Karadallar zerinde byk bir motivasyon oluturmutur.
Osmanl tarafnn da kendine gveni tamdr. yleki Harbiye Nzr Hseyin
Avni Paa, iki haftadan az bir srede Belgrata kadar ulaacaklarn belirtecek kadar
kendine gvenmektedir202. Srbistan ve Karadan Hersek syanndaki tavrlaryla
ayaklanmann bastrlmasn engellemeleri ve gizlice yardm etmeleri, onlar terbiye
edilmeye mstehak bir konuma sokmutur. Karadallar ve Srplar terbiye edip bir
an evvel blgede uygulamaya konulan reformlar faaliyete geirmenin yollarn arayan
Osmanl Devleti,203 sava iin btn hazrlklar yapmtr.
1875 Hersek syanndan sonra politikalarn Balkanlara younlatran Avrupal
Devletler de sava tepkiyle karlamlar, Srp ve Karada yerlilerinin b-edebne
tavrlarna ho bakmamlardr204. Ama, Osmanl Devletinin yapaca herhangi bir
asker harekta da ho bakmadklar bilinmektedir. Karada ve Srbistann kararlln
ve Osmanl Devletinin iinde bulunduu zor durumu gren Avrupal devletler, Osmanl
Devletinin yenileceini dnmeye balamlardr205.
Avrupal Devletler nezdinde gerek Almanya gerekse talya karsnda kaybettii
deerini tekrardan kazanmak isteyen Avusturya, Balkan politikasna yeniden ekil
200

Osman Nuri; age, s. 82-83

Srp Beyi Milo, yaynlad sava emrinde Ortaada kurulmu olan Byk Srp mparatorluunun
snrlarn hedef olarak gstermitir. Srp halk zaferden o kadar emindi ki, birka gn ierisinde stanbul
nlerine geleceklerine inanmaya balamlardr. lke basnnda yeni bakent projeleri bile
oluturulmutur. Bakentin Belgrattan Selanik ya da Sofyaya alnmas nasl olur? Tartmalar
yaplmaktayd. Karal, age, C. VIII, s. 17
202
Antonio Gallenga, Two Years Of The Eastern Question, Vol. II, Samuel Tinsley, London, 1877, s.
172
203
Kuzey devletleri tarafsz kalr ve Karada ve Srbistana herhangi bir destek vermezse, Srplarn
Osmanl ordusuna 14 gn bile dayanamayaca dnlm ve gazetelerde bu ynde haberler kmtr.
Bekir Stk Baykal, agm, s. 230
204
Sadk Paa'nn mektubu iin bkz. BOA, Y.E.E., 44/38, 29/C /1293 (Hicr) 21.07.1876
205
Karal, age, C. VIII, s. 15
201

40

vererek, stratejisini Bosna Herseke hkim olma, Arnavutluk ve Makedonyay da iine

alma zerine kurmutur206. Osmanl Devletinin malubiyeti durumunda blgede
Rusyann gdmnde Byk Slav Devletinin oluma olasl, Avusturyay harekete
geirmitir. Snr komusundaki olas bir tehlikeyi bertaraf etmek iin Rusya ile anlama
yapma yoluna gitmitir. ar II. Aleksandr ve Avusturya-Macaristan mparatoru Franois
Joseph, 8 Temmuz 1876da Osmanl Devletinin Balkanlarda muhtemel yenilgisi ya da
zaferi karsnda Balkan topraklarn paylamak iin bir araya gelmiler ve Reichstadt
Antlamas yapmlardr207. Buna gre Karada ve Srbistan galip gelirlerse, Bosna
Hersek; Avusturya, Srbistan ve Karada arasnda paylatrlacaktr. Buradan da
anlalmaktadr ki Bosna Hersekten bir toprak parasnn muhtemel bir paylamda
Karadaa verilmek istenmesi Karadaa olan destein bir gstergesidir. Tm bu
kararlar aslnda Osmanl Devletinin Srbistan ve Karada Savanda yenilgi ihtimali
zerine alnmtr. Karadan ksm baarsna ramen Srbistann savatan byk bir
yenilgiyle ayrlmas, planlar altst etmitir.
Ayrca Avusturya her ne kadar statkocu bir tavr sergilese de Avusturyann
nfuzunda bulunan Slavlar, gnll olarak savaa gitmilerdir. Ayn ekilde, isyanclara
Avusturyallar tarafndan para yardm yapld sylenmektedir208.
Rusyann Panslavist bir siyaset gttn daha nceden belirtmitik. Bilindii
gibi Paris Antlamasyla Ruslarn Balkanlara ve oradan scak denizlere inme
politikasna ket vurulmu, Panslavist emellerinin bir nebze de olsa n alnmtr. 1870
ylndan sonra Karadenizde donanmasn hazrlayan Rusya, o dnemdeki AlmanFransz anlamazlndan da istifade ederek Balkanlardaki Panslavist emellerini
gerekletirmek iin tekrar harekete gemitir209. Srbistan ve Karadan sava ilan
206

Karal, age, C. VIII, s. 14-15

Bohemyada Reichstadtta bir araya geldiler. Yanlarnda dileri bakanlar Andrasy ve Gorakof da
hazr bulunmutur. Yazl bir metni olmayan ve sadece szl olarak birtakm kararlardan oluan
antlamann ierii Osmanl topraklarn paylamakla ilgilidir. Buna gre, Osmanl Devleti galip gelirse
statkonun korunmas istenecek ve Osmanl Devletinin reform yapmas iin bask yaplacakt. Osmanl
Devleti savatan yenik ayrld takdirde paralanmas muhtemeldi ve Avusturya, Bosnann bir ksmn,
Rusya ise Baserabyay ve Batumu da iine alan Karadenizin Dou kylarn alacakt. Bosna Hersek;
Avusturya, Srbistan ve Karada arasnda paylatrlacakt. Tesalya ve Epir ise Yunanistana verilecekti.
Armaolu, age, s. 506
208
Karal, age, C. 8, s. 17
209
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 1999, s. 353-354
207

41

etmesi, Karada ve Srbistanda olduu kadar Rusyada da ok byk heyecan

uyandrmtr. Rusya, gnll subay, asker, silah ve para yardm yapyor, Moskova ve
Petersburgdaki Slav cemiyetleri, zengininden fakirine herkesten Srplar ve Karadallar
iin

yardm

topluyorlard210. Ama Karadallarn

istei,

gnll savalarla

yetinilmemesi, Rusya hkmetinin de bu isyana destek vermesi ynndeydi. Daha

sava balamadan iki ay nce Mays 1876da Karadal Voyvoda Mao Virbitza
etinede, Rus shhiye birliinden P.A. Vasilyilkova
211

amasn dilediini belirtmitir

Ruslarn Trklere sava

Hersek Ayaklanmasna destek maksadyla blgeye salk grevlisi ve asker

olarak gelen Rus gnlller, silahl mcadelenin, sosyal propaganda iin ok elverili bir
ortam oluturduunu dnmlerdir212. Gnlller cepheye gitmeleri iin kendilerine
sadece yol paralarnn verildiini iddia etmilerdir213. Ethem Paa, Hriciye Nzr Saffet
Paaya yazd hususi mektupta, Rusyann Srbistana ok miktarda altn para ve
doktorlar gnderdiini ayrca Kazak askerlerini de oraya sevk ederek, destek
salayacan sylemitir214.

210

Rus generali ernayef, Ruslarn yapt yardma ve desteine ok gzel bir rnektir. Srp cephesinde
Osmanllara kar savaan ve Srplar rgtleyen ernayef hakknda Osmanl Devleti zaman zaman
ikyetlerini bildirse de Rusya onun Rus ordusundan atlm birisi olduunu ve gazetecilik yaparken
Srbistana katn ifade edip iddialar reddetmitir. Hatta Rus Hriciye Nzr, Osmanl Devletinin
Petersburg Sefiri Kabl Paaya, kendilerinin Rus subaylarna bir tevikte bulunmadklarn; fakat halkn
Srpllara kar bir sempatisi sz konusu olduundan subaylarn birer birer istifa edip gittiklerini
sylemitir.Mahmud Celaleddin Paa, age, s. 182.
211
Kemal Baltal, 1875-1878 Balkan Buhran Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Yl 1982, S. 68-69, s. 62
212
Kemal Baltal, 1875-1878 Balkan Buhran., S.68-69, s. 62. Rusyadan gelen gnll subaylar,
topu erleri, Macaristan zerinden, Srbistana ve Karadaa
Cerrah olduklarn syleyerek
geiyorlard. Cerrahi alet ve sarg bezi gibi salk malzemelerine sahip olmamalar phe ekmitir.
Osman Nuri, age, s. 115
213
Bu savaa gnll olarak Slav Birlii iin katlanlardan birinin yazd mektuplarda, Rusyadan
blgeye giden gnlllere para verildiini sylemek ok yanl. 9000 Rus gnllnn blgeye gittiini
sylemek de yanl. Biz sadece 4000 kiiydik ve yalnz yol masraflarmz dendi. Bunun dnda herhangi
bir para almadk. Fakat hepimiz lmeye hazrdk eklinde ifadeler kullanlmtr. Ayrca 50 dk rtbeli
asker, onba ve avuun, silahlaryla birlikte Karadaa, 500 askeri ynetmek iin gnderilmesi teklif
edilmiti. Bu konu hakknda daFakat olmad, nk kaynak ayrlmamt. Bizim yaptmz bu yardmlar
belki lnetleniyor; ama, gnlllerimizin yaptklar kahramanlklar, Trkleri destekleyenler tarafndan
bile takdir edilmektedir. denmitir.Novikova Olga Alekseevna, Is Russia Wrong? A Serrios Of
Letters By A Russian Lady Olga Novikova (To The Memory Of Nicolas Kireeff The First Russian
Killed n Servion July 1876), Hodder And Stoughtan 1877, s. 25-27
214
BOA, Y.E.E., 44/ 13

42

ngilterenin tavr ise statkonun korunmasndan yanadr. Lkin, sadece

ngilterenin statkonun korunmasn salamas zor gzkyordu. Bu nedenle Osmanl
Devletini tavizkr olmaya davet etmitir. Bu ekilde az da olsa Balkanlarda huzurun
salanmasndan yanadr215. ngiltere, zellikle 1876 Hersek Ayaklamasn mteakiben
kan Bulgar syannn iddetle bastrlmas ve bu hadisenin Londrada 23 Haziran
1876da Daily News gazetesinde tam olarak soruturulmadan yaynlanmas216
Avrupada byk bir infial yaratmtr. Kamuoyunun basksyla, ngiltere hkmetinin
Osmanl siyasetinde, temkinli bir davran sezilmeye balanmtr217.

Muhafazakr

Partinin, durumdan istifade etmesini bilen ve artlar ok iyi deerlendiren lideri

William Gladstone, hem iktidar kyasya eletirmi, hem de dzenledii mitinglerde
Osmanl Devletinin Balkanlardan atlmas arsnda bulunmutur218. Hadisenin
gazetelere yansy ekli, hep Osmanlnn birliinden yana olan Benjamin
Disraelinin219 Osmanl aleyhtar bir duru sergilemeye balamasna yol amtr.
Sava btn hzyla devam ederken Osmanl Devleti iinde de ok byk
gelimeler

ve

deimeler

olmutur.

II.

Abdlhamid,

V.

Muradn

tahttan

indirilmesinden220 sonra 31 Austos 1876da baa gemitir. Bir yandan Bosna Hersek
ve Bulgar ayaklanmalar devam ederken, bunlara V. Murat dneminde Srbistan ve
Karadala yaplan sava eklenince lke dar boaza girmitir. Mali bakmdan skntl
215

Karal, age, s.15

Sz konusu bu hadise, Bulgaristandaki Batak ky hadisesidir. 1 Mays 1876 da ayaklanan Bulgarlar,
Pazarck ve Filibedeki mslmanlar ldrdler. Ayaklanmann bymesinde Sadrazam Mahmud Nedim
Paann, Rus gnatiefin mdahale edilmemesi ynndeki tavsiyelerine uyarak askeri mdahale
yapmamasnn etkisi byk olmutur. Oradaki mlki erkan da mslman halk bulgarlarn elinden
kurtarmak iin Babozuk gurubu oluturarak onlar silahlandrmlardr. Bylece isyan bastrlmtr.
Fakat mslman halka yaplanlar deil babozuk gurubunun Batak Kynde bakaldrmaya devam eden
kylleri iddetle bastrmas Avrupa basnna Osmanl Devletinin katliam olarak yanstlm ve Osmanl
Devleti aleyhinde mthi bir kampanyaya dnmtr. Yulu Tekin Kurat, agm, s. 574
217
Yulu Tekin Kurat, agm, s. 579
218
Yulu Tekin Kurat, agm, s. 579
219
Disraeli, Osmanl Devletinin birliini savunduu iin Yahudilikle sulanmtr. lber Ortayl, Son
Universal mparatorluk ve II. Abdlhamid Trkler C. 12, YTY, Ankara 2002, s. 896
220
V. Muradn tahtda kald 93 gnn sadece 7 gnnde kendini bilir ve lkeyi ynetebilir durumda
olduu sylenmektedir. Doktorlar heyetinin ve ardndan Viyanal bir doktorun muayenesinden geen
geen V. Muradn psikolojik birtakm sorunlar olduu ynnde rapor dzenlemitir. 31 Austos
1876da Vkel Meclisinde V. Muradn hl fetvas okunarak Abdlhamidin clsuna karar verilmitir.
Rapora gre Sultan Muradn daimi cinnet hali iinde bulunduu belirtilmi, bu nedenle grevine devam
edemeyecei ifade edilmitir. lke bir mddet adeta padiahsz ynetilmitir. Cevdet Kk, Murad V
DA, Cilt.31, TDVY, stanbul 2006, s. 183-185.
216

43

bir dnem geirdii iin isyanlar bastrmak iin gerekli para tedrik edilememitir. Zira
Mahmut Nedim Paa d borlarn denmesi szn verdii iin yeni bir bor
alnamamaktadr. Ksacas, tm Avrupa kamuoyu Osmanl aleyhine dnm
vaziyettedir221. Srbistan, Karada ve Hersek isyanlar nedeniyle Osmanl Bankas'nn
borlar denememi ve devlete ait rehin senetlerinin bir ksmnn satlmasna izin
verilmitir222.
Abdlhamidin clsu lkenin drt bir tarafnda byk bir sevinle
karlanmtr. Civar illerden ve Sinop, Varna, Filibe, zmit, anakkale (Kale-i Sultni),
Edirne gibi illerden trenler ve vapurlarla binlerce insan izdiham oluturacak ekilde
stanbula akn etmitir223. Lkin kimsenin Abdlhamid hakknda net bir bilgisi yoktur.
Veliahtl ok ksa srm, tannma ve tanma aamas ksa olmutur. II. Abdlhamid
baa getikten sonra sadrazamlar Mehmet Rt Paa ile Mithat Paaya gveni
kalmamtr. Bir mddet byle devam ettikten sonra kendi ekibini oluturmutur224.
Osmanl kamuoyunda bir sevin dalgas olsa da byk bir belirsizlik hakim
olduu aktr. Abdlhamidin baa gemesi, bu belirsizlik ortamn netlettirmeye
yetmemitir. Osmanl-Karada, Srp Sava devam ederken gelien hadiseler, Osmanl
Devletini ok ypratmtr.
B. KARADA A KARI AILAN CEPHELER
Osmanl Devleti ilk etapta diplomatik giriimlerde bulunarak kendisinin deil
Srp ve Karada Prensliklerinin sava balattn ve bu durumda Osmanl Devletinin
kendini savunmak durumunda olduunu bildirerek, byk devletlere bildirmitir. Bu
hareketle Osmanl Devleti, Karada ve Srbistana mdahalesini meru zemine oturtarak
mcadelesinin meru mdafaa olduunu dnya kamuyuna duyurmak istemitir.
Osmanl Devleti bu savata be birlik oluturmutur. Karada zellikle iki
cephede Osmanl Devletiyle atmaya girmitir. Bunlar kodra ve Hersektir. Bu iki

221

Cevdet Kk,Abdlhamid II DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 217

BOA, Y.E.E., 84/87
223
Ahmet Mithat,ss-i Inklp, Cilt. 2, Selis Kitaplar, Hazrlayan: Tahir Galip Seratl, stanbul 2004, s.
23
224
Karal, age, s. 1
222

44

cephede Karadallar, eteler ve dzenli ordularla Osmanl Devletine kar mcadele

etmilerdir. Karadaa kar savaan iki kolordunun banda kodrada Ahmed Hamdi
Paa, Hersekte ise Ahmet Muhtar Paa vardr. Birliklerin genel komutan Serdar-
Ekrem Abdlkerim Paadr225. Dier taraftan Hersek cephesinde Karada Prensi
Nikolann komutasndaki merkezi birlik Osmanl Ordusunun karsna karken
gneyde ise Senatr Radnov Radnickinin kumandasndaki birliklerle kar karya
gelinmitir. Karadan stratejisi Kuzeyde Rakadan snr geerek Srp kuvvetleriyle
birlemektir226.
Toplamda 6 byk arpma (Vucji Do, Fundina, Medun, Trijebca, Spuz ve
Doljani), 27 kk arpma meydana gelmitir.227. Hersek kumandan Ahmet Muhtar
Paann ksmen baarl aknlar228 Bileke (Bileca)de son bulmutur. Osmanl
birlikleriyle Karadallar arasndaki arpmalardan en nemlilerinden biri, 28 Temmuz
1876da meydana gelen Vucji Do Muharebesidir. Ahmet Muhtar Paa kumandasndaki
Osmanl ordusu bu muharebede yenilgiye uramtr229. Vucji Do Muharebesi
Karadallarn Osmanl Devletine kar kazandklar ve vgyle bahsettikleri
savalardan birisidir.
Ahmet Muhtar Paa, Bilekede bozguna uraynca Trebineye ekilmi ve
stanbuldan acilen yardm istemitir. Hersek ve kodraya ek kuvvetler gndermek iin
harekete geen Osmanl Devleti, Adiyatik Denizi kysnda, Avusturyann elinde; ama
Osmanlnn idaresi altnda bulunan en yakn liman zelliini tayan Klike denizden
karma yapmak niyetindedir. Fakat Avusturya tarafszln zedelenecei dncesiyle
Osmanl Devletinin Klik Limanna karma yapmasna izin vermemitir. Dolaysyla,
Karadaa kar Herseke ordu ve mhimmat sevkiyat yaplamazken, bu kabul edilemez
225

Dier birlik ise Srplara kar kullanlmtr. Srplara kar savaan birlikler Yenipazar, Vidin ve
Nite konulanmlard. Osmanl Devleti gnll askerler ve Msr Hidivi smail Paann gnderdii
askerlerle birlikte yaklak 100.000 kiilik bir orduya sahipti. Karal, age, s. 19
226
Osman Nuri, age, s. 84. . Halil Sedes, age, s. 9
227
. Halil Sedes, age, s. 82-83
228
Ahmet Mithat, age, 72
229
. Halil Sedes, age, s. 49-55, Byk apta mhimmat Karadallarn eline gemiti. Vucji Do (Vui Do)
Muharebesinin sonunda Karada kaynaklarna gre 17 bin Osmanl askeri ehit edilirken, 18 bin Osmanl
askeri yaralanm, 1150 kii de esir alnmtr. Karadan kayb ise 700 l ve 1300 yaral eklindedir.
History of Montenegro, Montenegro under Nicholas I Petrovic (1860-1918) <http://www.montenet.
org/history/nikola.htm, e.t. 7.11.2008

45

durum karsnda Osmanl Devleti, Avusturyay protesto etmekle yetinmitir230. Bu

tavryla, Karada desteklemi olan Avusturya, Osmanl Devletine Klik Limann
kullandrma bir yana, savan patlak vermesinden bir hafta kadar nce Osmanl
Devletinden Karadaa liman vermesini dahi istemitir231. Karada cepheside Kuzeyde
yani Hersek tarafndaki arpmalar 2 Kasmda youn kar ya ve sert k artlar
nedeniyle tamamen durmutur232.
Savan Gney cephesini tekil eden kodra Cephesinde, atmalarn merkezi
Medun Kalesi olmutur. Buradaki atmalar Karadallarn saldrmas ve Osmanl
Askerlerinin pskrtmesi eklinde seyretmi233 zaman zaman baarl da olunmutur.234.
Fakat bu kk apl baarlar yerini yenilgilere brakmtr. Savan banda kodra
cephesi kumandan olan Ahmed Hamdi Paa, Medunda hezimete uramtr. Bu
nedenle onun yerine Mahmud Paa getirilmitir235. Fakat 15 Austosdaki Podgoria ve
Dino arasnda, amdan gelen yeni askerlerle Karada ordusuna kar baarl olamayan
kodra Kumandan Macarl Mir Mahmud Paa da Medunda bozguna uramaktan
kurtulamamtr. Sultan V. Murat, Medun Kalesini ablukadan kurtaramamas ve byk
bir zayiata sebep olmas nedeniyle 22 Austos 1876da Mir Mahmut Paann

230

Klik ve Storina Limanlar Venedik Krfezinde bulunuyordu. Osmanl Devletinin egemenlii

altndayd fakat uzun sredir kullanlmad iin Avusturya buralara el koymutu. Yaplan bir szlemeyle
Avusturyada kalmasna msade edilmi ama ihtiya olduunda sava gemisi gnderilmesi durumunda
Avusturyaya haber ederek Osmanl Devleti bu limanlar kullanabilecekti. Bu ironik bir durum tekil
etmekteydi. Bir evin sahibinin kendi evine girerken komusundan izin istemesi gibi bir durumdu.
Mahmud Celaleddin, age, s. 153. Avusutryann bu tavrnn nedenini Reichstadt Antlamasnn bir
meyvesi olarak alglayabiliriz. Osman Nuri, age, s. 85
231
Sadk
Paa, Dk Dekaza Karadan Osmanl hkmranlnda olan yeri Avusturya
hkmranlnda olan yerlerden daha azdr. Dolaysyla Avusturyann hakimiyeti altnda olan yerlerden
liman verilmelidir cevabn vermitir. BOA, Y.E.E., 44/34
232
Osman Nuri; age, s. 146
233
. Halil Sedes, age, s. 82-83
234
kodra ile olan ulam hattn kesmek isteyen 5500 kiilik bir Karadal gruba kar koyan stanbul ve
Zeybek gnll Osmanl askerleri, Karadallar durdurmay baarmlardr. Karadala yaplan savata
Osmanl Devletinin gsterdii baarlar arasnda Lobe Savunmas da nemli bir yer tutmaktadr. Lobe
kasabas; yerleimi ok dank, savunmas ok g olan bir yerde bulunmaktadr. Her ne kadar iinde
kale bulunsa da orada bulunan Osmanl askeri yeterli olmadndan, Karadal 3000 kiilik gerilla
grubunun saldrsna uramtr. Her nekadar kayplar verdiyse de Osmanl ordusu, Lobe Savunmasndan
baaryla ayrlmtr BOA, .MMS, 55/2465. Bu savata Karadallarn saldrlarna kar direnen ve
yararllk gsteren erife Hanma Mecd Nian verilmesi Karadallara kar giriilen mcadelein
ehemmiyetini gsterir niteliktedir. BOA, .DH 734/60144. Ahmet Mithat, age, 72
235
Mahmud Celleddin Paa; age, s. 154

46

grevine son verirken236, yerine ise Mir Dervi Paay getirmitir237. Dervi Paa
elindeki yardmc kuvvetlere (Askir-i Mavene) gvenerek Martinii ve Novo Seloyu
kuatmtr. Bunu haber alan Karada Dileri bakan Stanko Radoni, derhal blgeye
intikal etmi ve iddetli armmalar sonucu Dervi Paay yenilgiye uratmtr.
Medun kalesi 21 Ekimde erzakszlk nedeniyle 400 Osmanl Askeriyle Karadallara
teslim olmak zorunda kalmtr. Spuz ve Podgoriay tamamen eli geiren Karadallar,
Osmanl snrlar iine girmilerdir238.
Karada cephesinde Osmanl ordusu lehine bir durum grlmezken Srbistanda
olumlu gelimeler oluyordu. Zayarn zapt ve Aleksinan kuatlmas zerine
Srbistan Prensi Milan ngiliz Konsolosunun ihtaryla 24 Austos 1876da pes
etmitir239. Prens Milan, byk devletlerin Belgrattaki konsoloslarn ararak, sava
bitirmeleri konusunda arac olmalarn istemitir. Osmanl ordusu Srplara kar baar
gsterse de ayn baary Karadallara kar gsterememitir.
Buradan anlalaca zere Karadada elle tutulur bir baardan sz
edilememektedir. 80 bin kiilik bir Osmanl Ordusu neden sayca ve mhimmata
kendisinden kat kat gsz Karadallara kar baarsz olmutur? Bunun nedenini
Osmanl Devletinin Karadaa gnderilen birlikler ierisinde asker talimden yoksun
insanlar olmasnda240 ve l artlarnda grev yapan askerlerin, da artlarna uyum
salayamamasnda arayabiliriz. Fakat bu sorunun belkide en nemli cevab
Karadallarn tyler rperten sava taktiklerinde gizlidir241. Corafi yapnn ok dik ve

236

V. Murad bu fermanda kayg ve mitsizlie dlmemesini syleyerek onlar yreklendirmi ve dua

etmitir. BOA, C.AS, 1000/43723
237
BOA, .MMS, 55/2456. Dervi Paann, 45 bin civarndaki ordusu 22 bine derken, Ahmet Muhtar
Paann 35 bin kiilik ordusunun 18 bine dt iddia edilmektedir. Alexander Jacop Schem, age, s.
147-148
238
Osman Nuri, age, s. 146
239
Osman Paa bu galibiyetlerin ardndan ikinci derece Mecidi Nian ve mirlik rtbesi almtr. Metin
Hlagu, Gazi Osman Paa Yaral Mareal, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2006, s. 43-45
240
yleki, silah doldurmay bilmeyen askerlerden sz etmek bile mmkndr. Bunlar Suriye ve
civarndan getirilen askerlerdir. Dank dzende savamaya alm olan askerler, sistemli olarak hareket
etmekten uzaktr. Komutanlardan bir ksm alaylyken, eitimli subay kadrosunda ok eksik vard.
Komutanlar arasnda anlamazlk da sz konusuydu. Karal, age, s. 22
241
Karadallarn vur ka yaptn 11 Maysta 1858de mhimmat tayan 300 kiilik babozuk
gurubuna saldrarak darmadan ettiklerini bir Karadal sava gelenei olduu sylenen bir eylem
gerekletirerek kimi askerlerin dudaklarn kimilerinin de burunlarn keserek Hseyin Paaya korku
saldklar ifade edilmektedir. Bu ekilde Karadallar, Osmanl askerine korku salmak niyetindeydiler.

47

engebeli olmas ve dalk arazinin verdii avantajla, dzenli sava taktii uygulayan
orduyu, gerilla harbiyle sarsmay baaran Karadallar, savallk zellikleri ve
cesaretleriyle n plana kmlardr. Kabile gelenekleriyle yaayan ve Sosyo-kltrel
yaplarndan kaynaklanan sava detleri, Karadallarn bu baarsnn ip ular
niteliindedir. Dmana korku salmak maksadyla yakaladklar esirlerin burunlarn,
dudaklarn ve kulaklarn kesmek bir sava geleneiydi ve ok taktii olarak
adlandrlyordu242. Ahmet Ltfinin verdii bilgilere gre burunlar kulaklar ya da
dudaklar kesilen yaral Osmanl askerleri, halk galeyna getirmemek ve dehete
drmemek iin stanbuldaki hastahanelerde deil de anakkaledeki (Bahri Sefid)
hastanelerde tedavi edilip oradan direkt memleketlerine gnderilmilerdir243. Ayrca bir
Karadal sava, arpmada ok kt bir ekilde yaralanrsa, kendi kanndan olan
birisi, dmann

eline gememesi iin yaralnn ban bedeninden ayrr, bylece

onur kazanm olurdu244.

Savat ordunun liderinin kafasn keserek onu eve hatra olarak gtrmek
normal bir davran, hatta byk bir eref ve mutluluk olarak telakki edilmekteydi245.
1857de Karadaa giden Amerikallar da buna benzer eyler anlatarak Karadallarn
dmanlarnn kafasn kesme detinin bir Kzlderilinin kafa derisi yzme hadisesi
gibi doal bir durum hline geldiini yazmlardr246. Ahmet Cevdet Paa, Gusinye,
Kolain gibi yerlerde Karadallar ile Arnavutlar arasndaki arpmalar dal
Elizabeth Roberts, age, s. 226. 1896 ylnda Karada Prensinin kznn talyan Prensi ile evlenme
merasimi nedeniyle Karadaa ilgi duyan talyanlar, adeta buraya akn etmitir. Karlatklar Kafatas
Kulesini douya has bir retorikle biimlendirip anlatmaya ve bu manzaraya bir gelenek bir anlam
yklemeye almlardr. Kimileri ise bu kafatas kulesine tarihi bir mana ykleyerek Karadallarla
Trklerin 1690larda yaptklar savalar sonucunda Trklerin, Karadallar korkutmak ve yldrmak iin
Karadallarn kafalarn kestikleri ve sergiledikleri eklinde aktarmlardr. Barbara Jelavich, age, C.1, s.
169
242
Karadallar, Hersek Novide, Napolyonun askerlerinin kesilen kafalarn kaleye asarak ok taktii
uygulamlar ve Fransz askerlerini demoralize etmilerdir. Cristopher Boehm, Blood Revenge, The
Anthropology Of Feuding In Montenegro And Other Tribal Societies, University Press Of Kansas,
USA 1984, s. 34
243
Ahmed Ltf Efendi, Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. X, Haz. Prof. Dr. Mnir Aktepe
TTK, Ankara 1988, s. 60-61 Hdai entrk, agm, s. 725
244
Cristopher Boehm, age s. 34
245
George M. Towle, A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony , Boston, 1877, s.
47-54
246
Emersons Magazine and Putnams Monthly (1857-1858), A Visit to Montenegro Nov. 1857,
Vol. V, No: 557

48

muharebesi olarak nitelendirerek Karadallar nasl muamele yaparsa Arnavutlarn da o

ekilde misilleme yaptklarn sylemektedir247.
Nikola, 1862 ylnda kafa kesme detine son vermi, ve bu gibi detleri
yasaklayarak birtakm tedbirler almtr248. Srf bu nedenle Karadallarn bir ksm
Nikolay eletirmiler ve adalama hareketine direnmilerdir249. Fakat u da bir
gerektir ki kabile toplumlarnn geirdikleri sosyal dnmler uzun yllar almaktadr.
Dolaysyla dnm sreci devam etmektedir.
Evliye elebi, Seyahatnamesinde yre insanndan bahsederken, dalk
memleket olduundan suyu ve havas gzeldir. Halknn boyu posu nar aac gibidir
eklinde abartl ifadeler kullansa da blge insannn yaps hakknda bize bilgi
vermektedir250. Karadan fiziki yapsnn insanlar zerinde etksine deinen Pamela
Ballinger, sert doa koullarnn, blgedeki insanlarda iddet duygusunu artrdna
deinmitir251.
Kn kar yadnda ulamn deta imksz olduu ok dar geitler, dzenli
ordunun manevra sahasn daraltyordu. Bu ve bunun gibi sebeplerden dolay Osmanl
ordusu Karadaa kar zorluklar yaamtr. Karadan doal savunma hatt olan
dalara karlk Osmanl Devleti, Karadan etrafn evreleyen kaleler ina etmitir252.
Ancak bu ekilde Karada isyanlarna ve saldrlarna kar koyabilmilerdir.
247

Fakat bir mddet sonra byle bir misillemenin uygun olmadn dnen Osmanl Devleti bu
uygulamay yasaklamtr. Ahmet Cevdet Paa, Tezakir-i Cevdet, 13-20, s. 189
248
Safet Bancovi, Mslmanlarn Karadadan 19. Yy.Daki G, Muhacirlerin zinde, Derleyen,
Hayri Kolainli Editr, Mirze Mehmet Zorbay, Lotus yaynlar, 2004, s. 16
249
James Creagh, Over the Borders of Christendom and Eslamiah: A Journey through Hungary,
Slavonia, Servia, Bosnia, Herzegovina, Dalmatia, and Montenegro, to the North of Albania, in the
summer of 1875. Volume 2, Elibron Classics, BookSurge Publishing (December 17, 2003 (facsimile
reprint of a 1876 edition by Samuel Tinsley, London), s. 264-265
250
Evliya elebi ayrca Fedai yiitlerinin balar Adana kaba kadar byktr. Pazularysa tohuma
gelmi dolma kaba kadardr. Gsleri hsrevni kp gibi gm gm ses verir. Geni ve enli vcutlar
vardr. Gece gndz cenk ederler. Btn silahlar ile kayadan kayaya Badat ceylan gibi zplarlar
ifadelerini kullanmtr. Evliya elebi; Evliya elebi Seyahatnmesi, Dokuzuncu Kitap, Tkeletiren:
Zuhuri Danman, stanbul 1970, s. 228. Aslnda bu ifadeler Medun kalesindeki Podgoriallar iin
kullanlmtr. Fakat doal koullarn halk zerindeki savalk zelliklerine etkisini anlamak asndan
gzel bir rnektir.
251
Pamela Ballinger, History in Exile, Princeton Universtiy Pres, NJ, 2003, S. 21
252
Tam 12 kale vard. Antivari Kalesi, Zabljak Kalesi, boz Kalesi, Podgoria Kalesi, Medun Kalesi,
Berane Kalesi, Kolain Kalesi, Nikik Kalesi, Krista Kalesi, Kolobok Kalesi, Trebin Kalesi, Bileke
Kalesi. Bu kalelerin yaplm olmas bile Karadan Osmanl Devletini nekadar uratrdn
gstermektedir. Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir 1944, s. 311

49

Karadallarn Osmanllar karsnda gstermi olduu baar, Rus ar

tarafndan da takdirle karlanm ve Bu dengesiz muharebede Karadallar her
zamanki gibi kendilerinin gerekten kahraman olduklarn gstermilerdir. eklinde
vgler yadrmtr253. arn Karadallar iin kulland vg dolu szler Karadallar
iin byk bir moral kayna olmasnn yannda Rusyann Karadaa verdii manevi
destei de iaret etmektedir.
C. TERSANE KONFERANSINDA KARADA
Srplarn, Karadala sava ncesinde yapm olduklar anlamaya muhalif
olarak Karadan olumsuz tavrna ramen Osmanl Devletiyle bara yanamas,
Karadan tepkisine neden olmutur. Prens Milan, konsoloslardan, Karadan masaya
gelmesi konusunda

ikna edilmesini istemitir254. Osmanl Devletinin Karada ve

Srbistanla anlama masasna oturmas, btn insanla bir hizmet olarak

nitelendirilmitir255.
Osmanl Hkmeti bu uyarlar gz nne alarak Srbistan kendi hkimiyetinde
bir yer olarak addetmi, ona gre artlar belirleyerek 14 Eyllde Byk Devletlere
bildirmitir.

Osmanl Hkmetinin artlarn byk devletler ve Prens Milan ar

bulmutur. Padiah

II. Abdlhamid de anlama maddelerini kabul edilemez olarak

deerlendirmitir256.

Osmanl

artlarndan

Karadala

ilgili

hkmetinin
olan

antlama

maddesi

ise

masasna
savatan

oturmadaki
nceki

durumun

korunmasdr257. Srbistana son derece ar maddeler teklif edilirken Karadaa sava

ncesi durumun teklif ediliyor olmas, Osmanl Devletinin Karada karsnda elinin
gl olmadn gstermektedir.
253

Mahmmud Celaleddin Paa, age, s. 224

Ahmet Mithat, age, s. 78
255
Bekir Stk Baykal, agm, s. 259
256
Hazrlanan taslaktaki artlar Srbistan ve Karada Osmanl Devletine bal kalaca belirtilmitir.
Srbistan Prensi, padiaha balln bildirecek, Prens Milan azledilecek, drt kale Osmanl askerlerinin
muhafazasna braklacak, Srbistan ordusu datlacak, sonradan yaplm kaleler yklacak, Srbistan
Osmanl Devletine sava tazminat verecek, Belgrat Ni demiryoluna yaplacak ilavelerin Osmanl
memurlar ya da Osmanl Devletinin belirleyecei bir irket tarafndan yaplmas ve iletilmesi gibi
maddeler ieren artnameyi kimse kabul etmemiti. Sultan Abdlhamid bu artlarn sonradan
reddedildiini grmektense daha imdiden hafifletilmesi uygun olur diyerek artlarn arlndan
bahsetmitir. Ahmet Mithat, age, s. 82
257
Osman Nuri, age, s. 124
254

50

Gelimeler zerine 21 Eyllde ngiltere; Srbistan ve Karada ile Osmanl

Devleti iin yeni bir mtareke teklifi sunmutur. Buna gre taraf devletler savatan nce
sahip olduklar ayrcalklara tekrar sahip olacaklardr. Ayrca Bosna Hersek iin zerklik
verililecektir258.

ngiltere, bar taslan tekrar hazrlayarak byk devletlerin de

olurunu alarak Osmanl Devletine sunmutur259. Fakat ngilterenin ngrd bar

tasla vekiller vezirler, devlet adamlar ve ulemadan oluan heyet tarafndan
reddedilmiti260. nk Osmanl Devleti, Srbistan zaten malup etmitir. Karadaa
kar da mcadelerler devam etmektedir. Bu durumda anlamay kabul etmek geriye
adm atmak anlamna gelecektir.
Sadece Osmanl Devleti deil her iki devlet (Karada ve Srbistan) ngiliz
teklifini kabul etmemitir. 25 Eyllde bar grmeleri devam ederken tekrar saldrya
geen Srplar, Osmanl Devletine malup olmaktan kurtulamamtr261. Rusya, Osmanl
Devletinin sava emri vermesine gz yumamam, 31 Ekim 1876da stanbul Rus Elisi
General gnatiyef araclyla 48 saatlik bir ltimatom vermitir262. Hriciye Nzr
Saffet Paaya sunulan ltimatomda Srbistan ve Karadala yaptnz savaa son
verin. ars yaplmtr. Savan durdurulmas ynnde kesin emir verilmedii
takdirde btn elilik mensuplaryla dersaadeti terk edeceini mparatorluk adna Bb liye bildirmitir263. Rusya, Osmanl Devletinden 48 saat iin 6 haftalk ya da 2 aylk
mtareke yapmasn istemitir264. Anlalyor ki Rus kamuoyu Slav kardelerinin
yenilgisine bir hayli zlm ve oluan kamuyu basks Rusyay telalandrmtr.
Sonuta Osmanl Devleti, 1 Kasm 1876da ltimatomu kabul etmek zorunda
kalmtr. Aksi halde Rusya ile sava durumuyla kar karya kalabilecektir. Osmanl
Devletinin Asker ve mali durumu byle bir sava gze alamayacak kadar ktdr.
258

BOA,Y.E.E, 76/81 Ahmet Mithat, age, s. 92

BOA, Y.E.E, 84/79
260
BOA,Y.E.E, 84/80
261
Metin Hlagu, age, s. 46
262
BOA,Y.E.E, 84/83
263
Ahmet Mithat, age, s. 8586 gnatiyef Hariciye Nazr Saffet Paaya verilen ltimatomda Bal
bulunduum Rus ar, ksa bir mddet iin bir mtareke yaplmas hususunda cereyan eden grmeleirn
ar gitmesi nedeniyle bu durumun bir mddet daha devam etmesine msaade edemez. demektedir.
ltimatomun tam metni iin bkz. Mahmud Celaladdin Paa, Mirt-i Hakikt, Berekt Yaynevi, Haz:
smet Mirolu, stanbul 1983, Ahmed Saib, Sultan II. Abdlhamid ve Saltanatnn lk Yllar, IQ
Kltr Sanat Yay. Haz.Yard. Do. Dr. Adem Kara, stanbul 2008, s. 88-89
264
Alexander Jacob Schem,age, s. 200. . Halil Sedes, age, s. 134. Ahmed Saib, age, s. 89,
259

51

Ayrca Balkanlarda reform konusunda dier byk devletlerle ayn gr savunan

ngilterenin itilmesi ve Osmanl Devletinin yalnz kalmas anlamna gelmektedir265.
Bylece Srbistan ve Karada ile mtareke yaplarak atekes 2 ay daha uzatlm, ve
karar Serdar- Ekrem Abdulkerim Paaya

kodra Kumandan Dervi Paaya ve

Hersek Kumandan Ahmed Muhtar Paaya bildirilmitir266. Ayrca bu mtarekeye gre,

mtareke hattnn belirlenmesi iin Alt devletin tayin ettii askeri komiserler, ikiye
ayrlarak blgeye gitmilerdir. Osmanl komiseri, Karada komiseri ve 3 yabanc askeri
komiser, mtareke hattnnn belirleme ilemini 10 Aralkta tamamlamlardr267.
Gerek Rusyada Osmanl aleyhine gelien kamuoyu gerekse de ngilterede
muhalefetteki Gladstoneun, yaymlad bir brorde Bulgaristandaki gelimelerle
ilgili olarak Trkleri katliam yapmakla sulamas, ngiltere kamuoyunda da Osmanl
aleyhine bir durum oluturmutur268. Sultan II. Abdlhamidin tahta kt gnlerde
yaymlanan bu brorde, Trkler insanln en byk dmandr. deniyor ve Medeni
dnyadan btn varlklaryla birlikte Avrupann dna atlmaldr. ifadeleri yer
almtr. Bulgaristanda Hristiyan katliam yapld iddiasyla, ngiltere kamuoyu
Trklerin aleyhine dndrlmtr269.
Dier taraftan, Rusyann, Osmanlnn ilerine fazlaca karmaya baladnn
farknda olan Byk Devletler, bunun engellenmesi iin giriimlere balamlar ve;
Srbistan, Karada, Bosna Hersek ve Bulgar meselelerini konumak iin 23 Aralk 1876
tarihinde stanbulda bir konferans dzenlenmesine karar vermilerdir. Toplantnn
balayaca saatlerde Merutiyetin ilan edildiini iaret eden top sesleri duyulmutur270.

265

Fahir Armaolu, age, s. 210. Ylmaz ztuna, Avrupa Trkiyesini Kaybmz, BKY, stanbul 2006, s.
28.
266
BOA, C.HR, 106/5278, 18/L /1293 (Hicr). Karal, age, s. 24, Ylmaz ztuna, age, s. 28
267
Osman Nuri, age, s. 143
268
Karal , age, s. 22 ayrca gn. Bilgi iin bkz. William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and the
Question of the East, John Murray, London 1876
269
Joan Haslip, Bilinmeyen Sultan II. Abdlhamid, IQ Kltr Sanat Yay, stanbul 2001, ev: Nejlet
ztrk, s. 107-108
270
Konferans 29 gn de 9 defa toplanmt. Ylmaz ztuna, age, s. 28. Konferansa katlan delegeler
ngiltereden stanbul bykelisi H. Eliot ve Smrgeler Nazr Marquis De Salisbury, Fransadan
olaanst Bykeli odordi (Choudordy) ve Kont Bourgoing, Avusturya-Macaristandan Zichy,
Almanyadan Verter, Osmanl Devletini temsilen Safvet Paa, Rusyadan gnatiyef ve talyay
olaanst eli Kont Corti, Rusyay ise Bykeli General gnatief temsil etmiti. Bilal N. imir,
Rumeliden Trk Gleri, Belgeler, Cilt II. Ank 1970, s. CXXXVIII-CLV. Osman Nuri, age, s. 157-158

52

Sefirleri aydnlatmak iin Hriciye Nzr Saffet Paa, atlan toplarn yeni idare
usulnn ilan olduunu ve bu usulle Osmanl kavimlerinin btnnn zgrlklerinin
garanti altna alndn, artk bu toplantnn yaplmasna gerek kalmadn
sylemitir271. Merutiyetin baskn suretinde ilan edilmesinde Bb- linin niyeti,
Avrupal devletlere hi beklemedikleri anda bir srpriz yapmaktr272. Zaten Abdlhamid,
Mithat Paay sadrazam olarak atam ve bylece Merutiyetin ilann, d politikada
bir yaptrm gc olarak kullanma frsatn yakalamtr273. Ayrca 1875 Hersek syan
ile Avrupa gndemine oturan ark Meselesinin Merutiyetin ilannda ok nemli bir
unsur olduu sylenmektedir. Bu balamda Merutiyetin Tersane Konferans srasnda
ilan edilmesi byk devletlere garanti verilmesi asndan bilinlice yaplm bir
harekettir274. Buradaki ama byk devletlerin plann suya drmek ve konferans
boa karmaktr. Osmanl Devleti bylelikle Batl devletlerin ar isteklerinden
kurtulmu olacak ve devletin i ilerine karmas engellenmi olacaktr. nk Kanuni Esasi devletin btn tebaalarna kendi haklarn savunabilecekleri mecliste temsil hakk
vermitir275. Merutiyetin ilanyla Rusya-Osmanl ilikilerinin dzelecei ve Osmanl
Devletinin ngiltere gibi gl bir devlet haline gelecei276 hayal edilmiti.

Ancak

istenilen sonu elde edilememi ilan edilen anayasa nemsenmeyerek, Konferans kald

271

Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar : (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), stanbul
niversitesi Hukuk Fakltesi, stanbul 1977, s. 142
272
Enver Ziya Karal Merutiyetin bu ekilde ilan edilmesinin psikolojik bir hata olduunu
sylemektedir. Ayrca kitabnda Karal, Mustafa Reit Paann Glhane Hatt Hmayununu aklarken
uygulad ynteme deinerek, Kanunu Essinin de sefirlerin davet edildii bir ortamda trenle
aklanmas durumunda ok daha etkili olabileceini ifade etmektedir. Karal, age, s. 29
273
Roderic H. Davison, Mithat Paa and Ottoman Foreign Relations The Journal of Ottoman Studies,
III, stanbul 1982, s. 167. II. Abdlhamidin Kanun- Ess ve Merutiyet taraftar olmasnn ya da yle
grnmesinin temel nedeni, Abdlazizi tahttan indiren, V. Murat tahta karan ve iktidar elinde
bulunduran ekibin Merutiyet taraftar olmasdr. Mehmet Akif Aydn, Kanun- Ess, DA, C. 24,
stanbul 2001, s. 328-329
274
Recai Galip Okandan, age, s. 137. kr Haniolu, Merutiyet, DA, C. 29, TDVY, Ankara 2004, s.
391
275
Kanun-i Essinin tam metni iin bkz. Dstur, Birinci Tertip, C. 4, s. 4-20. ekil ve muhteva olarak bir
anayasa nitelii tad tartlmtr. Millet tarafndan ya da onun setii kiiler tarafndan
oluturulmad iin, ayrca bamsz bir yasama organ veya bir kurucu meclis tarafndan kabul
edilmedii iin anayasa nitelii tamad sylenmitir. Padiaha salad geni yetliler nedeniyle
muhteva asndan da anayasa olup olmad tartmaldr. Gn bilgi iin bkz. Recai G. Okandan, age, s.
146-147
276
Cezmi Eraslan-Kenan Olgun, Osmanl Devletinde Merutiyet ve Parlemento, 3F Yaynlar, stanbul
2006, s. 36

53

yerden devam etmitir277. Konferansn artc bir biimde dalmamas ve toplantya

devam edilmesinin altnda yatan neden, byk devletlerin blge halknn isteklerinden
ziyade kendi karlarn dnmeleridir278.
Konferanstan kan sonu, Osmanl Devletinin Rusya ile savaa girmemesi
ynndedir. Fakat Mithat Paa ve taraftarlar, Osmanl-Rus harbi kt takdirde
ngilterenin Osmanl Devletinin yannda yer alacana inanmlardr, savatan ve
mcadeleden yana bir tavr sergilemilerdir.
Konferansta Karada ile ilgi kararlar u ekilde sralanmtr279.
1.

Hersek tarafndan, Zevienin dou taraf ve Storina Osmanl Devletine

braklacak. Piva, aran, Kolain, Nikik, Banyan, Drobniak; kodra tarafndan ise
Koi, Drakalobii, Koi-Kranya ile Ziyavna Nehrinden Drina Nehrine kadar
Vasovik kazas iinde bulunan arazi ile Moraa Nehrinin sa kysndan
Malivelibredo ile boz ve Zabljak nahiyeleri Karadaa braklacak ayrca
Raguzada toplanacak bir komisyon yeni snr belirleyecektir.

2.

kodra Gl ve Boyona Nehri gemilerin geiine uygun hle getirilerek

Karadallarn denize kabilmesine olanak salanacaktr. kodra Gl zerindeki
adalarda bulunan kalelerdeki harp malzemeleri kaldrlacaktr. Ayrca Karada,
kodra Glnde ve Boyana Nehrinde ticaret yapabilecektir.

3.

Osmanl Devleti, Karada Prensi Nikola ile bir ay iinde bir araya gelip Karada
snrlar iinde kalan kulelerin boaltlmasn karara balayacaktr. Sorun kmas
hlinde, orada kurulacak mahalli bir karma komisyonla sorun zlmeye
allacaktr.

4.

Osmanl ordusu on be gn iinde Karadaa braklan yerlerden ekilecektir.

Karadallar ise kendileri iin belirlenen snrlarn dnda kalan arazilerden geri
ekileceklerdir.

5.

Harp esirlerinin iade edilmesinden sonra umumi af ilan edilecek, ve gerekli

muameleleri ieren zel bir szleme yaplacaktr

277

Cevdet Kk, Abdlhamid II DA, C.1, TDVY, stanbul 1988, s. 217

Bayram Kodaman, age, s. 138
279
Konferansta Srbistan iin sava ncesindeki snrlar makul grlmt. Bosna ve Hersek iki zerk
vilayet haline getiriliyordu. Bulgaristan da dou ve bat eklide iki vilayet haline getiriliyodu.
Bulgaristanda da zerk bir ynetim benimseniyordu. Buralarda yaplacak reformlar yabanc devlet
temsilcilerinden oluan bir komisyonun kontrolnde bir komisyon tarafndan yrtlmesi
kararlatrlmt. Ayrca konferansta kan kararlarn tam metni iin bkz. Mahmud Celaleddin Paa, age,
s. 209
278

54

6.

Asyiin salanmas iin karma milis kuvvetleri oluturulacak. Mahalli lisanlar

Trkenin yannda resm dil olarak kabul edilecektir..

7.

ki karma komisyon, slahatlar kontrol edecektir. Bu sre zarfnda 5000 Belika

askeri bu karma komisyonun emrinde olacaktr.

Anlama maddelerinden anlalaca zere Karadaa bamszlk verilmese de

toprak verilerek haklarnda iyiletirme salanmtr. Mahalli lisann Tkenin yannda
resmi dil olarak kabul edilmesinin ngrlmesiyse bamsz bir devlet iin yeni bir adm
ve altyap almassnn iareti niteliindedir.
Dier taraftan, Ahmet Muhtar Paa, 21 Aralk 1876de seraskerlik makamna
gnderdii telgrafta, barn kabul edilmesi gerektiini, aksi takdirde Rusyaya kar
koyabilecek gcn mevcut olmadn syleyerek olas bir Osmanl-Rus savanda
Bosna Hersekin kaybedileceini sylemitir. Ahmet Muhtar Paa, telgrafnda, leride
zifiri karanla dalmaktansa imdiki haksz bar kabul etmek devleti ikinci bir
felaketten kurtarmaktr demitir280.
1856 Paris Antlamasna uygun hareket edilmemesi, ve Kanun-i Esasinin ilan
edilmesine ramen Avrupal devletlerin Hrisitiyan unsurlarn lehine olarak birtakm
isteklerde bulunmalar Bb- li tarafndan ok haksz bir tutum olarak grlmtr.
Dier taraftan, yabanc eliler tarafndan kontrol edilmesinin ve Rus askeri terhis
olmadan bu maddeleri kabul etmenin onur krc olduuna inanlmaktadr281. Tersane
Konferansnda kan teklifleri deerlendirmek ve grmek iin 18 Ocak 1877de
meclis toplanmtr. Mithat Paa ve Mahmut Celalettin Paa Rusyaya kar koyalm,
Karadaa Nikik ve Kolaini asla vermeyelim, gerekirse Rusyayla savaalm.
grn hararetle savunmulardr282. 18 Ocak 1877deki konferansta alnan kararlar oy
birliiyle reddedilmitir283.
280

Rfat Uaral, Gazi Ahmet Muhtar Paa, (1839-1919), Bayrak Matbaaclk, stanbul 1989, s. 46-47,
Turhan ahin, ncesiyle Sonrasyla 93 Harbi, Kltr ve Turizm Bakanl, s. 42. Ahmet Muhtar Paa,
seferberlikten ylgnlkla sulanarak Bosna-Hersek Kumandanlndan alnm ve eski grevi olan
Asker Dantay Bakanlna getirilmitir. Erol zbilgen, Osmanlnn Balkanlardan ekilii
Sleyman Hsn Paa ve Dnemi, z Yaynclk, stanbul 2006, s. 76
281
Azmi zcan, Sultan II. Abdlhamid Trkler, C.12, YTY, Ankara 2002, s. 914
282
ztuna, age, s. 28 Ayrca konferanstan kan kararlarn reddedilmesi ynnde tavr sergileyenlerin
byk ounluunun Rum ve Ermeni vekiller olduu belirtilmektedir. yeler arasndan byle bir teklifi
kabul etmekten ise lmek ve mahv olmak daha hayrldr sesleri ykselmitir. Ahmed Saib, age, s. 130

55

Abdlhamidin meclisten kan karar onaylamas ve Tersane Konferans

maddelerini reddetmesinde ngiliz eli Elliot ve Dileri Bakan Derbynin etkisi
byktr. Trk dostu olarak gsterilen Salisbury ise bizzat II. Abdlhamidin huzuruna
karak ona sunduu raporda, tekliflerin kabul edilmesi gerektiini, kabul edilmedii
takdirde Osmanl-Rus savann kanlmaz olaca uyarsnda bulunmutur284.
Rusyaya kar giriilecek bir savan ok kt sonular douracana ve
Osmanl Devleti iin son derece zor gnlerin kapsn aralyacana inanan Abdlhamid
zor durumda kalm ve sz konusu meclis kararn imzalamak zorunda kalmtr285.
Alnan kararlarn reddedilmesi zerine byk devletlerin elileri kendi yerlerine
temsilcilerini brakarak stanbuldan ayrlmlardr286. Konferans Srbistan ve Karada
ile yaplan mtarekenin 2 ay daha uzatlmasn salamas dnda faydal bir sonucu
olmamtr287.
Buradan da anlalaca gibi Abdlhamid konferanstan kan kararlarn kabul
edilmesi eilimindeyken aksini yapmak zorunda kalmtr. Konferansta Karada ile ilgili
maddeler birka madde hari kabul edilemez maddeler olmamasna ramen
Abdlhamidin henz yeni olmas ve ekibini oluturamamas kararlar zerinde etkisini
gsterememesine neden olmutur.
Mithat Paann Abdlhamidi ikna etmeye alt idda edilmektedir. Sultan II. Abdlhamid Han, Devlet
ve Memleket Grlerim, r Yaynlar, stanbul 1976, Haz: Alaaddin etin & Ramazan Yldz, s.
122-123
283
Cevdet Kk, agm, s. 217
284
Enver Ziya Karal, age, C. VIII, s. 34. Her ne kadar Trk dostu gibi lanse edilse de Tersane
Konferansnn seyrinde ok nemli bir rol oynayan Salisburynin, kiisel olarak Trklere fke ve kin
besleyen ayrca Trklerin Avrupadan atlmasn savunan birisi olduu belirtilmektedir. 1876 Bulgar
olaylarnda da uzlamaz tutum sergileyennin Rusya deil Osmanl Devleti olduuna inand iddia
edilmektedir. Salisburye gre Trk yanls olan ve Bab- linin elini glendiren ngilterenin
stanbuldaki dier temsilcisi Henry Elliottur. Mithat Aydn, Osmanl ngiliz likilerinde stanbul
Konferans (1876)nn Yeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Tarih Blm Cilt: 25 Say: 39, Ankara 2006, s. 103-104
285
Ylmaz ztuna, Avrupa Trkiyesini Kaybmz Rumelinin Elden k, Babali Kltr Yayncl,
stanbul 2006, s. 30
286
Sadrazam Mithat Paa, ngilterenin yeni bir konferansa nclk yapmas ve desteini almak iin
giriimlerde bulundu. Abdlhamid bu giriimden hi holanmam, kendisini devirecei yialar da
eklenince Mithat Paay grevden azlederek 5 ubat 1877de srgne gndermitir. Kk, agm, s. 217
287
Osman Nuri, age, s. 178

56

D. KARADA LE BARI GRM

Sadrazam Mithat Paann sava yanls tutumu nedeniyle azledilerek srgne
gnderilmesinin ardndan288, II. Abdlhamid, Ethem Paay sadrazam olarak tayin
etmitir289. Sadrazam deiikliinden sonra, Srplarla bar masasna oturulmutur.
Sadrazam deiiklii Rusya tarafndan olumlu karlanm ve sava havasnn iddeti
azalmaya balamtr. Byle bir havann olumasnda 26 ubat 1877de Srplarla yaplan
bar antlamas290 ve arkasndan 19 Martta Meclis-i Mebusann almasnn etkisi
vardr291.
Srplarla bar antlamas yapldktan sonra Karada ile de byk devletlerin
mdahalesi olmadan anlamaya varmak isteyen Sadrazam Mithat Paa, daha srgn
edilmeden gnler nce, tpk Srbistan Prensine gnderdii telgrafn aynn,
mtarekenin son gnlerinde Karada Prensi Nikolaya da ekmitir. Bu telgrafta sava
ihtimaline deinerek, mtareke tamamlandktan sonra savan tekrar balayacan ve
orada yaayan halkn bundan ok zarar greceini syleyerek Sizi dorudan doruya
mzakere yoluyla hkmet-i seniyye ile antlama oluturmaya bizzat davet iin aktan
aa size mracaat ediyorum demi ve stanbula davet etmitir292. 8 ubatta, Prens

288

Abdurrahman eref Efendi, Midhat Paann tutum ve davranlaryla ieride sava eilimine canllk
verdiini sylemitir. Buna karn Midhat Paa, Osmanl Rus Savann ilan edildii gn, yurt dnda
srgndeydi. Pariste grt kiilere stanbul Konferansnn reddedilmesini istemesinin nedenini,
maddelerin hafifletilmesini salamak olduunu sylemitir. Londra Protokolnn reddedilmesine ise
anlam veremeyen Midhat Paa, madem maddeler hafifletilmi ve madem Rusyaya kar baar
salamamz zor gzkyor, Bab- Ali bu protokol imzalamalyd demitir. Abdurrahman eref, Tarih
Syleileri (Mshabe-i Trihiyye), Sadeletiren: Mbeccel ami Duru, stanbul 1980, s. 156. Ahmed
efik Midhat Paa (1822 - 1884) Kanun- Essinin hazrlanmasnda byk pay sahibidir. II. Abdlhamid
tarafndan Sadrazamla getirilmitir. Daha sonra Abdlhamid, Kann-i Essnin 113. maddesinin
kendisine verdii yetkiyi kullanarak 5 ubat1877'de Mithat Paay sadretten uzaklatrm ve snr d
edilmitir. Osman Nuri, age, s. 179-185. Daha sonra affedilen Midhat Paa, Suriye ve Aydn valilii
yapmtr. Abdlaziz'in lmyle ilgili yarglanm, 1881de Taife srgn edilmitr. Srgn
edilmesinden 3 yl sonra 1884 ylnda boularak ldrld iddia edilmektedir. Karal, age, C. VIII, s. 911.
289
Sultan II. Abdlhamid, Sultan II. Abdlhamidin Hatra Defteri, Pnar yay, stanbul 1985, Haz:
smet Bozda, s. 25
290
Bu antlamaya gre, Osmanl Devleti, Srbistana, isyandan evvelki topraklar aynen verecektir.
Srbistann, yenilgiye ramen savatan nceki haklarna kavumasnn, ngilterenin desteinden
kaynakland belirtilmektedir. Ahmet Mithat , age, s. 94-95 Osmanl Devletinin galip olduu bir
savatan adeta hi sava olmamcasna statko zerinde karar klnmas ynnde varlan anlamaya onay
vermesi, devletin iinde bulunduu siyasi ve askeri durumun ne kadar zor olduunu yanstmaktadr.
291
Karal, age, s. 38
292
Telgrafn tam metni iin bkz. Osman Nuri, age, s. 191

57

Nikola status que ante bellum ngren bir bar iin masaya oturmay, Viyanada
gereklemesi koululuna balasa da293 Karadal delegeleri 22 ubat 1877de
stanbula gndermitir. Ama istenen olmam, Karada, Srbistanla birlikte girdii
savata Osmanlya kar baarlar kazanm ve baz cephelerde Osmanl ordusunu
pskrtmeyi baard iddiasyla yenik Srbistan gibi statko esasl deil, savatan
galip ayrlm bir devlet gibi muamele grmek istemitir. Bu nedenle Osmanl
Devletinin teklifini geri evirmitir294. Bu savata, Karadan Osmanl ya kar elde
ettii baarlar Karadan isteklerini artrmasna neden olmutur295.
1.

Karadan mlk olarak baz arazilerin Karadaa braklmas. Bunlar arasnda

Konferansa kararlatrlan arazi, kodra Glde iki ada vardr.

2.

Osmanl Devletinin Boyana Nehrini temizlemesi, masraflar da Osmanl Devletinin

karlamas

3.

Boyana Nehrinde ve kodra Glnde serbest gemi iletmecilii

4.

spe Limannn Karadaa braklmas

5.

Karadaa mlteci konumunda olan Hersek ekyalarnn geri gnderilmesi

Dikkat edilirse Karadan istekleri arasnda aralarnda Nikikin de olduu

kk bir toprak parasnn verilmesi dnda kabul edilemez istekler yoktur. Osmanl
Devleti ilk etapta bu tekliflere olumlu bakmamtr. Ama, Karadallarn mkul
isteklerini yerine getirirse, Rusyann sava istei sonusuz kalacak ve az bir zararla
kurtulmu olacaktr. Bu nedenle Osmanl Devleti, Nikik ve Ko nahiyelerinin
Karadaa verilmesini, Boyana Nehrinde gemi ulamnda serbestiyet salanmasn
mkul ve mantkl bir istek olarak grm ve anlamaya olumlu bakmtr.
Ama Karada bu istekle kalacak gibi grnmemektedir. nk istedii yerler
arasnda boz ve Zabljak kazalar, Sele, Karine, Yukar estan, Aa Tkmel, ua,
Berce kyleri vardr. Karada, ayrca, iki kalenin de bulunduu spe (Spitza) ky ve
liman, 27 kale ve blokhaus, ksacas Moraa Nehrine kadar btn yerleri Osmanl
Devletinin terk etmesini istemitir296. Karadan bu kadar rahat istekte bulunmasnn
293

New York Times, Turkey and The Great Powers February 9, 1877,
Ahmet Mithat, age, s. 97. Osman Nuri, age, s. 204
295
Ahmet Mithat, age, s. 99
296
Ahmet Mithat, age, s. 99-100
294

58

nedeni, mtareke imzaland tarihte, Osmanl Askerlerini tamamen snr dna itmi
olmalar ve Osmanl snrndan ieri girmi olmalardr297.
Dier taraftan Giritte bulunan ve Karada ile yaplacak snr mzakerelerine
katlmak ve grleri alnmak zere 24 ubat 1877de stanbula davet edilen Ahmet
Muhtar Paa298, 10 kiiden oluan heyete, Karada snr ve Hersek sileri hakknda bilgi
vererek Nevahi-i siyenin uzun bir sredir Karadan bir paras gibi olduunu ve
buralarda hi Mslman ahlinin kalmadn anlatmtr. Ahmet Muhtar Paa, buralarn
Karadaa verilerek byk bir ykten kurtulmu olunacana inandn sylemitir.
Realist bir grle deerlendirildiinde savaa girilmemesi gerekmektedir. Ahmet
Muhtar Paann bu nemli tespitleri Abdlhamidin dncesiyle de uyumaktadr. II.
Abdlhamid, olas bir savan felaketler getireceini tahmin etmitir. Zaten mali bir kriz
yaanmaktadr ve isyanlar orduyu ypratmtr. Orduda birok eksik sz konusudur.
Abdlhamid, bu durumda savaa girmenin bir intihar olacan dnmtr299.
Dolmabahe saraynda yaplan bu olaanst toplantda Ahmet Muhtar Paa ve Saffet
Paa, Karada komiseri tayin edilmilerdir. ki Karadal memurla ve Ahmet Muhtar
Paa, Hariciye Nazr Saffet Paann konanda mzakerelere balamlardr300.
Ahmet Muhtar Paann grleri Bb- li ve Meclis-i Mebusan tarafndan
olumsuz karlanmtr301. Mebusan Meclisinde kodra mebusu Podgorieli Yusuf
Efendi bir konuma yaparak Karadallarla bu artlarda bir sulhun iyi olmayacan
sylemi ve kaybedilecek yerlerin nemli yerler olduunu, Karadallarn amalarnn
yoksulluktan kurtulmak deil kodray zaptetmek ve snrlarn Bulgaristan ve
Srbistanla birletirmek olduunu ifade etmitir. stenen yerlere harita zerinde
dikkatlice baklrsa Rumelinin kilidi konumunda yerler olduunu sylemitir302.
Hariciye Nazr Saffet Paa, Meclis-i Mebusanda 10-12 Nisan 1877de yaplan gizli
celsede sz alarak, ordunun Srp ve Karada isyanlar nedeniyle yorulduunu ve eer bu
297

Osman Nuri, age, s. 147

Rfat Uarol, Gazi, s. 51-52
299
Mehmet Hocaolu, Abdlhamid Han ve Muhtralar, Trkiyat Matbaaclk, stanbul 1989, s. 23
300
bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. 4, Dergh yay, stanbul 1982, s. 1807
301
Turhan ahin, age, s. 41
302
Podgorieli Yusuf Efendinin konumasnn metninin tamam iin bkz, Hakk Tark Us, Meclis-i
Mebusan (1293- 1877) Zabt Ceridesi, C. I, stanbul 1939, s. 53, Ahmet Mithat , age, s. 225-227, Ahmed
Saib, age, s. 182-184
298

59

teklif reddedilirse Rusya ile savan kanlmaz olaca uyarsnda bulunmu303 lakin
Saffet Paann uyarlar nerinin reddedilmesine mani olamamtr. Karadaa toprak
verilmesi nerisi Meclis-i Mebusanda 17 evet oyuna kar

68 hayr oyuyla

reddedilmitir304.
20 gnlk mtareke sresi de dolmutur305. Bunun zerine Sadrazam Ethem
Paa, Karada snrndaki Osmanl birliklerine hazr olun mesaj vermi ve hazrlad
tezkerelerden Padiah II. Abdlhamide de gndermitir. Padiah, Karadallara kar
sava yanls bir tutum izlenilmemesini, eer Karadallar saldrrsa savaa
giriilmesinin daha uygun olacan fermn etmitir. Karadallar isteklerini kabul
ettiremeyince hemen savaa girmeyip Londra Protokolnn sonucunu beklemeye
balamlardr306.
E. LONDRA PROTOKOLNDE KARADA
Tersane Konferans kararlarn II. Abdlhamide ramen reddeden olaanst
meclis, Avrupal devletleri telalandrmtr. Son bir gayretle Avrupa bakentlerini
dolaan Rus elisi gnatief, Osmanl Devletinin reformlar uygulamaya zorlanmas
ynnde temeslarda bulunmutur307. ngiltere, Almanya, Rusya, Fransa, AvusturyaMacaristan ve talya Tersane konferansnda alnan kararlarn biraz hafifletilmi ekliyle
Londra Protokoln imzalayarak Osmanl Devletine sundular. Osmanl Devletinin 28
ubat 1877de Srbistanla yapt bar antlamas senet kabul edilmiti. Londra
Protokolne gre, Osmanl Devletinin snrlar garanti ediliyordu. Rusya da bu

303

Meclis-i Mebusan (1293- 1877) Zabt Ceridesi, s. 101. Ahmed Saib, age, s. 186 lk Mebusan
Meclisinde mebus says 115 ile 117 arasnda deilik arzetmektedir. 69 mslim, 46 gayri Mslim
vekilden oluan meclis 31 Mart 1877de almalarna balamtr. Tunus, Msr, Romanya, , Sisam,
Umman ve Necid Vilayetlerinin yannda henz Osmanl Devletine bal kabul edilen Srbistan ve
Karada vilyetlerinden de vekil arlm ama buralardan mebus gelmemitir. ilerinde bamsz olan
bu eyaletler mebus gndermekte mecbur deilerdir. Ylmaz Kzltan, I. Merutiyetin ln ve lk
Osmanl Meclis-i Mebusan G, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 26, Say 1 Ankara2006, s.267
304
Osman Nuri, age, s. 207
305
BOA, .DH, 744/60812
306
Ahmet Mithat: age, s. 102
307
M.S. Anderson, age, s. 193

60

protokole onay veren devletler arasndayd. Balkanlarda Hristiyan tebaa lehine birtakm
slahatlar ngren bu protokole gre Karada ile ilgili u maddeler sralanmtr;308
1.

Karadaa Hersek sancandan Ortodokslarn younlukla yaad yerlerden iki kaza

verilecek

2.

Karada Osmanl Devletine bal olmaya devam edecek

3.

Balkanlarda bulunan Osmanl ordusundaki asker says bar zamanndaki sayya

ekilecek

4.

Rusya da son zamanlarda silah altna ald ordusunu terhis edecek ve seferberlii
kaldracak

Protokol

maddeleri

incelendiinde

maddelerin

Tersane

Konferans

maddelerinden biraz daha hafifletilmi teklifler olduu aka grlr. Karadan

Osmanl Devletine ballnn devam edecei ngrlrken, toprak verilmesi talep
edilmitir. Talep edilen toprak ise Hersek Sancandan iki kazayla snrl braklmtr.
Rusya d ileri bakannn ve stanbuldaki Rus elisinin aksine mparator ar II.
Aleksandr da sava yanls bir tavr taknmamtr. Sava iin ok uygun bir zaman
olmad iin isteklerini azaltm ve Nikik kazasnn Karadaa verilmesi durumunda
savan nne geilebileceini sylemitir. Bu ekilde Rus kamuoyunu da teskin etmek
istemitir. Aslnda, Nikikin kazanlmasyla kaybedilmesinin Osmanl Devletine
verecei fayda ve zarar arasnda bir fark yoktur. Fakat savaa girilir ve sava kabedilirse
Osmanl Devletinin kayb byk olacaktr. ar, ayrca ngilterenin muhtemel bir
savata Osmanl Devletinin yannda savaa gireceinden ve ieride ise Panslavist
basklardan ekinmektedir309. Grld gibi sava kmamas iin talep edilen yer artk
sadece Nikik olmutur.
Kont Andrai, imzalanan protokoln Osmanl Devletine bir hakaret anlamna
gelmediini, silah terki meselesinin sadece Osmanl Devletine verilen bir ykmllk
olmadn, Ruslar iin de ayn maddenin geerli olduunu ve bunu derhal yerine
getireceklerini ifade etmitir. Kont Andrai, gnderdii telgrafta, Nikik ve Kolainin
Karadaa terk edilmedii takdirde btn sorumluluun Osmanl Devletine ait olacan

308

ztuna, age, s. 30-32, H. Hikmet Ser, 1877-78 Osmanl Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay
ATASE Bakanl, Ankara 1993, s. 2-12
309
ztuna, age, s. 30-32

61

belirterek310 Bb- liyi tehdit etmitir. Prens Gorakof da bu dorultuda dnm,

Prensin tekliflerinin ok msait olduunu syleyerek

Bb- linin, taleplerinde

srarc olmamas gerektii, aksi takdirde byle giderse sonucun sava olacan
belirtmitir311.
31 Mart 1877de hazrlanp 3 Nisan 1877de kabul edilmesi iin Osmanl
Devletine sunulan Londra Protokol Mecliste grllp312, Meclis-i Mebusan ve
Meclisi yn tarafndan reddedilince313

Bb- li 11 Nisan 1877de bir nota

yaynlayarak Londra Protokolnn kabul edilemez olduunu belirtmitir. Bunun en

byk nedeni ise Karadaa toprak verilmesinin ngrlmesidir314. Ayrca, Osmanl
Devletine tbi olduunu kabul etmek artyla byle bir snr deiikliinin
yaplabileceini; ama Karadan bamsz bir devlet olarak ele alnd dnldnde
byle bir teklifin kabul edilemez, eref ve haysiyet krc olduu ifade edilmitir315.
Dileri Bakan Saffet Paa, stanbulda bulunan Karadal delegelere Nikik, Kui ve
Kolain konusunda Meclisin verdii karar syleyerek sz konusu yerlerin verilmesinin
imknsz olduunu; fakat hl zerinde alldn ifade etmitir. Karadal delegeler
ise eer olumlu bir karar kmazsa stanbulu terk edeceklerini belirtmilerdi316.
Rusyann bir kolonisi olarak grlen ve bir anda Avrupa siyasetinin tam
ortasna oturan317 Karadaa braklmas istenen Nikik, Hristiyan nfusa sahip,
zenginlii olmayan, genelde
318

kazadr

Osmanl Devletine kar ayaklanmalarn kt bir

. Btn basklar gze alarak Nikiki Karadaa vermeyi kabul etmeyen Bb-

li, II. Abdlhamide ramen Rusya ile sava gze almtr. Bu karar, aslnda
kazanlmas hlinde bile kayplarla dolu 1877- 78 Osmanl- Rus Savann savan
habercisidir. Tam bu tartmalar srerken Rusya, Osmanl Devletine sava ilan

310

BOA,Y.E.E., 42/86.
BOA,Y.E.E., 42/88.
312
BOA, Y.E.E., 44/16.
313
Ahmed Saib, age, s. 215. Cevdet Kk, Abdlhamid II, age, s. 217.
314
BOA, Y.A.HUS, 159/5.
315
. Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, Trkiye Yay, stanbul 1972, s.299, H.
Hikmet Ser, age, s. 21.
316
New York Times, The Turkish Provinces April 12, 1877
317
The New York Times, The Princedom of Montenegro April 20, 1877.
318
ztuna, age, s. 30-32.
311

62

etmitir319. Rusya sava anca Karada da taraf olarak Rusyann yannda savaa
katlmtr320.
Netice itibariyle Srp Karada ve Osmanl Savandan sonra Karadaa Nikik
Kazasn vermemek iin Rusya ile sava gze alnmtr. Osmanl Devletinin ve
Karadan son 30 ylna damga vuracak gelimeler yaanmasna neden olacak byk
bir savaa giriilmitir. Dolaysyla Karada, Osmanl Devleti tarihinde son dnem
gelimelerinde adeta domino ta etkisi yapm ve talar yerinden oynatmtr.
II. OSMANLI- RUS SAVAININ BALAMASI ve KARADA CEPHES
Osmanl Devletinin Londra Protokoln reddetmesi, Rusya iin bulunmaz bir
frsat gibidir. Rusya'nn Balkanlar'da yaayan, ilerinde Karadan da bulunduu
Ortodoks Hristiyan halklar zerinde etkisini artrma gyesi, 93 harbi diye bilinen bu
savan en nemli nedenlerinden biridir. Ayrca, Osmanl hazinesinin Abdlmecit
devrinde verdii a kapatmak iin Balkan halklarndan alnan vergide artrma
gidilmesi, Balkanlarda birtakm rahatszlklara sebep olmutur. Bu isyanlarn,
Balkanlara yerletirilen ve Hristiyan halk tarafndan kabul grmeyen Kafkas
gmenleri tarafndan bastrlmas ve can kayplar Avrupay harekete geirmi ve
Avrupa kamuoyunda infial yaratmtr321.
Sava balamadan, nce Avusturya-Macaristan,322 ardndan Romanya ile
anlaan (16 Nisan 1877) Rusya, 24 Nisanda snr gemi ve sava resmen ve fiilen
balatmtr323.

319

Ahmed Saib, age, s. 217

Ahmet Mithat, age,s. 102
321
Caroline Finkel, Osman's Dream: The History Of The Ottoman Empire 1300-1923, Basic Books,
NY, 2006 s. 467
322
Daha sava balamadan olas bir sava iin destek aram, Avusturya-Macaristanla Petede
antlamaya varmtr. stanbul Konferansndan kacak herhangi bir olumsuz karar ihtimaline kar
Avusturya ile grmeler yaparak 15 Ocak 1877de Budapete Konvensiyonunu imzalam, bylece,
Osmanl Devletine kar muhtemel bir asker mdahale ncesi yolu amak istemitir. Bylelikle, Rusya,
Osmanl Devletine saldrrsa Avusturya Devleti yardmsever bir ekilde tarafsz kalacaktr. Rusya galip
gelirse Bosna Herseki alacaktr. L.S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, Hurst& Company, London
2001, s. 406
323
Raif Karada, Muhteem mparatorluu Ykanlar, Emre Yaynlar, stanbul 2006, s. 193
320

63

Osmanl Devleti Rusyann 23 Nisan 1877de sava ilan etmesinden nce sava
iin hazrlk yapm ve nlemlerini almtr. Nitekim Karada iin Tiran, Berat ve
lbasan taraflarndan Debre kazalarnda on tabur Asakir-i Muavene (Yardmc
Kuvvetler) tertip edilmitir324. Osmanl Devleti, ordusunun byk bir ksmn Rusyaya
sevk ederken ok kk bir ksmn Karada Cephesinde brakmtr.
1856 Paris Antlamasnn 8. maddesine gre, Osmanl Devletiyle herhangi bir
devlet arasnda sava meydana gelirse, antlamaya imza koyan devletler dostane
giriimlerde bulunacaktr. Fakat 1856nn eski gzel gnleri geride kalmtr. OsmanlRus Sava balar balamaz ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve

Almanya

tarafszln ilan etmitir325. Trk-Rus Harbinin balamasnda belki de en nemli rol

oynayan Karada ise zaten Osmanl Devletiyle sava hlindedir. Bylece Rusyaya
destek olma yoluna gitmitir. Srbistan ise Ruslarn Plevnede yenilmesinin ardndan
Rusyann yannda savaa girmitir326.
A. KARADA CEPHES
Osmanl kuvvetleri Hersek, Yenipazar ve kodra sancaklarndaki kuvvetlerin
birlemesinden olumutur. Ahmet Muhtar Paann yerine Karada Cephesinde grevi
eline alan Asker Mektepler eski Nzr Ferik Sleyman Paa, mirlik rtbesi verilerek
Herseke gnderilmitir.327. Sleyman Paa, Trebinye karargh merkezi olmak zere
Hersekte Osmanl ordusunun bana gemitir. Ali Sib Paa, kodra karargh olmak
zere Arnavutlukta;
Srbistann

gney

Mehmet Ali Paa, Rasciada Karadan dou snrnda ve

snrnda

Yenipazar

Cephesi

kumandan

olarak

greve

balamlardr328. Yenipazar Cephesi kumandan Mehmet Ali Paa ile kodra

324

BOA, .M.M.S, 56/2556, BOA, .DH., 742/60713

Stephen Pierce Hayden Dugga, The Eastern Question A Study in Diplomacy, The Colombia
University Pres, Macmillian Company, NY 1902, s. 137
326
Franois Georgeon, Sultan Abdlhamid, Homer Kitabevi, ev: Ali Berktay, stanbul 2006, s. 96
327
Mir Sleyman Paa, Abdlazizin tahttan idirilmesiyle sonulanan hkmet darbesine ad kartr
in II. Abdlhamidin gven duymad isimlerden biriydi. Bu nedenle onu stanbuldan uzaklatrmak
iin Bosna-Herseke gnderdii idda edilmektedir. Erol zbilgen, age, s. 76
328
A. J. Schem, age, s. 231.
325

64

kumandan Ali Sib Paa birlikte hareket etmiler ve iki koldan saldrarak Danilogradda
gleri birletirip Karada ordusunu malup etmeyi planlamlardr329.
Savan ilk aamasnda Osmanl Devleti, Karadallara kar stnlk
salamtr. cephede de birlikte ve organize hareket edilerek Karadan bir an evvel
malup edilerek ordularn dier cephelere nakledilmesi arzu edilmitir. Rusya bu
noktada Karadan Osmanl ordusunun frkasn megul etmesi nedeniyle byk
memnuniyet duymutur330.
Gerekten de Karada Cephesi, Osmanl Ordularn deyim yerindeyse
oyalyordu. Byk Rus ordusuna kar koymak iin zaten asker skntsnn yaand bir
dnemde, Karada, Osmanl ordusunun frkasn adeta Balkan Dalarna
hapsetmitir.
Karada gleri ise kuzeyde Duga Geidinde 25 bin kiiydi. Bu glerin
banda Vukovitch vardr. Kuzey kolordular Presyeka ve Osdrenitchiden olumaktadr.
Gneydeki birlikler Petrovitchin kumandasndadr ve

Martinitzada ana kolordu

konulandrlmtr. Bir dier komutan ise General Sotchitzadr. Prens Nikola ise
kararghn Nikik yaknlarndaki Planinitzaya kurmutur331.
Karada Cephesinde savalar ok etin gemitir. Osmanl Devleti Karada
hemen malub edip birliklerini Rusya cephesine aktarmak istemi fakat Karada
cephesini kapatmay baaramamlardr.
a. Osmanl Ordularnn Galibiyeti ve Birliklerin Rusya Cephesine
Aktarlmas
31 Mays 1877de Sleyman Paa, harekete geerek Nikikte bulunan Osmanl
Ordusuna erzak ve mhimmat gtrmek iin yola kmtr. Karadallarn tuttuu Piva
ve Duga geitlerinden byk bir baaryla geen Sleyman Paa, Nikikte ok byk
atmalar yapmtr332. Prens Nikola, kararghn Nikik yaknndaki Planinitzadan
Ostroga tamak zorunda kalmtr. 17 Haziranda Ostroga hcuma geen Sleyman
329

A. J. Schem, age, s. 379

Mahmud Celaleddin, age,s . 321
331
A. J. Schem, age, s. 380
332
Erol zbilgen, age, s. 86-87
330

65

Paa, burada Karadallar nihayet bozguna uratmtr333. Dnyann en kan dkc ve

cesur halk olarak nitelendirilen Karadallarn mdafaa ettii Ostrog boazn geen
Sleyman Paa, boz ve Podgoria nlerine kadar ilerlemitir334. Daha sonra Hersek ve
Yenipazardaki Osmanl birlikleri, Zeta Vadisi yoluyla kodradaki birliklerle
birlemeyi baarmlardr. Karadallar, sarp kayalklar, dik yokular ve ormanla kapl
zor arazi koullarnn olduu blgede, Osmanl askerini zor durumda brakmtr335.
Btn zorluklara ramen savan birinci aamasnda Osmanl askerleri Karadallara
kar galip gelmeyi bilmilerdir.
Karada ihtilllerinin bastrlmas dolaysyla moral ve motivasyon iin II.
Abdlhamid Hersek ve kodra kumandanlarna telgraf ekerek teekkr etmitir (28
Haziran 1877). II. Abdlhamid, mektubunda ksm zaferden dolay memnuniyetini dile
getirerek dua etmi ve askerlere birer derece terfi ettiklerini mjdelemitir336.
Karadadaki galibiyetler Mebusan Meclisinde de gndem olmu ve zaferden dolay
memnuniyet dile getirilmitir337. Fakat bu sevin tablosu fazla uzun srmemitir.
Karada cephesinde Osmanl lehine gelimeler olurken Rus cephesinde genel
itibariyle byk bir k vardr. Rusyann, grnte Hristiyan tebaann karlarn
korumak iin Panslavizm politikasn Osmanl Devleti topraklar zerinde uygulamak
iin balatt savata tarafszln ilan eden byk devletlerden ngiltere, kendi
menfaatlerinin tehlikeye girmesi karsnda tepkisiz kalamamtr338. ngiltere, savan
bir an evvel noktalanmasn istemi ve bunun iin harekete geerek 10 Temmuz 1877de

333

A. J. Schem, age, s.379-385, Bat basn Karadan direniini cesaret kahramanlk gibi elerle
okurlarn yanstyordu. The New York Times, Brave Struggle of Montenegro June 16, 1877
334
Erol zbilgen, age, s. 87
335
Bu muharebede 631 ehit, 864 yaral, toplamda ise 1,495 kayp olmutur. Bu say Sleyman Paann
kendisinin belirttii rakamlardr. l ve yaral saysnn bundan ok daha fazla olduuna inanld
belirtilmektedir. Schem, Karadallarn kayb hakknda ise bir rakam vermemi ve kesin birbilgi
olmadn sylemitir. Ancak, enaz Trklerinki kadar kayp verdiklerini belirtmitir. A. J. Schem, age, s.
380 Karadallarn zayiat ise Mahmut Celalettine gre 3000 civarnda olmutur. Mahmud Celaleddin,
age, s. 324
336
BOA, Y.E.E., 71/8, Ayrca sz konusu mektuplarn tam metni iin bkz. Mirati Hakikat s. 331-332,
Erol zbilgen, age, s. 88
337
BOA, .DH, 749/61204
338
Ali hsan Gencer, Ayastefanos Antlamas DA, C. 4, TDVY, stanbul 1991,s. 225

66

Karada ile Osmanl Devleti arasnda bar tesis etmek iin etineye konsolos
gndermi 339 fakat bir sonu elde edememitir.
b. Podgorica, Nikik, Bar ve lgnn Kaybedilmesi
Savan ikinci safhasnda Sleyman Paa komutasndaki Osmanl askerleri
hudutlardan kaydrlmtr. Zira dier cephelerde sava iddetlenmitir. Karada
Cephesindeki Osmanl askerleri Osmanl-Rus Sava nedeniyle Tuna Cephesine
kaydrlmtr340.
Sleyman Paa Tuna Cephesine kaydrldktan sonra da Osmanl Devleti ordular
Karadada baarl sonular almaya devam etmitir. Bar ve lgn Limanlar Aziziye
ve Orhaneli zrhllar ve Lbnan kuvvetleri tarafndan korunmutur341.

Osmanl

ordular ayrca 15 Temmuz 1877de Bar civarnda Karadallar malup etmeyi

baarmtr342.

Fakat Tuna Cephesinde, Osman Paann Plevnede yaralanmas ve

teslim olmak zorunda kalmasna mteakip, Osmanl ordusunda Balkan Cephesinde

zlmeler balamtr. Srplar ve Karadallar bu andan itibaren Osmanl Devletine
kar

tekrar

saldrya

gemilerdir343.

Karada

ordusu,

nndeki

boluu

deerlendirmesini bilmitir.
unu da belirtmek gerekir ki Karada hakikaten zor bir blgeydi ve karlarnda
Dervi Paa zamanndaki gibi ordular yoktu. Askerlikte ilerlemi ve mkemmel silahlar
tedarik etmilerdi344. Mahmut Celalettinin tbiriyle, Karada, dnyann en arzal ve
stratejik olarak alnmas en zor yerlerinden biriydi. Be on hanelik kylerde dank bir
ekilde da kylerinde yaayan halk zaptetmek, Karada tamamen fethetmek mmkn
gzkmyordu. Bakent etinenin bile fethedilmesi Karadallara kar bir galibiyet

339

1877-1878 Osmanl Rus Sava Zaman Dizini, s. 44

Sleyman Paa ve askerleri Bara geerek oradan gemilerle Dedeaa skelesine ve oradan da
Edirneye nakledilmilerdi. Sleyman Paa Rus Cephesinde mcadele eden Osmanl askerleri iin bir
mit kayna olmutu. Yenipazar kumandan Mir Mehmet Ali Paa ise ihtiyat ordusu olarak Sofyaya
gnderilmiti. Mahmud Celaleddin, age s. 398, . Halil Sedes, age, s.203
341
Darkot, agm, s. 227
342
Bar komutan brahim Bey ve yine Karadallara kar baarl olan Yakova komutan Abdullah Paa
II. Abdlhamid tarafndan taltif edilmitir. 1877-1878 Osmanl Rus Sava Zaman Dizini, s.47-52
343
Franois Georgeon, age,. 96
344
Ahmet Mithat, Zbdetl Hakayk, s. 276-277
340

67

saylmayabilirdi. nk ordunun ekilmesiyle birlikte her ey eski hline dnecekti345.

Karada isyanlar, Osmanl Devletinin Rusya ya da Almanya ile yapt
mcadelelerden daha az etin olmamtr. Rusya, talya ve Avusturyadan silah yardm
grd ve Karadal kadnlarn bile silahland bilinmektedir346. Dolaysyla herzaman
savaa hazr ve dinamik bir kuvvetleri vardr.
Karadallar harekete geiren bir dier neden ise Osmanl ordusunun Karada
Cephesinde stnl saladktan sonra askerlerini Rus Cephesine sevk etmesidir.
Karadallar bu sevki bir frsat olarak grmlerdir. Ayrca, sayca stn olmalarna
ramen Osmanl ordusu kumandanlar birbirlerine haber vermeksizin saldrdklar iin
organize bir saldr gerekletiremedikleri iddia edilmektedir347. Ksacas Osmanl
Ordusu ne sayca yeterlidir nede zihn olarak savaa hazr deildir. unu da unutmamak
gerekir ki Osmanl Ordusu neredeyse 3 yldr Balkan sorunu ile boumakta ve fiili
olarak savamaktadr.
imdi, uruna Osmanl-Rus Sava gibi byk bir savan balad Nikikten
ve oradaki mcadelelerden bahsederek Nikikin Karadan eline geiine deinerek
gelimeleri anlatmaya alalm.
Rus ordusunun Osmanl ordusu karsnda st ste kazand baarlar ve
Osmanl ordusunun zor durumda kalmas zerine bekledii frsat yakalayan Karada,
Bosna topraklarna girmitir. Nikiki almak iin Duga Boaz kalelerini ve Pive ve
Bilekeyi ele geirerek Nikiki topa tutmulardr348. Her ne kadar Karadaa yardm
gitmesinin n kesilmeye allsa da349 sonu deimemitir. Karada Prensi tarafndan
Ruslarn da tevikiyle ikinci defa kuatma altna alnan Nikik, 8 Eyllde, 48 gnlk bir
kuatmann ardndan Karadallarn eline gemitir350. Nikik Karadallarn elinde geri
almak iin Yenipazar frkas kumandan Hfz Paa 10 tabur asker istemi, fakat

345

Mahmud Celaleddin, age, s. 325

Yeni Trk Ansiklopedisi, Karada C. 5, tken yay, stanbul 1985, s. 1687-1688
347
Ahmet Mithat, Zbdet-l Hakyk, Takvim-i Vekyi Matbaas, stanbul 1295, s. 275-276
348
BOA, .DH., 752/61422, Mahmud Celleddin, age, s. 501
349
BOA, .DH., 751/61371
350
BOA, Y.PRK.ASK, 1/38, 1877-1878 Osmanl Rus Sava Zaman Dizini, s.56
346

68

gnderilen cevapta bunun imknsz olduu belirtilmi, olanla idare olunmas

istenmitir351.
9 Temmuzdan 27 Austosa kadar sren Nikik savunmas srasnda 15 Karada
taburu tarafndan kuatlan Nikik, 700 nizam askeri, 300 kordonlu ve 300 yerli
halktan olmak zere, toplam 1300 kii tarafndan savunulmutur. 16 bin askerden oluan
Karadallar, Topu ateiyle Nikiki yerle bir etmilerdir. Nikik halk zor durumda
kalm dardan yardm gelmemi, erzak ve yiyecek yokluu nedeniyle teslim olmak
zorunda kalmlardr. Prens Nikola, bu destans savunma ve direniin ardndan Trk
ordusunu ve komutann, ehri byk bir cesaret sergileyerek savunduklar ve
direndikleri iin kutlam, silahlarn hediye olarak geri vermitir. Saffet Bancoviin
aktarmasyla, Nikik Nibi Hseyin Ruhit Efendiye Prens Nikola yle bir konuma
yapmtr: 352
Bu 16 bin asker ve 18 top karsnda yalnzca 1000 tfek vard. te bu sebeplerdir ki siz
herkesin saygsn kazanmaya ve vlmeye lyksnz. Bu esiz kahramanlnz sebebiyle
silahlarnzla birlikte zgrsnz.

Nikikin son valisi Hamza Muovi, Karada Knezi Nikolaya ehrin anahtarn
teslim etmitir353. Nikik tamamen teslim alan Karadallar 4 Eyllde Medun Kalesini
muhasara altna almlar, 27 Kasmda Bar civarnda bulunan Niha Kalesini
zaptetmilerdir354.
Bylece Nikik Karadallarn eline gemitir. Nikolann Nikikli mslman
esirlere davran ise Karadal geleneklerinin dna kmas ve ezber bozmas asndan
dikkat ekicidir. Bu hadise de Karadada yaanan toplumsal dnmn devamdr.
Dier taraftan Prens Nikola, Podgoria ve Bar kuatp kodra civarnda
dalarda yaayan kabileleri isyana tevik etmitir. cilen Hersek, kodra ve
351

Ahmet Mithat, Zbdet-l Hakyk, s. 469-470

Safet Bancovi, agm, s. 23 Aslnda Karadallarda esir almak gelenekten deildi. zellikle Trkleri
esir almyor onlar yakaladklarnda boyunlarn vuruyorlard. Fakat bu gelenek Nikola dneminde gitgide
hafifletilmi ve bu sava sonunda da alnan esirlere tpk medeni toplumlardaki gibi muamele yapld
belirtilmektedir. Yine de bu uygulamann tamamen ortadan kalkmas biraz zaman alacaktr. Dier taraftan
Alexander Jacob Schem, Karadallarn dmanlarnn (Trkler) kadnlarna ve ocuklarna hibir zarar
vermediklerini ve bununla vndklerini sylemektedir. A. J. Schem, age, s.467
353
Safet Bancovi, agm, s. 23
354
1877-1878 Osmanl Rus Sava Zaman Dizini, s.61, 76
352

69

Yenipazara asker takviye gerekmi, lkin, takviye yardmc birliklerin gelmesi bir
yana, bu birlikleri oluturmak iin gerekli para da bulunamamtr355. Plevnede zor
durumdaki Osmanl glerine destek iin asker aktarmas yapld iin Karadan
mdafaas zor grnmektedir356. Ocak 1878de frsattan istifade eden Karada, Bar
(Antivari) ve lgn igal etmi, 19 Ocakta lgn ve lgn Limann ele
geirmitir357. Plevnenin dmesi Osmanl ordusu iin znt yaratrken Karadada
moral etkisi yapm ve st ste galibiyetler kazanmaya balamlardr358. Srbistan ise
Osmanl Devletiyle bar antlamas imzalamasna ramen, savan Rusya lehine
gidiini grnce 14 Aralk 1877de Osmanl Devletine yeniden sava ilan etmitir359.
Netice itibariyle Osmanl Devletinin son yllarda yaad en byk savalardan
birisi olan Osmanl Rus Savanda, Karada, tuttuu yer, ve megul ettii Osmanl
Ordularyla savan kaderini belirlemitir. Hatrlanaca zere Karada, savan
balamasnda barda taran son damla vazifesini grm, bir bahane de olsa savan
nedenleri arasnda yer almtr.
B. EDRNE MTAREKES ve II. ABDLHAMDN YNETM ELNE
ALMASI
Osmanl Devletinin Rus cephesinde ald yenilgiler ve Balkanlar zerinden
gelen Rus ilerleyii stanbula doru ilerlemektedir. stanbulun tehlikeye girmesi
zerine Osmanl ordular Edirneyi brakarak stanbula doru ekilmek ve savunma
hattn glendirmek durumunda kalmtr360. karlar tehlikeye giren ngiltere,
stanbula 25 Ocak 1878de bir filo gndermi ve bu filo anakkaleye demirlemitir361.
ngilterenin bu tavrna ok sinirlenen Rusya, zor bir savatan galip ayrlmann verdii
rahatlkla stanbula girmek istemi ve bunu kendi hakk olarak grmtr362. Ruslar bu
355

BOA, DH.MKT, 1322/110

Mahmud Celaleddin, age, 500-501
357
smail Hami Danimend, age, s. 307, H. Hikmet Ser, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi, Rumeli
Cephesi, Genelkurmay ATASE Bakanl yaynlar, Ankara 1993, s. 545
358
Franois Georgeon, age,. 96
359
smail Hami Danimend, age, C. IV, s. 307
360
BOA, Y.E.E, 42/93
361
Joan Haslip bu tarihi 15 ubat 1877 olarak verse de bu tashih edilmesi gereken bir durumdur.
362
Aram Andonyan, Balkan Sava, Aras Yaynevi, Istanbul 1999, ev: Zaven Biberyan, s. 24
356

70

nedenle stanbula asker sevkiyat balatnca, Osmanl Devleti stanbulda olas bir Rusngiliz savan gze alamayarak iki taraf yattrma yoluna gitmitir. 31 Ocak 1878de
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Edirne Mtarekesi imzalanmtr363. Bu mtareke 2
ksmdan olumaktadr. Birincisi sulh mazbatas, ikincisi ise mtareke szlemesidir.
Grandk Nikola, bar grmelerine esas oluturmak iin 6 maddeden oluan sulh
mazbatasnn kabuln istemitir.

2. maddesinde Karadan bamszlnn kabul

edilmesi ve savala eline geen yerle eit miktarda snrlarnn geniletilmesi art
konulmutur. Sulh mazbatasnda ayrca iki devletin maddelerini oluturduu mtareke
imzaland andan itibaren bar mzakerelerininin devam sresince atekes ilan
edilecektir. Buna Karada da dahildir364. Mtareke maddelerine gre Osmanl Devleti
Karadaa saldrmaktan vazgeecek, iki devletin snrlar Rusyann da katlmyla
belirlenecektir.
10 maddelik mtareke teklifini reddetmek Ruslarn stanbula girmesi anlamna
gelmektedir. Rus ordusunun stanbula girmesi hlinde kar koyacak asker g
yetersizdir. Sonuta, Edirne Mukavelesi oy birliiyle imza edilmitir365. Bylece
Karlofadan sonraki belki de en byk felaketlerden biri olan 93 Harbi de son
bulmutur366.
9 ay 7 gn nce Karadaa bir kaza brakmamak iin yaplan savata Osmanl
Devleti ar bir yenilgiye uramtr. Sava yanls tutumuyla dikkat eken ve bu savan
kmasnda byk pay olan devlet yetkilileri sava yanls olmayan II. Abdlhamid
tarafndan bir bir azledilmilerdir. Sadrazam brahim Ethem Paa azledilerek Viyanaya
eli olarak gnderilmitir367.
93 Harbinin tm hzyla devam ettii gnlerde Plevneyi de abluka altna alan
Rus ordusu, Edirneye kadar gelmitir. Balkanlardan gelen g akn nedeniyle stanbul
363

BOA, .DUT, 142/56

Sulh mazbatasnn tam metni iin bkz Mahmud Celaleddin, age, s. 543, Mahmut Muhtar, Maziye Bir
Nazar, tken Yay, Yay.Haz: Erol Kln, stanbul 1999, s. 272
365
Mahmud Celaleddin, age, s. 539
366
Bayram Kodaman, agm, D.G.B..T, C. 12, s. 141 Abdlhamidin kz adiye Osmanolu kitabnda
babasnn yllar sonra Selanikte Alatini Kknde kendisine 93 harbi iin Karadaa bir kar toprak
terk etmekten sakndk fakat sonra bunun yerine az kald Osmanl mparatorluunu, stanbul kaplarna
yryen Rus ordularna teslim edecektik dediini belirtmitir. adiye Osmanolu, Babam Abdlhamid
Saray Ve Srgn Yllar, L&M Yaynlar, stanbul 2007, s. 136
367
Ylmaz ztuna: age, s. 57
364

71

gmenlerle dolmu368 ve ktlk bagstermitir. Olaanst sava durumundan dolay

vergi tahsilt yaplamad iin maliyenin durumu iyi deildir. Bu nedenle ynetime
kar eletirilerin dozu ykselmeye balam ve bir isyan kmas ihtimali belirmitir369.
Karklklarn oald bu zor dnemde, karar organ olmas gereken Mecliste anari
hkimdir. Partilerin mcadele etmesi gereken bir yer olan Meclis, milliyetlerin mcadele
alanna dnmtr. Anayasann salad ahsi hrriyeti muhtariyet olarak
alglayan, istikll olarak alglayan vekiller, birbirlerine stnlk salamak iin srekli
atma ierisine girmilerdir370. II. Abdlhamid, halkn iinde bulunduu olaanst
durumu gz nne alarak nce Sadrazam Ahmet Hamdi Paay azletti. Daha sonra
Maarif eski Nzr Ahmet Vefik Paay bavekil ilan ederek onu bir ksm yetkilerle
donatt. II. Abdlhamid, Kanun-i Esasinin kendisine tand yetkileri kulanarak, Ahmet
Vefik Paa kanalyla371 13 ubat 1878de Meclisi tatil etmitir372. Aslnda bu, 30 yl
srecek olan ve Abdlhamidin tek bana ynetimde bulunduu bir dnemin
balangcdr. Bu dnemde g; sultan ve halife sfatn tayan padahn etrafnda
toplanmtr. Perlemento olmasa da etrafnda oluturduu zel danma komitesi ile
istireler yaparak siyasi, din ve asker mevzular hakknda kararlar almtr373.
C. AYASTEFANOS ANTLAMASI
Abdlhamid 17 ubatta ngilltere elisi Layard ile grm ve ona,
ngilterenin Rus isteklerine kaytsz kalmayacan umut ettiini belirtmitir. Layard,
dilerine gnderdii mektupta Abdlhamidin Rus ilerleyiinden endielendiini

368

260 bin Mslman ehit edilirken 500 000 kiide yerlerinde olmulardr. Dennis P. Hupchick, The
Balkans From Constantinople To Communism, Palgrave, NY 2002, s. 265
369
Mahmud Celaleddin, age, 518
370
Cedet Kk, agm, s. 218
371
Abdlhmid Kanun-i Essinin kendisine verdii 113.maddenin yetkisini kullanarak meclisi tatil
etmitir. Mahmud Celaleddin, age, 518.
372
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, YKY, stanbul 2002, Yay. Haz. Ahmet Kuya, s. 335
Abdlhamid Meclisi Mebusann ve Kanuni Esasinin askya alnmasnda Rusyann basksnn sz
konusu olduunu kimi yazarlar dile getirmitir. Kanuni Esasinin Rusyann Balkanlardaki emellerine set
eken bir yaps olduu iin Abdlhamide eli vastasyla bask yapt iddia edilse de bunun doruluu
phelidir. Franois Georgean, age, s. 101-102
373
Niyazi Berkes, age, s. 344

72

sylemitir374. ngiltere, daha nce de belirtildii gibi, Ruslarn stanbula kadar

ilerleyecei ihtimalinin glenmesi zerine derhal sava gemilerini stanbula
gndermitir375. Grandk Nikolann buna mukabelede bulunmas zerine stanbulda
ipler gerilmi, Padiahn huzurunda olaanst bir toplant dzenlenerek her ihtimal
gzden geirilmitir. ok farkl fikirlerin tartld toplantda Ruslarn stanbula
girmesi olaslna karn saltanatn Anadoluya tanmas bile teklif edilmitir. Dier
taraftan Ayastefanosa kadar gelmi ve Grandk Nikola, bar grmelerini burada
yapmaya karar vermitir376.
Bar grmeleri iin seilen Ayastefanosa (Yeilky) Osmanl Devletinden
ra-y Devlet Reisi Saffet Paa birinci ve Berlin Sefiri Sadullah Bey de ikinci temsilci
olarak gnderilmiti. Ruslar ise General gnatiyef ve Rus Sefareti maslahatgzarl
yapan Msy Nelidof temsil etmitir377.
Osmanl Devleti bar grmeleri iin setii temsilcilere, grmeler srasnda
sergilenecek tavr ve politikalar konusunda bilgiler vermiti. Karada konusunda
muhtemel isteklere binaen Osmanl Devletinin tavr u ekilde belirlenmiti:
Kolain hari dier yerlerin geniletilmesine muvfakat edilecek. Bir liman istenilirse,
merkezden izin almaya hcet kalmadan, Avusturyann menfaatlerine dokunan Storina
Limannn terk edilmesine raz olunacak. Baka liman talep olunursa saltanat merkezinden
msaade almak gerei ileri srlerek mazeret beyn edilecek 378. Karadan geniletilecek
arazisi stanbul Konferans kararlar erevesini amayacak. Bir liman istenilirse asla kodra

374

Sz konusu belgede ayrca Abdlhamidin endiesine yer verilmitir. Bunlar Ruslarn mslmanlar
katletmesi, kendisini esir almas, stanbulu terk ettiinde ise tahttan indirlmesidir. Bu nedenle
ngilterenin grmelere mdahil olmasn istemitir. Bu belge iin bkz. Yulu Tekin Kurat,
Ayastefanos Buhran le lgili Vesikalar Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 4, S. 6, ADTC Fakltesi
Tarih Blm, Ankara 1963, s. 428-503.
375
L. S. Stavrianos, age, s. 408-409.
376
Osmanl Devleti iki tarafla da konuarak ikisini de sakinletirmeye almtr. ngiltere Hriciye Nzr
Lord Derby, Osmanl Devletinin Londra Sefiri Musurus Paaya bir telgraf gndererek stanbuldaki
ngiliz vatandalarnn gvenliini salamak iin anakkale Boaznda her ihtimale kar bir donanma
bekleteceini belirtmi ve donanma stanbula doru hareket etmitir. Grandk Nikola, ardan Eer
ngilizler stanbula girerse harekete gein. talimatn almtr.Mahmud Celaleddin, age, s. 556-560.
Ayrca bkz. A. J. Schem, age, s.684-692
377
Ali hsan Gencer, agm, s. 225
378
BOA, .DUT, 142/49. Bar esaslarn kararlatrmak zere oluturulan tayin olunan temsilciler u
ekildeydi: Hariciye Nazr Server Paa birinci temsilci, Mir Namk Paa ikinci temsilci. Ferik Necib
Paa, Erkan Harbiye mirlivalarndan Osman Paa ve Kaymakam gh Bey mtareke grmeleri iin
vazifelendirilmitir. Mirt- Hakkat, s. 523,

73

tarafndan verilmeyip Dalmaya civarndan verilecek. Fakat buna karlk kodra Gl ve

Boyana Nehrinde Karadaa ait gemilerin seyahatine izin verilecek 379.

Grld gibi artk sava masada gerekleiyordu. Bu nedenle seilen

temsilciler ikna gc yksek ve iyi yabanc dil bilen kiiler olmasna dikkat edilmiti.
zlenilen strateji gerei, Kolaindeki mslman nfusun fazlal dnld iin
Karadan Kolaine doru genilemesi konusunda direnilmesi istenmitir. Liman
konusunda da Avusturyann menfaatine dokunan limann teklif edilmesi, stratejik bir
anlam ifade etmektedir. Bu sayede aralarndaki birliin bozulmas hedeflenmi olabilir.
Eer baka bir limanda srar edilirse saltanat merkezinden msaade alnmas gerektii
ne srlmesi tamamen zaman kazanma oyalama taktii idi.
28 Ocak 1878de Vekiller Heyeti, Seraskerlikte bir danma meclisi oluturarak
sz konusu tekliflerin kabul edilip edilmeyeceine karar vermilerdir.

Danma

meclisinin Karadan bamszl maddesi hakkndaki gr u ekildedir380.

Karadallar, devletin bana daima bir bel olmulardr. Ve onlar yznden grlmedik zarar
kalmamtr. Bamszlklarn tasdik etmenin zarar, kalpten ballklarnn devamndaki
zarardan fazla olamaz.

Bylelikle Karadan bamszlna kar kar konulmamas gr kmtr.

Karadan bamszlnn imdiki durumdan daha fazla bir zarar getirmeyecei kanaati
g kazanmtr.
a. Ayastefanos Antlamasnda Karadala lgili Maddeler
Grmeler sonucu en nihayetinde 3 Mart 1878de imzalanan ve 29 maddeden
oluan, Karadan topraklarn katna karanAyastefanos barnn maddelerinde
Karada ve Osmanl Devletini ilgilendiren ksmlar u ekildedir381.

379

Mahmud Celaleddin, age, s. 552

Mahmud Celaleddin, age, s. 544
381
Muhedat Mecmuas, Cilt IV, s. 183-184; Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih
Metinleri, C. I, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, Ankara 1953, s. 387-400, Charles Jelavich &
Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920 (History of East
Central Europe), Universtiy of Washington Press, USA 2000, s. 152-153.
380

74

1. madde: Osmanl Devleti ile Karada arasnda sregelen anlamazlklara son vermek iin
Karada hudutlar aada yazl itiraz kayd ile basl harita gereince aadaki gibi
dzeltilecektir. Karada hududu Dobrustia Dandan balamakla stanbul Konferans
tarafndan gsterilen hat zerinde Bilekden geerek Korinoya kadar uzanacak ve oradan
Gakaya (Metokya, Gaka Karadaa ait olacaktr) ve Piva ve Tara Nehirlerinin birleme
noktasna doru giderek Drina Nehrinin Lim ay ile birletii noktaya kadar kuzeyden yukarya
kacaktr. Prensliin Dou hududu da Lim ayndan Priyepolyeye kadar giderek Rozay
(Rostray)dan (Bicor ve Zevari Karadaa braklacak) Sukublaninaya doru uzanacaktr. Bahis
konusu hat, Rayova Plava ve Gusinyeyi ieri doru aldktan sonra tib ve Baklenden sradalar
boyuna doru Koprivnik Obabavra (Babavrl) ve Bordra Dalarnn tepelerinden de Arnavutluk
hududu boyunca giden Prokleti Dann en yksek tepesine kadar uzayacak ve buradan da
Biskoik Da tepesine doru pistihati ve Ayinsi Kastratiyi ikiye blerek kodra Glnden
geip Boyanaya varacak ve Boyana Nehrinin en derin yerinden denize kadar gidecektir. Nikik,
Gaka, boz, Podgoria, Zabljak ve Bar Karadada kalacaktr .
Osmanl Devleti ile Karada Prenslii tarafndan da ye bulundurulmak zere teekkl edecek
bir Avrupa komisyonu, ummi haritada iki memleketin karlkl menfaat ve emniyetleri
asndan lzumlu sayaca deiiklikleri zerinden icra etmekle, prensliin kesin hudutlarn
tayin edecei ve iki memleket de bu deiikliklerden dolay arazi bakmndan lzumu tasdik
olunacak bedelleri verecektir. Boyana Nehrinde seyredecek gemilerle ilgili madde daima
Osmanl Devleti ile Karada arasnda birtakm anlamazlklara sebebiyet vermi olduundan
zikredilen komisyon bu madde hakknda zel bir nizamnme kaleme alacaktr.
2. madde: Osmanl Devleti Karadan bamszln kesinlikle tanyacaktr. Bilhassa
stanbulda ve Osmanl Devletinin lzum grlecek baz yerlerinde Karada memurlarnn
bulundurulmas, her iki tarafa iltica eden sulularn iadesi ve Osmanl topraklarnda seyahat ve
ikamet eden Karadallarn milletleraras hukuk kaidelerine ve Karadallar hakknda konulan
usule gre saltanat kanunlarna ve memurlarna tbi olmalar hususunda Osmanl Devleti ile
Prenslik arasnda cereyan edecek mnasebetleri mahiyeti ileride Rusya ile Osmanl Devleti ve
Karada Prenslii arasnda birlikte tayin olunacaktr. Osmanl Devleti ile Karada hududunda
bulunan ahalinin mnasebetlerine ve bu hudut zerindeki mstahkem mevkilere ait meseleleri hal
yoluna koymak iin Osmanl Devleti ile Karada arasnda bir szleme imzalanacaktr. Anlama
salanamayan hususlar Rusya ve Avusturya Devletleri tarafndan hakem sfatyla halledilecektir.
Osmanl Devleti ile Karada bundan byle arazi terki ile ilgili yeni talepler mstesna olmak zere
kendi aralarnda herhangi bir ihtilaf karsa ihtilaflarnn halledilmesi husussunu Rusya ile
Avusturya Devletlerine havale edecekler ve bu iki devlet de hakem sfatyla meseleyi bir karara
balayacaklardr

(Harita-6 ve Harita-3).

75

Karada askeri yukarda yazl saha iinde olmayan araziyi bar yapldktan itibaren on gn
zarfnda tahliye edecektir
17. madde: Osmanl Devleti son olaylarda parma bulunan tebaasna umumi bir af ilan eder.
Bundan dolay hapis veya srgn edilen kimselerin hepsi derhal salverilecektir 382..

Antlama maddelerinden anlald gibi Gaka, Nikik, boz, Zabljak, Bar,

lgn, Podgoria, Karadaa braklarak Karadan topraklar neredeyse 3,5 katna
karlmtr. Ayrca Osmanl Devleti, Ayastefanos Antlamasn 2. maddesinde iaret
olunduu gibi Karadan bamszln kabul etmitir. Yine ayn maddedeye gre
ileride yaanmas muhtemel herhangi bir sorun olursa bunun iin Avusturya ve
Rusyann hakemliine bavurulacaktr. 17. maddeyle de Karada olaylarna karan
destekleyen ve blc faaliyetlerde bulunanlarn affedilmesi ngrlmektedir. Ksacas
bu maddeler Karadan hi hayal edemiyecei kadar srpriz maddelerdir.
unu da ifade etmeliyiz ki Ayastefanos Bar, ayn zamanda n bar olarak
nitelendirilmektedir. Zira Avrupal devletler barn bir Avrupa konferansnda
yaplmasn istemekteydiler.

Son olarak Panslavizm siyasetinin bir zaferi olarak nitelendirilen Ayastefanos

Antlamas siyasi dengeyi Rusya lehine tek tarafl olarak bozmutur. nk Karada,
Srbistan ve Romanya istiklllerini kazanrken, Bulgaristan da muhtariyet idaresine
kavumu ve Rusyann nfuz sahas olmutur383. Ayastefanos Antlamasnn
menfaatlerine ters dtn bilen iki devlet (Avusturya-Macaristan ve ngiltere,
memnuniyetsizliklerini gizlemediler384. Dengeleri bozan hatta altst eden Ayestefanos
Antlamas, menfaat atmas nedeniyle ksa sre sonra Berlin Kongresiyle tekrar ele
alnacaktr.

382

Muhedat Mecmuas, Cilt, IV, s.185-194. Ali Fuad Trkgeldi, Mesil- Mhimme-i Siysiyye, TTK,
Ank 1987 Haz. Bekir Stk Baykal, s. 49. Mahmud Celaleddin, age, s. 579
383
Mahir Aydn, ark Rumeli Vilayeti, TTK, Ankara 1992, s. 11
384
Enver Ziya Karal, age, s. 68 Ali hsan Gencer, Ayastefanos Antlamas DA, C.4, TDVY, stanbul
1991, s. 225

76

b. Ayastefanos Antlamasnn Arnavutlar Arasnda Yanklar

Arnavutlar, Kigalar ve Toskalar olarak ikiye ayrlrlar. Kigalar, Arnavutlukun
kuzeydousunda yaayan kesimidir. Snni Mslman olan bu kesim, dalarda kabile
hayat yaamakta ve muhafazakr bir hayat srdrmektedir. Gneyde yaayan, kyl ve
gebe olan Toskalar da Snni Mslmandr. Katolik Arnavutlar ise kuzeyde yaarlar
ve Malisrler olarak adlandrlrlard385.
19. yyn ikinci yarsnda Tmar siteminin bozulmaya balamasyla birlikte,
Arnavutlukta Feodal Lordlar yetimeye balamtr. Byk arazi sahipleri, paalk
adyla faaliyet gstererek Osmanl Devletine ekonomik ve politik adan bamllklar
azalmtr. lk etapta 1835, 1844, 1856 ve 1865 yllarnda kyl isyanlar olarak
karmza kan ayaklanmalar, politik bir mahiyet tamamakla birlikte, vergilerin
fazlalndan ve Osmanl memurlarnn zulmnden kaynaklanan, bir bakaldr nitelii
tamaktadr386.
Ayastefanos Antlamasnda Karadaa braklan yerlerdeki nfusun byk bir
ounluunu Arnavutlarn oluturduu gz nne alnrsa, Arnavutlarn sessiz kalmas
dnlemezdi.

Topraklarnn

kendilerine

sorulmadan

Karadaa

braklmasn

hazmedemeyen Arnavutlar, yaklak 132 kiinin imzasnn bulunduu bir dilekeyi

talyan hkmetine gndermiler ve yardm istemilerdir. Nisan 1878de Yakovada bir
araya gelerek, liderliini Gusinye Kaymakam Ali Paann yapt gizli bir hareketi

Arnavutada dal anlamna gelen Malisr, Kuzey Arnavutluk halknn bir ksmna verilen isimdir.
Bekir Stk Baykal, Tarih Terimleri Szl, TDK, Ankara 1974.
385
Arnavutlarn askerlik zorunluluu olsada genelde gnll olarak askerlik yaparlard. Luigi Villari,
Races, Religions And Propagandas The Balkan Question, London 1905, Ed, Luigi Villari, s. 158.
386
18.yy Kara Mahmud Paann ve Tepedelenli Ali Paann hareketleri, milli hareketlere bir rnek
olarak gsterilebilir. 18.yy sonlarnda kodra Valilii yapan Kara Mahmut Paa, nceleri devlete Osmanl
Devletine bal bir kiiyken, daha sonlar kuvvetine gvererek ve Kegalara dayanarak istiklal hareketine
girimitir. Her nekadar bu hareket milli hislere dayandrlsa da, Kara Mahmudun, saltanat merkezinin
zaafndan istifade ederek, mevcut olan derebeyliini geniletmek arzusu iinde olduu grlr. Kabile
hayat srdren Arnavutlarda, 19.yyn getirdii milliyetilik akm anlamnda bir milli hareketi grmek
imkanszdr. Fakat insiyki bir surette milli hissin milli gururun varl kabul olunmaldr. Ayrca
Tepedelenli Ali Paa hareketi ise Arnavutlarn milli hislerinin daha etkili olduu bir harekettir. Vezirlik
makamna kadar ulaan Tepedelenli Ali Paa, Osmanl Devletine itaatsizlik gsterdi. Napolyon Devrinde
Fransadan maddi ve manevi destek de alan Tepedelenli Ali Paann bu hareketine milli bir ayaklanma
demek mmkndr. Yusuf Akura, Osmanl Devleti Dalma Devri XVIII-XIX Asrlarda, TTK,
stanbul 1940, s. 33

77

balatmlardr387. Ayrca, Arnavutlarn hukukunu mdafaa gerekesiyle, Ayastefanos

Antlamas kararlarna tepki anlamnda Prizrende 2330 Mays 1878 tarihleri arasnda
yaklak 300 Arnavut temsilcinin katld bir ittihat kongresi dzenlenmitir (Lidhja
Shqiptare Prizrenit)388. Arnavut Halknn Haklarn Koruma Merkezi Komitesi olarak
adlandrlan bu tekilat, bar iinde yaamay kabul ederken, kendi topraklarn
korumamazlk etmeyecekleri kararn alm, Arnavut topraklarnn, Arnavutlara
braklmasn istemilerdir389.
Arnavutlarn

maduriyetini

gren

II.

Abdlhamid,

Rusyaya

kzm,

Arnavutluktaki bu tepkileri desteklemitir. kodra Valisi Hseyin Paaya haber

gndererek Ruslarn dayatmasna kar, Arnavutlarn seslerini daha ok ykseltmelerini
salamasn istemitir. 10 Haziran 1878de Prizrende toplanan Arnavutlar, Ayastefanos
Antlamas uygulanrsa, Gazi Ahmet Muhtar Paa komutasnda otonomi ilan
edebileceklerini belirtmilerdir390. Hem Sultan Abdlhamide hem de devam etmekte
olan Berlin Kongresine391 gnderilen yazl metne kar Abdlhamid, yre halknn
seslerini ykseltmesinin Berlin Kongresinde bir bask oluturacan dnerek
Prizrendeki bu harekete ses karmamtr392. 1878 ylnn balarnda stanbulda gizli
bir rgt olarak kurulan Arnavut htill Komitesi Arnavutluktaki bu hareketliliin
temellerini oluturmutur393.
Dier yandan Beaconsfielde gnderilen bir mesajda, Slav birliine set olarak
Arnavut karlarn savunmas istenmitir. Prizren Birlii tarafndan gnderilen bu
mesajn nedeni ise, Ayastefanos Antlamasnda Arnavutlarn yok saylmasdr. Prizren

387

Peter Bartl, Milli Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar, Bedir Yaynlar,
ev. Ali Taner, stanbul 1998, s. 196
388
Mnir Aktepe, Kosova DA, C. 26, TDVY, Ankara 2002, s. 218
389
Constantine A. Chekrezi, Albania Past And Present, Mcmillian Company, NY 1919, s. 51. Abidin
Temizer, Osmanl Karada Snr Anlamazlklar ve zm 1878-1912, Ondokuz Mays niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman: Y.Do.Dr. Mucize nl,
Samsun 2007, s. 33
390
Prizrende oluturulan bu meclisin Kosova kodra Manastr ve Yanya eyaletlerinden dini temsil
eden 80 delegeyi bir araya getirdii belirtilmektedir. Georges Castellan, age, s. 375
391
Berlin Kongresine Arnavut ttifakn temsilen Abdl Fraseheri ve Jani Vreto gitmilerdir. Peter Bartl,
age, s. 203
392
Necip P. Alpan, Kuruluunun 100. Yldnmnde Prizren Birlii ve Arnavudlar, ada
Basmevi, Ankara 1978, s. 45
393
Abdl Frasheri, Ziya Pritine, Jani Vreto bu rgtn nemli liderlerindendir. Peter Bartl, age, s. 200

78

Birliinin bir halk ordusu rgtlemesine balad haberleri yaylmtr. Aslnda bu;
Karadallara, Yunanllara ve Bulgarlara kar bir savunma sava hazrldr. Bylece
Arnavutlar, Millet sistemi ld, artk Arnavut Mill Hareketi var sinyali
vermilerdir394.
Netice itibariyle Ayastefanos Antlamasnda, Arnavutlarn youn olarak
yaadklar yerlerin Karadaa terk edilmesi, Arnavutlar kzdrm, ileride kurulacak
Arnavutluk iin sosyal ve psikolojik zemin olumaya balamtr. Zira Karadaa
terkidilen Arnavut topraklar, Arunavut halknn zerinde telafisi imkansz yaralar
aacaktr.
D. BERLN KONGRES ve BERLN ANTLAMASINDA KARADA
Franois Georgeon, Abdlhamidin Ayastefanos Antlamasnn kabul edilemez
ok ar maddelerini kabul etmesini en kt seenekten yarar umma politikas olarak
deerlendirerek, maksadnn ngilizleri Ruslara mdahaleye sevk etmek olduunu ifade
etmektedir. Her ne kadar sava bunu baaramamsa da Ayastefanos Antlamasnn
bunu baarabileceini dndn sylemektedir. Bir yandan Rus basks ve
korkusuyla stanbula akn eden muhacirler, dier taraftan Abdlhamide kar giriilen
ve raan Vakas olarak bilinen darbe teebbs395Abdlhamidin bu zor gnlerde
kafasn megul eden hususlardandr. Nitekim Abdlhamidin istedii olmu ve
Ayastefanosun ar maddelerine sessiz kalamayan ngiltere ve Avusturya, maddelerin
tekrar tartlmas iin Berlinde bir kongre toplanmasn istemilerdir.

394

Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, Sabah Kitaplar, stanbul 2000, s. 141-142

Mektebi Sultani eski retmenlerinden Ali Suavi Sultan Abdlhamid meru padiah Sultan Murattan
saltanat gasperederek onu raana hapsetti ve milleti de bu konkun sava felaketine srkledi
diyerek etrafna toplad kiilerle 18 Mays 1878 de bayramlarda halka ak olan Yldz Sarayna giderek
300 kiiyle baskn yapmtr. Lakin baarl olamam ve orada ldrlmtr. Olaylarda 80 ihtilalci
ldrlrken dierleride hapse atlmtr. Joan Haslip Abdlhamidin bu olaydan sonra Yldz Sarayna
kapandn ve tehlikelere kar Yldz Sarayn adeta bir atoya evirdiini sylemektedir. Joan Haslip,
age, s. 163-164. II. Abdlhamide kar Ali Suavinin raan Vakas darbe teebbs sonucu, darbeciler
bata Ali Suavi olmak zere 85 kii atma srasnda ldrlmtr. Darbe giriimi halk arasnda ok
etkisi yapmtr. Ruslarn stanbulu igal ettiini sanan halk arasnda kargaa hakim olmutur. Endieye
kaplan esnaf kepenkleri kapatmtr.Franois Georgeon, age, s. 107-109
395

79

Dikkat edilirse, Ayastefanos Antlamasyla Rusya, Karadan topraklarn

genileterek ona bamszlk salamtr396. Bu ekilde Rusya Avusturyann Adriyatike
inmesini engellemek istemektedir. Avusturyann bir dier itiraz noktas da Bosna
Hersektir. Avusturya, Bosnaya zerklik verilmesini istemiyordu.

Dier taraftan

Byk Bulgaristann Avusturyann Selanike giden yolunu keseceini dnm ve

bir an evvel Ayastefanos Antlamasnn tekrar gzden geirilmesini istemitir397.
Ayrca devletlerin Rusyann etkisinin artmasndan rahatsz olduklar net bir ekilde
grnmektedir.
Bu arada Berlin Kongresi toplanmadan nce Avusturya-Macaristan, ii salama
almak iin stanbuldaki Avusturya elisi, Hriciye Nzr Saffet Paaya bir teklifte
bulunarak Bosna Herseki kendilerine brakmalarn istemitir. Aksi takdirde Berlin
Kongresinde Karada, Srbistan ve Bulgaristann snrlarnn kltlmesi ile ilgili
tavrnn Osmanl aleyhinde olacan syleyerek, Kadaran, Bosna Hersekte herhangi
bir ayaklanma karmas hlinde Bosna Herseke asker karacan iletmitir398.
Osmanl Devleti, Avusturyann Karada kullanarak yapt bu tehdidi ciddiye
almam teklifi reddetmitir.
ngilterenin itiraz, kurulan Byk Bulgaristann stanbul ile Avrupann ban
kesecei ve Osmanl Devleti zerindeki Rus etkisiyle ilgilidir. ngiltereyi kendi safna
ekmeye alan Abdlhamid ise Ayastefanos Antlamasnn Byk Devletlerin
katlmyla gerekleecek bir konferansta grlmesini salamas iin Kbrsn
idaresinin geici olarak ngilizlere verilmesini istemitir. Ayrca Abdlhamid,
ngilizlere verdii tavizlerin nedenini yaad darbe giriimlerine balamaktadr399.
yleki Ali Suavinin ngiliz ajan olduu ve raan Vakasnn da ngilizlerin
desteiyle olduu iddia edilmektedir400. Nitekim

4 Haziran 1878de Kbrs

396

Nihat Erim, age, s. 387-388

Sava ncesinde Avusturya ve Rusyann Pete Antlamasnda ald kararlarda Bosna Herseke
braklmt. Sava sonras Rusya tavrn deitirerek Bosna Herseke zerklik isteyerek orada da kendi
etkisini hissettiriyordu.Enver Ziya Karal, age, C. VIII, s. 68
398
Mirat- Hakikat, s.596
399
Franois Georgeon, age, s. 114-115
400
Ali Suavinin ngiliz ajan olduu ynndeki iddialar einin ngiliz olmasndan kaynaklanmaktadr.
Hseyin elik, Ali Suvi ve Dnemi, letiim yay, stanbul 1994, s. 449
397

80

Konvensiyonu imzalanarak Kbrsn ynetimi Sultan adna ngilizlere braklmtr401.

Abdlhamidin ifadeleriyle, ngilizler, Rusyaya kar gibi grnerek Rusya ile birlikte
hareket etmi ve hatta birlikte nota vermitir402.
ngiltere ile Rusya arasnda sz konusu anlamazlklar halledildikten sonra
Avusturya, ngiltere ve Almanyann arzusuyla, ark meselesini tekrar grmek zere
Bismarc bakanlnda 13 Haziran 1878de Berlin Kongresi toplanmtr403. almalar
bir ay srm ve sonuta 13 Temmuz 1878de Berlin Antlamas imzalanmtr.
Antlamaya imza koyan devletler Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, talya,
Rusya, ngiltere ve Osmanl Devletidir. Bu antlamada Osmanl Devletini Nafia Nzr
Aleksandr Karatodori Paa,404 Mr Mehmet Ali Paa ve Berlin Sefiri Sadullah Bey
temsil etmitir. Kongrede Karadallar ise Bojo (Boo) Petrovi ve Voyvoda Stanko
Radonji, tarafndan temsil edilmitir. Antlama maddeleri 20 oturum sonucunda 64
madde hlinde belirlenmitir405. Osmanl Devletinin mzakerecilerinden Aleksandr
Todori Paann layihasnda belirttii zere,406 Padiah II. Abdlhamid ve Bb- li
tarafndan belirlenen, mzakerelerde takip edilecek yol haritas ve talimatlar u
ekildedir: 1. Balkan savunma hatt Osmanl Devletinde kalacak 2. Varna istihkmlar
Osmanl Devletinde kalacak 3. Karada ve Srbistan hududunun Arnavutluk ynnde
genilememesi iin azami gayret gsterilecektir407.

401

Martin Sicker, The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration
of the Ottoman Empire, Praeger Publisher, USA 2001, s. 166-167 II. Abdlhamid, ngiliz elisi Sir
Henry Layarda Kbrsn, Kars, Ardahan ve Batumun Ruslar tarafndan Osmanl Devletine geri
verilinceye kadar geici olarak ngilizlere verildiini belirtmitir. Bu gizli anlama basna szm ve The
Globe gazetesinde yaynlanmtr. Bunun zerine Fransa Berlin Antlamasndan ekilmek istemiti.
Bismarkn gayretleriyle tekrar analma masasna oturulmu ve Berlin Antlamas imzalanabilmiti. Michel
de Grece, II. Abdlhamid Yldz Srgn, Milliyet Yay. ev: Derman Baylad, stanbul 1995, s. 147148
402
Sultan II. Abdlhamid Han, Devlet ve Memleket Grlerim, r Yay, stanbul 1976, Haz:
Alaaddin etin & Ramazan Yldz, s. 54
403
Bayram Kodaman, agm, D.G.B..T., C. 12, s. 146
404
Alexander Karatheodori (1833-1906) Osmanl Devletinin Fener Rum kkenli devlet adamdr.
Berlinde domu, Pariste renim grmtr. Osmanl Devletindeki bir ok Fenerli Rum gibi o da
devlet memuru olmutur. Ayastefanos Antlamasnda ve Berlin Antlamasnda aktif rol almtr. 1879 da
Hariciye Nazr olarak grevlendirilmitir.
405
Mirat-i Hakkat, s. 634.
406
BOA, Y.PRK A, 1/109.
407
Alexander Todori Paa Layihas hakknda geni bilgi iin bkz. Trkgeldi, age, s. 63-64.

81

a. Berlin Antlamasnda Karada ile lgili Maddeler

Karada-Osmanl ilikileri asndan bir dnm noktas diyebileceimiz Berlin
Antlamasnn Karada ilgilendiren ksmlarna gz atmakta fayda mlahaza ediyoruz.
Madde 26: Karadan bamszl hem Osmanl hkmeti hem de antlamaya imza koymu
bulunan dier devletler tarafndan tasdik olunmutur 408.
Madde 27: Antlamay imzalayan devletler aadaki artlarda mttefiktirler. Karadada din ve
mezhep ayrl hi kimse iin lideri ve siyasi haklardan yararlanmakta kamu hizmetinde grev
almakta veya nerede olursa olsun eitli sanat ve sanayinin icrasnda ehliyetsiz tutmakla ve
mahrum edilmezlie sebep saylmayacaktr. Karadadaki yerli ve yabanclarn ayinlerini
serbeste yapmalar salanarak gerek eitli cemaatlerin rtbeleri srasna gre tertibinde ve
gerek ruhani liderleriyle olan mnasebetlerinde hibir mani karlmayacaktr.
Madde 28: Karadan yeni hudutlar aadaki ekilde tayin olunmutur: Hudut hatt Klobukun
Kuzey tarafnda bulunan linobrododan balayarak Hersekte kalan Grankarevoya doru
Trebinika zerine inilecek. Bundan sonra ayn eplika ay ile birletii yerin aasnda bir
kilometre mesafede bulunan noktaya kadar mecras boyunca kacak ve oradan en ksa bir hat ile
Trebinika etrafndaki tepelere ulaacaktr. Bundan sonra Pilatova Kyn Karadaa brakarak
bu kye doru ynelecek ve Somina-Planina ile urilo Tepesi arasndaki geite kadar BilekKorito-Rafo yolundan mmkn mertebe alt kilometre mesafe uzakta durmak zere kuzey
ynnde tepelerden gidecek ve sz edilen geitten Vratkovii Kyn Herseke brakarak
Orlin Tepesine kadar douya ynelecektir. Bu noktadan itibaren hudut hatt Ravnoyu
Karadaa brakarak Lebernik ve Volucak Tepelerini gemek zere dorudan doruya kuzey ve
kuzeydou tarafndan ilerleyecek. Bundan sonra en ksa bir hat ile Piva zerine inip ve Pivay
geip Krkvika Nedvina arasndan Taraya ulaacaktr. Bu noktadan Moykovaa kadar Tara
boyunca kacak ve oradan Sisko Jezeroya kadar bu mahalden itibaren eklar Kyne kadar
eski hudut ile karacaktr. Oradan yeni hudut Mokra-Planina tepelerinden giderek Mokra ky
Karadada kalacak bundan sonra balca sradalar ve bir taraftan Lim ve dier taraftan Drina
ile Sivna arasndaki su blm izgisini tutarak Avusturya Erkan- Harp haritasnn 2166 iaretli
noktasna varacaktr. Hudut hatt bir taraftan Kui-Drekalovii aireti ve dier taraftan KukaKrajna ile Klemanti ve Grudi airetleri arasndaki bugnk hudutla Podgoria arasna kadar
karacak ve oradan Klemanti, Grudi ve Hoti airetlerini Arnavutluka brakarak Plavnika zerine
ynelecektir. Oradan yeni hudut Gorika-Topal adn tayan adack yaknnda gl geerek
408

Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 293. Muhedat Mecmus, C. V, s. 126. Nihat Erim, age, s.
403-424. Ayrca bkz. Modern History Surce Book: The Treaty of Berlin, 1878 Excerpts on the Balkans
The Internet History Sourcebooks Project, Ed: Dr. Paul Halsall, Fordham University, New York 2006,
<http://www.fordham.edu/halsall/mod/1878berlin.html e.t. 13.11.2008. Nihat Erim, age, s. 403-424.

82

doruca tepenin en yksek noktalarna ulalacak oradan da Meguret ve Kalimet arasndaki su

blm izgisini takip ederek Mirkovici Karadaa brakacak ve Venedik krfezine Kruciden
inecektir. Hudut hattnn gney bat taraf Suca (Susona) ve Zupsi Kyleri arasnda sahilden
geen ve Vrsuta-Planina zerinden bugnk Karada hududunun gney dou noktas sonuna
varan bir hat ile teekkl edecektir.
Madde 29: Bar ile sahilleri Karadaa aadaki artlarla ilhak olunmutur. Yukarda tayin
olunan hudut gereince bu arazinin gney tarafnda bulunan yerler lgn dhil olmak zere
Boyanaya kadar Osmanl Devletine iade olunacaktr. spi (Spizza) kasabas hududun mufassal
tarifinde gsterilen arazinin kuzey hattna kadar Dalmayaya ilhak olunacaktr. Boyana zerinde
Karada iin gemicilik tamamen serbest olacaktr. Bu nehir boyunca istihkmlar ina
olunmayacak ve kodra mevkiinin mahalli savunmas iin lazm gelen istihkmlar mstesna
olup bu istihkmlar kodra ehrinden alt kilometre teye gitmeyecektir. Karadan ne sava
gemisi ne de sava bayra olacaktr. Bar Liman ile btn Karada sular her milletin sava
gemilerine kapal olacaktr. Karada topra zerinde gl ile deniz sahili arasnda bulunan
istihkmlar yklacak ve bu mntka dhilinde yeni istihkmlar yapamayacaktr. Gerek Barda ve
gerek Karada sahilideki liman ve karantina zabtas Avusturya Devleti tarafndan sahilleri
korumaya mahsus ufak gemiler vastasyla yerine getirilecektir. Karada Dalmayada yrrlkte
bulunan deniz kanunlarn kabul edecektir. Avusturyada Karadan ticaret gemilerini
konsoloslar vastasyla himaye etmeyi taahht eder. Karada yeni topraklar dhilinde bir
karayolu ile bir demiryolu ina ve idare etmek hak ve salahiyeti hususuna Avusturya ile birlikte
karar verecektir. Bu yollar zerinde tam bir ulam serbestlii salanacaktr 409.

Bu arada Berlin Antlamas grmeleri devam ederken 1 Temmuz 1878de

Avusturya-Macaristan rapor hazrlayarak Bar ve evresinin Karadaa braklmas
gerektiini belirtmitir. spiin ise Dalmayaya braklmasn tavsiye etmitir. Raporda
lgn, Osmanl Devletine braklmas nerisi de yer almtr. Osmanl Devleti Bar,
Kolain, Plave, Gusinye ve Podgoricann Karadaa teslimini ngren rapora itiraz
ederek kabulnn mmkn olmadn sylese de daha sonra Hersek tarafndan toprak
verilmesi kouluyla kabul edilebileceini sylemitir410. Lkin, konsenss olumad
iin konuyu Tahdid-i Hudud Komisyonuna havale etmilerdir411.

Tahdid-i Hudut

Komisyonunun raporuyla, 29. madde bu ekilde olumutur.

409

Muhedat Mecmus, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (Ed), age, s. 295-296.

Berlin Kongresi Protokolleri Tercmesi, stanbul 1297, 151-152.
411
Onuncu protokolde yer almaktadr. Muhedat Mecmus, C. V, s. 329-330.
410

83

Madde 30: slam ve saireden Karadaa ilhak olunan arazi dhilinde emlaki bulunup da prenslik
haricinde yerlemek isteyenler mlklerini iltizama vererek veya bakalar vastasyla idare
ettirerek muhafaza edebileceklerdir. Kimsenin emlaki kanunen kamu yarar iin olmadka ve
kymeti nceden denmedike alnamayacaktr. Osmanl ve Karadal yelerden oluan bir
komisyon devlete ait emlakin ve vakflarn Bab- Ali hesabna olarak devredilmesi ve
kullanlmasna dair ileri ve onlarda halkn iliii bulunursa bu gibi meseleleri sene zarfnda
halledecektir.
Madde 31: Karada Prenslii stanbula ve Osmanl lkelerinin lzum grnecek dier yerlerine
Karada memurlar tayin olunmak hususuna dorudan doruya Bab- Ali ile mzakere ederek
karar verecektir. Osmanl topraklarnda seyahat veya ikamet eden Karadallar milletleraras
umumi hukuk kaideleri ve Karadallarla ilgili olarak konulan adetler ve teamllere gre Osmanl
kanun ve mahalli memurlarna tabi olacaklardr.
Madde 32 Karada askeri prensliin yeni hudutlar dnda halen ellerinde bulunan topraklar
hlihazr antlamann tasdik belgelerinin mbadelesinden itibaren yirmi gn zarfnda mmkn
olduu takdirde daha nce tahliye etmeye mecburdurlar. Osmanl askerleri dahi Karadaa
terkolunan topraklar yine yirmi gn zarfnda tahliye edeceklerdir. Mstahkem mevkileri terk
etmek, erzak ve mhimmatn karmak ve derhal karlmas mmkn olmayan sava malzemesi
ve sairesinin defterini tanzim etmek iin kendilerine fazladan on be gn daha mhlet
verilecektir.
Madde 33 Karadan bar antlamasyla kendisine verilen yeni topraklar iin Osmanl umumi
borlarndan bir hisse almas lazm geleceinden stanbul'da oturan yabanc devlet sefirleri bunun
miktarn Bab- Ali ile birlikte adilane bir eser zerine tayin edeceklerdir
Madde: 62 Bab li din ve ibadet serbestlii kaidesinin en geni ekilde tutmakla beraber
muhafaza ve ibka etmek arzusunda bulunduunu beyan etttinden andlamay imzalayan taraflar
bu ihtiyari beyan senet kabul ederler. Osmanl toplraklarnn her tarafnda din ve mezhep ayrl
hi kimse iin idari ve siyasi haklardan yararlanmakta kamu hizmeti memuriyet ve erefe
nailiyette ve btn meslek ve sanatlarn icrasnda engel saylmayacaktr. Din ve mezhep fark
gzetilmeksizin mahkemeler huzurunda hepsinin ahitlikleri kabul edilecektir. Herkese ibadet
hrriyeti verilecek ve eitli cemaatlerin silsile-i mertib zere tertibinde ve ruhni liderleriyle
olan mnasebetlerinde hibir mni karlmayacaktr. Anadoluda ve Osmanl Avrupasnda
seyahat eden her milelte mensup ruhban ve ziyaretiler. Ayn hak ve imtiyazlardan
faydalanacaklardr. Osmanl topraklarnda oturan konsoloslarn ve siyasi grevlilerin gerek

84

yukarda zikredililen ahslar ve gerek kutsal yerler ve sairede bulunan dini tesisleri ve hayr
eserlerini resmen himaye etmek haklar tasdik olunur 412.

Antlama maddelerine bakldnda 26. maddeden 33. maddeye kadar olan ksm
Karada ile ilgili olduu grlmektedir. Osmanl Devleti Berlin Kongresinde
Karadaa Arnavutluktan toprak verilmesini ve Karadan istikllinin yannda nakden
ve arazi karlnda sava tazminat istenmesi de sz konusu olmutur. Fakat Osmanl
Devleti bunu ar bulmutur. Zira Ona gre Karada'n bamszln kazanmas dahi
yeterli olacaktr413. Anlamann ilgili maddelerinden de anlalaca zere, Karadaa
sadece tazminat denmesi maddesinden vazgeilmitir.
Ayastefanos Antlamasndan ok mutlu ayrlan Karada, Avusturyann
istekleri zerine Berlin Antlamasyla hayal krklna uramsa da,414 kazand
bamszlk yeterince byk bir gelimedir. Berlin Antlamas, bamszlk sevinciyle
alkalanan bu kk Balkan devletinde yepyeni sorunlarn da balangcn tekil
edecektir.
b. Antlamann Devletleraras likilerdeki Sonular
Berlin

Antlamas,

Karlofa

Antlamasndan

sonra

yaplan

en

ar

antlamalardan biridir415. Avrupal devletler tarafndan ark Meselesi olarak adlandrlan

Trklerin Avrupadan atlmas amacn tayan sorunun416 ikinci aamas 1683 Viyana
bozgunuyla balamtr. kinci aamada izlenen stratejiyi iki ksma ayran Prof. Dr.
Bayram Kodaman, birincisinin Balkanlardan Trkleri atmak, ikincisinin ise
Balkanlardaki Trk olmayan Mslman unsurlar Osmanl Devletinden ayrmak
olduunu aklamaktadr. Trkleri Balkanlardan atmak iin ise a.Reform safhas b.
Muhtariyet safhas c. stikll safhasnn gerekletirmeye alldn ifade eden

412

BOA, Y.PRK.A, 1/110. Muhedat Mecmus, C. V, s.129, The New York Times, The New
Ottoman Empire July 15, 1878.
413
BOA,Y.E.E, 84/119
414
Aram Andonyan, age, s. 28
415
Bayram Kodaman, agm, C. 12, s. 148
416
John Mc Donald, Turkey And The Eastern Question, Dodge Publishing Co. NY 1912, s. 36

85

Kodamann bu snflamasna bakldnda417 reform safhasnn geildii, muhtariyet

safhasnn ise Karada zelinde bakldnda yaanmad grlmektedir. Lkin
Karadan resm olarak muhtariyet kazanmasa da fiil olarak muhtariyet kazandn
zaten bilinmektedir. stikll safhasnn ise Berlin Anlamasyla gerekletii mahe
edilmektedir.
Bu antlama sonunda grld ki, Osmanl Devletinin Balkanlardaki
topraklarn paylama sorunu eskiden olduu gibi Rusya ve Avusturya arasnda
olmayacaktr. Yeni yeni aktrler ortaya kmtr. Kendilerini Balkanlardaki Osmanl
topraklarnn vrisi olarak gren Balkan milletleri vard ki, bunlar hep bymek arzusu
ve hedefinde olan devletlerdir418. Ksacas, byk devletlerin artk yeni bamsz
devletleri de hesaba katmas gerekmektedir.
Berlin Kongresinin bir dier etkisi ise mparator Ligi olarak anlan ve
1872de kurulan birliin de dalmasna yol amasdr. Rusya, sava kazanmasna
ramen, antlamadan pek memnun gzkmedii iin Rusya, Avusturya-Macaristan ve
Almanya ile aras alm, bu da, mparatorlar Liginin sonunu oluturmutur419.
Abdlhamidin slm aleyhine bir entrika420 olarak niteledii Berlin
Antlamas, Osmanl Devletinin dalma srecini oluturan etmenlerden biri olarak
grlmektedir. Sz konusu antlamayla Osmanl Devletinin 287.510 km2 yer
kaybettii bir gerektir. Ayrca, Berlin Antlamas, Osmanl Devletinin Balkanlardan
tasfiyesi gibi gzkse de gerei yanstmamaktadr421. ngiltere Babakan Beaconsfield,
Londraya onurlu bir antlama ile dnerken, Rusya, kendisini kk drlm

417

ark Meselesinin birinci safhas Trklerin Ortadouya gelii ve Batya doru yrydr. Bu
ilerleme yani birinci safha 1683 Viyana kuatmasnda son bulmutur. Bayram Kodaman, Cumhuriyetin
Tarihi Fikri Temelleri ve Atatrk, SD, Atatrk lkeler ve nkilap Tarihi Aratrma ve Uygulama
Merkezi, Isparta 2002, s. 13. Ayrca bkz. Bayram Kodaman, ark Meleselesi Prof Dr. Abdlhalik M.
AY Armaan, Ankara 1998, C. I. s. 632-634
418
Aram Andonyan, age, s. 44
419
Serj Goryanof, Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti, ev: Macar skender ve Ali Read, Kanaat
Matbaas, Dersaadet 1331, s. 451. Fahir Armaolu, age, s. 531
420
Caroline Finkel, Ryadan mparatorlua Osmanl: Osmanl mparatorluu'nun yks 13001923, ev: Zlal Kl,Tima Yaynevi, stanbul 2007, s. 435
421
Zira Berlin Antlamasyla II. Abdlhamid'in izledii politikalar sayesinde Osmanl Devletinin
Balkanlardaki varl 1913 ylna kadar korunabilmitir. Ylmaz ztuna, age, s. 62

86

hissetmitir422. Ayastefanos Antlamasyla byk darbe alan hasta adam423,

ngilterenin, Berlin Antlamasyla koruyuculuk grevinden vazgeerek paralamaya
giritii ve ciddi bir politika deiiklii yapt anlalmaktadr. Bilindii gibi Osmanl
Devletini 93 Harbine sokanlarn en nemli dayanaklarndan biri de ngilterenin
kendilerine destek olaca dncesidir. Fakat neyazk ki ngiltere, Osmanl Devletini
bu noktada hayal krklna uratmtr. ngiltere'nin bu tavr deiikliinde phesiz
muhalefetteki Liberal Parti lideri Gladstoneun etkisi byktr. Balkan krizi srasnda
Muhafazakr Partinin Osmanl Devletini desteklemesini sert bir ekilde eletirmitir.
ngiltere her nekadar Ayastefanos Antlamasnn feshedilmesine ynelik gayret
gsterdiyse de Lord Beaconsfieldin Osmanl yanda siyaseti fazla uzun srmemitir424.
1880 Nisan aynda ngilterede Muhafazakr Parti iktidar son bulmu ve Liberal Parti
lideri William Ewert Gladstone baa gemitir. Karadallardan, Karadan kayalar
zerinde dimdik duran kahramanlar

425

diye sz eden Gladstone, Trklerin tasn

taran toplayp Balkanlar terk etmesini umduunu belirtmi426 ve Berlin

Antlamasndan byk memnuniyet duyduunu ifade etmitir427. Yeni hkmet de,
ngiltere Dersaadet Elisi Sir Henry Layardn grevine son vererek yerine George
Goscheni atamtr. Goschen, Gladstone tarafndan Berlin Antlamasnn tatbiki ve
Karada hududunun lgn ve Bar iine alacak ekilde geniletilmesi ve dzeltilmesi
ile vazifelendirilmitir428.
422

Stephen Pierce Hayden Dugga,The Eastern Question A Study in Diplomacy, Colombia University,
NY, Mc Millian Company, 1902, s. 143
423
J. Milliken Napier Brothead, Slav And Moslem, Aiken Publising, Charleston 1894, s. 210-232
424
Mahmut Muhtar, age, s. 61
425
John Morley, The Life Of William Ewart Gladstone Vol. II (1859-1880}The Macmillan Company,
London 1904, s. 567-568
426
John Morley, age, s. 554 Gladstone ayrca 1876 ylnda Bulgaristandaki hadiseler nedeniyle
gerekleen lmlerden Trk hkmetini sorumlu tutmu ve muhalefette olduu dnemde ok sert
eletiriler ynelterek hem Osmanl ynetimini hem de ngiltere hkmetini Abdlhamidle iyi ilikileriyle
dikkat eken Salisburynin tavrn uygun bulmamtr. Lord Derbynin Bulgaristanda olanlar kurtlar
kuzular meselesi deil bir nevi vahi rklarn kendi anlaylaryla birbirleriyle savamasdr eklindeki
aklamasna da anlam verememitir. Trk kartl ok ak bir ekilde yazlarnda grlmektedir. Bkz.
William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and the Question of the East, John Murray, London
1876, s. 31
427
John Morley, age, s. 576
428
Goshen kesinlikle Layarda benzemiyordur. Diplomat kkenli olmamas ve Gladstone ile fikirbirliinde
olmas nedeniyle Osmanl Devleti ile ilikilerinde diplomatik bir dil kullanmyor gerektiinde bask
yapyordu. Joan Haslip, age, s. 188

87

Fransa, taknd tarafsz tutumun yannda, 1881 ylnda asker kadro isteine
olumsuz yant almas zerine II. Abdlhamidin Almanyaya ynelmesi, Fransa ile
ilikileri soutmutur. Fransa, bu yllarda hep Rusyayla birlikte hareket etmitir. Onun
iin Osmanlnn tammiyt- mlkiyesi ve statkonun muhafazas bir denge
meselesinden ileri gelmektedir. Siyasi hedefi ise Balkanlarda kendi nfuzunu kurarak
Alman yayln engellemektir429.
Almanyaya gelince; Berlin Kongresine bakanlk eden Alman mparatroluu
anslyesi Prens Bismarcn, Ayastefanos Antlamasna nazaran iyi neticeler
alnmasnda byk pay olmutur. Bunun iin Abdlhamid, Bismarctan sitayile
bahsetmi ve onu vmtr430. Ayrca Avrupadaki deien g dengesi Osmanl
Devletini Almanyaya yaklatrmtr431. Almanya, zellikle 1890dan sonra mparator
II. Wilhelm, weltpolitik (dnya politikas) ile yaylmac bir siyaset gderek
komuyounu ve basn da arkasna alp bir dnya devleti oluturma yolunda432 Osmanl
Devleti ile dostluk kurmaya ve ngilterenin yerini almaya balamtr.
Berlin Antlamas sonucu, bamszlk verilen devletlerin Mslmanlar
topraklarndan etmesi, orada yaayan Mslmanlarn, kendilerinin dlandklar hissine
kaplmalarna neden olmutur. Varlklarn koruma refleksiyle var olma mcadelesine
girien Mslmanlar aslnda yeni bir ideolojinin de domasna neden olmulardr. O da
II. Abdlhamidin ska kullanaca panislamizmdir433.
Sonu olarak Berlin Antlamas, yeni devletler ve yeni oluumlara kap
aralamtr. Avrupada talar yerinden oynarken Balkanlarda artk gz nnde
bulundurulmas gereken yeni unsurlar ortaya kmtr. Karada bu yeni unsurlardan bir
tanesidir.

429

Mahmut Muhtar, age, s. 61

Mahmut Muhtar, age, s. 60
431
lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Alkm yay, stanbul 2005, s. 44
432
H. Bayram Soy, II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdlhamid Trkler C. 13, YTY, Ankara 2002, s.
25-27
433
Kemal H. Karpat, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, mge yay.,
Ankara 2006, s. 331
430

88

III. BERLN ANTLAMASI MADDELERNN UYGULANMASI

Berlin Antlamasna gre

topraklar bir misli artan Karada, Ayastefanos

Antlamasyla kazand topraklarn bir ksmn Berlin Antlamasyla geri vermek

zorunda kalmtr. Karadan Osmanl Devletine geri verdii topraklar arasnda
Adriyatik Denizi kenarnda bir ky kenti olan lgn de vardr. Buna ramen Piva,
Nikik, Kolain, Podgoria, Jabliak, buz (Spuz), Gusinye, Plava ve Bar Limann
kapsayan geni bir alan Karada snrlar dhilinde kalmtr434. Ragnov, Peklin, Gaka
da Karada'a braklan yerlerdendir.
Karadaa yzlm itibariyle braklan toprak paras konusunda farkl
rakamlar zikredilmektedir. Yaklak olarak ifade gerekirse 4000 km toprak paras
Karadaa verilmi ve 9200 km ykselmitir435. Ayastefanosla kyaslandnda
Karada Prenslii, nfus itibariyle bir misli bymtr. Daha da nemlisi, nfusu 200
binin zerine kmtr. 12.500 Katolik Arnavutun olduu gz nnde bulundurulursa,
blgede eskiden var olan Mslman nfusun g etmek zorunda brakld ortaya
kmaktadr. Fakat, buna ramen Karadaa braklan topraklarda yaayan nfusun
15.000inin Mslman ve 10 bine yaknnn Arnavut olduu ve bu Arnavutlarn da
byk bir ksmnn Katolik olduu dnldnde, Karadan artk sadece
Ortodokslarn yaad bir yer olmaktan kt anlalmaktadr436.
Hersekten 2591 km2 toprak ve 48000 nfus
Yenipazardan 432 km2 toprak ve 6000 nfus
Podgoria ve pozdan 379 km2 toprak ve 22000 nfus

434

BOA, A MKT.MHM, 483/1. Bkz. EKLER, Harita-2

Bu konuda ok farkl rakamlar zikredilmektedir. Sleyman Kle, 3776 km bir artn olduu
sylemektedir. Sleyman Kle, age, s. 245. Ylmaz ztunaya gre, 5061 km artarak 4366 km
topraklar 9.427 km ulamtr. Ylmaz ztuna, age, s. 63-68. Besim Darkotun verdii bilgiye gre
Karadan Berlin Antlamas ile yzlm 9080 kmye ulamtr. Darkot, agm, s. 227. Alexander
Jacob Schemin verdii rakamlara gre Osmanl Devletinden Karadaa braklan arazi 1,450 square
miles(3755 km) dir. A. J. Schem, age, s.435. Osman Nuri ise Berlin Antlamasndan sonra, Bosna ve
Arnavutluktan Karadaa verilen arazinin 4700 km olduunu sylemektedir. Osman Nuri, age, s. 377
436
A. J. Schem, age, S.435
435

89

Kranya, Bar ve lgnden 376 km2 toprak ve 16000 nfus Osmanl Devletinden
Karadaa braklmtr437. Buna gre toplamda 92 bin kiilik bir nfusun Karadaa
getii belirtilmektedir. Osman Nurinin verdii rakamlara gre ise bu say 50bindir438.
A. KARADAIN TANINMA AAMASI ve SEFR ATANMASI
Berlin Antlamasyla birlikte hem Avrupa Devletleri hem de Osmanl Devleti
Karada'n bamszln tanmtr. Berlin Antlamas, Osmanl-Karada ilikileri
asndan 30 yllk bir bar srecinin de balangc olmutur439.
Uluslararas ilikilerde tannma, beraberinde diplomatik ilikiyi getirmektedir. ki
devletin birbirini tanmas demek, diplomatik dzeyde kendi temsilcilerinin karlkl o
lkelerde bulunmas manasna gelmektedir. Bu ekliyle diplomasi, iki lke arasnda
ilikileri yrtme sanatdr440. Diplomatik ilikilerde ise elilik kurumu ok byk bir
nem ifa etmektedir. Almanca Botschafter, Franszca Ambassadeur, ngizcede ise
Ambassador anlamna gelen elinin grevi daimi ya da geici olarak gnderildii lkede
devletini, temsil etmektir441.
Osmanl Devleti 1792 ylna kadar baka lkerelere daim eli gndermemidir.
Bunun nedeni ise hibir devleti kendisine eit grmemesinden ileri gelmekteydi. Eer
daimi eli gnderirse, kendi seviyesinde grmedii ve muhatap almad bir devleti
tanm olmas anlamna gelirdi ki bunu kesinlikle istemezlerdi. Fakat Osmanl
Devletinin gc azalmaya balaynca, etkisi de azalm ve bylece yenilgiler ard ardna
gelmitir. Osmanl diplomasisinde reforma gidilmek zorunda kalnmtr. Bylece daimi
eli atanmaya balanmasyla Avrupa devletleri muhatap olarak kabul edilmitir442.
Daha sonra diplomatik temsilciliklerle ilgili Viyana Kongresinde 1815 ylnda
doabilecek tartmalarn nne gemek iin dzenlemeler yaplmtr. Ardndan 1818
Aux-la-Chapelle protokolyle temsilciklere yeni bir ekil verilmitir. Osmanl
Devletinin de onaylad kararlara gre diplomasi memurlar e ayrlmtr. Bunlar
437

Abidin Temizer, age, s. 40

Osman Nuri, age, s. 377
439
William M. Sloane, age, s. 95
440
Ali brahim Sava, Osmanl Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul 2007, s. 9
441
Longman Dictionary of American English, Ambassador, Longman, NY, 1983, s. 21,
442
Ali brahim Sava, age, s. 40
438

90

bykeli, ortaeli (murahhas) ve maslahatgzar(igderler)dr. Ayrca yine 1818de

ortaelilik ile maslahatgzarlk arasnda mukm (yerlemi) elilik
konulmutur

443

stats

. Fakat daha sonra kaldrlmtr. Bykeliler bulunduklar devlet

bakannn yannda, kendi devlet bakanlarn temsil etmeleri asndan dierlerinden

stndr. Ortaeliler ise; devlet bakanlarnn ahsn temsil etmiyorlard. Onlar
yaptklar ilerinde lkelerini temsil etmektedirler. Dolaysyla dorudan devlet
bakanyla diyaloa geemezler dileri bakan araclyla devletlerinin mesajlarn
iletirlerdi. Maslahatgzarlar dileri bakanlar seviyesinde itimatnamelerini verirlerken
bykeli ve eliler itimatnamelerini devlet bakanlarna verirlerdi444.
ki devlet arasnda tanma ve elilik atamalarna dnecek olursak; Osmanl
Devleti, Berlin Antlamasndan sonra Karada resmen ve ilk olarak tanyan devlet
olma zelliliini tamaktadr. Karada, stanbula ve Osmanl Devletinin uygun
grd yerlere atayaca Karadal memurlarn seimine Bb- li ile Karada
arasnda dorudan doruya yaplacak mzkereler sonucunda karar verecektir445. Bu da
zaten diplomatik ilikinin bir gereidir.
Osmanl Devleti lkede eli atamann yannda bir de sefarethane amtr.
Bakent etine'de alan sefrethne Abdlhamid dnemi Karada-Osmanl ilikilerinde
byk rol oynayacaktr. 1879-1912 yllar arasnda 12 Osmanl diplomat Karadada
akredite olmutur446. Evliya elebinin Seyahatnmesinde 1651-1653 Kk etine
Kasabas Osmanl topradr. diye bahsettii etine, bir dan doruunda kurulmu bir
ehirdir447. Byk Devletler Osmanl topraklarnda ticaret yaptklar ve imtiyazl
olduklar ehirlere konsolosluklar amlardr. Fakat etinede 19.yy sonuna kadar tek
bir konsolosluk dahi yoktur. Bunun nedeni ise oraya nadiren gidip yerleen ya da ticaret
yapan yabanclarn ilerini kodradaki konsoloslar kanalyla halletme yoluna

443

Hseyin gh, Diplomasi Usl-i Kitbeti, MatbaA- Ebz-Ziy, Konstantiniyye 1308 , s. 6. Ali
brahim Sava, age, s. 40
444
Mehmet pirli, Eli, DA, C. 11, TDVY, stanbul 1995, s. 14
445
Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 77
446
Zivko M. Andrijaevi, kitabnda 9 eliden bahsetse de bu bilgi eksiktir. Zivko M. Andrijaevi,
Montenegro from Ancient Times to the Balkan Wars The History of Montenegro, CICG, Podgorica
2006, s. 126
447
Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C. 12, tken Yaynlar, stanbul 1983, s. 346

91

gitmeleridir448. Berlin Antlamasndan sonra 19. yy sonunda etineye talya, Rusya,

Fransa, Avusturya-Macaristan, ngiltere, Almanya, Bulgaristan, Belika, Yunanistan,
Srbistan, ABD de eli gndermitir.
Osmanl Devleti, Karadada mukim elilik dzeyinde temsil edilmitir. Fakat
daha sonralar mukim elilik kaldrlnca maslahatgzarlk ve ardndan ortaelilik
dzeyinde temsilci bulundurmaya balamtr.
B. BOYANA NEHRNDE SEYRSEFER SERBERSTYET
Karada dilinde Bojana, Arnavutada ise Buna olan Boyana Nehri, 41 km
uzunluunda olup Arnavutluk ve Karadadan geerek Adriyatik'e dklen bir nehirdir.
kodra Nehrini Adriyatike balamaktadr. Boyana Nehrinin Karada-Arnavutluk
snrn oluturan kesimi 24 kmdir. Boyana Nehri, botlarn boyutlarna gre tamaclk
yaplabilen bir nehir zellii tamaktadr. Burada iki hususa deineceiz. Bunlardan
birincisi Berlin Antlamasnda Boyana Nehrinin konumu ikincisi ise Boyana Nehrinde
temizlik meselesi olacaktr.
Birincisi, Berlin Antlamasnn 29. maddesine gre Karada Devleti Boyana
Nehri zerinde seyrsefer serbestiyeti kazanmtr449. Bylece Karadallar, Boyana
Nehri zerinde serbeste dolaabileceklerdir450. Ksacas Boyana Nehri zerinde
gemicilik tamamen serbest olacaktr.

Fakat kayklarla silah ve cephane yklemesi

yaplrsa Osmanl kysna karlmamas, karld takdirde de mdahalenin sz

konusu olabilecei belirtilmitir451. Hububat gibi gda ya da ticari malzemelerin
tanmasna izin verilmitir452. Zaman zaman Osmanl idaresindeki kodrada vergi
(rsumat)t memurlar Karada gemilerinin nehirden gemesine engel olmu, bir ksm
zorluklar karmlardr. Berlin Antlamasna aykr bu durum, Osmanl Devletini de

448

Mehd Fraerli, mtiyzt- Ecnebiyyenin Tatbikt- Hzras, Yayna Haz: Prof. Dr. Fahrettin
Tzlak, Faklte Kitabevi, Isp.2008, s. 300
449
Darkot, agm, s. 227
450
Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 76
451
BOA, A.MKT.MHM, 493/43
452
Nitekim 1902 ylnda lgnden yollanan hububatn transit bir ekilde Boyana Nehrinden geiine
izin verilmitir. BOA, .HUS, 99/1320CA-26

92

zor durumda brakmtr453. Bu nedenle vergi memurlarna daha dikkatli olmalar

ynnde Dersaadetten uyarlar gelmitir454.
kinci husus ise Boyana nehrinin temizlii meselesidir. ki lke insan iin de
byk bir role sahip olan Boyana Nehrinde alvyonlar nedeniyle ulam
salanamamaktadr. Bu konu ilk olarak Temmuz 1884te gndeme gelmitir455. Daha
sonra nehrin temizlenmesinin salayaca faydalar iki lke sefretleri kanalyla
belirtilmi, grmeler yaplmtr456. etine Sefiri Cevat Paa, yazd lyihasnda,
Boyana Nehrinin temizlenmesinin asker ve ticari baz imknlar salayabileceini,
iki lke arasnda nakliyeyi kolaylatracan savunmutur. Bu nedenle Boyana
Nehrinin Karadallara ait ksmn ortak, Osmanl'ya it ksmn mnferit olarak
temizlenmesinin ok yararl olacan belirtmitir457. Bu sayede Boyana Nehrinin gemi
iletilecek hle getirilmesi planlanmtr458. Nehrin debisinin dk olmasndan
kaynaklanan kodra Glndeki su ykselmesi, Karada arazilerinin su altnda
kalmasna neden olmaktadr. Bunu Prens Nikola, Ahmet Cevat Paa ile yapt Bar
seyahatinde kendisine syleyerek yle demitir:
Boyana Nehri tamik olunsa buralar kmilen kuruyacak ve ziraata kabil cesm tarlalar hsl
olacaktr. evketl kudretlu ehriyrl Osman Hazretleri Boyanann tamkna msaade
buyurduklar gn Karada iin bir yevmi bahriyri ve bu da semere-i lutf ve msade-i ehriyri
olur459.

Demek ki Boyana nehri temizlense su rahatlkla akacak ve kodra glnde sular

azalacak ve bataklklar kuruyacak bylece kk de olsa tarm iin arazi olumu
olacaktr. Aslnda Prens Nikolann ok yerinde bir tesbit yapm olduu grlmektedir.
Zira tarm arazileri yok denecek kadar az olan Karadada tarmla uramak bir hayli
zordur. Bu giriimle tarmn gelitirilmesi ve ekonomik anlamda bir canlanma
salanmas planlanmtr.

453

BOA,Y.PRK.EA, 40 /7
BOA, .HUS, 96/1320M-001
455
BOA, Y.E.E, 46/115
456
BOA, MV, 4/76
457
BOA, MV, 6/88
458
BOA, .DH., 971/76717
459
Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmet Cevat Paann Seyahatnamesi Trk Dnyas Aratrmalar,
Haziran S. 102, s. 146
454

93

Boyana Nehri, kodra Gln Adriyatik Denizine balayan bir nehirdir.

Karadallarn ve Arnavutlarn hayatnda ok nemli bir yeri olan Boyana,

1890

ylnda tam ve bu tama sonucu tam Adriyatike dkld yerde bir adack
olumutur. Bu adacn kime ait olduu konusunda ihtilaf yaanm ve karma komisyon
tarafndan hazrlanan haritalarda konu tartlmtr460. zm iin Boyana Nehrinde iki
talvek hatt izilmi ve adack iki devlet arasnda kalmtr461.

Bu nedenle iki

haritaya gre adacn taksim edilmesiyle ihtilaf da sona ermitir.

Netice itibariyle Karada Prensi, etine Sefiri Ahmet Cevat Paa kanalyla
temizlik konusunda Padiaha istekte ve ricada bulunmutur462. Karada Prensi, 1890da
Hriciye Nzrn Derin ve Boyana nehirlerinin temizlenmesi meselesini grmek iin
Dersaadete gndermi ve II. Abdlhamid'ten Hriciye Nzrn huzuruna kabul etmesini
istemitir463. Fakat bu konu zerine gidilmemi ve kesin bir sonu alnamamtr.
C. BAR LMANI VE KARADA SULARI
Adriyatik Denizi kysnda bulunan Bar Limann ele geiren Karada, ok
nemli bir avantaj elde etmitir. Berlin Antlamasnn 29. maddesine gre Bar ile
sahilleri Karadaa birksm artlarla teslim edilmitir. Bu artlardan birisi Karadan
sava gemisi ve sava bayrana sahip olmamamas artdr. Sadece Bar liman deil
btn Karada sular her milletin sava gemilerine kapal olacakt. Karada topra
zerinde gl ile deniz sahili arasnda bulunan istihkmlar yklacak ve bu mntka
dhilinde yeni istihkmlar yaplmayacakt. Gvenlii ise gerek Barda ve gerek Karada
sahilideki limanlarda Avusturyann ufak gemileri salayacakt464. Karantina zabtaln
da Avusturya Devleti tarafndan sahilleri korumaya mahsus ufak gemilerle yerine
getirilecektir465. Bilindii gibi Karadaa ait

Kotor Liman, Viyana Antlamasyla

Avusturya-Macaristana verildii466 iin Karadan Adriyatik ile ba kopmutu. Bar

460

BOA, DH.MKT, 1698/67

Boazlarda ortadan getii varsaylan hat
461
BOA, DH.MKT, 1730/113
462
BOA, Y.E.E., 46 /131
463
BOA, Y.PRK.EA, 10/95
464
Mesil-i Mhimme-i Siysiyye, s. 76
465
Muhedat Mecmus, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295-296
466
Thomas Fleming, age, s. 88

94

Liman ve lgnle Karada, Adriyatik Denizine kabilme imkanna erimitir.

Bylece Karada bir kara lkesi olmaktan km ayn zamanda denize kys olan
lkeler konumuna erimitir.
Dier taraftan, Berlin Antlamasna gre Karada Dalmayada yrrlkte
bulunan deniz kanunlarn kabul ederken, Avusturya ise Karadan ticaret gemilerini
konsoloslar kanalyla himaye edeceini bildirmitir467. Bu da Karada ticaretinin
Avusturya etkisi altna kalmasna neden olmutur.
II.Merutiyetin ilan edilmesinden sonra Osmanl d politikasnda II.
Abdlhamidin etkisi azalnca Balkanlarda dengeler deimeye balamtr. AvusturyaMacaristan Bosna-Herseki igal ederken, Prens Nikola, Avusturya ile yaad bu
gerginlii frsat bilerek Bar Limannn egemenliini tamamen eline geirmitir. 1908
ylnda Avusturya, Bosna Herseki igal edince zaten doal olarak Berlin Antlamas
ihlal edilmitir. hlal edilen Berlin Antlamasnn 29. maddesine de uymann bir anlam
kalmad iin Barn hkimiyeti tamamen Karadan eline gemitir. Karada, bu
konuda talya, Fransa, Rusya ve ngilterenin desteini yanna almtr468.
Netice itibariyle Avusturyann Karada sahillerinde etkisinin ne derece byk
olduu grlmektedir. 1908 ylna kadar Karada, sahibi olmasna ramen Bar limann
zgrce kullanamamtr. Limanlarn lke gvenlii ticareti ve gelimesi iin pozitif bir
unsur olduu gzznde bulundurulduunda Karadan ne byk bir avantajdan
mahrum edildii anlalmaktadr. Fakat grld gibi Karada bu avantajdan 1908
ylna kadar yararlanamamtr.

467

Muhedat Mecmus, C. V, s. 128-129, Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295-296

1910 ylnda ise Fransa donanmas Bar Limanna demir atnca Karadan buradaki egemenlii resmen
tannmtr. Aram Andonyan, age, s. 62
468

95

KNC BLM
SULTAN ABDLHAMD LE PRENS NKOLANIN DOSTLUK
LKLER
I.OSMANLI-KARADA DPLOMATK LKLERNN BALAMASI
Karada, 1878 Berlin Antlamas gre bamszln kazannca, Osmanl
Devleti, artk bamsz bir devlet olarak kabul edilen Karada ile diplomatik ilikileri
balatmtr. Karlkl alan elilikler iki lke arasndaki sorunlarn halledilmesi
noktasnda nemli bir adm olmutur. imdi Osmanl Devletinin Karadan bakenti
etineye atad elilere ve ardndan Karadan stanbula gnderdii elilere gz atp
ksaca tantmakta yarar vardr.
A. OSMANLI

DEVLETNN

KARADADAK

SEFRLER

ve

KONSOLOSLARI
Halil Halid Bey (18791881): Halid Bey, Osmanl-Karada ilikilerinde ke
talarndan birini tekil etmektedir. nk Karadan bamsz bir devlet olarak
tannmasnn ardndan Osmanl Devletinin Karadadaki ilk elisi olma zelliine
sahiptir. Mukm eli olarak Mart 1879da etineye tayin olan Halid Bey (Bkz. Resim27), yaynlanan nme-i hmyunla Temmuz 1879da etineye gitmitir469. Bylece
Karada-Osmanl arasndaki diplomatik ilikilerde tarih bir adm atlmtr.

469

BOA, .HR, 278/17091, Salnme-i Nezret-i Hriciyye, C. I. Matbaa- Ebuzziya, Kostantiniyye

1302, Yeni Harflerle Basm aret Yay. stanbul 2003, Yay.Haz. Ahmet Nezih Galitekin, s. 175, Mukim
elilik yukardada ifade ettiimiz gibi orta elilik ile maslahatgzarlkn arasna sonradan ilave edilmitir.
Grlyor ki mukim elilik ile Orta elilik zaman zaman ayn anlamda kullanlmtr. nk baz
belgelerde Halid Beyden Mukim eli diye sz edilirken bazlarnda ise orta eli diye sz edilmitir.

96

Sleymaniye ehrinde 1840 ylnda doan Halid Bey, etineye atanmadan nce
komiser olarak Manastrda grev yapmtr470. Halid Bey eli olarak Karadaa
atandnda Karada Prensi Nikola bir tren dzenlemitir. O gnk Karadan, resm
ve en saygn gazetelerinden 27 Ekim 1879 tarihli Glas Crnogorca gazetesi olay haber
yapm ve Halil Halid Beyin Karadaa eli olarak terifiyle ilgili olarak Prens
Nikolann u deerlendirmeyi yaptn yazmtr: Beni fevkalde mutlu eden ey
Karada ve Osmanl mparatorluu arasndaki ilikilerin iyi olmasdr471. Nikola
trene mteakip Halid Beyin onuruna zel bir akam yemei vermitir472. Karada
Prensi Nikola, Osmanl Devleti ile iyi ilikilerin gelitirilmesi iin bu frsat iyi
deerlendirmi ve Halil Halid Beyin Osmanl Karada ilikilerine olumlu katklarndan
dolay tebrik etmitir.
Hriciye Slnamesine gre 21 Austos 1880de Belgrat eliliine atanan Halil
Halid Beyin etinedeki grevi bylece son bulmutur473. Halil Halid Beyin Prens
Nikolann memnuniyetine ramen tayin edilmesinin nedeni onun bedensel zayflktan
kaynaklanan hastal olabilir. Zira stanbula yazd bir mektupta bu nedenle Atinaya
tayinini istemitir474. Ama grlyor ki daha sonra Belgrad sefaretine gnderilmitir.
Sermet Efendi (1880): 1834 ylnda stanbulda doan Sermet Efendi, Nideli
Timurtac Beyzde ailesinden gelmektedir. etine Sefaretine 23 Temmuz 1880de
Ortaeli olarak atanan Sermet Bey, daha nce sefir olarak grev yapt Belgrat'tan
Dersaadete gelememi ve bu nedenle de etine'deki sefirlik vazifesine balayamamtr.
Yaklak 7 aylk bir boluun ardndan, etineye hi gitmeden Austos 1881de
Madrid eliliine tayin olunmutur475. Bu sre zarfnda anlalan o ki Karadada
herhangi bir Osmanl sefiri bulunmamtr.

rnein bu belgede Halid Beyin orta eli sfatyla tayin edildii yazmaktadr. BOA, .HR, 280/17232,
04/ /1296 (Hicr)
470
Salnme-i Nezret-i Hriciyye, C. I, s. 268
471
Ajdin Raki, Osmanl&Karada Diplomatik likiler Sancak Blgesi, <http://www.bosnasancak.net/ haber/ e.t.29.10.2008
472
Glas Crnogorca, 27 October, 1879
473
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Hriciyye Nezret-i Celilesinin Salnmesidir (D.A.O.H.N.C.S), C. II,
Marbaa-i Osmaniyye, Dersaadet 1306, s. 544.
474
BOA, Y.E.E., 44/3.
475
Salnmeyi Nezareti Hariciyye, C. I, s. 267, BOA, .HR, 284/17684, 13/L /1298 (Hicr).

97

Mehmet Rza Bey (18811884): erkez Abdipaazde Rauf Efendinin olu

olan Mehmet Rza Bey, 1851de Manastrda domutur. etine sefaretinden nce
Bkre sefreti bakitabetinde, ardndan Belgrat sefareti bakitabetinde alm
olmasna ramen istifa etmitir476. Sermet Efendinin etineye gidememesinden
kaynaklanan 7 aylk boluun ardndan Rza Bey, ubat 1881de sefrete ortaeli olarak
atanmtr477. Rza Beyin atanmasn, Padiahn dostane niyetlerinin bir gstergesi
olarak gren Prens Nikola, atamadan duyduu memnuniyeti dile getirerek bir teekkr
mektubu gndermitir478. Prensin 1883te yapt stanbul ziyaretine de elik eden Rza
Paa, Prens Nikoladan birinci rtbeden Danilo Nian almtr Ayn sene grevinden
ayrlan Rza Paa sekiz aylk bir boluktan sonra ury Devlet zlna seilmitir479.
Dier taraftan Rza Beyin etine elilii dneminde sefrette bakitabet
grevini Gabriyel Efendi ve onun ardndan edit Efendi yrtmtr480.
unu ifade edebiliriz ki Rza Paann, Prensin stnanbul seyahatine elik etmesi
ve tarihi bir srece tanklk etmesi hasebiyle Osmanl- Karada ilikilerinde mhim bir
yeri vardr.
smail Paa (1883-1884): Karada Hudud Komisyonunda memur olan Ferik
smail Paa, etine Sefretine atanan drdnc Osmanl elisidir. 5 Kasm 1883te
etine Sefretine ortaeli olarak atanan smail Paa ksa srede Karadallarn sevgisini
kazanm ve Karada hkmeti bu atama dolaysyla memnuniyetini bildirmitir481.
Prens Nikolann, Padiaha olan sayglarn ve samimi hislerini belirtmesi zerine, buna
karlk, atamayla ilgili Padiahn fermnna uygun ifadeler konulmu ve ok zenli bir
dil kullanlmtr482.
Ahmet Cevat Paa (18841889): Afyonda doan ve Kabaaalolu Mustafa
Asm Beyin olu olan Ahmet Cevat Paa, etine Eliliine atanmadan nce Berlin

476

D.A.O.H.N.C.S., C.II., s. 552-554.

Salnmeyi Nezret-i Hariciyye, C. I, s. 195, BOA, .HR, 283/17572, 13/R /1298 (Hicr).
478
BOA, Y.PRKMK, 1/42.
479
D.A.O.H. N.C.S, C. II, s. 552
480
BOA, .HR, 289/18111, BOA, .HR, 283/17577
481
BOA, Y.A.HUS, 175/64, BOA, .HR, 337/21726
482
BOA, .HR, 337/21729
477

98

Antlamasnn hkmlerini uygulamak iin grev yapmtr483. Cevat akir Paa olarak
da bilinen Ahmet Cevat Paa, smail Paann tam iki buuk ay sren memuriyetinin
ardndan 20 Ocak 1884te Miralay Ahmet Cevat Paa etine Sefretine atanmtr. Bu
atamayla ile ilgili Karada Prensine bir nme-i hmyun yazlarak sefir atamas
hakknda bilgi verilmi ve Prense iltifatta bulunulmutur484. Prens Nikola, Padiahn
tevecchne teekkr etmi ve Ahmet Cevat Paann sefir atanmasn memnuniyetle
karladn ifade etmitir485. II. Abdlhamid, Ahmet Cevat Paay 10 bin kuru maa
ve ihtiyalar iin de ilk etapta 100 kuru, sonra ilaveten 100 kuru daha tahsis ederek
etineye yollamtr. Mehmet Mercan, Ahmet Cevat Paay anlatt biyografik
almasnda, II. Abdlhamidin Cevat Paay it Kknde huzura kabul ederek ona
unlar sylediini aktarmaktadr486:
Sizi mhim bir memuriyete tayin ediyorum. Karada Prensi stanbula geldi, sadkatini arz
etti. Onun Devlet-i liyeye sdk kalmasn arzu ediyorum. Prensin Rusya ve Avusturyann
menfaatlerine let olmayp Devlet-i liyeye sdk kalmas iin mesai sarf ediniz. Bb- lice bir
zorlukla karlarsanz, tesviyesini vaad ederim. Karadallar ile Gusinyeliler arasnda km
olan kavgann tekrarlanmamasna dikkat ediniz. Bo yere askerin idare ve igline meydan
vermeyiniz487.

Grld gibi II. Abdlhamid, Ahmet Cevat Paadan, snr kavgalarnn

tekrarlanmamas iin gayret gstermesini istemitir. Ayrca Abdlhamid, ona kinci
rtbeden Nian- Osmani vermi ve rtbesini de Mirlivala ykselterek geni
yetkilerle donatlm bir ekilde etineye gndermitir488. (Bkz. Resim-29)

483

Trk Ansiklopedisi, Cevat Paa, Ahmet C. 10, MEB, Ankara 1960, s. 264. bnlemin Mahmut
Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. IV, Dergh yay, stanbul 1982, s. 1476. Osmanl-Rus Savanda Tuna
Cephesinde bulunan Cevat Paa, etine sefaretine atandktan sonra 1884te mirlivala ykselmitir.
Daha sonralar Giritte vali vekillii yapmtr. Giritte gsterdii baarlar nedeniyle Abdlhamid
tarafndan 1891 ylnda mir olmu ardndan da sadramazla getirilmitir. 1895te sadramazlk grevi
son verilmi ve ev hapsiyle cezalandrlmtr. Ahmet Cevat Paa, Sadrazamlk ev hapsinden bir mddet
sonra Giritte kan olaylar bastrmak zere blgeye gnderilmitir. Alman mparatoru Kayzer II.
Wilhelm'in nun Suriye ve Filistin seyahatinde, onun mihmandar olarak grev yapan Cevat Paa, bunun
ardndan amdaki 5. Ordu Kumandanlna tayin edilmitir. 1900 ylnda vefat etmitir. Abdlkadir
zcan, Cevad Paa, DA, C. 7, TDVY, stanbul 1993, s. 430.
484
BOA, .HR, 292/18403
485
BOA, Y.A.HUS, 176/109
486
Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad Paa, Marmara niversitesi Sos.Bil.Ens. Trkiyat
Aratrmalar Ens. Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1998, s. 15-16
487
Mehmet Hocaolu, Abdlhamid Han ve Muhtralar, Trkiye Matbaaclk, stanbul 1989, s. 67
488
Mehmet Mercan, age, s. 15-16

99

Ahmet Cevat Paann elilii dneminde sefret bakitbetinde srasyla edit

Efendi,

489

Ali hsan Efendi,490 Emin Bey491 grev yapmlardr. Ataemiliterlik

vazifesini ve Trk ktipliini ise Ahmet Cevat Beyin z kardei kir Bey yapmtr492.
Ahmet Cevat Paann elilik yapt dnemde Osmanl-Karada diplomatik ilikileri
tam anlamyla rayna girmitir. etinede bir elilik binas yaplm, ayrca, yine bu
dnemde halkla daha iyi iletiim kurabilmek ve onlar daha iyi anlamak adna yerel dile
vkf mtercim alnmas gndeme gelmitir.493 Karada Prensi ile ok iyi diyalog kuran
Ahmet Cevat Paa, prens tarafndan Altn ecaat Madalyas ile taltif edilmitir494.
Cevat Paa, daha sonra sadrazamlk da yapacaktr. Tahsin Paa, Yldz
Hatralarnda Cevat Paann, Abdlhamidin sadrazamlar arasnda mnen ve
maddeten en ok inam ve ihsnna mazhar olanlardan birisi olduunu sylemektedir.
Cevat Paa, Padiahn meslek ve mizcna ok uygun hareket etmesi bakmndan da
dikkat ekmitir495.
Hseyin Hsn (18881889 ): Ahmet Cevat Paann grevinin sona ermesiyle,
Gadban Efendinin ismi etine elilii iin gndeme gelmitir. Fakat Gadban Efendi
Rus taraftar olarak grlmektedir. Karada Prensinin de Rusyaya sempati beslemesi
nedeniyle, Latin Arnavut malisrlerini yine Latin, fakat Rusya yanls Gadban
Efendiyle yanna ekme ihtimalini gz nnde tutan Osmanl Devleti, Onu etine
eliliine atamaktan vazgemitir496. Grld gibi Osmanl Devleti Karadaa
gnderdii eliler konusunda birlie ve btnle zarar verebilecek yaklamlar
sergileyenlerle ilgili titiz bir tavr taknmtr. Bu da Osmanl Devletinin Karadaa
verdii nemi gstermektedir.
Bunun zerine Erkn- Harbiye Mirlivas Hseyin Hsn Paa etine Elilii
iin gndeme gelmitir. 1840da dnyaya gelen Hseyin Hsn Paa,

etine

489

BOA, .HR, 293/18467

Karada Prensi tarafndan etine Sefareti Bakatibi Ali hsan Efendi ile ataemiliteri Binba akir
Bey'e altn ttn kutular hediye edilmitir. BOA, .HR 303 /19253
491
Tahran Sefareti Bakatibi olan Emin Bey, etine Sefareti Bakatibi hsan Efendi ile becayi yaparak
etine sefaretine gelmitir. BOA, .HR, 306/19449
492
Salnme-i Nezret-i Hriciyye, C. I, s. 220-221
493
BOA, .HR, 298/18861
494
bnlemin Mahmut Kemal nal, age, s. 1476
495
Tahsin Paa, age, s. 44
496
BOA,Y.A.HUS, 213/55
490

100

sefirliinden nce Kolordu-yu Hmayunda mfettilik yapm, ardndan Sanayi

Mektebinin slahyla grevlendirilmitir497. 31 Temmuz 1888de etine Sefretine
atanm ve 21 Austosta vazifeye balamtr498. Hseyin Hsn Paa yaklak bir yl
grev yapt etinenin ardndan Petersburg sefretine atanmtr.
Hseyin Hsn Paa iyi bir corafyacyd. Eitimini Pariste grm, Pariste
maslahatgzarlk ve ateemiliterlik grevlerinde bulunmutur. Franszcay okulda ders
verecek kadar iyi bilmektedir. Rusas da babasnn Petersburgdaki vazifesi nedeniyle
ok iyidir. Hseyin Hsn Paa tm bunlarn yannda Osmanl- Srp Karada Savanda
bulunduu iin blgeyi ok iyi bilmektedir499. Ksacas ok donanml bir kiilik ve
olmasnn yannda sahip olduu Corafya bilgisi etine eliliine atanmasnda etkili
olmu olabilir.
Son olarak Bakitbet grevini ise srasyla Ahmet Cevat Paa dneminde
bakitbetlik grevini yrten edit Cey Bey ve ardndan Ltfi Bey yrtmtr500.
Seyfullah Paa ((1889): Mirliva Hseyin Hsn Paa Petersburg sefretine
atannca, Atina Sefreti Ateemiliteri olarak grev yapan Kaymakam Seyfullah Paa
etine Sefretine getirilmitir501. 12 Austos 1889da Prens Nikoladan muvfakatnme
alm ve grevine balamtr502. Fakat elilik vazifesine resm olarak baladktan drt
gn sonra 16 Austosta, yerine Ahmet Tevfik Paann atanmas ve Nikolann 22
Austosta onaylamasyla 503 Seyfullah Paann grevi ilgin bir ekilde son bulmutur.
Seyfullah Paa, resm olarak sadece yedi gn grev yapabilmitir.
unu da ifade etmek gerekir ki etine, elilerin severek gittikleri bir yer deildir
ve mahrmiyet blgesi gibi alglanmaktadr.
Ahmet Tevfik Bey (1889-1891): 16 Austos1889da Kaymakam Ahmet Tevfik
Bey, ayn rtbeyle etine Sefretine tayin edilmitir504. Prensin muvfakatiyle grevine
balayan Ahmet Tevfik Bey, Karada Prensi Nikolaya itimatnme ve hediyeler takdim
497

D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 556

BOA, .HR, 311/19865, BOA, .HR, 311/19823
499
D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 556
500
D.A.O.H.N.C.S, C. II. s. 606, BOA, .HR, 311/19878
501
BOA,Y.A.HUS, 228/71
502
BOA,Y.A.HUS, 228/80
503
BOA, HR.TO, 48/17
504
BOA, .DH., 1147/89469
498

101

etmitir505. (Bkz. Resim-28) ki yl grevde kalan Ahmet Tevfik Bey, Temmuz 1891de
grevi Ahmet Fevzi Paaya devretmitir.
Ahmet Fevzi Paa (1891-1908): 1891 ylnda etine sefirlii iin daha nce
1889 ylnda etine Sefareti iin ad geen Gadban Efendinin ismi tekrar gndeme
getirilmitir506. Fakat onun uygun olmayaca ynnde rapor gelince507 yerine
Petersburg Sefreti Ateemiliteri olan Kaymakam Mirliva Ahmet Fevzi Bey uygun
grlerek etineye sefir olarak atanmtr508. Karada Prensi tarafndan nian verilen
Ahmet Fevzi Paa509 II. Merutiyetin ilan dnemini mteakip iki ay daha sefirlik
vazifesini yrtmtr. (Bkz. Resim-30)
Ayrca Prens Nikola yapt tarihi ikinci stanbul ziyaretinde yannda
bulunanlardan birisi de Ahmet Fevzi Paadr. Osmanl Karada ilikilerinin gelimesine
byk katk salayan diplomat, etine Sefaretinde en uzun sreli kalan kii olmutur.
Dier taraftan Ahmet Fevzi Paann grev yapt dnemde bakitabette
srasyla skender Efendi, Mehmet Bey, Mustafa Nazm Bey, Kadon Bey, Fatih Bey,
Hseyin Cevat Bey ve Sleyman Faik Bey grev yapmlardr510.
Son olarak Abdulbaki Beyin (Baki Bey) 9 Eyll 1908de etine Sefretine
atanmasyla grevi son bulan Ahmet Fevzi Paa, yaklak 17 yldr srdrd etine
sefirlii grevini noktalamtr511.
Abdulbaki Bey (1908-1910): Hriciye Nezretinde grev yapan Ablbaki Bey,
1908 ylnda etine Sefretine atanmtr. 9 Eyll 1908de II. Merutiyet dneminin
Karadada grev yapan 2. sefiri olan Abdulbaki Bey, yazmalarda Baki Bey diye

505

BOA, HR.TO, 48 /17; BOA, Y.MTV, 40/21.

BOA, Y.A.HUS, 213/55.
507
BOA, Y.PRK.BK, 20/81.
508
BOA, .HR, 322/20781; BOA, .HR, 322/20791. Ayrca bkz. Salnme-i Nezret-i Umr-u Hriciyye,
Dersadet Alem Matbaas Ahmet hsan ve reks, 1320, s. 234
509
BOA, .TAL, 18 /1310/N-177; BOA, .TAL, 115/1315/S-074
510
BOA, Y.A.RES, 53/4; BOA, .HR, 324/20934; BOA, .DH., 1256/98630; Kadon Bey Karada Prensi
tarafndan nc rtbeden Danilo Nianna layk grlm ve nian kabul edilmitir. BOA, .TAL, 74
/1312/N-051. Fatih Bey bu grevden nce brail ehbenderi olarak grev yapmaktayd. BOA,
Y.PRK.BK, 44/88. Hseyin Cevat Beyin bundan nceki grev yeri Atina sefareti ikinci katipliiydi.
BOA, .HR, 395/1323/M-09. Cevat Beyin greve balamasndan 2 yl sonra Petersburg Sefareti Bakatibi
Sleyman Faik Bey ile becayi yaplarak Sleyman Faik Bey etine Sefaretine getirilmitir. BOA, .HR
406 /1325/R-35
511
BOA, .HR 415 /1326/ -09
506

102

anlmtr512. Karada hkmeti tarafndan Danilo Nian verilen513 Baki Beyin

bakitbet vazifesini ise Talat Bey vekleten yrtmtr514.
Sefirlii dneminde Osmanl Devletinde kkl deiiklikler olmu, ttihat ve
Terakki ynetimi gc eline alarak Sultan II. Abdlhamidi tahttan indirmitir. Baki
Bey, bu ynyle gerekten zor bir dnemde zor bir grev ifa etmitir.
II Abdlhamidin tahttan indirilmesinin ardndan Balkan Savalarna kadar
srasyla Mehmet Sadreddin Bey (19101911), Alfred Rstem (1911-1912) ve Halil Bey
(1912) etine elisi olarak grev yapacaklardr515.
Osmanl Devletinin etine Sefrethanesine gelince; Osmanl Devleti,
Karadadaki sefret hizmetini ilk etapta Karada Devletinin tahsis ettii bir binada
srdrmtr. Kanlarya ve elilik binas Ahmet Cevat Paann sefirliine dein
kiralktr. Bir hne ve sefret memurlar iin iki oda yaklak 1700 florin kira bedeli
denerek kiralanmtr. Fakat oturulmayacak bir halde bulunan odalar yerine Sefret
grevlileri, ikmet iin aylk 135 florine bir otele nakledilmilerdir. Kanlarya iin de
aylk 30 florine baka bir bina kiralanmtr. Ahmet Cevat Paa yksek kira bedelleriyle
uralmas yerine Hriciye Nezretine mracaat ederek 1600 Osmanl lirasna bir hne

512

BOA, .HR, 415/1326/-06.

BOA, .TAL, 462/1327/-16.
514
Karada Prensi tarafndan nc Derece Danilo Nian takdim edilmitir. BOA, .TAL, 458/1326/Za042.
515
Sadreddin Bey aslnda etine sefaretini Ahmet Fevzi Paann yerine 8 Aralk 1908 de istiyordu. Hatta
o zamanlar Tahran Sefaretinde maslahatgzar olan Mehmet Sadreddin, Sadrazam Kamil Paaya bu
isteini bildirmitir. BOA, Y.E.E.KP, 33/3274. Fakat istei yerine getirilmemi ve Hriciye Evrk
Ummiye Mdrl vazifesine getirilmiti. BOA, .HR, 422/1328/Ca-12. Mehmet Sadreddin bey ancak
iki yl sonra 16 Mays 1910 tarihinde isteine ulaabilmiti. Baki Beyin grevine son verildikten sonra
etine Sefirliine getirilerek atama Karada Prensine bir Name-i Hmyun ile bildirilmitir. BOA, .HR,
422/1328/Ca-01. Bir buuk yl sefirlik vazifesini ifa eden Mehmet Sadreddin Bey Aralk 1911 de grevini
Alfred Rsteme brakacaktr. Nikolann 1910 ylnda kendisini kral ilan etmesinden sonra etine
sefaretine atanan Alfred Rstem prenslikle deil krallkla diyaloga geen bir sefir konumunda
olmutur. Karada prenslikten kralla geiinin ardndan yazmalarda ona gre ekillenmitir. 13 Aralk
1911de Alfred Rstem etine Sefaretine atanm ve ilgili yaz krallara uygun bir prosedrle yazlmtr.
BOA, .HR, 427/1329/Z-06. Birinci Dnya Sava patlak vermeden hemen nce Washington
Bykeliliine atanacaktr. BOA, .HR, 434/1332/C-18. Halil Bey, Karadada grev yapan eliler
arasnda belki de en zor dnemde tayin olunanlardan birisidir. Onun elilii dneminde, snr atmalar
artm ve en nihayetinde Balkan Sava balamtr. Balkan Sava balaynca Halil Bey, 8 Ekim 1912
Osmanl Hkmeti tarafndan geri arlmtr. BOA, .M.M.S, 154/1330/L-06. Zivko M. Andrijaevi,
age, s. 126. Ayrca bkz. BOA, .M.M.S, 154/1330/L-06.
Trk Dil Kurumunun web adresinde, kanlarya, Elilik ve konsolosluklarda ynetimle ilgili
grevlilerin btn diye tarif edilmitir. Bkz. www.tdk.gov.tr, e.t. 07.12.2008
513

103

ina edilmesini teklif etmitir.516 Tam bu srada Karada Umur-u Dhiliye eski Mdr
(Bakan) Msy Virbann olu etinede bir bina ina ettirmektedir. Ahmet Cevat
Paa, satlk olduunu rendii inaat hlindeki bu binay almtr. 13 bin talyan florini
denen konak inaat tamamlanarak517

eliliin yeni adresi olmu, eyas da

yenilenmitir518. Eliliin duvarna aslmak zere II. Abdlhamid tarafndan tura

gnderilmi ve bina, Prens Nikola ve damad Prens Karageorgevic, kaynpederi
Voyvoda Petrovi, Karada vkelas ile birlikte ngiltere ve Avusturya-Macaristan
sefirlerinin katlmyla 5 Mart 1886da trenle almtr519.(Bkz. Resim-35-3636/1)
Ahmet Cevat Paa, alta yapt teekkr konumasnda Bu tura bu elilik
binasn ssledike, Hkmet-i Seniyye ile Karada arasndaki zaten var olan iyi
ilikilerin bir kat daha iyileecei midindeyim. demitir. Prens Nikola ise elilik
bahesine dikilmek zere kendi sarayndan 100 aa gndermeyi ve bir kuyu atrmay
vaat etmitir520. Bylelikle, Osmanl Devleti kira sorunundan kurtulurken, dier taraftan
yeni bir hizmet binasna kavumutur. Ayrca, kuyu atrma ve 100 aa gnderme
jestleri521 ise Osmanl Devleti-Karada siyasi ilikilerinin gelimesine yardmc
olmutur.
Osmanl

Devletinin

Karadadaki

temsilciliklerinden

bir

dieri

ise

ehbenderliklerdir. ehbender Farsa bir kelime olup Konsolos anlamna gelmektedir.

Devletin d lkelerde bulunan kendi vatandalarnn haklarn korumakla grevlidir.
Bunun yannda bal bulunduu hkmete siyasi ve ticari bilgiler aktarmak, vazifeleri
arasndadr. Konsoloslar ya da eski adyla ehbenderler diplomat saylmyorlard522.
Osmanl Devleti Bar, lgn ve Podgorica'da ehbender bulunduruyordu.
Podgorica

ehbenderliini

Kostaki

Petropulo

Efendi(1908),

Bar

ve

lgn

516

Mehmet Mercan, age, s. 18

BOA, D, 74/4372 Ayrca bkz. BOA, .HR, 298/18859
518
BOA, .HR, 298/18886
519
BOA, Y.A.HUS, 189 /12
520
BOA, Y.A.HUS, 189 /12 Karada susuzluk eken bir lke olduu iin ime sular elde etmek gayesiyle
kuyular almaktadr. Susuzluk gz nne alndnda bu hediyenin anlamnn ok byk olduu
kavranabilir. Ayrca etinede 20 ye yakn kuyu olduunu ve bu kuyularn ekseriyetinin Fazl Mustafa
Paann Karada seferi srasnda atrlan kuyular olduunu Ahmet Tevfikin Karada Corafyas isimli
eserinden renmekteyiz. Ahmet Tevfik, Karada Corafyas, Muhmud Bey Matbaas, Dersaadet 1329,
Srpadan Osmanlcaya Ter: Mirliva Ahmed Tevfik, s. 7
521
Mehmet Mercan, age, s. 18
522
Hseyin gh, age, s. 8.
517

104

ehbenderliini ise Balyan Serkiz Efendi(1908) yapmtr523. (Bkz. Resim-26) Dikkat

edilirse ehbenderlerin isimlerinden Ermeni olduklar anlalmaktadr. O yllarda
yabanc dil bilen memurlar genelde Ermeni olduklar iin ehbenderlik vazifelerinin
onlara verilmesi tercih edilmitir.
B. KARADAIN

OSMANLI

DEVLETNDEK

SEFRLER

ve

KONSOLOSLARI
Karada, Austos 1879da Osmanl Devleti bakenti stanbula, ilk akredite
elisini gndermitir. Karadan yabanc bir devlete gnderdii ilk akredite eli olmas
hasebiyle

ok

byk

bir

nem

tamaktadr.

stanbulda

Karadan

eli

bulundurmasnn temel nedenlerinden biri, snr tahdidi srasnda Prens Nikola adna
temaslarda bulunmaktr524. Karada , stanbulda ortaeli ve maslahatgzarlk
statsnde temsil edilmitir.
Stanko Radonji (1879): Karadan Osmanl Devletine gnderdii ilk eli
Stanko Radonjictir. 1841 ylnda Nijeguside doan Voyvoda Radonji, ayn zamanda
dileri bakanl yapmaktayd. Radonji, III. Napoleonun bursuyla Fransada eitim
alm ve baty bilen tecrbeli bir isimdir. Berlin Kongresinde Karada delegesi olarak
grev yrtm ve 1879da Dileri bakanlna getirilmitir525. 22 Haziran 1879da
Fevkalde murahhas Karada ortaelisi olarak Nikolay temsilen stanbula
gnderilmitir526. Lakin grevi uzun srmemi ve Austos 1879da sona ermitir527 .
Dibude Radvini (1879-1883): Karada Prensi Nikolann stanbula gnderdii
ikinci eli, Dibude Radvinitir. 21 Temmuz 1879da

ortaeli olarak tayin edilen

523

Podgoria ehbenderi 1910 ylnda Nafilyan Efendi (1326 /1910) Bar ve lgn ehbenderi ise
Abdlhamid dneminden sonra Hseyin Sabri Bey (1910) olmutur. Salnme-i Devlet-i Aliyye-i
Osmaniyye, 1324, s. 380, 503, 523.
524
Zivko M. Andrijaevi, age, s. 126
525
Stanko Radonjic, 1879dan 1889 ylna kadar Karada Dileri bakanl yapm ve 1889da lmtr.
Serb Land of Montenegro- History of Montenegro Online, Ministers for Foreign Affairs from the
Establishment of the Ministry of Foreign Affairs - Princedom of Montenegro and Kingdom of
Montenegro in Fatherland and Exile,http://www.njegos.org/past/ministers.htm#radonjic e.t.25. 01.
2009
526
BOA, Y.PRK.NMH, 1/65.
527
Stanko Radonji Karada Dileri Bakanl (Hariciye Mdr) da yapacaktr. Salnme-i Nezret-i
Hariciyye(1302), Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniyye 1302, s. 424, Yeni Harflerle Yay.Haz: Ahmet Nezih
Galitekin, aret Yaynlar, Mays 2003, s.332.

105

Radvini528 22 gn sonra 13 Austosta Sultan II. Abdlhamidin huzuruna kabul

edilmitir529.
Gavro Vukovi (1883-1884): 1852de doan Vukovi, Vasojevi klanna
mensuptur ve

Karadallarn mehur ismi Miljan Vukovun oludur530. Karada

hkmeti tarafndan Saltanat- seniyye nezdine maslahatgzar

olarak tayin edilen

Gavro Vukovi (Voucovitch) 12 Aralkta stanbula hareket etmitir531. Prens Nikola

Sultan II. Abdlhamide gnderdii mektupta stanbulda Maslahatgzarlk tesisi iin
Gavro Vukovii tayin ettiini belirtmitir. Bilindii gibi 1883 Aostosunda Karada
Prensi stanbula bir seyahat dzenlemi ve ok olumlu intibalarla ayrlmtr. te bu iyi
ilikilerin bir sonucu olarak Gavro Vukovi stanbula gnderilmi532 ve Padiah, Mart
1884te Karada Maslahatgzar Vukovii huzura kabul etmitir533. Aralk 1884te de
Vukovi, yokluunda grevini vekleten Mitar Bakie devretmitir534. Gavro
Vukoviin, gerek maslahatgzar olarak gerekse de d ileri bakan olarak OsmanlKarada ilikilerine byk katk salad bilinmektedir. (Bkz. Resim-24)
Mitar Baki (1884-1887): Hi phesiz ki Osmanl-Karada ilikilerinde
stanbulda uzun yllar grev yapacak olan Mitar Bakiin yeri tartlmazdr. Buna
Tahsin Paa da Yldz Hatralarnda deinmeden geememitir. Msy Bakiin Prens
Nikola ile Sultan Abdlhamid arasndaki ilikileri glendirmek iin byk gayret sarf
ettiini ve bu dostlukta onun paynn byk olduunu sylemitir.535 Karada Dersaadet
Maslahatgzarlna tayin edilen ve mukm eli sfatyla grev yapacak olan Baki'in
gelirken ehzadelerle baz memurlara verilmek zere yannda nianlar getirmitir536

528

BOA, .HR, 280/17241.

BOA, .HR, 280 /17238.
530
Gavro Vukovi, 1889 1905 yllar aras Karada Dileri Bakan olarak grev yapacaktr. Republika
Crna Gora Ministarstvo Inostranih Poslova, (Karada Dileri Bakanlnn Resmi nternet Sitesi)
Gavro Vukovic, http://www.vlada.cg.yu/mininos/vijesti.php?akcija=vijesti&id=1673 e.t. 25.01.2009
531
BOA, Y.A.HUS, 175/76
532
BOA, Y.E.E., 63/11
533
BOA, Y.E.E., 46/44
534
BOA, HR.TO, 282/42. Gavro Vukovi, 1889 1905 yllar arasnda Karada Dileri bakan olarak
grev yapacaktr.
535
Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid , Tahsin Paann Yldz Hatralar, Boazii Yaynlar, stanbul
1990, s. 87
536
BOA, Y.A.HUS, 180 /74
529

106

Msy Bakiin Dersaadet Sefirlii dneme ayrlmaktadr. Birinci dnemi

1884-1887, ikinci dnemi 1890-1895, nc dnemi ise 1896-1902 yllar arasdr.
Ocak 1885te Bakiin vekletine Msy Dfvi tayin edilmitir537. Baki, Kasm
1887de izinli olarak memleketine giderken, yerini Msy Plamanaca brakmtr.
Msy Plamanac (1887- 1889): 29 Kasm 1887de Dersaadet Karada
Maslahatgzarlna, maslahatgzar statsnde atanan538 Hriciye Nezret-i Ktibi
Msy Plamanac, 25 Aralk 1887de grevine balamtr539. nc
Mecidi Nianna sahip Msy Plamanac,

540

dereceden

Mitar Bakiin izinli olarak memleketine

gitmesi nedeniyle tayin edilmitir541. stanbulda ancak 2 yl alan Plamanac, Aralk

1889da stanbulda grevliyken hayatn kaybetmitir542. Naa, Karada Dileri
Bakan Gavro Voukoviin ricas zerine bir sre bekletilmi ve ardndan cenaze
alayyla birlikte Karadaa gnderilmitir. Nakil esnasnda da herhangi bir sknt
yaanmamas iin kolaylk gsterilmitir543.
Karada, yaad sosyal ve ekonomik skntlar nedeniyle zaman zaman eli
grevlendirmekte zorluk yaamtr. Gerek elilerin maalar ve gerekse de stanbuldaki
masraflar Karda iin byk bir yk oluturmaktadr. Eli grevlendirilememesinin bir
dier nedeni de eleman skntsdr544. Plamanacn lmnden sonra bir mddet eli
tayin edilememi ve yaklak 6 aylk bir sre stanbulda eli bulunduramamtr.
Mitar Baki (1890-1895): Msy Plamanacn lm zerine Karada Prensi,
Msy Baki'i tekrar Dersaadet Karada Maslahatgzarlna tayin etmitir545. 13
Haziranda atanan Baki, ay sonuna doru stanbula gelmitir546.
Msy Dimitrof (1895-1896): 1895ten 22 Aralk 1896ya kadar 1 yl
stanbulda maslahatgzarlk grevini Dimitrofun yrtt anlalmaktadr547. Mays
1896da Dimitrofun grevi sona ermitir.
537

BOA, .HR, 296/18700

BOA, HR.TO, 282/48
539
BOA, Y.A.HUS, 209/28
540
D.A.O. H. N.C.S., C. II, s.445
541
BOA,Y.A.HUS, 209/28
542
BOA, HRTO, 48/41
543
BOA, Y.A.HUS, 232/3
544
Osman Karatay, Karadan Bamszlk Mcadelesi age, s. 467
545
BOA, HR.TO, 282/56.
546
BOA, HR.TO, 48/85.
538

107

Mitar Baki (1896-1902): nc kez stanbulda elilik vazifesiyle

grevlendirilen Mitar Bakie Mecidi Nian verilmi,548 mukim eli statsnden
ortaeli statsne karlmtr549. Birka ay sonra da Karada Prensi bir mektup
yazarak Msy Bakiin unvannn fevkalde ve murahhas ortaelilie terfi ettirildiini
Dersaadete bildirmitir550. Prensin mektubuna karlk Padiah II. Abdlhamid de bir
cevabnme-i

hmyun

yaynlayarak

Mitar

Bakiin

ortaelilie

terfiini

deerlendirmitir551. Birinci dereceden Osmani ve Mecidi nianlarna sahip Bakiin,

ayrca, altn ve gm imtiyaz madalyas da vardr552. Bakiin yannda atae olarak
Msy Curo Bodanovi bulunmutur553.
Normalde Osmanl Devletinde elilerin kendi adna tasarruf ve istimlk hakk
yoktu. Fakat Karada Sefiri Baki tarafndan arz edilmesi zerine konu Meclis-i
Vkelda grlm554 emlak istimlk etmesine izin verilmitir555. Grevi sona
erdiinde bile Prensle Padiah arasnda dostluk kprs olan Bakiin oluna da maa
tahsis edilmitir556 bir mddet sonra bu maa Bakiin eine verilmeye balanmtr557.
Karada elisine salanan kolaylklar ve aile fertlerine gsterilen yakn ilgi, hi
phe yok ki Mitar Bakie verilen deerin yannda Karadan iinde bulunduu zor
durumdan kaynaklanan yetimi eleman yokluu nedeniyle (kaht- rical),558

gelen

elileri el stnde tutma ve maddi anlamda stanbuldaki grevlerini czip hle getirme
gayretidir.

547

Dimitrofun grevinin balang tarihiyle ilgili bir belgeye rastlayamadk lakin Karada Prensinin
validesinin vefat nedeniyle padiahn taziyesini Karada Maslahatgzar Dimitrof'a bildirilmesinden,
1895 ylnda Dimitrofun grev yapt anlalmaktadr. Bkz. BOA, Y.PRK.SRN, 4/100
548
BOA, .TAL, 96/1313/Za-082
549
BOA, Y.E.E., 59/41
550
BOA, .HR, 354/1314/N-08
551
BOA, .HUS, 52/1314/L-34
552
BOA, .TAL, 184/1317/R-074. BOA, .TAL, 96/1313/Za-082
553
D.A.O.H.N.C.S, C. II., s.287.
554
BOA, .HUS, 84 /1318/C-61.
555
BOA, .HR, 370/1318L-13.
556
BOA, .ML, 56/1321//B-06
557
BOA, .HUS, 119/1322/Ca046
558
BOA, Y.A.HUS, 456 /58

108

Karada Eliliine Rusya Konsolosunun Vekleten Bakmas 1902-1903: Mitar

Baki 1902 ylnda stanbuldan geici olarak ayrlnca bir boluk olumutur. Bu
dnemde Rusya Kanlaryas Karada Sefirinin yerine ileri yrtmtr559.
Karada eliliine Rusya Konsolosunun vekalet etmesi Rusyann Karada
korumas ve gzetmesi asndan nemli bulunurken dier taraftan Karadan yetimi
diplomat sknts yaadnn bir gstergesi olarak manidardr. Hem ekonomik sknt
yaayan hem de kadro darl eken Karadada belki de en ok ihtiya duyulan ey
yetimi kadrolardr.
Msy Matanovi (1903-1907): Yaklak bir yl Rusya Kansolatosuna emanet
edilen iler en nihayetinde Msy Matanoviin stanbula atanmasyla son bulmutur.
etineden Karada Hriciye Nazryla birlikte gelen Matanoviin tayini hakkndaki
mektup560 Karada Hriciye Nzr tarafndan Sultan Abdlhamide iletilmitir561.
maslahatgzar statsndeki Matanovie nian takdim edilmitir562. (Bkz. Resim-25)
Msy Curo Bodanovi ise tercman olarak bulunmutur563. Tercman
Bodanaviin ardndan Duan Drezon ayn grevi ifa etmitir564. Drezon bir mddet
sonra ktip ve batercman sfatn alacaktr565.
Duan Gregovi (1907-1909): Petrovacda 1875 ylnda doan Duan Gregovic,
(.1923) lk renimini etinede tamamlam ve Lise renimi iin stanbula Mektebi
Sultanye (Galatasaray Lisesi) kayt yaptrmtr. Bitirdikten sonra Karada Dileri
bakanlnda grev almaya balamtr.566 1905-1907 yllar arasnda Karadan kodra
Konsolosu olan Duan Gregovi,567 1907de Karada Maslahatgzar olarak stanbula
atanmtr. Msy Gregoviin stanbulda ilk zamanlar gerekten ok alkantl bir
dneme denk gelmitir. stanbulda Bebekte Osmanl memurlar ile bir tartma yaam
ve zaptiye memurlar tarafndan rencide edilmesi zerine sorumlular hakknda gereken
559

BOA, DH.MKT, 2573/28

BOA, Y.A.HUS, 456/74
561
BOA, .HUS, 110/1321B-004
562
BOA, .TAL, 356/1322/Za-103
563
Salnme-i Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1321, s.943
564
Salnme-i Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1323, s.943
565
Salnme-I Devleti Aliyye-i Osmaniyye, 1323, Yeni Harflarle Basm s. 436
566
Serb Land of Montenegro- History of Montenegro Online, agweb, e.t. 25.01.2009
567
BOA, .HUS, 154/1325R-043
560

109

tahkikat ve soruturma balatlmtr568. Msy Gregovie ikinci rtbeden Nian-

Osmani verilirken eine de ikinci rtbeden efkat Nian verilmitir569.
Gregovi, yllar nce bir renci olarak geldii stanbulda lkesini temsil
edebilme frsatna erimitir. Uzun yllar stanbulda okuduu iin hem dil hakimiyeti
hemde yabanclk ekmeme noktasnda faydali bir dnem geirmitir. Gregoviin bir
dier zellii ise Abdlhamid dneminin son Karada elisi olmasdr.
1909 Aralk aynda yeni Padiah Sultan Reat tarafndan Halefi Msy Popovi'le
huzura kabul edilen Gregovi'in grevi bu ziyaretle sona ermi ve yerini Popovie
brakmtr570. Elilik vazifesi esnasnda bakitbet ve batercmanlk grevinde Msy
Duandre Zon bulunmutur.571 Msy Gregovi II. Merutiyetin ilan dneminin belki
de en alkantl gnlerinde stanbulda bulunmu ve zor bir grev if etmitir.
1910 Rusya Konsolatosu

Popoviin yerine diplomasiyi srdrken 572 Msy

Popovi, 1911de elilik grevini srdrm;573

ancak 1912 ylnda da Karada

Sefretinin Rusya Konsolatosu tarafndan yrtld bir yl gemitir574. Mart 1912de

Msy Petar Plamanac elilie atanrken Karadan Osmanl Devletindeki son elisi
olma zelliini de tam ve Ekim 1912de Balkan Savann patlak vermesiyle
stanbulu resmen terk etmitir575.

568

BOA, .HUS, 153/1325RA-46

BOA, .TAL, 429 /1325/B-047
570
BOA, .HUS, 181/1327z-31
571
Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, 1326, Yeni Harflerle Basm s. 482
572
Bu dnemde Karada yetimi diplomat yokluundan zor durumda kalm ve stanbula maslahatgzar
atayamamtr. Bu zor dnemde Karada eliliini vekleten Rusya yrtmtr. Ba kitabet ve tercman
olarak braklan Msy Tereti elilikte kalan tek Karadal olmutur. Salnme-i Devlet-i Aliyye-i
Osmniyye, 1326(1910), s. 512
573
Maslahatgzar statsnde alan Msy Popovi bakitabet ve ba tercmanlkta ise yine Msy
Tereti bulunmutur. BOA, .HUS, 181/1327z-31
574
Msy Popovi'in ardndan Karada Dersaadete eli bulunduramam ve Rusya vekleten grevi
yerine getirmitir. Msy Tereti eskiden olduu gibi yine ba kitabet ve ba tercmanlk grevinin
banda bulunmutur Salnme-i Devlet-i Aliyye- Osmniyye, 1328, Yeni Harflerle Basm s. 552
575
Msy Plamanacn elilii dneminde, Osmanl Devleti ile Karada Balkan Savanda kar karya
gelecektir. II. Abdlhamid dneminin sona ermesinin ardndan bozulan ilikilerin bir neticesi olarak kan
sava sonras, Kral Nikola tarafndan Plamanac, Karadaa geri arlacaktr. Osmanl Devletide
etinedeki temsilcisini derhal geri ararak diplomatik ilikilere son nokta konacaktr. BOA, MV,
227/239. Plamanac 1913-1915 aras Karada Dileri bakanl da yapacaktr. Bkz. Serb Land of
Montenegro- History of Montenegro Online, agweb, e.t. 25.01.2009
569

110

Karadan stanbuldaki elilerinin kullandklar bina, II. Abdlhamidin Prens

Nikolaya hediye ettii Emirgandaki yaldr. Bugn Sabanc Mzesi olarak
kullanlmaktadr. Bu binay Verilen Hediyeler bal altnda inceleyeceiz.
Karadan Osmanl topraklarndaki dier temsilcilikleri konsolosluklardr. Bu
konsolosluklar iki yerde, kodra ve skpte almtr.
kodra Konsolosluu: 1893 ylnda alan Karada kodra Konsolosluu,
Karadan Osmanl Devleti topraklarnda bulundurduu ilk konsolosluktur. 576 kodra,
Osmanl-Karada snrnda bulunduu iin snr sorunlar ve yerel atmalar eksik
olmuyordu. Bu nedenle gerek brokrasiyi hzlandrmak gerekse de olaylara daha abuk
mdahale imkn oluturmak iin kodrada bir konsolosluk almasnn gerekli olduu
ortaya kmtr. kodra'da grev yapan Karada konsoloslar unlardr: Lazar
Mijuskovi (18931902), Slavo Ramadanovi(19021906), Duan Gregovi (1906
1907),

577

(1912)

578

Petar Plamenac (19071910), Duan Gregovi (19101912), Ivo Jovievic

. Ayrca, 1894 (1312) kodra Salnmesinde Karadan kodra Konsolosu

olarak Dino Armiyevin de ismi gemektedir579.

skp Konsolosluu: Karada Hkmeti 1899 ylnda skpte bir konsolos
bulundurmaya balamtr580. Bununla ilgili teklifi Karada Prensi stanbula geldiinde
Sadrazam nezdinde yapt ziyaretinde de dile getirmitir. Sadrazam Halil Rifat Paay
ziyaret eden Karada Prensi,

Kosovada uygun bir yerde konsolosluk almasnn

gerekliliini anlatm ve Eer konsolosluk alrsa irtibatmz daha gl ve hzl

olur, bylece, snrda meydana gelebilecek herhangi bir kkrtma ya da snr ihlalleri
gibi durumlar daha seri bir ekilde nlememiz mmkn olur demitir. Sadrazam
Halil Rifat Paa da Karada konsolosluunun almas iin hibir engelin olmadn ve
skpte dier lkelerin konsolosluu olduu gibi Karadan konsosluk amasnn da
olumlu karlanabileceini dile getirmitir581. Prens Nikola, konsolosun herhangi bir

576

BOA, .HR, 342/1311/Ra-07

BOA, .HUS, 154/1325/R-043
578
Zivko M. Andrijaevi, age, s. 126
579
kodra Vilyeti Salnmesi, nc Defa Olarak Vilayet Matbaasnda Tab Olunmudur. kodra
1312, s. 71-72
580
BOA, .HUS, 77/1317/Ca-01
581
BOA, Y.A.HUS, 399/68.
577

111

uygunsuz

harekette

bulunmas

durumunda grevine

Kosova

Valiliince

son

verilebileceini temin ederek azl edebileceini sylemi ve Osmanl Devletine gvence

vermitir582.
skpte Avusturya

ve Srbistann

ve dier devletlerden bazlarnn

konsoloslar, ayrca, Bulgaristann tccar vekili bulunmaktadr. Srbistann, Kosova

vilyetine bal Pritine Sancanda dahi bir konsolosluu vardr. Bu nedenle Karada
hkmeti tarafndan skpte bir konsolosluk amasnda saknca grlmemitir583.
Karada, bamszln kazandktan sonra Osmanl Devletinin yannda dier
Avrupa devletleriyle de diplomatik ilikilere balam o lkelerin bakentlerine de
diplomatik temsilciler gndermitir. Rusya, Fransa, ngiltere, Avusturya-Macaristan ve
talyada temsilcilikler amtr. 1881 ylnda Yunanistanda elilik amtr. 1897de
Srbistan ve Bulgaristan ile, 1905 ylnda ABD ile, 1906 ylnda ise Almanya ile
diplomatik temasa geerek temsilciler gndermitir. Ayn zamanda tm bu lkelerin
etinede elilik atklarn da unutmamak gerekir584. (Bkz. Resim-33-34)
Avrupal devletler 1878 ncesinde Karada bamsz deilken orada bir
temsilcilik ve konsolosluk amam ya da bir konsolos gndermemilerdir. Bunun
nedenlerinden biri, blgenin arazi yapsnn ok bozuk olmasdr. Ayrca, blge tam
manasyla Osmanl Devleti hkimiyetinde olmad iin Osmanl Devletinin Avrupal
devletlere uygulad kapitlasyonlar, yani imtiyazat- ecnebiyye bu topraklarda hibir
zaman yrrle girmemitir.

Avrupal tccarlar ndiren Karadaa gidip ikmet

ettikleri iin Avrupal devletler, tebaalarnn menfaatlerini gzetmek ve onlara yardmc

olmak iin genelde kodra konsoloslarna ilerini havale etmilerdir. Berlin
Muahedenmesinin ardndan Rusyann da tevikiyle Karadaa eliler gnderilmi ve
etinede temsilcilikler almtr585.

582

BOA, .HUS, 77/1317/Ca-01.

BOA, .HUS, 77/1317/Ca-01.
584
erbo Rastoder, A Short Review Of The History Of Montenegro Montenegro In Transition, Ed.
Florian Bieber, Nomos, Baden-Baden 2003, s. 125.
585
Mehdi Fraerli, age, s. 300-301.
583

112

II. II. ABDLHAMDN BALKAN POLTKASINDA KARADAIN YER

Osmanl Devletinin Balkan politikas II. Merutiyetin ilanna kadar II.
Abdlhamidin kontrolnde iyi bir seyir izlemitir. II. Abdlhamidin Balkan
politikasn bu balamda iki ksmda incelemek mmkndr. Birincisi II. Merutiyetin
ilanna kadar olan dnem, ikinci ksm ise II. Merutiyetin ilanndan Abdlhamidin
halline kadar olan dnemdir.

A.

ABDLHAMDN

II.

MERUTYETN

LANINA

KADAR

BALKANLAR ve KARADA POLTKASI

Balkanlarda denge politikas gderek Bulgarlar, Srplar Yunanllar ve
Karadallarn ittifak yapmalarn engellemek, rekabet, zddiyet ve mnafeseti
(ekememezlik, gizli dmanlk) srekli canl tutmak, Abdlhamidin Balkan
politikasnn zn olutur586. Joan Haslip, Abdlhamidin Balkan politikasn hkim
olmak iin dat olarak aklamaktadr587. Bulgaristan Prensi Ferdinand hussi yveri
yaparak Balkanlarda kendisi aleyhinde oluabilecek Balkan Birliini engellemeye
alm, aralarndaki anlamazlklar iyi deerlendirip onlar canl tutarak kendine kar
ittifak kurulmasn engellemeye almtr588. Osmanl mparatorluu gibi byk bir
devleti, ykm etkisi yapacak sarsntlardan korumak iin d siyasette tvizin zorunlu
olduunu syleyen Abdlhamid, bunun, kk tvizlerle ancak baarlabildiini
sylemitir589.
Balkan devletlerinin snrlar Berlin Antlamasndan sonra belirlense de bu,
daha sonra kabilecek muhtemel atmalarn ve sorunlarn nne geememitir.
Abdlhamid dneminde Balkanlarda durum, genelde Makedonyay ele geirmek iin
586

Tahsin Paa, age, s 85. Enver Ziya Karal, age, (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri), C. VIII, s. 189
Joan Haslip, age, s. 224
588
Vahdettin Engin, age, s. 27
589
Abdlhamid Dou ve Batnn Osmanl Devleti aleyhine yrd bir zamanda meydan
okuyamazdm. Eer Bulgarlarn Filibeye girmeleri zerine hesapsz kitapsz meydana atlsaydm
Bulgarlarla Srplar birleir, Makedonyay da alrlard. Yunanllar da bunu bahane edip adalar
zerindeki isteklerini kabul ettirmeye alacaklard. kodraya inmeyi ama edinen Karadaa da bir
frsat domu olacakt. Buna kimse kar koyamazd ifadelerini kullanmtr. Sultan II. Abdlhamid,
Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri, Pnar Yay, Haz: smet Bozda, s. 33
587

113

yaplan ete faaliyetleri ve mcadelelerle gemitir590. Bilindii gibi Makedonya blgesi

Vilayet-i Selse ( Vilyet) olarak adlandrlrmtr. Karadaa komu olan Kosova,
bu vilayetten birisini oluturmaktadr. Dolaysyla Karadan, Byk Devletlerin
adeta manevra sahas haline gelen Kosovaya komu olmas itibariyle, Abdlhamidin
Balkan politikasnda byk bir yeri olduu muhakkaktr.
Abdlhamidin Balkanlarda tehlike hiyerarisinde birinci srada, stanbula
yaknl nedeniyle Bulgaristan olmutur. Yunanistan, Srbistan ve Karada tehlike
potansiyeli asndan ikinci sradaydlar ve Bulgaristana kar mttefik olarak
grlmlerdir591. Bu balamda deerlendirildiinde Abdlhamidin Karada politikas
dostlua dayanmaktadr. Zaten Abdlhamidin sorunlar ve anlamazlklar zme ekli
savala deil diplomasi ve bar temelinde olmutur. Bu noktada, kaybna kesin gzyle
baklan yerleri tviz olarak vermekte bir saknca grmemektedir. Karadaa taviz olarak
verilen topraklar her ne kadar Osmanl topra gibi gzkse de buralardaki hkimiyet
szde dir. Bu nedenle, toprak tvizleri verilmesinde saknca grlmemitir. OsmanlRus Savann kmamas iin Karadan istedii, ounluunu Hristiyanlarn
oluturduu nahiye gzden karlmtr. Fakat onun gayretleri ve savan kmamas
iin gsterdii abalar sonu vermemi ve Osmanl Devleti iin zor bir sre balamtr.
Karada bamsz olduktan sonra, ou zaman sorunlar dostluk hisleri
gereince diplomasi ve bar yoluyla zlmeye allmtr592. Snr kentlerinde
ynetim tarz benimsenmeyen ya da uygunsuz tavrlar grlen idarecilerin
deitirilmesi iin ricada bulunulmas, sorunun siyasi yollarla zmne gzel bir rnek
590

ete faaliyetlerinin ayyuka kt Makedonyada byk devletlerin mdahalesine uygun bir ortam
olumutur. 1903 ylnda hazrlanan Mrzsteg Reform Plan da sonu vermemi Makedonya Sorunu
Balkanlarda byk bir yara haline gelmitir. Gn bilgi iin bkz. Uur zcan, Balangtan 1903e Balkan
Sorunu ve Mrzsteg Plan, Osmangazi niverstiesi Sos. Bil. Ens. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
Danman: Yard. Do. Dr. Zafer Koylu, Eskiehir 2003. II. Abdlhamid, Balkan devletlerinin Makedonya
zerindeki emellerinin farkndadr. Srbistann Bulgaristann Romanyann Yunanistann Srplarla
Bulgarlar arasndaki anlamazln bilmektedir. Bulgarlarla Romanyallarn birbirlerinden nefret ettiinin
farkndadr. Yunanllarn ise Bulgarlardan hi hazzetmediini ok iyi bilmektedir. Bu noktada
Abdlhamid ayrlklar kullanarak Balkan devletlerinin kendisine kar birlemesini engellemitir.
Vahdettin Engin, age, s. 31-32
591
F. A. K. Yasamee, Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II (1878-1908) ada Trk
Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliler, 15-17 Ekim 1997, Ankara 1999, s. 229
592
rnein Plaveliler tarafndan Yezero Tepesinde ina edilen kale nedeniyle kan sorun, Karada
Prensinin bilinen dostluk hisleri gereince zor kullamaktansa iki taraf arasnda diyalogla zlme
yoluna gidilmesinin daha uygun olacana karar verilmitir. BOA, .HUS, 159/1325/N-26.

114

tekil etmektedir. Yine Karada Prensinin, kapanm olaylar yeniden gndeme getiren
yeni Berane Kaymakamnn deitirilmesi ya da ikaz edilmesi iin Abdlhamidden
istekte bulunmas593 bu siyasetin bir rndr. Anlalaca zere, birbirlerini ezeli
dman olarak gren Osmanl Devleti ve Karada, Abdlhamid ve Nikolann iyi
ilikilerinin bir sonucu olarak, sorunlar diyologla zme yolunu benimsemilerdir.
Abdlhamid; imparator, kral, devlet bakanlar, sefirler ve gazeteciler ile yakn
dostluklar kurmu, nianlar ve eitli hediyeler vererek onlarn dostluklarn kazanmtr.
Sz konusu bu dostane ilikileri de Abdlhamid, d politikada kullanmay bilmitir.
Buna istimlet politikas594 yani gnl alma politikas da denmektedir595. Balkanlarda
dengeyi salama adna en ok I. Nikola ile dostluunun etkili olduu grlmektedir. Bu
dostluun zaman zaman Nikolann Abdlhamidin adam ve casusu olarak
nitelendirilmesine

neden

olduunu

hatrlatmakta

yarar

vardr596.

Abdlhamid,

muhatabnn dostluunu kazanmak iin, bir diplomat titizliiyle eitli jestler

dnmtr. Tahsin Paann ifadesiyle, Sultan Abdlhamid, Balkan politikasnda en
ok Karada Prensi Nikoladan istifade etmitir. Uygulanan siyasetle Srbistanla
Karada arasndaki rekabetin artt grlmektedir597.
II. Abdlhamidin amacnn, Karada Rusya ve Avusturya-Macaristan
devletlerinin etkisinden kararak kendisine kar olumsuz bir tavr sergilemesini
engellemek olduu iddia edilmektedir. Bunun iin eitli vesileleri ve frsatlar
deerlendiren ve gerektiinde o frsatlar oluturan II. Abdlhamid, ayrca, Prens
Nikolann veliahd Daniloya da her ay belli bir miktar para yardm yapmtr598.
Buna ilaveten, Tahsin Paa, Yldz hatralarnda Abdlhamid ile ilgili olarak
unlar sylemektedir: Balkan politikasnda en ok Karada Prensi Nikolay
kollamtr. Balkan devletleri arasnda rekabet, zddyet ve anlamazlktan istifade etme
593

BOA,Y.PRK.BK. /11154.
Baz kaynaklarda istimlet kelimesinin istimlt (kullanma) kelimesiyle kartrld
gzlenlenmektedir. stimletin kelime anlam gnl ekme teselli etmedir. Istimlt ise kullanmalar
kullanllar anlamna gelir. Bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn
Kitabevi Yaynlar, Ankara 1993, s. 460
595
Mcteba lgrel, stimlet, C. 23, TDVY, stanbul 2001, s. 362-363.
596
Yeni Trk Ansiklopedisi, Cilt. 5, tken yay, stanbul 1985, s. 1687-1688
597
Tahsin Paa, age, s 87.
598
etine Elisine Prens Nikola ile kumar oynatp bilerek para kaybettirdii iddialar ortaya atlmtr.
Sleyman Kani rtem, age, s. 127.
594

115

eklinde tezahr eden bu politikada Abdlhamidin Prens Nikola ile dostluu ok nemli
bir aama olmutur. Abdlhamid, Nikolayla dostluuna zarar vermemek iin Nikolann
Srbistan ve Karada birletirerek kendisini Srbistan Kral ilan etme dncesine,
kesinlikle kar olduu halde ses kartmam ve Prens Nikolaya eitli hediyeler
vermitir. Bunlar arasnda stanbul Boaznda gzel bir yal da vardr. Abdlhamidin
ayrca, ki defa olmak zere Prense 20 bin altn hediye ettii sylenmektedir599. Hatta
Nikola, gnlklerinde, Pasiahn kendisine Siz, benim ve imapratorluum zerindeki
politikas gerek, saygn, iten ve samimi olan tek kiisiniz600 dediini aktarmaktadr.
unu ifade etmek gerekir ki Abdlhamidin Karada kulland ynndeki
tespitler her ne kadar yanl olmasa da, kullanmak ya da kullanlmak taraflarn
algsna gre deiiklik arz etmektedir. Abdlhamid kart bir yazar olan Sleyman
Kleye gre Karada Prensi Nikola Abdlhamidi kullanmtr.601 Tahsin Paaya
gre ise Abdlhamid Nikolay kullanmtr. Kanaatimizce Nikolann, Abdlhamidin
siyasetinde bir aktr olduu iddia edilse de Karada Prensi Nikola asndan da
Abdlhamidin bir aktr olduunu dnlmesini engelleyecek bir durum sz konusu
deildir. Kullanlma durumundan olumsuz etkilenen bir taraf varsa o zaman ezilen bir
lkeden bahsedilebilir. Fakat duruma bakldnda, Osmanl Devletinin uygulad
politikadan Karadan avantajl kt grlmektedir. Bylece Karada kalknma frsat
bulmu ve 25 yla yakn bir bar dnemi geirmitir. Abdlhamidin Balkan
devletlerinin birlemesini engelleyen politikasnn, Karadan iine gelmeyecei, II.
Abdlhamidin 1909da tahttan indirilmesiyle ok ak bir ekilde ortaya kmtr.
Nitekim, tthat ve Terakki ynetimiyle, Balkan milletlerinin ittifak yaptklarn ve bunun
sonucunda Balkan Savalar ve Balkan Savalarn takiben Dnya Savalarnn kt
mahede edilmektedir. Kullanmaktan ya da kullanlmaktan olumsuz etkilenen bir taraf
olmadna gre, buna ibirlii demekten baka are kalmamaktadr.
Abdlhamid, Karada Prensinin kodra ile ilgili politikasna dair kodra
vilyetinden gelen telgrafa cevaben;
599

Tahsin Paa, age, s. 87

Marco Houston, age, s. 174.
601
Sleyman Kle, age, s. 311.
600

116

Her lkenin birtakm emellerinin olmas tbi olup yaplacak ey hkmet grevlilerinin
grevlerini en iyi ekilde yerine getirmeleri ve ahlinin hkmetin adaletinden tamamyla
faydalanmasn, rahat ve huzur iinde birbirleriyle iyi geinmelerini salamaktr

602

. demitir.

Bylelikle Abdlhamid, Karada Prensinin Balkanlar ya da Arnavutluk

zerindeki emelleri ne olursa olsun, nemli olann, valilerin, kaymakamlarn,
mutasarrflarn, mirlerin ve memurlarn dilne bir ynetim izlemeleri olduunu ve
grevlerini tam olarak yaparlarsa dmann bu emellerinde baarl olamayacaklarn
ifade ettii anlalmaktadr.
Osmanl Devleti Balkanlarda topra olan bir devlet olarak Balkan devletleriyle
savunma antlamalar da yapmtr. Nitekim, 1889da Osmanl-Karada, Srbistan
arasnda Ortak Savunma Antlamas imzalanmtr603. Bir sonraki sene de Osmanl
idaresinde 1890da Balkan Heyet-i Mttefikas kurulmutur. Bu organizasyonda, bata
Osmanl Devleti olmak zere Karada, Srbistan, Yunanistan ve Romanya yer
almtr604. Balkan Ligi giriimlerinin sonuncusu da 1906-1908 yllar arasnda olmutur.
Bu Balkan Ligi girimlerinin Osmanl Devleti emsiyesi altnda ve Osmanl liderliinde
yapld grlmektedir605.
Fakat zaman zaman Balkan devletlerinin, kendi aralarnda gizli antlamalar
yaptklar anlalmaktadr. 1897de mevcut hududun korunmas ynnde Karadan
Bulgaristan ve Srbistanla gizli bir ittifak antlamas yapt duyulmutur606. Progras
gazetesinde, ardndan Gaulois gazetesinde bu dorultuda haberler yaymlanmtr607.
New York Times gazetesi de 20 Nisan 1897 tarihli nshasnda Karadan Srbistan ve
Bulgaristan ile ittifak anlamas yaptn yazmtr608.
ngilterede Morning Post gazetesinde kan bir habere gre de Karada
Prensinin, ynetimi altnda Osmanl aleyhinde olarak Balkan hkmetlerinden oluan
bir ittifak heyeti meydana getirme planlar telaffuz edilmitir609. Nikolann, Srbistan ve
602

BOA, .HUS, 24/81323

BOA, Y.PRK. TKM, 16/33
604
BOA, Y.PRK EA, 12/53
605
F. A. K. Yasamee, age, s. 230
606
BOA Y.PRK.BK. 51 /43
607
BOA Y.PRK.EA. 26/82, BOA, Y.A.HUS, 371/52
608
New York Times, Neutral Alliance Formed 20 April 1897
609
BOA Y.A.HUS, 412/67
603

117

Bulgaristann dahil olduu bir Slav birliinin bana gemeyi planladn Abdlhamid
de bilmektedir. Zira Nikola stanbula geldiinde bunu bizzat kendisi sylemi, Srbistan
Kral olmay hedeflediini belirtmitir. Abdlhamid Nikolayla dostluuna zarar
vermemek iin kar olduu bu dnceye ses kartmamtr610.
Abdlhamid, Balkanlardaki byle bir ittifak ya da birlikteliin kendisine zarar
vereceinin farkndadr. Hatta Karada Prensinin olu Mirkonun memuriyeten
bulunduu Srbistandaki Obronovi Hanedanndan 50 lira maa alaca ve Rusyann
da byle bir teklifte bulunduunu renince Prens Mirkoya 60 lira maa balanmas
dorultusunda bir karar aldrmtr611. Abdlhamid, Karada, Srbistan ve Bulgaristan
arasndaki her birliktelikten haberdar olmak istemi ve bu konuyla ilgili alnan her
bilginin kendisine iletilmesini istemitir612. Alnan haberlere gre ise Srbistan, Karada
ve Bulgaristan'n ittifak pek mmkn deildir613. Gazetelerde kan byle haberlerin
Avusturyann entrikas olduu iddia edilmitir614.
Haziran 1904te Karada, Bulgaristan ve Srbistan arasnda bir ittifak antlamas
yaplmtr615. Yaplan bu ittifak antlamasna gre; devletlerden biri savaa girerse ya
da saldrya urarsa dier ikisi mttefik olarak savaa girecekdir. Yalnz, bu ittifakn
sadece Rusya ve Avusturya devletlerine kar bir ittfak olduu zellikle belirtilmitir.
Dier taraftan Osmanl Devleti, Karada, Bulgaristan, Srbistan'dan meydana gelen
Balkan Birlii zerinde Avusturya

nfuzu olduunu bilmektedir. Bu devletleri

Avusturyann etkisinden kurtarmak iin Osmanl Devleti, talyadan ve dier Avrupa

devletlerinden yardm istemitir616. Her eye ramen, Abdlhamid tahttan ininceye
kadar617 tam bir ittifak salayamamlar ve ittifak kuramamlardr.

610

Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid, Tahsin Paann Yldz Hatralar, Boazii Yay, stanbul 1990,
s. 87
611
BOA, Y.A.HUS, 426/124
612
BOA, Y.PRK.BK, 70/50
613
BOA, Y.PRK.EA, 43/49
614
BOA, Y.PRK.EA, 44/9
615
BOA, Y.PRK.MK, 19/36
616
BOA, Y.PRK.EA, 47/52
617
Abdlhamidin 1909 da tahttan indirilmesiyle birlikte kral sfatyla Nikola, Bulgaristan, Srbistan ve
Hrvatistan da Balkan Ligine armtr. ttifakn ardndan Balkan Savalar ve buna mteakiben .
Dnya Sava patlak verecektir. John Mc Donald, age, s. 86

118

Abdlhamid, Osmanl Hkmeti nderliinde Balkan devletlerini; Karada,

Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan hkmetlerini toplayarak bir konfederasyon
oluturmak istemitir618. Bylelikle, Osmanl Devleti, hem Balkan devletlerini kontrol
altnda tutabilecek hem de kendisinden habersiz oluumlara meydan vermemi olacaktr.
Sonu olarak Osmanl Devletinin, Balkanlarda, kendi aleyhinde oluabilecek
ittfaka kar bir politika izledii grlmektedir. Eer byle bir ittfak ya da birleme sz
konusuysa, Osmanl Devleti, bu ittifakn bizzat iinde yer alacak ve kontrol altnda
tutacaktr. Gerek Balkan Heyet-i Mttefikasnda gerekse de 1904 ylnda konfederasyon
giriiminde Osmanl Devletinin kontrol elden brakmayarak aktif bir rol oynamaya
zen gsterdii anlalmaktadr.
B. KNC MERUTYETN LANINDAN ABDLHAMDN
HALLNE KADAR OSMANLI DEVLETNN KARADA
POLTKASI
Sultan Abdlhamidin d politikada etkisinin azald ve kontroln kendi
elinden kt ikinci dnemde ise Osmanl Devletinin Balkan politikas farkl bir seyir
izlemi ve dengeler bozulmutur. Abdlhamidin tek elden ynetimini benimsemeyen
byk bir Jntrk muhalefeti olumaya balamtr. Jntrkler, II. Abdlhamidi,
Osmanl Devletine byk gleri bela etmekle, ite ise millet atmas meydana
getirmekle sulamlardr. Abdlhamidin bir ulusu dierine kar kullanma politikasn
eletiren Jn Trkler, onun yapay atmalar karttn savunmulardr. Zaten 1907
ylnda Pariste toplanan 2. Jn Trk Kongresinde, yabanc gleri lkeye mdahaleye
davet ettii ve Osmanl topraklarn kltt iin Abdlhamidin bu politikas
jntrkler tarafndan sert bir ekilde eletirilmitir. Jntrkler, byle giderse dier
milletler de bamszlklarn iln eder ve lke blnr endiesini tamlardr. Onlara
gre, Merutiyet iln edilirse din, dil, rk ve millet fark gzetilmeyecek ve temsil hakk

618

BOA, Y.PRK.HR, 34/36

119

olacaktr. Bu da Avrupal devletlerin Osmanl tebaas olan milletleri suistimal etmesini

engelleyebilecek, reform bahaneleriyle devletin iine karamayacaklardr619.
1908 ylna gelindiinde Osmanl Devletinin Karada ve Balkan politikasnda
deimeler meydana gelmitir. Abdlhamidin ynetiminden memnun olmayan Jn
Trkler Arnavutlarn da desteini alarak II. Merutiyetin ilann istemilerdir.
Firzovikte saylar 20.000i bulan silahl Arnavutlarn Osmanl Terakki ve ttihad
Cemiyetine destek verdii bilinmektedir620. Arnavutlarn Firzovik kasabasnda yaplan
gsterileri deta Yldzda psikolojik ylgnlk oluturmutur621.

22 Temmuzda

Resneli Niyazi Bey ve Eyp Sabri Bey cemiyetten aldklar emir dorultusunda Manastr
Ordu Kumandan Tatar Osman Paay daa kaldrmlardr622. 23 Temmuzda
Makedonyadaki cemiyetin asker ve sivil erkn, hrriyeti iln etmilerdir. Yine ayn
gn Kanun-i Esasinin yrrle girmesi, Padiahn yaynlad bir iradeyle
gereklemitir623. banda bulunan hkmetin zayfl, Balkanlardaki kaynamalar
ve Rumelide kararghlarn oluturmu olan II. ve III. Kolordu subaylarnn
Selanikteki bakaldrya verdii destek nedeniyle Abdlhamid zor durumda kalm ve
Jn Trklerin dediini yapmak zorunda kalmtr624. Bylece 1878de Meclis-i
Mebusann tatil edilmesiyle askya alnan Kanun-i Esasi, II. Merutiyetle birlikte tekrar
yrrle girmitir625.

619

Mim. Kemal ke, ark Meselesi ve II. Abdlhamidin Garp Politikalar (1876-1909) The Journal
of Ottoman Studies, III, stanbul 1982, s. 274-275.
620
kr Haniolu, agm, s. 481
621
Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu Ve Siyaset, Ufuk Kitaplar, stanbul 2001, s.
57-58
622
Ahmet Niyazi, age, s. 223
623
Abdurrahman eref Efendi, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi, TTK, Ankara 1996,
Haz: Prof. Dr. Bayram Kodaman & Prf. Dr. Mehmet Ali nal, s. 11. kr Haniolu, agm, s. 481
624
Angelo Iacovella, age, s. 36. Meydana geli itibariyle halk ihtilali olmayp asker bir ihtilal zellii
tayan bu harekete, btn ordu destek vermese de en kritik hudutlar bekleyen . Orduda orta ve daha alt
dereceden subaylarn sz konusu bu harekete verdii destek, bizi bu hareketin bir asker zellii olduu
noktasnda ikna etmektedir. Ahmet Turan Alkan, age, s. 91. etelere kar verdikleri mcadelelerde ele
geirdikleri asilerin ya padiah affyla ya da genel afla birlikte salverilmesi, gen subaylar ileden
kartyordu. Fikret Adanr, age, s. 250-260
625
Kanuni Essi Osmanl Devletinin 1876 ylnda kabul edilen ilk anayasasdr. Kanun-i Essi Meclisi
Mebusann kapal olduu yllarda da Osmanl salnmelerinde ba tarafta tam metin olarak yaynlanmtr.
Gn bilgi iin bkz. M. Akif Aydn, Kanuni Esasi DA, C. 24, TDVY, stanbul 2001, s. 330. Suna Kili,
Trk Anayasalar, Tekin Yaynevi, stanbul 1982, s. 1-34

120

lk haftalar mslim ve gayrimslim btn unsurlarn Merutiyeti kutlayan

abartl ve samimi olmayan gsterisiyle gemitir626. Karadadan genler kodraya
gelerek Merutiyet iin sevgi gsterisinde bulunmulard. Karadal genlere zel ilgi
gsterilmi, masrafalr ise mal sandndan karlanmtr627.
Dikkat edilirse tihat Terakkinin d politika alm grlmemektedir. Tek
ama, II. Merutiyeti ilan ederek devleti paralanmaktan kurtarmaktr628. Dolaysyla ie
dnk politikalar ve hedefler tamaktadr. D politikay ynlendiren Kmil Paa 5
Austos 1908de ttihad ve Terakkinin istei ile sadrazam olmu629 ve onun tarafndan
kurulan ilk hkmet, 13 Ocak 1909da grevine balamtr630. II. Merutiyetin ilnnn
d siyasetteki ilikilerdeki yansmalar ok ar olmutur. D ilikiler tamamen
felket olarak nitelendirilmitir. 1908 devrimi, devletlerin istekleri konusunda bask
yapma frsatn dourmu ve Balkan Savana zemin hazrlayan gelimeler ortaya
kmtr631. ark Meselesinin zm iin bir cil k kaps olarak grlen
Merutiyet zerinde

fazlaca iyimser bir yaklam sergileyen Jn Trkler, dnya

konjonktrndeki gelimelerden ve dengelerden habersizce ve acemice klar

yapmlardr. Tek istedikleri ey bamszlk olan Osmanl Devletindeki uluslar ne
Merutiyetin iln ne de slahatlarn tatmin edemeyecei gerei grlememitir632.
II. Merutiyet ilan edilmesinden hemen sonra Bulgaristan ok gemeden 1 Ekim
1908de bamszln iln etmitir. Avusturya-Macaristan ise Bosna Herseki kendisine
kattn sylemitir. Bunun zerine, Osmanl Devleti; Rusya, ngiltere ve Srbistann
yannda Karadan da Avusturya-Macaristann bu igaline kar duraca dncesiyle
Avusturya-Macaristana bir protesto mektubu gndermitir633. Kmil Paa, byk
devletleri bu hadiseye mdahaleye armtr. Zira bu apak bir ekilde Berlin
626

Sokaklarda hocalarla Ermeni Rum Bulgar papazlar birbirlerine sarlyorlard. Sansr kalkt iin
gelecee gvenle bakan ve buna inanan herkesin yrei sevinle doluyordu Yusuf Hikmet Bayur,
age, C. I, Ksm II, s. 67-68
627
BOA, DH.MKT, 2637/90
628
Orhan Kololu, ttihat ve Terakki Partisinin D Politikas ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk
Sre, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan Tebliler, TTK, Ankara1999 s. 232.
629
Ayfer zelik, Sahibini Arayan Merutiyet, Tez Yaynlar, stanbul 2001, s. 11
630
Kemal Beydilli, agm, s. 119.
631
Malcolm Edward Yapp "Ottoman Empire" Encyclopdia Britannica Online, <http://www.
britannica.com/EBchecked/topic/434996/Ottoman-Empire> e.t. 26 Sep. 2008
632
Mim. Kemal ke, agm, s. 275.
633
William Miller, The Story of the Nations s. 467

121

Antlamasnn bitiinin gstergesidir. Ardndan Girit Adasnn Yunanistana

balandnn bildirilmesi ise Osmanl Devletine nc bir darbe niteliindedir634.
Kmil Paann redif askerini silah altna almas, Bulgaristanla bir savan sinyalleridir.
Savan eski rejimin tekrar kurulmasna meydan vermesinden ekinen ttihat ve Terakki
hkmeti, Bulgaristan ile ikili grmeler yaparak sorunu barl yollarla zmeye
almtr. ngiltere ise konunun Berlin Antlamasna imza atan devletleri
ilgilendirdiini syleyerek uluslararas bir konferansn toplanmasndan yana tavr
koymutur. Rusya da Avusturya-Macaristan karsnda Karada ve Srbistandan yana
tavr sergilemitir. Bulgaristan ile grmeler, tepkiler zerine, durdurulmutur. Fakat u
da bir gerektir ki, konferans yoluyla sorun halledilirse Karada ve Srbistana da bir
sus pay verilir ve bundan da Osmanl Devleti zararl kard. Osmanl Devleti
konferans teklifinden de geri durarak Bulgaristanla grmeler yolunda devletleri ikna
etmitir.

Bu arada Kmil Paa hkmeti ttihatlarn sk sk mdahaleleriyle

karlam ve basklar neticesi ksa bir sre sonra yerini 14 ubat 1909da Hseyin
Hilmi Paaya brakmtr635.
Hseyin Hilmi Paa dneminde ise Avusturya-Macaristan ile bir protokol
imzalanarak 26 ubat 1909da Yenipazar Osmanl Devletine geri verilirken, bunun
karlnda Bosna-Hersek Avustura-Macaristan topraklarna katllmtr. deta bir
oldu bittiyle Bosna Hersek Avusturya Devletine katlmtr. Buna karlk Avusturya,
2.5 milyon altn lira alan Osmanl hkmetine, 30 yldr bir ksmn igal ettii
Yenipazar Sancan geri vermitir. Sava atmosferi oluunca Rusya ve Srbistan bu
karar kabul etmek zorunda kalmtr636.
Balkanlarda dengeler de deimeye balamas Arnavutluktaki milliyeti
cereyanlar tetiklemitir. Bu durumda Karada Devleti de alarm hlindedir.
Podgoriadaki Mslmanlara silah datan Karada hkmeti, bu silahlanmann

634

Meclisin alndan 13 gn sonra stanbul Mebusu Hseyin Cahit Bey tarafndan verilen bir gen soru
nerisiyle ardarda gelen bu gelimeler Kamil Paaya sorulmu ve konu Mecliste tartlmtr. Ayfer
zelik; age, s. 20
635
Kemal Beydilli, agm, s. 119
636
Murat Ylmaz, Sancak: Drinann br Yakas Kimlik Oluumu ve Otonomi, HH Yaynlar,
stanbul, 2004, s. 140.

122

Avusturyaya kar olduunu sylemitir637. kodra tarafnda Liyes Da'na byk

toplar yerletirilip asker sevkyt yaplmtr. Muhtemel bir Avusturya saldrsnn
buradaki aktan geleceini dnen Prens Nikola, kodra Glyle deniz arasndaki
snrda gerekli nlemleri almtr638. Amerikadaki Karada diasporas, etineyi telgraf
yamuruna tutmu ve Gelelim biz savaa hazrz. mesaj vermitir639. Nikola bu
hazrlklar yaparken dier taraftan da yanl anlalmalar engellemek iin Padiaha iyi
niyetle bal olduunu beyn etmitir640.
Grld gibi Merutiyetin ilan Balkanlarda bir domino ta etkisi yapm ve
Avusturya Macaristan Bosnay igal ederken panie kaplan Karada Bar limannda
kontrol eline almtr.
Merutiyet ilan edildikten sonra, Osmanl Karada ilikilerinde ok nemli bir
unsur olan Anavutlar arasnda kaynamalar balamtr. Umumi af ilan edilmi ve isyan
ederek Karadaa kaan Arnavutlar af nedeniyle geri dnmlerdir. Affedilenlerin
geride braktklar arazi, arazi hslatlar ve emlak mazbatalar da geri verilmitir641.
Fakat bu olumlu hava fazla uzun srmemitir. 1908 Jn Trk devrimine verdikleri
destek ve verilen szler nedeniyle642 Arnavutlukta yeniden alan Arnavut okullar ve
Bahskim Kulplerinin yannda Arnavuta yaynlar, ttihat ve Terakkinin ynetimi
tamamen eline almasyla birlikte son bulmutur. Okullar kapatlm ve Arnavuta
yaynlara yasak getirilmitir643. Merutiyetin ilnnda oynadklar byk role ramen,
arka plana itilmiliin verdii bir eziklikle644 Arnavutlar, otonomi isteklerine hz
vermiler ve ttihat Terakkiye deil; Anayasaya, Arnavutluka ve Arnavutaya ballk
yemini etmeye balanmlardr. kodrada anayasal dzenin erefine dzenlenen bir
kutlama toplantsnda, konumalarda her ne kadar Osmanllk vurgusu yaplsa da artk
her ey deimeye balamtr. Jn Trk subaylarndan birisi olan Kzm Bey, u
637

BOA, DH.MKT, 2662/97.

BOA, DH.MKT, 2736/59.
639
Aram Andonyan, age, s. 59.
640
BOA, Y.PRK.NMH, 10/87.
641
BOA, DH.MKT, 2635/71
642
Gazmend Shpuza, Arnavutluk ve Jntrk Devrimi Osmanl-Siyasi, C. 2, YTY, Ankara 1999, s. 472
643
Arnavutluk nn Ansiklopedisi, MEB, C. III, Ankara 1949, s. 374-375.
644
Bayram Kodaman, Osmanl Siyasi Tarihi 1876-1920 D.G. B..T., C.12, s. 130. Ahmet Turan Alkan,
age, s. 58.
638

123

andan itibaren hibir Mslman, Hristiyan ve dier milletler mevzu-u bahis deildir,
sadece Oslanl milleti vardr. dese de onun szn kesen bir Arnavut, Arnavutlar
sadece Arnavuttur ve onlar, Sultann hkimiyeti altnda bamsz Balkan Devletleri
Konfederasyonu iindeki ve hr Arnavutluktaki yerlerini aldklar zaman ancak hr
olacaklardr demesi, 645 Arnavutluktaki bu ayrmann bir delili niteliindedir.
II. Merutiyetin ilnyla birlikte Osmanl Barn (Pax Ottomano) hedef alan
millet sistemi rmtr. Yanl tehis ve yanl politikalarla mparatorluk, zor
durumdan kurtarlmaya allmtr646. Karadan, Osmanl komusu Arnavutlukta
merutiyet algs ok farkldr. ttihat ve Terakkicilerin yanstt Merutiyetle Arnavut
halknn hayal ettii Merutiyet ok farkl yerlerdedir. Halk deta lahi bir devrin
baladna inanmtr. Onlar iin Merutiyet demek snrdaki sorunlarn dolaysyla
Karada sorununun halledilmesi demektir. Tm bunlarn aksine blgede ttihatlarla
sradan halka adletin

farkl ekilde iletilmesi, Arnavutlar kstrmtr647.

ttihatlarn, Abdlhamidin neviahsna mnhasr politikasyla kendine balad, vg

ve iltifatlar sunduu Arnavut liderlerinin nfuzunu krmaya almalar, Arnavutluk
apnda pek ho karlanmamtr. Karada, Avuturya, talya, Yunanistan gibi lkelerin
kendi topraklarna gz diktii Arnavutlar, isyana deta tevik edilmitir. ttihatlarn
yanl politikas nedeniyle Katolik Malisrler, Karada ile anlam ve bu anlama
Nikolann bir baars olarak grlmtr648.
ttihatlarn en ok eletirdikleri ve muzdarip olduklar husus, Abdlhamidin
hfiye tekilatdr. Merutiyetin iln edilmesiyle birlikte bunun sona ermesi iin
giriimler balatlmtr. Lkin, Karada snrnda gelien baz hadiseler, Karadallarn
645

Peter Bartl, age, s. 274.

lber Ortayl, Osmanl Bar, Ufuk Kitap, stanbul 2003, s. 12. Ayrca bkz. lber Ortayl, Osmanl
Bar Trkiye Gnl, stanbul 1999, S. 58, s. 12-17.
647
Merutiyetin ilan edildii gn yaanlan sevin gsterileri biraz abartrlm Mitroviada devlet
yetkilileri bile halkla birlikte havaya ate aarak kutlamlard. Birka gn sren bu kutlamalarda, 18
yanda Mslman bir Arnavut genci eline silah alarak kutlamaya katlm, lakin yanllkla birini
vurmutur. Vurduu kii ise Hristiyandr. Bir infaal uyandrabilecek bu korkun hadise nedeniyle kurallar
ve kanunlar gerei gen, idam edilmitir. Fakat drt gn sonra yine Mitroviada Sleyman Klenin
ahit olduu bir hadise vardr. Buna gre askeri hastanede ttihat ve Terakki yesi bir hademe, Mlazim
Zihniyi ldrmtr. Sleyman Klenin gzleri nnde meydana gelen hadisenin ardndan katil, srf
ttihat ve Terakki yesi olduu iin bir mddet hapis yattktan sonra serbest braklmtr. Bununla
kalmam birikmi maalar da toplu halde verilmitir. Sleyman Kle, age, s. 355.
648
Aram Andonyan, age, s. 65.
646

124

vermi olduu rahatszlk ve dal Arnavutlarn olumsuz almalarn nlemek ve

engellemek iin bir istisna yaplarak, kodra Vilyetine hafiyelik iin bte ayrlmasna
karar verilmitir649.
Anayasann ilnndan sonra kurulmaya balanan 21 tane Bashkimi denilen
Arnavut Birlik Cemiyeti, Abdulhamidin tahttan indirilmesine kadar olan srete birok
ehirde faaliyete gemitir.650. 1908 ylnda Bashkimi Cemiyetleri bir beyanname
yaynlayarak muhtariyet isteklerini yinelemilerdi. Osmanl Hkmeti bunun zerine
Arnavutlarn ellerindeki silahlar toplama karar almtr. Karara iddetle kar kan
silahl Arnavutlar, Karadaa kamlar ve iltica etmilerdir651.
Politik ve siyasi istikrarszlk ite bir ksm alkalanmalarn meydana gelmesine
sebep olmutur. Bylece ynetime kar giriilen bir ayaklanma nitelii tayan 31 Mart
Vakas meydana gelmitir. 13 Nisan 1909 da gerekleen 31 Mart (Rumi) Vakas
stanbulda irtica hareketi olarak alglanm, Merutiyeti kuran aydn kesimi
endielendirmi ve stanbuldaki ayaklanmalar bastrmak amacyla ilerinde Arnavut
redif taburlar ve Bulgar komitaclarnda bulunduu Hareket Ordusu ismi verilen zel
bir kuvvet hazrlanmtr. stanbula gelen Hareket Ordusu, Mahmud evket Paann
kumandasna girmi ve ayaklanma bastrlmtr. Son derece zc hadiselere seyirci
kalmakla sulanan Abdlhamid, Said Paann bakanlnda 26 Nisan 1909da
oluturulan Meclis-i Umumi Mill kararyla652
653

yaynlanarak tahttan indirilmitir

27 Nisan 1909da hl fetvas

649

BOA, DH.MKT, 2628 /26.

Peter Bartl, age, s. 276
651
Abdlhamid devrinde vergi indirimlerinden ve muafiyetlerinden yararlanan Arnavutlar, ttihat ve
Terakki iktidarnda her trl vergiyi vermek zorunda kalmlardr. K. Sssheim, Arnavutluk, A, C. 1,
MEB, stanbul 1975, s. 590-591
652
Kemal Beydilli, agm, s. 120. Sina Akin, eriat Bir Ayaklanma: 31 Mart Olay, mge Kitabevi
Yaynlar, Ankara 1994, s. 75
653
I. Merutiyetin ilannn ardndan toplanan meclis, Adlhamidin halline karar vermitir. Abdlhamid
hallinden sonra raan Saraynda kalmak istemi, lakin kabul edilmeyerek Selanike gtrlmtr.
Beraberindeki 38 kiiyle Selanikte kalan Abdlhamid, eyasn dahi alamadan birka valizle trenle
Selanike gtrlmtr. Selanikte Alatini Kknde kalan Abdlhamid marangozculuk ve demircilikle
uraarak vaktini geirmitir. ttihat ve Terakki Hkmetiyle birlikte ilikiler de bozulma noktasna
gitmi ve Balkan Sava patlak vermitir. I. Dnya Savann yaand yllarda Enver ve Talat Paalar
onun tecrbelerinden istifade etmek iin dncelerine bavurmulardr. Abdlhamid, 10 ubat 1918 de
vefat etmitir. Cevdet Kk, Abdlhamid , DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 223. Ayrca bkz.
Francis McCullagh, The Fall Of Abd-Ul-Hamid , Methuen & Co. Ltd. London 1910, s. 267-273
650

125

Bylece 33 yllk II. Abdlhamid ynetimi sona ermitir. II. Merutiyetin

ilanndan sonra Abdlhamidin yetkileri azaltlrken d politikada ynlendirme ve
insiyatif de Hkmete gemitir. ktidar nce dolayl daha sonra da tam olarak ele
geiren ttihat Terakki hak ve zgrlk vaadeden bir parti olarak ortaya km olmasna
ramen, zamanla otokrat bir hal almtr. Muhaliflerini sindirmede kyasya
eletirdikleri Abdlhamidten daha da ileri giderek, tartlacak kararlara imza
atmlardr654. ttihat Terakkinin hakim olduu Mebusan Meclisinde alnan kararlarla
Abdlhamidin Balkanlarda kurduu denge bozulmutur. Abdlhamid ve Nikola hatrna
ayakta duran Osmanl Karada likileri Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle bozulma
srecine girmitir.
Abdlhamidin ardndan tahta kan V. Mehmed Read, 27 Nisan 1909-3
Temmuz 1918) ttihat ve Terakkinin giderek artan baskc ve diktatoryal ynetimiyle
muhaliflerini ezen bir ynetim anlayyla ok ypranmtr655. 3 Temmuz 1910da ttihat
ve Terakki Partisi mensuplar bir kanun kartarak kilise ve mekteplerin milletlerin nfus
oranlarna gre tayin edilmesi karar almtr. te bu madde Balkanlardaki ttifakn

654

Ayfer zelik, Kimliini Arayan Merutiyet, lgi Kltr Sanat, stanbul 2006, s. 13
ttihat ve Terakki ynetiminde parti ekimeleri muhalefet iktidar kavgalaryla gemitir. Ayrca deik
din ve rktan olan insanlar Trklk etrafnda birletirme gayrerletini mecliste ve mahalli ynetimerde
uygulamaya almas mevcut olan memnuniyetsizlii daha da artrm ve milliyeti cereyanlarn artarak
devam etmesine neden olmutur. Nitekim 1910 ylnda uygulamalardan duyguu memnuniyetsizlik ve
verilen szlerin yerine getirilmemesi nedeniyle Arnavutlar isyan bayran kaldrmlard. Kemal Beydilli,
agm, s. 121
655

126

nndeki engelin kaldrlmas anlamna gelmektedir656. Bundan sonra da Balkan lkeleri

ittifak yoluna gitmilerdir657.

III. PRENS NKOLANIN OSMANLI VE BALKAN POLTKASI

Karada, fakirlik ve son derece kk yzlmne ramen, artc bir biimde

uluslararas platformda ok nemli bir yer edinmiti. etinede 13 yabanc konsolosluk
ve ironik bir biimde sadece bir otel bulunmas, Karadan uluslararas d politikadaki
yerinin en ak delilidr658. Tabii, bunda Prens Nikolann tekilat yapsnn yannda
diplomatlkta gsterdii maharetin de byk pay vardr. Berlin Antlamasndan sonra
denize kys olmu, yeni topraklar elde etmiti ve artk sadece Rusyaya baml kalma
zaman geride kalmtr. Dolaysyla, devletleraras ilikileri gelitirmek ve yeni hedefler
iin destek aramaktadr. Bunun iin, Nikola, btn komularyla iyi ilikiler kurmaya
alm ve bu dorultuda asrlk dman Osmanl Devletiyle de iyi ilikiler kurmaya
balamtr. Gerilla sistemiyle, bir ksm ekiyalk hareketleriyle bu iin yrmeyeceini
656

Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettiinde Fener Rum Patrikhanesini Avrupa Trkiyesindeki btn
Hristiyan reayann hem ruhani ve hem de cismani lideri olarak atamt. Rum kiliseleri elde ettikleri bu
stnl dierleri zerinde bir bask unsuru olarak kullanyordu. Bylece Kilisler arasnda ve bunlara
bal bulunan cemaatler arasnda hep bir srtme ve anlamazlk sregelmitir. Bylece birbirlerini
dman olarak grmlerdir. Kiliseler kanunun deitirilmesiyle birlikte, hangi unsurun nfusu ihtilafl
olan kilise, mektep ve mukaddes yerlerde fazlaysa oras ona ait olacaktr. Balkan devletlerinin ekmeine
ya sren bu kararla birlikte Kiliseler kanununun deitirilmesinden ksa bir sre sonra Bulgar - Srp
Antlamasn 29 Mays 1912'de Bulgar -Yunan Antlamas takip etmitir. Austos 1912'de Karada
Bulgarlar ile szl bir anlama yapm ve bylece Balkan ttifak tamamlanmtr. smet Grgl, On
Yllk Harbin Kadrosu 1912 - 1922, TTK, Ankara 1993, s. 9-44. Bulgar ve Yunan Kilisleri Ortadoks
olmalarna ramen ayrydlar. Bulgar kilisesine ekserhhane, Rum Kilisesine patrikhane denilmektedir.
Bulgar kilisesinin olmad yerlerde Bulgarlar Rum Kiliselerine gidiyordu. Bu da cemaatler arasnda
dinsel atmalara sebeb oluyor ve siyasi bir yne doru kayyordu. Enver Ziya Karal, age. C. IX, s. 132.
Kiliseler meselesinin halledilmesi ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ayfer zelik, age, s. 19-79
657
Abdlhamid, ttihatlarn sergiledikleri ar milliyeti tavr ve lzumsuz gururlar olmasayd
bu devlet ve Karada Kral asla birleemezlerdi demitir. Joan Haslip, age, s. 331 Balkan
milletlerinin Osmanl Devleti aleyhinde birleebilmelerinin nedenlerinden birisi olan Kilise Kanununun
karlmasyla oluan bu durum, yani Balkan devletlerinin (Karada, Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan)
ittifak haberini kendisini stanbula gtrmeye gelen heyetten almtr. Gazeteleri takip etmesine msaade
edilmedii iin gndemdeki gelimeleri bilmeyen Abdlhamidin, bu birlemeden haberi yoktu. Bu
duruma ok zlen Abdlhamid, Balkan ttifakn hayretle karlamtr. Kendisini almaya gelen heyete
Kilise Meselesinin halledilip halledilmediini sormu ve halledildiini renince sz konusu bu ittifakn
gerekleme sebebini anlamtr. Cevdet Kk, Abdlhamid II, DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s.
223
658
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C.2, s. 279

127

anlamtr659. Nikola, eitimini Venedikte ve Fransada ald iin Avrupa detlerine ve

grgsne olduu kadar siyasetine de inadr660. Dolaysyla Nikolann d politikada
Avrupi yaklamlar sergilemesinde, sahip olduu bu altyapnn byk etkisi vardr.
A. KARADAIN ANTK SIRP MPARATROLUUNU YENDEN
KURMA EMEL
Karadan hedeflerinden biri, hi phesiz ki kodrayd. Bu ehri ele geirmek
ve oray hkimiyeti altna almak tarih hedeflerinden biriydi. Bu hedefe ulamak iin
zaman zaman akrabalk ilikilerini kullararak talya ve Avusturyayla ibirlii
yapacaktr. zellikle Rusya ile bu noktada ibirlii yapt bilinmektedir. 661 Mebusan
Meclisinde kodra mebusu Podgorieli Yusuf Efendi bir konuma yaparak
Karadallarla bu artlarda bir sulhun iyi olmayacan sylemi ve kaybedilecek
yerlerin nemli yerler olduu, Karadallarn amalarnn yoksulluktan kurtulmak deil
kodray zaptetmek ve snrlarn Bulgaristan ve Srbistanla birletirmek olduunu
ifade etmitir. stenen yerlere harita zerinde dikkatlice baklrsa Rumelinin kilidi
konumunda yerler olduunu sylemitir662.
Prens Nikolann bir dier amac ise akraba devlet olarak grd Srbistanla
birleerek Srbistan Krallnn bana gemek ve Antik Srp mparatorluunu yeniden
canlandrarak mparatorluun ar ya da Prizreni olmak istiyordu. Nikola
kendisinden nceki vladikalarn aksine, vatanseverlik zerinde durmu, iirler, arklar
yazmtr. Bir arksnda Let me see Prizren- For it is mine. I shall come to my home!
(Benim olan Prizreni grmeme izin verin, Evime geleceim!)diyerek, Prizren
zerindeki emellerini de sylemitir663.

659

Aram Andonyan, age, s. 60

Mehmed Suphi, Karada ve Ordusu Karadan Ahvl-i Tarihiye ve Corafyasyla Kuvve-i
Askeriyesinden Bahistir, Ktphane-i slam ve Askeri Tccarzde brahim Hilmi, Kostantiniyye 1317, s.
15
661
Bilgin elik, age, s. 48
662
Podgorieli Yusuf Efendinin konumasnn metninin tamam iin bkz Ahmet Mithat Efendi, age, s.
225-227
663
M. Edith Durham, King Nikola of Montenegro Contemporary Review, Volume. 119, (1921, JanJune), s. 473
660

128

Dier bir husus ise Karada Prensinin Bulgaristan prensi olmak istemesidir664.
leride Bosna kral olaca ve Rusyann Karada prensi idaresinde bir Srbistan istedii
bilinmektedir665. Ayn sene Karada Prensinin kznn evlilik merasimi iin
Petersburga gitmesi, bu idialar glendirmitir666.
Ayrca, Prens Nikola, kzlarn Avrupal prenslerle evlendirerek kendine
mttefikler salama yoluna gitmitir. rnein; talyann gelecekteki kral olan Emanuel
ve Srbistan Kral Peter Karacorcevi ile kzlarn evlendirerek onlarn kaynbabas
olmutur.667 M. Edith Durham, bu durumu, Nikolann Avrupay barl bir szmayla
fethetmesi olarak aklamtr. Kalan iki kz Xenia ve Veray Bulgaristan ve
Yunanistan prensleriyle evlendirmeyi dndn belirtmitir668. Kurduu akrabalklar
ve iyi ilikiler nedeniyle, bu gidile Karadan Balkan sorununda ok nemli bir
element haline gelebilecei gazetelerde dile getirilmitir669.
Baka bir adan bakldnda Rusya ile Avusturya arasnda denge siyaseti gden
Karada, Rusyadan para yardm almay baarmtr670. Avusturya, Karada
endielendiren bir devlet konumundadr. Berlin Antlamasndan bu yana denizden ve
karadan Bosna Hersek zerinden ve Novipazar zerindeki emellerinde bariz bir ekilde
Karadaa kar olumsuz fikirler besledii sezilmektedir. Nikola iin, bu noktada hem
Viyanayla hem de Petersburgla iyi ilikiler kurma zorunluluu vardr. Lkin Rusya ile
Avusturyann arasnn iyi olmad gz nnde bulundurulursa, bu iin hi de kolay
olmayaca ikrdr. ok esnek bir siyaset gderek iki tarafn arasnda kalmamaya
zen gstermitir. Avusturyann Selanik yoluyla Akdenize kma hedefi ancak
Novipazar yolundan gerekleebilirdi. Srbistanla birlikte hareket ederek Novipazar
yolunu her an kapatmalar ihtimali karsnda Avusutrya, Karadaa kar hep hazr
beklemitir671.
664

BOA, Y.E.E., 46/122

BOA, Y.PRK. TKM, 15/20
666
BOA, Y.PRK. UM, 15/25
667
Meydan Larousse, C. 9, s.354
668
M. Edith Durham, Twenyt Years Of Balkan Tangle, George Allen& Unwin Ltd, London 1920, s. 3435
669
New York Times, The Revival of Montenegro 29 September 1896
670
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C.2, s. 35
671
Aram Andonyan, age, s. 60
665

129

Karada Prensi bununla da kalmam talya Kral Vittor Emanuelle ile kzn
evlendirerek onlarn hem maddi hem de manevi desteini almtr. Bylece,
Balkanlarda Avusturyann etkinliine kar olan talyann Karadaa maddi yardm ve
yatrm da yapmasn salamtr672.
Srbistanla ilikilerinde ise bir taraftan dostluu benimserken dier taraftan da
rekabeti gz ard etmemitir. Nikola, vrisi olmayan

Srbistan Prensi Mihailo ile

anlama yaparak ileride birleme karar almlardr673. 1866 ylnda Avrupada

bagsteren krizden istifade ederek Srbistanla anlaan Karada, Mihailonun
nderliinde Balkan ttifakn oluturmaya almtr. Bunun iin de ortamn
hazrlanmas gerekmitir. Karada, komu kylerdeki Hristiyan ve Mslman halkn
Osmanlya kar olan memnuniyetsizliklerini destekleyerek bir isyan karmak ve bu
isyan destekleyerek birleme arzusundadr. 1868 ylnda Srbistan Prensi Mihailo bir
suikasta kurban gidince btn planlar suya dmtr.674 Nikola, bunun zerine tahta
oturma ihtimali olan iki Srp hanedanyla akrabalk tesis etmitir. Henz tahttan uzak
olan Petar Karageorgevich ile kzn evlendiriken, dier taraftan, tahtta olan Kral
Aleksandr Obrenoviin ailesinden bir kz, olu Mirko ile evlendirerek her iki ihtimali
de deerlendirmitir675. Karada Prensi stanbul ziyaretlerinden birinde Abdlhamide
hayallerinden birinin Karada ile Srbistan birletirmek ve Srbistan kral olmak
olduunu sylemitir676. Olu Mirkoyu da Srbistan Kral Aleksandr Kostantinoviin
kuzeni Natalie Kostantinovi ile evlendirince, oluna Srbistan kral olma yolu
almtr. 1903 ylnda Kral Aleksandr suikaste kurban gidince herkes Mirkonun artk
Srbistan kral olacan dnmeye balamtr. Bu da Nikolann hedeflerine ok
yaklat bir zamandr. Lkin, Rusya iin artk Nikola tek dost deildir. Rus d
politikas deimi ve Karadaa bu konuda destek verilmemitir677. Hatrlanaca zere
1895 ylnda Rusya, Balkanlar ikinci ncelik haline gitirerek ynn uzak douya

672

Aram Andonyan, age, s. 60

Jelavich, age, C.2, s. 35
674
Jelavich, age, C. 2, s. 364-365
675
Marco Houston, age, s.180-183, BOA, Y.A.HUS. 429/51, Aram Andonyan, age, s. 61
676
Tahsin Paa, age, s 87
677
M. Edith Durham, King Nikola of Montenegro age, s. 474-475
673

130

evirmitir678. Bu da bata Karada olmak zere Balkan devletleri zerindeki Rus

basksnn azalmasna, Osmanl Devleti ile ilikilerin yumuamasna yol amtr. Zaten
1912 ylna kadar bir daha da Balkanlarda bir Slav birlemesi sz konusu olmayacaktr.
Nikolann buradaki amac, geici olarak tahttan fergat etse de, Mihailonun lmnn
ardndan Byk Srbistann bana geme hayalidir679.
Son olarak kimi yazarlara gre Nikola, Abdlhamidin vesvese ve
idaresizliini ok gzel kullanmtr. Bylece Nikola, byk hadiseler kartp byk
devletlerin tepkisini ekmek yerine snrda kk hadiseler ve snr atmalar
kartarak maniplasyonla olaylar bytmek ve bu ekilde byk devletlerin dikkatini
ekmek plann uygulamtr680. Anlalyor ki kk snr ekimelerini Nikola, lke
menfaatine daha uygun grmektedir.
B. PRENS NKOLANIN ERMEN MESELES ve OSMANLI-YUNAN
SAVAINDAK TAVRI
Osmanl Devleti, 19. yy sonlarnda zellikle 1895 yl itibaryla stanbul ve
Balkanlarda meydana gelen Ermeni olaylaryla alkalanyordu. 1895te Ermeni Hnak
Komitesi stanbuldaki sefretlere Franszca yazlm bir bildiri gnderererek, yasak
olmasna ramen stanubulda gsteri yapacaklarn ilan etmitir. zinsiz gsteri yapan
2000e yakn Ermeni, gvenlik glerinin mdahalesiyle karlam ve yaklak 172
kii bu olaylarda can vermitir. Austos 1896da Osmanl Bankasna baskn dzenleyen
Ermenilerle gvenlik gleri arasnda silahl atmalar meydana gelmi ve birok insan
lmtr681.
Tam bu srada Prens Nikola, stanbuldaki maslahtgzrla bir emir gndererek
Ermeni olaylaryla alkalanan stanbulda yaayan Karadallarn, Ermeni gstericilere
kesinlikle destek vermemeleri ve

itirak etmemelerini istemitir682. Bunun anlam,

678

Yulu Tekin Kurat, 1878-1919 Arasnda Trk-Rus likileri Tarih Aratrmalar Dergisi, C.16 S.
27, ADTCF Tarih Blm, Ankara 1992, s. 133-143
679
Elisabeth Roberts, age, s. 234
680
Sleyman Kle, age, s. 311
681
Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1983, s. 149,165
682
BOA, Y.PRK.BK, 46/40

131

Ermeni meselesinde Prens Nikolann, tavrn net olarak Osmanl Devletinden yana
koymasdr.
Son olarak unu da ilave etmeliyiz ki, Karada Hriciye Nzrnn, Prensi
temsilen geldii stanbulda, Ermenilerden ele geirilen ve Tophane-i mire'de
sergilenen humbaralar ziyaret etmesi683 de Ermeni sorununda Osmanl Devletine
verdikleri destei sembolize etmesi asndan ok nemli anlamlar iermektedir.
Unutulmamaldr ki diplomaside sembolik ziyaretlerin tad byk mesajlar vardr.
Karadan Osmanl-Yunan Savandaki tavr ise yine Osmanl Devletinden
yanadr. Bilindii gibi Yunan meselesi, 19. yy sonlarnda Osmanl Devletini megul
eden bir dier meseledir. Bamszlnn ardndan toprak talepleriyle gndeme gelen
Yunanistan, Osmanl Devletiyle savaa girimi ve yenilmitir.
Daha sava devam ederken, New York Times gazetesi 20 Nisan 1897 tarihli
nshasnda Karadan Srbistan ve Bulgaristan ile ittifak anlamas yaptn yazmtr.
Sz konusu bu birlin Avusturya ve Osmanl Devletine kar yaplan bir anlama
zellii tamasnn yannda panhelenik yaylmac giriimlere kar da bir birlik
olduu vurgusu yaplmtr. Karada, direkt olarak Osmanl Devletinin tepkisini zerine
ekmemek iin tarafszlk konusundaki kesin tavrn koruyacan ve Osmanl Yunan
ekimesinde Yunanistan desteklemiyeceini belirtmitir684. Zaten o yllarda
gndemde olan Osmanl Yunan sava gz nne alndnda byle bir ittifak
anlamasnn doal bir refleks olduu anlalmaktadr. Harbin sonunda II. Abdlhamide
bir tebrik mesaj gndererek savatan galip ayrlmasn kutlamtr. Osmanl Devletinin
Osmanl-Yunan Savanda Dmekedeki baarsnn ardndan galibiyet haberi

27

Mays 1897de Prens Nikolann beinci kz Prenses Anna (18741971)nn Battenberg

Prensi Franz Joseph (1861 1924) ile evlenme merasimi mnasebetiyle tertip edilen zel
gsteri iin sarayda bulunduu srada kendisine iletilmitir. Osmanl ordusunu ve Sultan
Abdlhamidi tebrik ederek

Osmanl ordusuna vgler yadrmtr. Osmanl

kumandanlar hakkndaki honutluu gstermek iin vesile arayan Prens Nikola, etine
Sefiri Ahmet Fevzi Paaya, tad asker rtbeden dolay hem Sultan Abdlhamidin
683
684

BOA, Y.PRK.ASK, 115/34

New York Times, Neutral Alliance Formed 20 April 1897

132

hem de Osmanl askerlerinin bir vekili sayarak kendisine birinci dereceden Danilo
niann kk tcyla beraber asker liykat altn madalyas takdim etmitir685. Yine
bu vesileyle Prens Nikola, Sefret-i Seniyye kinci Ktibi Nzm ve Ktib Hakk Nef
Beylerle lgn ehbenderi Serkiz Efendiye de gm madalya takdim etmitir686.
Osmanl Devletinin Osmanl- Yunan Savanda gsterdii baar byk yank
uyandrmtr. yleki, Prens Nikola, Osmanl Devletiyle taarruz ve savunma ittifak
kurmak istediini dile getirmiti687. Karadan Padiaha ve Osmanl Devletine kar
samimi bir siyaset uygulad grlmektedir. Bu samimi siyasetin devam iin Bb-
liden hassasiyet isteniyordu688. William Le Quex, 1907 ylnda Yakndouya yapt
gezide, yanna urad Prens Nikolaya Osmanl Devletiyle ilikisini sorduunda
u anda bar iindeyiz. unu memmuniyetle ifade edebilirim ki, Trkiye ile ok iyi
ilikiler iindeyiz. demitir689.
1896 yl, Karadan silah ve mhimmat sevkiyat yapt ve sava hazrl
iinde olduu sylentilerinin ska duyulduu bir yldr. Ayrca, Karada, bu yllarda
ok byk mali kriz ierisindedir. Ekonomisi, d glerden para yardm ve bor alacak
derecede bozulmutur690. Bu durumda Rusyann Karadaa yardm olarak verilen otuz
bin tfein, cephanesiyle birlikte Karada askerine datld, yaklak 4000 askerin
silah altna alnd rivayetleri691, akllara Acaba Karada savaa m hazrlanyor?
sorusunu getirmitir. Karadadan yaplan aklamada ise askerleri ve halk yoklama
ettiklerini ve savaa hazr olmalar tavsiyesinde bulunduklar ifade edilmitir692. Kosova
Frkas Kumandanlnn verdii istihbari bilgiye gre de bir sava hazrl sz

685

BOA, Y.A.HUS, 374/3

Metin Hlagu, Osmanl Yunan Sava Abdlhamidin Zaferi, Yitik Hazine Yaynlar, zmir 2008, s.
249-250
687
BOA,Y.PRK.EA, 27/87
688
BOA, .HUS, 148/1324/L-049
689
William Le Queux, An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New York 1907, s.
32
690
BOA, Y.PRK EA, 15/25
691
BOA, Y.PRK.EA, 21/21. BOA, Y.A.HUS, 343/37. Otuz bin tfein bir ksm ifte atl modern
silahlardr. BOA, Y.A.HUS, 383/114, 24/Za/1315 (Hicr) Yaklak bir ay sonra gelen bir telgraftada 50
bin Nikolas tfei verildii yazmaktadr. BOA, Y.MTV, 177/215, BOA, Y.A.HUS, 320 /137
692
BOA, Y.MTV, 132 /135
686

133

konusudur693. Silahlanma ve sava ihtimali arttka, endieler de artmtr. zellikle

Kolain tarafnda otuz krk araba cephane ve asker sevkiyat dikkat ekmitir694.
Prens Nikola, endieleri biraz olsun dindirmek ve Osmanl Devletinin yannda
olduunu gstermek iin kodra Valisi ile grme talebinde bulunmutur695.
Podgorie'de bulunduu srada Karadal yetkililere, karkla mahal vermemeleri ve
Osmanl vatandalar ile ilgili ilerin bir an evvel yerine getirilmesi emrini vermesi696
tansiyonu drmeye ynelik admlar olmutur. Ayrca, Nikola, Rusya'dan Karada'a
silah ve mhimmat geliinin iki lke arasndaki mnasebet-i haseneyi bozmayaca
konusunda teminat vermi ve Podgorie'ye gelerek Padiah hakknda iltifat dolu szler
sylemitir697. etine Sefretine gnderilen bir yazda gelimeler sorulmu ve Prensin,
Padiaha sadk olduu cevab alnmtr698.
Dikat edilirse, Karadadaki silahlanma giriiminin olduu yllarn, OsmanlYunan Savann arefesine denk geldii grlecektir. 1897de meydana gelecek olan
Osmanl-Yunan Savann ncl sarsntlar belirince, Balkanlarda da doal olarak bir
endie

meydana

getirmitir.

Karadadaki

silahlanmay

Balkanlardaki

siyasi

gelimelere balamak mmkndr.

Karadan 1905 ve 1910 yllar arasnda da aralklarla silahlanma faaliyeti
ierisinde olduu bilinmektedir. Maddi skntlara ramen Karada; Rusya, Avuturya,
talya ve Almanyadan gelen silah ve cephanelerle asker tekilatn donatmtr699. Edith
Durham, 1905 ylnda Nikikte Rusyadan gelen asker vagonlarda silahlardan
bahsederek Rusyann asker mhimmatn yenileme karar ald zaman, genelde eski
silahlar ve mhimmat Karadaa gnderdiini sylemektedir700. Rusya 1905te silah

693

BOA, Y.MTV, 132 /235

BOA, Y.A.HUS, 345 /39. BOA, Y.PRK.A, 10 /81
695
BOA, Y.A.HUS, 341/132
696
BOA, Y.A.HUS, 343 /67
697
BOA, Y.A.HUS, 337 /44. BOA, Y.MTV, 138 /16
698
BOA, Y.A.HUS, 349 /34
699
Karadada mali skntlar nedeniyle daim tabur scaklar bahane edilerek terhis edilmitir. BOA,
Y.PRK.EA, 36/4
700
M. Edith Durham, age, s. 116-118
694

134

yardm yapm, talyadan toplar getirilmi, Almanyadan cephane ve top satn

alnmtr701.
Karadan silahlanmas, Balkan Savana kadar devam etmitir. 1905-1910
aras silahlama nedenini siyasi konjonktr ve d politikadaki gelimelere kar alnan
nlemler olarak nitelendirmek doru olabilir. Ayrca, Arnavutluk-Karada snrnda
yaayan malisrlerin bu srete miliyetilik cereyannn etkisiyle ayaklanma
teebbsleri, ok sk karlalan bir durum hline gelmitir. Dolasyyla, Osmanl
Devleti istemese de snrda bana buyruk hareket eden malisrlerin kard
karklklar ve gruplar hlinde yaptklar basknlar702 ( bin kiiye varan gruplarla),
Karada byle bir silahlanma iine itmitir.
Osmanl Devletinde II. Merutiyetin ilanna mtaakip Balkanlarda domino ta
etkisi yapan gelimelerden Karada da etkilenmitir. Bu gelimelerden birisi de
Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki igal etmesidir. Karada, en ok AvusturyaMacaristann Bosna Herseki snrlarna dhil etmesine tepki gstermitir. Nikola,
tehlikenin

stanbul

deil

Viyana

olduunu

anlamtr703.

Bosna-Hersekin

Avusturyallarn eline gemesi, Karada ve Srbistan endiendiriyordu. Bu,

Karadallar ve Srplar iin mill hedeflerinden taviz vermek anlamna gelmektedir.
Prens Nikola, Avusturyann Bosna Herseki almasn engelemek iin gerekirse
kanlarn feda edilmesi arsnda bulunmutur. Karada ve Srbistan Yenipazar
konusunda 22 Ekim 1908de ittifak antlamas yapmlardr. Bunun anlam,
Yenipazarda ortak bir snr oluturmaktr704.
Grld gibi II. Abdlhamidin, ynetime hakim olduu birinci dnemde
Osmanl-Karada ilikileri iyi bir seyir izlerken, etkisinin azald ikinci dnemde ise iki
lke ilikilerinin duraanlat ve hatta hayal krklna uratlan Arnavutlarn snrda
meydana getirdii rahatszlklar nedeniyle ilikilerin bozulmaya balad mahade
edilmektedir. Karada Prensinin genel itibariyle Osmanl politikasnn da olumlu

701

BOA, Y.PRK.ASK, 240/67. BOA, Y.MTV, 267/67. BOA, Y.MTV, 279/82

Arnavutlukun kuzeyinde zellikle Karada snrnda yaayan katolik Arnavutlar
702
BOA, Y.E.E., 46/93
703
William Miller, The Story of the Nations s. 467
704
Murat Ylmaz, age, s. 140.

135

olduu gz nnde bulundurulduunda, iki devlet ilikilerinde Abdlhamid ve Nikola

faktrnn bariz bir ekilde n plana kt anlalmaktadr.

IV. K HKMDAR ARASINDA DOSTLUK LKLER

Abdlhamid ile Nikolann ahsi dostluu, Osmanl-Karada ilikilerine ok
olumlu etki yapmtr. Bu dostluun ifrelerini zmek ve kklerine bakmak iin
ncelikle Abdlhamid ve Nikolann kiisel zelliklerine ve etrafndakiler zerinde
braktklar etkiyi incelemekte yarar mlahaza ediyoruz.
A. AVRUPA ve BALKANLARDA TRK MAJI ve ABDLHAMDN
GAYRETLER
Abdlhamidin gerek yabanc devlet sefirlerine gerekse resm ziyarette bulunan
hkmdarlara gsterdii misafirperverlik, yabanc basn mensuplarna verdii nianlar
ve hediyler bir imaj politikas olarak da deerlendirilebilir. ehzadelik yllarndan
itibaren Batnn nezdindeki Osmanl imaj ve dolaysyla Trk imajnn ok kt olduu
grlmektedir. Abdlhamid, Avrupallarn, bu yanl yaynlar sayesinde Osmanl
toplumu hakknda yanl bilgiler edindikleri ve bunlarn dzeltilmesi gerektiine
inanmaktadr. Tahta ktnda da hem tahta k ekli nedeniyle hem de Meclis-i
Mebusan datlmas nedeniyle imaj bozuktur ve acmasz bir mstebid olarak
grlmektedir705. Bat basnnda gazete ve dergilerde kan yazlar ve karikatrlerde
Osmanl Devleti ve II. Abdlhamid, genel anlamda olumsuz olarak lanse edilmitir.
Hasta adam olarak karikatrize edilmi Osmanl Devleti ve Abdlhamidin Der
Floh, Kikerike, Ulk gibi dergilerde yer alan karikatrlerinde yanstlan Osmanl
imaj,706 Abdlhamidin izmek istediinin tam tersi bir noktadadr.
705

zellikle ngilterede libarellerin bandaki isim Gladstoneun yazd Bulgarian Horrors isimli
kitapk binlerce baslm ve tm avrupaya datlmt. Bu olumsuz kampanya 1878 de ngiltere
hkmetini Osmanl Devletini desteklemesini engellemiti. Franois Georgeon, age, s. 317-318
706
Necmettin Alkan, Avrupa Karikatrlerinde II. Abdlhamid Ve Osmanl maj, Selis Yaynlar,
stanbul 2006, s.110 Abdlhamid Ermeni ve jntrk kampanyalarnn etkisiyle Avrupada olumsuz Trk
imajnn bir yansmas oarlak kan kzl sultan byk kan aktc sultan olarak karikatrze edilmitir.

136

Tam bu noktada Abdlhamid, bir imaj politikas ya da halkla ilikiler

politikas izleyerek Batdaki bozuk Osmanl imajn dzeltmeye almtr. Bir taraftan
Avrupada oluturulan olumsuz havay temizlerken dier taraftan yeni ve pozitif bir
Osmanl grnts oluturmak iin eitli yollar kullanmtr707. ncelikle konuklarn
arlamakle ie balamtr. stanbula Yldz Sarayna gelen konuklar nzik, grgl,
hassas ve ince bir kiilikle karlamlardr. Yabanc konuklarn deta gnln fetheden
Abdlhamid,708 her trl nyargdan uzak bir anlayla olumlu tasvir edilmitir709.
Kendi hakkndaki bu olumsuz kampanyay Avrupal basn mensuplarna para
datarak, vg dolu szler ieren yazlar yazdrarak gizlemeye altn da iddia eden
yazarlar vardr710.
nl

Amerikal

iletiimci

Antony

Robbins,

letiim

gtr,

etkili

kullanabilenler kendilerini, dnya deneyimlerini ve dnyann onlar zerindeki

deneyimlerini geitirebilirler. demektedir711.

Gerekten de Abdlhamid, iletiim

vastalarn etkili kullanabilen bir kiilie sahiptir. Huzuruna kabul ettii ziyaretiler,
onun hakknda hep iyi eyler sylemilerdir. En ok vurgu yaptklar husus ise nezketi,
etkileyicilii, iltifatlardr. Vambery, onun iltifat etme sanatnda usta olduunu ifade
etmekte ve kibar olduunu sylemektedir712. Birtakm jestler yaparak karsndakini
etkilediini belirten Vambery, buna rnek olarak, misafirinin sigarasn kendi elleriyle
yakmasn ve onu kapya kadar uurlamasn gstermitir. Dardaki yanl imajyla
Francois Georgeon, II. Abdlhamid Osmanl- Siyaset C. 2. YTY, Ankara 1999, s. 272. Ayrca 19. yy
avrupasnda Abdlhamid kan dkc gerici bir tiran olarak tanmlanmaktayd. Eric Jan Zrcher,
Modernleen Trkiye Tarihi, letiim Yay, ev: Yasemin Saner Gnen, stanbul 1999
707
Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev: Gl
aal Gven, YKY, stanbul 2002, s. 142
708
Franois Georgeon, age, s. 317-318
709
Alman kayzeri . Wilhelm 1898de yapt dou gezisinde, ziyaret ettii stanbulda Abdlhamid
tarafndan karlan ve iyi ilikiler karikatrlere de yansm ve Abdlhamid Viyanada Der Floh da
1898de yaynlanan karikatrde iki hkmdarn ayakta durduu yer i dizaynyla Avrupa sarayn
aratmayacak lde gzel bir salondur. II. Wilhelm ve dier karikatrlerin aksine ok k duran
kyafetlerle resmedilen II. Abdlhamid Avrupa halkn artmtr. Necmettin Alkan, age, s. 152
710
Nikolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. 5, ev: Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul
2005, s. 514
711
Antony Robins, Snrsz G, nklap Kitabevi, ev: Dr. Mehmet Deirmenci, stanbul 1993, s. 8
712
Gn bilgi iin bkz. Mim Kemal ke, ngiliz Casusu Prof. Armnius Vamberynin Gizli
Raporlarnda II. Abdlhamid ve Dnemi, Dal Neriyat, stanbul 1983. Cont Chedomille
Mijatovich, The Memoirs Of A Balkan Diplomatist, Cassell And Company Ltd. London, Newyork,
Toronto, Melbourn, 1917, s. 83

137

konuklar zerinde brakt imaj arasndaki farktan ok iyi yararland ifade

edilmektedir. yleki, Kanl bakl dmanlar dahi bu ekicilie kaplrlar. eklinde
ifadeler kulland belirtilmektedir. Konuklarnn dikkatini eken bir dier zellii ise
sadeliidir. Gsteriten uzak olmas, konuklarn etkilemitir. Gerektiinde ise
konuklarna Osmanl Devletinin azametini sergilemek iin onlar debdebeyle
karlarm ve misafirperverliini gstermitir713. Abdlhamid, bykelilere ve
ortaelilere bile zaman zaman hediyeler vermi ve onlarla ilikileri iyi tutmutur714.
Abdlhamid, bozulan Osmanl imajn deitirmek iin uluslararas sergileri ve
fuarlar da ok iyi deerlendirmitir. Devletin folklorik, etnorafik, egzotik yznden
ziyade modern yzn gstermeye almtr. Hazrlatt fotoraf albmleriyle,
Osmanl Devletinin gelien yzn tantmaya almtr715.
Netice itibariyle Abdlhamid hem Avrupada hem de Balkanlarda halkla ilikiler
operasyonu diyebileceimiz bir ekilde stanbula gelen resmi ziyaretilere gsterdii
yakn ilgi ve alakayla, daha ncesinde yanl aksettirilmi olan Osmanl maj dzeltme
yolunda nemli admlar atmtr.
B. KARADAIN BATIDAK MAJI ve NKOLAIN GAYRETLER
Nikolann Abdlhamidle olan benzerliinden birisi de lkesinin ve milletinin
imajn dzeltme aba ve gayretidir. Nikola, gerek Grahova Sava srasnda Temmuz
1853te yaplan Kolain basknnda, gerekse uzlamaz bir tutum iinde olan Danilo
dneminde bozulan Karada imajn dzeltmeye almtr. lkesine ziyareti saysn
artrmann yollarn aramtr716. Danilo dneminde 1858de 300 kiilik babozuk

713

Franois Georgeon, age, s. 160

Sleyman Kani rtem, Bilinmeyen Abdlhamid Hususi ve Siyasi Hayat 1, Haz: Osman Selim
Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul 2003, s. 141
715
1893 ABDdeki Chigago Sergisi bunlara bir rnektir. Bu sergi iin 7500 liralk bir bte ayarlanm ve
Chigagoya Osmanl sanayi ve sanat rnlerinin sergilendii Sultanahmet emesisin birebir kopyas,
ars ve camisiyla adeta bir Osmanl Ky kurulmutur. Fotoraf da imaj iin kullanan Abdlhamid
kendi zamannda yaplm lkenin drt bir tarafndaki eserleri fotoraflattrm ve albm haline
getirmitir. 1893 ylnda bin dokuzyz civarnda fotoraf ieren 51 albm kongre ktphanesine
gndermitir. Sz konusu bu albmlerde okullar, sanayi kurulular, kprler, saraylar, labaratuar
grntleri vb. bir sr fotoraf vardr. Franois Georgeon, age, s. 320-321
716
Elisabeth Roberts, age, s. 234
714

138

grubuna,717 uygulad ok taktii718 ve

davranlar,

719

onur olarak grdkleri bir ksm

Karadaa gelen maceraperest gezginlerin, diplomatlarn, ziyaretilerin

kalemine yansmtr720. Modern dnyadan ok farkl bir sava anlaylarn anlatan

kitaplar, Amerikada,721 ngilterede hatta Avustralya ve Kanadada yaymlanmtr722.
Batnn Balkanlar alglay eklinin Osmanly alglay eklinden pek farkl
olduu sylenemez. Bir Alman yazarn ifadesiyle, Balkanlar, Asil Bat Avrupa
villasnn yannda, birbirleriyle anlaamayan ve srekli kavga eden birok halk
barndran bir barakayd. Ayrca, Vahi Avrupa olarak nitelendirilmektedir723.
ngiltere

Babakan

Disraelinin

1876da

Berlin

Meorandumunun

kendisine

danlmadan hazrlandn syleyerek Rus Elisine ngiltereyi Karada ve Bosna

yerine koydunuz724 demesi, aslnda o dnem Batl devletlerin Karada alglay
eklini ok ak ve net bir ekilde ifade etmektedir. 18 ve 19. yyda bata Avusturya
Devleti olmak zere Karadaa gelen Avrupal seyyahlar, turistler ve politikaclarn,
Karadan bu olumsuz imajna etkileri ok byk olmutur. Bunlara gre, Karadallar
soylu vahi olarak tanmlanrken, Natasha Margulisin aktarmyla Lary Wolfun
kitabnda medeniyetle barbarlk arasnda bir yer gibi ifadeler kullanlmtr725. Zaman
zaman Viyana kaynakl Nikola aleyhinde yazlar bat basnnda yer almaktadr. Aynen
717

Karadal sava gelenei olduu sylenen bir eylem gerekletirerek kimi askerlerin dudaklarn
kimilerinin de burunlarn keserek Hseyin Paaya korku saldklar ifade edilmektedir. Bu ekilde
Osmanl askerine korku salmak niyetindeydiler. Elizabeth Roberts, Realm Of The Black Mountain,
Cornell University Pres, NY 2007, s. 226
718
Hersek Novide Napolyonun askerlerini, dmanlarnn kesilen kafalarn kaleye asarak ok taktii
uygulamlar ve Fransz askerleri demoralize olmulard. Cristopher Boehm, Blood Revenge, The
Anthropology Of Feuding In Montenegro And Other Tribal Societies, University Press Of Kansas,
USA 1984, s. 34
719
Karadal sava bir arpmada ok kt bir ekilde yaralanrsa, onun kanndan olan birisi, dmann
eline gememesi iin kafasn keserdi. Bu bir Karadal iin onur saylyordu. Cristopher Boehm, age s.
34.
720
Barbara Jelavich, age, C.1, s. 169.
721
George M. Towle, A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony , Boston, 1877, s.
47-54.
722
Roy Trevor, Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London 1913, s. 44.
723
Bozidar Jezernik, Vahi Avrupa Batda Balkan maj, ev: Haim Ko, Kre Yay. stanbul 2006, s.
2.
724
Kemal Baltal, 1875 Hersek Ayaklanmasnn Uluslar Aras Bir Nitelik Kazanmas, Belleten, C. LI,
S.199, TTK, Ankara 1987, s. 219.
725
Natasha Margulis, age, s. 5.

139

Abdlhamidin ruh sal ile ilgili yaplan haberler gibi Nikolann akl sal ile
ilgili haberler kmtr. Chroniclesin Viyana muhabiri Karada Prensinin akli
melekelerinde bir sorun yaad iddetli sinirsel iritasyon yaad belirtilmitir.
Prens Akl hastas oluyor balyla verilen haberde Prensin despotik tavrlar
sergiledii ve iki rahibin yardm dilemek iin Petersburga gittii yazmtr726.
Bu arada Nikolann, Osmanl ve Avrupa kamuyoundaki Karada ve Karadal
imajn ve anlayn deitirme yolundaki abalarna da deinmeden geemeyeceiz.
Prens Nikola, talya ve Fransann en saygn okulunda eitim grm, modernizmi
benimseyen, ada, dolaysyla Karada snrlarn aarak Avrupay ve Rusyay
grm, seleflerine nazaran akgrl bir yapya sahipti. Bu, onun siyaset anlayna
da yansmt. Karada kabile anlayndan kararak modern bir devlet haline getirme
gayreti iine girmiti. Toplumsal bir dnm yaayan Karada toplumunda, Nikola,
1862 ylnda kafa kesme detine son vermitir. Bu gibi detleri yasaklayarak birtakm
tedbirler almtr727.
George M. Towle, Nikolay en ilgni kiiliklerden birisi olarak tanmlamtr.
Gelen her turist ve seyyah zerinde olumlu bir etki brakmaya alan Nikola, bir turistin
ifadesiyle, drst, centilmen ve nzik birisi idi728. Bu szler, ziyaretiler zerinde
brakt intibalardan biridir. 1907de kendisiyle ba baa grme frsat bulan ngiliz
aratrmac William Le Queux ise Nikolann yakn ilgisiyle karlamt. Kendisine
timsah derisi sigaralndan sigara ikram edii ve sigarasn kendi elleriyle yakmas,
gzel bir etki brakmtr729. 1908 ylnda otomobille etineye giden Hutchinson,
Prensin sadeliine ve halka olan sevgisine deinerek Prens olmasna karn, kepi,
uyruklarnn giydiiyle aynyd. Halkn sevecen bir glmseyile selamlad ve sigarasn
tttrerek geti. demitir. Ayrca, onun Dalmayadan Karadaa gelen yeni yol

726

New York Times, A Prince Becoming Insane 20 October 1892.

Safet Bancovi, Mslmanlarn Karadadan 19. Yzyldaki G, Muhacirlerin zinde, Derleyen,
Hayri Kolainli -Editr, Mirze Mehmet Zorbay, Lotus yaynlar, 2004, s. 16
728
George M. Towle, age, s. 25 William Denton, 1877 ylnda yazd eserinde Prens Nikola ile ilgili
olarak centilmen cesur ve kahraman birisi olarak bahsetmektedir. Denton ayrca yazd kitab ona ithaf
etmitir. William Denton, Montenegro: Its People and Their History, Daldy Isbister&Co. 1877, s. 1
729
William Le Queux, An Observer in the Near East, Doubleday, Page & Company,New York 1907,
s.32
727

140

gzarghn onaylayarak yabanclarn Karada ziyaretini kolaylatrdn ifade

etmitir730.
Prens Nikola, bamszlk srecinde Panslavist siyasetten etkilenmi ve bamsz
bir Karada Devleti kurmak iin byk aba sarf etmitir. Trklere kar duyduu
dmanlk siyaseti ebedi deildir. Zira II. Abdlhamidle uzun sren dostluklar olduu
eitli kaynaklardan, Osmanl belgelerinden net bir ekilde anlalmaktadr. Prens
Nikola, yazd bir Trke isimli beyitte
Sen benim eski dmanm isen de ,
Senin kymetini drmek isteyenlere kzarm!
Cenkte sana kim denk olabilir sorarm!
Biz mstesna! Biz bir avu fkara
imdi ki artk birbirimizi tanyoruz
eci kalplere lyk olan karlkl hrmet ve takdiri birbirimize gsterelim

731

Grld gibi, beyitte, dostlua davet vardr. Dmanln sonsuza kadar

olmad vurgusu yaplmaktadr.
C. ABDLHAMD

ve

NKOLANIN

DOSTLUK

LKLERN

ETKLEYEN TEMEL FAKTRLER

Abdlhamid ve Nikolann dostluklarnn temelinde baz ortak paydalar yatt
da mahede edilmitir. yle ki; Franszca bilmeleri, yat olmalar, ikisinin de 9 kz
ocuu sahibi olmas, tiyatro sevmeleri, irlik ynleri, sigara tutkular, din kimlikleri,
misafirperverlikleri sayabileceimiz ortak ynlerdendir. kisi de Batya dnk; ama
geleneklerine bal idi. Ksacas, bir araya geldiklerinde konuacak, tartacak ok
mevzular vard ve kuak atmas yaamalar en byk ortak paydalardan biridir.
Abdlhamid ve Prens Nikolann bu denli iyi diyalog kurmalarnda birtakm
ortak noktalarn ve benzerliklerin de etkili olduu sylenmektedir. letiim, dostlukta
anlama ve diyalog da ok nemli bir etkendir. Dil, bu noktada vazgeilmez bir iletiim
730

Frances Kinsley Hutchinson, Motoring in The Balkans, Along The Highways Of Dalmatia,
Montenegro, the Herzegovina and Bosnia (1909) A.C.McClurg, Chicago 1909. Eserin trkesi iin de
bkz. Frances Kinsley Hutchinson, Otomobille lk Gezi Balkanlar 1908, Dalmaya, Karada, BosnaHersek Yollarnda, Show Kitap, ev: Gl aal Gven, stanbul 1999, s. 174
731
Sleyman Kani rtem, Osmanl Devletinin Makedonya Meselesi Balkanlarn Krdm, Temel
Yaynlar, Haz: Osman Selim Kocahanolu, stanbul 1999, s. 126.

141

aracdr. Abdlhamid ve Nikolann diyaloglarnda tercman bulundurmamalar ve

Franszca ortak paydasyla hareket ederek birbirileriyle rahatlkla anlaabilmeleri, iyi
iletiim kurmalarnda bir aamasdr. Nikola, yurt d eitimi alm, Fransada egitim
grmtr ve ok iyi Franszca bimektedir. 1852de Triyestede, daha sonra 1856da
Pariste bulunmu, Fransann en mehur liselerinden biri olarak kabul edilen Louis le
Grandda okumutur732. Nikola, ayrca, yazmalar da Franszca yapmaktadr.
Abdlhamide gnderdii mektuplar ve yazmalar Franszcadr. 19. yy Avrupasnda
Franszcann diplomasi dili olduu hatrlanrsa ve Avrupaya gnderilen aydnlarn
Franszca

konuma

modasn

yaygnlatrdklar

gz

nnde

bulundurulursa,

Abdlhamidin de Franszcay renmi olmasnda bir tezatlk sz konusu

olmamaktadr. Abdlhamidin zellikle Fransz Gardetten ald dersler733, Franszcaya
hkim olmasna katkda bulunmutur. Ayrca, Macar seyyah Vambrey, Asya seyahatine
ktnda stanbulda bir mddet Padiah kzlarna Franszca dersler vermek iin Sultan
Abdlmecidin kz Prenses Fatmann konana gelmi ve henz 13 yanda olan
Abdlhamid de bu Franszca derslerinden istifade etmitir. Prenses Fatma Siyah
gzlerini hocasnn zerine dikerek onun azndan kacak her Franszca kelimeyi
koparr gibi ekip almak isterdi diyerek Abdlhamidin Franszca konusundaki
merakn aklamtr734.
Abdlhamidin kapal bir toplum olan Karada ve Karadallar anlama gayreti,
etine Sefretine yerli halkn dilini bilen ve anlayan, lisana vkf mtercim alnmasnda
da ok ak bir ekilde grlmektedir735. Ahmet Cevat Paann etineye eli olarak
atanmasnda onun yabanc dil bilmesinin, zellikle Franszcaya hkim olmasnn etkisi
vardr736. Dolaysyla, iki devlet adamnn da birbirlerini hem devlet adam olarak hem
de kiilik olarak tanma ve anlama gayreti ierisinde olduklar fark edilmektedir.

732

Elisabeth Roberts, age, s. 231

Cevdet Kk, Abdlhamid II. DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 217
734
Abdlhamid Yllar sonra saray tekrar ziyaret eden Vambreyle, tercmansz konuuyordu. Joan
Haslip, Bilinmeyen Sultan II. Abdlhamid, IQ Trk Sanat Yaynclk, stanbul 2001, ev: Nejlet
ztrk, s. 54-55
735
BOA, .HR, 298/18861
736
Mehmet Hocaolu, age, s. 66
733

142

a. Sanat Kimlikleri
Abdlhamidin ve Nikolann ortak ynlerinden biri de tiyotraya olan
tutkulardr. Hatta en son grmelerinde tiyatrodan da bahsetmilerdir. Bunun yannda
Nikolann bizzat kendisinin yazd piyesi vardr737. Fransaya gittiinde tiyatro ve
opera gibi etkinliklere katlmas, tiyatro merak olan Nikola iin bir keyiftir. 1884
Martnda Prens tarafndan etine'de ina ettirilen tiyatronun alnda bizzat Prensin
yazd bir oyun gsterime sunulmutur738. Bu oyun, ayn zamanda, Avrupada birok
ehirde oynanmtr739.
Abdlhamid de operay ve tiyatroyu seven birisidir. Bu tiyatrolar elilerle
birlikte izleyecei zaman onlar akamdan yemee davet etmitir. Daha sonra tiyatro
knda da elilerin hnkr yverleri ve hnkr avular eskortluunda sefretlerine
kadar gtrlmesini sylemitir740. Osmanl saraylarnda, Tanzimattan sonra gelen
misafirleri opera dinletmek zere tiyotroya gtrmek gelenek hline gelmitir.
Abdlhamid, misafirleri iin Yldzda bir tiyatro salonu ina ettirmitir. Osmanl
saraynda Avrupa saraylarnda olduu gibi bir tiyatronun olmas ve II. Abdlhamidin
bunu gelen yabanc konuklara gstermesi, yabanc gznde Osmanl imajn deitirme
almalarndan biri olarak grlebilir741. Abdlhamidin operetler ve komedi dhil
eitli trde Franszca tiyatrolar yazd, hedef ald seyirciler zerinde ok byk bir
etki brakt sylenmektedir742.
lgin benzerliklerden biri de, her ikisinin de irlik ynyd. Nikolann,
iirlerinin yer ald bir kitab vardr. iirlerinde Slavlarn Trklere kar kahramanlk
temalar ilenmitir.

737

Nicolas I. Petrovich Niegosh, The Empress Of The Balkans The Drama In Three Acts, Adapted
Servian Ortiginal By W. M. Petrovich And D. J. Volnay, Eveleigh Nash, London 1913.
738
BOA, Y.A.HUS, 177/20.
739
Bunlar arasnda Novi Sad, Belgrat, Berlin, Petersburg, Londra vardr. National Museum Of
Montenegro, King Nikola`s Museum Court Library (Fourth Room) , <http://www.mnmuseum.org/Start.
htm> e.t. 13/09/2008.
740
Ali Said, age, s. 40.
741
Abdlhamid bu tiyatro salonunu Alman mparator . Wilhelmin gelecei yl 1889da yaptrmtr.
Fatmagl Demirel, Dolmabahe ve Yldz Saraylarnda Son Ziyaretler Son Ziyafetler, Doan Kitap,
stanbul 2007, s. 41.
742
Orhan Kololu, Abdlhamid Gerei, Pozitif Yaynlar, stanbul 2007, s. 317.

143

b. Halka Yaknlklar , Vatanperverlikleri ve Dn Kimlikleri

Abdlhamidle Nikola arasnda, halkla i ie olmalar ynnden de bir benzerlik
olduu sylenebilir. II. Abdlhamidin baa getiinde II. Mahmud dneminden beri
yaplmayan bir eyi yapmas, seraskerlik kapsnda subaylarla yemek yemesi, tersaneye
giderek bahriyelilerle

birlikte olmas,

onlarla oturup

asker

yemei

yemesi,

Abdlhamidin halk nezdinde iyi bir yer edinmesini salamt. O yllarda Haydarpaa
Hastanesine Rusya Sava nedeniyle Balkan Cephesinden gelen yaral Osmanl
askerlerini ziyaret etmesi,743 camilere giderek halkla beraber saf tutmas744 ile Nikolann
kendi yaral askerlerini ziyaret etmesi, hatta yaral bir Karada askerini alnndan pmesi
(Avrupa basnnda kapak olmutur), aslnda halkyla btnleme adna yaptklar
gsteriler olarak nitelendirilebilse de kendi halklarna olan yaklamlar ve insani
zellikleri bakmndan farkllk arz etmedii ortadadr.
ki hkmdarn ortak zellikleri arasnda sahip olduklar dini kimlikleri
gsterilebilir. Din kimlik, hem Abdlhamid hem de Nikolada etkin bir yere sahiptir.
Abdlhamid halife sfatn tamaktadr. slamda siys ve hukuk ynetim makamna
ve ynetime verilen bir isim olan Halife ve Halifelik makam slam dnyasnda Hz.
Muhammedin vefatnn ardndan islam toplumlarnn liderliini yapma vazifesi olarak
ortaya kmtr. Hilafet makam 16.yyda Osmanl Devletine gemi ve Yavuz Sultan
Selim ve ondan sonra gelen padiahlar II. Abdlhamid de dahil olmak zere slamn
halifesi olarak kabul edilmilerdir.
Dier taraftan Nikola bishop geleneinden gelmektedir, dinine bal
Ortodoks bir Hristiyandr. Temel inanlar noktasnda Abdlhamid ile ayn
dnmekteydiler. Bu ortak inanlardan birisi de kaderdir. Yeniyl mnasebetiyle
Turhan Paaya yazd cevbi mektupta Nikola;

743

Cevdet Kk, Abdlhamid II., DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 217. A. H. Ongunsu,
Abdlhamid II., A, C.1. MEB, stanbul 1978, s. 76-80
744
Niyazi Berkes, age, s. 345
Bishop hristiyan piskoposluunun ruhani gce ve ynetsel otoriteye sahip en byk yesi, hrisitiyan
kiliselerinde rahip ve barahipleri denetlemek iin grevlendirilen kii olarak tarif edilmektedir. WordNet
A Lexical Database For The English Language, Princeton University 2006, <http://wordnetweb.
princeton.edu/perl/webwn?s=bishop>, e.t. 13.12.2008

144

Salicedid! (yeniyl) Acaba tali (kader) bu sene zarfnda bizim in neler

beslemekdedir ve acaba bunu bilmeyi mercuhdur.? Siz arkllarn kafas gibi ben de kader
mu'tekid (inanm, dindar) olduundan elimde olsa bile- esrar istikbli kefe almak
istemem. Olacak olsun taraf- semdan her ne gelir ise hayr zredir. Bir insan ki nen fnen
lmeye hazr ve mde degildir, ne iyi bir hristiyan ne iyi bir mslmandr745.

Grld gibi dinleri farkl olsada sahip olduklar dini kimlikleri onlarn
savada ordularna enerji kayna olmalarn salarken te taraftan barta ve diplomatik
ilikilerde daha mutedil daha barl bir siyaset gtmelerinde etkili olmutur.
c. Kuak atmasnn Olmamas
Abdlhamid ve Nikola arasnda ya fark yoktu. Nikola, Abdlhamidten sadece
10 ay byktr. Abdlhamid 21 Eyll 1842de doarken, Nikola, 7 Ekim 1841de
domutur. Ya meselesi kmsenmeyecek bir durumdur. Zira birbirleri arasnda bir
kuak atmas ve karmaas yaanmamas, birbirlerini anlayabilmeleri asndan
nemli bir konudur. Ayn kuan liderleri olmalar, dnya konjnktrndeki
gelimelere

hakimiyet ve tanklk noktasndan hareketle bir eitlik salad

muhakkaktr.
Ayrca, Abdlhamidin 17 ocuundan 9u kzdr. Nikolann ise 12 ocuu
vard, bunlarn 9u kzdr. Nikola, kzlarndan drdn St. Petersburga eitime
gndermiti. Bunlardan birisi de Helenayd. Mzie kar son derece kabiliyetli
birisiydi746. Abdlhamidin kz Aye Sultan da mzikte baarl birisidir ve sk sk
babasna konser vermitir747. Abdlhamidin olu Burhaneddinin de bestekr zellii
vardr ve Karada Prensi, stanbula geldiinde ba baa grme srasnda
Burhaneddini dinlemi ve ok memnun kalmtr748.

Ayn grme srasnda

Burhaneddinin ardndan Prens Nikolann olu Prens Mirko Karada Milli Marn
745

BOA, Y.PRKEA, 39/41

Catherine Radziwill Princess, The Royal Mariage Market Of Europe, Funk And Wagnalls
Company, Ny 1915, s. 108-113
747
Abdlhamidin kz adiye Osmanolu, babas II.Abdlhamidin alma saatleri bittiinde kendisi
tarafndan hazrlanan mzik dinletilerini ve tiyatro gsterilerini ilgiyle takip ettiini belirtmektedir. adiye
Osmanolu, Babam Abdlhamid Saray ve Srgn Yllar, L&M Yaynlar, stanul 2007, s. 32.
748
Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, stanbul 1999, s. 157.
746

145

canl performasla sylemitir. Her ikisine de iltifatlar edilmi, nianlar verilmitir749.

Dikkat edilirse ailelerine gsterdikleri ilgi ve ailelerine ballklar belirgin ekilde
hissedilmektedir.

Abdlhamid ve Nikola sigara tiryakisiydi. Sigaralarn yakmadan evvel

konuklarna ikram ederler, daha sonra konuklarnn sigaralarn kendi elleriyle
yakarlard. Bu, basit bir ilem gibi gzkse de ok ince bir nezket kuralyd. Kahve
konusunda da ayn tavr sergiliyorlard. Zaten o devirde kahve kltr Douya has bir
kltrd. Sultan Abdlhamide, Ttncba Ali Efendinin hazrlad harmanl
sigaralar kutu iinde Abdlhamide takdim edilirdi. En kaliteli ttnlerden oluturulan
sigaralar, gelen nemli misafirlere ikram ederdi750. Nikolann da timsah derisinden bir
sigaral vardr. Konuklarna o kutudan sigara ikram etmi ve sigaralarn kendi
elleriyle yakmtr751.
Netice itibaryla, insan olarak iki liderin az da olsa ortak paydalar vardr. Bu
ortak paydalarn olumlu ynde kullanarak iki lke ilikilerini gelitirmeye alan
Abdlhamid ve Nikola, hkmetlerin zemedii sorunlarda da paratoner vazifesi
grerek karlkl anlayla zme ulamay bilmilerdir.
D. RESM ZYARETLER
Karada Prensi Nikola, Avrupann eitli kentlerine geziler dzenlemiti.
Bunlar arasnda Avusturya, ngiltere, Rusya, Fransa gibi lkeler vard. Bunlar arasnda,
Osmanl Devletine stanbula yapt gezilerin mstesna bir yeri vardr. Osmanl
topraklarna yapt ziyaretler bununla snrl deildir. eitli zamanlarda kodraya
ziyaretleri vkdir. imdi, srasyla, Osmanl topraklarna yapt gezilere deinerek
sonularn irdeleyelim.

749

Marco Houston, age, s. 175.

Tahsin Paa, age, s. 213.
751
William Le Queux, An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company,New York 1907, s.
32.
750

146

a. Nikolann Birinci stanbul Ziyareti ve Yansmalar

Prens Nikolann Dersaadete ilk ziyareti, snrlarn tespiti grmelerinin devam
ettii sralarda, Austos 1883te gereklemitir. Kotor Limanndan stanbula hareket
eden Prens, kendisine elik etmek zere yanna Osmanl Devletinin etine Sefiri Rza
Beyi de almtr752.
Gnler ncesinden balayan hazrlklar gz doldurmutur. Karada Prensinin
Dersaadete gelmesi iin zzettin Vapur-u Hmyunu hazr hle getirilmi753 karlama
grevi verilen memur ve hademeye de drt yz elli be lira verilmitir754. 20 Austosta
st dzeyde bir diplomatik trenle karlanan Nikola,755 stanbul'a zzettin Vapuruyla
terif ettiinde756 yirmi bir pre top atyla selamlanm ve Mir Gazi Osman Paa ve
Hriciye

Nzr

Arif

Paa

tarafndan

karlanarak

Dolmabahe

Saray'na

gtrlmtr757. Nikola ve beraberindekiler, gezi boyunca stanbulun rabet gren ok

nezih meknlarndan biri olan Gksu Kasrnda758 (Bkz. Resim-10) misafir edilmitir759.
Karada Prensinin birinci stanbul ziyaretine Prenses Milena elik etmemitir.
Karada Prensinin dosyasnda iki konu vardr. Birincisi snr tahdidi ile ilgili
przlerin halledilmesi760, ikincisi ise Avusturyann Makedonyaya taarruz hlinde

752

BOA,Y.A.HUS, 174/44. BOA, .HR, 291/18260.

BOA, .HR, 290/18239, zzettin Vapur-u Hmayunu bilindii gibi misafir devlet adamlarnn
karland bir vapurdur. Resim iin bkz. EKLER, Resim-7
754
BOA, .DH., 890/70850.
755
Zivko M. Andrijaevi, age, s. 126.
756
BOA, .HR, 291/18272.
757
BOA,Y.E.E., 42/40.
758
Padiahlar saltanat kayklarna binerek oraya gittikleri bilinmektedir. ehzadeler, sultanlar, devlet
ricali, hrisitiyan tebaann kalbrst kesimi oraya akn etmitir adeta. Msr patlcan, panayr ok
mehurdur. Ayrca tiyatrosu da mevcuttur.Davul zurna, ip canbazlar, kahve bu mekanda sunulan
gzelliklerden bir ksmdr. Sermet Muhtar, Gksu ve Alemleri Resimli Tarih Mecmuas, S.22, Ekim
1951, s. 1032 Kksu Kasr dier ismiyle Gksu Kasr, stanbul'un Kksu semtinde bulunmaktadr.
Bu kasr, Gksu Deresi ile Kksu Deresi arasnda, sahilyolu zerindedir. Sultan Abdlmecit tarafndan
mimar Nigoos Balyan'a yaptrlm, 1856 ylnda tamamlanmtr. Bilidii gibi Kasrlar Padiahlarn
mlkdr ve saraydan kk kkten byk binalar olarak tarif edilmektedir. Padiahlar kasrlar
dinlenme ve vakit geirme mekanlar olarak kullanmlardr. Bunun yannda av amal olarak kullanlan
bir bini kasr zelliini de tamaktadr. Milli Saraylar, Kksu Kasr T.C. Kltr ve Turizm
Bakanl, < http://www.kultur.gov.tr/> e.t. 25.12.2008.
759
BOA, Y.A.HUS, 174/56.
760
BOA, Y.PRK.A, 3/67.
753

147

gerekli olacak asker tedbirlere birlikte karar vermek, bir nevi Avusturyaya kar ittifak
yapmaktr761.
Karada Prensi Nikolann Dersaadeti ziyaretinden ok memnun olan Sultan
Abdlhamid, Prens stanbulda kald mddete masraflar iin 10.000 altn vermi ve
btn masraflar762 hazine-i hassa tarafndan karlanmtr763. Grmeleri srasnda
aralarnda geen diyaloglar ve kullanlan samimi ifadeler, iki lke ilikilerinde bir
dnm noktasdr764. Bunun yannda karlkl iyi niyet gsterisi olarak nianlar takdim
edilmiti765. Karada Prensi Nikola ile beraberinde gelen yetkililere eitli derecelerde
Mecidi Nianlar verilirken, Prens Nikola ise Osmanl Devleti yetkililerine muhtelif
derecelerde Danilo nian vermiti766.
Nikola gnlklerinde Abdlhamid ile ilgili izlenimlerini aktararak pozitif
deerlendirmelerde bulunmutur. Abdlhamidin ok kabiliyetli ve iyi bilgilendirilmi
birisi olduunu ve Osmanl Devletinin politik sorunlarn ne kadar kark olursa olsun
zebilecek kapasite ve yetenee sahip olduundan hi phesi olmadn
belirtmitir767. Ziyaretin sona ermesinin ardndan Nikola,

stanbulda grd

misafirperverlik karsnda bir teekkr telgraf gndererek, ziyaretten fevkalade olumlu

intibalarla ayrldn sylemitir768. Sultan Abdlhamid de
teekkrne cevaben bir mektup gndermi,

Karada Prensinin

bu dostuluun devamn temenni

etmitir769.
Karada Prensinin stanbulda Padiah tarafndan kabul edilmesi ve arlanmas,
Karadallarn olduu kadar, siyaset dnyasnn da ilgilisini ekmitir770. Bu ziyaretin
ardndan, Karada Prensi, Osmanl Devletinin desteini eksik etmemek iin,
dzenledii ok zel davetlere Osmanl Sefirini de armay ihmal etmemitir.. Oluan
761

BOA, Y.E.E., 42/46.

BOA, .DH., 901/71649 Karada ve Bulgaristan prensleri iin yaplan masraf Halebte ak artrmayla
satlan mlklerden gelen miktara karlk tutulmutur. BOA, DH.MKT, 1700 /132.
763
BOA, DH.MKT, 1672 /82.
764
Sleyman Kani rtem, Bilinmeyen Abdlhamid, s. 302-303.
765
BOA, .HR, 291/18297.
766
BOA, .HR, 291/18301, Karada Prensinin, nian verdii kiiler arasnda, kendisini stanbulda
zzeddin Vapur-u Hmyunu ile tayan Osmanl memurlr da vardr. BOA, .DH., 896 /71306.
767
Marco Houston, age, s. 172-173.
768
BOA, Y.PRK.NMH, 2 /53.
769
BOA, Y.PRK. NMH, 2 /51.
770
BOA, Y.A.HUS, 174 /94.
762

148

olumlu havann bir yansmas olarak, Osmanl Devleti etine Sefiri smail Beyi, kendi
damadnn kardei olan Prens Karagorgevi ile birlikte yemee davet etmitir771.
Abdlhamid ile Nikola arasndaki nzik slup, yazmalara da yansmtr. Padiaha olan
saygsn ve samimi hislerini bildiren Prense kar uygun ifadeler, fermnlarda da
grlmektedir772. stanbulda maslahatgzrlnn aldn ve Gavro Vukoviin tayin
edildiini bildiren bir mektup yazan Nikola, stanbuldaki kabulde gsterilen tevecch
iin bir kez daha teekkr etmitir773. Buradan da anlalaca zere gezinin oluturduu
olumlu etki ertesi yl da devam etmitir.
II. Abdlhamid, Prens Nikolann bizzat grt ikinci Osmanl Padiahdr.
Abdlazizin Avrupa seyahatinda Fransay ziyaret ettii srada Pariste bulunan Nikola
Padiah tarafndan huzura kabul edilmiti774. O zaman bamsz bir devletin lideri
olmayan Nikola, imdi bamsz bir devlet lideri olarak II. Abdlhamid tarafndan
arlanmtr.
Netice itibariyle unu syleyebiliriz ki Prens Nikolann stanbula yapt bu ilk
ziyaret Osmanl Karada ilikilerinde nemli bir dnm noktasdr. Adeta tabular
yklmtr. Yzyllarca dman olarak bildikleri ve grdkleri Osmanl Devletine
yaplan bu ziyaret sonucunda dosluk ilikilerine ynelik daha gl admlar atlmtr.
b. Nikolann stanbulu kinci Ziyaret Teebbs ve Ziyaretin
Ertelenmesi
Nikola, 1883 ylndaki ilk ziyaretinden 13 yl sonra yeni bir ziyaret
gerekletirme dncesindedir. 30 Mays 1896da her ey planlanm, hangi gzergh
kullanaca bile tespit edilmitir.775 Osmanl etine Sefiri de Prens Nikola ile birlikte
stanbula gelme talebinde bulunmutur776. Prens Nikola 1896 ylnn aralk aynda
Abdlhamide yazd Franszca mektupta Size olan sonsuz dostluum, saygm ve son

771

BOA, Y.A.HUS, 174 /103.

BOA, .HR, 337 /21729.
773
BOA, Y.E.E., 63 /11.
774
Ahmed Ltf Efendi, Vaknvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. XI, Haz. Prof. Dr. M.Mnir Aktepe
TTK, Ankara 1989, s. 110.
775
BOA, Y.PRK.BK, 46/25
776
BOA, Y.A.HUS, 352/87
772

149

derece ballm bildirir ve bu balarn daha sk olmasn temenni ederim demitir.

Nikola mektubunu Sizin hizmetinizde olduumu unutmamanz dileyerek sonsuz
sayglarm iletirim777. cmlesiyle noktalamtr.
Karada Prensi, Rusya seyahatinden dndkten sonra, Karadan yznc
senesi kutlamalar merasimine katlacak ve ardndan stanbula gidecekti778.

Prens

Nikola, o gnlerde Petersburgdayd ve ayandaki dayanlmaz arlar nksetmiti.

Sultan Abdlhamid, kendisine Petersburg Sefret-i Seniyyesi kanalyla gemi olsun
dileklerini iletmi, iltifatlarda bulunarak Dersaadetin havasnn Prens Hazretlerinin
vcuduna daha elverili olmas nedeniyle stanbula uramasn arzu ettiini
iletmitir779. Padiahn bu yakn ilgisinden ok memnun olan Nikola, cevabi yazsnda,
romatizma rahatszlndan dolay ok arlarnn olduunu syleyerek, kendisini iyi
hissettii zaman onbe gnlk bir Avrupa seyahatine kacan belirtmitir. Ayrca,
Padiahn iltifatlarndan ve salyla yakndan ilgilinmesinden duyduu memnuniyeti
ise u kelimelerle ifade etmitir:
Bunca messir iltifata ve tevecche kar Zt- Hmyun-u Mlknelerine nasl teekkr
edeceimi bilemiyorum. Beyan ve tebli iin kelime bulamyorum 780.

Fakat beklenmeyen bir hadise, Karada Prensinin stanbul gezisini ertelemek

zorunda kalmasna neden olmutur. Prensin kk olu Mirko, iddetli bir hastala
yakanmtr781. Bunun zerine, hemen Prens Nikolaya gidilerek, Padiahn zntleri
dile getirilmitir. Her ne kadar stanbula gitmek iin Rusya Bahriye Nezretinden bir
vapur tahsis edilmi olsa da, Nikola, olunun iyilemesinden sonra, Viyanada onunla
birleerek, ya da etineye vararak oradan Klik Limanndan deniz yoluyla stanbula
gitmeyi planlamtr. Ve bunun iin, Padiahtan, vapur-u hmyun tahsis edilmesini
istirham etmitir782. Prens Nikola, ailesiyle birlikte karak Belgrata urayp, Srbistan

777

BOA, Y.E.E., 59/41

BOA, Y.A.HUS, 352/105
779
BOA, Y.PRK.EA, 24/56
780
BOA, Y.PRK.NMH, 7/14
781
BOA, Y.A.HUS, 352/124
782
BOA, Y.PRK.EA, 24/56.
778

150

Kralnn onbe gn kadar misafiri olarak Belgradda kalacak, oradan da etineye

gidip iki gn dinlenecek ve dorudan stanbula gelecektir783.
Bu arada Prens Nikolaya tahsis edilecek olan Emirgn'daki yalnn eksikleri
tamamlanm, tamirat yaplmt784. Yalya ayrca iki tatl su isale hatt denmiti785.
Karada Prensi tm hazrlklara ve yaplan planlamalara ramen, ailevi nedenlerden
dolay stanbul gezisini ertelediini belirterek zrlerini iletmitir786. Ziyaretini erteleme
sebeblerini anlatmak, teekkr ve tazimlerini ifhen bildirmek iin kendisini temsilen,
Karada Hriciye Nzr Gavro Vukovii, stanbula temaslarda bulunmak zere
gndermitir787. Msy Vukovi, Padiahn huzuruna km ve Prensin yazm olduu
nmeyi ona teslim etmitir788. Karada Prensi, mektubunda, kederine itirakinden
dolay Padiaha tekrlerini bildirmitir789.

c. Nikolann kinci stanbul Ziyaretinin Gereklemesi ve Sonular

Prens Nikola, 1896 ylnda erteledii ikinci stanbul seyahatini gerekletirmek
iin uygun bir zaman kollamtr. Bu frsat 1899 ylnda yakalayan Nikola,
Abdlhamid'in kendisine hediye etmek istedii Boazii'ndeki yal vesilesiyle stanbul'a
gelmek iin harekete gemitir790. 24 Austos 1899da Padiahn cls gn kutlama
merasimlerine katlmak, Osmanl Bankas kanalyla yaplan para yardmna mukabil
teekkrde bulunmak791, Kosovada konsolosluk almas iin temaslarda bulunmak792
ve Padiaha olan hrmetlerini sunmak zere stanbula gelmeye karar vermitir793.

783

BOA, Y.A.HUS, 353/50.

BOA, Y.MTV, 143/5.
785
BOA, Y.PRK.H, 7/61.
786
BOA, Y.PRK.NMH, 7/25.
787
BOA, Y.E.E., 63/36.
788
BOA, .HR, 352/1314R-04.
789
BOA, Y.PRK.NMH, 7/24.
790
BOA, Y.E.E, 46/124 Kataloglarda belge tarihi 1327 olarak gese de bunun sehven 1317 yerine 1327
eklinde yazld dnlmektedir.
791
BOA, Y.PRK.ML, 19/7.
792
BOA, Y.A.HUS, 399/68.
793
BOA,Y.A.HUS, 399/30.
784

151

Buarada Emirgandaki sahilhane, belediye tarafndan tamir ettirilmi masraflar

da maliye tarafndan denmitir794. Belediye bakan bizzat Mirgne giderek sokaklarn
gvenlii ve temizlii noktasnda titiz davranlmas talimatn vermi ve hazrlklar
yerinde incelemitir. Ayrca Padiahn hizmetinde alan hademeler (Hademe-i hassa-i
ahne), Prens Hazretlerinin hizmetine verilmitir795.
Prens, Prenses ve oullar Mirko (Grahova ve Zeta Voyvodas) bir hafta kadar
kalmay planladklar ziyarette, beraberlerinde Hriciye Nzr Msy Gavro Vukovi
ve ei, Prens Nikolann yveri Msy Martinovi, Prenses Milenann Dame
dhonneuru(Nedime) Matmazel Nayikom, hususi kalemi Msy Charles Puigget ve
Doktor Perazi gelmilerdir796. Nikolaya, etine Sefiri Ahmet Fevzi Paa da elik
etmitir797.
Prens

Nikolann

stanbula

ikinci

seyahati

yine

bir

Austos

gn

gereklemitir. Sultan Abdlhamid, bu nzik ziyaretten ok memnun olacan

bildirerek onu ve ailesini getirmek zere zmir Krovazrn tahsis etmitir798. Karada
Prensi Nikolann, ei Prenses Milena ve kk olu Mirko ile yapt ziyaretle ilgili
olarak, Sultan Abdlhamidin emri zerine, ilgili gazetelerde ilanlar verilmi, makaleler
yazlmtr799. zmir Vapur-u Hmyunu, Prensi karlamak iin, Terifat- Hriciye
Muavini Galib Bey ile Yaverlerden Mirliva Rfat Paa ve Miralay Tevfik Bey de hazr
bulunmulardr800. Prens ve Prensese resm karlama yapmak iin mlki ve asker
erkn, zmir Vapuruna giderek karlama trenine katlmlardr. Dier taraftan r-y
Devlet Mkiye azlarndan Turhan Paa, zel bir heyetle birlikte Nikolay ve ailesini
limanda karlamtr801.
794

BOA, .HUS, 155/1325Ca-21.

kdam 30 Austos 1899, s. 2.
796
kdam 30 Austos 1899, s. 2. etineden ayrlrken kk oullar Petar alam ve gelmek iin
diretmiti. Nikola bunun zerine Prens Petara Eer gelirsen, Sultan seni okullarndan birine alr,
brakmaz seni deyince gelmekten vazgemitir. Nikolaya son bir kez sarlrken Petar gerekten Sultan
beni brakmaz m Baba? diye ocuk masumiyetiyle sorusuna karn Nikola u cevabu vermitir. Tabii
ki de brakmaz olum! Ve bu bizim iin ok byk bir onur ve eref olur demitir. Marco Houston, age,
s. 173. Bkz. EKLER, Resim-9-10-11.
797
BOA, Y.PRK.BK, 60/32.
798
BOA, .HUS, 76/1317R-34.
799
BOA, DH.MKT, 2242/92.
800
BOA, .HUS, 76/1317/R-38.
801
kdam, 31 Austos 1899, s 2.
795

152

Abdlhamid, konuklar Karada Prensi Nikola, ei ve olu Prens Mirko erefine

bir ziyafet tertip ederek bu ziyafete Prens Nikola ei Prenses Milena olu Prens Mirko
prensin mihmandarln yapan Turhan Paa, Karada Hariciye Nazr Msy
Vukouvich ve Karada sefiri Msy Baki, dier zevatlar ve Mabeyni Hmayun
memurlar hazr bulunmutur802. Ziyafet salonuna alnan misafirleri Padiah, nazik bir
ekilde karlamtr. Abdlhamid sol tarafnda Prenses Milenaya, sa tarafnda ise
Prens Nikolaya yer vermitir. Prens ve prensesin tam karlarnda ehzadeler
oturmutur. Onlardan birisi de Burhaneddin Efendidir. Burhaneddin Efendinin sa
tarafnda Prens Mirko oturuken sol tarafnda ise Karada Hariciye Nazrnn ei Madam
Vukovi yer almtr803.
Yemein ardndan Abdlhamid, Prens Mirkoyu ararak mzik yeteneini
sergilemesini rica etmitir. Mirkonun performans gz doldurmu ve ilgi oda
olmutur. Mirkodan sonra sra Abdlhamidin olu Burhaneddine gelmitir.
Burhaneddin Efendi, bilindii gibi mzie son derece kabiliyetli birisiydi. Prens
Mirkonun bu nazik jestine o da Karada Milli marn alarak karlk vermitir. Bu
kk gsterinin ardndan her ikisine de dller verilmitir804. Nikolann gnlklerinde
de bu konuyla ilgili detayl bilgi bulabilmek mmkndr. Prens Nikolaya neler
konutunuz sorusu yneltilmi ve bu soruya Nikola hereyden konutuk. Resim, mzik,
sana,t vapur demitir. Abdlhamid ise hatratnda Karada Prensi Nikolaya olu
Burhaneddinin besteledii paralar bizzat Burhaddin Efendinin kendisinden
dinlettiini sylemi ve Nikolann bunu ok beendiini ifade etmmitir805. Grld
gibi grmeler resmi bir havadan ziyade daha samimi bir aile ortamnda
gereklemitir.
Abdlhamidin Prens onuruna verdii yemein ardndan, Prens Nikola, Emirgan
yalsnda bir takm gsterilere de ahit olmutur. Bahriye Nezaretinden kendisi iin zel

802

BOA, DH.MKT, 2242/95.

kdam, 2Ekim 1899, s 2-3.
804
Marco Houston, age, s. 175.
805
Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, stanbul 1999, s. 157.
803

153

olarak gnderilen duba zerinde, ate gsterisi ve havai fienk gsterileri dzenlenmi
ve atlan fienkler boazda byleyici bir atmosfer oluturmutur806.
Karada Prensinin stanbuldan ayrlmas nedeniyle Sadrazam ve Hariciye
Nazr Paa, Mabeyn-i Hmayuna gelmitir807.

Prens ve Prenses, Padiah

Abdlhamidin kendilerine gsterdii bu ilgi iltifat ve alakadan dolay teekkrlerini

iletmilerdir808. Ertesi gn Karadal konuklar

onuruna bir ziyafet daha verilmi

gazetelerde ilan edilmitir809.

Karlkl verilen nian ve madalyalarn ardndan

810

Abdlhamid Karada Prens

Prenses ile beraberindekilere, Hereke fabrikas rnlerinden olan ve masraflar hassa

hazinesi tarafndan karlanan811 kuma, hal, seccade gibi ok deerli hediyeleri takdim
etmitir812. Prens Nikola, Abdlhamide Karanlk dalarmza dndmzde bu
hediyelerin hibir deeri kalmayacak Majesteleri demitir. Bunun zerine Abdlhamid
Sizin o gzelim dalarnz, Siz onlarn lideri olduka daima aydnlk olacaktr
szleriyle iltifatta bulunmutur813.
Prenses Milena ise Harem dairesinde arlanmtr. Daha ok krsal kltryle
yorulmu olan Prenses Milenann ekingen tavr n yarglarla rlm dnceleri
Harem dairesinde Valide sultan tarafndan arlanmas ve orada verilen ziyafetler ve
iltifatlar sonucunda yerini rahatla brakmtr. Milena, Harem dairesinde bu
arlamadan fevkalade memnun olmutur. erefine eit eit meyveler tatllar ikram
edilmi ve kahveler iilmitir. Sazlar alnm arklar sylenmitir. Milena, harem
dairesinde Abdlhamidin kzlaryla ve eleriyle tanmtr814. Bylelikle Prenses
Milenann da kafasnda ki endieler ve nyarglar krlmtr. Anlatlanlardan ve
duyduklarndan farkl bir tabloyla karlam ve bundan birhayli memnun olmutur.

806

kdam, 2 Ekim 1899, s. 2.

BOA, .HUS, 77/1317ca-03.
808
BOA, Y.PRK.HR, 28 /1.
809
BOA, DH.MKT, 2244/45.
810
Bkz. Verilen Nian ve Madalyalar .
811
BOA, Y.MTV, 194/116.
812
BOA, Y.MTV, 194/19.
813
Marco Houston, age, s. 175.
814
Valide Sultan, Prenses Milenaya, yllar nce arladklar kz Stanadan ve onun gzelliinden
bahsetmitir. Marco Houston, age, s. 175.
807

154

Gerekten dolu dolu geen onbir gnlk seyahatte Prens Nikola dersaadet
elilerinin hepsine, Emirgandaki yalsnda ziyafet vermi padiaha ve btn oradaki
elilerin hkmdarlarna salk ve shhat iin kadeh kaldrmtr. Karadallarla, ruhani
liderlerle grmtr. Bunun yannda Beylerbeyi vapuruyla Sirkeci skelesine gelerek
oradan araba ile Topkap Saray Hmyuna gitmitir. Saray- Hmayunu, Hazine-i
Hmyunu ve mze dairesini gezen Prens Nikola daha sonra Ayasofya Camiini ziyaret
etmi ardndan Sultan Mahmud Trbesine de uramtr. Prensin Emirgan Yalsnda
Osmanl Devleti yetkililerine ve stanbuldaki btn sefirlerin davetli olduu ziyafette
Tophane-i mire Mzkas da elik etmitir815. Burdan da anlalaca zere Nikolann
gezi iin setii mekanlar manidardr. Ayasofya Camiini ziyaret etmesi II. Mahmudun
trbesini ziyaret etmesi ve kutsal emanetlerin bulunduu Topkap Sarayn gezmesi ok
anlamldr.
Onbir gn sren sren ziyaretin ardndan 10 Eyllde stanbuldan Marmara
Vapur-u Hmyunuyla trenle816 Atinaya uurlanan Karada Prensi Nikola, Prenses
Milena ile oullar Mirko817 memnun ayrlmlardr. D basnda ve Avrupada byk
etki oluturan bu ziyaret, Avrupa basnnda da yer bulmutur. kdam Gazetesinde
Prensin temaslar gn be gn yaymlanmtr818. Malumat Gazetesi ise giri sayfasndan
birinci gn Nikolann ve Prenses Milenann fotoraflarn yaymlamtr819. kinci gn
ise Prens Danilo ve einin fotorafn giri sayfasndan yaynlamtr. Vatan, Sabah gibi
Osmanlca yayn yapan gazetelerin yannda Karadan ulusal gazetesinde Abdlhamidi
ven yaz neredilmi820 ve Neue Freie Press gazetesinde bu ziyaretle ilgili detaylar yer
almtr821.
Ziyaretin zerinden ay gemesine ramen Karada Prensi stanbul'u
ziyaretinde grd misafirperverlii unutmam ve gsterilen samimi alakadan dolay

815

kdam 5 Eyll 1899 s. 2

BOA, DH.MKT, 2244 /121
817
BOA, Y.PRK.ASK, 154 /83)
818
kdam, 24 Austos 10 Eyll 1899
819
Malumat, 24 austos 10 Eyll 1899
820
BOA,Y.A.HUS, 400 /51
821
BOA, Y.A.HUS, 400 /110
816

155

Abdlhamide teekkr mektubu gndermitir822. Artk Nikolann gznde Trk imaj

deimitir. Ona gre Trkler, elit, cesur ve asil bir millettir. Bu millet artk
Karadallarn ezeli dman deildir. yleki 93 Harbini bile kendi iinde sorgulam
savan hi yaanmam olmasn umut etmitir823.
Sonu olarak, gerekleen ikinci ziyaretle birlikte, ilikilerin daha iyi bir dzeye
geldii grlmektedir. Birinci ziyaretle kyaslandnda daha ihtiaml ve daha gsterili
bir karlama olduu sezilmektedir. Birinci ziyarette yannda Prenses Milenay
getirmezken ikincisinde Prenses Milenay beraberinde getirmitir. Denebilir ki bu
ziyaret birinci ziyaretin meyvesidir. Artk tesis edilen dostluk ilikilerinin sonularnn
alnmaya baland bir dneme girilmektedir.
d. Nikolann Osmanl Eliliklerini Ziyaret Etmesi
Bir lkenin elilii, bulunduu lkedeki temsilcisi konumundadr. Oraya yaplan
bir ziyaret, o lkeye verilen bir mesaj

niteliindedir. Prens Nikola'nn Osmanl

Devletinin etine Sefaretine ziyarette bulunmas

824

1881 yl Eyll aynda snr

sorunlarnn zlmesine ynelik atlan admlara destein bir gstergesidir. Beraneli

Hristiyanlar meselesinde olduu gibi zm siyasi yollarla ve diyalogla arama
abasnn bir sonucu olarak hsn-i niyetini temin iin Osmanl Sefaretini ziyaret
etmiti825. zellikle yurt d gezilerinde Osmanl sefaretlerini unutmayan Nikola,
Rusyaya gittiinde de Petersburg Sefaretine gelerek ziyarette bulunmutu826.
1884te yapt Fransa seyahati dnnde Paristen ayrlan Prensi, Bar
(Antivari) skelesinde karlamak zere etine Sefiri Cevat Paa grevlendirilmi,
kendisine gerekli izinler, harcrah ve maiyyetinde bulunmak zere bir vapur
verilmitir827. Karlama esnasnda Padiahn selam ve iltifatlar kendisine bildirilen

822

BOA, Y.PRKAZJ, 39/108

Marco Houston, age, s. 175
824
BOA,Y.PRK.MYD, 2 /11
825
BOA, Y.A.HUS, 386 /24
826
BOA, Y.A.HUS, 171/98
827
BOA, .HR, 337 /21752. etine Sefiri Ahmet Cevat Paa hakknda gn bilgi iin bkz. s. 98
823

156

Nikola,828 Abdlhamidin, karlama iin tahsis ettii vapura ok arm ve

mumnuniyetini gizleyememitir829.
Cenovada kendisiyle yaplan bir mlakatta, getii yerlerde Osmanl
ehbenderlerinin gsterdii gzel muameleden mteekkir olduunu sylemitir830.
1886da yine Fransaya yapt Paris ziyaretinde Nikola'nn Fransa snrnda Sultan II.
Abdlhamid adna karlanmas831 ve Karada Prensinin Osmanl Devletinin Paris
Sefiri Esad Paa ve onunla birlikte sefarette alan Osmanl memurlarna nianlar
takdim etmesi832 , Abdlhamid-Nikola dostluunun bir yansmasdr.
Prens, sadece yurt d gezilerine deil, yurt ii gezilerine de Osmanl Sefirini
arm ve bereberinde gtrmtr. renein; Bar seyahati833 ve Karadan dier
yerlerine yaptklar seyahatlere834 zellikle etine sefirinin de katlmasn istemitir835.
O yllarda Osmanl Devletinin etine sefiri olan Ahmet Cevat Paa, bu gezinin
ardndan izlenimlerini bir lyiha olarak Padiaha sunacaktr. Bu seyahat hem Karada
toplumunun

Osmanl

gzyle

tannmas

hem

de

sorunlarn

zm

odakl

deerlendirilmesine yardmc olmutur.

eitli allarda Prens, Osmanl Devletini unutmamtr. Nikik'te kk
zabitan mektebinin alnda etine Sefiri Cevat Paann hazr bulunduu ve Osmanl
Sefirinin ona refkat ettii bilinmektedir836. Prens Nikola bazen de Osmanl Elisini
ikmetghna davet etmitir. etine Osmanl Sefirinin babas ve Sabri Beyi klk
ikmetgh olan Riyekaya davet edip iltifatlarda bulunmas837 her ne kadar sradan bir
hadise gibi gzkse de sembolik anlamlar olan ve iki lke ilikilerini salamlatran,
gven tazeleyen giriimlerdir. Elinin, Padiah temsil ettiini gz nnde tutarsak,
yaplan jestin sembolik anlamn da kavranabilir. Hatta zaman zaman yapt av

828

BOA, Y.A.HUS, 177/83.

BOA, Y.A.HUS, 177/98.
830
BOA, Y.A.HUS, 187/61.
831
BOA, Y.PRK.AZJ, 11/24.
832
BOA, .HR, 301/19121.
833
BOA, Y.PRK.HR, 7/56.
834
BOA, .HR, 293/18488.
835
BOA, Y.A.HUS, 178 /37.
836
BOA, .HR, 301/19102.
837
BOA, Y.A.HUS, 200/111.
829

157

partilerinde

yabanc

temsilcilerin

yannda

Osmanl

Sefirinin

de

olduunu

grlmektedir. (Bkz. Resim-14)

Ayrca Prens Nikola, etinede Osmanl Eliliinin yeni binasnn alnda,
elilik bahesine dikilmek zere kendi sarayndan 100 aa gndermi ve bir kuyu
atrmay vaad etmitir838. Kuyu atrma ve 100 aa gnderme jestlerinin Osmanl
Devleti- Karada siyasi iliikilerinin gelimesine yardmc olduunu839 daha nce de
belirtmitik. Hatrlanmaldr ki Karada, suyun bol bulunduu bir yer deildir. Ve
mthi su sknts yaanmaktadr. nsanlar sularn ehrin eitli yerlerinde alm
yirmiye yakn kuyudan tedarik edilmektedir. Dolaysyla su kuyusunun son derece
nemli ve deerli bir jest ve hediye olarak kabul edildii bilinmelidir.
Osmanl Devletinin etine Sefaretine atanan Ahmet Tevfik Paa, itimatnmesini
Karada Prensinin takdim ettii merasimde, Prensin son derece nzik bir ekilde Tevfik
Paay kabul etmesi ve merasimin ardndan da kendisine iltifat dolu cmlelerle hitap
ederek yaklam, iki lke ilikilerinin seyri asndan mit verici bir grnt
izmitir840. Ayn gn, Karada Dersaadet Maslahatgzar Msy Plamanac,
Abdlhamid tarafndan Nikolaya verilen niandan dolay Nikolann memnuniniyet
mesajn iletmitir841.
Austos 1899da Karada Prensi, olunun evlenme merasimine Abdlhamid
tarafndan zel temsilci olarak gnderilen Mehmet akir Paaya, birinci rtbeden
Danilo Niannn yannda bizzat kendi gsndeki altn asker madalyasn kartarak
vermitir. Nikola, bununla da kalmam ve akir Paaya altndan mamul bir sigaralk,
bir de altn kibrit kutusu hediye etmitir842. Bunlar sembolik, kk ama tad anlam
asndan bakldnda byk nem tayan hediyelerdir.

838

BOA, Y.A.HUS, 189/12

Mehmet Mercan, age, s. 18
840
BOA, Y.A.HUS, 230/9
841
BOA, Y.A.HUS, 230/13
Mehmet akir Paa (1855-1919), etine elilii de yapan Ahmet Cevat Paann kardeidir. Ahmet
Cevat Paann yannda atee olarak grev yapm ve blgeyi bilen birisidir. Halikarnas Balks olarak
tannan Cevat akir Kabaaalnn babasdr.
842
BOA, Y.E.E, 13/15
839

158

e. Karadal Bakanlarn, Nikolay Temsilen Yaptklar Ziyaretler

Prens Nikola, Padiah nezdinde stanbula yapt ziyaretlerin yannda, bir ok
kez

kendi

adna,

bakanlarn

Osmanl

topraklarna

gndermi

ve

ilikileri

salamlatrmaya zen gstermitir. stanbula gelen Karadal bakanlardan ilki,

ileriBakan Bojo Petrovitir. Austos 1884te Nikola adna stanbula gelen Petrovi,
ziyaretinde II. Abdlhamidle grme ans bulmu ve ona Nikoladan hediyeler
getirmitir843.
1890 ylnda stanbulun Karadal misafiri ise Karada Hariciye Mdr
Vekilidir. Boyana Nehrinin temizlii meselesini grmek iin gelen bakan vekili,
Prensin ricas zerine844 Abdlhadin huzuruna kabul edilmitir. Huzurda kendisine
Mecidi

Niannn takdim edildii845

bakan vekili, temaslarnn ardndan lkeden

ayrlmtr.
Prens Nikola adna 1892 ylnda kodraya yaplan resm ziyaret de, sorunlarn
masada zlmesinde bir insiyatif ortaya koyma asndan dikkat ekicidir. 1892 ylnn
Mays aynda iade-i ziyaret maksadyla Karada ileri Bakan Voyvoda Bojo Petrovi
beraberindeki heyetle kodraya gitmilerdir. Konuklara sayg ve hrmet gsterisi
olarak kodra Kalesinden top atlmtr846. Osmanl Askerinin gsterisi ve intizaml
duruu, kyafetleri, konuklarn ok ilgisini ekmi, hibir orduda grmedikleri nizam ve
intizam takdirle karlamlardr. Verilen ziyafet ve arddan asker hastanenin
gezdirilmesi, heyeti bir hayli memnun etmitir847. Resm heyet, kodra Valisi ve
Kumandan Ferik Ablkerim Paa ile grmler ve Karada Prensi tarafndan
gnderilen nianlar takdim etmilerdir848.
Yine ayn yl, yani 1892 ylnda Prensin grevlendirmesi zerine Karada
Harbiye Nzr, Osmanl topraklarna ziyarette bulunmutur.

Kolain tarafnda

Karadallarla Osmanl vatandalar arasnda meydana gelen mcadeleyi soruturmak ve

843

BOA, Y.E.E., 46/126

BOA, Y.PRK.EA, 10/95.
845
BOA, Y.PRK.TKM, 17/10.
846
BOA, .DH, 1274/100158.
847
BOA, Y.MTV, 62/44.
848
BOA, .HR, 325/21049.
844

159

sorunlarn halledilmesi iin zm retmek amacyla Kolaine giden849 Harbiye Nzr,

Kosova kumandan ile mzakerede bulunmutur. Karadal bakan, Kolainde Edhem
Paa ile bulumasnda, Osmanl Devleti tarafndan kendisine verilen gm imtiyaz
madalyasn kaybettiini sylemi ve yenisinin verilmesini arzu ettiini bildirmitir.
Bunun zerine Karada Harbiye Nzrna yeni bir madalya takdim edilmitir850. Bu da
Osmanl Devletinin verdii madalyaya ok byk bir deer atfedildiinin bir kantdr.
Karada Prensi, stanbul ziyaretine balamadan bir ay nce Kosovaya vali
olarak atanan Hafz Mehmed Paaya, kutlama ziyaretinde bulunmak iin heyet
gndermi851 ve Valiye nian vermidir.852 1895 ylnn ubat aynda bu kez kodra
Valisi Abdlkerim Paa etineye giderek resm ziyarette bulunmu ve Karada
Prensiyle grmtr853.
1896da stanbul gezisi son anda iptal edilen Prens Nikola, mazeretini iletmek ve
Abdlhamide tazimlerini ahsen bildirmek iin
stanbula gndermitir

854

Hariciye Nazr Msy Vukovii

.1896da, daha nce de deindiimiz gibi, Prensin stanbula

ziyareti sz konusu olmu ve btn hazrlklar yaplmasna ramen Karada Prensinin

olunun ni rahatszl nedeniyle gezi ertelenmiti855. Hamilen ve memuren
stanbula gnderilen Msy Vukovi, II. Abdlhamidle grme talebinde
bulunmu856 ve kabl srasnda Karada Prensinin, gezisini iptal etmesinden duyguu
mahubiyeti iletmitir. Ayrca hastalanan olu iin kederine ortak olan Abdlhamide,
teekkrlerini bildiren bir mektubu huzurda kendisine takdim etmitir857. Msy
Vukovi, stanbulda bulunduu bir ay zarfnda bugn Pera Mzesi olarak bilinen

849

BOA, Y.A.HUS, 258/102.

BOA, Y.A.HUS, 258 /7.
851
BOA, Y.A.HUS, 397/144.
852
BOA, .TAL, 181/1317/Ra-105.
853
BOA, DH.MKT, 342/7.
854
BOA, Y.E.E., 63 /36.
855
BOA, Y.A.HUS, 352 /124.
856
BOA, .HR, 352/1314R-04.
857
BOA, Y.PRK.NMH, 7 /24.
850

160

Bristol Otelinde858 ikmet etmi, krk be buuk lira tutan masraflar ise Maliyece
denmitir859.
Karada Hariciye Nazr Gavro Vukoviin bakan olarak stanbula bir dier
ziyareti, 1903 ylnn Eyll aynda gereklemitir. Hriciye Nzr Gavro Vukovi,
Dersaadete maslahatgzar olarak tayin olunan ktiple birlikte gelmi,860 kendisine
birinci dereceden Mecidi Nian takdim edilmitir861. Gavro Vukoviin stanbul
temaslarnda temel mevzuu, snr sorunlar ve istikraz anlamasdr.
Osmanl Devleti tarafndan Karadaa yaplan ziyaretler arasnda kodra
Valisinin etine'ye yapt ziyaret dikkat ekmektedir. 1904te gerekleen bu ziyarette,
resm geit dzenlenmitir. etine Sefaretine yazlan bir yazyla, bu geit treni iin
fazla masraf yaplmasna gerek olmad

bildirilmitir862.

Snr sorunlar ile ilgili

temaslarda bulunmak zere Osmanl Devleti tarafndan gnderilen heyete gsterilen

hsn-i kabul,863 ilikilerde savan deil diyaloun n plana kt bir anlayn
sonucudur.
Sonu olarak unu syleyebiliriz ki Karada Prensi, bakanlarn, iki devlet
arasndaki birtakm sorunlar halletmek ve ilikileri gelitirmek iin Osmanl Devletine
gndermitir. Bu giriimlerin de olumlu sonular verdii grlmtr.
E. KARILIKLI VERLEN HEDYELER
Hediye Arapa bir kelime olup Tke karl armaandr. nsanlar arasnda
dostluk ve sevgi nianesi olarak ya da muaeret kaidesi uyarnca karlksz verilen
nesne olarak tanmlanmaktadr. Genelde btn toplumlarda grlen hediyeleme
detinin tarihi ok eskidir. Herhangi bir karlk beklemeksizin verilen hediyelerin
yannda, karlkl hediye verme ve bu vesile ile sosyal bir ba kurma, sosyal bir itibar
ve onur kazanma maksatl hediyelemelere, tarih sre ierisinde karlald
858

1893te mimar Achille Manoussosun yapt, Bristol Oteli bugn Suna ve nan Kra Vakf tarafndan
Pera Mzesi olarak 2005te amtr. Bkz.
stanbul Aratrmalar Vakf, Pera Mzesi,
<http://www.peramuzesi.org.tr/> e.t. 02.12.2008
859
BOA, .HUS, 49/1314R-63
860
BOA,Y.A.HUS, 456/74
861
BOA, Y.PRK.EA, 43/65
862
BOA, Y.A.HUS, 475/90.
863
BOA, Y.PRK.NMH. 9/100.

161

antropologlarn tespitlerindendir864. Nadir zbekten naklen Bronislaw Malinowskiye

gre ise hediye, karlksz deil; aslnda karlkldr. Verilen hediye, mutlaka, herhangi
bir ekilde geriye dner. Padiah hediyelerinde ise ayn zamanda siyasi mesaj da sz
konusudur865.
II. Abdlhamid, hediye ya da nian verme iini byk bir tatllkla

yapmaktadr. yleki, karsndaki kiide satn alnma duygusunu uyandrmamtr.

Devletleraras ilikilerde insanlar etkileme sanatn byk bir ustalkla kullanmtr866.
Ali Said, hatralarnda, Abdlhamidin, ecnebilere verdii kymetli hediyeler ile ktalar
kurtardn sylemektedir. Ayrca, aleyhinde bulunan kiilere rtbe, nian ve para
vererek, olas bir tehlikeyi bertaraf etmeyi bilmitir867.
Baka bir adan baklacak olursa II. Abdlhamid islm halifesidir. Bu noktada,
hediye vermede Hz. Peygamberi rnek ald dnlebilir. Zira Hz. Peygamber,
hediyeyi; sevgiyi pekitirme, gnl kazanma, slm'a ynlendirme, dostluklar
kuvvetlendirmenin yannda, muhtemel ktlkleri nleme iin bir ara olarak
kullanmtr868. Karada Prensine verdii hediyelerde de, muhtemel ktlkleri nleme
asndan Hz. Peygamberi referans almas, onun bu hediyeleri vermesine bir meruiyet
zemini oluturmaktadr.
Karada Prensi de bu konuda cmerttir. Ahmet Cevat Paann Karada
Seyahatnmesinde anlattna gre, uzun bir yolculuun ardndan Ahmet Cevat
Paann atnn yorulduunu grnce kendi atlarndan birini Ahmet Cevat Paaya

864

Ali Bardakolu, Hediye DA, C. 17, TDVY, stanbul 1998, s. 151-155 Encyclopdia Britannica,
"Gift Exchange". <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/233393/gift-exchange> e.t. 02 Oct.
2008.
865
Nadir zbek, Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet, Siyaset, ktidar ve Meruiyet (18761914), letiim yay, stanbul 2004, s. 121.
866
ngiliz Daily Telegraph Gazetesi muhabirinin olunun atlar sevdiini iitince ona kk bir at hediye
etmesi ayrca eli kzlarndan birisinin kpek sevdiini duyunca ona srpriz olarak cins bir kpek hediye
yollamas onun etkileme sanatn ne derece iyi kullandn gstermektedir. Orhan Kololu, Abdlhamid
Gerei, Pozitif Yaynlar, 5.Bask, stanbul 2007, s. 313.
867
Ali Said, Saray Hatralar Sultan Abdlhamidin Hayat, Nehir yay, stanbul 1994, Haz. Ahmet
Nezih Galitekin, s. 45
868
Yusuf Macit, Hz. Muhammed'in Baz letiim lkeleri, <http://www.sonpeygamber.info/tr/
content/view/1338/75/lang,tr/> e.t. 10.11.2008

162

hediye etmitir869. O dnemde atn, zellikle Karada gibi, yollarn bile olmad dalk
bir yerde ne kadar kymetli bir ulam arac olduunu hayal etmek zor deildir.
a. Emirgan Yals
Abdlhamid, evlenme merasimleri ve dnlerin komuluk ilikilerinde ve
dostlukta ok nemli bir yeri olduunun farkndadr. zellikle sultanlarn dnlerinde
cmert davranr, huzur ve mutluluk iinde yaamalar iin onlara saray ve kkler tahsis
etmitir870. Abdlhamidin Karada Pensine hediye ettii en dikkat ekici ey,
Emirganda bugn Sabanc Mzesi olarak kullanlan, eski adyla Atl Kk olarak
bilinen Emirgan Yalsdr871. Eyll 1884te o zaman Emirgan Mustafa Paann yals
olarak bilinen mlk, bedeli Maliye

hazinesinden karlanmak zere satn alnarak

Karada Prensi iin hazrlanmtr872.

Msr Kapkethdlna ait bu yal, sahibinin fergat etmesi ve Msr
Hidivliinin de olurunun alnmasyla satn alnm, tapu senetleri Karada Prensinin
zerine geirilmitir873. indeki eyalarn satn alnmas ve odalarn donatlmasna kadar
en ince ayrntsna kadar takip eden Abdlhamid, birka odann teriftyla da kendisi
ilgilenmitir874. Sahilhanenin hemen arka tarafnda bulunan ve Bolu Redif Kumandan
Mirliva Mehmed Paann sahibi olduu arsa satn alnarak buraya ilave edilmitir.
Ayrca Prensin atlar iin bir de ahr ina edilmitir875. Karada Prensinin yalsna dhil

869

Mehmet Mercan, agm,s.

Sleyman Kani rtem, Bilinmeyen Abdlhamid, s. 137-138
871
Halen Sabanc niversitesi'ne bal Sakp Sabanc Mzesi olarak hizmet vermektedir. Kkn
bulunduu arazi bir ok kez el deitirmitir. Kk 1925'te Hdiv smail Paa'nn torunu Prens Mehmed
Ali Hasan tarafndan satn alnacaktr. Mimar Eduard de Narinin yeniden dizayn edecei Kk Hac
mer Sabanc 1951'de satn alarak ikametgah olarak kullanmtr. "Atl Kk" ad ise yine Hac mer
Sabancnn Mahmud Muhtar Paa'nn Moda'daki konanda yaplan mzayededen satn ald bronz at
heykelinin Sahilhanenin bahesine yerletirilmesinden kaynaklanmaktadr. Sabanc niversitesine
devredilmesi ise 2002'de gerekleecektir. Nihan zyldrm, Emirgn: Emirgne Bahesinden
Bugne stanbul Dergisi, Say 50 (Temmuz 2004), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 2004. Bkz. EKLER,
Resim-5.
872
BOA, Y.A.HUS, 179/111. Bkz. EKLER, Resim-3-4-5-6.
873
BOA, .HR, 337/21782.
874
BOA, Y.PRK.BK, 9/2, BOA, .DH., 933/73914.
875
BOA, .DH., 931/73784.
870

163

edilmitir876. Zaman zaman tdilat ve tamirat geiren yalya, 1886 ylnda masraflar iin
iki yz elli bin kuru ayrlm, sonradan 500 lira daha ilave edilmitir877.
1896 yl Austos aynda Karada Prensinin stanbula gelme ihtimali belirince
Emirgndaki (Mirgun) yalya iki tatl su isale hatt denmi, badanas yaplm, rhtm
zerindeki kaldrmlar tamirden ve temizlikten geirilmitir. Btn bu ilemlerin
masraflar Abdlhamid tarafndan karlanrken, sahilhanenin biriken vergileri de
affedilmitir878. Anlalaca zere yal, en ince ayrntsna

ve btn detaylarna

varncaya kadar zenle hazrlanmtr.

Prens Nikola, 1899 ylnda yapt stanbul ziyaretinde burada ikmet etmitir.
Yalnn arka tarafnda mkemmel bir bahe yaplmtr. ki merdivenle klan zemin
katta bir seyir salonu, bir yemek salonu ve eitli odalar vardr. Boaza nzr bu yalda
yine Boaza bakan tarafnda yazmhane vardr.

Yatak odas son derece zarif

denmi, sanatkrane denen odann duvarlar da krmz ieklerle sslenmitir. Ayn

ekilde tavan da sslenmitir. Mavi ve krmz tonlar dikkat ekmektedir879. Bu renk
uyumu zellikle seilmi gibidir. Zira Karada mill renkleri krmz, mavi ve beyazdr.

b. Timsah Vapuru
Karada Prensine Abdlhamidten nce 1866da Sultan Abdlaziz bir jest
yapm, Karada heyetini stanbul'da arlayarak, Prens Nikolaya gnderilmek zere
buharl bir gemi hazrlatmt880. Silistre isimli buharl gemiyi 1867 ylbanda Padiah
Abdlaziz, Karada Prensine hediye etmitir881. Daha Abdlaziz dneminde temelleri
atlan diyaloun Abdlhamid ile birlikte gelierek devam ettii grlmektedir.
876

BOA, .HR, 301/19098.

BOA, .DH., 974/76977. BOA, .DH., 978/77215.
878
BOA, Y.PRK.H, 7/61. BOA, DH.MKT, 2422/103. BOA, .DH, 1378/1318B-27. BOA, YA.RES,
28/9.
879
kdam, 31 Austos 1899, s 2
880
BOA, HR.SYS, 209/46 Karada Prensinin gnderdii bir ka kiilik heyet Tarabyada bir lokantada
misafir edilmiti. Ahmed Ltf Efendinin anlattklarna gre, Karadada gezecek fazla bir yer olmad
iin misafirler byk bir heyecanla btn gzelliiyle duran stanbulu gezmek istemiler ve bu isteklerini
bildirmilerdi. Hemen Tersane-i Amireden bir vapur tahsis edilerek boaz gezdirilmitir. Daha sonra
Misafirler, Sultan Abdlazizin huzuruna karak Prens Nikolann isteklerini ve arzularn iletmilerdir.
Mecidiye nian ila taltif edilen heyet ayn vapurla Karadaa yolcu edilmilerdir. Ahmed Ltf Efendi,
age, Cilt.XI, Ankara 1989, s. 21
881
BOA, .DH, 557/38813.
877

164

1896 ylnda Karada Prensinin stanbul'a gelebilecei ihtimali ortaya knca882

Abdlhamidin emri zerine Karda Prensi iin Tersane-i mirede, kodra Gl ve
Nehrinde dolaabilecek kk bir vapur ina edilmeye balanmtr. Aslnda Tersane-i
mirede yaplm vapurlardan biri, kzakta, denize inmeyi beklemektedir. kodra
Glnn kylarnn sl nedeniyle, lykyla gezemeyecei dnld iin 60
kadem uzunluundaki bu vapurdan, vazgeilmi, 45 kadem (17 metre) uzunluunda
yeni bir vapur ina edilmitir. Her ne kadar dier vapurdan ufak olsa da yeni ve zarif
olduu iin gl ve nehrin her tarafna yanaabilmesi bakmndan ok kullanl bir
vapurdur. Ayrca, baka bir deniz aracna konulup kodra Glne gtrlebilecek
kadar da ufaktr. Ssleme ve boyama ilemi yapldktan sonra Karada Prensine
gnderilecektir883.(Bkz. Resim-8)
Fakat aradan geen sekiz aya ramen, yaplmas iin sz verilen vapurun inas
henz tamamlanmamtr. Bu nedenle vapurun inas tamamlanncaya kadar kullanmak
zere baka bir vapurun, Adana Vapurunun, i sslemeleri yaplarak hazr edilmi,
Prense gnderilmitir884.
Esas

hediye

edilmesi

planlanan

yatn

yapm,

ancak

Ocak

1899da

tamamlanabilmitir885. 9 bin liraya mal olan yat, Karada Prensinin Osmanl Devleti ile
olan iyi ilikilerine binaen bir dostluk gstergesi olarak Karadaa gnderilmitir886.
Timsah ad verilen, Karadaca belge ve kitaplarda Zmaj olarak geen yat, Bar
Limannda Karadal yetkililere teslim edilmitir. Nikola, bu ok kymetli hediye vapur
iin Padiaha teekkrlerini arz etmitir. Ama Timsah Yatnn,

Bar Limannda

barnmas iin gerekli olan amandralar o civarda bulmak zordur. Bunun iin Nikola,
Sultan II. Abdlhamidden amandra istemi ve ayrca, model vapurlar merak olan

882

BOA, Y.A.HUS, 353/50

Bir kadem 22.7322 metre yaklak 23 metre
883
BOA, Y.PRK.ASK, 115/73.
884
BOA, Y.MTV, 161/229. BOA, Y.MTV, 167/19.
885
BOA, Y.MTV, 186/27.
886
BOA, Y.MTV, 223/106. BOA, .BH, 3/1316/L-1.
Zmaj Karada Bonak ve Srp dilinde Dragon yani Ejderha anlamna gelmektedir. Aslnda bu
adlandrma Timsah kelimesinin yanl evirisinden kaynaklanmtr. Branislav Gruji & Ilijana Srdevi,
Novi Standardni Renik, Obod, Cetinje, s.755.

165

kk oluna (Petar) da vapur modelleri ihsan buyurursa mutluluunun kat kat

artacan sylemitir887.(Bkz.Belge-4)
Prens Nikola, daha sonra Timsah Vapurunun zbitlerine ve mrettebatna
nianlar ve madalyalar vermitir.888 ki Bahriye zbiti bir sreliine, Karada
makinistlerini eitmek iin Karadada kalmtr. Bu sre iinde maalarn zaml alan
zbitlere, harcrahlar da verilmitir.889
1901 ylnda Timsah Vapuru, talyada bozulmutu. O srada Karada Prensinin
kz ve talya kraliesi Elena hamileydi ve doum iin bir ay sonra etineden Romaya
gidecekti. Abdlhamide durum iletilince gerei yaplm, Timsah Yat Cenovada tamir
edilerek Elanaya yetitirilmitir890. Grld gibi Abdlhamid, vapuru hediye etmekle
kalmam vapurla ilgili karlalan sorunlarla da ilgilenmitir.
Timsah Vapuru, denize elverili olmasna ramen byk denizler iin ok da
elverili deildir. Geri stanbuldan Bar Limanna gtrlrken denenmi ve tecrbe
edilmi, dayankl olduuna kanaat getirilmitir; ama,

Prens Nikola, Timsah Yatnn,

frtnal hava artlar gz nne alndnda byk denizler iin ok kk olduunu

belirtmi ve daha bynn yaplp yaplamyacan sormutur. Bahriye Nzrlndan
yaplan aklamada ise Timsah Yatnn dayankll vurgulanarak muntazam ve
mkemmel bir vapur olduu ifade edilmitir891. Fakat unu hatrlamalyz ki daha 1899
Austosunda stanbula Abdlhamidin daveti zerine gelen Nikola, hediye edilen
Timsah Vapuru iin teekkr etmi ve Abdlhamid buna karlk Fakat ok kk.
Daha byn yaptrmak isterim. Bylece ailenizle daha rahat bir ekilde seyahet
edebilirsiniz diye mukabelede bulunmutur892. Dolaysyla Prens Nikolann byle bir
talebi olmadan Abdlhamid daha byk vapur teklifinde bulunmutur.

887

BOA, Y.PRK.ASK, 149/19.

BOA, .TAL, 174 /1316/Z-218.
889
BOA, BH, 3/1317B-2.
890
BOA, Y.PRK.ASK, 168/34
891
BOA, Y.MTV, 223/106
892
Marco Houston, age, s. 174
888

166

Sonunda 1902 ylnda Timsah Vapuru, Samsun rmorkoryle

getirilmi

893

Dersaadet'e

ve Karada Prensi iin Timsah Vapurundan daha byk ve byk denizlere

daha dayankl yeni bir yat hediye edilmesi iin almalara balanmtr894.

c. Zaza Yat
Timsah Vapuru, kk olmas ve sk sk arzalanmas nedeniyle bir rmorkorle
stanbula getirilmiti. Daha sonra aratrmalara balanarak daha byk bir yat iin
temaslara geilmitir. lk etapta ngilterede 10 yanda Frohat? isimli bir yat
beenilmitir. Fakat sz konusu yat, o gnlerde Amerikada olduu iin, dnmesi uzun
zaman alacaktr. Bu durumda, fiat teklifi de yapmak zordur. nk uzun yoculuun
ardndan vapurda mutlaka hasarlar oluacaktr. Bu nedenle, Osman Devleti Viyana
Sefiri, Prens Nikolann, eer yenisi varsa mkul bir fiyata yenisini almaktan yana
olduunu belirterek, 19500 ngiliz altnna ekil itibaryla Frohat?la ayn; fakat
makinesi daha mkemmel ve teknesi daha muntazam bir vapur yaptrlmasn nermi,
ve ngilteredeki satcdan yazl teklif almtr895. Bunun zerine yaplan deerlendirme
sonucu, yatn Karada Prensine, ilave masraflarla 20 bin liaraya mal olaca
belirtilmitir896.
Daha sonra yeni bir vapur ina ettirmekten vazgeen Prens Nikola, 1904te
Londrada satlk bir yat tespit etmi ve ok beenmitir. Zaza isimli bu yat iin Sultan
Abdlhamide haber gndererek kendisine hediye edilmesini rica etmitir. Londra Sefiri,
Zaza Yatnn sahibiyle irtibata geerek, 13 bin 750 ngiliz liras talep ettiini
renmitir. Pazarlk sonucu 13 bin 200 ngiliz lirasna raz olan ngiliz satc, kmr ve
tayfa masraflar dendii takdirde yat bir ay iinde stanbula gnderebileceini
belirtmitir. Abdlhamid, artlar kabul ederek

yatn satn alnmasna ve Karada

Prensine hediye edilmesine ynelik bir irade yaynlamtr897.

Londradaki banka

893

BOA, Y.PRK.ASK, 182/11

BOA, .HUS, 114/1321Z-14
895
BOA, Y.PRK.EA, 41/37.
896
BOA, .HUS, 103/1320z-069.
897
BOA, .HUS, 121/1322B-112.
894

167

ubesine derhal 12 bin 610 ngiltere altn tutar olarak 13 bin 870 Osmanl liras

898

yatrlarak satn alnan yat, 1904 yl Kasm aynda, Bar Limannda Karadal yetkililere
teslim edilmitir899. Karada Prensi, Padiahn bu hediyesini ok beenmi, ve Karada
belgelerinde ve kitaplarnda Rumija900 olarak adlandrlan Zaza yat iin minnet ve
kran hislerini ifade etmitir901. Abdlhamid bylelikle Nikolann beendii bu yat,
kendisine hediye ederek dostluklarn pekimesi yolunda bir adm daha atmtr. (Resim8A)

d. Atlar
At, gerek Trk toplumunda gerekse Karada toplumunda ok nemli bir yere
sahiptir. teden beri at, Trk toplumunda gzellii, yaknl, gc, srati sabr ve
insancl zellikleriyle edebiyatta kendine yer bulmutur. Maddi ve askeri adan at, bir
zenginlik anlamna gelmektedir902. Hem ulam arac hem de varlk ve stat simgesi
olarak at, her ne kadar 20. yy itibaryla nemini yitirmeye balasa da, zellikle Karada
gibi dalk bir blgede yollarn dar ve engebeli olduu meknlarda ok byk bir
ehemmiyet arz etmeye devam etmitir.
II. Abdlhamidin Nikolaya gnderdii hediyeler arasnda atlar da vardr.
Abdlhamid, Anadolunun eitli yerlerindeki at iftliklerinde (iflik-i hmayunlar)
yetitirilen bu safkan Arap atlarn, zaman zaman hediye olarak gnderirdi903. Karada
898

BOA, Y.A.HUS, 481 /13.

BOA, .HUS, 123/1322N-028.
900
Bkz. Duanka Bojani, Turske Vojen Zastave u Cetinjskim Muzejima, Beograd-Cetinje 1981, s. 36.
Rumi yatnn sonu ok trajik olmutur. Karadan denizcilik tarihinde nemli bir yer tutan bu yat, Balkan
savalarnda ve I. Dnya Savanda Adriyatikteki tek silahsz deniz aracyd. Avusturya-Macaristana ait
bir torpidonun arpmas sonucu Kotor limannda sulara gmlmtr. 1967 ylnda ve 1972 ylnda bu
batk ile ilgili almalar ve girimlerde bulunulmusa da bir sonu elde edilememitir. eljko Milovi,
Rumija Kao Zgnjeena Konzerva Montenegrina- Digitalna Biblioteka Crnogorske Kulture-Istoria,
<http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/dokumenti/zeljko_milovic_rumija_kao_zgnjecena_konzerv
a.htm> e.t. 10.04.2009
901
BOA, Y.PRK.NMH, 9 /58.
902
Mehmed Emin Bars, Krolu Destannda At, Kadn, Silah Turkish Studies, International
Periodicals for the Language, Literature, and History of Turkish or Turkic, Volume:3/2 spring 2008, s.
168
903
rnein, 1879da Leopard, Lindentree diye adlandrlan safkan iki Arap atn Amerika Birleik
Devletleri Bakanna hediye olarak gndermitir.1893teki Chigago Fuarna da 45 Arap at
gndermitir.1893 daki Chigago uluslararas fuarn da sergilenmek zre 45 safkan arapat gndermiti.
Bunlardan ikisini Amerikan Bakan Thedore Roosvelte hediye etmiti. Arabian Horse History &
899

168

Prensi Nikolaya da belli aralklarla atlar gnderdii tesbit edilmitir. lki 1887 ylnda
olmak zere, iki adet Arap at, vergiden muaf ekilde Nikolaya gnderilmitir904. Yine
Abdlhamidin bir hediyesi olarak

1891 ylnda iki "re's-i rehvr vapurla Bar

Limanna gnderilmi ve daha sonra etineye ulatrlmtr905.

Hediye atlarn ncs, 1894 ylnda gnderilmitir. zel olarak iki at satn
alnarak, stanbuldan etineye gnderilmitir906. Bu da Sultan Abdlhamid ve Karada
Prensi arasndaki dostlua verilebilecek bir dier rnektir.
Dier taraftan Karada Prensinin de atlara verdii nem bilinmektedir. O da
hediye konusunda imkanlar lsnde zellikle Osmanl Devleti yetkililerine cmert
davranmtr. rnein etine Sefiri Ahmet Cevat Paay da yanna alarak yapt yurt
ii seyahatinin ardndan, Ahmet Cevat Paaya bir at hediye etmitir. Ahmet Cevat
Paann 18 Mays 1884te Prens Nikolann daveti zerine katld ve 28 gn sren
yurt ii seyahatindeki izlenimlerinden oluan seyahatnmesinde yle denilmektedir:
11 saatlik yolu 7 saatte katederek Nikike varmtm. Bir sk yamura tutulup be saat sonra
yetiebilen Prens Hazretleri, kullarn grnce elini uzatp Bir kazak gibi, binici bir Karadal
gibi meakkate mtehammil olduunuza binaen hakikaten tebrik ederim. Ancak bre
hayvannzda hl kalmam ve ayaklar tutulup berbad olduunu iittim. diyerek, ahrndan
getirmi olduu gen bir ksra gstererek Bunu kabul etmenizi temenni ederim. dedi.

Ahmet Cevat Paa, Sultan II. Abdlhamidten baka hi kimsenin minneti altna
girmek istemedii iin mnasip bir dille bu nzik teklifi reddetmitir. Bunun zerine
Prens, Adem-i kabulde srar ederseniz bir tfenkle vuruveririm. diyerek hediye
konusunda srarn latifeyle srdrmt. Bunun zerine Cevat Paa, Karada Hriciye
Nzrna,
Prens Hazretlerinin u seyahatte hakkmda gsterdii

misafirpeverlik, bendenizi zaten

minnettar eylemitir. Bir de bu hediyeyi kabul edersem btn btn mahup olurum.

diyerek, alm kadar memnun olduunu belirtmi, teekkrlerini iletmitir907. Buradan

da anlalaca zere Prens Nikolann bu dostane tavrn sergilerken kulland argman
attr. Ayrca at kabul etmesi iin yaplan latifeli bir srar da yaknl gstermektedir.
Heritage Introduction of Arabian Horses to North America http://www.arabianhorses.org/
education/education_history_north.asp e.t. 12.09.2008.
904
BOA, .DH., 1046/82169.
905
BOA, Y.E.E., 48/5. BOA, Y.PRK.UM, 22/17.
906
BOA, .RSM, 3/1312S-2.

169

e. Dier Hediyeler
ki liderin gnl almak ve dostluklarn ho tutmak iin birbirlerine verdikleri
hediyeler dikkat ekicidir. Padiah tarafndan Karada Prensine hediye edilen revolver
ve kabza908 bu hediyeler arasndadr. Ayrca Karada Prensinin 1884te Hriciye
Nzryla Padiaha gnderdii hediyelere mukabil, Abdlhamidin, Prens Nikolaya
hediye ettii saat de909 buna rnek olarak gsterilebilir. Yine yaldzl tabanca ve altn
pala, av tfei

gibi ok eitli hediyeler910 takdim edilmi ve aradaki diyalog ve

dostluun canl tutulmasna gayret gsterilmitir.

Abdlhamidin Prense gnderdii hediyeler arasnda ok deerli iniler de
vardr. Yldzda kurulan ini Fabrikasnda Avrupa ayarnda ok kaliteli malzemeler
retilmektedir. retilen zel inilerden, hkmdarlar ve mteber kiiler iin hazrlanan
hediyeler, devletleraras ilikilerde olumlu yank bulmutur911. Nitekim Abdlhamid,
Prens Nikola iin hazrlatt ini vazonun zerine Nikolann resmini nakettirmitir912.
(Bkz. Resim-21)
Ayrca Nikolaya gnderilen hediyeler arasndan, Hereke Fabrikasnn
rnlerinden olan kuma, hal, seccade gibi eyalar zellikle Hereke hallar dikkat
ekmektedir913. Hallarn desenlerinin bizzat Abdlhamid tarafndan seilmesi ise hediye
hallara ok daha byk bir deer katmtr914.
Dier taraftan Karada Prensinin etine Sefreti Baktibi Ali hsan Efendi ve
Ateemiliteri Binbai kir Beye verdii altn ttn kutularnn hediye olarak kabul
edilmesi ayr bir anlam ifade etmektedir915. 1886 ylnda Abdlhamidin mtiyaz
Niann takdim etmek zere gittikleri etine'de Prens Nikola, niana mukabil eitli

907

Mehmet Mercan, agm,s. 154.

BOA, Y.PRK.NMH, 2/73.
909
BOA, Y.E.E., 46/126.
910
BOA, Y.E.E., 46/125. BOA, Y.E.E., 46/17. BOA, Y.MTV, 40/21.
911
Tahsin Paa, age, s. 213.
912
Bu vazonun resmi iin bkz. Yldz Albm, 90525/26, stanbul niversitesi, Nadir Eserler
Ktphanesi.
913
BOA, Y.MTV, 194/19.
914
Tahsin Paa, age, s. 213.
915
BOA, .HR, 303/19253.
908

170

hediyeler vermitir916. Karada kk ve fakir bir devlet olmasna ramen Padiahn

verdii hediyelere mukabil hediye ile karlk vermesi bir iyi niyet gstergesidir.

F. KARILIKLI VERLEN NANLAR ve MADALYALAR

Nian; altn, gm ya da kymetli madenlerden yaplan, boyuna ya da gsn
sol tarafnda taklan maden paraya denir. Osmanl Devletinde her nianla birlikte
berat da hazrlanmtr. zenle hazrlanan bu nianlar, ok zel kiilere belirli bir hizmet
ya da baar karlnda takdim edildii gibi, kurumlara da verilebilirdi. Nianlarn
masraflar hazineden karland iin ok byk meblalar tutard917. Abdlhamidin
verdii nianlar Mecidi Nian, Osmn Nian, efkat Nian, Sanayi Nian,
Nian- l mtiyaz, Maarif Nian, Hanedn- l Osman Nian olarak sralamak
mmkndr. II. Abdlhamid, Osmanl padiahlar arasnda en ok nian veren padiah
olarak tarihe gemitir. D siyasette ve i siyasette uygulad nian verme siyaseti
sayesinde ieridekileri daha sdk, dardakileri ise daha az zararl hale getirmeyi
baarmtr918.
a. Abdlhamidin Nikolaya ve Yaknlarna Verdii Nianlar
Nian- l mtiyaz: 1878de karlan bu nian; ilmiye, mlkiye ve asker
snflarna mensup kiilere, ayrca, olaanst hizmetleri grlen kiilere verilmekteydi.
Altndan olan bu nianlar iin Padiahn iradesi gerekiyordu. Nian zerinde
Abdlhamidin el-gazi unvan ve hmiyet, gayret, ecaat, sadkat kelimeleri
ilenmitir. En itibarl nianlardan biri olan Nian- l mtiyaz; krallara, hkmdarlara
bizzat Padiah tarafndan takdim edilmitir919.
Daha nce ran ah iin yaptrlan mtiyaz Niannn bir ei, Karada Prensi
iin kuyumcu esnafndan Artin Efendiye 75 bin kurua imal ettirilmitir920. Hazrlanan
916

BOA, Y.E.E., 7/23.

.Nian, Meydan Larousse, C.9, Meydan Yaynlar, stanbul 1995, s. 3681850 ylnda para darl
nedeniyle daha nceden datlan nianlar toplanarak eritilmi ve tekrar kullanlmtr Meydan Larousse,
.Nian,C.9, Meydan Yaynlar, stanbul 1995, s. 368.
918
hsan Sreyya Srma, Belgelerle II. Abdlhamid Dnemi, Beyan Yay, stanbul 2000, s. 226.
919
brahim Artuk, agm, s. 154-155.
920
BOA, .DH., 982 /77540. BOA, .DH., 1003, /79232.
917

171

bu imtiyaz madalyas, 1886 ylnda trenle verilmek zere resm heyetle Karadaa
gnderilmitir921. Niann takdim treninde, masraflarn Osmanl Devletinin karlad
byk bir ziyafet verilmi ve

mtiyaz Nian trenle takdim edilmitir922. Prens

Nikola, duyduu memnuniyeti ve teekkrlerini Franszca olarak kendi el yazsyla

yazd mektubunda dile getirmitir923.
ftihar Nian: Abdlhamidin Nikolaya verdii ikinci nian, ftihar Niandr.
II. Mahmud dneminde altn ve gmten imal edilmi olan bu madalyalar elmasla
sslenmitir924. 1899 ylnda Prens Nikolann stanbula ikinci ziyaretinde kendisine
Murassa ftihar Nian takdim edilmitir925.
efkat Nianlar: rtbeden ibaret olan efkat Nian, II. Abdlhamid
dneminde, kadnlara zel bir niann gereklilii zerine

1878de yaplmtr. Bu

nianlar deprem, yangn, su baskn gibi durumlarda ya da sava zamanlarnda bedenen

ya da madden yararllk gsteren kadnlara verilmek iin tasarlanmtr. zerinde II.
Abdlhamidin El-gzi unvan ve insaniyet, muavenet, hamiyyet kelimeleri yer
almaktadr926. Altndan imal edilmi bu nian, be keli yldz eklindedir927.
Son derece zarif efkat Niannn Karada Prensinin ei Prenses Milena'ya
birinci dereceden verilmi olmas, ok anlaml bir giriimdir928. Prensin byk olu
Danilonun ei Prenses Jutta d Mecklenburge birinci rtbeden, kz Prenses Kasetiye
ise ikinci rtbeden efkat Nian verilmitir929.
.

Mecid Nian: lk olarak 1852 ylnda ihdas edilen Mecidi Nian, Bat tarznda

ilk nian olup 5 rtbeden olumaktadr. Belli sayda retilmitir. Lkin, yabanclara
verilen Mecidi Nianlarnda herhangi bir snrlandrma sz konusu deildir930.

921

BOA, .DH., 991 /78243.

BOA, .HR, 301 /19125.
923
BOA, Y.E.E., 63/22. Abdlhamid, ayrca, Karada Hriciye Nzr Msy Gavro Vukovi'e altn ve
gm mtiyaz Madalyas vermitir. BOA, .TAL, 184/1317/R-070.
924
brahim Artuk, agm, C.33, s. 154.
925
BOA, .TAL, 184/1317/R-084.
926
brahim Artuk, agm, C.33, s. 154.
927
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, MEB, stanbul 2004, s.
315.
928
BOA, .TAL, 181/1317/Ra-012.
929
BOA, Y.E.E., 13/15. BOA, .TAL, 181/1317/Ra-012.
930
brahim Artuk, agm, s. 154-155.
922

172

Abdlhamid , Karada Prensiyle birlikte stanbula gelen Prensin olu Mirkoya

Murassa Mecidi Nian vermitir931.
Nin- Osmn: 1861de karlan Osmn Nian ilk balarda rtbeden
oluturulmutur. Daha sonra drdnc rtbe de kartlmtr. Birinci rtbe Murassa
Osmn Nian, toplamda 408 prlanta iermektedir.932. te bylesi bir nian birinci
rtbeden Karada Prensinin kk olu Prens Mirko'ya verilerek taltif edilmitir933.
Mirko kadar Prens Nikola iin de byk anlamlar ifade eden bu madalyann verilii
gazetelerde de ilan edilmitir934. Karada Prensinin amcasnn olu olan Voyvoda Bojo
Petrovie Murassa Nin- Osmn verilmitir935. Nian- Osmn takdim edilenlerden
biri de Karadan Dersaadet Sefiri Msy Mitar Bakitir. Mitar Bakie bu Nian
birinci rtbeden verilmitir936.
Hanedan- li Osman Nian:1893 ylnda II. Abdlhamid tarafndan karlan
bu niann imtiyazl bir nitelii vardr. Devlete fiilen ve manen yardm dokunan
yabanc devlet adamlarna, hkmdarlara, hanedan erknna stn hizmette bulunmu
kiilere verilmesi kararlatrlmtr937.
Sanayi Madalyas: ok nemli addedilen ilerin baarlmasnn hatras olarak
altn, gm, bakr ve nikelden yaplan, bir defaya mahsus olarak verilen bir mkfat
ve eref armaan olarak tarif edilen madalyalar arasnda, 1892-93te baslan Ziraat ve
Snaat Madalyas da vardr. Bu madalyalar altn, gm ve bronz olarak ortaya
kmtr938.

Austos 1899da Prensin stanbula yapaca ziyaretten gnler nce

Karada Prensinin olu Mirko'ya bir Sanayi Altn Madalyas verilmi, berat da
hazrlanmtr. stanbula geldiklerinde Padiah, zel ilgi gsterdii Prens Mirkoya
Sanayi Madalyas vermitir939. (Bkz. Belge-1)

931

BOA, .TAL, 184 /1317/R-084 .

brahim Artuk, agm, s. 154-155.
933
BOA, .TAL, 60 /1312/S-105.
934
Bu gazetelerden birisi de kdam Gazetesiydi. landa Karada Prensi ikinci mahdumu Prens Mirkoya
Birinci Rtbeden Nian- li Osman ihsan buyurulmudur kdam, Austos 1899, s.2
935
BOA, .TAL, 187/1317CA-013.
936
BOA, .TAL, 184 /1317/R-074.
937
brahim Artuk, agm, C.33, s. 154-155.
938
brahim Artuk, Madalya DA, C.27, TDVY, Ankara 2003, s. 301-302.
939
BOA, Y.PRK.A, 12 /32.BOA, .TAL, 184 /1317/R-079.
932

173

b. Karada Prensinin Abdlhamide ve Yaknlarna Verdii

Nianlar
Karada Devletinde madalya ve nianlar u ekildedir. Cesaret Madalyas,
Obilic Madalyas, Danilo Nian, Saint Petar Nian, Gayret Madalyas 940.
Danilo Nian: Karadan baslan ilk devlet niandr. 1853te Prens Danilo
Petrovi Njego tararafndan Karadan bamszl iin ortaya karlmtr. 1861de 3
rtbe, 1873te bir rtbe daha eklenerek 4 rtbe olarak tasarlanmtr941. (Bkz. Resim- 45)
Bu nianlardan en nemlisi ve prestijlisi Danilo Niandr. Karada Prensi
Nikola, 1884 ylnda Abdlhamide Birinci dereceden Danilo Nian takdim etmitir.
(Bkz. Belge-6)

Gelenekte Osmanl padiahlar yabanclara nian verebilmelerine

ramen yabanclardan gelen nianlar kabul etmezlerdi. Fakat nadiren de olsa kabul
ettikleri nianlar olmutur. Bunun nedeni ise dostane ilikilerin devamn salamaktr942.
Nitekim, 1884te Abdlhamide Karada Prensi tarafndan verilen nian ve dzenlenen
berat, kabul edilmitir943. Bylelikle tesis edilen dostane ilikilerin devam salanmtr.
Abdlhamid, Prensin oullarn ve kzlarn unutmazken, Karada Prensi de
Abdlhamidin olu Mehmed Selim Efendi ve yeenleri Mehmed evket ile Mehmed
Tevfik Efendileri unutmam, onlara nianlar vermitir. Abdlhamid ise 28 Aralk
1884te yazd cevabi mektupta, bu son derece nzik davran iin, ayrca olu ve
yienlerine gnderdii nianlar iin teekkr etmitir944.
Nian ve madalyalarn zellikle snr sorunlarnn halledilmesi ynnde olumlu
gelimelerin olduu dnemlerde verildii, ayrca, ilikileri iyi tutmak maksadyla takdim
edildii bilinmektedir. Karada Prensinin Osmanl Devleti ile snr olan vilayetlerdeki
valilere ve kaza kaymakamlarna verdii nianlar, snr sorunlarnn zm iin bir iyi
niyet gstergesidir. Vultrn Kaymakam erif Beye, Kolain Kaymakam Hafz Salih

940

Cultural Heritage of Montenegro, Montenegrin Decorations, <http://www.heritage.cg.yu/

muzealije/odlik_e.htm> e.t 13/09/2008
941
Order of Prince Danilo I, Order of Prince Danilo I <http://www.orderofdanilo.org/en/history/
index.htm> e.t.13/09/2008
942
Meydan Larousse, Nian, C.9, Meydan Yaynlar, stanbul 1995, s. 368
943
BOA, Y.PRK.NMH, 3/24
944
BOA, Y.PRK.NMH, 3/5.

174

Efendiye,

Berane Kaymakam Mahmud Beye ve Miralay Hamdi Beye, Akova

Kaymakam Murad Gani Beye nian vermitir. Hudut Komisyonunda bulunan Tahir
Paa'ya ve Bedri Bey'e, Senie Kumandan Mirliva emsi Paa'ya, Tuzi Kaymakam
aban Bey'e, Talca Mutasarrfna, kodra Valisine, Poka Kazas Kaymakam Mehmed
Fethi Efendi'ye verilen eitli derecelerde Danilo nianlar945 buna ok gzel bir rnek
tekil etmektedir.
stanbula tayin edilen eliyle birlikte bir ksm hediyeler ve nianlar da
gnderilmitir. stanbul Karada Maslahatgzarlna tayin edilen Msy Mitar Baki,
beraberinde, ehzadelerle baz memurlara verilmek zere bir takm nianlar
getirmitir946. Karada Prensinin Danilo Nian verdii kiiler arasnda Osmanl
Devletinin elileri ve d temsilcileri de vardr. Petersburg Sefiri Hsn Paa, Napoli
Baehbenderi Emin Bey, etine Sefiri Ahmet Cevat Paa, Bar ehbenderi Nikola
Zavoyari Efendi, lgn ehbenderi Serkiz Efendi, Yodorgovi ehbenderi Erkn-
Harbiye Binbalarndan Sabri Bey eitli rtbelerden Danilo nian verilen devlet
adamlarndan bazlardr947.
Prensin nian takdim ettikleri kiiler arasnda din adamlar da vardr. Kuds Rum
Patriine, Antakya Rum Patrii spiradon Efendiye, Yanya Metropolidi Grigoryus
Efendi'ye, verilen nianlar Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir948. Hristiyan din
adamlarna verilen bu nianlar da Prensin Hristiyan kimlii ve dindarlndan
kaynakland dnlmektedir. Bu ekilde kendi dinlerine yaptklar hizmeti bir
anlamda takdir ettiini gstermitir.
Obili Madalyas: 1847 ylnda II. Petar Petrovi-Njego tarafndan baslan bu
madalya, sadece ok byk cesaret ve kahramanlk sergileyen kiilere verilirdi. Karada

945

BOA, .HR, 316/20316. BOA, .TAL, 271/1319/L-145. BOA, .HR, 318/20464. BOA, .HR, 294
/18506. BOA, .TAL, 211/1318/M-109. BOA, .HR, 295/18643. BOA, .TAL, 262/1319/C-155. BOA,
.TAL, 264 /1319/B-127. BOA, .TAL, 255 /1319/Ra-187
946
BOA, Y.A.HUS, 180 /74
947
BOA, .TAL, 72/1312/-031. BOA, .HR, 311/19844. BOA, .HR, 302/19153. BOA, .TAL, 267
/1319/-190. BOA, .TAL, 74 /1312/N-051, 02/N /1312 (Hicr)
948
BOA, .DH., 991/78280. BOA, .TAL, 102/1314/RA-017. BOA, .TAL, 118 /1315/R-013

175

Prensi, 1899 ylnda gerekletirdii ikinci stanbul seyahateinde, bu altn Obili

Madalyasn Ferik Talat Paa'ya vermitir949.
Netice itibariyle, verilen nian ve madalyalarn sadece bir ksmna burada yer
verilebilmitir. ok eitli kesimlerden ve rtbelerden, bahvandan iekibana,
mimar ve muallimlere kadar birok kiiye madalyalar ve nianlarn karlkl olarak
takdim edildii belgelerden anlalmaktadr. Bunlar klasik resm prosedr olarak
grmek, yanltr. Verilen nian ve madalyalar, iki lke arasnda st dzeyde iyi ilikiler
olduunun bir kant olarak grmek gerekmektedir. Buna ek olarak unu ifade edebiliriz
ki nian ve madalyalar belirli bir kesime verilmemi ve toplumun her kesiminden
insanlara verilmitir. Bu da iki devlet arasndaki iyi ilikileri tabana yaymak ve
toplumsal anlamda kaynamaya zemin oluturmak asndan fevkalade nemlidir.

G.

K LDERN BRBRLERNN ALELERNE GSTERDKLER

YAKIN LG
Sultan II. Abdlhamidin Karada Prensi ile olan dostluu, ailevi baz faktrlerin
de eklenmesiyle, nemli bir noktaya gelmitir. Abdlhamid, Prensle ve onun aile
efradyla yakndan ilgili olduunu gstermek, onlarn hl ve hatrlarn sormak,
hediyeler gndermek, hastalklarnda desteklerini bildirip yurt ii ve yurt dnda
yanlarnda olduunu hissettirmek suretiyle aile dostluu kurmutur. rnein;
Abdlhamidin, talya Kral Vittor Emanuele, kaynvalidesi iin shhat temennisinde
bulunarak gemi olsun dileklerini iletmesi,950 artc bir durum deildir. Zira, daha
nce de bahsedildii gibi, talya Kralnn Kaynvalidesi Karada Prensinin ei Prenses
Milenadan bakas deildir.
Ayrca aile fertlerini daha iyi tanmak iin Abdlhamid ve Nikola birbirlerine
fotoraflar gndermilerdir. Nikola, 1898de etine Sefiri Ahmet Fevzi Paa, Prensin
aile fotoraflarn Abdlhamide vermitir. Bu resimlerde, Nikolann byk olu Danilo
ile ei Prenses Milenann birer kta byk ve her ikisinin de birlikte ekildii
949

BOA, .TAL, 186/1317/R-188 ttihat Terakkinin kurulmasnda etkin rol oynayan Talat Paa ile
kartrlmamaldr.
950
BOA, Y.PRK.NMH, 9/84

176

fotoraflar vardr. Ayrca, fotoraflar arasna, kk olu Mirkonun fotoraf da ilave

edilmitir951.(Bkz. Resim-13) Prens Nikola ise, ikinci stanbul ziyareti srasnda
Abdldahmidden fotoraflar istemi, ve istei yerine getirilmitir952.
Padiahn

Prenses

Milenaya

verdii

efkat

Nianndan

daha

nce

bahsedilmiti. Son derece zarif olan bu niandan nce, 1883teki stanbul ziyaretinin
hemen ardndan II. Abdlhamid, Prenses Milenaya gmten yaplm deerli bir
stanbul albm gndermitir953.

Zira Prenses Milena, stanbula gelememi ve

Nikolaya elik edememitir. Nikola, grmesi srasnda, Abdlhamidin jestleriyle

karlam ve ailesine gsterdii ilgi onda, Petrovi ailesi hakknda ok iyi
bilgilendirildii imajn uyandrmtr. Nikola gnlklerinde Abdlhamidin

bu

ilgisinden bahsederek u ifadeleri kullandn belirtmektedir. Onun yapt ileri

ilgiyle takip ediyorum. Ltfen kendisine ona hayran olduumu iletiniz954
Bu szler, gerekten Karadal bir prensesin kalbini fethedecek szlerdir. Zira
yllarca hep ikinci planda tutulan ve avrupal gezginlerin gzyle kle muamelesi
gren Karada kadnnn Trkler hakkndaki n yarglarn ykabilecek fevkalade nemli
ve etkili szlerdir.
Prensin oularna gelince; Nikolann byk olu Danilo, ayn zamanda veliahtt.
hanedanlk ailelerinde belli bir yaa gelindiinde yaplan rde erme trenlerinden biri
de Danilo iin yaplmtr. Prens Nikola, rte erme gn mnasebetiyle dzenlenen
enlikler ncesinde Sultan II. Abdlhamide bir mektup yazarak Padiahtan, olu
Daniloya bir kl hediye etmesini istirham etmitir. Bunu yaparsa kendisini ok
bahtiyar hissedeceini de ilave etmitir955. Sultan Ablhamidin Prensin bu ricasn
krmayarak iinde kl da bulunan eitli hediyeler gndermesi, memnuniyet verici

951

BOA,Y.PRK.EA, 31/30. Abdlhamid bunlar Yldz Albmnde saklamtr Yldz Albm,

91479/3, Albmler Katalou, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi
952
BOA, Y.PRK.BK, 60/26
953
Bu albm hlen Karada Milli Mzesinde, (National Museum Of Montenegro) Nicholas Museumda
Birinci Odada (Court Library) sergilenmektedir. National Museum Of Montenegro, Court Library
(First Room) Dispatched Letters, F. XXXI, Doc.No.189, Dated 24 September 1883
<http://www.mnmuseum.org/StartE.htm> e.t. 2.11.2008
954
Marco Houston, age, s. 173
955
BOA, Y.PRK.EA, 9/50

177

olmutur. Karada Prensi

956

iletmitir

yazd bir

mektupta Abdlhamide teekkrlerini

. (Bkz. Belge-2)

Hatrlanaca zre Nikola, model vapurlar merak olan kk olu Petar iin
Abdlhamidten vapur modelleri istemi ve ihsan buyurursa mutluluunun kat kat
artacan sylemitir957. Vapur modellerinin gnderilip gnderilmediini bilemiyoruz.
Ama Petarn gnln kazand bilinmektedir.
Ayrca Nikolann 1899 stanbul gezisinde babaa grmelerinde yanlarnda
bulunan Mirkoya, Sultan Abdlhamid, zel olarak hazrlanm sarma ttnlerden ikram
etmitir. Prens Mirko bu zel sarma sigaralardan bir tane alarak cebine koymu ve
mr boyu saklayacam demitir. Bu hadise Sultan Abdlhamide duyulan saygnn
yansmasdr.
Dier taraftan, Prensin ortanca olu Mirkoya Hkmet-i Seniyye tarafndan 60
Napolyon maa balanmtr. Aslnda bunun siyasi bir anlam da vardr. Zira
Srbistanda

memuren

bulunduu

srada

Obronovi

Hanedannn

da

Prens

Kostantinoviin Mirkoya 50 Napolyon liras maa balamas ve Rusyann da byle bir

teklifte bulunmas, d siyasi gelimeler gz nne alndnda, eskiden beri Srbistanla
birlemek isteyen Karadan bu emelinin gereklemesi yolunda bir adm olduu
dncesini ortaya karmtr. Osmanl Devleti 60 lira maa balayarak hem Mirkonun
hem de Karada Prensinin minnettarln kazanmtr958.
Padiah II. Abdlhamid, sadece Karada Prensine deil, onun aile efradna da
yakn ilgi gstermiti. imdi Prensin yaknlarnn stanbul ziyaretlerine ve onlara kar
uygulanan misafirperverlie bakalm.
nce, 1890da, Karada Prensinin kz Prenses Milica959 ve Rusya mparator
hanedanndan damad Grand Duke Peter Nikolaevich Padiahn erefine nail olmak
iin stanbul'a gelmilerdir. Abdlhamid, bu ziyaretten byk memnuniyet duymu,960

956

BOA, Y.PRK.NMH, 4/45

BOA, Y.PRK.ASK, 149/19
958
BOA, .HUS, 95/1319 Z-092. BOA, Y.A.HUS, 426/124
959
26 Temmuz 1889 evlenen Prenses Milica, Karada Prensinin ikinci kzdr.
960
BOA, Y.A.HUS, 238/100
957

178

Karada Prensi ise kendi evladna Padiah tarafndan gsterilen bu ilgi nedeniyle
mteekkir olmutur961.
kincisi, Nikolann, 1892 ylnda, Danilo ve Prenses Milenay k geirmek
zere stanbula gndermeyi planlamasdr. ubat 1892 , Prens Danilo ve annesi Prenses
Milenann, k geirmek zere stanbula gelecek olmalar byk bir memnuniyetle
karlanm962 ve Karada Prensine daha nce hediye edilen Emirgandaki yal Prensin
yaknlar iin tamir edilmi ve hazr hale getirilmi963 ama neyazk ki bu ziyaret
gereklememitir. Gereklemesi ihtimaline binaen yaplan hazrlklar ve yazmalar
bile memnuniyet verici olmutur.
Nikolann akarabalarnn c ziyaret giriimi ise 1900 ylnda gereklemitir.
Temmuz aynda stanbula gelen, Karada Prensinin bir dier kz ve damadnn bu
ziyaretinden byk bir mutluluk duyan Sultan Abdlhamid,

Nikolaya duyduu

memnuniyeti dile getirerek konuklarnn fiyette olduklarn ifade etmitir964. Karada

Prensinin kz Elena (Jelena) ve Ekim 1896da evlendii ei talya Prensi Vittor
Emmanuel stanbula geldiklerinde Sultan Abdlhamid; Prens ve Prensese, Nikolann
kz ve damad olmas hasebiyle de ayr bir ilgi gstermi, onlara iltifatta bulunmutur965.
Yldz Saraynda ereflerine ziyafet verilmi ve nianlar taklmtr966. Ayrca, Hereke
Fabrikasnn rnlerinden olan ndide hediyeler takdim edilmitir967. talya Kralnn 29
Temmuz 1900de suikasta kurban gittiiyle ilgili haber968 Abdlhamide iletildiinde,
Abdlhamid, Veliahd Vittor Emmanuel ile birlikte tiyatro izlemekteydiler. Oyunun
sonunda ise Abdlhamid, karken, Veliahda, krallar iin kulanlan majeste diye hitap
ederek, onu durumdan haberdar etmeye almtr. Veliahdn

durumun farkna

varamamas zerine, Abdlhamid, 101 pre top at yaptrarak Vittor Emanuelin

kralln kutlamtr. Abdlhamid, bu konuyla ilgili olarak, Veliahd daha bizim sular
terk etmeden kral oldu. Bu da ahbaplmza vesile tekil etti. diyerek Vittor Emanuel
961

BOA, Y.PRK.NMH, 4/88

BOA, Y.PRK.BK, 25/25
963
BOA, Y.PRK.ASK, 79/60
964
BOA, Y.PRK.BK, 62/58
965
BOA, DH.MKT, 2372/64
966
BOA, DH.MKT, 2373 /75
967
BOA, Y.MTV, 205/19
968
BOA, Y.A.HUS, 409/22
962

179

ile olan dostluuna vurgu yapmtr969. Karada Prensinin damad Victor Emmanuel,
III, talya Kral olduu haberini Abdlhamidden alrken, onun ei ve ayn zamanda
Karada Prensinin kz Elena ise talya Kraliesi (Regina Elena d'Italia) nvann
aldnda yine Abdhamidin misafiridir.
Sonuta, Nikolann akrabalar stanbulda ihtiaml bir ekilde karlanm ve
misafir edilmitir. Nianlar takdim edilimi, madalyalar verilmitir. Prensin kaynpederi
Prenses Milenann babas Voyvoda Piyer Vogoti'le, damad Prens Karageorgevi'e970
nianlar takdim edilirken Karada Prensinin damad Prens Karageorgevi'in yeeninin
gezinti maksadyla stanbul'a gelmesi dahi geri plana atlmamtr971. Grld gibi
Prens Nikola, Dersaadette kredibilitesi yksek birisidir ve selam gemekte, onun
uzaktan da olsa akrabas olmak yetmektedir.

H. ZEL GN ve GECELERDE GNDERLEN MESAJLAR

Abdlhamid ve Nikolann dostluk ilikilerinde zel gn ve gecelerde yazlan
mesajlar ok nemli bir yer tutmaktadr. Sradan ve resmi bir izginin tesine geilerek
samimi ifadelerin kullanld mektuplar, dikkat ekicidir. Taziye mesajlar, kutlama ve
tebrik mesajlar bu dostluk ilikisinin kantlar niteliindedir.
a. Taziye ve Gemi Olsun Mesajlar
Taziye Mesajlar: Gerek dostlar sadece iyi gnlerde deil, kt gnlerde de
yannda olandr. lm, bu zor gnlerden biridir. nsan, hi beklemedii bir zamanda
anszn gelen bu acy ekerken arkadalarndan, dostlarndan tesseli bulur. Gerek Nikola
gerekse Abdlhamid bu acy defalarca yaamlardr. Tespit ettiimiz kadaryla, iki
hkmdar byle zor gnlerde birbirlerinin yannda olduklarn gstermilerdir.
Abdlhamid, 1887de Prensin torununun (Prenses Zorka ve Srbistan Prensi
Petar Karadjordjeviin ocuu) bir yandayken lm zerine byk znt yaayan

969

Sermet Muhtar Alus, Yldz Saraynda Opera ve Operetiler Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan 1952, s.
785-787
970
BOA, .HR, 337/21838.
971
BOA, Y.A.HUS, 191/93.

180

Nikola ve ailesine taziyelerini bildirmitir972. Aradan 3 yl gememitir ki Prenses Zorka

1890da yeni bir bebek dnyaya getirirken hayatn kaybetmitir. Kendi adna taziye
ziyaretinde bulunulmas iin etine Sefirine talimat verilirken, dier taraftan da Sultan
II. Abdlhamd de Karada Prensine bir nme-i hmyun yazarak zntlerini dile
getirmitir973.
Yine 1889da Karada Presinin damadnn kardeinin vefat etmesi zerine
dzenlenen cenaze alayna Osmanl Devletini temsilen etine Sefiri de itirak
etmitir974. 1895te ise Prens Nikolann annesi Stana Martinoviin 1895te vefat
zerine Abdlhamid, Karada stanbul Maslahatgzar Dimitrofu ararak taziyelerini
bildirmitir. Prense ekilecek telgrafta da duyulan znt aktarlm ve kederlerine ortak
olunmutur975. Buna karlk Nikola, bir teekkr telgraf gndermeyi ihmal
etmemitir976.
1897de ylnda Karada Prensinin yeni Nafia Mdr Philip Petrovi vefat
etmi ve

etine Sefreti kanalyla resm taziye kendisine iletilmitir977. Prensin,

Petrovi hanedanndan geldiini hatrlayacak olursak Philip Petroviin lmnn

ardndan iletilen taziyenin ayr bir anlam olduu grlmektedir.
Bir dier taziye mesaj ise talya Kralnn, 29 Temmuz 1900de suikasta kurban
gitmesi zerine yaynlanmtr. lm haberinin ardndan Sultan II. Abdlhamid, Prens
Nikolaya, kznn kaynpederinin ldrlmesi nedeniyle taziye mesaj gndermi buna
mukabil Karada Prensi de teekkrlerini iletmitir978.
Dier taraftan, Prensin kaynpederi, yani Prenses Milenann babas Voyvoda
Petar Vukotiin vetaf nedeniyle taziye mektubu

gnderen Abdlhamid, Prens

Nikolann muhabbetini kazanmtr. Abdlhamid, daha Prensin kaynpederi lmeden

972

BOA, Y.PRK.EA, 6 /30.

BOA, Y.A.HUS, 234 /71.
974
BOA, .DH., 1115 /87199.
975
BOA, Y.PRK.SRN, 4 /100.BOA, .HUS, 34/1312-044.
976
BOA, Y.A.HUS, 320 /26.
977
BOA, Y.A.HUS, 376 /130.
978
BOA, Y.A.HUS, 409 /22.BOA, Y.PRK.NMH, 8/29.
973

181

nce onun durumunu sormu ve ifa dileklerini iletmitir; ama Prens, kaynpederinin
hlinin mitsiz olduunu belirmitir979. Karada Prensi, Padiahn taziyesine:
Dur olduum mteme ltf-u itirak buyurularak beyn buyurulan hissiyat- taziyetkrneden
dolay teekkrt- samimenin kabulun zt- hmyun-u mlknelerinden rica ederim.

eklinde cevap vermitir980.

Gemi Olsun Mesajlar: 21 Temmuz 1905te Sultan Abdlhamid, bir suikast
giriiminden kl pay kurtulmutur. Ermeni sorununun gndemde olduu bir dnemde
Ermeni Tanak Cemiyetinden olan bir suikasti tarafndan ve Trkiye Ermenileri
hesabna yaplan ihtill denemelerinin son perdesi olarak adlandrlan suikast
giriiminde Abdlhamid, arabasna yerletirilen bombalardan, cuma selamlnda
eyhlslmla konumasnn uzamas sayesinde kurtulmutur981. Bu nemli olayn
ardndan Karada Prensi Padiahn kurtulmas nedeniyle bir tebrik mesaj gndermitir.
Cinayet teebbsnn ardndan Karada Prensi bizzat Osmanl elilik binasna gelerek
bu teebbsten duyduu nefreti dile getirmi, suikastten kurtulduu iin Padiaha
tebriklerini iletmitir. Cinayet-i melneyi knamak iin bir saat sonra da Prensin
byk olu Danilo gelmitir. Ardndan btn Karada Vkels, sefirler, Prensin mlk
ve asker erknnn yannda

etinede ikamet eden Osmanl vatandalar Elilie

gelerek sz konusu terr eylemini nefretle knamlardr982.

Sultan II. Abdlhamid, hem Prens Nikolann hem de ailesinin salyla
yakndan ilgilenmi, herhangi bir hastala yakalanr ve yataa derlerse ya da kronik
rahatszlklar nedeniyle tedavi yollar ararlarsa onlara yardmc olmak iin deta btn
imknlar seferber etmitir. Hibir ey olmasa dahi hl hatr sormu ve muhatabn
unutmadn gstermitir. Yine byle bir zamanda Abdlhamid, Karada Prensine

979

BOA, Y.A.HUS, 441 /13. BOA, Y.PRK.NMH, 9/41 Her nekadar belge tasniflerinde bu belgenin tarihi
11 Za 1321 (29 Ocak 1904) yazsa da belge zerindeki tarih 29 Kanun-i Sni 1903 (29 Ocak 1903)
yazmaktadr. Dorusu da budur.
980
BOA, Y.PRK.NMH. 10 /23.
981
Abdlhamid sulular affetmitir. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, TTK, Ankara 1983, s. 167
982
BOA, Y.A.HUS, 490/45. ki yl nce Karada Prensi Nikola kendisi ve ailesini bombalamaya
hazrlanan suikastlardan son anda kurtulmutur. BOA,Y.PRK.HR, 33/15.

182

selam gnderip shhatini ve fiyetini sormu Nikola ise

983

gndermitir

teekkr

mektubu

Abdlhamid, Nikolann ei

Prenses Milenaya da hl hatr sormay ihmal

etmemi ve selam gndermitir. Kendisine iletilen selam- ahneye kaytsz kalmayan

Prens Nikola,984 her vesile ile dostlarn hatrlamasndan dolay minnettar olduunu
bildirmitir985.
Karada Prensi, kendisi ve ailesi zaman zaman tesavi maksadyla Parise gider,
orada tedavi olurdu. Padiahn, kendisinin, Prenses Milenann ve ocuklarnn
salyla yakndan ilgilenmesi, Karada Prensini ziyadesiyle mutlu etmitir. Yine
tedavi iin Parise gittii 1891 ylnda Abdlhamidin yakn ilgisiyle karlam ve
Osmanl Devletini vc ve methedici ifadeler kullanmtr986. Padiahn bir mektupla
kederine ortak olduu Karada Prensi, cevaben Kederime

itirak buyurmu

olmalarndan dolay zt- hmyun-u ahanelerine kalbim hissiyat- minnettri ile

mehun olduu halde diye hislerini belirterek teekkrlerini sunmutur987.
Abdlhamidin Nikolaya gnderecei mektup ya da mesajlar iin zel bir neden
olmasna gerek yoktur. nk zaman zaman arayp sormas Prens ve Prensesi ok mutlu
etmektedir. Nitekim, hl hatr sormann mukabilinde Nikola, yazd mektupta Hakpy
ahnelerine tevecchmle beraber teekkrlerimi arz ederim. diyerek memnuniyetini
dile getirmitir988.
1886 ylnda tedavi iin gittii Pariste Osmanl Elisi tarafndan karlanm ve
Osmanl Devleti adna kendisine alka gsterilmi, urad yerlerde ok gzel
arlanmtr989.
1894 Temmuzunda sol ayandan rahatszlanan Nikola, tedavi maksadyla 1895
Nisan aynda Triyeste yoluyla kaplca iin Karlsbad'a gitmitir990. Karada Prensinin
salk durumunun ciddilemesi zerine etine Osmanl Sefiri Ahmet Fevzi Paa
983

BOA,Y.PRK EA, 6/7.

BOA, Y.PRK EA, 5/4.
985
BOA, Y.PRK.NMH, 8/50.
986
BOA, Y.PRK EA, 14/5.
987
BOA, Y.PRK.NMH, 7/24.
988
BOA, Y.PRK.NMH, 8/50.
989
BOA, .HR, 301/19099. BOA, .DH., 974/76925.
990
BOA, Y.PRK.EA, 21/48.
984

183

ziyaretine giderek, Prens iin Kotordan bir doktor getirilmitir. On gnlk sk bir
tedavi srecine sokulan

Prens Nikolann salk durumuyla ilgili gelimeleri

Abdlhamid, an be an takip etmi ve ilgilenmitir991.

Prensin, ayandaki rahatszlktan dolay bu kez sviredeki kaplcalara gitmesi
gndeme gelmesi992 zerine Abdlhamid, Prense bir doktor gndermeyi teklif etmitir.
Bu teklif kabul edilince, Abdlhamid, kendisine Askeri Tabip Mirliva Ahmet Fevzi
Paay gndermi ve tedavisine yardmc olmutur993. Abdlhamidin bu davran,
sadece Karada Prensinin deil, btn Karada halknn memnuniyetini kazanm ve
Karadada

yaymlanan

resm

gazetede

Karada

halknn

minnettarlna

deinilmitir994.
1906 ylnda yine ayn rahatszlktan dolay yrmekte zorlanr olan Nikola,
kendisine gsterdii alkadan dolay yazd mektupta Fevkalde memnun ve
minnetdar olduum halde Hazret-i ehriyrilerine kalben teekkrler ederim. diyerek
hastalnn gidiatndan ve son durumundan bahsetmitir. Gnden gne iyiletiini
syleyen Nikola, alt haftadan beri yryemediine deinerek Dn ilk defa olarak
kalkp araba ile gezmeye kabiliyorum. Kaplcalara gidebilmek in kuvvet ve kudret
almaya elimden geldii kadar gayret idiyorum. diyerek

durumu hakknda bilgi

vermitir995. Dier bir mektubunda da Karada Prensi,

etineye bugn avdet etdim. fiyet ve shhatim hakknda ltfen ve tenezzlen ibraz ve beyn
buyurulan

merhamet

dolu

szlerinizden

dolay

efkatli

ehinhilerine

teekkrat-

minnettarnemi arz ederim. Henz temamiyle iyileemedim. Fakat imdiye kadar grdm
tedaviye memleketimin havasyla birlikte iade-i shhat edecegimi mid etmekteyim.

demitir.

Abdlhamid ise yazd telgrafta u ifadeleri kullanmtr:

etineye avdet buyurululduuna dair telgrafname-i fehimnelerini keml-i memnuniyetle
aldm. Bundan ve beyan olunan hissiyt- sammiyeden dolay teekkr ederim. Shhat ve fiyet-i
fehimnelerince tedavinin gzel havayla birlikte ok byk faydas olacana mutmainim.

996

991

BOA, Y.MTV, 135/84. BOA, Y.PRK.EA, 23/83. BOA, Y.A.HUS, 344/109. BOA, Y.A.HUS,
344/117. BOA, Y.MTV, 135 /141.
992
BOA, Y.A.HUS, 348 /120.
993
BOA, Y.MTV, 141/6. BOA, .HUS, 46/1313za-18.
994
BOA, Y.A.HUS, 352/76.
995
BOA, Y.PRK.NMH, 9 /85.
996
BOA, Y.PRK.NMH, 9 /96.

184

ubat 1907de de Sultan II. Abdlhamid, Karada Prensine yazd telgrafla

iade-i afiyet temennisinde bulunmutur997.
Abdlhamidin, Prens Nikolann yan sra onun ei ve ocuklarnn shhatiyle de
yakndan ilgilenmesi, Abdlhamid-Nikola dostluunun gelimesine yardmc olmutur.
Prenses Milena, 1886da Abdlhamide gnderdii mektupta shhatte ve afiyette
olduklarn syleyerek teekkrlerini iletmitir. Mektubun altnda ise Nikolann imzas
bulunmaktadr998. Ayrca Nikola, yazd baka bir mektupta, Prensesin shhatiyle
ilgilenen Abdlhamide mteekkir olduunu beyan etmitir999.
Abdlhamid, talya Kral Vittora Emanuele gnderdii bir mektupta
kaynvalidesi iin shhat temennisinde bulunmutur. Bilindii gibi, talya Kral Vittora
Emanuelin kaynvalidesi, Prens Nikolann ei Karada Prensesi Milenadr1000.
1891de Prensin kzlarndan birinin hastalyla ve yine Prensin byk olu
Danilonun, Temmuz 1894te yakaland su ie hastalyla Abdlhamid,
yakndan ilgilenmitir1001.
Dier taraftan, Prensin ikinci olu Mirko, Eyll 1897de bir trafik kazas
geirmitir. Kazadan sa kurtulan Mirko iin, etine Osmanl Sefiri kanalyla bir mesaj
gndererek, Mirkonun bu lmcl kazadan sa kurtulmasnn verdii sevin
paylalmtr1002.
Kutlama Mesajlar

b.
Yeniyl

kutlamalar:

Abdlhamidin

yeniyl

kutlamalar

ise

dostluun

gelitirilmesi adna bir baka vesiledir. Bu balamda, neredeyse her yl kutlama mesaj
gnderildii anlalmaktadr. Abdlhamid 1887 ylbanda gnderdii ve Franszca Son
Altesse Le Prince

du Montenegro hitab kullanlarak yazd tebrik mesajnda,

997

BOA, Y.PRK.NMH, 10 /31.

BOA, Y.E.E., 46 /123.
999
BOA, Y.PRK.NMH, 10 /38
1000
BOA, Y.PRK.NMH, 9 /84
1001
BOA, Y.PRK.NMH, 4 /101. BOA, Y.PRK.NMH, 6 /47
1002
BOA, Y.A.HUS, 376 /65
998

185

Prensin, ei Prenses Milenann, kzlarnn ve oullarnn yeniyln tebrik etmitir.

Abdlhamid yazd mektupta yle demitir:
Sl-i cedid mnasebetiyle zt- fehimanelerini tebrik eder ve bu vesile-i hasne ile zt-
efhamileriyle zevce-i muazzezeleri Prenses Hazretlerinin ve muhadim-i kermlerinin seadet
temenniyat- hlisnesinin tecdidiyle kesb-i mahzziyet eylerim. 1003

Karada Prensi, ylba mnasebetiyle verdii ziyafette, Padiahn kendisine

gsterdii iltifattan ne kadar memnun olduunu anlatmadan geememitir1004. 1886
ylbanda Prens Nikolann dzenledii ylba balosunda Sultan Abdlhamid hakknda
vc ifadeler kullanmtr1005. Bir sonraki yl 1887 ylbanda bukez Abdlhamidin
Nikolaya yazd ylba tebriine ahit olmaktayz. Abdlhamid Franszca ve hemen
altnda Osmanlca evirisiyle yazdrd mektupta unlar sylemitir;
Sal-i cedid mnsebeityle zt fehimnelerini tebrik eder ve bu vesile-i hasne ile zt
fehimneleri ile zevce-i muazzezeleri Prenses Hazretlerinin mahdim kerimlerinin saadet hli
temenniyat- halisnesinin tecddiyle kesb-i mahzziyet eylerim. (Bkz.Belge-5)

1901 ylbanda ise Prens, Padiahn yeniyl kutlama mesejna yazd cevbi
mektupta u ifadeleri kullanmtr:
Sene-i ceddenin hulsu vesilesiyle hakkmzda ibraz buyurulan iltifat- letfaat- hazret-i
ehinahilerinden dolay Prenses Milena ile beraber zt- hmyun-u mlknelerine teekkrat-
faika-i hlisanemizi arz eyler ve temenniyt ve hissiyt- mntedarnemizden kabuln zt-
evketsemat hazreti tacdrilerinden rica ederim1006.

Prensin Padiaha duyduu saygy ve muhabbeti en net aklayan szler ise

ray Devlet zalarndan Turhan Paaya yazd mektuptaki satrlarda gizlidir.
Karada Prensi Nikola'nn Turhan Paa'ya yeniyl mnasebetiyle yazd cevab iyi dilek
1003

BOA, Y.PRK.NMH, 3/70

BOA, Y.PRK EA, 8/82
1005
BOA, Y.MTV, 73/169
1006
BOA, Y.PRK.NMH, 7/63
1004

186

mektubu hususi olmas hasebiyle de iinde zikredilen duygularn gereklii asndan

nem arz etmektedir. Kendisi ve ei Prenses Milena adna yazd mektupta Bizi
hatrlamakla gerek bir vefkrlk rnei gsterdiniz. Devletinizin temennileri bizim ii
kymetlidir. diyerek Osmanl yetkilileri tarafndan kendisine gsterilen nezaketten ve
tevecchten bahsederek, mektubunun sonunda, Sultan II. Abdlhamid ile bir saatlik
konuma frsat bulma arzusunu da u szlerle dile getirmitir:
Oh! Zt- sifneleriyle biraz, yalnz bir saatcik konuabilsek zt- evketmeb Hazret-i
ahriyri, hakpy- hmyunlarna ne sdk bir dost olduumu bir kere daha kesb-i temint
buyuracaklardr. 1007

Turhan Paa cevaben, Nikolann bu arzusunu Padiaha ilettiini ve Sultan

Abdlhamidin, samimi iltifat dolu ifadelerden mteessir olduunu yazarak grme
teklifinin yaknda yerine getirileceini sylediini ifade ederek unlar sylemitir:
Kalem-i fehimneleri hissiyt- kalbiyeyi tasvirde o mertebe beli esbiyandr ki bir tasvirt en
li ir derecesinde kalbi meshur eylemektedir. Ganimet-i akdes ve izam hakknda bu sret-i
belinede izhr buyurulduunuz muhabbet-i hlisa-i resmiyyey-i cizlerini zt- fehimnelerine
o derece meclb eylemidir ki taraf- asilnelerinden grd messir iltifata kymet tasvir
edememekdeyim1008.

Padiah ve Nikola arasndaki yeniyl kutlama yazmalarda dikkat eken dier

bir husus, Padiahn, mesajlarnda sadece Nikolaya deil, ei zevce-i muazzezeleri diye
bahsettii Prenses Milenaya da yer vermesidir. Nikola ise cevab mektuplarnda hem
kendi adna, hem de Prenses adna teekkrlerini sunmu, pek ziyde memnun olduunu
belirtmitir1009.
Netice itibariyle Yeniyl kutlamalarnn Abdlhamidin tarafndan yapld
grlmektedir. Zira Osmanl kltrnde hem yeni yl kutlamas diye bir adet olmamas
hemde Hicri takvime gre hareket edilmesi nedeniyle kutlama mesajlar Nikoladan
1007

BOA, Y.PRK.EA, 39/41

BOA, Y.PRK.EA, 39/41.
1009
BOA, Y.PRK.NMH, 9/13. BOA, Y.PRK.NMH, 9/61.
1008

187

deil Abdlhamidten gelmitir. Farkl takvimler kullanmalarna ramen gnderilen bu

kutlama mesajlar ilgi ekicidir.
Doum Yldnm Kutlamalar: Doum kutlamalar ve doum yldnmleri iki
hkmdar arasnda bir dier diyalog vesilesydi. 1879 ylnda Karada Prensi Nikolann
ikinci olu Mirko dnyaya gelince Sultan Abdlhamid, Nikolann bu sevincini
paylamak istemi ve tebrik mesaj gndermiti.
Mumaileyhin tevelldyle huslu tabii olan memnuniyetlerinden hasbel muhalesa hissadar
olduum gibi keml-i fiyetiyle nil mr- tavil olmasn Cenb- Hakdan temenni ederim.

diyerek dua etmiti. O gnlerde yaanlan snr ihtilaflarnn da alaca midini

tadn belirtmitir1010. Grld gibi bu mesajlar ayn zamanda iki devlet arasndaki
sorunlarn zlmesi ynnde iyi dilek temennileri vazifesini de yrtmektedir.
Karada Prensi, 1879 ylnda ikinci olu Mirko doduunda, sevincini
Abdlhamid ile paylam ve ona bir olu olduunu iletmitir. Bunun zerine Sultan
Abdlhamid, yazd tebrik mesajnda, Nikolay kutlam ve Mirko iin duada
bulunmutur1011. Karada Pensinin, bilindii gibi, olu vardr. Bunlardan birincisi,
Prens Danilodur ve 1871 ylnda domutur. Dolaysyla Abdlhamidin hkmdarl
dnemine denk gelmemektedir. Fakat 1879da doan Mirko, ve 1889da dnyaya gelen
Petarn doum haberleri, Karada Prensi iin Abdlhamidle paylalmas gereken ok
gzel haberlerdir. unu da unutmamak gerekir ki, pederhi bir toplum zellii tayan
Karadada erkek evlat, hanedann devamiyeti anlamna geldii iin fevkalde
nemlidir. (Bkz. Resim-13)
Doum gn kutlamalar da iki hkmdar arasnda yaplan yazmalar
arasndadr. Bilindii gibi, Sultan Abdlhamidin doum gn 21 Eyll 1842dir. Hicr
takvime gre ise 15 aban 1258dir. Hicr takvime gre doum gn kutland iin,
Karada Prensi 15 aban 1301 (9 Haziran 1884)de Osmanl Devletinin etine Sefiri

1010
1011

BOA, Y.PRK.NMH, 1/55.

BOA, Y.PRK.NMH, 2/57.

188

Ahmet Cevat Paay saraya davet etmitir. Padiah onuruna verdii ziyafette shhat-i
humyun erefine kadeh kaldrmtr1012.
Abdlhamidin 1890 ylndaki doum gn mnasebetiyle, Karada Prensi
tarafndan gnderilen bir dier kutlama mesajnda kullanlan ifadeler, dikkat ekicidir.
Prens, mektubunda unlar sylemitir:
Benim evketlm veldet bhir-i sadet-i ehriyrilerinden dolay an ve irket-i saadet ve ikbal
hazret-i tacdri iun ifa itmekde bulunduum ediyyei- hayyriyye ile tebrikat- halisnemin hsn kabln niyaz ederim1013.

Sultan Abdlhamid ise, Hicr takvime gre, kendisinin 45. ya gnn kutlayan
Prens Nikolaya ayn nezaketle yazd teekkr mektubunda:
Veldetimiz mnasebetiyle ibraz- iar buyurulan hissiyt- liye ve tebrikat muhalasat ayt-
fehimnelerine cidden ve hakkaten beyn- memnniyet ile hakk- li fehimnelerindeki murat-
latifdeme ve hakk izhar buyrulan hissiyt- dostanelerine olan timad- kmileme mazhar
olmanz ve bu vesileyle hakkmda ibraz muhabbet eyleyen ahli-i ecianza selmm tebli
buyurmanz zt- fehimnelerinden ric ederim.1014(Bkz. Belge-3)

Karada Prensi, Abdlhamidin doum gnn kutlamak iin etine Sefirini

sarayna ard gibi, bazen de etine Sefretine bir temsilci gndererek tebriklerini
bildirmitir1015.

Bayram Tebrikleri: Bayram gnlerinin, tm slm leminde olduu gibi, Osmanl

Devletinde de ok zel bir yeri vardr. Bu zel gnlerde, Prens Nikolann II.
Abdlhamide kutlama ve tebrik mesajlar gnderdii tespit edilmitir. Nikola 6 Austos
1883te dn bayram vesilesiyle gnderdii tebrikte unlar sylemitir:
Zt- evketmeb hazreti padiahilerinin yd mnsebetiyle tebrikt htiramkrnemi zt-
akdesi hmyunlarnn mesudet-i ahaneleriyle devleti z kudretlerinin saadet hli hakkndaki
1012

BOA, Y.A.HUS, 178 /76.

BOA, Y.PRK.NMH. 4 /70.
1014
BOA,Y.PRK.NMH. 3 /48
1015
BOA, Y.A.HUS, 234 /144
1013

189

temmenniyt- hlisnemi ltfen kabul buyurulmalarn rica ederim. bu hissiyat- zt-

ahnelerin
olmaktaym

ifhen

beyan

edebilmek

zamannn

takrib

etdiini

grmekle

bahtiyar

1016

Prens Nikola, bayram tebriklerini sarayndan yapt gibi, bazen de bizzat

elilie giderek kutlamtr. Onun, slam leminin ve Padiahn bayram gnn
kutlamak iin gstermi olduu iten tutuma bir rnek de, 1886 ylnn Temmuz aynda
yaanmtr. Btn mslmanlarn bayram gn kutlad gnlerde Prens Nikola,
romatizma hastalndan muzdariptir ve bir mddettir dar kamam ve
yyyememitir. Kendisini biraz iyi hissedince, arabasyla dolamaya km ve
Osmanl etine Sefarethanesinin nnde arabasn durdurarak ziyarette bulunmutur.
Merdivenleri kamad iin hemen orada, Padiahn ve tm Mslmanlarn bayramn
tebrik etmitir1017.
Clus kutlamalar: Clus, kelime anlamyla oturmak anlamna gelmektedir ve
Osmanl Devletinde ehzadelerin tahta kmalarna verilen addr. ehzadeler tahta
knca clus bahii datrlard. Bu, balangta padiahlarn bir ihsan eklindeyken,
daha sonralar zorla alnan bir cret hlini almtr. Her ne kadar Yenieri Ocann
kaldrlmasyla birlikte bu det tarihe karsa da, Padiah II. Abdlhamid tahta
ktnda, 60.000 altn tutarnda clus bahii datmtr. Aslnda din hadiseler dnda
bir yldnm kutlamasndan sz edilememektedir. Fakat II. Abdlhamid, gerek clus
yldnmlerine gerekse doum yldnmlerine ayr bir nem vermitir1018. Clus
yldnmlerinde II. Abdlhamid, mbeyne karak vekillerin, vezirlerin, mirlerin ve
yabanc sefirlerin tebriklerini kabul eder, akam da harem halk ve aile fertleriyle
tebrikleirdi. Clus kutlamalarnn belki de en dikkat ekicisi 25. yl kutlamalardr.
Sultan Abdlhamid, bu trende ale Kknde kabul ettii her elinin lkesinin mill
marn aldrarak ve o lkenin niann takarak kutlamalar ve hediyeleri kabul
etmitir1019.

1016

BOA, Y.PRK.NMH, 2 /49.

BOA, Y.A.HUS, 349 /56.
1018
Abdlkadir zcan, Cls, DA, C.8, TDVY, stanbul 1993, s. 113
1019
Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, Selis Kitaplar, stanbul 2008, s. 85
1017

190

Karada Prensinin clus yldnm kutlamalarnn hibirini karmamtr. Bu

kutlamalar, dostluun gelimesi ve iki lke ilikilerinde yaanlan sorunlarn almas
iin bir vesile ve bir frsat olarak grmlerdir. rnein; 1885 yl Austos aynda
yaplan clus yldnm kutlamalarnda, Prensin gnderdii tebrik mektubuna cavaben
Padiah;

Zt- asilneleriyle handn- lilerinin saadet hallerini temenni ederim

demi ve teekkr etmitir1020. Prens Nikola, bu nazik mektuba; Samimi sadakat

hislerim bir kat daha artt. diye karlk vermitir1021.
1885 yl clus kutlamalar enliklerle devam etmitir. enliklerin bir dier
mekn ise Emirganda Karada Prensine ihsan buyrulan sahilhanedir. Dier taraftan,
Karadada da clus enlikleri ve kutlamalar yaplmtr. Abdlhamid, 10 Eyll 1885te
yazd telgrafnmede, bu enliklerin iki lke arasndaki dostluun mevcud olan
revbta halise-i dostnenin bir delili olduunu sylemitir1022. Gerekten de gerek
clus kutlamalarnda gerekse de padiahn doum gn kutlamalarnda sergilenen ortak
enlik tablosu dostluk ilikilerinin bir delilidir.
1 Eyll 1890 tarihi, Hicr takvime gre 16 Muharrem 1308, yani, Hicri ylba
iken Rum takvime gre 20 Austos 1306 olup Padiahn clus yldnmdr.
Dolaysyla hem ylba kutlamalar hem de clus yldnm kutlamalar ayn zamana
denkgelmitir. stanbuldaki kutlamalar bir tarafa, ilgin olan, Podgoriadaki
Karadallar tarafndan yaplan kutlamalardr. Padiahn clsu nedeniyle Karadallar
tarafndan Podgoriede top at yaplm ve kandiller yaklmtr1023. Karada Prensi,
clus gnlerinde stanbulda bulunan elisini grevlendirerek gerekli muamelenin
yaplmasn istemitir1024.
1901 ylndaki clus kutlamalarnda Karada Prensi, Padiaha vgler
yadrarak clusunu tebrik etmi ve saltanatn medhetmitir. Padiahn kendisini,
Gzel ve stn nitelikleriyle meftn ve hayran braktn syleyerek mektubunu u
duayla tamamlamtr:
1020

BOA, Y.PRK NMH, 3/21

BOA, Y.PRK NMH, 3/21
1022
Belgenin Osmanlcas ve Franszcas ayr dosyalardadr. Osmanlcas iin bkz. BOA, Y.PRK NMH,
3/21. Bu belgenin Franszcas iin bkz. BOA, Y.PRK.NMH, 3/22
1023
BOA, Y.PRK UM, 18/38
1024
BOA, Y.MTV, 206 /37
1021

191

Gnn ihata iden ibu rz-u msivada senakr krgzarleade Cenb- Kadir-i Mtllkn
zt- ahnelerine atvel-i mr ile mmur buyurmas iun yargh- kibriyaya ezel-i can- arz
daavt idiyorum1025.

Sultan Abdlhamidin 1905 ylndaki clus

yldnm mnasebetiyle,

Karadan Nikik kentinde de kutlamalar yaplmtr. Prens Nikola kendi ikmetghnn

salonunda bir ziyafet vermi ve Padiahn clus yldnmn tebrik etmitir1026. Bir
sonraki yl yani 1906da Prens Nikola, Abdlhamide yazd mektupta, stanbula iki
defa geldiini hatrlatarak, o iki ziyareti de yd etmitir. Ablhamid ise cevab
telgrafnda Yaptmz mlktn htrasn yd ile mahzuz bulunumu beyn ederim.
demitir1027.

Anlalaca

zere

clus

yldnmlerinde

gnderilen

mesajlarda,

diplomatik dilin yannda nazik ve samimi bir slup da sezilmektedir.

Kutlama mesajlarnn gnderilme nedenini oluturan bir dier husus ise isim
gnleridir. Karadada isim gn, zel gnlerden birisi olarak grlmektedir. Bu gnde
Karadan bakenti etinede ehrin en byk kilisesinde dualar okunur, asker ve
mlki erkn resm kyafetleriyle hazr bulunurdu. Ardndan sarayda kabule devam eden
Karada Prensi, aralarnda Osmanl Devletinin etine elisininde bulunduu elilerle
tek tek ilgilenirdi1028.
Dier taraftan Petrovi Hanedannn ikiyznc yldnm olan 1896
senesinde, etinede enlikler planlanmtr. Bu enliklerde kulanlmak zere Prens
Nikola, adrlar istemi ve seraskerlik tarafndan bu adrlar hi vakit kaybedilmeden
gnderilmitir1029. Osmanl Sefiri de Hriciye Nezretinin

talimatyla kutlamalara

katlmtr1030.
Prens Nikolann prenslikte 40. yl kutlamalar da iki liderin mektuplamalarna
sahne olmutur. Abdlhamid, Nikolaya tebrik mesaj gdererek bu zel gnnde onu
yalnz brakmadn gstermitir. Nikolann, 40. yl dolaysyla yazmalarda artk
altes royal

nvannn kullanlmasn ima etmesi zerine Meclis-i Vkelda konu

1025

BOA, Y.PRK.NMH, 8 /68

BOA, .HUS, 133 /1323/B-12
1027
BOA, Y.PRK.NMH, 10 /1
1028
BOA, Y.A.HUS, 343 /77
1029
BOA, Y.PRK.BK, 47/17
1030
BOA, Y.MTV, 145/132
1026

192

tartlm1031 ve Abdlhamidin gnderecei

1032

kullanlmasna karar verilmitir

telgrafta

altes royal unvannn

. Altes Royal nvan, prens ve prensesler iin

kullanlmakta olan bir hitap eklidir. His highness ya da her highness diye balayan
bir telgrafnme-i hmayun gnderilmesinin sembolik bir anlam da sz konusudur. II.
Abdlhamid, ektii telgrafta hem altes royal nvann kullanm, hem de tebriklerini
bildirmitir. Karada Prensi ise bu son derece anlaml telgraftan duyduu memnuniyeti
Padiaha iletmitir1033.
Evlilik Kutlamalar : Evlilik kutlamalar, iki lider arasnda yaplan yazmalarda nemli
bir yer tutmaktadr. Karada Prensi I. Nikola, Prenses Milenayla 8 Kasm 1860ta
kk bir Ulah kilisesinde evlenmilerdi. Evlendii yllarda henz selefi Danilonun
ldrlmesinin yas tutuluyordu. Bu nedenle enlikli bir dn olmamt1034. etine
Sefiri Cevat Paa, Kasm 1885te Prensin evlilik yldnmn haber verince1035 Sultan
Abdlhamid bir telgraf yollayarak evlilik yldnmlerini kutlamtr. Nikola ise Ailesi
hakknda iyi niyeti ve iltifatlar iin teekr ederek stanbula seyahat etmek istediini
dile getirmitir1036.
Prenses Zorka ve Prens Petar Karadjordjeviin Dnleri: Prenses Zorka, Prensin en
byk kzdr. Petersburgda eitim grd srada Karadaa dnmeden evvel Srbistan
Prensi Petar Karadjordjevi ile nianlanmtr. Prens Nikolann bu evlilikleri,
diplomatik ve stratejik evlilik olarak deerlendirmedeki mahareti bilinen bir
gerektir1037. Abdlhamid, kznn evlilii iin Petersburga giden Karada Prensine
tevecchte bulunmu, Nikola ise bu tevecchn devamn dilemitir1038. Ayrca 11
Austos 1883te Prensin birinci stanbul ziyaretinin hemen ncesinde, etinede dnya

1031

BOA, .HUS, 83/1318R-073

BOA, .HR, 368/1318R-18
1033
BOA, Y.PRK.NMH, 8/54
1034
Marco Houston, age, s.27
1035
BOA, Y.E.E., 46/137
1036
BOA, Y.PRK.NMH, 3/34
1037
Marco Houston, age, s.180-183
1038
BOA, Y.PRK EA, 9/92
1032

193

evine giren ifte, Abdlhamid ok grkemli ve muhteem bir tak hediye etmitir. Bu
muhteem tak, dnde kendisine verilen en grkemli hediyedir1039.
Prenses Elena (Jelena) ve talya Prensi Vittorio Emmanuel: Jelena (Elena) ile talya
Kralnn olu Prens Vittorio Emmanuelin etinede nianlanmas erefine enlikler
dzenlenmitir. 18 Austos 1896

ve

24 Aralk 1896da Romada dzenlenen bir

dnle evlenmilerdir1040. Prens Vittorio Emmanuel ile Karada Prensinin kz Prenses

Elenann Roma'da gerekletirilen dn merasiminde, Padiah temsilen Osmanl
Devletinin Roma Sefiri grevlendirilmi ve tebrikleri kendilerine iletmitir1041. talya
Prensi Victor Emmanuel, Prenses Elena ile birlikte, Ekim 1896da stanbula gelmiler,
Padiahn zel ilgisiyle karlanmlardr. Bu ilginin nedenlerinden biri, Nikolann kz
ve damad

olmalardr1042. 1900

ldrldnde1043

veliaht

ylnda

Vittorio

talya

Emmanuel

Kral
ve

Umbertonun
ei

Prenses

suikasla
Elena

stanbuldaydlar1044. Abdlhamidin zel misafirleri olarak bulunduklar srada, kral

ilan edilen Vittorio ve talya Kraliesi (Regina Elena) nvann alan Elena, tarihi bir gn
yaamlardr.
Prenses Anna ve Prens Franz Joseph Battenberg : Karada Prensinin yedinci ocuu
olan Anna , Battenberg Prensi Franz Joseph Battenberg ile 1897 de evlenmitir.
etinede dzenlenen merasimle dnya evine giren iftin hi ocuklar olmam; ama
mutlu bir evlilikleri olmutur. II. Abdlhamidin de temsilci gndermek suretiyle
katld merasime1045 itirak eden lkeler arasnda Rusya, Avusturya, Macaristan,
Srbistan da vardr. 1883te Prenses Zorkann dnnden bu yana etinede
dzenlenen

ilk dn olma zelliini tamaktadr. Mtevazi bir dn olmutu.

1039

Marco Houston, age, s. 186

BOA, Y.MTV, 145 /63
1041
BOA, .HUS, 50 /1314/Ca-23
1042
BOA, DH.MKT, 2372 /64
1043
BOA, Y.A.HUS, 409 /22
1044
BOA, DH.MKT, 2372/64. talya Kral Umbertonun lm haberi Abdlhamide Vittoria Emanuelle
ile birlikte tiyotra izlerken verilmiti. Abdlhamid tiyatro k kendisine Krallara hitaben kullanlan
Majeste ifadesini kullananmt. Lakin ilk etapta bunu fark etmeyen Vittoria Emanuelle neden sonra 101
pare top at yaplnca Krallnn kutlandn anlamtr. Sermet Muhtar Alus, Yldz Saraynda Opera
ve Operetiler, Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan 1952, s. 785-787
1045
BOA, Y.A.HUS, 373/97.
1040

194

Bilindii gibi, kraliyet ailelerinin evlilikleri ayn zamanda siyasi anlamlar da ieriyor ve
evlilikler yoluyla ittifaklar sz konusu oluyordu1046.
Prensin Byk Olu Danilonun Evlenme Merasimi: 27 Temmuz 1899da Prens
Nikolann stanbul gezisinden hemen nce etinede Prens Danilonun evlenme
merasimi vardr ve Mecklenburg-Strelitz Grand Dk Adolf V. Friedrichin kz Des
Jutta Mecklenburg ile dnya evine girmitir. Trene byk bir nem veren II.
Abdlhamid, tren iin etineye bir ekip gndermitir. Bu evlilii Padiah adna
kutlamak ve hediyeler takdim etmekle grevlendirilen ekipte kir Paa ve Tevfik Bey
vardr1047. Trenle ilgili bir rapor hazrlayan Mehmet kir Paa, bu raporu Padiaha
sunmutur1048.

Ayrca trende Padiah nmna takdim edilen hediyeler, herkesi

artmtr. Svenska Dagblad gazetesi, dnde verilen hediyeler hakknda yayn

yaparak Sultan II. Abdlhamidin, Prenses Jutta d Mecklenburge bir gerdanlk hediye
ettiini, birinci dereceden efkat Nian takdim ettiini, Prens Daniloya ise birinci
rtbeden Nian li Osman verdiini yazmtr. Gazete ayrca, Prens Nikolaya
yksek meblada parann ikraz deil ihds edilmesinin aknlkla karlandn
belirterek, eski iki dmann bu derece dostane bir tavr sergilemelerini gizli anlama
sinyali olarak yorumlamtr1049.
Danilonun evlilik merasimi Osmanl basnnda da yer bulmu ve tren,
detaylaryla anlatlmtr1050.
Prensin Olu Mirkonun Evlenme Merasimi: Prens Nikolann kk olu Prens Mirko
ile Alexander Kostantinovichin kz Natalija Kostantinovic, etinede 25 Haziran
1046

Marco Houston, age, s. 225-227

BOA,Y.PRK.NMH, 8/3
1048
BOA, Y.E.E., 13/15
svete yaynlanan gnlk gazete
1049
Bu gazetede yaynlanan sz konusu makale Osmanlcaya evrilerek Berlin Sefiri tarafndan Padiaha
iletilmitir. BOA, Y.A.HUS, 399/37
1050
Ayrca bu evlilik haberi Malumat Gazetesinin 2 Austos 1899 tarihli nshasnda birinci sayfadan
Danilo ve Milenann fotoraflar baslarak haber yaplmtr. Fotografn altnda Karada Prensinin
byk mahdumu olub bukere resmi izdivaclar icra edilen Prens Danilo hazretleriyle refika-i muhteremesi
Milena Hazretleri yazlmtr. Malumat, 25 Ra 1317(Hicri), 2 Austos 1899 s. 1. kdam Gazetesi de bu
trene 3 Austosta birinci sayfasndan vermi ve byk bir stn ayrmtr. 30 Temmuz ve 1-3 Austos
1899 tarihli nshalarnda sz konusu bu evlilikten bahsedilmitir. kdam, 30 Temmuz 1899, s. 2. 1
Austos 1899 s. 2. 3 Austos 1899, s. 1.
1047

195

1902de evlenmitir1051. Bilindii gibi Mirko, ailenin ikinci erkek evladdr. Danilonun
hi ocuu olmaynca, hanedann devmiyeti iin Mirkoyu el stnde tutan Nikola,
onun evliliine de ok byk bir nem vermitir. Abdlhamidin Prens Mirkoya
gsterdii misafirperverlik, 1899 Austosunda yaptklar stanbul ziyaretinde kendini
gstermitir. Mirko, annesi ve babasyla geldii o yl, Abdlhamid tarafndan
onurlandrlm ve kendisine eitli hediyeler ve Murassa Mecidi Nian verilmitir1052.
Abdlhamidin kz Zekiye Sultan'n Evlilii ve Nikolann Tebrii: Karada Prensi,
Abdlhamidin, kendi ocuklar iin gsterdii bu ilgiden memnundur. Prens Nikola,
Sultan Abdlhamidden grd nezakete, nezaketle mukabele etmitir. O da
Abdlhamidin kz Zekiye Sultann, Plevne kahraman Gazi Osman Paann olu
Nureddin Paa ile evlenmesi1053 mnasebetiyle Karada Dersaadet Maslahatgzar
Msy

Plamenatz

vastasyla

kutlama

memnuniyetini bildiren bir cevap yazm

mesaj
1054

gndermitir.

Ablhamid

ise,

ve bylece iki lider dostluklarn

pekitirmilerdir.

I. Y LKLERN HALKA YANSIMASI

Prensin Abdlhamid ile olan dostluu, onun ve Karada halknn Osmanl
askerine bak asn da deitirmitir. stanbul ziyaretinden yaklak bir yl sonra,
Kasm 1884te Beraneden Tuziye giden Osmanl askerine Karada Prensi, byk bir
ziyafet vermitir. Bu ziyafet srasnda Karada halknn yapt hizmet ve Osmanl
askerine gsterilen hrmet1055 nedeniyle Prensin harp yveri Msy Livaa Mecidi
Nian verilmitir1056. te btn bunlar, Prensin Abdlhamidle olan dostluunun tabana
doru bir yansmas olarak grlebilir. Mustafa sm Paa'ya ve Askir-i ahneye
1051

BOA, Y.A.HUS, 429 /51

BOA, .TAL, 184 /1317/R-084.
1053
Babakanlk Osmanl Arivinde zikredilen belge haknda katalogda Aliye Sultan diye
bahsedilmektedir. Fakat belgenin ieriinde her hangi bir isim gememektedir. BOA, .DH., 1122/87682,
12/C/1306 (Hicr) Ayrca o dnemde padiahn kzlarndan evlenen bir isim vardr. O da Zekiye
Sultandr. Aye Osmannolu, Babam Sultan Abdlhamid, Selis Kitap, stanbul 2008, s. 263,
1054
BOA, Y.PRK.NMH, 4/32.
1055
BOA, Y.PRK.TKM, 8/13
1056
BOA, .HR, 295/18666
1052

196

kar gsterilen bu hrmetkr tutum, problemlerin zm adna atlm nemli bir

admdr1057.
st dzey ilikilerdeki dostane tutumun tabana yaylmana bir dier rnek de
Osmanl- Karada snrnda yaanmtr. Karada snrnda bulunan Osmanl
kulelerinde, Beranede meydana gelen hadiseler nedeniyle erzak sknts ekildii
srada,

snrn dier tarafndaki Karadallar Osmanl askerlerine bir kuzu hediye

etmilerdir. Baka bir karakolda bulunan Osmanl askerine de yine erzakszlk nedeniyle
Karada halk tarafndan bir uval un hediye edilmitir. Osmanl askeri, her ne kadar bu
hediyeleri kabul etmemekte dirense de Karadallar da vermekte srar etmilerdir.
Israrlar zerine Yvern- Hazreti ehriyriden Ferik Sadeddin Paa, hediyeleri
nezketen kabul etmitir. Verilen bu yiyeceklere ve gsterilen hrmete karlk,Osmanl
Devleti, kendi askerleri iin gnderdii erzaktan, Karada halkna kuzu ve un
vermitir1058.
Bu tarz bir yaklam Podgoriada da yaanmtr. Mart 1892de Podgoriaya
gelen Prens, blgedeki Osmanl askerlerinden adr talep etmi ve talep yerine
getirilmitir1059. Yine Prens Nikolann Osmanl etine Sefiri Ahmet Cevat Paay da
beraberine alarak yapaca yurt ii gezisinde Podgoria yaknlarnda ihtiyaca binaen
kodra Valiliinden istedii adrlar Prense derhal tahsis edilmitir1060.
Osmanl Askerlerinin Karadallar tarafndan misafir edilmesine bir rnekte
1894 ylnda Vasojeviide yaanmtr. nehrin birletii aal tepelerin arasnda
bulunan Vasojevii, Karada snrlar dahilinde Andrijevica nahiyesine bal bir kydr.
Osmanl topra olan Berane ise Andrijevicann snr komusudur. W. H. CozensHardy, 1894te geldii blgede Osmanl Karada snrnda Osmanl askerlerinin
Karadal memurlar tarafndan misafir edildiini anlatmtr. Cmb iinde bir frsat
domutu bize. diyen W. H. Cozens-Hardy, Osmanl askerlerinin misafir edilmek
zere ikier ikier barakalara datldn anlatmtr: in rahat taraf, Trklerin
hibirisi tek kelime Karadaca bilmiyorlard. Barn gc baskn gelmiti. Ekmek ykl
1057

BOA, Y.E.E., 46/110

BOA, Y.PRK.ASK, 140/8
1059
BOA, Y.PRK.ASK, 80/74
1060
BOA, Y.E.E., 86/74
1058

197

atn gecikmeli olarak geliinden sonra, oradaki btn insanlar, o geceyi bizim barakada
toplanarak geirdi. Yaklan atein etrafnda arklar sylenmi, kuzu evirme yaplm
ve elmalar yenmitir. Hi kimsenin bizi rahatsz etmedii bir geceydi. Dmanlklar bir
anda yok olmutu. diye tarif edilen bu hadisenin ertesi sabah Karadallar,
misafirlerine Trk snrna kadar eskortluk yapmak istemilerdir. Karadallar, btn
gece yaplan gzellikler iin teklif edilen cretleri kabul etmemilerdir1061.
Bu da gsteriyor ki, bir bar ortam ve diyalog ortam olduu takdirde iki kesim
arasnda bir sorun kalmayacak, karlkl iyi niyetle sorunlar alabilecektir.
Abdlhamid ve Nikola arasndaki dostana ilikilerin halka olumlu yansmasna
nemli bir rnek de Abdlhamidin doum gn kutlamalarnda yaananlardr.
Abdlhamidin doum gn kutlamalarna, Karada halknn da byk bir iktiyakla
katld ve enliklere itirak ettii grlmtr. 1902 ylnda Karadada seyahat iin
bulunan iki ngiliz seyyah da Abdlhamidin Karadadaki doum gn kutlamasna
ahit olmutur. Halkn duygularndaki karmakl gz nnde bulundurarak Sultan iin
yaplan doum gn merasimine aran gezginler, hayretlerini gizleyememilerdir. O
sabah kasabann btn devlet grevlilerinin Trk Konsolosluuna uradn belirten
ngiliz seyyahlar, bir alay tertip edilerek hep birlikte Karada sancayla ba camiye
kadar byk bir tren dzenlendiini ifade etmilerdir. Dnlerinde hanedan selam
kaleden atelenmi, akamleyin hava karardnda kasaba klarla aydnlatlmtr. Bu,
hi kimsenin unutamayaca harikulde bir manzarayd. diyen seyyahlar, her evin
penceresinde, hem de Prensin emriyle kandiller yakldn ifade etmilerdir. Pazar yeri
ve Sava Antnn lambalarla evrelendiini anlatan seyyahlar, bunlar arasnda belki de
en etkileyici sahnenin, kasabann hemen arkasnda bulunan kk tepedeki aydnlatma
olduunu sylemiler ve yle devam etmilerdir:

1061

W. H. Cozens-Hardy, Montenegro and Its Borderlands The Geographical Journal, Vol.4, No:5,
(Nov. 1894), s. 394-395

198

Bu tepe, kasabay yukardan gryordu. Sra sra fenerlerle boydan boya aydnlatlmt.
Caddelerde Trkler, Arnavutlar ve Karadallar kalabalkta birbirlerine karyorlard.
snftan insan sadece bir geceliine de olsa bar iinde eleniyorlard

Her

1062

lgnde ise, Karada vapurlarnn Mslman kaptanlar, herhangi bir zorlama

olmakszn, gemilerini bayraklarla donatmlardr1063.
Anlalaca zere Karadada hem Arnavutlar, hem de Karadallarn
Abdlhamidin doum gnn byk bir cokuyla kutlamalar iki halk arasnda
kaynama vesilesi olmutur. Kutlamalarn ortak yaplmas ise iin ayr bir boyutudur.
J. OSMANLI DEVLET LE KARADA ARASINDAK YARDIM
FAALYETLER
a. Karadaa Osmanl Mli Yardm
Karada, bilindii gibi, bulunduu konum itibaryla ok verimsiz topraklara
sahiptir. Ayrca ekonomik darboazda olan Karada, kimi zaman alk ve ktlkla
boumaktadr. Byle bir durumda Karadaa iki sene vadeli hazine senetleri ile bor
verilmitir1064. Karada, 40 bin liralk ihtiyac iin Osmanl Devleti Maliye Hazinesini
kefil gstermitir. Her ne kadar himmete muhta bir hlde iken bakasna himmeti
esirgemedii iin youn eletirilere maruz kalsa da, Abdlhamid, tm bunlara ramen
Karadala ilikilerini iyi tutmaya almtr1065.
1892 ylnda Karada, kurak geen bir yln ardndan ok fakirlemitir. talyan,
Venedik ve kodra tccarlarna, Osmanl Posta ve Telgraf daresine, AvusturyaMacaristan Posta ve Telgraf daresine denmek zere toplam 108 bin florine, yani 10
bin Osmanl lirasna ihtiyac vardr. Her sene Avusturyann yol yapm iin verdii 32
bin florin (3800 Osmanl liras) kesilince, Karada Maliyesinin dengesi bozulmutur.

1062

Reginald Wyon, Gerald Prance, The Land Of The Black Mountain Adventures Of Two
Englishmen in Montenegro, Methuen&Co, London 1905, s. 245-246.
1063
BOA, Y.PRK.HR, 19 /3.
1064
BOA, Y.PRK PT, 4/65.
1065
Sleyman Kani rtem, Bilinmeyen Abdlhamid Hususi ve Siyasi Hayat 1, Haz: Osman Selim
Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul 2003, s. 141.

199

Avrupada mali kurumlar gezilmi, Viyana, Paris ve Brksel bankalarndan olumlu

yant alnamamtr. Bor iin Venedik tccar ve sarrafna da mracaat eden Karada
Maliye Nzr olumlu bir yant alamam, bir trl gerekli paray bulamamtr. stelik,
Karada memurlarnn maalar yedi aydr verilememektedir. Esnaf da bu durumdan ok
rahatszdr ve szlanmaa balamtr.

Bunun zerine Karada Prensi, Dersaadet

Sefiri Msy Baki kanalyla Sultan Abdlhamide durumu iletince, Osmanl

Bankasndan ihtiyaca karlk 10 bin Napolyonluk kk bir istikraz akdi imzalanm
ve bylece Karada Maliyesi, iinde bulunduu buhrandan kurtarlmtr.

Msy

Baki, Nikikte bulunan Nikolaya durumu haber verince, Prens Nikola ok memnun
olmu ve teekkrlerini bildirmitir1066.
25 Ocak 1898de Osmanl Devletinin kefil olmasyla1067 Osmanl Bankasndan
25 bin Fransz altn, yani 500 bin frank bor anlamas yaplarak sz konusu para 5 sene
zarfnda her sene 100 bin frank

geri denmek kouluyla Karadaa verilmitir.

Karada Dersaadet Sefiri Mitar Bakiin, Osmanl Devletini ise Maliye Nzr Tevfik
Paann temsil ettii bir anlama, Osmanl Bankas ile yaplmtr1068. 1321de
Karadaa tekrar avans verilmi1069 ve bu avans Osmanl hkmetinin keflet ve
teminatyla verildii iin miktar Hazinece kapatlmtr1070. Mabeyn-i Hmyun
Bakitbetinde alan Tahsin Paa, hatratnda, Abdlhamidin Prens Nikolaya iki
defa 20 bin altn hediye ettiini belirtmi,1071 ayrca, her yl 400 liralk senelik yardm
yapmakta olduunu sylemitir. 1896 ve 1897 yllarnda sz konusu senelik yardmlar
verilemeyince, Prens Nikola, etine Sefreti kanalyla durumu Padiaha duyurmutur.
Abdlhamid, 400 liralk miktarn hazineye tesiri olabileceinin bilincinde olarak,
Karadallarn Osmanl Devletine olan yaknlklarnn devamn salamann ve
minnettarln

kazanmann yannda, sz konusu bu miktarn bir hi mesabesinde

olduunu belirtmitir1072.

1066

BOA, Y.PRK EA, 16/29.

BOA, YARES, 91/4.
1068
BOA, .HR, 357/1315N-14.
1069
BOA, Y.PRK.BK, 69/118.
1070
BOA, YA.RES, 121/51.
1071
Tahsin Paa, age, s. 87.
1072
BOA, .HUS, 26/10R1315. Ayrca bkz. Vahdettin Engin, age, s. 116.
1067

200

b. nsani Yardmlar
Osmanl Devleti ve Karada aradasnda yardmlamalar da iki lke ilikilerine
olumlu katk salamtr.

Yardmlarlamalar deprem, ktlk gibi doal afet sonucu

oluan olumsuzluklara kar olduu gibi, demiryolu seferberlii gibi insanlk ortak
paydasna hizmet edecek projelere destek eklindede kendisini gstermitir.
1900-1908 yllar arasnda II. Abdlhamid tarafndan amdan Medineye kadar
ina ettirilen ve ayn zamanda dnemin en nemli projelerinden birisi olarak
nitelendirilen Hicaz Demiryolu Projesi, bu ortak paydalar arasndadr. Maliyeti tahmin
olarak 4 milyon liradr. Lkin bu, Osmanl Maliyesi iin az bir mebla deildir. Gerek
d borlar gerekse artan memur maalar, projenin finansmann zora sokmutur. Bunun
zerine finansman meselesini Mslmanlardan toplanacak balarla zmeye karar
veren Osmanl Devleti, bunun iin bir iane komisyonu oluturmutur. Bata Padiah
olmak zere birok devlet adam bata bulunmutur. Btn dnya Mslmanlarnn bu
projeye yardmlar yamur gibi gelmitir1073. te bu kampanyaya destek olanlardan biri
de Karada Prensinin olu Prens Mirkodur. Mirko, bu kampanya iin 500 frank
balamtr. Podgoria Mslmanlarnn balaryla birlikte toplam 4650 frank etine
Sefretine teslim edilmitir1074.
Dier taraftan, istasyon binalarnn yapm, kpr, tnel, kanal gibi inaatlarn
yapm, ayrca, kayalarn krlarak ve kesilerek yollar almas gibi gerekten zor ilerin
yapmnda Osmanl Devleti, yabanc iilere bavurmutur. Bunlarn banda talyanlar
ve Karadallar da vardr. talyan ve Karadal toplam 450 iinin Hicaz demiryolu
yapmnda altklarn hatrlatmakta yarar vardr1075.
Kuraklk ve ktlk bir dier yardmlama vesilesi olmutur. 1894 ylnda yaanan
kuraklk, Karada derinden yaralamtr. lkenin zaten az olan nfusu Osmanl Devleti
topraklarna doru g vermeye balamtr1076.
1073

Ufuk Glsoy, Wiliam Ochsenwald, Hicaz Demiryolu DA, C. 17, TDVY, stanbul 1998, s. 441445.
1074
BOA, Y.A.HUS, 414/73.
1075
Metin Hlagu, Bir Umudun nas Hicaz Demiryolu, Yitik Hazine Yaynlar, zmir 2008, s. 96.
1076
BOA, DH.MKT, 1703/2.

201

1909 ylnda da ktlkla kar karya kalanKaradada, zellikle dalk araziden

dolay hibir geliri olmayan ve ktlktan etkilenen da kylerine1077 Osmanl Devleti
tarafndan yardm edilmitir1078. Bizzat

Sultan Abdlhamidin talimatyla etine

Sefretine bir telgraf gnderilerek ktlk grlen dalk nahiyelere zahire ve para yardm
yaplmas istenmitir1079. Fakat kodrann ve Karadan ktlk grlmeyen
taraflarndan buday aktarldndan para ve zahire yardmna gerek kalmamtr1080.
ki lkeyi yaknlatran hadiselerden birisi de depremdir. stanbulda 1894
ylnda yaanan byk depremde Osmanl Devletinin yardmna koan lkelerden biri
de Karadadr. Bilindii gibi, birinci derece deprem blgesinde olan stanbulda 10
Temmuz 1894'te meydana gelen stanbul depremi ok byk can ve mal kaybna neden
olmu birok cami yklrken, Marmara Denizi 200 metre geriye ekilmi ve bir tsunami
etkisi yapmtr. Kapalar da depremden nasibini almtr. stanbul harabeye dnm,
insanlar geceyi darda geirmilerdir1081. Austos 1894te stanbul depremzedeleri iin
bir iane komisyonu kurularak yardm toplanmtr. Her gn gazete sayfalarnda kimlerin
yardm yapt sayfa sayfa verilmitir. Yardm yapanlar arasnda 100 lira bala
Karada Prensi Nikola da vardr. Nikolann bu yardmnn ardndan, Prense, etine
Sefreti kanalyla memnuniyet bildirilerek teekkr edilmitir1082.

Bu teekkr, 18

Austos 1894 tarihli kdam Gazetesinde de ilan edilmitir1083.

1905 ylnn Haziran aynda kodra'da byk bir deprem olmu ve birok ev
yklrken can ve mal kayb meydana gelmitir. Karada Prensi, Osmanl Devletinin bu
zor gnnde ilgisini gstermi ve her trl yardm yapmaya hazr olduunu bildirmitir.
Deprem nedeniyle fevkalade mteessir olduunu belirten Nikola, hemcivar ve dost
bir memleket olarak niteledii Osmanl topraklarnda depremden etkilenenlere
1077

BOA, Y.E.E., 46/88.

BOA, Y.E.E., 46/105.
1079
BOA, Y.E.E., 46/84.
1080
BOA, Y.E.E., 46/85.
1081
Tarihi stanbul Depremleri Sabah Gazetesi, 17 Austos 2007, Ayrca ad geen makale iin bkz.
<http://www.sabah.com.tr/ozel/new805/dosya_157.html> e.t. 3.11.2008.
1082
BOA, .HUS, 28/1312S-057.
1083
Birinci stunun ilk haberi olarak unlar yazlmaktayd. Dersaadetde hareket-i arzdan musb olanlara
yz lira iane edecekleri Karada Prens Hazretleri tarafndan etine Sefret-i Seniyyesi vastasyla arz
ittiba atabe-i ulya klnm ve prens marnileyh tarafndan ibraz olunan ibu insaniyet nezdi hmayun-u
mlkanelerinde mstelzim muhzuziyet olduunun sefarete bildirilmesi kdam, 12.S .1312 (18 Austos
1894), s.1.
1078

202

yardmda bulunacan sylemitir1084. Prensin gsterdii yaknla ve insanla

Osmanl hkmeti memnuniyetini bildirirken,1085 iki lke halk arasnda yaknlama
meydana getirmitir.
Grlyor ki nsani yardmlamalar iki devlet arasnda resmi ilikileri olduu
kadar iki halk arasndadaki ilikileri de olumlu anlamda etkilemitir.

c. Eitim Alannda Karadaa Verilen Destek

Karada Prensi 1860ta baa getiinde okullama ok azdr. yle ki halk
arasnda okumak, papazlarn grevidir anlay hakimdir. Bu nedenle halkn byk bir
ounluu okuma yazama bilmiyordu. lkesinin geleceini eitimde gren Nikola,
etinede 3 liseyi (Biri erkek lisesi, biri kz lisesi, dieri de normal liseydi.) lke apna
yaymak iin giriimlerde bulunmu, (Bkz. Resim-20) ayrca, 80 civarnda ilkokul
yapltrmtr1086. Fakat btn abalara ramen lkedeki okullarn yetersizlii ortadadr.
Prens Nikola, bata stanbul olmak zere, yurt dna renci gndermeye karar
vermitir. II. Abdlhamidin eitime verdii nem zaten tartlmazdr. Zira, 33 yllk
salatanat sresince Rdiye Mekteplerinin says 250den 600e; dadi says 5ten
104e kmtr. retmen yetitiren Darlmuallimnlerin says 1876 ncesinde 4 iken
Abdlhamid dneminde bu say 32ye kmtr. btidlerin says ise 200den 40005000e kadar kmtr. 10 bine yakn Sbyan Okulu almtr1087. Abdlhamid
dnemini kyasya eletiren ve onun jurnalcilik, srgn ve rvet yntemleriyle
aydnlar sindirdiini savunanlar dahi, Abdlhamidin eitim konusundaki yatrmlarn
dzeltiler olarak ele alarak takdir etmilerdir1088.
ki lke arasndaki eitim konusundaki yardm faaliyetleri, iki ekilde karmza
kmaktadr. Birincisi Karadal rencileri stanbulda burslu okutmak, ikincisi ise
Karadaa eitimci ve eitmen destei salamaktr.

1084

BOA, Y.A.HUS, 488/9.

BOA, .HUS, 130/1323/R-004.
1086
William M. Sloane, age, s. 98.
1087
Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s. 164.
1088
Ahmet Mumcu,Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, nkilap Yaynevi, 9.
Bask, stanbul 1986 s. 16.
1085

203

Karadal renciler stanbulda farkl okullarda eitimlerini srdrmlerdir.

Karadal rencilerin en ok rabet ettii okul, Mekteb-i Sultniydi. Bugnk adyla
Galatasaray Lisesi olan mektep, Franszlar tarafndan 1868de almtr. Eitim dili
Franszca olan, mdr ve retim yelerinin de Franszlardan seildii, Mslman,
Rum, Ermeni, Yahudi rencileri Fransz dili ve kltryle yetitirerek birbirlerine
yaknlatrmak, Osmanllatrmak amacn tayan bu okullar, ayr dinlere mensup
olan milletlerin arasnda Fransa uydusu bir Osmanllk birliini besleme asndan da
byk bir neme sahiptir1089. lk etapta Mslmanlarn bu okula ilgisiz kald grlse
de daha sonralar gerek basnn destei gerekse hkmetin tevikiyle zenginlerin rabet
ettii bir okul hline gelmitir. Bayram Kodamann Abdlhamid Devri Eitim Sistemi
isimli eserinde Mekteb-i Sultaniye mdr olarak atanan Ali Suavinin 24 Austos 1877
tarihli raporuna yer verilerek unlar nakledilmektedir:
Mekteb-i Sultani Nizamnamesine gre fakir ve iktidar olmayanlara devlete verilecek para
yalnz tebaa-i Osmaniyeye mahsus iken, bu haktan 4 Moskof, 16 Fransz, 8 talyan, 2 ngiliz, 2
Yunanl olmak zere toplamda 32 ecnebi dahi yararlanmaktadr1090

Grld gibi, Nizamnameye gre Osmanl Devletinde burslu okumak iin

Osmanl vatanda olma art varken, 1877 yl itibaryla 32 yabanc renci bu
haklardan yararlanmtr. 1890 ylndan itibaren ise Karadal rencilere de kap
aralanmtr. Karadal drt rencinin, ilk olarak 1890 ylnda Trk diliyle stanbulda
eitim grmelerine izin verilmitir1091. Daha sonra bir renci daha eklenerek be
Karadal rencinin Mekteb-i Sultani olarak anlan bugnk Galatasaray Lisesine
kayd yapltrlmtr1092. Karada Prensinin ricas, Karadal rencilerin kaytlarnda
etkili olmutur. Prensten iltimasl torpilli olan be renciye yzer kuru da maa
verilmitir1093. 1894te de alt yedi talebe1094 stanbula gnderilerek fakir drt ocuk
Darafakaya, dierleri de Sanayi Mektebine yerletirilmiti. Harcrahlar1095 ve elbise

1089

Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, YKY, Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya, stanbul 2002, s.
242.
1090
Bayram Kodaman, age, s. 137.
1091
BOA, Y.PRK.EA, 11/67.
1092
BOA, Y.PRK.EA, 11/85.
1093
BOA, ML, 2/1310R-36.
1094
BOA, .HUS, 29/1312RA-027.
1095
BOA, .HUS, 29/1312RA072.

204

bedelleri Osmanl Bankas kanalyla denmitir1096. Bu talebeler arasnda Karadal

Mslman ocuklar olduu gibi, Karadal Hristiyanlar da vardr1097. 1895te ise iki
renci, Prensin ricas zerine Mekteb-i Sultaniye kaydettirilmitir1098.
1897de Mekteb-i Sultanide bulunan Karadal renci says 21dir. Ve bu
talebelere ayrlan maa, her birine eit ekilde datlmtr1099. 1905 ylnda Karadal 5
ocuk, Mekteb-i Sultaninin yatl ksmna cretsiz olarak kabul edilmitir1100. Mekteb-i
Sultanide gayrimslim renci says gitgide azalrken, Karadal renci saysnda
art grlmesi manidardr. II. Abdlhamid dneminde mill veya Osmanl hviyetine
kavutuu iin, gayrimslimler iin ekicilii azalan bir okul olmutur. 1901 ylnda
cretsiz yatl gayrimslim renci saysnn 132 olduunu syleyen Bayram
Kodamann bu tespitini1101 gz nne alrsak, bundan 5 sene nce 1897de Mekteb-i
Sultanideki Karadal renci saysnn 21 olmas ve artarak devam etmesi
dnldnde de Osmanl Devletinin Karadaa kar tutumunun farkll
sezilmektedir.
Karadallarn Dersaadete gnderdii renciler, sadece Mekteb-i Sultaniyle
snrl kalmamtr. Darafaka Sanayi Mektebi, Mekteb-i Tbbiye, Mekebi Harbiye,
Mekteb-i Hukuk-u ahne gibi okullarda Karadal rencilerin mevcudiyetini
bilmekteyiz. Kleant Efendi, Prensin ricas zerine Mekteb-i Tbbiyeye kaydolunan
rencilerden birisidir. Prens Nikola, kaydna vesile olduu talebelerin durumlarn da
takip etmitir1102. Karadal renciler okullarn baaryla bitirerek yksek tahsilleri iin
de stanbuldaki Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Hukuk-u ahne gibi okullar tercih
etmilerdir. Sultan II. Abdlhamidin emri zerine Mekteb-i Sultaniden mezun olan
Duan Grogori isimli renci, Mekteb-i Harbiye-i ahneye kabul edilirken, Srefan
Grogovi Mekteb-i Hukuk- ahneye kaydedilmitir. Bu talebelere, okulu bitirinceye
1096

BOA, DH.MKT, 349/23.

Barl Hakk b. Emn Agi, lgnl Savo veled-i Milo Cura ukovi, Persiyekal Bojo veled-i
Karlu, Lobotinli Dan veled-i Anderya
Deren, Nijegulu Bilaju veled-i stafo, Kotorlu Bojo
veled-i slavo Curkovi ve Curo veled-i Bayo Kamatarovi BOA, .HUS, 30/1312R-035.
1098
BOA,Y.PRK.BK, 43/31.
1099
BOA, .HUS, 59/1315b-070.
1100
BOA, .HUS, 134/1323-55.
1101
Bayram Kodaman, age, s. 140.
1102
BOA, Y.MTV, 59/32.
1097

205

kadar da maliye hazinesinden sekiz yz kuru maa balanmtr1103. Duan Grogovi

daha sonra Karada Dersaadet malahatgzar olarak grev yapacaktr.
Jan Yuvonovi isimli Karadal renci de Mekteb-i Sultaniyi bitirdikten sonra
Hendese-i Mlkiyeye kaydedilirken, Sadk erben isimli talebe de Mekteb-i
Tbbiyeye yazdrlmt. Bu rencilerin maalar eskiden olduu gibi aynen verilmeye
devam etmiti1104.
1899 ylnda Karada Prensi stanbula geldiinde, Emirganda ona tahsis edilen
yalsna doru ilerlerken, stanbuldaki okullarda okuyan, Mekteb-i Sultani, Mekteb-i
Tbbiye, Mhendishane-i Berr-i Hmyun, Mekteb-i Harbiye-i ahnedeki Karadal
renciler sevgi gsterisinde bulunmulardr. Prens Nikola, kendisine sevgi gsterisinde
bulunan bu Karadal rencilere Karadaca szcklerlerle zibobo diyerek karlk
vermitir.

Ayrca renciler, Prenses Milenaya bir buket iek takdim ederek

Hogeldiniz demilerdir1105.
Dier taraftan, stanbula okumak iin gnderilen Karadallar arasnda
Mslmanlarn da olduu bilinmektedir. Bunun yannda, Mslman renciler ayrca
Tahsil-i Ulm- eriyye yani eri ilim tahsil etmek iin stanbula gnderiliyordu.
Podgorieli Ali, Balekzde Hfz smail ve Bar'dan bir renci stanbuldaki
medreselere kabul edilmilerdir1106. Bu iki renci, maddi durumlar yerinde olmad
ve fakir olduklar iin harcrahlar devlet tarafndan denmi ve eitimleri mddetince
onlara yzer kuru maa tahsis edilmiti1107.
Eitimci ya da Eitmen Destei: Eitim konusunda destek denilince akla gelen
ikinci bir husus, eitimci ya da eitmenler, retmenlerdir. Karada Prensi bir svari
takm oluturmak istemesine ramen, svari takmn eitecek ve rnek alnacak
eitimci mevcut deildir. Abdlhamidten bu konuda talepte bulunan Prens Nikolaya
cevap gecikmemitir. Prens Nikolann istei zerine bir nme-i hmyun gnderilerek
kendisine bu konuda yardmc olunmutur. Bir zabit yzba ve iki svari avuu

1103

BOA, .HUS, 59/1315b-098.

BOA, .HUS, 60/1315-66. BOA, .HUS, 64/1315z-71
1105
kdam, 2 Ekim 1899, s. 2
1106
BOA, .LM, 5/1323ZA-1
1107
BOA, DH.MKT, 1099 /22
1104

206

muallim sfatyla Karadaa gnderilmitir. Bunlarn yannda, silah ve ordu techizat iin
kullanlabilecek malzemeler (eyer takm, pskl vb.) gnderilmitir1108. Gnderilen
muallim yzbalardan birisi Binba Ahmed Tevfik Bey ve onun refakatinde grevli
Temen Mehmed Hamdi Efendi1109 ile Hassa Ordusu Svri Drdnc Alayndan
Yzba Mustafa Efendidir1110. Prens, refkatine tayin edilen muallimlerden ok
memnun kalm, onlara nianlar takdim etmitir1111. Svari muallimlerinin grevi Eyll
1894te sona ermitir1112.(Bkz. Resim-12)
Karadaa gnderilen eitimciler bununla snrl kalmamtr. 1899da Karada
Prensi iin hazrlanan Karadan Bar Limanna gnderilen Timsah yatnn nasl
kullanlaca konusunda Karadal kaptanlar eitmek iin iki bahriye zabiti, Karadada
bir sreliine kalmlardr. Bu iki bahriye zabitine, yaptklar eitmenliin karlnda
zaml maa ve harcrah verilmitir1113.
V. OSMANLI DEVLETNDE HIRSTYAN KARADALILARIN SEBEP
OLDUU OLAYLAR
Karadallarn khir ekseriyeti koyu Ortodoks Hristiyanlardan olumatadr. ve
hep din eksenli bir yaam tarz srdrmlerdir. Zaten Karada Vladikal, dnen
Arnavutluktaki pek Patrikhanesine baldr. pek Patrikhanesine verilen nasp
fermanlarnda her zaman Karada, ruhani daireye giren yerler arasnda saylmtr. 18.
yy sonlarnda pek Patriklii kaldrlnca Karada Vladikal direkt olarak stanbul
Patrikliine balanmtr1114. Daha Nikola dnemine kadar vladika-bishop denilen din
ve dnyevi yetkilerle donatlm kiiler tarafndan ynetilen Karada, II. Danilo
dneminde din ve devlet ilerini ayrarak din ilerini bishoplara devretmitir. Nikola
dneminde bu sistem devam etmitir. Gerek Rusya gerekse Srbistan, din yoluyla da

1108

BOA, Y.PRK.NMH, 4 /89

BOA, Y.MTV, 77/120.
1110
BOA, Y.PRKASK, 65/124.
1111
BOA, .TAL, 16 /1310/-147, .TAL, 65 /1312/Ca-006.
1112
BOA, .HUS, 29 /1312/RA027.
1113
BOA, .BH, 3/1317B-2.
1114
Karal, age, C. VI, s. 71.
1109

207

Karadala ilikilerini srdrmeye devam etmitir. Bir propaganda vastas olarak

kullanlan kiliseler, Pansalvizmin bir arac hline gelmitir. Bu balamda, Osmanl
Devleti snrlar iinde bulunan pek Sanca Kilisesi ve Decan Kilisesi Karadallarn
Hristiyan kardeleriyle irtibat iin ok nemli bir rol stlenmitir. pek ve Decan
Kiliseleri barahipleri Rafeel ve Safranyan, zaman zaman fesat faaliyetlerinde bulunarak
Osmanl aleyhindeki almalar yapmlardr1115. Bu nedenle Arnavutlarn tepkisini
ekmitir. Barahiplerin iddiasna gre, pek Sancandaki Hristiyanlar, Arnavut
vatandalarnn zulmne uruyorlard. Daha sonra byle bir eyin sz konusu olmad
ortaya km1116 ve fesat faaliyeti yrtt dnlen iki barahibin yerleri
deitirilmitir. Bunun zerine Karada Prensi harekete gemi ve sz konusu bu
deiiklie tepki gstermitir1117. yleki, Nikolann Decan Kilisesi Barahibi Rafaele
iliirseniz ben de Podgoriada kalan Mslmanlara ve cami imamlarna kar bir tavr
alrm. eklinde ektii rest, bir anda dikkatleri bu blge zerine ekmitir. Fakat
Osmanl Devleti, krk be elli kadar rahibin olduu blgede dier rahiplere
dokunulmamas delil gsterilerek bu iki rahibin zararl faaliyetler yrttnden dolay
yerlerinin deitirileceini bildirmitir. Nikola, bu iki rahibin hi olmazsa Karadaa
gelmesine izin verilmesini istemitir1118. Ardndan, pek ve Decan Kiliseleri papazlarnn
btn uyarlara ramen malisrler yardmyla Karadaa gitmeleri tansiyonu daha da
ykseltmitir1119.
Karadan, zellikle snr kentlerindeki Hristiyanlarn koruyuculuunu yapmas
Gusinye, Berane gibi Karadal Hristiyanlarn bulunduklar yerlerde kalkmalara,
atmalara yol aabiliyordu. rnein; Gusinyedeki rjanie karyesi Hristiyan ahalisinin
kendilerinden toplanlan teklif-i emriyyeyi vermek istememelerinin Karadan
himyesinden
getirmitir

1120

kaynakland ynnde bir ksm iddialar rahatszlk meydana

. Ayrca, Hristiyan ahali, zaman zaman dier devletlerin kkrtmalaryla

kar karya kalmlardr. 1902de Pritinede Srp Konsolosunun Kolain Nahiyesinde

1115

BOA, Y.PRK. UM, 16/13.

BOA, Y.PRK. BK, 17/42.
1117
BOA, Y.PRK. HR, 12/81
1118
BOA, Y.PRK UM, 16/93
1119
BOA, Y.PRK UM, 16/100
1120
BOA, DH.MKT, 47/1388
1116

208

kyleri dolaarak Hristiyan ahali ile gizlice grmeler yapmas ve dier devletlerin
konsoloslarnn da ayn ekilde Hristiyan ahaliyle gizlice grmeler yapmas Osmanl
Devletini harekete geirmitir. Sultan Abdlhamid, bu durumun Hristiyan halk isyana
tevik ettiini belirterek Babialiden, bu gibi usulsz ve devletin aleyhine olabilecek
hadiselerin nne geilmesini istemitir1121.
Hristiyanlarn Karada snrndaki kentlerinde meydana getirdii hadiselerden
biri Berane Olaydr. Kosova'ya tbi olan Berana kazas, Karada-Osmanl snrnda ve
Karadan kuzeydousunda bulunan ve izilen snrlar neticesinde Osmanl tarafnda
kalm, Kosovann pek Sancann Gusinye Kazasna bal kk bir kasaba olan
Beranede Karadal Hristiyanlar da yaamaktadr. Bu nedenle, Karada-Osmanl
ilikilerinde nemli bir yer tutmutur.1122 Beraneli Hristiyanlarn Karadallar tarafndan
silahlandrld ve isyana tevik edildii hep sylenegelmitir. Bunun gereklik pay
yok deildir. Zira Beranenin Hristiyan kylerinin bir ksm Karada snrnda
bulunduu iin silah tedarik etmekte zorluk ekmemilerdir1123. Karadallarn,
Beranedeki Hristiyanlar Karadaa ararak Osmanl hkmeti aleyhinde bir ksm
telkinlerde bulunup tlim ve terbiyeden geirdikleri iddia edilmitir. yleki, Berane
deta Karadaa bal bir yer hline gelmitir. Blgedeki Hristiyan halk, davalarn
Karada mahkemelerinde grmeye ve hatta Karadaa vergi vermeye balamlardr1124.
Beranede dzenli olarak ileyen bir posta tekilatndan sz etmek mmkn
deildir. Osmanl Devletiyle olan iletiimi, Karada ile ya da dier komu devleterle
olan iletiiminden daha iyi deildir. Bu da Beraneye Karadadan zararl bir ksm
yaynlarn kolayca girerek halk Osmanl Devletinden uzaklatrmann nn amtr.
Hem Karadan bu etkisini engellemek hem de Berane ile haberlemeyi kolaylatrmak
iin Berane-Gusinye arasnda Osmanl Posta Tekilat kurulmasna karar verilmitir.
Ayrca, telgraf cretlerinde de indirime gidilerek irtibat glendirilmeye allmtr1125.
Hristiyan halkn Karadaa gn engellemek iin daha nceden yaplm bir

1121

BOA, .HUS, 54/17 RA 1320. Ayrca bkz. Vahdettin Engin, age, s. 124
BOA, DH.MKT, 1505/103.
1123
BOA, Y.PRK.UM, 41/57.
1124
Sleyman Kle, age, s. 314.
1125
BOA, DH.MKT, 2520/109.
1122

209

uygulama

vard. Byk bir ounluu Hristiyan olan Berena halknn emlak ve

temettuat vergisi ile bedel-i askeriyeye getirilen zamdan olumsuz etkilenerek Karadaa
firarlarna neden olduundan, bu blge iin istinai bir uygulama yaplarak zamlarn bu
blgede yrrle konulmas iptal edilmiti1126. Karadaa g etmelerinin bir dier
nedeni de baz kaymakamlarn kt ynetimiydi. 1891 ylnda o zamann grevde olan
kaymakam Murad Aann Beranedeki Hristiyan halka iyi davranmad sebebp
gsterilerek, Kosova vilayetine ikyette bulunmu ve gereinin yaplmasn
istemilerdir1127.
Baz cinayet ve ldrme haberleri de Avrupa basn tarafndan, dinsel bir
atmay tetikleme amacyla kastl olarak yaymlanyordu. Bunlar her ne kadar derhal
tekzip edilse de iki halk arasnda derin yaralar amtr1128.
Grld gibi blgede suni olarak bytlen ve ortaya karlan dinsel
atmalar d mihraklarn da desteiyle ve blgenin koullarndaki zorluklar nedeniyle
blgede kendine zemin bulmay baarmtr.
Hristiyan-Mslman atmasnn yaand ve Karadan desteini gren bir
dier yer, Kolaindir. 1905 Haziran aynda Kolainde bir hrszlk meselesi yznden
Hristiyanlarla Mslmanlar atm, Karadallar drt be taburluk bir gle mdahale
etmilerdir1129. Bu atmalarda 30-40 kadar Mslman ky yaklmtr. Hayvanlar da
gasp eden Hristiyanlar, Karadaa firar etmilerdir1130. Halk yattrmak ve atmalar
nlemek iin grevlendirilen Ferik emsi Paa, derhal Kolaine giderek duruma
mdahale etmitir1131. Yaplan tahkikat sonucunda, Parie ve Estejor kyleri etrafnda
ina edilen kulelere ve Grara blgesinde mfreze yerletirilme almalarna tepki
gsteren Hristiyan halkn, Karadan da yardmyla isyan ettii tespit edilmitir.
Karadan bu kkrtmas nedeniyle snrda, Hristiyan halkn Karadaa giri k
kontrol altna alnmaya balanmt ve bu dorultuda Karada hkmetiyle diplomatik

1126

BOA, DH.MKT, 1505/103.

BOA, DH.MKT, 1800/40.
1128
Standart Gazetesi'nin, Gusinye kasabasnda mslmanlarn on Hristiyan ldrp bir ocuu da
yaraladklarn yazmtr. Yalan olduu ortaya kan haber tekzip edilmiti. BOA, DH.MKT, 2512/59.
1129
BOA, Y.A.HUS, 488/34.
1130
Sleyman Kle, age, s. 314.
1131
BOA, Y.MTV, 275/56.
1127

210

temasa geilmitir1132. Hristiyan ahalinin, bundan

byle Osmanl Devletine vergi

vermek zorunda olduklar ve silah tayamayacaklar endiesini tadklar iin firar

ettikleri anlalm1133, emsi Paann Karadallarla giritii mcadele neticesinde
atma son bulmutur1134. Temmuz 1906da Karada ekyalaryla birlikte hareket
ederek hayvanlarn da alp Karadaa geen Kolain'in Puriskin kynden 10 Hristiyan
aile Paria, Karvie kylerinden Hristiyanlar, emsi Paann bu teebbsyle geri
dnmlerdir. Dnen kyllerin cezalandrlmalar gndeme gelmi; lkin affedilerek
ceza verilmemi,1135 sadece Karadaa geirdikleri hayvanlardan vergi alnarak olay
tatlya balanmtr1136.
Anlald zere blgede toplumsal yap nedeniyle Mslmanlar ve hristiyanlar
arasndaki kk hrszlk hadiseleri snrdaki Karadallarn desteiyle byk bir
atmaya dnmtr.

VI. KARADADA MSLMAN AHALNN DURUMU

Karada-Osmanl ilikisinde bir dier nemli husus da Karadadaki
Mslmanlardr. Berlin Antlamas ile birlikte bamszln kazanarak snrlarn
genileten Karada, yeni kazand topraklardaki Mslman nfusla birlikte,
azmsanamayacak oranda Mslman oranna ulamtr. Antlamadan sonra Karada,
artk sadece Ortodokslardan oluan bir devlet olmaktan km, snrlar iinde
Mslman ve Katolik nfusu da barndrr olmutur. erbo Rastoder, Nikolann
Mslman ve Katalolik nfusun haklarna sayg gsterdiini belirterek, onlar, kendi
din liderlerini semelerinde zgr braktn sylemektedir. Karada Mftlnn ve
slm Kominitesinin kuruluunun 1878e kadar dayand iddia edilmektedir. Ortodoks

1132

BOA, DH.MKT, 1082/39.

BOA, DH.MKT, 1108/20.
1134
Sleyman Kle, age, s. 314.
1135
BOA, MV, 113/140.
1136
BOA, DH.MKT, 1094/50.
1133

211

bir devlette ve hatta Balkan devletlerinde byle bir komitenin kurulmasnn bir ilk
olduu dnldnde, karmza ilgin bir tablo kmaktadr1137.
unu da unutmamak gerekir ki Abdlhamidin slm Birlii politikas
erevesinde btn Mslmanlarn halifesi olarak Panislamist siyasette1138 Karadadaki
Mslmanlara da yer vardr. Halife sfatyla ve otoritesiyle Pan-slmancln en byk
savunucularndan birisi olarak kabul edilen Abdlhamid, bu gc siyasi amalar
dorultusunda baaryla kullanmtr1139. 1884te Karadada kalan sekiz bine yakn
Mslman, Padiaha ballklarn bildirmilerdir1140. (Bkz. Resim-15-28-29-30-31-32)
Dier taraftan Prens Nikola, Balkanlarda din bakmdan en hogrl hkmdr
olarak anlmaktadr. Onun Mslmanlara kar tutumunu, Haziran 1876da yaymlad
Hersek Halkna lan isimli bildiriyle daha iyi anlalmaktadr1141. Karada Prensi
Nikolann Mslmanlara kar izledii bu politika, phesiz ki, Abdlhamid ile
ilikilerinde bir zeytin dal etkisi yapmtr.
Abdlhamid-Nikola dostluu, Karada halkn da rahatlatmtr. Artk onlar
Osmanl

Devletini,

Trkleri,

bamszlklar

karsnda

bir

tehlike

olarak

grmemekteydiler. Onlar endielendiren tek ey, Sultan Abdlhamidin de yattrmakta

zorland Arnavutlar ve Yenipazardaki gmenlerdir1142.
Karada Mslmanlarnn slm dininin gereklerini yerine getirme ve ibadet
esaslarn doru bir ekilde renme imknlar olmad iin baz yanllklar
yaplmtr. Hem bunu nlemek hem de Karada, Romanya, Yunanistan, Srbistan, ve
1137

erbo Rastoder, A Short Review Of The History Of Montenegro Montenegro In Tansition,

Nomos, Baden-Baden 2003, Ed: Florien Bieber, S. 124
1138
Abdlhamidin Halifelik sfatna ve gcne, harici ve dahili siyasette bir dayanak olarak kullanmak
iin ayr bir nem atfettii bilinmektedir. A. H. Ongunsu, Abdlhamid II A, C. 1, MEB, stanbul 1978,
s. 76-80
1139
Pan-slamizm, dnyadaki btn Mslmanlar ayn ynetim ats altnda birletirme amacn gden
politik akm olarak tarif edilmektedir. 1872 ve 1882 yllar arasnda Fransa ve ngiltere ile Osmanl
Develtinin arasnn almas sonucu, Fransa Tunusu, ngiltere ise Kbrs ve Msr igal etmitir.
Younlukla mslmanlarn yaad bu yerlerde, topraklar gasp edilen ve ezilen insanlar, slamiyet ats
altnda birlemek iin harekete gemilerdir. Bu topraklardaki mslmanlar Avrupallara kar fke
duymaya balamlardr. zellikle bu dnemde Panislamizm, politik bir dnce olarak g kazanmaya
balamtr. Kelam H. Karpat, slamn Siyasallamas, ev: iar Yaln, Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul 2004, s. 24
1140
BOA,Y.PRK.EA, 4/31
1141
erbo Rastoder, Karadadan Mslman Gleri Muhacilerin zinde Derleyen: Hayri Kolainli,
Lotus Yaynlar, Ankara 2004, s. 88.
1142
William Miller, age, s. 49

212

Bulgaristan'da bulunan Mslmanlarn ibadet esaslarnn herkesin anlayabilecei tarzda

gayet ak bir ekilde tanzim edilmesi, zamana gre tadilat ve tashih edilmesi ile ilgili
103 maddelik bir tlimat kaleme alnmtr. slmn be art madde madde aklanarak
blge Mslmanlarnn anlayaca ekilde yazlmtr1143.
Mslman ocuklarnn eitim sorunu bal bana bir konudur. Yirmi be
Karadal Mslmann, lgnde bulunan Karada Mektebinden ocuklarn gerekli
din eitimi alamamalar nedeniyle almalar ve g etmek istediklerini sylemeleri
zerine harekete geen Nikola, ocuklarn okula devam etmeleri hakknda bir ilannme
yaynlayarak tedris ve talimlerin Mslman muallimlere havale olunaca ve slm
dininin kurallarna dokunur bir ey olmadn belirterek tekrar dnmelerini
salamtr1144.
Ayrca, ocuklarn din eitimleri iin Karada, Osmanl Devletinden, mft
tayinini bir an evvel yapmasn istemitir. Prens Nikola, Karada Mfts Salih
Efendiyi azlettikten sonra yerine Prizrende mftlk yapm ve Karadaa iltica etmi
olan mer Efendiyi getirmek istemitir.

Mftlerin azli ve tayininin, Karadal

Mslmanlarn ballklarn bildirdii II. Abdlhamde ait olduu hatrlatlnca bundan

vazgemitir. Atanacak mftnn Saltanat- Seniyyenin gvenini kazanm, din
ehliyete sahip, Srp ve Arnavut lisanna ina kiilerden olmas gerekmektedir. Fakat
Karada Prensi, mftnn Arnavutlar arasndan olmamasn, Karada lisann bilsin ya
da bilmesin, baka bir kavimden mft tayin edilmesini, gerekirse kendisinin Mslman
bir tercman atayabileceini sylemitir1145. Daha sonra Karada Mftlne Hasan
smet Efendi tayin edilerek mft sorunu zlmtr.
Hasan smet Efendinin 1889da istifa etmesinin ardndan1146, Karada
Mftlne Mustafa Hilmi Efendi getirilmitir. Prens Nikola, iyi ilikiler erevesinde
Karada Mslmanlarnn gnln kazanmak iin mft Mustafa Hilmi Efendiye
Danilo nian vermi ve bu da Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir1147. Zira

1143

BOA, .M.M.S, 80/3470.

BOA, .M.M.S, 93/3916.
1145
BOA, .M.M.S, 93/3916.
1146
BOA, HR.TO, 47/143.
1147
BOA, .TAL, 113/1315/M-077.
1144

213

Karada Mslmanlar, Mslmanlarn halifesi sfatn tayan II. Abdlhamide

ballklarn bildirmilerdir. Ayrca, Mustafa Hilmi Efendi, II. Abdlhamid tarafndan
Mecidi Nian ile taltif edilmitir.1148 Karada Mftsnn maann yarsn Karada
Devleti verirken, yarsn da Osmanl Devleti stlenmitir1149.
Bununla birlikte Mslmanlarn youn olarak yaadklar yerler arasnda
bulunan lgn ve Barda, teden beri ak olan okul mevcuttur. Nikik boz ve
Kolainde Mslman nfusu g nedeniyle azalmtr. Dokuz hane slam ahalisinin
ocuklar Nikikte Zaral bir muallimin idaresindeki okula gidebiliyorlard. boz ve
Kolainde be hane Mslman ahali olduu iin oralarda okul almasna gerek
yoktu. Dolaysyla genel itibariyle bakldnda mslmanlarn yaad yerlerde
Podgoria haricinde hepsinde Mslmanlar iin okul vardr. Podgoriada harap halde
olan iki Mslman mektebinin yerine ise yeni bir Rdiye Mektebi yaplmas
gerekmitir. Bunun iin Sultan II. Abdlhamid 100 lira balamtr1150. Bu balamda
Podgoriada Karada Mfts ile Podgoria ehbenderi nezaretinde bir okul
yaplmasna msaade edilmitir. Masraflar Osmanl Devleti tarafndan karlanan ve
1892de Prens Nikolann onayyla inaat balatlan okul1151

bir yl iinde

tamamlanmtr.
naat tamamlanmasna ramen okulun bir yl boyunca kapal kalmas,
Karadal Mslmanlar zmtr. Karada mftsnn harekete geerek durumu
Karada Prensinin ikinci olu Mirkoya bildirmesi, mslmanlar biraz olsun
mitlendirmitir. Zira Mirko, Abdlhamidin clus gnne denk gelen gnde, okulu
trenle faaliyete aacan bildirmitir1152. Nitekim Mirko vaadini yerine getirmi ve
okulu trenle amtr. Prens Mirkoya o gn, Nian- Osmn takdim edilmitir1153. Her
nekadar Karada, Mslman mekteplerine pek iyi gzle bakmasa da Podgoriada

1148

BOA, .TAL, 187/1317/Ca-047

Ahmet Tevfik, age, 18
1150
BOA, Y.PRK.EA, 20/34
1151
BOA, MF.MKT, 147/130
1152
BOA, Y.MTV, 103/38
1153
BOA, Y.A.HUS, 310 /2
1149

214

Mslman mektebinin alna Prensin olu Mirkonun bizzat katlmas Karadal

Mslmanlar olduu kadar etine Sefiri Ahmet Fevzi Paay da memnun etmitir1154.
Karadadaki Mslmanlara Osmanl Devletinin verdii eitim destei bununla
snrl kalmamtr. Karada slam ahalisinden, stanbul medreselerinde er'i ilim tahsili
iin talebeler kabul edilmitir. Bu ekilde stanbula gnderilen iki talebe, durumlar iyi
olmad ve fakir olduklar iin, yol masraflar Osmanl Devleti tarafndan denmi,
ayrca yzer kuru maa verilmitir1155. Bu cmleden anlyoruz ki Panislamist siyaset
gden Abdlhamid, Karadadaki Mslmanlarn dinlerini iyi ve tam bir ekilde
renebilmeleri iin, onlarn eitimlerini de ihmal etmemitir.
Karada Mslmanlarnn, II. Abdlhamide olan ballklarn eitli ekillerde
ortaya

koyduklar grlmektedir. reniin padiahn doum gnnde lgn'deki

Karada vapurlarnn Mslman kaptanlarnn, her hangi bir zorlama olmakszn

gemilerini bayraklarla donatmalar1156 padiaha olan sevgilerini, sayglarn ve
ballklarn gstermesi asndan manidardr.
Prens Nikolann, Mslmanlar, Karadan blnmez bir unsuru haline getirme
abas iine girdii grlmektedir. Bu abann bir tezahr olarak Nikola, askere
katlarak yiitlik ve yreklilik rnei

gsteren Podgoria Mslmanlaryla iftihar

ettiini sylemi ve onlar hakknda bir lisn- sitayile bahsetmitir1157.

Karada Mslmanlarnn, er baz hususlarda ihtiyalarnn giderilmesi ve
sorunlarnn zm iin Osmanl Devleti tarafndan bir Kad bulundurulmasna izin
verilmesi de karlkl iyi ilikilerin seyrinden kaynaklanmaktadr. Mslmanlarn
hukukunu korumak maksadyla ehbender1158
vardr.

bulundurduunu da hatrlatmakta yarar

Ayrca mslmanlarn Karada dari tekilatnda da rol ald mahede

edilmektedir. Dokuz kazaya ayrlan Karadada her kazada bir kaymakam ve bir
kaymakam yardmcs tekil edilmitir. Zeta Kazasnn kaymakam Hristiyan

1154

BOA, Y.PRK.EA, 20/34

BOA, DH.MKT, 1099/22
1156
BOA, Y.PRK.HR, 19/3
1157
BOA, Y.MTV, 140/30
1158
Ahmet Tevfik, age, 18
1155

215

kaymakam yardmcs ise Mslmand. Dier taraftan Bar ve lgn kaymakamlar

Mslmanken yardmclar ise Hristiyand1159.
Netice

itibariyle,

ok

dinli

bir

yapya

almaya

alan

Karadada

Mslmanlarn bir unsur olarak kabul edilerek onlara ynetimde sz hakk verilmesi
dinlerini yaama noktasnda admlar atlmas nemsenecek bir giriimdir. Halife
sfatn tayan Abdlhamidin Karadadaki Mslmanlar zerindeki etkisini ve
nfuzunu bilen Prens Nikola lkedeki Mslmanlar zerinde hakimiyet kurmann
anahtarnn da Abdlhamid olduunu grmtr.

1159

Mehmet Suphi, age, s. 26-29

216

NC BLM
OSMANLI-KARADA SINIR SORUNLARI VE TAHDD-
HUDUD KOMISYONU
I. TAHDD- HUDUD KOMSYONU ve ALIMALARI
Osmanl Devleti ile Karada arasnda, bamszlk ncesinde dahi en nemli
sorunlardan birisi snr sorunlaryd. nce Ayastefanos daha sonra Berlin Antlamalarna
gre Karadaa braklan topraklardan, Osmanl Develtiin ekilmesi srecinde yaanan
sorunlar ve o blgede yaayan halkn topraklarn terk etmek istememesi neticesi oluan
anlamazlklar, bir komisyon tekiliyle zlmeye almtr. Bamszlk ncesi daha
ok Avrupal devletlerin temsilcilerinden oluan bir komisyonla snr sorunlar
halledilirken, bamszlk sonras iki lke arasnda oluturulan karma komisyonlar
vastasyla bu sorunlar halledilmeye allmtr. Tahdid-i hudud komisyonunun
kuruluundan ve almalarndan bahsetmeden nce iki lke arasnda, snr sorunlarna
konu olan yerlerdeki idari yaplanmay aklamakta yarar vardr.

A. OSMANLI

DEVLETNN

BALKANLARDAK

DAR

YAPILANMASI
Osmanl Devleti gerileme srecine girdiinde idari yapda bir ksm
deiikliklerin yaplmas gereksinimi domutur. 19 sancaktan oluan Rumeli
Beylerbeylii, 1826 ylnda 5 eyalete blnmtr. Bunlar Tuna (Rusuk), Selanik,
kodra, Yanya, Manastr ve Kosova (skp) eyaletleridir.
Tanzimat reformlarnn bir gerei olarak, 1864te byk eyaletler
kltlerek, valilerin ynettii vilyetlere dntrlmtr. 1864 nizamnmesine gre
vilyet/liva/kaza/karye eklinde bir rgtlenme salanrken; vilyetlere vali, livalara

217

kaymakamlar, kazalara mdrler, karyelere ise muhtarlar bakmaktadr.1160 Abdlhamid,

valilere blgesel zerklie yol aabilecek kadar byk yetkiler vermek istememitir. O,
vilyetleri d glerin etkisinden koruma ve olabildiince merkeziletirme abasndadr.
Valilerin modernlemenin birer taycs olmalarn istemitir. 1871 yasasnda karye
ile kaza arasnda bir orta basamak nahiye oluturulmas gndeme gelmitir. Lkin,
Abdlhamide gre nahiye tekili Balkanlarda Hristiyanlarn amalarna hizmet
edeceinden, bu fikre biraz ihtiyatl yaklalmasna ramen, az da olsa nahiyelerin tekil
edildii

grlmektedir1161.

1871

nizamnmesine

gre

idare

vilyet/liva/

kaza/nahiye/karye olarak ekillenirken, vilyete vali, livaya mutasarrf, kazaya

kaymakam, nahiyeye mdr, karyeye muhtar bakar olmutur1162.

VLAYET
(VAL)

LVA
(MUTASARRIF)

KAZA
(KAYMAKAM)

NAHYE
(MDR

KARYE
MUHTAR

Ayrca Srbistan, Romanya ve Karada gibi vasal devletler Osmanl idari

sisteminden ayr tutulmutur. 1877 ylna gelindiinde, zellikle Berlin Antlamasndan
sonra Balkanlarda Karadaa snr tekil eden Osmanl idari sistemi yle ekillendiini
grmekteyiz
a. kodra Vilyeti
1867 ncesinde Rumeli eyaletinin bir sanca olan kodra, 1867 ylnda skp
Sancayla birletirilerek kodra Eyaleti oluturulmutur. kodra Eyaleti; kodra,
1160

Abdlkadir Krmz, Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi 1895-1908, Klasik Yay,
stanbul 2007, s. 89-90
1161
Francois Georgeon, age, s. 202-204.
1162
Abdlkadir Krmz, age, s. 89-90.

218

Prizren ve Debre sancaklarndan ibaretken, 1877de Prizren, Kosova Eyaletine dhil

edilmi ve Debre Sanca da Manastr Eyaletine balanmtr. 1881 ylnda mutasarrflk
olan kodra, 1908 ylnda Dra Kazas sancak yaplarak kodra Sancayla birlikte
kodra Eyaletini oluturmutur1163.
Durres Sanca: Durres kazas, Tiran kazas, Kavaja (Kavaya) kazas, Shjaku kazas
kodra Sanca: kodra, Tuzi, Puka, Mirdita (Merdita), Kruja (Akahisar), Lezha
(Selimiye) kazalarndan mteekkildi.
b. Kosova Vilyeti
Pritine, pek (Pe), Prizren, skp, Yenipazar (Novi Pazar) ve Talca
sancaklarndan olumaktadr.
skb: skp, Kumanovo, Kaanik, tip, Kratovo ve Koani.
Prizren: Prizren (Pirzerin) ve Tetovo (Kalkandelen)
pek: pek, Yakova, Gusinye, Berane, ve Tirgovite kazalarndan olumaktayd.1164
Pritine: Pritine, Kosovska Mitrovia, Vultrn, Gjilan ve Preova
Yenipazar (Novi Pazar): Novi Pazar, Senie, Kolain, Nova Varo (Yeni Varo) ve
Prijepolje (Akova)
Ayrca, Yenipazar sancanda Karada hududunda Virane ve Moykova nahiyeleri
birletirilip Kolain-i Zir kazas oluturulmutur1165.
Talca (Pljevlja): Daha nce Hersek Paalna bal bir yerdi. Berlin Antlamasndan
sonra Avusturya-Maceristann etkisi altna girmiti. 1908 ylnda Avusturya-Macaristan
ordular blgeden ekilmi ve buras Kosova Vilyetinin bir kazas olarak tekil
edilmitir. 1908de mstakil bir sancak olarak tekil edildi. Talca ve daha nce
Yenipazara bal olan Prijepolje (Akova) kazalar vardr.
Berlin Antlamasndan sonra Kosova Vilyetinin, Yenipazar sanca hari,
ounluu yerli halktan mteekkil bir komisyon tarafndan ynetilmesine karar
verilmitir. Yenipazar Sancann ynetimi ise Osmanl Devletine braklmasna
1163

Trk Ansiklopedisi, kodra MEB, Cilt. XX, Ankara 1972, s. 424.

1874 tarihli salnmede verilen bilgilere gre 9981 Mslman, 814 Ortodoks, 387 Katolik Hristiyan
ve 1025 ingene mevcuttu. Machiel Kiel, pek DA, C. 22, TDVY, stanbul 2000, s.367
1165
BOA, Y.PRK MYD, 3/42
1164

219

ramen Osmanl Devletinin Yenipazarda denetlemek ve gvenlii salamak iin

Avusturya-Macaristan Devleti asker bulundurmutur. Avusturyallar, tepkiler artnca bu
kez sadece Talca Sancanda asker bulundurmaya balamlardr1166.
Osmanl Devletinin Karada ile snr olan vilyetleri Kosova ve kodradr.
Bosna ve Hersek vilyetleri Berlin Antlamasnn ardndan Avusturya-Macaristan
etkisine girmi ve Osmanl devri Bosna ve Hersekte sona ermitir. Bosna
Mslmanlar, Avuturya-Macaristann igaline kar dirennmilerse de baarl
olamamlar ve Bosna, 20 Ekim 1878de tamamen igal edilmitir. 7 Ekim 1908de de
resmen Avusturya-Macaristan topra olduu kabul edilmitir1167.
Grld gibi Karada Osmanl ilikilerinin temel noktas kodra ve Kosova
Vilayetleridir. Komuluk ilikileri ve snr ile alakal btn gelimeler kodra ve
Kosovada olmutur. Bosna-Hersekin ynetimi Osmanl Devletinin elinden kt iin
Bosna-Hersek tarafnda herhangi bir snr ve buna bal bir sorun sz konusu olmamtr.
B. KARADADA DAR YAPI
Karada bamsz olmutu olmasna ama henz tam manasyla bir anayasaya ve
ada kanunlara sahip deildir. 1796da Vladika I. Petronun hazrlatt anayasaya,
1803 ve 1855teki yeni maddeler ilave edilerek kanunlar modernletirilmeye almtr.
1855te 75 madde daha eklenerek aile, verset ve evlilikten bahseden maddeler
konulmutur. Nikola dneminde, yrrlkte olan kanunlarla bir yere varlamayaca
anlalm ve Msy Yogisiceye anayasa tasla hazrlama grevi verilmitir. 1878de
balanlan yeni anayasa almalar 1887de sonulanmtr1168.
17 yya kadar Karada be blmden olumakta1169 17 yyda bu blmler
nahije (Osmanl Devleti ynetiminden kalan nahiye) olarak ayrlmtr. Her nahiye
bir Serdar tarafndan ynetilmekteydi. Bu be nahiye; Katunska, Ljubotin, Pjesivci,
1166

Mnir Aktepe, Kosova DA, C.26, TDVY, Ankara 2002, s. 218

Branislav Djurdjev, Bosna-Hersek DA, C.6, TDVY, stanbul 1992, s. 301
1168
Yeni kanunlar 1033 maddeden olumaktayd. 766 maddesi kanunlarn nasl tatbik edileceinden
bahsediyordu. kinci ksm mlkiyet hakkndan bahsediyordu. Karadada hibir yabanc, Prens
tarafndan hediye olarak verilmedike, mlk sahibi olamazd. Mehdi Fraerli, age, s. 300-301
1169
Byk Srp etnolou ve corafyac Jovan Cviji, Eski Karadan 4 nayiheden olutuunu ve 21
kabilenin mevcudiyetinden bahsetmektedir. The Clans of Old Montenegro <http://www.
njegos.org/clans/clans.htm> e.t. 18.10.2008.
1167

220

Crnica ve Ljeskoplije idi. Katunska Nahija, Riyeka Nahiye, Crnica Nahija, ve buna
ilave olarak Osmanl snrndaki Brda* kabilesinin oluturduu Bjelapavlia, Piperi,
Rovaka-Moraka, Vasoyevii, Bratonozii ve Kuiden oluan 9 nahiye olarak idari
blmlere ayrlmtr1171. 18.yyda 5 serdar ya da kaptan ve onlarn ynetiminde 9
vojvoda, voyvodalarn ynetiminde ise 34 knez bulunmaktadr. 19. yy banda 240
kasabada yaayan 36 kabilenin,1172 baka bir kaynakta da 374 kyn varlndan sz
edilmektedir1173.
Ahmet Cevdet Paa, Tezakirinde, Karadaa Nevahi-i Erbaa denildiini ve
bunlarn da ernia, Rieka, Lianska, Katunska nahiyeleri olduunu sylemektedir.
Gusinye, Kolain, boz, Podgoria ise Nevhi-i Broda olarak adlandrlmaktadr1174.
Ahmet Cevdet Paann bu bilgileri 1862 ylna ait bilgilerdir. Dolaysyla Karada
henz bamszln kazanmamtr. Fakat nahiyeleri gstermesi asndan nemli
bilgilerdir.
1890 ylnda emseddin Sami, Kamsul-Alm isimli ansiklopedik eserinde
Karadan 15 nahiyeden olutuunu ve her bir nahiyenin birka kaptanla
blndn, her kaptanln da birka eteden olutuunu sylemektedir. dari
taksimatn da asker sisteme gre yapld Karadada, nahiye mdrleri hem
kumandan hem mlki memur olurken ayn zamanda hkimlik de yaptklar
belilrtilmektedir1175. Mehmet Suphi ise 1899 tarihli eserinde Karadan 9 kazaya ve 15
nayiyeye blndn yazmaktadr1176. 15 nahiye unlard:

* Brda, Ahmed Cevdet Paann kitabnda Broda olarak kullanlmtr. Ahmet Cevdet Paa, Tezakir-i
Cevdet, 13-20, s. 188.
1171
Natasha Margulis, age, s. 16-19, Steven C. Calhoun, agm, s. 37.
1172
Georges Castellan, age, s. 314-315.
1173
A. J. Schem, age, s. 146-147.
1174
Ahmet Cevdet Paa, Tezakir-i Cevdet, 13-20, s. 188.
1175
Kmus-ul Alm, C. 5, s. 3637.
1176
Mehmet Suphi, age, s. 26-29.

221

Eski Nahiyeler

Sonradan Yeni Katlan Nahiyeler (1878)

Katunska,

Banyani ve Bodin

Ervanie

Nikik ve Doa

Riyeka

Piva

Liyanska

Drobyak ve Pira

Biyele Polye

Kolain ve Saranc

Peperske

Podgoria ve boz

Moraka

Kranya, Bar ve lgn

Vasoyavika
Toplamda: 15 Nahiye

Ahmet Tevfik ise Karadan 10 nahiyeye ayrldn ifade etmektedir. Ahmet Tevfikin
Karada Corafyas isimli eseri,

1177

Srpadan tercme bir eser olmas ve Karadada

ders kitab olarak okutulan bir eserin tercmesi olmas hasebiyle biraz daha resm
bilgiler ieriyor denebilir.

Kaza

Kaza Merkezi

Katunsaka

etine

Nikik

Nikik

Brdiska

Danilograd

Moraa

Kolain

Vasovik

Andravie

Zeta

Podgoria

Riyeka

Riyeka

ernia

Virpazar

Porimva

lgn-Bar

Dikkat edilecei zere zellikle Nahiye saylarnda ve idari yapsyla ilgili

kaynaklarda verilen bilgiler farkllk arzetmektedir. Bilgiler farklll, 200 bin civarnda
Ortodoks, 15 bin civarnda Mslman ve 13 bin civarnda Katoliin yaad sanlan
Karadan idari yapsnn yeni yeni oturmaya balamasndan ve bir ksm terimlerin
Trke ve ngilizce evirilerinden kaynakland dnlmektedir.
dari ema u ekildeydi:
1177

Eski Ktada 7 ve yeni ktada 3 nahiyeye ayrldn sylemektedir. Ahmet Tevfik, age, s . 4

222

Nahije (Nahiye)
Tribes (Plemena) yani Kabile, Kaptanlk
Sela yani ky ayn zmanda bir Klan
Kua (aile)

Kabilenin lideri Voyvoda idi. Voyvoda olmann artlarndan biri, savata kahramanlk
gstermek ve Trkn kellesini almaktr. Bu ekilde cesareti ve gcn gstermi olan
kii, voyvoda olabilme ansn elde etmitir. Serdar, voyvodadan sonra gelmektedir. Her
kyde bir klan bulunur, ve Klann bandakine ise knez denilmektedir. Klan
oluturanlarsa ayn aileden ve slaleden gelen, ayn kan tayan kiilerdir. Ailenin
bandakine ise domain ya da staraina denmektedir. Onun grevi, ailesini
tehlikelerden ve kan davalarndan korumaktr1178.
Nikola, 1904 ylna gelindiinde lkenin idari sistemini yeniden dzenlemitir.
lke 5 idari blgeye ayrlm ve her blge de kaptanla ayrlmtr. 1904 yl itibaryla
56 kaptanlk vardr1179. Ayrca Karada tarihinde ve devletin oluumunda kabileler ok
nemli bir mekanizma grevi stlenmitir. Karada Umumi Meclisinde ise her
kabilenin reisi bulunmutur. Bu meclis, ayn zamanda Karada halkyla Osmanl
yetkilileri arasnda bir arabulucu vazifesi grmtr. Atalarnnn izinden giden Prens
Nikola, Karadan politik sistemini merkezletirmitir. Senatonun yerine Devlet
Konsl ve Yksek Mahkeme sistemlerini getiren Nikola dneminde halk, eitimsiz ve
ok az maa verilen idarecilerin rvet almalar ve keyf uygulamalar nedeniyle,
devletin byyen gcne pek alamamtr1180.
Karadada Devlet idaresindeki

ynetim kademesine bakacak olursak;

Bakanln Prensin yapt ra-y Hkmet 5 kiiden olumaktadr. Bunlar; Dhiliye

Nzr Voyvoda Bojo Petrovi-Nijegovi, (Dahiliye Mdr, Nafia Mdr, Bahriye
Mdr ve Polis), Hriciye Nzr Voyvoda J. Vukovi (Hariciye, Terifat ve Nian),
Harbiye Nzr lya Plamana (Harbiye, Nfus), Maliye Nzr N. Matanovi (Maliye,
1178

Natasha Margulis, age, s. 16-19

Thomas Fleming, age, s. 107
1180
Thomas Fleming, age, s. 107
1179

223

Ticaret ve Vergiler), Maarif

ve Mezahip Nzr S. Popovi (Eitim, Diyanet)ten

olumaktadr. Adliye Nzr Doktor B. Bojii, bu be kiilik ra iinde yer

almamaktadr1181.
Abdlhamid dnemi Osmanl Karada diplomatik ilikilerinde byk rol
oynayan yukarda isimleri yazl olan uray Devlet yelerinin ok sk deimedii
bilinmektedir. Zira yetimi devlet adam eksiklii ve yokluu yaayan Karada zaman
zaman zorluklar yaamtr.
C. TAHDD- HUDUD KOMSYONU OLUTURULMASI
Snr tesbiti anlamna gelen tahdid-i hudud, komu olan lkeler arasnda
yaanmas muhtemel sorunlardan en nemlilerinden birisidir. zellikle Balkanlar gibi
etnik anlamda karmak bir yapya sahip olan blgede hudud tahdidi, iinden klmaz
bir problem halini alabilmektedir. Kendisini fiili olarak Osmanl Devletine hibir zaman
bal grmeyen Karada Prensliinin, daha 1852 ylnda Paris Antlamas hkmleri
gereince Avrupal Byk Devletler tarafndan snrlar tespit edilmitir. Tam bamsz
olmad iin belirlenen snrlara da imtiyaz hatt denmitir. 1853 Karada syannn
ardndan Karada ile imtiyaz hattnn belirlenmesi iin almalar devam etmitir1182.
1858 Karada syanndan sonra snr tahdidi tekrar gndeme gelmitir. 8 Kasm
1858de Fransa ve Rusyann araya girmesiyle grmeler yoluna gidilmi ve
stanbulda bir Eliler Konferans toplanmtr. stanbulda toplanan ngiltere, Rusya,
Prusya ve Fransa temsilcileri Karada ile Osmanl Devleti arasnda ilk snr tespitini
yapmlardr. lkelerin temsilcilerinin katld bir konferansla, Karadan snrlar
belirlense de 1183 hudut tespit almalar aralklarla uzun yllar devam edecektir.
1853 ve 1858 Karada ihtillleri gsterdi ki, Karadan corafi olarak ok iyi
tetkik edilmesi ve detayl bir haritasnn karlmas gerekmektedir. Ayrca, blgede
zellikle isyan kan blgelerin yerlerini ve isimlerini tam tespit iin bir harita almas
yaplmas gerekmi ve Mhendis Komisyonu oluturulmutur1184. Mhendisler
1181

Mehmet Suphi, age, s. 22-25

Sleyman Kle, age, s. 309.
1183
Bayram Kodaman, agm, s. 94.
1184
BOA, A.AMD, 82/94.
1182

224

almalarn Temmuz 1859da tamamlayarak Erkn- Harbiye Litografyas'nda Karada

haritas baslmtr1185. 1862 Hersek syannn ardndan karma bir komisyon
olutururlarak snr tespit almas yaplmtr1186. Son olarak 1875 Hersek syanndan
sonra Karada snnrn belirlemek iin Bab- Alide bir komisyon tekil edilerek
komisyona Hasan Edip Paa ve Hristiyan tebadan Kostan Efendi memur edilmitir.
Fakat iin ilgin taraf bu kiiler Karada bilmiyorlardr1187. Blgeye ve snr izilecek
olan mahalli tanmayan bu memurlarn atanmas snr tesbitini zorlatrmtr.
1878 Berlin Antlamasnn XXVIII. Maddesine gre , snr dzenleme
almalar, Avrupa devletleri nezdinde oluturulacak Tahdid-i Hudud Komisyonuna
braklmtr. Karada Tahdid-i Hudud Komisyonu, 30 Nisan 1879da Karada-Osmanl
snrnn tahdidi iin toplanmtr. 8 Eylldeki son toplantsna kadar 26 kez bir araya
gelen ve 26 protokol hazrlanan Karada Tahdid-i Hudud Komisyonuda Almanyadan
Kaptan Testa, Avusturya-Macaristandan General Lippic ve Kaptan Sauerwald,
Fransadan General Comte Colonna Ceccaldi, ngiltereden Kaptan Sale, talyadan
Liutennant Ottolenghi, Karadadan Simo Popovi, daha sonraki protokollerde Niko
Matanovi de yer almtr.

Rusyadan Baron Nicolas Kaulbars1188,

Osmanl

Devletinden ise General Veli Rza Paa (etine Sefiri), Bedri Bey, Sabri Bey,1189
Pszenny Efendi, Dani Efendi (9 Temmuz 1879, 15. protokolden itibaren Pszenny
Efendinin yerine) yer almtr1190. Karada hududundan tahdidi iin ilk etapta Osmanl
Devleti adna Mustafa sm Paa grevlendirilmi; fakat Gusinye ve Plavenin Osmanl
Devletinden ayrlmasna kesinlikle kar olan Gusinyeli Ali Paann muhalefetiyle
karlanca bu grevlendirme tehir edilmitir1191.
Uluslararas komisyon snr tesbiti almalar srasnda eitli skntlar
yaanmtr. Bu skntlardan birisi de yaplan lmler srasnda yaanmtr.
1185

BOA, .DH., 433/28678.

Sleyman Kle, age, s. 309.
1187
Vakanvis Ahmed Ltf Efendi, bu bilgisizliin ozamana kadar Karadan Devleti Aliyye hududu
dahilinde bir yer olarak alglanmasndan ileri geldiini dnmektedir. Ahmed Ltf Efendi, Vakanvis
Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. XV, TTK, Ankara 1993, Haz. Prof. Dr. Mnir Aktepe, s. 46.
1188
Beitullah Destani (Ed.) Montenegro: Political And Ethnic Boundaries 18401920, Volume I,
Cambridge University Press Archive Editions, UK 2001, s. 517.
1189
BOA, Y.A.HUS, 170/116.
1190
Beitullah Destani, age, s. 517.
1191
Sleyman Kle, age, s. 310.
1186

225

Podgoriann hemen yaknnda sel sular nedeniyle oluan

Goria Topal Adas

vardr. Sel sularnn bir ksmnn ekilmesini frsat bilen komisyon yeleri Podgoria
Ovasnn toporafik yapsn incelemek ve lmler yapmak iin tepelere gitmilerdir.
Lkin, Osmanllarn hkim olduu tepelerde herhangi bir alma yaplmasna izin
verilmemesi zerine araya giren komisyonun Osmanl yesi Rza Paa, emir vererek
komisyon yelerinin almalarna engel olunmamas ve izin verilmesini istemitir.
Fakat ertesi gn yine snr tahdidi iin ok nemli olan lmlerin yaplmas -emre
ramen- engellenmitir. Tahdid-i Hudud Komisyonunun kendi iinde oluturduu
toporafik komisyon, almalarn, asker engellemeler nedeniyle glkle yrtmtr.
Tepeciklerde yaplacak keifler son derece nemlidir. Komisyon yesi Kaptan Sale,
ngiltere Dileri Bakan Salisbury'e yazd mektupta Engellemelerin yerel glerden
kaynaklandn belirtmeliyim. Osmanl hkmetinin herhangi bir engellemesiyle
karlamadmz belirtmeliyim. diyerek1192 Osmanl Devletinin snr tespiti
konusundaki barl yaklamna ve iyi niyetine vurgu yapmtr.
Toporafya Komisyonu, sel sularnn ekilmesini frsat bilerek zaman
kaybetmemek iin tepelerde topografik lmler yapmak iin

ngiliz kaptan Sale

bakanlnda toplanmtr. ncelikle harita almas yapan Komisyon, devletlerin

getirdikleri haritalarn en uygunu zerinde birtakm almalar yrtmlerdir1193. Taslak
harita zerinde yrtlen almalarda baz yerlerin isimlerinin yanl yazlmas ve
olduundan abartl bir biimde byk izilmesi zaman zaman anlamazlklara yol
amtr1194. Ayrca doa artlar okadar n plana kmtr ki snrlarn tesbitinde
politikaclarn teorileri deil de corafyaclarn teorileri ve corafi zellikler sorunlarn
zmne daha yakn olmutur1195.
lgnn Karadaa braklmasnn ardndan snr tespit almalar OsmanlKarada yetkilileri arasnda yrtlmtr. yeleri zamanla deimi, yeni atamalar
yaplmtr. 1882-1887 yllarna kadar hudut belirleme komisyonunda Gusinyeli Ali
1192

25 Mays 1879 kodradan yazd mektupta Kaptan Sale Marquesun Salisburya gnderdii mektup
Beitullah Destani, age, s.528-529
1193
Beitullah Destani, age, s.549
1194
Beitullah Destani, age, s.549
1195
George Brodrick, M. T. Sale, T. W. Legh, J. A. R. Munro, Montenegro and Its Borderlands:
Discussion The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov. 1894) s. 405-407

226

Paann grev aldn grmekteyiz. Zira, kendisi 1845 ylndan beri Gusinye
Kaymakam olarak grev yapmaktadr. Hudut tespitinde de bizzat kendisine ait
topraklarn olduu Gusinyenin snrlarn elden geldiince tam tutmaya gayret
gstermitir1196. 1883 ylnda Karada hududundaki ihtilaf ortadan kaldrmak ii Erkn Harbiye Kaymakam Bedri Bey vazifelendirilmitir1197. 1884 Ocak aynda Karada
hududunun tahdidine Devlet-i liye komiserleri Mustafa sm, smail Hakk, Ahmet
Tahir, Bedreddin Bey ve Sabri Bey 1198 memur edilmitir.
1885 ylna gelindiinde ise Karada Hududu Komiserliine Ahmet Cevat Paa
tayin edilmitir1199. 1887te, Karada hududunun kalan ksmnn tesbiti, Kosova Valisi
bakanlnda pek Mutasarrf etine Sefiri ve Hudud Komiseri ve Karada
hkmetinin gnderdii Karadal bir memurdan oluturulan karma bir komisyon
tarafndan yrtlmtr1200. 1890da yine snr tahdidi ile ilgili olarak Ahmet Tahir
Paa grevlendirilmitir1201.
1905 ylnda Karada, tahdid-i hudud meselesi iin komisyon oluturulmas
talebinde bulunmutur. 1906da Osmanl Devletinden Ferik Enver Paa ve Karada
hkmetinden Karada Harbiye Nzr General Vukovi'in bakanlndaki heyetlerce
bir lyiha hazrlanarak raporlar oluturulmutur.1202 Bundan iki yl sonra da 1908de
snr sorununu daha geni kapsaml olarak ele almak iin Osmanl Devletini kodra
Valisi Bedri Paann temsil ettii bir komisyon grevlendirilmitir1203. Karlkl olarak
iki devletin kendi bnyelerinde oluturduklar Tahdid-i Hudud komisyonlar
mzakerelerle snr tespitine devam etmilerdir1204.

1196

Peter Bartl, age, s. 204 Gusinyeli Ali Paa aslen Plavelidir. Berlin Antlamas hkmlerine kar
gelereken isyan etmesiyle n kazanarak isminden sz ettirmitir. Snr tesbitinde ilgin yntemler
kullanmaktayd. Bir seferinde Karadal murahhaslar ona, atnn nerden geerse orasnn snr olmas
ynndeki teklifi zerine Ali Paann at yrtlm fakat sonra potokol hazrlanrken atn nereden
getii konusunda tartmalar ve anlamazlklar yaanmt. Sleyman Kle, age, s. 310
1197
BOA, Y.PRK ASK, 15/62
1198
BOA, Y.E.E., 100/22.
1199
BOA, Y.E.E., 46/18.
1200
BOA, MV, 16/9.
1201
BOA, .M.M.S, 114/4868.
1202
BOA, Y.E.E., 100/45.
1203
Devleti Aliyye-i Osmaniye ile Karada Hududu Tarifnmesi, Matbaa-i Askeriye, stanbul 1324, s.
4-19.
1204
BOA, MV, 162/61.

227

Sleyman Kle, hudut anlamazlklarndan kaynaklanan lmlere deinirken,

Bitmez tkenmez hususiyetler, pek ok kanlar dklmesine sebep olmutur.
demektedir. Bu uurda len ve ldrlen insanlarn yan yana konulmas hlinde
Karada-Osmanl snrn boydan boya katedebileceini belirterek, Osmanl-Karada
hudut tahdidi iinin etrefilli ve zor bir i olduunu vurgulayarak, Karadallarn
genileme ve para koparma abalar snr tesbitini zora sokduunu; Trklerin ise
vatan kskanl snr tesbitinin uzamasna yol atn iddia etmitir1205.
Grld gibi Osmanl Karada snrn tam olarak tesbit etmek iin kuruluan
Tahdid-i Hudud Komisyonlarnn grevleri uzun yllar srmtr. Abdlhamid
dneminin sonuna kadar bu komisyon, Kosova-Karada snrn tesbit etmeye
almlardr. Fakat sorunu zmlerdir kanaatine varmak gerekten ok gtr.
Komisyonlarn uzun yllar sren faaliyetlerinden de anlald zere Osmanl Karada
snrnn tesbiti hi kolay olmam ve bir takm zorluklarla ve engellerle karlalmtr.
imdi, Snrlar tesbit edilen yerlere gz atarak snr tespitinde karlalan sorunlar
analiz edelim.
a. Podgoria ve bozun Karadaa Terk Edilmesi
Osmanl Devletinin ilk defa 1466 ylnda tam olarak hkimiyeti altna ald
Podgoria, Zeta Vadisinde bulunan nemli bir ehirdir. Ksa bir sre Trke
Depeden olarak zikredilmi, daha sonralar eski ismiyle telffuz edilmitir. Osmanl
ncesinde pazar yeri olarak kullanlrken, Osmanl devriyle birlikte nemli bir ehir
hline gelmitir. kodra Sanca kurulduktan sonra bu sancaa balanan Podgoria,
1756da Hersek Sancana, 1835 ylnda tekrar kodra Sancana balanmtr.
Evliya elebinin Seyahatnmesinde, 300 haneli kk bir kasaba ve kodra
Sancana (skenderiye Sanca) bal subalk olarak tarif edilen Podgoria1206, Berlin
Antlamasnn 28. maddesi gereince Karada Devletine braklmtr1207.

1205

Suleyman Kle, age, s. 311.

Evliy elebi 1651-1653 yllar arasnda Rumeli seyahatine kmtr. Evliya elebi; Evliy elebi
Seyahatnmesi, 9. Kitap, Zuhuri Danman Yaynevi, stanbul 1970, 226-227.
1207
Adnan Pepi, Podgoriann Ksa Bir Tarihesi OTAM, Say 18den Ayr Basm, Ankara
niversitesi Basmevi, Ankara 2006, s. 273-282
1206

228

Berlin Antlamasnn sz konusu maddesi uyarnca Karada, Bb- liye

bavurarak Karadaa braklan yerleri terk ve teslim etmesini istemitir. Ayrca,
antlamaya imza koyan devletler de tahdid-i hudut iin komiserler tayin etmilerdir1208.
Bu srada Podgoriadan Osmanl askerlerinin ekilme ilemi balatlmtr. Askerler
ekilirken kesinlikle halka silah ve mhimmat braklmamas istenmitir. nk terk
edilmesi gereken yerlerde Arnavutlar yayordu. Onlarn yattrlmas ve teskin edilmesi
bal bana bir itir. Yllardr o topraklarda doup o topraklarda byyen insanlar
vatanlarndan bir rpda koparp atmak, beraberinde isyanlar, bakaldrlar
getirebilirdi. Bu nedenle, Podgoria halk teskin edilmeye allmtr1209.
nihayetinde

26 Ocak 1879 tarihinde

En

Osmanl Devleti Podgoria ve bozu

dadaaszca Karadaa brakmtr1210.

Podgoriann Karadaa terki srerken dier yandan da Karada hkmeti,
Podgoriallardan, Karada ynetiminden memnun olduklarna ve Osmanl hkimiyetini
istemediklerine dair imza toplayarak kamuoyu oluturmaya almtr1211. Bylelikle
Karadan, Osmanl Devleti karsnda elini glendirme gayreti ierisine girdii
anlalmaktadr. Zaten Podgoria'nn teslimini Osmanl Devletinin geciktirmesi, byk
devletlerin tepkisini ekmi ve ngiliz Dileri Bakan Lord Salisbury, Osmanl
Devletinin bu davrannn Arnavutluk meselesini bytebileceini sylemitir.
Salisbury, dost devletlerin Osmanl Devletini bu ynde ikna etmelerini istemitir1212.
20. yy balarnda blgeyi ziyaret eden seyyahlar Podgoria'da Bosna Hersek gibi
hl canl bir Trk yaamn sezinlemenin mmkn olduunu sylemektedirler1213.
Osmanl snrnda yer almas nedeniyle Arnavut saldrlarnn her gnk hadiselerden
olduu bu kent aslnda konum itibaryla ve yzey ekillerinin elverililii nedeniyle
bakentlik yapabilecek bir yerdir1214.

1208

Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 137

BOA, A MKT.MHM, 483/2
1210
Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 137Adnan Pepi, agm, s. 281-282,
1211
BOA, A MKT.MHM, 483/65
1212
BOA, Y.PRK.EA, 1/83
1213
Bozidar Jezernik, age, s. 287
1214
Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 66. Podgoria bugn, Karada Cuhmuriyetinin bakentidir.
1209

229

Dikkat edilirse Podgoria, boz, Bar gibi yerlerin Karadaa terki srasnda ok
byk

olaylar

yaanmamtr.

Bunun

nedeni,

buralarn

sava

sonucunda

kaybedilmesidir. Savata kaybedildii iin halk istemeyerekte olsa topraklarnn

Karadan eline gemesine kar byk bir direni gstermemitir. Esas terkinde sorun
yaanan ve ba artacak yerler savata deil de antlamayla terk edilmesi istenen
yerlerde grlecektir. Arnavutlar, savata kaybetmedikleri halde topraklarnn masa
banda tarihi dmanlarnn eline gemesine sessiz kalmayacaklardr.
b. Gusinye ve Plavenin Karadaa Terki ve Arnavutlarn Tepkisi
Gusinye ve Plave halk genellikle Arnavutlardan olumaktadr. Bu nedenle
Gusinye ve Plaveliler, Karadaa dhil olmay ilerine sindirememiler ve direni
gstermilerdir1215. O blgede yaayan Hristiyan Arnavutlar da Karadaa terk
edilmekten memnun deillerdir1216. Nitekim, aradan birka yl gemeden isyan
etmilerdir.
Arnavutlarn rgtlenmesi Berlin Antlamasndan sonra daha da artmt.
Temmuz 1878de Arnavut Ligi ad verilen bir rgt kuran Arnavutlar, Gusinye ve
Plaveyi Karadallara vermemek iin silahlanmlardr. Karadallar ise antlamayla
aldklar topraklar teslim almak iin harekete geince Arnavutlarn direniiyle
karlamlar ve geri ekilmek zorunda kalmlardr. Bunun zerine Karada, Berlin
Antlamasna imza koyan devletlere bavurarak, Osmanl Devletinin tutumundan
ikyeti olmutur. Osmanl Devleti ve Karada snrn belirlemek iin toplanan
uluslararas komisyona gnderdii protestoda Arnavutlarn rzas olmadan hibir
Arnavut topra transfer edilemez. denilmitir. Lkin Avrupal devletler Arnavutlarn
bu protestolarna sar kalmaya devam etmitir1217. 187577 Dou Krizi ve 1878
Berlin Antlamas, Arnavutlar arasndaki sz konusu bu milliyetilik cereyanna politik
bir boyut katmtr1218. Berlin Kongresinde Bismarcn Arnavutluk milleti yoktur!

1215

Andlama hkmlerine ramen buras 1913 ylna kadar Osmanl srnrlar iinde kalmtr. Ylmaz
ztuna, age, 62-68
1216
M.S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, Macmillan, London 1966, s. 221
1217
Constantine A. Chekrezi, age, s. 52.
1218
Georges Castellan, age, s. 375.

230

szne bir hayli zlmlerdir. Arnavutlarn genelde Mslmanlardan olumas,

Osmanl Devletinin unsurlarndan biri olarak alglanmasna neden olmutur1219.
Arnavutlar, sahip olduklar topraklarn Balkan milletleri yararna datld, kurban
edildii dncesine kaplmlardr1220. Berlin'de temsilcisi olmayan tek Balkan halk
olarak kodrada rgtlenen Arnavutlar, ngiliz heyeti bakan Lord Beaconsfielde bir
nota vererek Arnavutlar kendi dili olan, kltr olan ayr bir millettir demitir.
Arnavutlar

ayrca,

slav

tehlisesi

karsnda

Arnavut

milletinin

gelinemeyeceini vurgulayarak ngilterenin desteini istemilerdir

devam ederken

1221

grmezden

. Berlin Kongresi

yaynladklar bir beyannmede de otonomi isteklerini dile

getirmilerdir1222.
Dier taraftan Mslman ve Hristiyan Arnavutlar din ve milliyetlerini muhafaza
etmek iin Osmanl Devleti snrlar iinde kalmak istediklerini belirtmiler
Abdlhamidten bu konuda isteklerde bulunmulardr. Arnavutlarn yaad vilyet ve
sancaklarn tek bir vilyet ats altnda birletirilip, bana ehliyetli bir valinin tayin
edilmesini isteyen Arnavutlar, aksi takdirde, Arnavutlukun tamamen elden gidecei
uyarsnda bulunarak bunun da Osmanl Devletinin Rumelideki varlnn sonu demek
olduunu belirtmilerdir. Arnavut temsilciler, Abdlhamidten ayrca bu sorunu zmek
iin bir komisyon tekil etmesini arzu ettiklerini belirtmilerdir1223.
Ayrca Arnavutlar, 2 Ekim 1879da Prizrende Prizren Heyet-i ttihadiyesini
kumulardr. Arnavut vilyetlerinin tek bir vilyet ats altnda birletirilmesini isteyen
cemiyet, aksi hlde hibir slahat kabul etmeyeceklerini bildirmilerdir. Prizren

1219

Peter Bartl, age, s. 195.

Constantine A. Chekrezi, Albania Past and Present, McMillian Company, NY 1919, s. 51.
1221
Peter Bartl, age, s. 200-201.
1222
15 Haziran 1878 de 38i Mslman 5i Hiristiyan olmak zere 43 kii Prizren'de Mara tekkesi
denilen yerde toplanmlar ve Arnavutluk hakknda bir ksm kararlar almlardr. Be maddelik bu
kararlarda Sultan Abdlhamide ballk vurgulanmtr. Arnavutlarn yaad topraklarn Osmanl
Devletinden koparlarak alnmasna kar koymak iin Prizrende Bayrakl Camiinde toplanarak Berlin
Kongresi devam ederken yaynladklar beyannamede Arnavut ileri gelenleri, komular tarafndan
gerekletirilecek herhangi bir saldr karsnda sessiz kalmayacaklarn bereberce kar koyacaklarn
bildirmilerdir. Beyanname ayrca, Tevhid-i Vilyet adyla yeni bir idare, Gazi Ahmet Muhtar Paa yeni
tekil edilecek bu Birleik Vilayetlere reis olarak teyin edilmesi, ttihat Meclisleri oluturulmas, Jandarma
tekilat oluturularak Birleik Vilayetler iin vergi toplanmas, Milis kuvvetler oluturulmas gibi
maddeleri ieriyordu. Sleyman Kle, age, s. 250.
1223
BOA, Y.PRK AZJ, 1/25.
1220

231

Cemiyet-i ttihadiyesi, Arnavut askerleri tertip ederek Yakova, pek ve Gusinye

kazalarn Karadaa kar mdafaa edecekleri karar almdr1224. Arnavutlar arasnda
da Karadadaki Mslmanlara kt muamele yapld yias yaylrken,1225
Gusinye'yi Karadaa terk etmek istemeyen Arnavutlar, bukez Kasm 1879da Yakova
Cemiyyet-i ttihadiyesi isimli bir rgt kurarak ve halktan yardm toplayarak cemiyete
adam katmaya almlardr1226.
Grlyor ki Osmanl Devleti, iki tarafl bir sktrmayla kar karya kalmtr.
Bir tarafta byk devletlerle imzalanan antlama gerei Karadaa brakt topraklardan
ekilmek zorunda oluu, dier yandan ise Arnavutlarn direnii. Osmanl Devleti,
ncelikle, Arnavutlarn oturduu blgelerde bamszlk iin mcadele eden ve faaliyet
gsteren cemiyetlere msahama gsterilmemesi dorultusunda bir karar almtr1227. Bu
karar hem byk devletleri sakinletirmek iin hem de zm odakl bir politika
izlendii intiban uyandran iyi niyet gstergesi olarak sunulmutur. Karada ise
Gusinye ve Plaveyi terk etmekte geciken Osmanl Devletinin bu tavrn uluslararas
arenaya tamak istemitir.
II. Abdlhamidin, Arnavut milletinin haklarn savunan cemiyetlere ilk etapta
sessiz kald bir gerektir. Abdlhamid bu sayede Byk Devletlere, Karadaa
brakmas istenilen topraklarn terk edilmemesine bir mazeret sunmutur1228.
Arnavutlarn yaadklar yerlerin tek bir at altnda toplanmas teklifi hkmete kabul
edilmeyince Arnavutlar yaklak 10.000 kiiyi silahlandrmlard. Gusinyeli Ali Paa
kumandasnda 12 bayran birlemesiyle saldrya geen Arnavutlar, Andervia
Kilisesini yakmlardr. Karada, nce Rusya daha sonra byk devletleri devreye
sokarak durumdan duyduu endieyi dile getirirken ayn zamanda da Mark Milan
kumandasnda 10-15 bin kiilik bir kuvvetle Ali Paa zerine saldrarak Berlin
Antlamasnn hkmlerini zorla uygulamaya ynelmitir. pek, Ga, Kristi

1224

Kosova, Debre, Pritine, Prizren, skp, Yenipazar, Preveze, Yanya, Ergiri ve Berat Sancaklarnn
ileri gelenleri Mara Tekkesinde toplanmlard. BOA, Y.PRK MYD, 2/1_3-4.
1225
BOA, Y.A.HUS, 162/81.
1226
BOA, Y.A.HUS, 162/103.
1227
BOA, Y.PRK BK, 2/36.
1228
Daha sonralar bu cemiyetlerin Arnavut Krallnn kurulmasnda ok byk pay olduu
bilinmektedir. Mustafa L. Bilge, Arnavutluk DA, C. 3, TDVY, stanbul 1991, s. 386.

232

taraflarndan Arnavutlarn destekledii Gusinyeli Ali Paa, Pepi ve Nikik taraflarnda

Karadallarla ok kanl atmalara tutumutur1229.
Sonu olarak; Karadaa terk edilen yerlerdeki Osmanl Arnavutlar, topraklarn
brakmamakta kararlydlar. Bu durumda yaplabilecek iki altarnatif vardr. Birincisi,
Arnavutlar ikna etmek; ikincisi ise byk devletleri baka bir seenek zerinde
anlamaya gtrmek. Bunun dndaki zm altarnatifleri, sava ve yeni blnmeleri
getirebilirdi. Bu noktada en barl zm olan nasihat yolu seilmitir.
Osmanl Devleti Arnavutlara nasihatte bulunarak onlar teskin etmek ve
istenmeyen olaylarn nne gemek, silahszlanmalar ynnde almalar yapmak1230,
Berlin Antlamas gereince Srbistan ve Karada'a braklacak yerlerin teslimini
salamak iin1231 Mehmet Ali Paay blgeye gndermitir1232. Dier taraftan, M. Ali
Paa, kendisinin Arnavutluk Olaanst Komiseri olarak tayin edildiini Karada
Prensine iletmitir1233.
Ayrca, Kosovaya kadar ki Osmanl-Karada snrnn tespitini de yapacak olan
Mehmet Ali Paa, vali ve Arnavutluk reisleriyle grm, Osmanl Devletinin niyetini
ve emirlerini anlatmaya almtr1234. kodra, Debre, Pritine, pek, Yakova ve dier
yerlerin ileri gelenlerini Prizrende toplayan Mehmet Ali Paa, onlara, Gusinyeli Ali
Paann balatt hareketin doru olmadn ve sz konusu bu Arnavut ttihat
Kuvvetinin bir an evvel dalmas gerektiini anlatmaya almtr1235. Prizren'den
Yakova'ya geen Mehmet Ali Paa, 6 Eyllde iki bin civarnda Arnavutun
toplanmasna neden olmutur. Tam o srada Abdullah Paann konanda zerlerine ate
edilerek ldrlmtr. Mehmet Ali Paann refkatinde bulunan Nizamiye Askerleri onlarn da ounluu Arnavutlardan olumaktadr- kendi vatandalarna kar kurun
1229

Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir 1944, s. 247-248

Fahir Armaolu, age, s. 540
1231
BOA, .M.M.S, 59/2772 Mehmet Ali Paa Arnavutlukta Maxhari Mehmed Ali Paa olarak bilinirdi.
Almanyada Brandeburg da domutur. Peter Bartl, age, s. 203. Ali Fuad Cebesoyun dedesidir. Bkz.
Ayfer zelik, Cebesoy, Ali Fuat, DA, Cilt 7, stanbul 1993, s. 194-195.
1232
Prusyada Brandeburgda domu bir Fransz olan Mehmet Ali Paa on be yandayken istabula
kam ve Mslman olmutur. Harbiye mektebini bitiren Mehmet Ali Paa 1875te Mir rtbesiyle Tuna
Garp Ordusu bakumandanl yapmt. Mehmet Ali Paa Berlin Antlamasnda Karatodori Paa ile
ikinci murahhas olarak grev almtr. Sleyman Kle, age, s. 257.
1233
BOA, HR.SYS, 126/22.
1234
BOA, Y.PRK.A, 2/10.
1235
Sleyman Kle, age, s. 257.
1230

233

skmaktan kanmlardr1236. Arnavutlar, Yakova Kads liderliinde Mehmet Ali Paa

ve Abdullah Paay davaya ihanet eden ahslar 1237 olarak grerek ldrmlerdir1238.
unu da unutmamak gerekir ki Mehmet Ali Paann Berlin Antlamasnda
imzas olan kiilerden birisi olma zelliini tamaktadr. Arnavutlarn Mehmet Ali
Paaya olan fkelerinin bu denli byk olmasnn arkasnda yatan nedenlerden
birisidir1239.

Mehmet Ali Paann ldrlmesi Karadallar byk bir endieye

sevketmitir. Karadallar, Gusinye'ye girmek iin harekete geerken Gusinyeliler ise

savunma iin hazrlklara balamlardr. pek ve Yakovadan Arnavutlarn mdafaa iin
blgeye akn etmeye balad istihbarat gelince Bb- li, olaylarn daha fazla
bymemesi iin Manastr Valisi ve 3. Ordu Kumandan Mir Ahmet Muhtar Paay
derhal Gusinye'ye gndermitir1240.
Arnavutlar arasnda bu kaynamalar olurken Prens Nikola, gnderdii telgrafta,
Podgorie ve boz kalelerinin Karada askerine teslimini istemitir1241. Karada
Maslahatgzar da Bb- liye verdii notada, Osmanl ordusunun 10 gn iinde sz
konusu yerler boaltmamas hlinde, Karada askerinin Gusinye'ye gireceini
bildirmitir1242. Gusinye ve Plavenin terki ile ilgili maddeyi Karadal yetkililerle
mzakere etmeden nce sorunun Avrupa Komisyonu tarafndan halledilmesi gndeme
gelmitir1243.
yle grnyor ki Mehmet Ali Paann ldrlmesi Arnavutlarn Gusinye ve
Plave Konusundaki kararl olduklarn kantlamtr. Ne arnavutlarn nede Karadallarn
ikna yoluyla silahl mcadelelerinden vazgemesi kolaydr. Burada Karadallarn
srarc tavrlar da yaraya adeta tuz basmtr.
1236

Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 137. Peter Bartl, age, s. 203.

Arnavutlarn Mehmet Ali Paaya kar mthi bir fke olumutur. Fakat daha sonralar bu husumet
duygular kaybolmu ve Kuzey Arnavutlukta Mehmed Ali Paann kabri bir trbe haline
getirilmitir.Sleyman Kani rtem, Makedonya Meselesi, Temel Yaynlar, stanbul 1999, s. 132.
1238
Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. 5, Yeditepe Yaynlar, ev: Nilfer Epeli,
stanbul 2005, s. 490. nce yaralanan mir Mehmet Ali Paann ba vcdundan ayrlarak bir sopaya
geirilmi ve gn davul zurna eliinde sokak sokak gezdirilerek tehir edilmitir. Mehmet Ali Paaya
1897 ylnda kabir yaplmtr. Sleyman Kle, age, s. 259.
1239
Sleyman Kle, age, s. 260.
1240
Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 137.
1241
BOA, Y.E.E., 100 /1.
1242
Ali Fuad Trkgeldi, age, s. 137.
1243
BOA,Y.A.HUS, 160/28.
1237

234

Karadan 1879 Austosunda Osmanl Devletinden Gusinye ve Plave'nin bir

an evvel boaltlmasn istemesi zerine, Bb- li gereini yapm ve Mslman halka
sz konusu yerleri boaltmalarn sylemitir. Hatta bu noktada g etmek isteyenlere
kodra, Manastr ve Kosovadaki kylerden yerler verilecek ve kendilerinden 10 yl
vergi alnmayaca ilan edilmitir1244.
Ayrca

Saffet Paa,1245 hazrlad bir tezkirede ilgin tespitlerde bulunarak

muharebe neticesinde Rumeli'de ok nemli yerlerin elden ktn, Srp ve

Karadallarn Arnavutluka doru yaylmaya baladklarndan dolay Arnavutlukun
muhafazas iin buralarda slahata girimek ve bunun masraf iin kesinlikle zor
kullanlmayp haysiyetli kimselerin grevlendirilip altrlmas suretiyle idareye
baklmasn ngrmtr. Saffet Paa, vergilerin toplanabilmesi iin de bu konunun
nemine deinmitir1246.
Dier taraftan Karada Prensi, Gusinyeli Mslmanlarn teslim olmalar hlinde
dilne muamele greceklerini, aksi hlde merhametsizce hareket edileceini ifade
etmitir1247. Ne var ki, Nikolann bu arsnn yannda Karadal General Bojo
Petrovi, Gusinye ve Plave tarafnda Arnavutlarn bizzat Bb- li tarafndan
desteklendiini, Ahmet Muhtar Paa'nn Gusinyeli Ali Paaya 500 martini tfek ve bol
miktarda mhimmat teslim ettiini iddia etmitir1248. Gelien hadiseler karsnda
Karada meselesinin ok ge olmadan mnasip bir ekilde halledilmesi iin Osmanl
Devletinin dikkatinin ekilmesi gerekmitir1249.
Ahmet Muhtar Paann Arnavutluka gnderilmesi de Osmanl Devletinin
Arnavutlar tekrar kazanmasn salayamamtr1250. Ahmet Muhtar Paa Arnavutlarn
beyhude kan dkmemeleri iin ayaklanmadan vazgemeleri dorultusunda verilen
nasihatleri tesir ettirmek amacnda olduunu, dolaysyla fiiliyyattan ziyade
1244

Peter Bartl, age. s. 204.

Mahmut Esat Saffet Paa II. Abdlhamidin Saltanatnda 4 Haziran 1878 - 4 Aralk 1878 tarihleri
arasnda alt ay sadrazamlk yapm Osmanl devlet adamdr.
1246
BOA, Y.E.E., 102/43.
1247
BOA, Y.A.HUS, 163/30.
1248
Mr. Kirby Green to Marques of Salisbury 17 January 1880 Cettinje Beitullah Destani (Ed.) age,
Volume I, s. 640.
1249
BOA, Y.PRK.EA, 2/11.
1250
Armaolu, age, s. 540.
1245

235

kavliyyat, kaba kuvvet yerine sz ile sorunun halledileceini sylemitir. Ahmet

Muhtar Paa, topraklarnn Karadaa verilmesinden rahatsz olan Arnavutlara Prizren,
Kosova, kodra, Manastr ve Ergiri gibi yerlere hicret edebileceklerini ve gittikleri
yerlerde mr iftliklere yerletirileceklerini, ziraat ve tarmla uramak iin kendilerine
ziraat aletleri ve tohumluk verileceini sylemitir. Birka yl da vergiden muaf
tutulacaklar beyn edilse de ikna ve bar yntemiyle sorunu zmek gayreti ie
yaramamtr1251.
Arnavutlar kendi rzalar olmadan topraklarnn Karadaa verilmesinin kabul
edilemez olduunu sylyorlard. Halk ikna etmek iin bir grevli gndererek soruna
zm arayan Osmanl Devletinin gnderdii temsilcinin Arnavutlar tarafndan
ldrlmesi ileri iyice iinden klmaz hle getirmitir. Arnavutlara bask uygulanmas
ise Osmanl Devletine ballklar bilinen Arnavutlar bsbtn soutmutur. Dolaysyla
farkl bir altarnatif zerinde dnmek gerekmektedir.
c. Gusinye ve Plavenin Yerine Kuka Krainann Verilmesi Teklifi
Berlin Antlamasnn 28. maddesine gre Karada-Osmanl snr Kui
Drekolovii ile Kuka Kraina arasndan gemektedir. Kuka Kraina; Hoti, Grudi,
Klemendi kabileleriyle birlikte Osmanl Devletine braklm ve Gusinye Plave Vadisi
Karadaa braklmdr. Kuka, Kraina ve Kui Drekoloviiyi ayrma meselesi zordur.
Zira iki yerde bulunan insanlar ayn kabiledendiler. Kuka Kraina genelde
Karadallarn yaad bir yer olmasna ramen Berlin Antlamasna gre Osmanl
Devletine verilmitir. ngilterenin teklifine gre Kui Kraina Karadaa verilse ve
Gusinye

ve Plave de Osmanlya braklsa bir denge salanr ve iki tarafn da

mumnuniyeti salanm olacaktr. Bu teklif Karadaa iletildiinde Nikola kabul

etmemitir. nk Gusinye ve Plave, Kuka Krainadan kat kat iyi verimli ve
deerlidir1252. Bir sonuca ulaamayan komisyon, 8 Eyll 1879da dalmtr.

1251
1252

Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 138. BOA, .M.M.S, 66/3104

Memorandum By Captain Sale, 14 October 1879, Beitullah Destani(Ed.), age, Volume I, s. 625-626

236

d. Gusinye ve Plave Yerine Gruda, Klemendi ve Hotun Karadaa

Verilmesi: Kont Corti Mukavelenmesi
4 Aralk 1879da Karadallar ile topraklarn vermek istemeyen Arnavutlar,
Osmanl Devletine ramen, Novic-Velika'da kar karya gelmilerdi. Gusinyeli Ali
Paa

liderliinde

Karada

ordusuna

kar

savaan

Arnavutlar,

Karadallar

Andrijevia'ya kadar srmlerdir. Bu yenilgi zerine Karadallar, Gusinye ve Plave'yi

zor kullanarak igal etmenin kolay olmadn grmlerdir1253.
Dersaadette bulunan Karada Murahhas Voyvoda Gabroye cilen memleketine
gitmek istemitir. Sebebi ise Gusinye maddesinden dolay Karadallarn muharebe
kartmak niyetinde olduklarnn anlalmasdr. Blgeye yaplan baz sevkyatlar sz
konusudur. Prens Nikola, Gusinye'nin 34 gn iinde boaltlmas, aksi takdirde
Karada askerinin Gusinye'ye girecei mesajn iletmitir. Ayrca, byk devletlere de
muhtra gnderen Karada, ikyetlerini bildirmitir. Osmanl Devletinden bu
gecikmenin bedeli olarak 2 milyon frank tazminat istemi ve Berlin Antlamas
hkmlerinin tamamn yerine getirinceye kadar Karadaa terk edilen arazilerden g
eden Mslman ahlinin mallarna haciz koyduunu belirtmitir1254. Arnavutluka
zm iin gnderilen Mehmet Ali Paann ldrlmesi ve ardndan onun yerine
gnderilen Ahmet Muhtar Paann abalarnn sonusuz kalmas, Osmanl Devletinin
Arnavutlar zerindeki etkisini azaltmtr.
unu da belirtmek gerekir ki, Arnavutluktaki mill kalkmayla en ok talya
ilgilenmektedir. Avusturyann Arnavutluka mdahale etme potansiyelinin olduunu
bilen ve bundan ekinen talya, bir an evvel Osmanl Devleti ile Karada arasndaki
sorunun zlmesi taraftardr. Sorun ne kadar abuk zlrse o kadar iyidir1255.
Arnavutlarn Gusinye ve Plavenin Karadaa verilmesine byk tepki
gstermesi zerine 2 Nisan 1880de bir araya gelen Berlin Kongresi yesi byk
devletlerin temsilcileri sorunu masaya yatrdlar. Karada ile Osmanl Devleti arasnda
araclk yapmak iin kollar svayan talya temsilcisi Kont Corti, Gusinye ve Plavye
yerine Gruda, Hot ve Klemend'in verilmesini teklif etmitir. nk Gruda, Hot ve
1253

Peter Bartl, age, s. 204

Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 138
1255
Armaolu, age, s. 540-41
1254

237

Klemendi ounlukla Katolik Arnavutlardan olumaktadr. Sonuta Hot, Gruda,

Klemendinin Karadaa braklmas ynnde gr birliine varlmtr. Kont Corti ad
verilen antlamaya1256 gre;

Snr denizdeki Vakroiden balayp gle kadar gidecektir. Oradan gl geecek ve

Kastrati ve Hoti Glleri ortasndan Tuzi ve Hoti Dalar zirvesinden Zam Nehrine
varacaktr. Zam Nehrinin yatandan Goli Dann eteine kadar kacak ve Yeznika
Dann zirvelerini takiben Vermo Vadisinden geerek Stovia Dann tepesine
kadar gidecektir. Libovia Zerintin zirvelerinden geen snr Velika Karyesini
Karadaa brakrken, Okra Plantyay Osmanl Devletine brakarak sona ermektedir.

Sz konusu yerler imza tarihinden sonraki 10 gn ierisinde boaltlacaktr.

Tahliyeden 24 saat nce Karada Podgorica Kumandanlna saat kata geecekleri

haber verilecek ki, Osmanl kumandanlar, sylenilen saatte geebileceklerdir. Osmanl
Devleti tahliye ilemini gerekletirdikten sonra terk edilen arazideki olaylardan
sorumlu olmayacaklardr.

Terk olunan yerlerdeki ahli mlkleri yine kendilerinin olacaktr. Fakat g etmek
isteyenlere Padiahn Kosova ve Manastr vilyetlerinde bulunan iftlikt-
Hmyun'dan hangilerini isterlerse, imdiden ihsan buyrulduunun gzelce tebli
edilmesi istenmitir.

Karada Prensi Nikola antlamay kabul ederek II. Abdlhamide etine Elisi
vastasyla teekkr mesaj gndermitir. Osmanl Devleti Hriciye Nzr Sava Paa ile
Karada

Maslahatgzar

Gavro

Vukovi

arasnda

12

Nisanda

yaynlanan

memorandumla mesele zme kavumutur. Bylece talyan temsilcisi Kont Cortinin

nderliinde ve onun adn tayan antlama imzalanarak snr belirlenmitir. 18
Nisanda yaplan bir protokolle Berlin Antlamasna imza koyan devletler tarafndan da
kabul edilerek1257 yrrle konmutur1258. Mays 1880de kodra Vali ve Kumandan
zzet Paaya, Arnavutlarn Tuz ve Hotu boaltmalar iin tebligat yaplmtr1259.

1256

Antlamann tam metni iin bkz. Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 353-356
Baz kaynaklarda bkz. Abidin Temizer, age, s. 44-46 Vermi vadisi ile Hot, Gruda ve Klemendi
yreleri iin farkl andlamalar yapld sonucunu uyandran tesbitler vardr. Lakin yaptmz
aratrmalara gre Hot Gruda ve Klemendi, Vermi ya da Vrmo Vadisi ayn antlamayla yani Kont Corti
antlamasyla Karadaa braklmak istenen yerlerdir. Dveli Muazzama murahhaslar tarafndan imzalan
protokoln tam metni iin bkz. Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 357. Beitullah Destani, age, V.2, s. 65-67.
1258
BOA, Y.PRK BK, 2/71.
1259
Sleyman Kle, age, s. 261. bkz. EKLER, Harita-2
1257

238

Maddelerdende anlalaca zere Gusinye ve Plavenin yerine teklif edilen Hot

Grude ve Klemendin verilmesini makul klabilecek unsur olarak Hristiyan Arnavutlar
gsterilmektedir. Yani Hristiyan Arnavutlarn Hristiyan Karadallarla bir sorun
yaamayaca sanlmtr. Hibir ey Kont Cortinin beklendii gibi olmamtr. Hot ve
Gruda halk

byle bir duyum alnca harekete gemiler ve airet liderleri ve

ihtiyarlarndan oluan 26 kiilik bir grup, Kirby Greene bir bir mektup gndererek
kanlarnn son damlasna kadar savaacaklarn ifade ederek direni sinyali
vermilerdir1260. Hot, Gruda, Ksatrat (Kastrati), kirek (Skhreli) ve Repol halk
Karadallarla mcadele edeceklerini belirterek karara tepki gstermiler ve 4 Nisanda
alt devletin kodra'daki temsilcilerine bir yaz gndermilerdir. Yazda sz konusu
igali protesto ederek, yle denmitir:
Yzyllardan beri hametmeablar Sultanmza itaatli bir sadakatle balyz. Mutlu bir ekilde
yaadmz hrriyetimizi teneffs ettiimiz iin gururluyuz. Hlihazrdaki statkomuzu ve
kaderimizi deitirecek olan herkesle savaacaz 1261.

Bylece Hot, Guruda ve Klemendi kabile liderleri bir araya gelip Besa And
ierek mcadeleye giriecekleri belirtmilerdir. Bunun yannda kodra, Prizren, pek,
Yakova, Debre, Elbasan ve Tiranaya telgraflar ekilmi ve yardm istenmitir1262. 10
Nisan 1880 tarihinde de II. Abdlhamide bir beyanname yollayarak daha nce de dile
getirdikleri otonomi isteklerini yineleseler de, II. Abdlhamid, isteklerini kabul
etmemitir. Ama onlar tamamen reddetmekten de kanmtr. Arnavutlara taltif
maksatl olarak moral verici bir telgraf ekmitir. Telgrafnda Arnavutluk halknn
kendisine ne kadar bal insanlar olduunu bildiini sylemitir. Onlara duyduu
muhabbeti dile getirmi ve Arnavut toprandan bir kar dahi vermenin kendisini
rahatsz ettiini, lkin politikann zorlamas sonucu bunu yapmak zorunda olduklarn
ifade etmitir. Osmanl Devletine sadakati olan Arnavutlar, din ve devletlerine
gerekten ballklar sz konusuysa Hot ve Klemend taraflarn hemen Karada
hkmetine terk etmelidirler. Eer oradaki halk arazilerindeki haklarndan vazgeerlerse
1260

Beitullah Destani , age, Volume I, s 628-629.

Peter Bartl, age, s. 205.
Arnavuta bir kelime olan Besa, Arnavut yemini anlamna gelir. Ayrca Kan gden hasmlar arasnda
yeminle akdolunan anlamaya da Besa denmektedir.
1262
Sleyman Kle, age, s. 261
1261

239

kendilerine o araziler kymetinde, Berat ve sair yerlerindeki iftlikt- Hmyundan

olan arazilere iskn edilecek ve parasn da devlet karlayacaktr1263. Baz
ykmllklerden de

muaf olacaklardr1264.

Bylelikle hem

kendilerini

hem

Arnavutluku hem de Osmanl Devletini byk bir tehlikeden kurtarm olacaklardr.

Abdlhamid buna ilaveten, Arnavutlar Hot ve Klemend'i terk etmemekte direnirlerse
devleti tehlikeye drm olacaklar ve Allahn ve kendisinin gazabna urayacaklar
uyarsnda bulunmutur. Bb- linin karar gerei tehdit iin gnderilen bir frka
askerin gidiini tehir ettirdiini belirterek
Allah ve Resul-i Ekrem akna olsun sevdii Arnavut ahlisine kar ruhunun sevmedii bir
muamele-i edideye frsat vermemeleri, terk etmek zorunda kaldmz araziler Cenab- Hakkn
inyeti ve Peygamber-i Zn Efendimiz Hazretlerinin imdd- ruhniyesi ile ileride tekrar
elimize geecei iin kesinlikle mitsizlie kaplmamalar gerekir 1265.

demi ve topraklar Karadaa verilen Arnavutlara moral vererek onlar ikan etmeye
almtr.
Bir yandan Arnavutlar ikna etme gayretleri srerken dier yandan Osmanl
ordusunun kmasnn hemen ardndan Arnavutlarn, tahliye edilen yerlere girmesi ileri
tekrar kmaza sokmutur1266. ngiltere Bykeliliinde toplanan byk devletlerin
sefirleri, 24 Nisan 1880de Osmanl Devletine protestonme vererek u durumda
yaplacak tek eyin Osmanl Askerinin tahliyeden nceki yerine geri dnmesi olduu
belirtilmitir1267.
Byk Devletler Osmanl Devletine sunduklar ortak bildiride Osmanl
Devletinden blgeyi tekrar igal etmesini ve Arnavutlardan temizleyerek kmasn
istemilerdir1268. Osmanl Devleti, byk devletler tarafndan belirtilen istee gre
boaltt Hot ve Gruda'ya tekrar girme niyetindedir. Lkin bunu yaparken Arnavutlar

1263

Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 146-146

BOA, Y.A.HUS, 164/57
1265
Trkgeldi, age, s. 146-146
1266
Armaolu, age, s. 540-41
1267
Trkgeldi, age, s
1268
Peter Bartl, age, s. 206
1264

240

incitmeden barl bir yaklamla kan dkmeden halletmek iin sre istemitir1269.
Erkn- Harp mirlivalarndan Veli Rza Paa, drt tabur askerle birlikte kodraya
gelerek Arnavutlar ikna etmeye abalamtr. Arnavut isyanclarn bandaki isim olan
Hodo Beye mirlivalk rtbesi vererek isyanclar basz brakp datmaya almsa da
yeni bir lider seerek yollarna devam etmilerdir1270. Silahl Katolik dal kabileler,
Mirditler ve Mslman Arnavutlar Tuzi'de toplanmlardr. Orta Arnavutluktan gelen
Mslmanlarla birlikte 10.000 civarnda silahl Arnavut bir araya gelmitir1271.
Corti Mukavelenamesine gre Osmanl ile Karada arasnda tespit edilen
snr1272 gz nne alnarak sorunun halledilmesi ve mbadele maddelerinin ivedilikle
yerine getirilmesi iin dmeye baslmtr. Tahliye iin gerekli asker ve maddi destek
de salanmtr1273. Manastrda bulunan Gazi Ahmet Muhtar Paa da ekya ile
mcadele iin asker talep etmitir1274. Corti Mukavelesiyle tayin edilen hattn
Arnavutlara nasihatla kabul ettirilmesi, eer olmazsa asker marifetiyle zor kullanlarak
tahliye edilmesi talimat verilmitir. Ayrca, herhangi bir tatszla meydan verilmemesi
iin gereken neyse yaplmas istenmitir1275. Fakat Arnavutlar nasihat heyetini kabul
etmeyeceklerini Ferik Necip Paaya ilettikleri iin1276 nasihat ynteminden vazgeilmek
durumunda kalnmtr.
Neticede, Osmanl Devleti en azndan Antlamaya sadz, gerekeni yapmaya
alyoruz. grnts vermeye alsa da gerekten sorunun halledilmesi kolay
deildir. talyann byk umutlarla ortaya koyduu zm nerisinin de ie yaramad
ortaya kmtr. Arnavutlarn kararl tutumlar Berlin Antlamas zerinde tekrar
dnmeyi gerektirmitir. Abdlhamidin, nfuzunu kullanarak blgede barl bir
ekilde zm bulma abalar Arnavutlarn bu kararl tutumu nedeniyle sonusuz
kalmtr.

1269

Trkgeldi, age, s.145

Sleyman Kle, age, s. 262
1271
Peter Bartl, age, s. 206
1272
BOA, Y.PRK.UM, 1/102
1273
BOA, Y.PRK.KOM, 2/75
1274
BOA, Y.E.E., 147/12.
1275
BOA, Y.E.E., 101/16.
1276
BOA, Y.A.HUS, 164/160.
1270

241

e. ngilterenin Giriimleri, Gusinye ve Plave ile lgnn

Mbadele Edilmesi Teklifi
lgn, Ortaadan nce Adriyatik Denizi korsanlarnn baehri olarak bilinen
Adriyatik sahilinde bir ky kentidir. Evliya elebi burasnn 1478de Fatih Sultan
Mehmetin

veziri

Hersekolu

Ahmed

Paa,

Venediklilerin

elinden

aldn

sylemektedir. Daha sonra kodra Sanca (skenderiye Sanca) Beyinin has olan
lgn, 1867den sonra Rumeli eyaletine bal kodra Vilyetinin bir kazas hline
getirilmitir. 1879 yl itibaryla lgnde nfusun byk bir ounluunu Mslmanlar
oluturmaktadr. 1881de nfusu 10100dr ve tamam Arnavutlardan olumaktadr1277.
Evliya elebi, 17. yyda 1651-1653 yllar arasnda yapt Rumeli seyahatinde lgn
hakknda bilgiler vermektedir. kodra Sancana bal 150 aka geliri olan bir kaza
olarak bahseden Evliya elebi, lgnn Voyvodas ve 700 kale muhafznn olduunu
belirtilmektedir1278.
Kont Corti Mukavelesinin ie yaramamas zerine fikir babaln ngilterenin
yapt bir zm plan ortaya atlmtr. Daha nce de Avrupa elileri tarafndan
Osmanl Devletine verilen bir notada, Berlin Antlamasndaki yerlerin teslimi
uygulanamazsa bunun yerine lgnn teslim edilmesi gndeme getirilmitir. Austos
1878de yaynlanan bu nota Arnavutlar tarafndan terki imknsz olduu bilindii iin
bakaca altarnatifler uygulanmtr1279.
Aradan geen 2 yl ierisinde ngilterede Liberal Parti iktidara gemitir. Liberal
Partinin liderliini ise Trk dmanlyla n plana kan William Gladstone
yapmaktadr. ngilteredeki bu ynetim deiiklii ngilterenin Osmanl Devleti ile
ilgili politikalarnda ok ciddi bir deiiklik yaanmasna neden olmutur. Abdlhamidi
endielendiren bu deiikliin ardndan1280 ngiltere Bavekili Gladstone, kk
1277

ngizilizce Ulcinj, Arnavuta Ulqin ya da Ulqini, Karadaca/Srpa kiril: , talyanca: Dulcigno,

Yunanca: , Oloknion) olarak gemektedir. lgnde 1881 ylndaki verilere gre 8400
mslman, 1500 Katolik, 200 Yunan-Ortadoksunun yaad sylenmektedir. Peter Bartl, age, s. 206.
1278
Evliya elebi; age, s. 228, Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s. 346
1279
BOA, Y.E.E., 101/15
1280
40 yldr Turcophil bir politika izleyen ngiletere nisan 1876daki Bulgar ayaklanmasndaki Osmanl
tavr nedeniyle Haziran 1876da zaten fazlasyla ajite olmutur. ngiltere halk, Gladstonun yazd The
Bulgarina Horrors And The Question Of Hte East adl eserininin 200 bin kopye baslmas ile birlikte
tamamen Osmanl aleyhine dnmtr. M.S. Anderson, age, s. 221, 184

242

devletlerin hamisi rolne brnerek zellikle haklarn savunmaya deer grd

Karada iin byk aba sarfetmitir1281. ngilterenin bu politikas, Osmanl Devletini
koruma politikasndan paralama politikasna gei dnemidir1282. Gladstoneun
Disraelinin yrtt Osmanl Devletinin birlii politikasn bir kenara itip Balkan
milliyetiliini destekleyen politikas, lber Ortaylnn deyiiyle, Tarihin son Roma
mparatorluunun gerilemesine neden olmutur1283.
talyann araclyla 12 Nisan 1880de yaplan Kont Corti Antlamasnda,
antlamada yaanlan fiyaskonun sorumlusu olarak Osmanl Devletini gren ngiltere
Dileri Bakan Lord Grandville,1284 4 Mays 1880de, iinde Karadan meru
isteklerinin desteklenmesinin de bulunduu bir teklif paketi hazrlayarak byk
devletlere sunmutur1285. Berlin Antlamasnn baz maddelerinin yerine getirilmesinin
bir Avrupa sorunu olduunu syleyen Gladstone, alt devletin stanbuldaki elileri
vastasyla Osmanl Devletine nota verilmesini istemitir. Karada ve Yunanistanda
szlerin vakit geirilmeden bir an evvel yerine getirilmesini isteyen Gladstone,
Arnavutlara da zerklik verilmesi gerektiini savunmutur. Sz konusu paket 11
Haziran 1880de eliler kanalyla Bb- li'ye sunulmutur1286. Osmanl Devletinin,
Karadaa ynelik szlerini yerine getirmezse geciktirmeden dolay oluabilecek vahim
neticelerin sorumlusunun kendisi olaca da ilave edilmitir. Osmanl Devleti Kont Corti
Antlamasn uygulamamakla ve Karadaa braklan yerlerin Arnavutlar tarafndan
zaptna gz yummakla sulanmtr. Byk devlet elilerinin ayr ayr Bb- liye
sunduklar notada, Arnavutlar ile Karadallar arasnda meydana gelebilecek herhangi
bir atmadan Osmanl Devletinin sorumlu olaca ifade edilmi ve Corti
Antlamasnn fiilen ve serian uygulanmas istenmitir1287.
Arnavutlarn nlenemeyen direnii zerine ngiltere; Karada ve Osmanl
Devleti arasndaki sorunu gndeme getirerek zm iin derhal toplanlmasn istemitir.

1281

Joan Haslip, age, s. 190

Armaolu, age, s. 541
1283
lber Ortayl, Son Universal mparatorluk ve II. Abdlhamid age, s. 896
1284
Trkgeldi, age, s144.
1285
BOA, Y.A.HUS, 164/83.
1286
BOA, Y.A.HUS, 165/22.
1287
Trkgeldi, age, s. 144, 358.
1282

243

Byk Devletler, 16 Haziran 1880'de Berlinde bir araya gelerek Karada ve Yunanistan
sorunlarn grmlerdir1288. 26 Haziran 1880de ngiltere kabinesi Karada-Osmanl
arasndaki snr sorununa alternatif bir zm nerisi sunmutur. Buna gre; Hot ve
Grode arazisine denk kodra ve Adriyatik Denizi arasnda lgn de iinde
bulunduran Boyana Nehrine kadar olan arazinin Karadaa terki ve tashih-i hudut
almas yaplmas, Arnavutlarn tepkisini azaltmak iin de yine Osmanl Devletine
bal olmak kaydyla, otonom bir Arnavutluk Devleti kurulmasn teklif etmi; ama
karlk bulmamtr. Bunun yerine, Arnavutlara en azndan meru emellerine
gerekletirmeleri iin kolaylklar salanmasn ve onlara idari baz ayrcallar
tannmasn istemilerdir1289.
Karadada bu gelimeler olurken dier taraftan ngilterenin stanbul
Bykelisi Goshen, zel ve nemli bir mesaj iletmek iin huzura kabul edilmitir1290.
Padiahn huzurunda ngiltere Elisi Eer Zt- ahne, bahis konusu kasabalar
teslimi reddederse ngiltere donanmas Zt- ahnenin topraklar iinde bulunan ve ad
imdilik aklanmayacak olan byk bir liman igal edecektir. diyerek Padiah aka
tehdit etmitir. Fakat Sultan Abdlhamid kararlln bozmamtr. lgn ve Barn
verilmesini net bir dille reddetse de bunu bir blf olarak alglayan ngiltere, sava
gemilerini harekete hazr hale getirmitir1291. Bu arada ngilterenin igalle tehdit ettii
yer, zmir Limandr1292. Ayrca, lgne ortak bir donanma gndereceklerini ve
Osmanl Devletinin de kendilerine destek olmasn istemilerdir1293. Buna karn
Hristiyan ya da Mslman, neredeyse btn Arnavutlar,

topyekn mcadeleye

girimilerdir.
Hariciye Nazr Abidin Paa 18 Austosta alt devlet temsilcilerine verdii
cevapta Tahdid-i Hudut Mukavelenmesi tanzim edilmesini istemitir. Ayrca Gusinye
ve Plavenin boaltlmas yerine lgnn boaltlmasna olumlu bakldn sylemitir.
1288

Armaolu, age, s. 541.

Belgenin tam metni iin bkz. Trkgeldi, age, s. 364.
1290
BOA, Y.PRK.TKM, 3/16
1291
Bu hadise ngiliz elisiyle Abdlhamidin balarn koparm ve Osmanl ngiliz ilikileri neredeyse
kopma noktasna gelmitir. Joan Hoslip, age, s. 192-194
1292
Malcolm Maccoll, The Sultan And The Powers, Longmans, Green And Co. London Newyork and
Bombay 1896, s. 43-44
1293
Thomas Erskine Holland (ed), age, s. 295
1289

244

Verimli stratejik bir araziye sahip olan lgn terk etmekteki maksadn bir takm
atmalarn ve savan nne gemek olduunu syleyen Abidin Paa, lgn
boaltmak iin verilen 21 gnlk srenin ok az olduuna deinerek birka hafta daha
ilave edilmesini istemitir.

17 Eyll 1880de yeni Dileri Bakan sm Paa

gnderdii takrirde, lgn ahlisinin byk bir ksmnn Mslman olduu ve

hkmet-i ecnebiyye tabiiyyetine girmekten nefret eden bir memleketin o kadar kolay
boaltlamayacan belirtmitir. Orada yaayan Arnavut halk kaderlerine raz etmek
iin onlar ikna etmek ve onlarn Osmanl Devleti topraklarnda isknlarn salamak
iin blgeye taburlar sevk edilmitir. Hicret edeceklere Emlak-i Emriyyeden tahsis
olunan araziler iin gerekli para gnderilmitir. Boaltma sresinin birka hafta
uzatlmas istenmesine karn1294 Osmanl Devletine ve snrlarndaki Arnavutlara bask
uygulamak iin1295 Alt Devletin lgne donanma gndermesi ngilterenin Gladstone
politikasndan ileri gelmektedir. Bu ekilde kaba kuvvetin nasl sonular douracann
ok iyi bilen ve bu konuda cebir kullanmann yanl olacan dnen Osmanl Devleti,
kendi halkna kar arzu etmedikleri bir hkmete tbi olmalar iin diyaneten ve
siyaseten hi de doru olmayan bir muameleye zorlamaktadr1296.
Her ne kadar 3 Austosta byk devletler, verdikleri notayla, lgnn teslim
edilmemesi hlinde sava gemilerini Adriyatike demirleyeceklerini bildirseler de
aslnda 21 Temmuzda Osmanl Devleti Londra ve Roma Sefretinden gelen telgraflarla
byle bir harekttan haberdar olmutur1297. Byk devletler, Osmanl Devletinin bir
takm ihmalleri olsada Karada sorununu zmek iin elinden geleni yaptn
bilmektedir. Bu gsterinin tek amac, topraklarn vermek istemeyen Arnavtular
korkutmak iindir1298.

1294

Belgenin tam metni iin bkz. Trkgeldi, age, s. 368-369

Armaolu, age, s. 541
1296
Trkgeldi, age, s. 368-369
1297
BOA, Y.A.HUS, 165/21.
1298
BOA, Y.PRK.ASK, 4/36. Constantine A. Chekrezi, age, s.53. Dubrovnik (Raguza) Limanna
demirleyen Alt Devlet donanmas 3 Fransz, 2 ngilzi, 2 Avusturya, 2 talyan, 1 Rus ve 1 Alman
gemisinden olumaktadr. Peter Bartl, age, s. 207-208.
1295

245

Gnderilen donanma 1880 Eyll aynda lgne varm ve yaklak 2 ay orada

kalmtr1299. Bu sadece bir gzda, bir tehdit niteliindedir. Zira kaptanlara, ate
etmeme emri verilmitir. Tehdit ie yaramam ve lgn Karadallara vermemekte
kararl olan Arnavutlar direnie gemilerdir. Dier taraftan Osmanl Devletinin tahliye
iini ardan almas ve Arnavutlara kar g kullanmaktan ziyade onlar ikna yoluyla
kartma abas gstermesi lgnn tahliyesini geciktirmitir. ngiltere Osmanl
Devletinin bu umursamaz tavrna kzm ve Rusya ve talyay yanna alarak zmiri
igal etmeyi teklif etmitir1300. talya ve Rusyann desteklemesine karn bu teklifi,
Avusturya-Macaristan ve Fransa yeni sorunlar yuma oluturaca dncesiyle
desteklemekten kanmtr. ngilizler her eye ramen donanmasn Ragusa nlerinden
Kotora sevk etmitir. Gereke olarak da mevsim artlarn ne srse de bunun bir tehdit
olduu ok aktr. Lkin, zmir konusunda devletlerden tam destei gremeyince bu
giriimden vazgemek zorunda kalmtr1301.
Zor durumda kalan Abdlhamid, Byk Devletlerin basklarna kar
Almanyadan yardm ve destek istemitir. Abdlhamidin ngiltereye kar kulland
unsurlardan biri olan Rusyann, Uzak Douda ve Trkistanda seferlerle uramas
nedeniyle boluk olumutur. Abdlhamid, bu kez ngiltereye kar Avrupada yeni bir
g olarak ortaya kan Almanya faktrn kullanma yoluna gitmitir. Corafi
bakmdan da Almanyadan zarar gelmeyeceini gz nne alan Sultan Abdlhamid,
Almanya Sefirine bizzat bavurarak lgnden ekilme konusunda devletlerin teminat
vermeleri iin Almanyann desteini istemitir1302. II. Abdlhamid, Almanya
mparatoru I. Wilhelme yazd telgrafta, devletlerin donanmalarnn Osmanl
Devletini maddeten ve manen ok g duruma drdn ve sorunu daha karmak
hle getirdiini sylemitir. mparatordan devletlere mdahale etmesini isteyen1303
Abdlhamid, Avrupa kabinotlarna mracaat etmesini Asaletli Prens Bismarck
Hazretlerine

emir

buyurmanz

rica

ederim.

diyerek

Almanyadan

yardm

1299

BOA, Y.PRK ASK, 4/49. Francis Seymour Stevenson, A History Of Montenegro, Elibron Classics,
London 2005, s. 202,
1300
Armaolu, age, s. 542.
1301
Trkgeldi, age, s. 160
1302
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya ADTCF yay, Ankara 1970, s. 126.
1303
BOA, Y.PRK.NMH, 1/99.

246

istemitir1304. Abdlhamid ayrca Alman mparatoruna Karada meselesine gsterdii

olumlu tavr nedeniyle iltimasnme-i hmyun yazmtr1305.
Basklara daha fazla dayanamayan II. Abdlhamid, Alt Devletin zmir
Limann kuatma konusunda ihtilafa dtklerini ve ittifaklarnda delik aldn
grnce lgnden kesin olarak ekilme karar almtr1306.
Durumdan ve gidiatdan hi honut olamayan lgn halk memleketlerinin
Karadaa terk edilmemesi iin devletlerden teminat istemiler, eer bir teminat
veremezlerse Karadaa saldracaklarn belirtmilerdir1307. Sultan Abdlhamid ise
lgn terk edildikten sonra ifahen verilen donanma gsterisinin bitirilecei szlerine
inanmamtr. Byk Devletlerin amacnn Osmanl Devletini bir kuru topraktan
ibaret brakmak olduunu ve bu nedenle yazl bir teminat alnmasnn elzem olduunu
sylemitir1308. Bylece, Gusinye ve Plavenin yerine lgnn belirli artlarda terk
edilebilecei belirtilerek baz esaslarn yerine getirilmesi ve tarafszlk konusunda
devletlerden teminat vermeleri istenmitir1309. Karadaa, terk olunacak yerlerdeki
halkn mallarna, dinlerine ait meseleler Berlin Antlamasnda zaten teminat altna
alnmtr. Abdlhamidin byle bir teminat istemesindeki neden, donanma gsterisini
yapan Alt Devletin lgnn boaltlmasndan sonra basklarna devam edip Yanya
meselesinde de Osmanl aleyhinde almalar yapaca ve bask oluturaca
endiesidir1310.
Teslim artlarn ieren bir mukavelenmenin de imzalanmasn isteyen Osmanl
Devleti, lgn kasaba ve kazasndan ekilmesinin iyi niyet gstergesi olduunu ve
donanma nmayiinin de ekilmenin ardndan sona ereceini mit etmekte olduunu
bildirmitir. Devir teslim ile ilgili detaylar ise yine bu mukavelenmede belirtilecektir.
Terk ve teslim ilemini yrtmek iin Osmanl Devleti, Meclis-i Vkel kararyla Rza
Paaya talimat verilmesi zerine Rza Paa 10 Ekim 1880de 6 tabur askerle birlikte

1304

Belgenin tam metni iin bkz Trkgeldi, age, s. 380-381

BOA, Y.PRKA 2/81
1306
Trkgeldi, age, s. 161
1307
BOA, Y.PRKA, 2/79
1308
Sultan II. Abdlhamid Han, age, s. 76-77
1309
BOA, Y.E.E., 76/83, BOA, Y.PRK HR, 5/35
1310
Trkgeldi, age, s. 157
1305

247

uygulama iin derhal blgeye hareket etmitir1311. Dier taraftan lgnn teslimi iin
Amiral Simorun tand sre de son bulmutur1312. Sz konusu teslim artlar Meclis-i
Vkelca hazrlanarak rapor hlinde byk devletlere sunulmutur 1313.
Osmanl Devleti, lgn Karadaa terk etme karar almasna ve bunu
uygulamaya koymasna ramen byk devletlerin donanmalar hl Adiyatikte demirli
vaziyette duruyordu. II. Abdlhamid, donanma gsterisinden bir an nce vazgeilmesini,
zira lgn meselesinde zerlerine deni yaptklarn sylemitir1314. kodra Valisi
Rza Paa, 16 Kasmda Osmanl Devletini temsilen Miralay Bedri Beyi Karada
snrlar iindeki Rijekaya gndererek, Karada memurlaryla grtrm ve lgn
boaltma artlar Karadal yetkililere sunulmutur. Buna gre:
1.

kodra'nn dou blgelerinin statleri korunacak

2.

Emlak- Mevkufa (vakf mallar) akbeti bir anlamayla belirlenecek

3.

lgn Mslmanlar ticaret gemilerinde Trk flamalar tayabilecek

4.

G etme serbestiyeti salanacak

5.

Karada lehine daha baka toprak talepleri olmayacakt 1315.

6.

Teslim edilecek blgedeki Trk harp malzemeleri Osmanl Devletine teslim

edilecek1316

lgnn devir teslimi iin grevlendirilen Miralay Bedri Bey ile Karada
memuru

anlamaya

varamamlardr.

lgn

boaltlmad

takdirde

donanma

nmayiinin devam edeceini sefirleri kanalyla Osmanl Devletine hatrlatan Dvel-i

Sitte, basksn artrmtr1317.
Dier

taraftan

Arnavutlar

kodrada

byk

devletlerin

konsoloslarna

protestonmeler gndererek lgnn terkine kar ktklarn lgnn silah zoruyla

Karadaa teslim edilmesi ynnde herhangi bir giriim olduu takdirde nereden gelirse
1311

BOA, Y.E.E., 101/29. Trkgeldi, age, s. 162. Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve
Arnavut Ulusuluu'nun Geliimi, Boyut Yayn Grubu, stanbul, 1997, s. 200-202
1312
BOA, Y.PRK PT, 1/31
1313
BOA, Y.E.E., 100/39. BOA, Y.E.E, 100/43. Buna gre, 1. Devletler donanma gsterisinden
vazgeecekler, 2. Terk olunan kasaba ahlisi din, mesken ve hayatlarn ilgilendiren konularda, can mal rz
gvenlii din ve mezhepleri ve hukuklar korunacak teminat altna alnacak. 3.Mslman ve Katolik
halkn haklar garanti edilecekti. 4.Podgorica hatt hududu devletlerce kabul olunacaktr Trkgeldi, age, s.
156. Peter Bartl, age, s. 208
1314
BOA, Y.E.E., 100/41. BOA, Y.E.E., 100/40.
1315
Peter Bartl, age, s. 208.
1316
Peter Bartl, age, s. 208.
1317
Trkgeldi, age, s. 163.

248

gelsin Hristiyan ve Mslman btn Arnavutlarn birlikte mcadele edeceklerini

bildirmilerdir. Bunun zerine Osmanl Devleti, lgn boaltmak iin Arnavutlara g
kullanma karar alm ve Ekim 1880de Selanik vilyetinde bulunan Mir Dervi
Paay Arnavutluka kendine bal Arnavut kuvvetlerini lgnden ekmek zere
Fevkalade kumandan olarak gndermitir. Dervi Paa, 4 Kasm 1880de stanbul ve
Mecidiye gemileriyle 1300 kiilik bir asker kuvvetle lgne gelmitir1318.
Zaten Dervi Paa lgnn Karadaa braklmasnn geciktirilmesinin bir
ksm sakncalar douracan belirterek bu blgenin ya Karadallarca igaline msaade
edilmesini ya da Osmanl askerinin lgne girerek Osmanl idaresini isteyenleri oradan
karmas ve geri kalannn braklmasn tavsiye etmitir1319. Konu Meclis-i Vkelda
grlerek ikinci seenein daha uygun olduu belirtilmi ve Osmanl Devleti
tabiiyyetinde kalmak isteyenlerin Osmanl askeri himayesinde yeni izilen snra
nakledilmesi ngrlmtr. Yerlerinde kalmak isteyenlerin bunda serbest olduu
ahliye ilan edilmitir. lgnn teslimi iin bir gn ve saat kararlatrlarak Karada
askerine, usulne uygun bir ekilde teslim edilip gerekli teslim evraklar aldktan sonra
lgnden tamamen klmas talimat verilmitir1320.
kodra Fevkalade Kumandan Dervi Paaya Sait Paa tarafndan yazlan bir
telgrafta da gerekirse g kullanmaktan ekinmemesi belirtilerek lgnllere; daha nce
Gusinye ve Plave, Hot, Grode ve Klemendin boaltlmas konusunda zamandan istifade
ederek geciktirilmesi ve ardan alnmas gibi bir durumun sz konusu olduu, ama
lgn konusunda kesinlikle byle yaplmamas, bir an evvel boaltmas gerektiinin
hatrlatlmas Dervi Paadan istenmitir1321. Zira ayaklanma karan ve direnen kiilere
her trl iddetli tedbir uygulanmas ynnde Hkmet-i Seniyyenin ald karara
uymaya davet etmilerdir. lgnllere, karara uyduklar takdirde Padiahn iradesiyle
kendilerine arazi, mal ve mlk verilecei, zarara uratlmayaca ilan edilmitir. Tm bu

1318

Peter Bartl, age, s. 209.

BOA, Y.PRK.MYD, 1/59.
1320
Trkgeldi, age. s. 164
1321
Peter Bartl, age, s. 209
1319

249

uyarlara ve iyi niyete ramen ayaklanmaya ve direnmeye girienler hakknda gerekenin

yaplaca sylenmitir1322.
Dervi Paaya verilen bu talimat zerine kodradan Osmanl askeriyle birlikte,
ayaklanma giriiminde bulunanlara zor kullanarak ayaklanmay bastrm ve 23 Kasm
1880de lgne girmitir. Karadadan bir memur gndermelerini isteyerek Osmanl
Devleti Murahhas Bedri Bey ve Karada memuru arasnda mukavelenme hazrlanarak
26 Kasm 27 Kasma balayan gece (1880) Karadallar lgne girmitir1323. Ayn
gece Asm Paa tarafndan Byk Devletlerin elilerine de bildirilmi ve 5 Aralk
1880de donanma gsterisine son verilmitir1324.
Dier taraftan, lgnn Karadaa terki, bata ngiltere olmak zere1325 byk
devletler kamuoyunda sevine karlanmt1326. 1876da yaynlad brorle Osmanl
Devletinin Balkanlardaki politikasn acmaszca eletiren ve Balkan halklarnn
ezildiini sylerek ngiliz kamuoyunu etkileyen Gladstone, baa getikten sonra da
lgnn Karadaa braklmas konusunda Karadaa verdii destek gerek Karada
halk gerekse de Prens Nikola tarafndan takdirle karlanmtr. Glanstoneun politikas
nedeniyle ngiltereyi en byk dost olarak gren Prens Nikola, Karada halknn ona
kar byk bir sevgi duyduunu sylemitir1327.
Olumlu tepkilerin yannda olumsuz tepkiler de oktur. Msr merasndan
Mirimiran lgnl smail Paa, lgnn Karadaa terkine kar kmtr. Tepkisini
muhalif tarzda eitli mektuplar ve makaleler yazarak basn yayn yoluyla gsteren
smail Paann bu yazlarnda istikll ve muhtariyet fikri ar basmaktadr. Sz konusu
bu fesat mektuplarnn derhal nne geilmi ve yayn yasaklanmtr1328.
Halk da ok byk tepki gstermi ama karar kesin olduu iin ancak tepkileri
azaltmak iin nutukular gnderilere halk teskin edilmeye allmtr. Karada snr
dahilinde kalacak olan Arnavutlarn can ve mal gvenliinin korunaca teminat verilse
1322

Belgenin tam metni iin bkz. Trkgeldi, age, s. 385-386

BOA, Y.E.E., 101/66. BOA, Y.E.E., 101/61
1324
BOA, Y.PRK.KOM, 2/87. Ali Fuat Trkgeldi, age, s. 166
1325
BOA, Y.PRK.HR, 05/38
1326
BOA, Y.A.HUS, 165/141
1327
William Le Queux , An observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New York 1907,
s. 32.
1328
BOA, Y.PRK.BK, 3/65.
1323

250

de1329, bu hadise yeni bir g dalgasna neden olacak ve gerek muhacirlerin mallar
gerekse borlar iki devlet arasndaki sorunlar arasnda yerini alacaktr.
Neticede ounluu Arnavut Mslmanlardan oluan lgn ve Bar, Gusinye ve
Plavenin yerine Karadaa braklmtr. Byk devletlerin tmnn destei alnarak
yaplan bu mbadelenin etkisi uzun yllar devam edecektir. Var olan bir sorun zlm
lakin zm, birok sorunu da beraberinde getirmitir.
Arnavutlar yllarca bal bulunduklar devletin kendilerine sahip kmayarak
byk devletlere boyun emesini hazmedememilerdir. Osmanl Devleti, Dervi Paa
kumandasnda zerlerine ordu gnderdiinde btn dnyann kendilerine cephe ald
hissine kaplmlardr.

Arnavut airet reislerinden Gusinyeli Ali Paa, Sultan

Abdlhamid'e ithafen Bu ana kadar seni babam olarak gryordum; ama beni senden
ayrdndan ve Karadan eline braktndan beri artk senin deilim. diyerek
krgnln dile getirmitir.1330
Avusturya-Macaristan ve talyann kendi karlarn gzeten bir politika
uygulayarak Arnavutlara destek salamas, Arnavutluk milliyetiliinin ykselmesine
neden olmutur1331. zellikle talya ile yaptklar ticaretlerle, Arnavutlar arasnda yeni
bir zmre olumutur. Byk devletlerin kar atmalar ve yurt dnda bulunan
Arnavutlarn Arnavut dili, edebiyat ve kltr zerine almalar yapmalar Arnavut
milliyetiliini tetikleyen etmenlerdendir1332.
Kstrlen Arnavutlarn devlete ballklarn salamak iin Abdlhamid, Hasan
Paay Prizren, Gusinyel Ali Paay da pek Mutasarrflna getirmitir. Tergovite
ormanlar Gusinyeli Ali Paaya ihsan edilerek gnl kazanlmtr1333. Bylece,
Arnavutluk tekrar merkez hkmetin hkimiyeti altna girmi, kontrol tamamen
salanmtr. Arnavut ttifak

1334

blgedeki hkimiyetini yitirmitir1335.

1329

BOA, Y.PRK.ASK, 4/56.

Misha Glenny, Balkanlar, ev. Mehmet Harmanc, Sabah Kitaplar, stanbul 2002 s. 143
1331
Banu let Snmez, II. Merutiyetle Arnavut Muhlefeti, YKY, stanbul 2007, s. 15
1332
Bilgin elik, ttihatlar ve Arnavutlar : II. Merutiyet Dneminde Arnavut Ulusuluu Ve
Arnavut Sorunu, Bke yay., stanbul 2004, s. 33
1333
Sleyman Kle, age, s. 265-267
1334
Arnavutluk Liginin amalarndan birisi Yanya'y Yunanistana verdirmemekti. 1881 de bunu
baarmlardr. kinci hedefleri ise zerkliktir. Aralk 1881 de geici Arnavut hkmetini ilan eden ve
ubat 1881'de Debre'de bir kongre toplayan Arnavutlar Sleyman Voki nderliinde ayaklanma
1330

251

D. KRANYA

KASABASININ

ADYET

SORUNU

ve

GUSNYE

TARAFINDAK KARADA SINIRININ BELRLENMES

Kranya kasabas, iki devlet arasnda ihtilaf olan mevzulardan biriydi. kodra
Glnn batsnda yer alan Kranya Nahiyesi, Berlin Antlamasyla Karadaa
braklmtr. Ama halk Osmanl Devletinden ayrlmak ve kopmak istemiyordu. ubat
1883te, eer leceklerse de Osmanl topraklarnda lmek istediklerini dile getirmilerdi.
Osmanl Devleti ise antlamay delmek istememitir. lgn ve Gusinye hadisesinde
olduu gibi byk devletleri duruma mdahil etmenin zararl olacan dnyordu.
Karada aka kuvvetiyle ikna ynetimiyle sorunun zlebilecei ihtimali de
Karada Prensinin byle bir durumda Dvel-i Muazzamaya haber vermekteki srar
nedeniyle zor grnmektedir. nc zm yolu ise Kranyadaki ahlinin Osmanl
topraklarna hicret ettirmektir. Hicret edecek olanlara da terk edecekleri araziye mukabil
iki misli arazi verilmesi, hanelerinin ina edilmesi ve yol masraflarnn da hazineden
karlanmas gibi kolaylklar salanacaktr. Ayrca, hicret eden halktan kendi rzasyla
geldiklerine dair yaz da alnacaktr. Fakat bu maddenin de Kranya halkna aka
kapsn aralayaca ve snrdaki dier ahliyi de harekete geireceinden kt sonular
dorubilme ihtimali vardr1336.
Karada ise Kranyann kendisine braklmasn istemitir. Hatta bu ama dorultusunda
bir kta Karada askeri Kranyaya girmi1337, daha sonra statko hattnn korunmas
konusunda anlamlardr. Bu sefer Hot, Guruda, Kastrati, Ekirel, Garije, Noplik,
Repoln reisleri statko hattna kar kmlardr1338. Hl byle olunca Kranya hududu
tespit almalar da ileriki bir tarihe ertelenmek zorunda braklmtr.

teebbsnde bulunuca II. Abdlhamid, Dervi Paa komutasnda 20. bin kiilik bir ordu gndererek
isyanclar datm elebalarn Rodosa ve Anadolu'ya srgn ettirmitir. Mnir Akatepe, Kosova
DA, C.26, TDVY, Ankara 2002, s. 218. Srgn edilenler arasnda lme mahkum edilen fakat daha
sonra affedilen Abdl Frasheri ve 4000 kii vardr. Gerorges Castellan, age, s. 376, Yanya valisi Mustafa
Asm Paa yakalad Arnavut ttifak elebalarn tutuklayp anakkaleye gndermitir. Peter Bartl, age,
s. 211-212.
1335
Peter Bartl, age, s.217
1336
BOA, Y.E.E., 100/10
1337
BOA, Y.E.E., 100/9.
1338
BOA, Y.E.E., 100/7.

252

Gusinye ve Plavenin Berlin Antlamasna gre Karadaa terki lazm gelirken

Arnavutlarn byk direniiyle karlalmas zerine Gusinye ve Plave yerine lgnn
Karadaa terki gereklemiti. Osmanl Devleti lgn Kardaa terk etmesine
mukabil Karda, igal ettii Gusinyedeki baz kyleri boaltmak istememitir1339. Yeni
bir protokol akdine de ho bakmamlardr1340.
Osmanl Devleti, karmak bir dm hline gelen sorunu zmek iin ilgin bir
teklif nermitir. Arnavutlar belli ki topraklarnn Karadaa terk edilmesine kesinlikle
raz deillerdir. Ama iki taraftan birisinin geri adm atmas arttr. Aksi takdirde,
zmszlk devam edebilir, tekrar uluslararas bir mesele hline gelebilirdi. Nisan
1883te Osmanl Devleti Nikolaya Tuz taraflarnda srarl olduu araziden vazgetii
takdirde kendisine Padiah tarafndan nian verileceini ve Osmanl Devletine olan
borlarnn bir ksmn silineceini teklif etmi ve Nikola teklifi kabul etmitir1341.
Gksu Mukavelenamesi: ki lke komiserlerinin Lim Vadisi gzerghnda
tahdid-i hudud almalar srasnda ihtilaflar ortaya km ve almalar iinden
klmaz bir hl almtr. Prens Nikolann ifahi olarak yapt teklif ve Karada
hkmeti tarafndan teklif edilen gzergh, pratikte tam olarak yerini bulmuyordu.
Yanll dzeltmek ve iyi bir neticeye kavuturmak iin Prens Nikola, stanbul ziyareti
srasnda misafir olarak kald Gksu Kasrnda, (Kksu) bu ynde temaslarda
bulunmutur. 19-31 Austos 1883 tarihleri arasnda gerekleen grmelerin
sonucunda Prens Nikola, Karada Hriciye Nzr M. Radoni ve Osmanl Devletini
temsilen ise Nusret Paa, Mnir Bey ve Arif Paa arasnda yaplan mzakereler ve fikir
al verii sonucunda u kararlar alnmtr1342:

Lim Vadisinde bulunan ve Karada tarafndan igali ve ynetiminde bulunan

karyeler Karadaa braklackatr.

Prens Hazretleri igal olunmayan ve muahede gereince Karadaa aid olan

btn karyeleri Hristiyan olsun ya da olmasn Devlet-i liyeye brakacaktr.

1339

BOA, Y.PRK.UM, 5/104.

BOA, Y.PRK.UM, 5/103.
1341
BOA, .DH., 1295/-3/102094.
1342
BOA, Y.A.HUS, 174/66.
1340

253

Kyler, nahiyelerin snrlaryla belirlenecektir. Sisko Jezero ve Moikovach

arasnda olduu gibi Berlin Muahedenmesinde aka belirtilen yerler
mstesna tutulacaktr.

Kararlatrlan snr gzergh zerinde Karada komiserleri Devlet-i liye

komiserleriyle birlikte arazi zerinde tatbiki olarak
bulunacaklardr

1343

tahdid almalarnda

Grld gibi Mukavelename, Berlin Antlamas maddelerine aykr deil

bilakis Berlin Antlamasn koruyan bir mukavelename grnmndedir. Berlin
Antlamasnda

snrlar

aka

izilen

yerler

mstesna

tutulmutur.

Gksu

Mukavelenamesinde, Berlinde muallakta kalan snrlar zerinde alma yapld gz

nnde bulundurulursa, bu mukavelenmenin Berlin Antlamasn tamamlayc bir
zellii olduu anlalmaktadr.
Bu vesile ile Prens Nikola iki devlet arasnda meydana gelen yanllklarn
giderilmesi ynndeki fikirlerinden ve iyi niyetli giriimlerinden dolay Bb- liye
teekkr etmitir.1344 Gksu Mukavelenmesinin imzalanmas iki lke ilikileri
asndan ok nemli bir gelimedir. Harita zerinde detayl olarak snrlar izilmi ve
anlama yaplmtr. Bu da snrdaki anlamazlklar ve atmalar tamamen bitirmese
de en azndan azaltma yolunda byk bir adm olarak grlmektedir.
Antlama imzalandktan sonra hudud komiseri Mustafa Asm Paaya gerekli
talimatlar verilmitir1345. Karada hududunun tahdidiyle memur Osmanl komiserleri
Mustafa Asm (Berana Serkomiseri), smail Hakk, Ahmed Tahir, Bedredtin ve Sabri
Beyler, 1884te Gusinye ve Plavedeki Karada-Osmanl hududunun tespit edilemeyen
ksmlarna tespitine devam etmilerdir1346.
Bir dier snr belirleme almas ise lgn -Pilanine (Planinitza) Hattnn
Tesbiti almalardr. Osmanl-Karada hududunun son ekliyle belirlenmesinde kesin
bir anlamaya varmak zere stanbul Karada Maslahatgzar G. Voucovitch, Osmanl
delegeleri Mir Dervi ve Nusret Paalara bir muhtra gndermitir. Muhtrada, Velika
Karyesinin Karadaa braklmasnn ardndan Mslmanlarn memnuniyetsizliklerinin
1343

BOA, Y.A.HUS, 174/66.

BOA, Y.A.HUS, 174/66.
1345
BOA, .HR, 337/21725
1346
BOA, Y.A.HUS, 205 /83
1344

254

nemli boyutlara ulat ve bu nedenle Berane tarafndaki Hristiyan ahli ile Velika
Karyesindeki Mslmanlarn mbadele edilmesi ngrlmtr1347.
stanbulda yaplan grmeler neticesinde Karada Dersaadet Malahatgzar
Gavro Voukovitch ve Osmanl Devletinden Nusret ve Dervi Paalar ve etine Sefiri
Rza Paa, Pilanine (Planenitza) ile eklar arasnda Osmanl Devleti ve Karada
hududunun kesin bir ekilde belirlenmesi iin bir mukavele imzalamlardr. Sz konusu
bu mukavelede zellikle ayaklanma emareleri gsteren Planenitzada hudud tesbiti ve
dzenlemesi yaplmas ngrlmtr. Mukaveleye gre1348;

Morina Karyesi Karadaa

Pepi Karyesi Osmanl Devletine

Rjenitza Karyesi Osmanl Devletine

Velika Karyesi ise Karadaa

Mokra Pilanina Osmanl Devletine braklacaktr.

Hristiyan kyleri bu mukavelede Karadaa braklmtr1349. Bylece, 29 Austos 1883

tarihli Gksu Mukavelenmesi tasdik edilmitir1350.
Karada Prensi Nikola, hudud sorununu bitirdii dnlen bu mukaveleden ok
memnun kalmtr. Hemen Dersaadet Maslahatgzar Gavro Voukovi vastasyla hudut
meselesinin halli dolaysyla, hapiste bulunan baz Karadallarn affedilmesini rica

1347

BOA, Y.E.E., 109/17

Gusinye ve Plave cihetindeki hatt- hudud zaten kodra cihetinde tahdid klnm olan hatt-
hududun nmyi bulunan Plamanice noktasndan beddi ile Dreci-Ossour noktasna ve oradan Borava
Glava ve lina Glava (Ylina Glava)Tepelerinden geerek Yahova Tepesine ve bu noktadan Tomoo-Kamen
Da .?....sna gidip oradan Slieva-Glava ve Baliasta-Glava tepelerini getikten sonra doruca Golesin
Da (Golesich Da) tepesine gideceklerdir. Ve bu son noktadan dahi Morinya (Morina) veya Pepi
Karyeleri hududu kadime-i mtereklerini takib iderek Lime vasl olacak ve Morina Karyesini
Karadada, Pepi Karyesini Devlet-i Aliyyede brakacakdr. Hatt- hudud Limden
Manie(Machnitza), Rjenitza karyelerinin hududu mtereke-i kadimelerini bittkip Velika ile Rjenitza
karyeleri hududu mtereke-i kadimelerine vsl olacak ve buradan Rjenitza Karyesini Devlet-i Aliyyede
brakmak zere hududu kadime-i mtereke-i mezkre ile tekrar Lime inecektir. Hatt- hudud buradan
dahi Lim suyunun sa tarafn takip ile Velika ile Novchitch karyeleri arasnda hudud-u mtereke-i
kadmelerinde mbd olan noktaya girecekdir. Ve oradan Velika Karyesini Karadaa brakmak zere
Velika ile sair kury- slmiye hudud-u mtereke-i kadmelerini takip iderek Velika Mokrasna kadar
girecekdir. Hatt- hududun tekmil bir ksm bildzzikr ve tadar olunan nekata ve sudur kara arazi
zerinde bilfiil bulundukdan sonra tahdid ve tayin idilecekdir. BOA, Y.E.E., 100/44
1349
Thomas Erskine Holland, age, s. 295.
1350
Dervi brahim, Rza Paa, Nusret Paa ile Karada Dersaadet Maslahtgzar G. Voucovich (Gavro
Vukovi) arasndaki bu mukavele 12 Aralk 1884 te tanzim olunmutur. BOA, Y.E.E., 100/44.
1348

255

etmi1351 ve nitekim Karada vatanda olup Osmanl hapishanelerinde hapis bulunan

ahslar ok gemeden serbest braklmtr1352.
Sonu olarak snr tesbitlerinin tamamlanmas iki halk arasnda da bir
rahatlamaya ve huzura neden olmutur. Fakat unu da unutmamak gerekir ki snr
sorunlarnn halledilmesinden ve bartan rahatsz olan kesimler bo durmam eitli
hadiseler kartarak iki lke ilikilerini sekteye uratma yoluna gitmilerdir.
E. TARA VE POLYE HADSES
Karada hkmeti Aralk 1885te yeni bir hudud teklifinde bulunmutur. Buna
gre Karada, ekular Karyesinin suyun te tarafnda bulunan ksmn terk etmeyecek;
fakat rjanie ve stoyieyi

Osmanl Devletine brakacaktr. eklerin zikredilen

ksmnn Karadada kalmasn ve hududun dier ksmlarnn da yeni teklife gre

olmasn istemi, eer olmazsa Avrupa
1353

sylemitir

Komisyonuna mracaat edecegini

Avrupal devletlerin Karada meselesine karmasn hi istemeyen Osmanl

Devleti, teklife olumlu bakmamtr. Karadallar bu arada Bodige Karyesini istila
ederek Martonik Karyesini de abluka altna almlardr. Bu srada Karadallarn, Tara
Nehrinden karya

gemek isteyen halka ate ederek ldrmeleri, ilikileri tekrar

bozulma noktasna getirmitir1354. gal edilen yerlerdeki Polye, Bodige, Beyelvikteki

Mslmanlar Karada vatandaln reddedip Osmanl Devletine ge balamlardr.
Bunda Karada idaresi altnda yaamay kabul etmi olanlara Karada det ve
kanunlarnn uygulanacann duyurulmasnn etkisi ok byk olmutur1355.
Osmanl Devleti hemen Karada istilasnn soruturulmas ve Tara Nehrinden
eklara kadar tartmal olan snrn belirlenmesi iin ikinci komiser Bedri Bey ve
Ateemiliter akir Beyi grevlendirmitir1356. Gusinye ve Plave hattnda yaplan tahdid

1351

On Karadal mahkumun isim listesinin de yer ald Karada maslahtgzarnn imzasn tayan
mektup 1 Ocak 1885te Padiaha sunulmutur. BOA, Y.PRK.MYD, 4 /13.
1352
BOA, .DH., 958/75775.
1353
BOA, Y.E.E., 46/19.
1354
BOA, Y.PRK.HR, 9/52.
1355
BOA, Y.PRK.ASK, 32/37.
1356
BOA, MV, 9/18.

256

almalar btn abalara ramen tam anlamyla halledilememitir. 1886da tekrar

anlamazlk knca Ferik Rza Paa'nn bakanlnda oluturulan karma komisyon
1886 ylnn Temmuz aynda baz kararlar almtr. Buna gre Perloa Yaylas Plave
tarafnda

braklrken,

ekular

Karyesinden

bir

miktar

arazi

de

Karada'a

braklmtr1357.
Baz arazilerin Karadaa verilmesine ramen atmalar durmamtr.
Karadallarn Kolaini igale hazrlandklar ynnde haberler gelmeye balamtr1358.
Karadallarn saldrlarndan muzdarip olan Osmanl tebaasnn haberleri gelirken, dier
taraftan Temmuz 1886da Karada Hriciye Mdr (Nazr), etinedeki Osmanl
Sefiri Ahmet Cevat Paaya, bir mektup yazarak, bin kadar Osmanl vatandann
Taray geip nlerine geleni katlettiini ve bu tecavzn derhal nlenmesini
istemitir1359. Osmanl Devleti tebaasndan olan saldrganlarn Karada komiseriyle
kaptann katletmeleri olayn boyutlarn bytmtr1360. Karada Hriciye Nzr,
snrdaki Arnavutlarn kaynamasnn bir an evvel durdurulup asayiin salanmasn
istemi ve bu ynde Osmanl Devletini uyarmtr. Ona gre, sulu, snrda asayii
salayamayan Osmanl ynetimidir. Karada Hariciye Nazr ayrca, asayi bir an evvel
salanmaz ise oluabilecek zc hadiselerin sorumlululusunun Osmanl Devleti
olacan belirtmitir1361. ki lke ilikileri bir anda gerilmitir.
Tara Olay ile gerilen iki lke ilikileri, Karada Prensi ve Abdlhamidin
devreye girmesiyle yatmaya balamtr. Karada Prensi Nikola, Tara Olay ile ilgili
Sultan Abdlhamide telgraf ekmek istemi; lkin Buna cret edemedim. diyerek ne
denli zntl olduunu bildirmitir1362. Polye Hadisesi nedeniyle de ok zntl
olduunu syleyen Nikola, 24 Temmuz 1886da tarihli telgrafnda ayrca, bu gibi
hadiseler dostlua halel getirmesin dileinde bulunmu ve zntlerini beyan
etmitir1363. Var olan iyi ilikileri kesintiye uratabilecek bir hadiseyi en az zararla

1357

BOA, YARES, 34/5.

BOA, Y.PRK.ASK, 32/23.
1359
BOA, Y.E.E., 46/23.
1360
BOA, .DH., 997/78729.
1361
BOA, Y.E.E., 46/24.
1362
BOA, Y.E.E., 46/13.
1363
BOA, Y.E.E., 46/15.
1358

257

atlatmaya alan Prens Nikola, bir iyi niyet gstergesi olarak, esir alnan Osmanl
tebaasnn serbest braklmas iin emir vermitir1364. Avusturya-Macaristan ile ibirlii
yapt yialarnda yalanlayarak Rumelideki Osmanl askerlerinin okluu ve
mkemmeliyetinden memnuniyetini dile getirmi ve Avusturya alayhine szler sarf
ederek Osmanl Devletiyle dostluun devam ynnde ifadeler kullanmtr1365.
Snrda yaayan Mslmanlar ile Karadallar arasnda meydana gelen hadisenin
bir daha tekrarlanmamas iin Karadallardan teminat alnmtr. Anlamazlklarn
zmnn hudud meselesinin halledilmesine bal olduu gerei ok ak bir ekilde
oraya kmtr1366. Bu nedenle Prens, 1886 ylnda, hudud meselesinin halledilmesinin
bir an evvel gereklemesi iin Karada Dersaadet Maslahatgzarnn etine'ye
dnn geciktirmitir1367.
Prensin abalarna ramen atmalar bir mddet devam etmitir. Tara Nehrinin
br yakasnda iki kyn daha igal edilmesi ve on iki tabur Karadal askerin 3 Nisan
1887de birok kiiyi ehit etmesi iki lke ilikilerinde son derece olumsuz bir durum
oluturmutur1368. Kosovann Plave kasabasna doru ilerleyen Karadallara kar
Kosova Valiliine, asker tedbir alnmas talimat verilmitir1369. Osmanl Devletinin bu
tedbirleri yersiz deildir. Zira Karadada, dikkat ekici bir ekide silahlanma giriimi
gze arpmaktadr. Bir taraftan Avusturyadan alnan tfenkler, Almanyadan sipari
edilen silahlar ve Ruslarn Bar Limanna brakt mhimmat Osmanl Devletini son
derece rahatsz etmitir1370. Ayrca, Beranedeki Hristiyan nfusun

Karadallar

tarafndan silahlandrld ve isyana tevik edildii yialar ortal kartrmtr. Prens

Nikola, Mart 1887de Karadadaki silahlanmay

mevcud siyasi gelimelere

dayandrm, alnan silahlarn Osmanl silah gibi hizmet edeceini syleyerek sava
hazrlnn Osmanlya kar deil, Srplara kar olduunu belirtmitir. Karada Prensi,
Silistre ve Rusuk ihtilllerin yattrlmasna ramen kuvvetlenerek yaylacandan

1364

BOA, Y.E.E., 46 /25.

BOA, Y.E.E., 46 /55.
1366
BOA, Y.PRK.MYD, 5/29.
1367
BOA, Y.E.E., 46/62.
1368
BOA, Y.E.E, 46/50
1369
BOA, DH.MKT, 1408/131
1370
BOA, Y.PRK.TKM, 10/43. BOA, Y.PRK.BK, 8/85. BOA, Y.E.E., 46/59. BOA, Y.PRK.TKM, 15/33
1365

258

endie duymas nedeniyle bir anlamda nlem aldn ifade etmitir1371. Prens, ayrca,
silah tedarikinin dier bir sebebinin de eski silahlar yenisiyle deitirmek olduunu
belirtmitir1372.
Dier yandan Karadallarn verdikleri silah ve cephane ile isyana tevik edilen
Beraneli Hristiyanlarn itaat altna alnmas iin Kasm 1886da gerekli olan asker
blgeye sevk edilmitir1373. 1887 Nisan ayna gelindiinde Kardallarn dncesinin
Gusinye ve Pilave'ye saldrarak Prizren'e kadar ilerlemek olduu iddia edilmitir1374.
Karada'n silahlanmas sebebiyle Gusinye ve Plave halk heyecana kaplm ve
mcadele iin hazrlklara balamlardr1375. Grld gibi 1887 ylna Tara ve Polye
Olaylarnn glgesinde girilmitir.
F. 1887 YILI TAHDD- HUDUD ALIMALARI ve VELKA KY
SORUNU
1886 yl Nisan aynda balayan ve Tara Vukuat olarak adlandrrlan Karada
saldrsndan sonra snrdaki gerilimin artmasn Nikolann demeleri nleyememitir.
Olaylarn durdurulmas ve tansiyonun drlmesi iin Kosova Valisi Faik Paann
bakanlnda Karada hkmeti tarafndan yerinde oluturulacak bir komisyon tekil
edilerek bir an nce grmelere balanmtr1376. Komisyonda Bedri ve Sabri Beyler de
vardr. Terbice Kynde gr al veriinde bulunarak kavga konusu olan meralar
zerinde grmeler yaplmtr1377.
Velika Karyesi hakknda bir anlamazlk sz konusu olmutur. stanbulda
Dervi Paa, Nusret Paa, Veli Rza Paa ile Msy Gavro Voukovi arasnda yaplan
anlamann maddelerine gre hudud tayini bir yere kadar halledilmitir. ki taraf
halknn ifadeleri ve ahitlikleriyle tespit edilmitir. Fakat Velika snr ve Plave
arazisine gelince her iki hkmet komiseri farkl farkl beyanatlarda bulunmulardr.

1371

BOA, Y.PRK.EA, 6/50. BOA, Y.E.E, 46/59.BOA, Y.PRK. ASK, 29/36. BOA, Y.E.E., 46/55
BOA, Y.E.E, 46/74
1373
BOA, Y.PRK.MYD, 4/62. BOA, DH.MKT, 1377/106
1374
BOA, DH.MKT, 1414/118
1375
BOA, Y.E.E, 46/65
1376
BOA, AMKT.MHM, 493/22
1377
BOA, DH.MKT, 1426/24
1372

259

Tabii, halk da kendi hkmetlerinin ifadeleri dorultusunda ahitlik edince ortalk

karmtr.
Bunun zerine, ertesi yl etine Sefiri Ahmet Cevat Paa blgeye giderek
gerekli soruturmay yapmak iin akor Yaylasnda Velikann gerek snrn
renmek iin harekete gemitir. Plavede saygn ve ndegelen kiilerden Velika
Karyesinde topraklar olduuna dair tapu senetlerinin kartlmasn istemitir. Fakat
Plaveliler, komisyon heyetini akur Yaylasna gtrmeyi reddetmitir. Zira o blgenin
Karadaa braklacan dnmlerdir. Sahip olduklar haklara zerre kadar zarar
gelmeyeceini temin eden Ahmet Cevat Paa, stanbuldaki Gksu Mukavelesinin
dnda bir kar toprak verilmeyeceini sylemitir1378.
Ayrca, sz konusu itirazlarn bir sebebinin de Gavro Vukovich olduu iddia
edilmektedir. Gerek komisyon almalarndaki tavrlar gerekse de blgede halka
davran zmszle yol amtr. Eer Msy Gavro komisyonda kalmaya devam
ederse zme ulamak zordur. Bunun zerine, hem tahdid-i hudud almalarn
sekteye uratmamak hem de bir an evvel sorunu halletmek iin Msy

Gavro

Voukovichin grevden alnmasn Prens Nikoladan rica etmilerdir. Prens de bu

yaklam olumlu bulmu ve komisyondaki Karada komiseri Gavro Voukovichi
grevden alarak Karada Hriciye Mdr Msy Radonii tayin etmitir1379.
1887de Tahdid-i Hudud Komsiyonu yeniden ekillenmitir. Ocak 1887de
Kosova Valisi Faik Paann bakanlnda pek Mutasarrf Ali Paa, etine Sefiri
Ahmet Cevat Paa,

Miralay Bedri ve Binba Sabri Bekir Bey yer alrken1380

Karadadan Msy lya Radoni birinci ve Harbiye Mdr Msy Plamanac ikinci

1378

BOA, Y.E.E, 46/11.

BOA, Y.E.E, 46/11 Bu belgenin her nedar katologda 06/R /1327 (Hicr) tarihli olduu yazyorsa da
bunun sehven yazld kanaatindeyiz. Sz konusu belge tarihsizdir. Ayrca iinde Ahmet Cevat Paanin
ismi hi gememektedir. Lakin gerek anlatt dnem gerekse komisyondaki dier yelerin isimlerini
zikrettii iin bu kiinin Ahmet Cevat Paa olduu anlalmaktadr. Katalogdaki tarihin doru olmas
imkanszdr. n Ahmet Cevat Paann lm tarihi 1900dr.
1380
BOA, MV, 16/9. BOA, DH.MKT, 1426/24.
1379

260

komiser olarak atanmtr. Komisyon, Velika karyesi sorununu halletmek iin etinede
Msy Radoni bakanlnda toplanmtr1381.
Anlamazla neden olan topraklarn kime ait olduu konusundaki bilgiler tapu
kaytlarnda, tapu tahrir defterlerinde vardr. ayr, mera ve yaylaklarn hangi cemaate
ve hangi karyeye ait olduu tespit edilebilirdi. Nitekim Osmanl komiserleri, sorunun
halledilmesi iin tapularn kartlmas nerisini sunmutur. Bylelikle, salkl bir snr
tespiti mmkn olabilecektir. zellikle Bayaluha ve Vaanie yaylaklarnn kimin
tarafnda olduu konusunda tartmalar olduu iin baka bir zm gzkmyordu1382.
Karada komiserleri ise bu teklife yanamamlardr. Zira onlar, Velika halknn
Plave Beylerinin kaytsz iftileri olduu ve ellerinde bir tapu bulunmayacan
sylemilerdir. Buralarn ok uzun yllardan beri Velika halknn istifadesinde olduu ve
sadece Velika halk deil Plave ve civarndaki Mslmanlarnn da ahitlikleriyle oralara
baka kimsenin gelmediini isbat edebileceklerini sylemilerdir. Osmanl komiserleri
ise Bayaluha, akur ve Vaanie yaylaklar ile ilgili Velika ahalisinin, buralarn bizzat
Velika karyesine aid olduunu ispat eder bir resmi senet ve tapu gstermeleri
gerektiini tekrarlamlardr. Komisyona ardklar Velikal bir ahs drt kta tapu
ibraz eyleyince Karadal komiserler daha baka belgeye gerek olup olmadn
sormulardr. 1175 tarihli tapu senetlerinde akur ve Vaanie yaylaklarnn
Plavelilerden ocaklk olarak tahsis edilen yerler arasnda ismi olmasna ramen verilen
beratta Bayaluha yaylann ismi gememekte ve akur ve Vaanie yaylaklarnnsa
Dukakin Sancana tbi olduu yazmaktadr. Bal olduu nahiye ve karye yazmad
iin geerli kabul edilemeyecei Osmanl komiserleri tarafndan beyan edilmitir1383.
Karadallarn gsterdii belgeleri rtmek ve ihtilfn halledilmesi iin
Gusinye ve Plave ileri gelenleri, ellerinde tapu senetleriyle etineye davet edilmitir.
Lkin, gitmeyi reddetmiler ve Eer Velika karyesi Karadaa terk edilirse Gusinye1381

BOA, Y.E.E, 46/11.

BOA, Y.E.E, 46/11.
Fetihlerde yararll grlen mahalli beylere ya da merya yani eski sahiplerine verilen topraklardr.
Belli bir ailenin elinde bulunur. Gni bilgi iin bkz. Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi,
Isparta 1997, s. 230-231
1383
BOA, Y.E.E, 46/11.
1382

261

Berane yolu kapanr. demilerdi. Ama, gidilmedii takdirde Karadallarn iddialarn

kuvvetlendirmekten baka bir ie yaramayaca sylenince etineye gitme konusunda
ikna olmulard.1384
Karada komiserleri Boyaluha arazisi iin gsterdii tapu gibi Vaganie yayla
iin de gsterirlerse Gksu Mukavelenmesi gerei Osmanl Devleti, bu iki yeri
Karadaa terk etmek durumunda kalacaktr. Fakat Bayaluha, Plavelilerin ok deer
verdii ve nem atfettii bir yaylak olduu iin buna sessiz kalacaklarn dnmek
zordur. pek ve Plave yolu Bayaluha Merasnn hemen altndan gemekteydi. Eer
Karadallar bu meraya sahip olurlarsa Plave ve pek yolu hep tehlikede olacakt. Bunun
iin Ahmet Cevat Paa yerinde incelemeyi teklif etmitir. Bu yaylan her ne surette
olursa olsun Karadan elinden kurtarlmas gerektiine deinmitir1385. Tahdid-i
Hudud Komsiyonu yeleri birlikte Terbice karyesine gitmiler, kavga konusu olan
meralar yerinde grmlerdir. Oradan da Vaanie yaylana gitmilerdir1386. Velika
karyesinde toporafik almalar yapan Komisyon,1387 en doru karar vermeye
almtr.

Ahmet Cevat Paa

Vaanienin o kadar ehemmiyetli olmadn ve

Plaveye uzak olduunu sylemitir. Karadallar Boyaluha ve Vaanie yaylaklar

konusunda srar ederlerse Bayaluhay Osmanl Devletinde brakarak younlukla
Hristiyan ahlinin yaad eklarn Karadaa terk edilmesini ngrmtr.
Gerekirse Karadallarn ikna edilebileceini savunan Ahmet Cevat Paa, meselenin bir
an nce zme kavuturulmasnn nemine deinmitir. Plave ahlisinin mmkn
olduu kadar has dairede tutulmasn nermitir1388.
Gereken yaplm ve Kosova Valisi Faik Paann nderliindeki komisyon
Karada hududunun Gusinye, Plave ve Rugova tarafndaki blm eksiksiz ve tam

1384

BOA, Y.PRK UM, 8/56

BOA, Y.E.E, 46/11
1386
BOA, DH.MKT, 1426/24
1387
BOA, MV, 21/11
1388
BOA, Y.E.E, 46/11.
1385

262

olarak tahdid edilerek hazrlanan haritayla snrlar belirlenmitir1389. Snr kulelerinin

yapmna her an balanabilecei iin1390 gerekli hazrlklarda tm hzyla yrtlyordu.
Bylece Hudud sorununun zlmesi iki hkmdar tarafndan da memnuniyetle
karlanmtr. Karada Prensi Nikola, Abdlhamide gnderdii mektubunda sorunun
giderilmesinden duyduu memnuniyeti dile getirmi ve Sultan Abdlhamidin kendisine
gnderidii mtiyaz Nianndan dolay teekkr etmitir.

II. Abdlhamid ise 28

Temmuz 1887 tarihli cevab telgrafnmesinde hudud meselesinin zmnden dolay

memnun olduunu belirterek yle demitir: bu tesviyeden dolay ben dahi zt-
fehimnelerini tebrik ederim1391.
Karada

hududundaki

snr

ta

almalar

da

ksa

bir

sre

iin

tamamlanmtr1392. Karada Prensi Nikola hudud zerinde meydana gelebilecek ve

bar komisyonunun faaliyetlerini engelleyebilecek herhangi bir hadiseyi nlemek iin
aba harcamtr1393. Snrlarda bu almalar engelleyici olaylara kesinlikle msamaha
gsterilmemesi ynnde iki lke arasnda ortak tavr sergileme karar alnmtr1394.
Karadala anlamaya varlmas baz Karadal sulularn 1888de serbest
braklmasna da sebep olmu ve iyi niyet gstergesi olarak serbest braklmlar ve
memleketlerine gnderilmeleri iin Karada Mazlahatgzarna teslim edilmilerdir1395.
Bunun zerine Prens Nikola ve Hriciye Nzr, 24 ubat 1888de Sultan Abdlhamide
minnet ve kran hislerini iletmilerdir1396.
Tm bu gzel gelimelere ramen snr sorunlarnn bittiini sylemek
imknszdr. Nitekim ok gemeden Berane Olay patlak vermitir. imdi ksaca
Berne Olay diye adlandrlan bu hadiseden bahsederek etkilerini inceleyelim.
1389

BOA, Y.A.HUS, 206/10.

BOA, DH.MKT, 1443/3.
1391
Hakk- llerinden olan hissiyt- mverretkarnemizin derecesi zt- fehimnelerince malum
olacan bildiimden Devlet-i Aliyyemiz ile Emret-i fehimnelerinin de cebr olan mnsebet-i hasnenin
an bean tekid idecei ...emir eyler. BOA ,Y.E.E, 63/22.
1392
BOA, DH.MKT, 1450/30.
1393
BOA, DH.MKT, 1519/28.
1394
BOA, DH.MKT, 1519/76.
1395
Bunlardan birisi Srbistan'da ald eitimden sonra Karadaa dnerken yannda tad iki muzr
kitap nedeniyle Adanaya mebbed srgn cezas verilen ve Pritine hapishanesinde yatan Spasoiye
Filipofdur. BOA, DH.MKT, 1486/19. BOA, .DH, 1069/83880
1396
BOA,Y.A.HUS, 211/30
1390

263

Kosova'ya tbi Berana Kazas Karada-Osmnal snrnda yer alan, Karadan

kuzeydousunda bulunan ve izilen snrlar neticesinde Osmanl tarafnda kalm bir
kazadr. Beranede Karadal Hristiyanlarn da yaamas, Beranenin Karada- Osmanl
ilikisinde nemli bir yer tutmasna neden olmutur1397. Beraneli Hristiyanlarn
Karadallar tarafndan silahlandrld ve isyana tevik edildii hep sylenegelmiti.
Bunun gereklik pay yok deildir. Zira Beranenin Hristiyan kylerinin bir ksm
Karada snrnda bulunduu iin silah aktarm salanmtr1398.
1897de Karadallar snr gemiler ve Beraneye saldrarak, kasabada bulunan
snr kulelerini yakmlar, iindeki Osmanl askerlerini ldrmlerdir. Bir sre
bekledikten sonra kendilerine mukavemet gsterilmediini gren Karadallar Berane
kasabasna girmeye kalkmlardr. Bunun

zerine Osmanl askerleri Kzm Bey

kumandasnda kaleden top atyyla Karadallara karlk vermiler ve onlar etkisiz

hle getirmilerdir. Hi beklemedikleri bir mukavemetle karlaan Karadallar, derhal
Beranedeki kiliseye snmak zorunda kalmlardr1399.
eitli kkrtmalar neticesinde patlak veren olaylarda Berane Kaymakamlk
binas tamamen yanmtr.

kan hadiselerde Berane Kaymakam Cemal Beyin

olumsuz tutumunun da etkisi vardr. Karada Prensi, Karada Hudud Komiserliine

getirilen Berane Kaymakam Cemal Beyden,1400 Hristiyan ahliye kar taknd
olumsuz tavr ve kapanm dosyalar amas nedeniyle, hi memnun deildir. Prens
Nikola bu memnuniyetsizliini dile getirmi ve Berane Kaymakamnn azlini Osmanl
Devletinden istemitir1401. Prensin istei yerine getirilmi ve Cemal Bey azledilerek
Berane kazas kaymakamlna Rauf Bey getirilmitir1402. Osmanl Devleti bu
hareketiyle blgede barn salanmas iin olumlu ve iyi niyetli admlar atdn
gstermitir.
1397

BOA, DH.MKT, 1505/103

BOA, Y.PRK.UM, 41/57
1399
Sleyman Kle, age, s. 313
1400
BOA, DH.MKT, 2085/3
1401
BOA, Y.PRK.BK, 54/111
1402
BOA, .DH, 1351/1315/C -12
1398

264

G. FERK ENVER PAANIN TAHDD- HUDUD ALIMALARI

1892 ylna gelindiinde snr sorunlarnn tamamen zldn sylemek
imknszdr. Hl Osmanl Hkmeti ile Karada hkmeti arasnda snr konusunda
ihtilaflar sz konusudur1403. Zaten hudud meselesinin zmszl bazen valileri bile
istifann eiine getirmitir. kodra Valisi Abdlkerim Paa bunlardan birisidir. Hudud
meselesini halletmekten ciz kaldn sylerek grevden affn istemitir1404. Karada
snr anlamazlklarna ve przlere son vermek iin iki taraftan oluturulan komisyon
yeleri Tuzda grme karar almlardr. Karada hkmeti tarafndan Hriciye Nzr
memur edilmitir1405.
1903te Karada hududu zerinde ihtilaflar olumu ve bir komisyon tekili
yoluna gidilmitir1406. 1903 ylnn Eyll aynda Prens Nikola stanbula Karada
Hriciye Nzrn Gavro Vukovi Dersaadete
ktiple

birlikte

1407

gndermitir

Ziyaret

maslahatgzar olarak tayin olunan

srasnda

baz

nemli

sorunlar

neticelendirilmitir. zellikle Moykova ve Kolaine birer siyasi komiser tayin

edilmesi, ayrca, Karatoprak arazisi ile ilgili sorunlarn zme kauvuturulmas iin
nemli admlar atlmtr. Fakat bu grmelerin ve anlamalarn yaplmasnn zerinden
aylar gemesine ramen herhangi bir irade yaynlanmamas ve komiserlerin grev
yerlerine gitmemesi Karada endieye sevk etmitir. Kolain ve Moykovaa bir an
evvel siyasi komiserin tayin edilerek grev yerine gitmesinin son derece elzem olduu
belirtilmitir1408.
1906 ylna gelindiinde bile Karada ile Osmanl snrlarnn tam anlamyla
tahdid edildiini sylemek zordur. Snrdaki olaylarn dinmemesi zerine Osmanl
Devleti, Ferik Enver Paay hudud tahdidi iin grevlendirmiti. Yvern- ehriyr
Ferik Enver Paa ve Karada hkmeti tarafndan Karada Harbiye Nzr General
Vokoti'in bakanln yrtt heyetler, snr sorununu detayl olarak incelemek ve
1403

BOA, .HUS, 2/1310/M-111

BOA, Y.A.HUS, 297/42
1405
BOA, Y.A.HUS, 296/29
1406
BOA, .HUS, 109/1321/C-160
1407
BOA, Y.A.HUS, 456/74
1408
BOA, Y.PRK.EA, 44/80
1404

265

kesin sonuca ulamak iin lyiha ve raporlar hazrlamlardr. Serasker Rza, Rumeli
Mfetti-i Ummisi Hseyin Hilmi, kodra Vali ve Kumandan Ferik Salih Zeki,
Kosova Valisi Ferik Mahmud evket, etine Sefiri Erkn- Harp Mirlivas Ahmed Fevzi
Paalarn mtalaalarnn ardndan Tefti-i Umumi-i Asker Komisyonu Reis-i Snisi
Mir brahim Edhem ve azdan Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Vekili Mir mer
Rd Paalarn istekleri zerine konu 16 Ekim 1906da Meclis-i Mahsus- Vkelya
tanmt1409.
Enver Paa, Karada Hriciye Nzr General Vukoti ile birlikte

snrdaki

hadiseleri nlemek iin bir kararname hazrlamlardr. Kararnamede snrn mntkalara

blnmesi, snra bir komiser tayin edilmesi, inzibat ve asayiin salanmas, snr
zerindeki alt noktaya (Pirhaban, Moikova, Lehice, Niska, Piste, Pepi) snr
kaplarnn ina edilmesi gerektii yer almaktayd1410.
Enver Paa, 1906da grevi srasnda hazrlad lyihada Akovada iki Redif
Taburu oluturulmas, 1905 yl Kolain hadiselerinde Mslman ve Hristiyanlara af
kartlmas ve pek Sancana bal olan Tirgovite ve Berane Kazalarnn Yenice
Sancana balanmas, son olarak Kosova Vilyetinde drt ve kodra Vilyetinde
be olmak zere toplam dokuz snr kaps oluturulmas gerektii ifade edilmitir. Snr
kaplar u ekilde belirlenmitir1411:
Kosova Vilyeti
1.

kap Talca ile Nikik arasnda Nefertara Kaps

2.

kap Atik ve Talca ile Kolain-i Bala arasnda Moykova Kaps

3.

kap Berane ve Atik ile Adravie arasnda Daniliska kaps

4.

kap Gusinye ve Pilave ile yine Andravie arasnda Pepi kaps

kodra Vilyetine
1.

kap Tuz ve Malisiya ile Podgorie arasnda Zim Kprs Kaps

2.

kap kodra ile Planine ve Riyeka ve Virpazar arasnda kodra skelesi

3.

kap kodra ile Bar arasnda Sokofa dier bir ismiyle Ta Kpr Kaps

4.

kap kodra ile lgn arasnda enkirek Kaps

5.

kap ise enkin ile lgn arasnda Polay, dier bir adyla ayaz Kaps

1409

BOA, Y.E.E., 100/45

BOA, Y.E.E., 100/45
1411
BOA, Y.E.E., 100/45 Bkz. EKLER, Harita-1
1410

266

Hazrlanan haritada da sz konusu bu snr kaplarnn yerleri gsterilmitir1412.

Snr kaplarnn yerlerinin tespit edilmesi, hudud meselesinin tamamen halledilmesi1413
iin bir umut niteliindedir. Enver Paann lyihasnda ngrlen redif taburu
oluturulmas fikri ise imdilik kuvve-i hazra ile idare-i maslahat olunmas
dncesiyle uygun grlmemitir1414. Daha sonra Karada-Osmanl snrlarn gsteren
yeni bir harita baslmtr1415.
H. YEZERO TEPES SORUNU ve RJANE HADSES
Gusinye ile pek arasnda bulunan Velika Karyesinin bir uzants olan Yezero
Tepesi, hi beklenmeyecek ekilde iki devlet arasnda sorun olmutur. Gusinye ve
Plavann tek geidi konumundaki Yezero Tepesi, Karadallar tarafndan abluka altna
alnd takdirde o taraftaki yaylalarn yolu kesilmi olmaktayd. Bu da Gusinye ve Plave
halk iin kabul edilemez bir durumdur. Ayrca hayvanclkla geinen halkn,
saldrlardan ve snr ihlallerinden can yanyor ve tek geim kaynaklar olan hayvanlara
ve otlaklara zarar verililiyordu. Yine snrda olay karan Karadallar Osmanl tarafna
saldrmt. Saldr haberini alan Gusinye ve Plave halk devletten yardm istemi,
sorunun halledilmesi ynnde ar yapmt. Bunun iin Osmanl Devleti, Mitrovie
XVIII. Nizamiye Frkas Erkn- Harp Reisi Fevzi Beyi (1876-1950) Aralk 1906da
blgeye gndermi1416, delegelerle grmeye yetkili klmtr1417. Karada tarafndan
ise Karada Hudud Komiseri Binba Veovi grevlendirilmitir1418. Snr tesbiti iin
alan komisyon, harita ve snr zerinde yapt almalarn neticesinde, numaral
iaretleri, tesbit edilen snra yerletirilecek, bir mddet sonra da iaretlenen yerlere

1412

BOA, Y.E.E., 100 /45

BOA, MV, 131/33
1414
BOA, Y.PRK.BK, 76/66
1415
BOA, Y.MTV, 292/179
Asl ad Mustafa olan Fevzi Paa, tannm bir asker ve devlet adamdr. Ald maraallik rtbesiyle
Cumhuriyet dneminde Maraal Fevzi akmak olarak anlmtr. 1898de kurmay yzba olarak orduya
katlm 1899da Kosova Vilayetinin Mitrovie Kazasnda bulunan XVIII. Nizamiye Frkasna Erkan-
Harp Reisi olarak atanmtr. Daha geni bilg. in bkz. Ayfer zelik, akmak, Fevzi DA, C. 8,
TDVY, stanbul 1993, s. 190
1416
Sleyman Kle, age, s. 317
1417
BOA, Y.MTV, 300/55
1418
Sleyman Kle, age, s. 317
1413

267

tarassut ve istinat kuleleri ina edilecektir. Fakat ok gemeden Austos 1906da

Karadallar hemen kule inaatlarna balamlardr. Gusinyeyi peke balayan yola
hakim bir konumda olan Velikada ina edilen kuleler stratejik nem arzetmektedir. Her
ne kadar diplomatik temaslarla kule yapm ertelense de bir mddet sonra Karadallar
kule yapmna hz vermi ve daha geni, kale tarz kuleler yapmaya balamlardr1419.
ki taraf yetkilileri, Yezero Tepesinde anlamazla neden olan yerde daha nce
imzalanan protokol ve haritalar olduu halde, uygulamada problem yaanm ve
anlamazlk kmtr. Anlamazln zm iin bir pantometre getirilerek lmler
yaplm, alar hesaplanarak Yezero Tepesinin hangi tarafa ait olduu tespit edilmitir.
Kk bir blmnn Karadaa ait olduu dier ksmlarnn ise Osmanl Devleti
tarafnda olduu, ayrca, Yezero Tepesine hkim bir konumda olan Govei Kr
Tepesinin de Osmanl Devleti tarafnda olduu tespit edilmitir1420.
Govei Kr Tepesi Karadallarn her naslsa elinde bulunmaktayd. Fevzi Paa
Govei Kr Tepesini verin, Yezero Tepesini aln teklifinde bulunmutu.
Karadallardan yant gelmeyince bir sre srncemede kalan konunun bir an evvel
halledilmesini isteyen taraflar memnun etmek iin drt ay uraan Fevzi Paa,
sonunda, 30 Austos 1907de gerekli kereste, ta, kire gibi yap malzemelerini
toparlayan halkla birlikte gn iinde Yezero Tepesine bir kule ina etmilerdi.
Padiahn adna izafeten Hamidiye ismini verdikleri bu kulenin yapm, Karadallara
fark ettirmeden gizlice tamamlanmtr. Karadallarn itiraz zerine atmann kmas
an meselesi olmu, Mirliva Salih Paa ve pek Mutasarrf ve Kumandan Hasan Bey
Yezero Tepesine intikal etmitir1421.
1419

Nilfer Hatemi, Maraal Fevzi akmak ve Gnlkleri, C. I, YKY, stanbul 2002, s. 69-72. Nilfer
Hatemi, Yezero Tepesindeki kule mevzuunda verdii bilgiler tashih gerektirmektedir. Arnavutlarn ina
ettikleri Hamidiye kulesinin yklmasna direnmek iin Abdlhamid ile yaptklar yazmalar,
Arnavutlarn, teekkr mesaj olarak yanstlmas, dzeltilmesi gereken bir husus olduu kanaatindeyiz.
Ayrca Hatemi, Yezero kulesini Karadallarn ina ettini ve Arnavutlarn da bu kulenin yklmas
ynnde verilen karar ile ilgili memnuniyetlerini dile getirdiklerini sylemitir. Ama bu kule Sleyman
Klenin de belirtii gibi Arnavutlar tarafndan ina edilmitir.
Pantometre Aleti drbnsz veya drbnl olmak zere iki trden oluan zerinde 0-360 derece
blm olan bir silindir stnde gzleme iin yarklar olan arazi lmnde kullanlan bir alettir.
Silindirin stne bir de pusula konmutur. Muzaffer erbeti, Trk Haritacl Tarihi (1895 - 1995),
HKMO, stanbul 1999, s. 83
1420
Sleyman Kle, age, s. 317
1421
Sleyman Kle, age, s. 317

268

Mitroviada bulunan emsi Paann Abdlhamidden yetki istemesi zerine,

sorunun barl yntemlerle zlmesi iin 28 Eyll 1907de blge halknn kltrn
ve detlerini yakndan tanyan emsi Paa Yezero Tepesine tayin edilmitir1422.
Karada hkmeti ise General Lakik bakanlnda bir komisyon oluturarak blgeye
gndermitir1423. ki heyet Yezero Tepesi yaknnda akura Kulesinde bulumulardr.
ki taraf yetkilileri Yezero Tepesine giderek yerinde inceleme yapmlar ve 3 gnde
ina edilen Hamidiye Kulesinin bir kesinin bir buuk metre Karada snrn ihlal
ettiine karar vermilerdir1424.
Durumdan memnun olmayan Karadallar, bunun snr ihlali olduunu ve
kulenin derhal yklmas gerektiini sylemilerdir. Karada heyetinin bu istei zerine
Abdlhamide durum bildirilmi ve Karada Prensi ile dostluk hislerini gz nne
alan1425 Sultan Abdlhamid, kulenin yklmas ynnde talimat vermitir. Fakat bu kez
Gusinye ve Plave halk ykm kararna kar kmlar, Padiahn adna yaptrdmz
kulenin yklmas ona kar ballmz azaltr. diyerek kuleyi ykmamakta kararl
olduklarn gstermilerdir. Gusinye, Plave, pek ve Rugova halk nikhlar zerine
yemin ettikleri kararlarndan dnecek gibi deillerdi. emsi Paa her ne kadar iki metre
geriden, istenilen byklkte yeni bir kule yaplacan sylese de halk, kararndan
dnmemitir. Abdlhamid, durum kendisine bildirilince, deta plak bir tepeolan
Yezero iin bu kadar ekimeye demeyeceini ve Karadallara braklmasnn uygun
olacan sylemitir1426.
Dier taraftan, Karadallar, kulenin yktrlmas iin bir hafta sre tanm, aksi
hlde Karada Dersaadet Maslahtgzarn geri aracaklarn belirterek bir ltimatom
gndermilerdir. Sultan Abdlhamid bunun zerine emsi Paaya telgraf ekmi, olay

1422

BOA, .HUS, 158/1325/-045

Bosna ve Arnavutluk snrnda bulunan Tirgovitede doan emsi Paa bu topraklarda bymtr.
Dolaysyla yerel halkn anlayna, geleneine, greneine, diline vkftr. Kabile reislerini tanmas ve
halk zerindeki etkisi, byle grmelere onu ok elverili klmtr. Sleyman Kle, age, s. 340
1424
BOA, Y.MTV, 303 /43
1425
BOA, .HUS, 159/1325/N-26
1426
Sleyman Kle, age, s. 317
1423

269

karanlara rtbe ve nianlar vermek suretiyle

karklklarn giderilmesini ve

nemsiz olan Yezero Tepesinin Karadaa terk edilmesini istemitir. Fakat bunun
blgedeki Mslmanlar incitecei gereini de hesaba katan emsi Paa, Padiaha
yazd cevab telgrafta, kodradan Avusturyaya kadar Osmanl-Karada snr
tahdidinin yeniden yaplmasnn gerekliliine deinmitir. Karadallar bu olumsuz
cevap zerine kodradaki snrda bulunan Grabom ve Hac Tahir Kulelerine
saldrmlardr. Saldry haber alan Hot ve Grude malisrleri Karadallara mukabelede
bulunmulardr1427.
ki devlet neredeyse savan eiine gelmilerdir. Karadallar, 5 Kasm 1907de
Osmanl snrlar iindeki rjanie Kyne saldrarak bir nevi Yezero Tepesi hadisesinin
cn almak istemilerdir. rjanienin ilgin bir konumu vardr. taraf Karada
snryla evrili olan bu kyn, bal bulunduu Osmanl topraklaryla arasnda, Lim
Nehri vardr. Bu nedenle savunmas g olan rjanie Kyne1428,

kpr ve yeni

kaleler yaplmas iin denek ayrlsa da henz kpryle balanamamtr1429.

rjanie Kynde bulunan rjanie karakolu kumandan Mlazm- Evvel Veli
Efendi, mhimmat eksiklii nedeniyle destek istemitir. O an Beranede bulunan emsi
Paa, kendisine telgrafla haber verilince blgeye intikal etmek zere harekete gemitir.
Bu esnada Erkn- Harb Fevzi Bey ve Hudud Komiseri Ali Bey, rjanienin
mdafaasna balamlardr. Bir buuk metre iin rjanienin kaybedilmesi endiesini
yaanrken, Veli Efendinin yardm istei zerine Lim Nehrinden geilerek rcanieye
asker ve cephane destei salanabilmitir. rjaniedeki kuleye yardm ulatn gren
Karadallar, kuatmadan vazgeerek barn korunmas ynnde tavr sergilemiler ve
yaplan atekesin ardndan olay tatlya balanmtr. Sultan II. Abdlhamid, Fevzi

1427

Sleyman Kle, age, s. 317

Sleyman Kle, age, s. 321-322
1429
BOA, TFRI.KV, 180 /17956
1428

270

Paay terfi ettirerek Miralayla ykseltmitir1430. Olay srasnda zarar gren halka ise
yetmi be bin kuru tahsis edilmitir1431.
1908de yaplan Tahdid-i Hudud Komsiyonu almalarnda , kodra Gl ile
Venedik Krfezi arasnda bulunan gzergh ile kodra Glnn kuzeyinden Tara
Nehrine kadar olan snr, detayl bir biimde yazlmtr. Devlet-i liye-i Osmaniye ile
Karada Hududu Tarifnmesi ismiyle 1324(h)te baslan hudud tarifnmesine1432
ramen sorunlarn zlmedii grlmektedir. Arnavutlarn younlaan Merutiyet
isteklerine mukabil, ttihat ve Terakkiyi desteklemeleri ve beraberinde gelen ttihat ve
Terakki ynetimi, blgedeki Arnavutlar hayal krklna uratm ve Arnavutlar
bamszlk iin harekete gemilerdir.

II. OSMANLI-KARADA SINIR SORUNLARI

Karada bamszlkn kazandktan sonra Osmanl Devleti ile Karada Devleti

arasnda snr tesbit almalar yaplmaya balanmtr. Snr

tesbit almalarnda

zorluklarla karlalmtr. Karada hkmetiyle, Hkmet-i Seniyye arasnda ihtilaflar

bir trl alamam, bu da hudud tahdidini geciktirmitir. Bunlara zorlu doa koullar
da eklenince zellikle k aylarnda snr almalar neredeyse imknsz hle
gelmitir1433. K artlarnda erzak yetersizlii bagstermi ve asker telef olmutur.
Snrdaki askerler elbisesizlikten ve amarszlktan ikyet etmilerdir1434. Bu zorlu
artlara ramen glkle de olsa almalar yrtlmeye allmtr1435.
Hudud tahdidini geciktiren nedenlerden biri de iki taraf arasnda anlamazlk
kmasdr1436. Tam her ey zld ve anlama saland derken sorun olarak kabul
1430

Sleyman Kle, age, s. 321-322. Fevzi Paa (akmak), 1907 ylnda 37 yandayken Miralay
olmutur. Bilindii gibi Fevzi Paa, 1899da Kosova Vilayetine bal olan Mitroviede bulunuan XVIII.
Nizamiye Frkas Erkan- Harp Reisliine atanmt. Ayfer zelik, agm, 190
1431
BOA, .HUS, 161/1325/Za-21
1432
Devleti Aliyye-i Osmniye ile Karada Hududu Tarifnmesi, Matbaai Askeriye, stanbul 1324, s.
4-19. Ayrca belgenin transkribe edilmi tam metni iin bkz. Abidin Temizer, age, s. 59-61
1433
BOA,Y.PRK.ASK, 21/44
1434
1902 ylnda Srbistan ve Karada Hudud Mfettii olan Ahmed Hamdi Paaya bir telgraf ekerek
durumlarn anlatmlardr. BOA, Y.MTV, 227 /162
1435
BOA, Y.PRK MYD, 3/28
1436
BOA, Y.PRK MYD, 3/12

271

edilmesi bile imknsz kk bir prz, almalar sekteye uratyordu. yleki,

komisyonda alan memurlar grevini yapamaz hle getirilmi ve engellenmitir1437.

A. ARAZ SORUNLARI
a. Meralar ve Metruk Araziler
Karadada, corafi yap itibaryla tarma elverili arazi ok azdr. yleki,
Karadallar, kayalklar arasndaki kk toprak paralarn bile deerlendirmeye gayret
etmiler ve kendilerine kk ekim alanlar oluturmulardr1438. Doal artlar
Karadallar hayvanclk sektrnde younlamaya itmitir. Hayvanclk, gelir getiren
tek itir1439. Ekim yaplabilecek arazinin azlna karn hayvanclk noktasnda zengin
saylabilirlerdi. Aile ban 21 koyun, 10 kei, yaklak 4 bykba hayvan dmekteydi.
Bu rakamlarn dier balkan lkelerinin oranlaryla kyaslandnda ortalamann zerinde
olduu grlmektedir1440. Kei, koyun gibi kkba hayvanlar yetitiren halk iin
meralar vazgeilmez hayati nem tayan alanlar konumuna gelmitir1441. Meralar
konusunda Karadallar ve snrdaki Arnavut halk arasnda temel olarak u sorunlar
yaanmtr:

Hayvan Otlatma

Ot bime

Yaprak kesme1442

Odun kesme

ok yamur almasna ramen tarm asndan o derece verimsiz olan kayalk

arazilerle kapldr. Hayvanclk bu nedenle temel geim kaynan oluturmaktadr1443.

1437

BOA, Y.PRK TKM, 7/11

Yetitirilen rnler msr ve patatesten ibarettir. Ahmet Tevfik, Karada Corafyas, Mahmud Bey
Matbaas, Dersaadet 1329, Srpadan Osmanlcaya Tercme: Mirliva Ahmed Tevfik, s. 5
1439
M. Mercan, age, s. 158 , Ahmet Tevfik, age, s. 4
1440
Michael Palairet, Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalknmasz Evrim, ev: Aye Edirne, Sabanc
niversitesi Yaynlar, stanbul 2000, s. 164
1441
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 1, s. 273
1442
BOA, .HUS, 30/1312R-044. Karadallar da Tirie Merasna gelerek yaprak kesiyorlard. BOA,
Y.MTV, 106/69
1443
Bir Karada zdeyiine gre Tanr dnyay yaratrken kayalar bir uvalla datyormu. Tam
Karadan zerine gelmi ki uval patlam ve btn kayalar bu mutsuz topraklara dklm. W. H.
1438

272

Temel geim kayna hayvanclk olan toplumlarda otlaklar ok mhim bir yer igal
etmektedir. Otlaklar mmkn olduunca en verimli ekilde kullanmaya alan
Karadallar, mevsimine gre hayvanlar farkl meralarda yayarak, ka hazrlk olarak
da ot toplamlardr1444. Bunun yannda Karada Snrnda yaayan Arnavutlar ya da
Karadallar snr tespiti yaplan ya da yaplamayan arazilerde hayvanlarn otlatmak iin
snr ihlali yapld grlmtr1445. Bu ihlaller zaman zaman kanl atmalara bile
dnebilmitir. oban ldrme, mera meselesinde fitili ateleme ilemlerinden birisidir
deta1446. Aslnda Karadallarn snr ihlali yapmalar kendilerince bir zorunluluk haline
gelmiti. nk

yksek

dalarda konulanan Karadallar iin kn hayvanlarn

otlatabilecekleri bir alan bulabilmek ok zordu. Onlarda srlerini otlatmak iin daha
aalara inmek durumunda kalyorlard. Bu da doal olarak komu topraklarn ihlal
edilmesine neden olmaktayd1447. Hayvanlar yaymak, bir mesele karmann arac
gibidir1448. Karadal oban iin Arnavutluk snrndaki Osmanl arazisine hayvanlarn
srmek, cesaret sergileme ve g gsterisi olarak kabul edilmitir1449.
Nitekim Gusinyenin Ekrlava ayrlar Karada snrlar iinde gsterilmitir.
Ama Gusinye halk iin ok ehemmiyetli olan bu ayrlar, hayvanclkla geinen halk
iin olmazsa olmazdr. Abdlhamid, Karadallarla bir otlak meselesi yznden kar
karya gelmemek iin ok defa irade yaynlamasna ramen sorun zlememitir.
Abdlhamide gre Ekrlava ayr hibir deeri olmayan bir yerdir. Ve kesinlikle
kan dkmemeye ve dostluk ilikilerini gl tutmaya alt Prens Nikola ile bu
konuda ters dmeye deecek bir sorun deildir. Nihayet Abdlhamid yle bir zm
yolu bulmutur: Gusinyeliler otlaklarda hayvanlarn serbeste otlatabilelekler, bunun
karlnda otlaklarn sahipleri olan Karadallara ot bedeli olarak her yl 300 altn

Cozens-Hardy, Montenegro and Its Borderlands The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov.
1894), s. 387
1444
Michael Palairet, age, s. 165
1445
BOA, DH.MKT, 1528/109
1446
renin Velika'da Osmanl tebaasndan obanlara ate almtr. van Polye Kulesi'ndeki Osmanl
askerlerinin Velikallara cevap vermesiyle devam eden olaylar Karada askerlerinin de Osmanl
askerlerine ate amalaryla iyice bymtr. BOA, Y.PRK.UM, 50/84
1447
Michael Palairet, age, s. 166
1448
BOA, .HUS, 142/1324R-13.
1449
Roy Trevor, Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London 1913, s. 38-39.

273

verilecektir. Abdlhamid byle bir teklifte bulunmu ve sorun zlmtr1450. Bilindii

gibi, Arnavut halk Osmanl hkmetinden ziyade Sultan Abdlhamdi dinliyor, onun
szne itimat ediyorlard. Tahsin Paann ifadesiyle yalnz Padiah iradesini
tanrlard.1451
Her yl dzenli olarak denen ot bedeli gecikmeye urad zaman i kontrolden
km ve mesele uluslararas bir sorun hline getirilmitir1452. Prens Nikola durumun
vehametinin farkndadr ve ncelikle

otlak meselesi yznden kan atmalar

nlemek amacyla diplomatik yollardan zme ulamak iin Abdlhamide bir telgraf
yollamtr. Dier taraftan, Rusya da olaya mdahil olmu ve stanbuldaki elisi
kanalyla sorunun zlmesini istemitir. Karada Dersaadet Maslahatgzar da
bakitbete gelerek otlak meselesinden kan sorunu dile getirmitir. Prens Nikoladan
gelen Franszca telgraf tercme edilerek Padiaha sunulmutur. Sultan Abdlhamid
telgrafhaneye giderek Arnavut ileri gelenlerinin telgraf bana gelmelerini istemitir.
Gusinye Kaymakam Ahmet Hamdiye Arnavut ileri gelenlerine iletilmesi iin nasihat
ieren tebligat iletilmi ve sorun zlmtr. Abdlhamid, daha sonra Karada
Maslahatgzar Msy Bakii huzuruna ararak Ekrlava sorununun halledildiini,
yanm ve yklm evlerin yeniden inas iin gerekli mali kaynan aktarlacan
Nikolaya derhal iletmesini syleyerek hem Rusyann mdahalesine frsat vermemi
hem de otlak meselesi gibi kk bir meseleden doan atmay annda nlemeyi
baarmtr1453.
Karatoprak Meras iki lke ilikilerini kriz noktasna getiren arazilerden birisidir.
Crno Zemlja (Black Earth) diye adlandrlan Karatoprak arazisinin kimin tarafnda
olduu noktasnda bir anlamazlk olduu iin iki tarafn da bu araziye girmesi
yasaklanmtr. deta sahipsiz toprak hlini alan ve ok geni otlaklar yeerdii iin
1450

Tahsin Paa, Tahsin Paann Yldz Hatralar Sultan Abdlhamid, Boazii Yay, 1990, s. 207208. Yine Karada daki Mokra ayrlar sorunu nedeyinle Karadallar ile Rogova, Gusinye, Plave,
Malisr ve Arnavudlular arasnda atmalar sz konusu olmutur. Mokra ayrlar meselesinin halli iin
tarafsz braklm btaraf araziler olarak kaydedilmitir. ayr haslatna mukabil Karadallara yllk
belli bir miktar para verilmesi kararlatrlmtr. BOA, DH.MKT, 479/12.
1451
Tahsin Paa, age, s. 207-208.
1452
Bir keresinde de yllk ot bedeli verilmedii iin Karadallar Ekrlevaya toplu halde girerek otlar
kesip gtrmlerdir. Bunun zerine Gusinyeden yardm iin gelen Arnavutlarla Karadallar
mcadeleye tutumulardr. Tahsin Paa, age, s. 208.
1453
Tahsin Paa, age, s. 208.

274

Karadal ve Arnavut obanlarn birbirlerinden gizli bir ekilde hayvanlarn otlatt bir
yer olmutur1454. kodra Vilyetinin Tuz Kazasna

bal Grode

malisrleriyle

Karadan Zena Nahiyesi ahlisi arasndan tartmal, Karatoprak arazisindeki1455

koyun srleri sevk ettirilmesi sorununun zm hi de kolay olmamtr1456. Bb-
li ile Karada Devleti arasnda halledilmedike kkrtmann nne geebilmenin
mmkn

olmad

belirtilse

de1457

Karatoprak

Merasndaki

anlamazlk

giderilememitir. En sonunda alt kiiden oluan bir komisyon oluturularak zm

bulma noktasnda gayret gsterilmitir1458.
Meralarn paylalamad byle durumlarn tesinde bir de ahs mal olan
arazilere girilerek otlarn kesilip toplanmas vardr. Baz Karadallarn Tara Nehrinden
karya geerek Kolainli Hasan Aann ahsi mal olan Payalonya arazisinin otlarn
bimeleri, ot bime problemine bir rnektir.1459 Bazen de iki taraf kyllerinin ortaklaa
kullandklar meralarda ot bime srasnda anlamazlk kmtr1460. Ayrca

ot

ynlarnn yaklmas eklinde tezahr eden kundaklama olaylar, silahl atmaya

dnebilen olaylar arasnda yer almaktadr. Velikallar, Gusinyenin Nevain
karyesinde ot ynlarn yaknca ortalk birbirine girmi iki taraf arasnda silahlar
konumutur. Snrda bulunan Osmanl karakolu olaya mdahale etmek zorunda
kalmtr1461.
Mukro ayrnda Karadallar ile Rugoval Arnavutlar arasnda benzer ihtilaflar
yaanm, bu ihtilafn halli iin bir komisyon tekil edilmitir1462. lk nce Ahmed
Hamdi Paa sorunun halledilmesi iin grevlendirilirken, baarsz olmas zerine emsi
Paa grevlendirilmitir1463. Ardndan, irade-i seniyye yaynlanarak1464 Karadallara

1454

Roy Trevor, age, s.39.

BOA, .HUS, 32/1312C-043.
1456
BOA, Y.A.HUS, 404/91.
1457
BOA, Y.MTV, 107/46.
1458
BOA, .AS, 10 /1312/C-19.
1459
BOA, DH.MKT, 1528/109.
1460
Maince ve Kosova'nn sermanice-i Bala kyllerinin arasnda olduu gibi. Bkz. BOA, DH.MKT,
429/13.
1461
BOA, DH.MKT, 1196/76.
1462
BOA, .HUS, 97/1320S-079.
1463
Sleyman Kle, age, s. 313.
1464
BOA, .HUS, 98/1320R-49.
1455

275

arazilerinin karlnda her sene bedel denecei bildirilerek sorun hallolmutur1465. Her
ne kadar zme ulat gibi gzkse de anlamalar hep pamuk ipliine bal olmutur.
Velipolye Meras ise

Klemendlilerle Kolular arasnda paylalamayan bir

araziydir1466. Velipolye Yaylas, Osmanl Devleti snrlar iindedir ve Mr arazidir.

Karada

idaresindeki

Kolularn

bu

araziye

kesinlikle

mdahale

etmemesi

istenmitir1467. Arazinin tasarrufu ve Karadallarla olan anlamazlklarn zm iin

bir komisyon tekil edilmitir1468. Oluturulan bu komisyon vastasyla Mera
atmalarnn

Karadal

ve

Osmanl

heyetleri

arasnda

hsn-i

suretle

neticelendirilmesi1469 amalanmtr.
Grebin, Zeletin yaylalar gibi 12 yayladan oluan Gusinyedeki yaylalar da
Karadallar ve Gusinyeliler arasnda atma mevzuu olmutur1470. Rikalar ayr,
Beluce Yaylas, Petrie Meralar, Vezir Yaylas1471 kk otlak meselelerinin siyasi kriz
hline geldii yerler arasndadr. Karada-Osmanl snrnda akular (Ekular) ve
Rogova kyleri de ayr ve yayla anlamazlklarnn en sk yaand yerlerden biridir.
Anlamazlklarn zaman zaman silahl atmaya kadar varabilmesi sebebiyle blgeye
asker gnderilmesi gerekmitir1472. Ragovallarla Velikallar, Ragovallarla Beraneliler,
Hotlularla Karada'n Trpie karyesi1473 bu tip sorunlarn ok sk yaand yerlerdendir.
Son olarak snr tespitinin ardndan, topraklar kar tarafta kalan ahali iin bir
sorun daha ortaya kmtr. Ekinleri kar tarfta kalan ahali, ekinlerini hasat etmek ve
ekinlerininin zayi olmasn nlemek iin kar tarafa gemeleri gerekmitir. Bu nedenle
Karada hkmetinden teminat alnmtr1474. Teminata gre; Osmanl tebaas silahsz
olarak Karada snrn geip ekinlerini hasat edebilecektir. Fakat herhangi bir taknla
meydan verilmemesi iin Karadal bir gzlemci bulunacak, ekin yznden bir
1465

BOA, .HUS, 98/1320R-17.

BOA, Y.PRK.HR, 13/44.
1467
BOA, Y.MTV, 51/22.
1468
BOA, A.MKT.MHM, 601/4.
1469
BOA, Y.A.HUS, 294/102.
1470
Sleyman Kle, age, s. 315
1471
BOA, .DH, 1237/96909. BOA, DH.MKT, 1424/87. BOA, .HUS, 30/1312R-044. BOA, Y.MTV,
234/56.
1472
BOA, Y.PRK.UM, 17/13.
1473
BOA, Y.MTV, 44/10. BOA, Y.PRK.UM, 17/14. BOA, .HUS, 7/1310/C-40.
1474
BOA, .DH, 1229/96264.
1466

276

atmaya meydan verilmeyecektir1475. Osmanl Devleti, ekinlerin biilememe ya da

bitirilememe ihtimaline kar, kyllerin maduriyetini nlemek iin ekinlerin
muhtemel bedelinin hazneden verileceini vaad etmi1476, snrda yaayan Osmanl
vatanda kylleri rahatlatmtr.
b. Arazileri Karadada Kalan Osmanllarn Arazi Bedelleri
Berlin Antlamasndan sonra bamszln kazanan ve topraklar genileyen
Karada snrlar iinde Osmanl tebaasnn arazileri kalmt. Bata Gusinye ve Plave
ahlisi olmak zere snrda yaayanlarn Karadadaki arazileri ve iftlikleri tapularla
sabittir1477. zellikle snr tespitinde zorlanlan blgelerde sklkla karlalan bu sorunu
halletmek iin drtleme haslat sistemi kurulmutur. Buna sistem, arazileri Karada
snrlar iinde kalan Osmanl tebaasnn arazi hslat bedellerinin Karada Devleti
tarafndan toplanmas ve Osmanl ynetimine verilmesi ve Osmanl ynetiminin de bu
paralar arazi sahiplerine vermesi eklinde gereklemitir. zellikle Gusinye ve
Plaveliler, bu ekilde her sene drtleme hslat olarak Karadadan ayn ya da nakd
olarak bedel almlardr1478. Drtleme hslat, hudut belirlemede anlamazln olduu
noktalardan biri olarak gze arpmaktadr1479. Karadan bazen sz konusu bu bedeli
deyemedii olmutur. Nitekim 1890da drtleme hslat denmeyince Gusinye ve
Plave halk paralarnn bir an nce verilmesi

ynnde arlar yapmlardr1480.

Drtleme sorununun uzamas nedeniyle Gusinye ve Plaveliler Yakova ve pek

malisrlerinin de desteini alarak Karadaa saldrma planlar bile yapmlardr1481. En
sonunda

Temmuz 1891de

drtleme hslatnn denmesi iin Meclis-i Vkel

mazbatas kaleme alnmtr1482.

Osmanl Devleti, Karadan bu paray vermekte zorlandn grnce kendi
vatandan madur etmemek ve siyasi bir krize mahal vermemek iin, arazileri Karada
1475

BOA, A.MKT.MHM, 602/7.

BOA, Y.A.HUS, 301/100.
1477
BOA, Y.PRK.MK, 4/55
1478
BOA, .HR, 316/20295
1479
BOA, Y.MTV, 54/79
1480
BOA, Y.PRK.ASK, 62/31
1481
BOA, Y.PRK.ASK, 73/119
1482
BOA, Y.A.HUS, 249/51
1476

277

snrlar iinde kalan Gusinye, Plave, Polya ve Kolain halkna ait drtleme hslatnn
bir ksmn kendisi demitir.1483 Bu dorultuda Karadada arazisi ve mlk kalan
ahliye irade gerei Elli bin kuruu verilmitir1484. Eyll 1899da Karadan demesi
gerekip de deyemedii drtleme hslatlarnn bu kez hazineden verilmesi yoluna
gidilmitir1485.
B. KABLE ATIMALARI
Arnavutlar, din ve mezhep asndan blnm durumdaydlar. Kuzeyde dalk
blgelerde yaayan Kigalar ile gneyde yaayan Toskalar arasnda toplumsal, kltrel
ve idari adan farklar vardr. Kigalar kabilesel bir rgtlenmeye sahipti. Karadal
komu kabilelerde de ayn yap sz konusdur. Fis ynetimde temel birimdir. Klann en
yal erkei fisi ynetirdi. Ayrca bayrak fisi siyasi adan tamamlayan birimdir.
Bayraktarn konumu kaltsaldr ve Kabile birka bayraktan olumutur. Kabile, iinden
ileri gelen aileden birine mensup bir erkek tarafndan ynetilmektedir. Yazl olmayan
gleneksel kurallarla ynetilen kabileler vergi ykmlkleri olmasna ramen vergi
toplamak, corafi artlarn elverisiz olmas ve bunun da ulamda glkler
yaanmasna sebep olmas nedeniyle pek mmkn deildir1486. zellikle Arnavutlukun
kuzey yarsnda yaayan Kigalar, gneydeki Toskalara nazaran airet geleneklerine sk
skya balydlar. 19. yya kadar merkez otoriteye dorudan bir balklar olmamtr.
Kabilesel bir ynetim ekli olan bayraklar halinde rgtlenmilerdir. Bgede Kigalarin
yaad yerlerde Nizamiye Mahkemeleri tesis edilememitir. Vergi toplanamam,
nfus saym da yaplamamtr. Kendi kabile reisleri ve Padiah kabul ettikleri tek
otorite olmutur. Her ne kadar Tanzimat dneminden itibaren kabile geleneklerini
trplemek iin blgede Sbyan Mektepleri alsa da Berlin Antlamasndan sonra
Arnavutlar arasnda Osmanl Devletinin kalc olmayaca dncesinin hzla yaylmas
nedeniyle baarl olunamamtr1487.
1483

BOA, Y.PRKA, 9/85

BOA, .ML, 26/1315Za-09
1485
BOA, Y.E.E, 150/55
1486
Banu let Snmez, age, s. 46
1487
Seluk Akin Somel, Osmanl Modernleme Dneminde Periferik Nfus Guruplar Toplum Ve
Bilim, S. 83, 1999-2000 (KI), Birikim Yaynlar, s.192.
1484

278

Karadada ise 19. yyda gerek otoritenin kabilelerin elinde olduu

grlmektedir1488. Kabilelemenin en youn olarak yaand yerlerden birinde yaayan
Arnavutlarn Karadala komu olduklarn ve yllarca i ie yaadklarn dnrsek
Karada, Slav topluluklarn etkiledikleri ve orada da benzer bir yapnn olutuunu
alglamamz zor olmayacaktr. Karadadaki kabile sisteminin soy sop temeline
dayanmadn iddia eden Osman Karatay, Arnavutluktaki bu toplumsal yapnn
aynsnn Karadada da gelimesine zemin hazrladn ve kolaylatrdn
belirtmitir1489. Gneydou Avrupada Karada, Hersek, Kuzey Arnavutluk ve
Sancakn bir blmnde kabile toplumu anlaynn hkm srd bilinmektedir.
Fakat ilerinden sadece Karadada bu kabile sistemi devletin temelini oluturmaktadr.
Daha Zeta Devleti dnemindeyken Osmanl askerlerine kar, kan bayla bal klanlar
oluturup bunu bir savunma mekanizmas olarak kullanma yntemi gelitirmiler ve
uygulamaya balamlardr. Klan anlaynn bozulmadan gelierek devam etmesi
Osmanl

Devletinin

Karadaa

nfuz

edememesinin

nedenleri

arasnda

gsterilmektedir1490.
Karadal Koililer ile Osmanl tebaasndan Seleliler ve Kalimendlilerin
mcadelesine

sk

sk

rastlanmaktadr1491.

Zanberielileri arasndaki mcadele de

1492

Sele

Arnavutlar

ile

Karadan

iki lke arasnda meydana gelen atmalar

arasnda yerini almtr.

C. KAN DAVALARI VE MSLAHA- DEM KOMSYONLARI

Balkan tarihisi Maria Todorova Balkanlar Tayahhl Etmek isimli nl
eserinde Henry de Windtin tespitlerine yer vererek Karadada anlatlan bir kan davas
olaynn Balkan gaddarl olarak lanse edilmesine deinmi ve yazarn u szne yer
vermitir. Burada hayat neredeyse in ve Japonyada olduu kadar ucuzdur1493
1488

Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C. 1, s. 273.

Osman Karatay, Osmanl Hakimiyetinde Karada age, s 368.
1490
Steven C. Calhoun, Montenegros Tribal Legacy Military Review, July-August 2000, Kansas, s. 36
1491
BOA, A.MKT.MHM, 602/6.
1492
BOA, A.MKT.MHM, 603/3.
1493
Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, ev: Dilek endil, letiim Yaynlar, stanbul 2003,
s. 242
1489

279

Arnavutlukun Karada tarafnda yaayan Kigalarda eriat yerine kan davas esasna
dayal olan geleneksel nitelikli Dukagin kurallar daha baskn bir hl almtr1494. Kan
davas gerei, Avrupallarn Karadaa ve Osmanlya bal Arnavutluk topraklarna
bak asn gstermesi babndan ok gzel bir rnek tekil etmektedir. Balkanlar
anlamak, zellikle Karadallar ve Arnavutlar anlamak iin o blgedeki yerliler gibi
yiyip imek, uyumak, hatta yaamay renmek gerektiini belirten Edith Durham,
antropolojik deerlendirmeler yaparak Karada ve Arnavutluktaki kabile yaamn
aratrm ve benzerlikler kurmutur.1495
ngliliz Archibald Lyall, Pariste ya da Chigagoda cebindeki para iin
ldrmenin ekli Balkanlarda dava iin ya da siyasal grlerinizi beenmediiniz
iin ya da byk amcas sizin ikinci dereceden kuzenlerinizden birini bir zamanlar
vurduu iin ldrme ekline brndn sylemektedir1496.
Kuzeyin Arnavut savalar Karadal komularyla pek ok gelenei
paylamaktadr. Bunlardan biri de besa (Gjakmarrje) idi. eref kavram iinde
deerlendirilen bu hususlar Arnavutlarla Kardallarn ortak geleneklerinden biridir1497.
Besa, aileleri, kabileleri, kiileri balayan ve bunlar arasnda bar ve dayanmay
salayan yemine dayal geleneksel bir kural olarak adlandrlmaktadr1498.
Ayrca, Arnavutlar arasnda Dukagin Kanunlar olarak bilinen yazl olmayan
kurallar

btnnn

varlna

inanlmaktadr.

Arnavutlarn

Mecellesi

olarak

nitelendirilen Dukagin Kanunlar, zellikle Malisrlerv ve Merditallar tarafndan

benimsenmitir. Sz konusu bu kanunlarn Arnavutlar arasndaki ykc tesirleri ok
byk olmutur. Osmanl Devleti ynetimi altnda birtakm tedbirler alnm olsa da
nne geilememitir. Sleyman Klenin Bu yanl ananeden ikyet etmeyen tek bir
Arnavut yokken onun hkmlerinden syrlmay, mesela kan gtmemeyi erefsizlik
saymyan da kimse yoktu. ifadeleri her eyi zetlemektedir. Bu kanuna gre birisi birini
1494

Seluk Akin Somel, agm, s. 192.

Detayl bilgi iin bkz. M. Edith Durham, The Burden Of The Balkans. Thomas Nelson&Sons,
London 1905.
1496
Maria Todorova, age, s. 259, ayrca bkz. Archibald Lyall, The Balkan Road, Methuen, Londra 1930,
157-158
1497
Misha Glenny, Balkanlar 1809-1999, Sabah Kitaplar, stanbul 2000, s. 141-142.
1498
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, (I. Merutiyet Ve I. Dnya Sava), C. IX, TTK, Ankara 1995, s.
242
1495

280

ldrd zaman lenin varisleri katili ldrmek durumundadr1499. Katil nereye kaarsa
kasn bir gn ldrlecei bilincinde hazr beklemektedir1500. Kan davas srp
gider1501. Barrlarsa iki airet byk bir yemek organize edip bir araya gelerek bunu
gsterirler. Bartklarn syler ama yemee gelmezlerse bu da barmadklar anlamna
gelir1502. Dukakin kanunlarnn balca zelliklerinden bir dieri de silah tamayd.
Reit olan her ocuk silah tamaya balard ve yanndan hi ayrmazd. Silah deta
hayatn bir paras oluyordu. Bunun sebebi de kan davalaryd 1503. Ayn Dukagin
kanunlar Karadada da uygulanmaktadr1504. Arnavutlar ile Karadallarn kimi
kabileler arasnda kan davalar sz konusuydu. Daha Berlin Antlamas imzalanmadan
ve Karada bamszln kazanmadan nce bu konu zerinde durulmu ve Arnavutlar
arasndaki kan davasnn zm iin karma komisyon toplanmtr1505.
John Foster Fraser da dal Arnavutlar 16. yy skoyallarn yaantsna
benzeterek ortak noktalarna deinmitir. Kan gtme, vatan sevgisi gibi hususlara dikkat
eken Fraser, aslnda Karadallarla Arnavutlarn yaam tarzlarndaki benzerlikleri de
dolayl olarak anlatmtr.1506 Karada halk ile Arnavut halknn yaam tarz olarak
benzetikleri, phe gtrmez bir gerektir. Kan davas gtme olay da bu ortak
ynlerden birisidir. nl ngiliz yazar Alexander Devine, o dnemde Karadada hala
kabile yaamnn srdr ve Babaerkil bir aile hayat yaandn belirterek
Karadallarn, intikam duygusu tayan kiiler olduunu sylemitir. Bir Karadal iin

1499
1500

Sleyman Kle, age, s. 380.

William Le Queux, An observer in the Near East Doubleday, Page & Company,New York 1907, s.

27.
1501

John Foster Fraser, Pictures From The Balkans, Cassel& Company, London-Paris-NY 1906, s. 233256.
1502
Evlad ldrlen bir ana, alamalar iin kadnlar tutar. Kadnlar alarken cennaze gmlr. Bu yas
her yl devam eder. Her nemli gnde devam eder. Ne zaman onu ldren kii ya da ailesinde birisi
ldrlr o zaman c alnm olur ve cnbler yaplr erbetler iilir. Sleyman Kle, age, s. 376-378
1503
Enver Ziya Karal, age, C. IX, s. 240.
1504
Sleyman Kle, age, s. 380
1505
BOA,Y.PRK.BK, 1/23
1506
John Foster Fraser, age, s. 233-256. in ilgin taraf ayn benzetme Karadallar iinde yaplmtr.
Karadallarn Avurpann skoyas olduu belirtilmitir. Whitney Warren, Montenegro The Crime of
The Peace Conference, Brentanos, NY. 1922, s. 56-57.

281

ailesinin onuru ok nemlidir ve bu konuda ok hassastrlar. Bu hassasiyet vendetta

yani kan davalarnn uzun sre devam etmesine neden olmutur1507.
Hudutta yaayan Mslman ve Hristiyan kabileler arasndaki anlamazlklarn
kabileler arasndaki kan davalarndan kaynakland anlalmtr1508. Nitekim, Berana
kazas Hristiyanlar ile Gusinye ve Rugova Arnavutlar arasndaki atmalar kan
davasndan kaynaklanmtr1509. kodrada bir Karadalnn ldrlmesi1510, Plaveli
birinin babasnn intikamn almak iin Karadan bir kynde yaayan kanlsn
ldrmesi1511 Karadallar iin bir intikam vesilesi olmutur.
Toplumsal bir sorun olan kan davas sorunu, snrlarda yaayan Osmanl ve
Karada tebaasndan olduu gibi kendi aralarnda da olmutur1512 ve zaman zaman
siyasi bir buhrana dnebilmitir. Bu gibi olaylar bar yoluyla halletme re ve
yollarn arayan devletler, zaman zaman baarl olmulardr. Bar tesis etmek ve
birbirlerine kan gden iki kesimi bartrmak iin Mslaha-i Dem Komisyonlar
(Bar Komisyonlar) tesis edilmitir. Daha 1881 ylnda Kiga Arnavutlar arasnda kan
davalarn nlemek iin Mslaha-i Dem meclisleri oluturulurken1513 dier taraftan
Klamendlilerle Karadaa bal Vasovikliler arasnda sregelen kan davas bar yoluyla
sonlandrlmtr. Ayn ekilde, bartrma giriimlerinin kodra ve Kosavann Karada
snrndaki blgelerde yaayan kabileler arasnda da uygulanmasna balanmtr1514.
Zaten kan davas olaylarnn nlenmesi iin bir komisyon oluturulmas konusunda iki
taraf da mutabktr1515.

1507

Alexander Devine, Montenegro The Warrior People Of The Balck Mountain Peoples of All
Nations, Their Life Today and the Story of Their Past Vol V: Japan to Oman, Ed: J.A.Hammerton,
Educational Book Co. Early Edition., London 1922-24, s. 3121-3888, s.40
1508
BOA, Y.E.E, 86/88
1509
BOA, DH.MKT, 1729/101
1510
Karada eski Dahiliye Nazrnn kardei kodrada ldrlnce Karadallar intikam iin harekete
gemilerdir. BOA, Y.A.HUS, 173/25
1511
Plaval mer Karada'n Velika kynden Yovan Vinova'y babasnn intikamn almak iin
ldrmt. Bunun zerine Velikallar'n da cevap vermekte gecikmemi snr geip Metih kynde bir
ka mslman ldrmlerdir. BOA, Y.PRK.UM, 75/58.
1512
Littells Living Age (1844-1896), Montenegro and Its Neighbors March 19, 1853, 36/461, s. 575.
1513
BOA, Y.PRK.AZJ, 4/98.
1514
BOA, DH.MKT, 1490/48.
1515
BOA, Y.E.E, 46/37.

282

1890 ylnda peke bal Rugovann reislerinden biri olan Halil Turkonun
kardei Karada snrnda Karadallar tarafndan ldrlnce

Rugovallar derhal

toplanarak byk bir kuvvet tekil etmiler ve Karadaa saldrmlardr. Kosova Vali ve
Kumandan Mir Edhem Paa, olay soruturmak iin blgeye gnderilmitir. Karada
tarafndan ise General Lakiki, mzakere iin gnderilerek Yemita hududu mevkiinde
toplanan iki taraf delegeleri yaklak on gn sren grmeler sonucunda bir protokol
imzalayarak olay tatlya balamlardr. Ethem Paa, imzalanan protokoln ardndan
Gusinye ve Plaveye geerek Arnavut halk teskin etmitir1516.
1891 ylnda da kan davalarn zmek ve daha sistemli bir ekilde bartrp
asyii tesis etmek iin1517 Musalaha-i Dem Komisyonu (Bar Komisyonu)
oluturulmutu1518. Komisyonda Karadal memurlar ve Arnavut reislerinden kiiler
bulunmutur. Prensin byle davalarn bar yolla zlmesine inanmas da ok nemli
bir durutu1519.
1520

balamtr

almalarna hzla balayan komisyon, ksa srede sonu almaya

Her iki kesimin de korkulu ryas olan kan davasn bar yoluyla zme ii
Karada Prensini de bir hayli memnun etmiti1521. 1893te Berana'da Musalaha-i Dem
Komisyonu yeleri gsterdikleri bu performans neticesinde dllendirilmilerdir1522.
1894te bir uzlama ve bar trenine ahit olan W. H. Cozens- Hardy The
Geographical Journalda yaymlad makalesinde bu bulumay anlatmtr. KaradaArnavutluk snrnda

Vinickada Lim Nehri kenarnda gerekleen bu grkemli

bulumada iki taraf arasnda sregelen kan davas son bulmu ve barla neticelenmitir.
Yllarca sren kandavasnda Karadallardan 87 kii ldrlm birok kii
yaralanmtr. Arnavutlardan ise 104 kii ldrlrken ok az sayda yaral vardr. Yaral
ve l says toplandnda bir denge saland anlalmaktadr. Bunun zerine iki tabur
Osmanl askeri ve iki tabur Karada askeri, tespit edilen bir blgede buluarak Lim

1516

Sleyman Kle, age, s. 279.

BOA, DH.MKT, 1865/115.
1518
BOA, Y.PRK.UM, 23/56.
1519
BOA,Y.PRK.HR, 17/37.
1520
BOA, Y.PRK. UM, 22/67.
1521
BOA, Y.MTV, 73/111.
1522
BOA, .TAL, 16/1310/-126.
1517

283

Nehri kysnda nehre dik gelecek, yzleri birbirine dnecek ekilde iki sra
oluturmulardr. Trenin ilk ksm din trendir. ki tarafn da katld bu din treni
Karada Ortodoks Papaz ve Arnavut Mslmanlarnn mam idare etmi ve bylece
barma ve uzlama treni balamtr. Karadal ve Arnavut liderler, Lim Nehrinin
kysnda sralanan askerlerin arasndan ikier ikier geerek bir ta almlar ve birlikte
drt elle turarak ta nehre atmlardr. Ardndan Aynen bu tan nehirde ykanp akp
gittii gibi aramzdaki kan davas da son bulsun ve kaybolsun gitsin. szleri birlikte
sylenmitir. Her iki tarafn liderleri de bu riteli tamamlayarak tren son bulmutur1523.
1909da Karadada Mslman ve Hristiyanlar arasnda bu det tekrar ortaya
knca1524 kodra vilyeti ile Karadan snr beldelerine komu olan halk arasndaki
kan davasn tamamen kaldrmak ve bar salamak iin hudut zerinde bir ziyafet
verilmi, iki taraf ahlisi bu ziyafette bir araya getirilerek bartrlmtr1525.

D. ADAM KAIRMA VE HAYVAN HIRSIZLII

ki devletin snrda yaad problemlerden adam karma, hayvan hrszl,
kayp ve alnt eyalar halk arasnda ok nemli bir sorun hline gelmeye balamtr.
Hrszln ve adam karmann nne gemek iin siyasi bir zm yolu bulmann
gereklilii ortaya km1526, sonunda iki lke yetkilileri bu sorunu masaya yatrmak iin
bir araya gelme konusuda mutabakata varmlardr1527.

Grmeler sonucu bir

komsiyon kurulmas karar alnrak oluturulan komisyona Osmanl Devleti adna Hassa
Ordusu Drdnc Alay kinci Tabur Binbas Mehmed Bey tayin edilmitir1528.
Blgede byle hadiselerin sebebi Ethem Paann u szlerinde gizliydi: Karadallar
haydutluktan eref duyarlar.

1529

Fakat unu da unutmamak gerekir ki, yamaclk,1530

1523

W. H. Cozens- Hardy, age, s. 404 Byle bir trenden William Miller da bahsetmektedir. Bkz. William
Miller, The Story Of The Nations The Balkans Roumania Bulgaria Servia And Montenegro, New
York G. P. Putnams Sons London: T. Fisher Unwin 1907, s. 467.
1524
BOA, Y.E.E., 46 /35.
1525
BOA, Y.E.E., 46 /101.
1526
BOA, .HR, 338 /21863
1527
BOA, DH.MKT, 1489 /107
1528
BOA, DH.MKT, 1492 /60
1529
BOA, Y.E.E., 44 /13
1530
BOA, .HUS, 21/1311-039

284

sr, koyun ve kei hrszl ekonominin bir paras olarak grlyordu. Halk
besleyecek bir zenginlik sz konusu olmad iin kendilerini buna mecbur
hissediyorlard1531. Karadada hrszlk ok sk karlalan bir ey deildi aslnda.
nk Karadada byle bir hadiseye karan sulu elleri arkadan bal bir ekilde 40
civarnda kabilenin yani her kabileden temsilcinin buluduu silahl kurulun nne geer,
kamas iin kk bir mesafe braklr ve ayn anda ate edilirdi. Bu durumda, kamas
ve sa kurtulmas ok kk bir ihtimal olurdu1532.
1888de gaspedilen koyunlarn ya da eyann iadesi gerekleene ve sulular
yakalanana kadar kar tarafn lkedeki mallarna el koyularak msadere edilmesiyle
maduriyet giderilmeye allmtr1533. Diplomatik giriimler sonucunda, gasp edilen
eyalar iade edilebiliyordu1534. Yakalanan ve hayvan gaspna yeltenenleri cezasz
brakmayan yetkililer, onlar eitli cezalara arptryorlard. Nitekim, kodra
ahlisinden Sadk Bayro isimli birisi, Karada snrna tecavz ve sk sk hayvan gasp
giriiminde bulunmaktan dolay ceza alm ve Yemene srgn edilmiti 1535. Hrszlk
ve gasp hadiseleri 1910 ylna dein aralklarla devam edecektir1536.

E. BALIK AVLAMA SORUNU

Osmanl Karada snrnda yaanlan sorunlardan biri de balk avlama sorunudur.
Bunun en sk yaand yer ise Tara Nehri ve kodra Gldr. Tara Nehri, Vasoyevii
ve Kolain nahiyeleri derelerinin birlemesiyle olumaktadr. Kuzeye doru akan nehir,
Talca ve Yenipazar sancaklarnda Osmanl- Karada snrn oluturmaktadr1537.
Dolaysyla bu noktalarda snr ihlali balklarn kayklarla geii ya da balk avlarken
ldrlme eklinde zuhur ediyordu. ki lkenin snrndan geen Tara Nehri ve kodra
Gl, balklk iin elverili yerlerdir. 17. yyda Evliya elebinin Seyahatnmesinde
1531

19. Yyda Karadallar iin alk en nemli sorunlardan birisiydi. Bu Nedenle Srbistana Rusyaya Ve
Avusturyaya gler yaanmtr. Barbara Jelavich, Balkan Tarihi C. 1, s. 273, Hatrlanaca zere .
Petar dneminde birok insan yaanan alk ve ktlk nedeniyle hayatn yakbetmi bir ksm da Srbistana
ve Rusyaya g etmitir. Thomas Fleming, age, s. 88.
1532
The Eclectic Magazine of Foreign Literature (1844-1898), Montenegro March 1853, 28/3, s. 380.
1533
BOA, Y.E.E, 46/40.
1534
BOA, .DH., 1148/89482.
1535
BOA, DH.MKT, 1020/1.
1536
BOA, DH.MKT, 1083/50.
1537
Mehmed Suphi, age, s. 20.

285

kodra

Glnde

sazan,

levrek

ve

kefal

pisi

balklarnn

karldndan

bastedilmektedir. Ayrca, Evliya elebi, kodra Glnden karlan ylan bal

trnn sadece bu glde olduunu sylemekte ve gzel kokusuyla mehur olan bu
baln arya ve hummaya iyi geldiine inanldn belirtmektedir1538.
Avrupann en byk ime suyu kayna olarak adlandrlan Tara Nehri
kenarnda ve kodra Gl kenarnda yaayan ve balklkla uraan halk, kimi zaman
balk avlama konusunda anlamazla dmtr. Genelde balk avlayanlarn kar
taraftan alan ate sonucu ldrlmesi eklinde vuku bulan hadiseler1539 iki lke
arasnda diplomasiyle almaya allmtr. Balk avlama nedeniyle meydana gelen
hadiselerden en nemlisi 1907deki hadisesidir. Osmanl tebaasndan on iki kii balk
avlamak iin Tara Nehri'ni gemi ve Karadallarn kurduu pusu sonucu sekizi
lrken biri kaybolmu, biri yaral olmak zere kii sa kurtulmutur1540.
Dier taraftan Tuz kazasndaki Menago ky Mslmanlarndan iki kii snrda
balk tutarken Karadallar tarafndan saldrya uram ve yaralanmtr. Karada
hkmeti bu hadise zerine Osmanl Devletine teminat vererek sulularn cezasn
ekeceini sylemitir. kodra Valilii de snrda gerekli gvenlik tedbirlerini
almtr1541.
F. SINIR GVENL N ALINAN NLEMLER
Karada-Osmanl arasndaki snr sorunlarnn meydana gelmesinde arazi yaps
bata olmak zere iki devlet askerlerinin halka kar tavrnn da nemli bir pay vard.
1898de Gusinyede Osmanl askerinin bu uygunsuz hareketlerinin nedeni maalarn ve
erzaklarn dzenli olarak alamamalarndan kaynaklanmaktadr1542. Tam olarak
disiplinden de sz edilememektedir. Disiplinin bozulmas, istenmeyen hareketlerin
olumasna da sebibiyet vermitir.

imdi, hudut gvenlii iin ne gibi almalar

yapldna gz atmakta fayda gryoruz.

1538

Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C.12, tken Yaynlar, stanbul 1983, s. 346, Robert
Dankoff, Robert Elsie, age, s. 38.
1539
BOA, DH.MKT, 1556/83.
1540
BOA,Y.E.E, 46/102.
1541
BOA, DH.MKT, 950/39.
1542
BOA, Y.PRK.ASK, 150/1

286

Karada-Arnavutluk snrnn, 200 yl ncesine kadar ok sk ormanlarla kapl

olduu sylenmektedir. Karada-Arnavut ekimeleri nedeniyle savunma amal olarak
gerek Karadallar gerekse de Arnavutlar aalar yok etmilerdir. Ama, dmann
szmasn engellemektir. Aalar kesilince verimli topraklar da yamur ve erezyonla
akp gitmitir.1543 Fakat yine de engebeli bir araziye sahip olan Karada-Osmanl
snrnda hudut gvenliini salamak zordur.
Snr gvenliini salamak iin alnan tedbirlerden bincisi katr tedarik etmektir.
Ekyalarn faaliyetleri blge halkn bir hayli rahatsz ederken, buna engel olmak iin
eitli zm nerileri zerinde durulmutur. Hududun sarp dalarla kapl olmas
nedeniyle etelerin takibinde sknt yaanmtr. Ekya takibinin verimli bir ekilde
yaplabilmesi iin Manastr ve Kosova vilyetleri tarafndan yz katr satn alnm ve
Kuvve-i Seyyre denilen seyyar birlikler oluturulmutur. 1544
kinci nlem ise hudut iaretleridir. ki devlet arasnda snr izgileri belirlenirken
iki tarafn zerinde anlat porotokole gre nce piramitler konulur, daha sonra da
tarassut ve istinat kuleleri ina edilirdi. Bylelikle iki devlet birbirinden ayrlm
olurdu1545. Snr almalar yaplrken bir taraftan da snr tespitinin tamamland
yerlere snr kuleleri ve kaleler ina edilmesine balanmtr1546. akur ve Vaania
tarafnda drt kulenin inasna balanrken, dier taraftan, Lumada da snr iaretleri
iin kaynak ayrlmtr1547. Zaptiye askerlerinin kalaca bu kuleler, ayn zamanda,
malisrlerin tecavzn nlemenin yannda,1548 Karadallarla Arnavutlar arasnda
yaanan mera kavgalarna da son verme amacn tamaktadr1549. Karada inaatlara
kar ksa da1550

asyiin ve gvenliin temini iin yaplan bu kulelerin imarnn

engellenmesi Osmanl Devleti tarafndan tepkiyle karlanmtr1551. Bunun zerine

Karada, Osmanl karakolhanelerine kar misilleme olarak kendi karakolhanelerini
1543

Kurt Hassert, Journeys in Montenegro The Geographical Journal, Vol. 3, No: 6(June 1894), s.
508-510
1544
BOA, DH.MKT, 2070/4
1545
Sleyman Kle, age, s. 309
1546
BOA, DH.MKT, 1443/3
1547
BOA, .MMS, 93/3914
1548
BOA, DH.MKT, 1499/71.
1549
BOA, Y.PRK.BK, 18/58.
1550
BOA, .HUS, 6/1310CA032.
1551
BOA, Y.A.HUS, 267/50.

287

ina etmeye balamtr. Karadan yapt bu kuleler de Arnavut malisrlerine kar

gvenlik iindir. Karatoprakta malisrlere kar bir tarassud noktas oluturma
amacn tamaktadr1552. Bu kez Osmanl Devleti Karadan kulelerine muhalefet
etmitir. nk Karadan bu vesileyle Osmanl hududunu ihlal etme dncesini
tadn idda etmitir1553. 1901 ylnda da iki lke arasnda aynen Srbistan snrnda
olduu gibi piramit ve tarassut kuleleri yaplarak belirli gei noktalar, bir nevi snr
kaplar oluturmas kararlatrlmtr1554. 1905ten 1909a kadar ina edilen kuleler iki
lke arasnda deta sembol hline gelmitir. Karadallarn bu kuleleri hedef almas ve
orada bulunan askerleri ehit ederek, kuleleri ykmalar1555, snrda yaayan
Karadallarn bu kulelere sembolik anlam yklediklerinin bir gstergesidir.
Alnan nlemlerden ncs ise silahszlanmay salamaktr. phesiz ki blge
halknn silah kullanma konusunda bir zaafiyeti sz konusudur. Herhangi bir saldr
annda hemen silaha sarlmalar sonucunda lml hadiseler meydana gelmektedir. Bu
nedenle, her ne kadar nleyici tedbirler alnsa da silahlar ortadan kalkmadan
atmalarn nne gemenin imknsz olduu ortadadr.
Bilindii gibi Karadal bir bebek doduunda vaftiz srasnda yaplan
trenlerden birisi de silah kabzasnn bebee ptrlmesidir. Daha sonra bu

silah

bebein beiine konulur, yatanda lmemesi dilenirdi1556. Karadada silah

tamayan erkee erkek gzyle baklm ve silahszln efemine bir anlayn rn
olduu savunulmutur. Tabii, bunda blge halk arasnda yaygn olan kan davalar ve
snrdaki olaylarn etkisi vardr1557. Bu nedenle ge de olsa 1909 ylnda Karadallarn
Osmanl snr dhilinde bulunan ky ve kasabalara silahla girmelerine yasak
getirilmitir1558.

Tabii, Osmanl Devletinde uygulanan silahszlandrma giriiminin

1552

BOA, Y.A.HUS, 311 /105.

BOA, A.MKT. MHM, 603/8 .
1554
BOA, Y.MTV, 222/115.
1555
BOA, Y.MTV, 282/53.
1556
William Denton, Montenegro: Its People and Their History , Daldy Isbister&Co. 1877, s. 82-83
1557
William Le Queux, An Observer in the Near East Doubleday, Page & Company,New York 1907, s.
21-24
1558
BOA, DH.MU, 3-3/20. Bu, durduk yere alnan bir karar deildir. Zira o gnlerde Karada
Maslahatgzarnn Emirgandaki ikmetghndaki kapc, orada misafir olarak bulunan bir Karadalnn
revolverinden kan kaza kurunuyla lmtr. BOA, DH.EUM.THR, 6/41. Bu ve bunun gibi hadiselere
1553

288

Karadada uyguland pek sylenemezdi. Karadada silahszlanma bir tarafa, silah ve

cephane ylarak eteler oluturulduu iddia edilmektedir.
Kylerin ve yerleim yelerinin boaltlarak nakledilmesi beinci gvenlik
tedbiridir.

Nahiye

merkezine

uzak

olan

kyler

iin

nahiye

merkezleri

oluturulmutur1559. Bylece, snrda srekli olarak tehlikeyle kar karya kalan

insanlar bir araya toplanarak gvenlik altna alnmaya allmtr.
a. Pasaport Uygulamas ve Gmrk Kaplar
Gvenlik iin yaplan uygulamalardan biri de pasaport uygulamasdr. Bu
dorultuda Podgoriaya gidip gelenlere pasaport uygulamas yaplrken,

1560

1908de

zellikle Karadada ii olarak kaak yollarla gelenleri nlemek ve kontrol altna almak
iin stanbula gelen Karadallara da vize uygulamas balatlm, vizesiz pasaportla
gelenler gzaltna alnmtr1561. 1908de Karada snr zerinde pasaport memurlar
istihdam edilmi1562 ve Osmanl Devleti snrlarndan ruhsatsz geen Karadallara
ilem yaplmaya balanmtr1563.
Enver Paa, 1906 ylnda hazrlam olduu lhiyada, yukarda da deindiimiz
gibi, Kosova Vilyetine drt, kodra Vilyetine de be olmak zere toplam dokuz snr
kaps oluturulmas gerektiini sylemitir1564. Bir yl sonra bu kaplar faaliyete
gemitir1565.
Snr kaplarnn oluturulmasyla kaakln da nne geilmeye allmtr.
Bu balamda, tuz

1566

ve silah kaakl n plana kyordu. Fakat en nemlisi silah

kaaklyd ve iki lke ilikilerini tehdit eder bir durumdayd. Osmanl Devleti,
kodra Valilii kanalyla Karada yetkililerinden bir an evvel kaaklar konusunda bir
meydan vermemek iin Osmanl ehirlerine geldiklerinde silahlarn polis dairesine teslim etmiler ve
Karadaa dnerken silahlar kendilerine iade edilmitir. BOA, DH.EUM.THR, 4 /72
1559
BOA, TFR.I.KV, 88 /8767
1560
BOA, AMKT. MHM, 602/10
1561
BOA, ZB, 385/133 Genelde i bulma midiyle Istanbul yolunu tutan Karadallar kaak yollarla
stanbula geliyorlard. BOA, ZB, /88390
1562
BOA, TFR.I.KV, 209/20835,
1563
BOA, DH.MU, 26/-2 /39
1564
BOA,Y.E.E., 100 /45
1565
BOA, .DH., 1455/1325/R-30
1566
talya tuzlar Osmanl devleti topraklarndan transit geirilerek Karadaa naklediliyordu. Bu kaak
vakalarnn nlenmesi iin mfetti grevlendirilmi. BOA, A. MKT. MHM, 494/10

289

giriimde bulunmasn ve nlem almasn istemitir1567. ok gemeden Karada

hkmeti silah kaaklarn Osmanl hkmetine teslim etmeye balamtr1568.
1898-99 yllarnda, bilindii gibi, Makedonya sorunu uluslararas bir sorun
hline gelmi ve gerek Bulgar eteleri1569 gerekse de Srp ve Yunan ete faaliyetleriyle
sorun, karmakark bir hl almtr. Makedonyadaki ete ve rgtlere el altndan silah
salanyordu. Kaaklarn Makendonyaya silah ulatrmak iin kulland yollardan
biri

de

Karadadr.

Kaaklar,

silahlar

Karada

zerinden

Makedonyaya

ulatryorlard1570. Bu nedenle, ina edilen snr kaplar, sz konusu kaakl byk

lde azaltmtr.
Dier taraftan, kodra Glndeki kaakl nlemek iin kodra gambotu
glde bulundurulmu ve stanbul Tersanesinde retilen bu kk vapura iki gemi topu
yerletirilerek hem gln gvenlii salanm hem de kaakln nne geilmeye
allmtr. Nakliyat da gzaltnda bulunduran kodra gambotu, deniz subay ve
erleriyle donanml ekilde Boyana Nehri kanalyla kodra Glne gnderilmitir1571.
b. Sulularn adesi
Karada snrndaki Osmanl ehirlerinde su ileyenlerin cezadan kurtulma
yntemi, Karadaa kamaktr. Karadal sulularn da

Osmanl Devletine ka.

Sulular yakalamak iin devletlere bavuru yaplarak sulularn yakalanmas

isteniyordu. rnenin; 1884te Malisr syannn elebalarndan biri olan Sokol
Baonun Karadaa snmas zerine Osmanl Devleti, etine Sefiri Cevat Paa
kanalyla Prens Nikoladan iade talebinde bulunmutur1572. in ilgin taraf, Sokol Bao
ngiliz seyyahlarn dikkatini ekmi ve onunla sohbet etmiler ve fotografn dahi
ekmilerdir. Ksaca hayatn anlatan Sokol Bao, yllarca Osmanl Devleti iin

1567

BOA,Y.MTV, 54/2
BOA, .HUS, 7/1310/C-20
1569
Makedonyada faaliyet gsteren Bulgar etesi hakknda geni bilgi iin bkz. Selahittin zelik,
Bulgar Terr rgtnn Anatomisi Balkanlarda Kimlik Aray, lgi Yaynlar, stanbul 2006.
1570
BOA, Y.PRK.EA, 32 /63
1571
Trk Ansiklopedisi, kodra Gambotu MEB, Cilt. Xx, Ank 1972, s. 424
1572
BOA, Y.E.E, 46/140
1568

290

savam, uzun boylu, 50 yalarnda gsteren; ama 60 yalarnda birisi olarak

tanmlanmaktadr. Sultan Abdlhamidin mehur tfenki taburuda yer almtr.
Memleketine dndnde Arnavutlarn silahszlandrlmas karar knca bunu
reddetmi ve kar koymutur. Daa kan Sokol Bao, bir mddet sonra Karadaa
gitmi ve Nikolann yannda grev yapmaya balamtr1573. Karada, Arnavutlukta
ceza yemi, hkm giymi ve zellikle siyasi sulular iin deta bir snak noktas
olmutur. Lkin, herhangi bir iade-i mcrimin antlamas olmad iin iade
edilmemilerdir1574.
kodra Sandk Emini Ali Bey Vakasnn, iki devlet arasndaki sulularn iadesi
meselesinde ilgin bir konumu vardr. Zira, kodra Sandk Emini Ali Bey, zimmet
suundan yarglam ve mebbet kalebend cezasna arptrlmtr. Fakat Ali Bey
Karadaa snm, Karada vatandalna geerek Prens Nikolann fahri yveri bile
olmutur. Bu noktada diplomatik giriimlere balanm ve Hriciye Nzrl harekete
gemitir1575.
1887 ylnda adam ldrme ve hrszlk gibi sulardan sank olan kiilerden
Karadaa firar edenlerin Osmanl Devletine iade edimesine ve bir iade-i mcrimin
mukavelesi imzalanmasna ynelik giriimler balatlmtr1576. Fakat, bir ksm siyasi
nedenlerden dolay1577 iade-i mcrimin antlamas imzalanamamtr. Yaplacak tek
ey, Karadaa kaan sululara engel olmaktr1578.

Ya da kaan sulularn giriini

beklemek ve Karada snrndan Osmanl Devleti topraklarna giri yapt an

tutuklanmalarn salamaktr1579.
Her ne kadar sulularn iadesi konusunda bir anlama imzanlamasa da Osmanl
Devleti, yakalad Karadal sulular Karada Maslahatgzarnn talebi zerine,
1888de memleketlerine gnderilmek zere teslim etmitir1580. Dier taraftan, 1890da

1573

Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 101.

Reginald Wyon, Gerald Prance, age, s. 101.
1575
BOA, DH.MKT, 1384/76.
1576
BOA, DH.MKT, 1452/111.
1577
BOA, A.MKT.MHM, 497/7.
1578
BOA, DH.MKT, 1508/17.
1579
BOA, DH.MKT, 1818/77.
1580
BOA, DH.MKT, 1552/46.
1574

291

lgnde hapse atlan Arnavut malisrlerin Osmanl memurlarna teslim edilmesi de1581
karlkl iyi niyet gsterisi olarak gelien hadiselerdendir.
En nihayetinde, 29 Temmuz 1891de iade-i mcrimin konusuyla ilgili anlama
ynnde somut admlar atlarak bir mukavele imzalanmtr1582. Bylelikle, iki devlet,
gvenlik konusunda yeni bir adm atmtr.
c. Karada Ekyas ve Arnavut Malisrlerine Kar Gvenlik
birlii
Arnavutada mali da anlamna gelmektedir. Malisr dal, malisya ise
dalk anlamna gelir. Arnavutlukun kuzey blgesinde ve Karada snrnda yer alan 27
da kabilesinden bahsedilmektedir. Her cibal, hkmetin atad nahiye mdr
kontrolnde birer blkba ile idare edilmektedir. Yukarda da deindimiz zere Roma
mparatorluundan beri, aralarnda Dukagin kanunlar denilen yazl olmayan szl
kanunlarla, yani tre ile ynetilmekteydiler. Hukuki davalara ya da sorunlara merkez
vilyette mteekkil Cibal Komisyonunda baklrd. Miras, arazi, cinayet davalar gibi
konulara da bu komisyon bakard. Her cibal reisinden bir kii az sfatyla bu
komisyonda bulunurdu. Her cibal azsna, Osmanl hkmeti tarafndan maa
verilmekteydi. Komisyona ise Osmanl Devletinin atad bir devlet yetkilisi bakanlk
ederdi1583.
Malisrler,

Osmanl-Karada

snrnda

Kuzey

Arnavutlukta

yaayan

Arnavutlardan olumaktayd. Katolik Hristiyanlarn oluturduu malisrler ete

faaliyetlerine giriir ve basknlar yaparlard. zellikle 1891de malisrlerin Karadaa
saldrmalar, Osmanl Devletini harekete geirmi ve nlem alma yoluna gidilmitir.
Saldrlarn nedenlerini soruturmak ve aratrmak iin ra-y Devlet azlarndan Ziya
Bey grevlendirilmitir1584.
sylenmektedir.

Malisrlerin Avusturyallar tarafndan silahlandrld

Avusturya bylelikle, silahlandrd Katolik malisrleri Karadaa

1581

BOA, Y.PRK.UM, 20/4 ve BOA, Y.PRK.MYD, 10/1

BOA, .DH, 1237/96891
1583
Ikodra Vilayeti Salnmesi, nc Defa Olarak Vilayet Matbaasnda Tab Olunmudur. kodra
1312, s. 71-72
1584
BOA, .DH, 1216/95220
1582

292

kar kullanmaya almtr1585. Karadaa gezmeye giden The National Geographic

yazarlar etinede Arnavutluka gitmek istediini syleyince Kesinlikle gitme. Nerede
Arnavut orada dert. diye cevap vermilerdir1586. in ilgin taraf, ayn tepki bir ngiliz
gezgine de verilmitir1587. Dolaysyla bu, Arnavutluk snrndaki malisr hareketlerinin
Karadaa yansy eklinin pek iyi olmadn gstermektedir.
Malisrlerin snrda kardklar hadiseler olaan hadiseler olmaya balamtr.
Osmanl Devleti, kendi tebaas olan Malisrleri durdurmak ve Karadallara
saldrmalarn engellemek iin nc Ordudan drt tabur asker sevk etmitir1588.
atmann hemen engellenmesi ve serkelikte srar edenlerin yakalanarak
cezalandrlmas gerekmektedir. Ekyalarla mcadele iin bir batarya topun blgeye
intikal ettirilmesi gerekmektedir1589.

atmalarn siyasi sorunlar karma ihtimaline

binaen, hassasiyet gerekiyordu.1590 Malisrlerle Karadallarn atmasn nlemek iin

Osmanl askeriyle Karada askeri ortaklaa hareket etme karar almt. Bunun iin
kodra Kumandanlna ve Bb- li kanalyla Karada hkmetine sz konusu bu
ortak hareket etme teklifi sunulmu ve uygulamaya konulmutur1591. atmalarn
younlat kodra ile Tuz arasndaki blgede

Malisrlerle Karada etelerinin

arpmalarn nlemek iin kodra Gl kullanlarak askeri sevkyat yapmak amacyla,

Bahriye Nezretinden duba ve atanalar getirtilmitir1592.
Osmanl Devleti ile Karada, ayn ortak iradeyi 1904te de gstermi,
Malisrlerle Karadallar arasnda meydana gelen anlamazlklar ve ldrme
hadiselerini sona erdirmek iin iki taraf memurlarndan oluan bir komisyon
oluturmulard1593.
Grld gibi, Karada ile Osmanl Devleti arasnda meydana gelen
arpmalar iki devlet arasnda deil, snrlarda yaayan ve hibir otorte kabul etmeyen
1585

BOA, Y.PRK.UM, 30/26

Marian Cruger Coffin, agm, s. 320
1587
William Le Queux, age, s. 21
1588
BOA, Y.MTV, 111/32
1589
BOA, .HUS, 30/1312/R-058
1590
BOA,Y.A.HUS, 311/4
1591
BOA, .HUS, 30/1312 R-075
1592
BOA, Y.MTV, 107/30
1593
BOA, .HUS, 121/1322B-007
1586

293

eteler arasnda meydana gelmitir. Zaten bu noktada iki devlet askerleri de tavrlarn
koymular ve ortak hareket ederek karkln nne gemeye almlardr.
III. MUHACRLER MESELES
phesiz ki gerek 1876 Sava gerekse Osmanl-Rus Harbi ve ardndan Berlin
Antlamas gerei boaltlan lgn, Podgirica, boz gibi yerlerde Osmanl hkimiyetini
isteyen Mslman Arnavutlar da g etmek zorunda kalmlardr. Savalarda din ve
siyasi glerde bir otorite sz konusudur. Sava izleyen zamanlarda demografik yap
yalnz lme suretiyle azalmaz. Galiplerden bazlarnn maluplara uyguladklar sert
politikalar1594 ve iinde yaanlan durumun imknszl nedeniyle1595 oradaki halk g
etmek zorunda braklr.
A. MUHACRLER SORUNUNUN DOMASI ve GN NEDENLER
Karadadan yaplan gn drt temel nedeni vardr: Karadallarn basks, din
basklar, ekonomik nedenler ve askerlik meselesi. Karadallarn Mslman Arnavutlar
ge zorlamasnn altnda yatan ama Rusyann Balkanlardaki Panslavist emelleri
dorultusunda Slav Birlii oluturarak, Mslmanlarn Balkanlardan temizlenmesidir.
Rusyann, Slav kardeler olarak nitelendirdii Karada, bu amac ve kar
dorultusunda kulland iddia edilmektedir1596. Berlin Antlamasndan sonra
bamszln kazanan Karadaa el altndan yaplan silah yardmlarnn, Mslmanlar
ge zorlamak amacyla yapld savunulmaktadr.
Karadan Mslmanlar ge zorlamasnn dier bir nedeni, Karadallarn
gzndeki olumsuz Mslman imajdr. Karadada, daha 18. yy balarnda
Mslmanlar (Trkler ve Bonaklar) can dman olarak grlmekteydi. Karada din
liderlerinden birisi olan Danilo Petrovi, yazd Istrazi Poturica isimli eserinde
Karadallara Mslman nfusunun yok edili reetesini vermekte ve Gorski Vijenic
1594

Nedim pek Kafkaslardan Anadoluya Gler (1877-1900) Ondokuz Mays niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, Samsun, 1991, S. 6, s. 97
1595
Enver zkalp, Sosyolojiye Giri, Anadolu niverstiesi, Eskiehir 1998, s. 270-71
1596
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, age, s. 356

294

adl destans eserinde slam dinini kabul ederek Trkleenleri gebe ve ensesi kaln
olarak nitelendirerek halkn arasna szan sinsi hainlerle mcadele edilmesi gerektiini
savunmutur. Din kimliin, mensup olunan halk kimliiyle edeer olduu fikri
yaygnlamaya

balaynca,

Karadada

Hristiyanlatrma

faaliyetleri

artmtr.

Vasoyeviide 30 yl zarfnda demografik yapnn byk deiime urad

grlmektedir. Aslnda, yrtlen baskc politikalar, Trkletirilmi kitlenin Mslman
olduu iin deil Trklerle zdeletirildikleri iindir1597.
1876-1879 yllar arasnda yaanan Srp ve Karada-Osmanl Sava, ardnan
Osmanl-Rus Sava ve ona mteakiben Berlin Antlamasyla Nikik, Kolain, Gusinye,
Plave, lgn, Bar, Podgoria gibi yerlere daha nceden g etmi olan Mslmanlar,
(Trk, Bonak ve Arnavutlar) Bosna Hersek, Sancak, Arnavutluk ynnde anavatana
doru g etmek zorunda braklmlardr1598. Osmanl-Rus Savanda Karada
Cephesinde, Karada ordusuna kar byk bir direni rnei gsteren Nikikliler, 29
Austos 1877de teslim olmak zorunda kalmlardr. Nikolann Nikik halkna, g
etmemelerini ve Nikikte zgrce yaayabileceklerini sylemesine ramen Nikolann
etrafndaki adamlar, mslman halkn ileride byk bir tehlike oluturacan ve
takiyye yaptklarn dndkleri iin g etmelerinin onlar iin faydal olacan
sylemilerdir. Her ne kadar Nikolann gven telkin eden szleri ho karlansa da,
Nikikliler kendilerini gven altnda hissetmemilerdir1599.
Din basklar, yaplan glerin bir dier nedenidir. Mlmanlarn Rusyadan
gelen papazlar tarafndan vaftiz edilecei ve kalpak giyme zorunluluu getirilecei
sylentileri kmt. Bu iddialar Nikola kabul etmese de, spe ve Porgoriadaki
Mslmanlardan 600 ailenin niden g etmesine engel olamamtr. ngiltere kodra
Konsolosu Kirby Green, vaftiz iddiasndan ok, mollalar hricinde btn Mslmanlara
kalpak giymenin dayatlmasnn ge sebep olduunu ve bu dayatmann Mslmanlar

1597

Safet Bacovi, agm, s. 116-17

Aleksander Popovi, Balkanlarda slam, nsan Yaynlar, stanbul 1995, s. 193, Abidin Temizer, age,
s. 69
1599
Safet Bacovi, agm, s. 116-17
1598

295

ok rencide ettiini sylemitir1600. Slav dilini Mslman ocuklara retmek iin bask
uygulanmas ve iddet hareketleri Mslmanlarn g etmesinin bir dier nedenidir1601
Ekonomik nedenler de ge neden olmutur. Karadan koyduu yksek oranda
vergilerden bunalan Latin milletinden 144 hanede bulunan 886 kii kodraya g
etmeyi tercih etmitir1602. Bar, lgn, Nikik, Podgoria gibi ksmen verimli araziler
Berlin Antlamasyla Karaadaa braklnca, oralarda yaayan Mslman toprak
sahipleri Karadallarn basks altnda kalmlardr. Karada ynetimi, yeni topraklarn
bir ksmn askerlerine paylatrrken Mslman toprak sahipleri, hem kt muameleye
maruz kalmlar hem de ekonominin darboaza girmesiyle nefes alamaz duruma
gelmilerdir. Bu nedenle, ehir ekonomisini canl tutan Mslman toprak sahipleri g
edince Slav nfus buralar doldurmakta zorlanmtr1603.
Askerlik yapma zorunluluu da gn sebeplerindendir. Trk ve Mslman halk
Hristiyan bir devletin ordusunda askerlik yapmak ve onlarn niformasn tamak
istememiti1604.

Kmil Paann ngilterenin kodra Konsolosu Kirby Greenden

yardm istemesi zerine Prens Nikola ile temasa geen Green, Prensten, Mslmanlarn
endielerini gidermesi ricasnda bulunmutur1605. ngilterenin ricas zerine1606 Prens
Nikolann

emriyle

Voyvoda

Plamenantz

1879da

yaynlad

beyannmede

Mslmanlarn Karada ya da Osmanl vatandaln zgrce seinceye kadar

askerlik meselesinin ertelenmesinden sz edilmektedir1607.
Kasm 1880de Gusinye ve Plave yerine lgnn Karadaa terk edilmesine
mteakip lgndeki Mslmanlardan g etmek isteyenlere kolaylk gsterilmitir.

1600

Nikola, byle bir eyi kabul etmediini ve herkese eit davranlmasn emrettiini sylemitir. Bilal
imir, Rumeliden Trk Gleri Belgeler, Cilt II, Trk Kltrn Aratrma Enstits. Ankara 1970, s.
156-157
1601
Nedim pek, Balkanlar, Girit ve Kafkasyadan Anadoluya Ynelik Gler SDFEF, Sosyal
Bilimler Dergisi, Isparta 1995, S. 1, s. 200-2001
1602
Nedim pek, Balkanlar, Girit.., s. 200-201
1603
Michael Palairet, The Balkan Economies C. 1800-1914, Cambridge Universtiy Press, Cambridge
2002, s. 212-213
1604
Faruk Kocack, agm, s. 141-142
1605
Bilal N. imir, age, C.II, s. 190-191, Belge no: 45
1606
ngilterenin kodra Konsolsosu Kirby Green, Karada D leri Bakan M. Radoniche 31 Mart
1879 da yazd telgrafta gn durdurulmas iin tavsiyelerde bulunmutur. Bilal N. imir, age, C. II., s.
191
1607
Proclamation to the Muhammedan Inhabitants of Podgoritza Bilal N. imir, age, C. II, s. 232

296

Karada vatandalna gemek isteyenlere de herhangi bir zorlama yaplmam ve

seimleri zgr iradelerine braklmtr1608.
1901 ylna gelindiinde de Podgoricadaki Mslmanlar bask altnda
olduklarn iddia ederek Karadadan g etmek istemilerdir1609. Karadadan g
edenler sadece Mslmanlar deildir. Karadadaki tarm alanlarnn kstll,
kurakln getirdii ktlk nedeniyle, alk yaayan Hristiyan Karadallar da Osmanl
topraklarna g etmek zorunda kalmlardr1610.
Krvena osveta yani kan davas da gn nedenleri arasnda saylabilir. Kan
davas nedeniyle lm bekleyen aileler, reyi Osmanl Devletine g etmekte
bulmutur. Karadadan Osmanl Devletine glerden birisi de ii gdr. Ekmek
paras kazanmak ve geimlerini salamak iin ii olarak Osmanl Devletine,
Srbistana,

Avrupaya,

Rusyaya

ve

Amerikaya

glerin

gerekletii

grlmektedir1611.
Her ne kadar Berlin Antlamas, olas bir g akmn engellemek iin tedbirler
ngryorsa da bu tedbirlerin eitli nedenlerden tr baarl olamadn
grmekteyiz. ki devlet ilikilerini ilgilendiren muhacirler sorununda u nemli hususlar
dikkat ekmektedir: Muhacirlerin arazileri, vakflar ve borlar.
B. MUHACRLERN SKNI VE AELER
Son yllarda yaanan toprak kaybnn, nfusu hareketlendirme asndan fetih
dnemindeki hareketlilikten daha fazla bir etki oluturduu muhakkaktr. XVIII. yyn
ikinci yarsndan itibaren g dalgalarna sahne olan Trk topraklar zerinde Osmanl
Devleti bir iskn politikas gderek gmenleri belirli yerlere yerletirmiti. XIX yyda
ie doru glerin daha da artt grlnce 1860 ylnda Muhacirn Komisyonu
kurulmu ve bylece gmenlerin iskn daha sistemli bir ekilde yaplabilmitir1612. Bu

1608

BOA, Y.PRK.M, 1/82

BOA, A MKT. MHM, 514/30
1610
Natasha Margulis, age, s. 14
1611
Natasha Margulis, age, s. 14
1612
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, TTK, Ankara 1999, s. 155
1609

297

komisyon 1875 ylnda kaldrlarak iskn ilerinin Zaptiye Nezretine bal bir heyet
tarafndan srdrlmesine karar verilmitir1613.
Kosovada 1879-1880 aras 100 bin gmenden sz edilmektedir. Tabii, bu
gmenlerin bir ksm Karadadan g edenler olmakla birlikte, ekseriyetle Srbistan ve
Bulgaristan gmenleridir. Bu gmenlerin yerleimi ve idaresi iin komisyon tekil
edilmi, fakat bu komisyon, azlarnn fahri az olmas nedeniyle, iskn iini pek iyi
yrtememitir. Mevcud gmenleri tespit edip kaydetmek, yardma muhta olanlara
kaynak aktarmak ve ziraate tevik etmek zere kodra eski Mektupusu Emin Efendi
7500 kuru maala Kosova Vilyetine skn- Muhacirin Memuru sfatyla
grevlendirilmitir. Bunun yannda, yerli halktan 11 kii ktip olarak vazife almtr1614.
Savalar ve ardndan Berlin Antlamasyla Karadaa terk edilen yerlerden
gelen Karada gmeleri kodra, Manastr ve Kosova vilyetlerinde bulunan mr
arazilere yerletirilmilerdir. Tuz Kazasnda bulunan gmenler iskna elverili bir
arazi tespit edilemedii iin yerletirilememi, derme atma kulbelerde barnmak
zorunda kalmlar, geimlerini ise yerli halkn arazilerinde iftilik ve oraklk
yaparak salamaya almlardr. 1889da meydana gelen kuraklk nedeniyle zor
duruma den bu gmenler, alk tehlikesiyle kar karya kalmlar ve yardma
muhta duruma dmlerdir. Bu maduriyetlerini gidermek iin 21.500 kyye msr
temin edilerek ahliye verilmi, ayrca, Hazineye ait itlie yerlemelerine izin
verilmitir1615. Podgoria gmeleri snrdaki bir kye yerletirilirken,1616 lgn
muhacirleri kodrada iftliklere iskn edilmitir. Bunlar arasnda Kavalal brahim
Bey'den alnan iftlikler ve Gavzer-i Hmyun iftlii de vardr1617.
Yenipazar sanca dhilinde ve Karada hududunda bulunan Pola karyesinden
g eden 41 aile, Akova ile Kolain Kazalarnda iskn edilmitir. Oturacaklar evlerin

1613

Faruk Kocack, Balkanlardan Anadoluya Ynelik Gler 1878-1890 Osmanl Aratrmalar, S. I,

stanbul 1980, s. 158
1614
Nedim pek, Rumeliden s. 175
1615
Nedim pek, age, s. 175
1616
Nedim pek, Balkanlar, Girit..agm, s. 201
1617
BOA, .DH., 1295/-1 /101803

298

kerestesi ine yoluyla elde edilerek, inaat masraflar Hazine tarafndan karlanmtr.
ve masraflar karlanmtr1618.
Karada'n Kolain-i Bala kazasndan gelen muhacirler ise Vultrn karyesinde
iskn edilmi; arpa, msr ve yulaf

yardmnda bulunulmutur1619. Tirgovite'deki

Kolain-Bala muhacirlerine de geimlerini salamalar iin arazi yardm yaplmtr1620.

lgn muhacirlerinden 263 kii kodraya yerletirilmi, aa kesme ve deniz
nakliyat ilerinde istihdam edilmiler, fakat aa kesiminin yasaklanmasyla zor
durumda kalmlardr1621. Sonuta kodradaki ormanlk blgelerde istihdam edilmeleri
uygun grlmemitir1622. Bu karlk bataklk halinde bulunan arazileri kurutarak
oralarda ziraatle uraabilmeleri iin olanak salanmtr1623.
Karada hududunda bulunan Berane kasabasna yerletirilen Nikik muhacirleri
daha sonra stanbuldaki semtlerde iskn edilmilerdir.1624 Dier taraftan, 252 Podgoria
muhaciri ise kodra snrnda Hamidiye kyn kurmulardr.1625
G edenler sadece Mslmanlar deildir. Bunlar arasnda Hristiyanlar da vardr.
144 hane Hristiyan muhacir kodraya yakn bir nahiye civarna yerletirilmitir1626.
Hristiyan halk da ktlk ve ekonomik kmaz nedeniyle g etmitir1627. Hristiyanlarn
g ettikleri yerlerden birisi Srbistandr. Fakat Srbistanla Karada arasnda bulunan
Talca ve Yenipazar Sancaklar Osmanl Devleti toprayd ve oradan transit
geebilmeleri, Osmanl Devletinin iznine balyd. Karadallardan yaklak iki bin
hane, Srbistana g iin yollara dklmtr1628. Gerekli muameleler yaplarak

1629

pasaportlu pasaprotsuz bin yz elli drt Karadalnn olaysz bir ekilde Srbistana

1618

BOA, DH.MKT, 1442 /66. BOA, DH.MKT, 1461 /90

BOA, DH.MKT, 1497/73
1620
BOA, DH.MU, 93/3
1621
BOA, DH.MKT, 1492/94
1622
BOA, DH.MKT, 1545/23
1623
Nedim pek, Balkanlar, Giritagm, s. 201
1624
BOA, .HUS, 13/1310Z-14
1625
Nedim pek, Rumelidens. 175
1626
BOA, .DH., 1210/94767
1627
John B. Allcock, "Montenegro." Encyclopdia Britannica Online, <http://www.britannica.com/
EBchecked/topic/390727/Montenegro>. E.t. 26 Sep. 2008.
1628
BOA, Y.PRK. ASK, 57/96
1629
BOA, Y.PRK.A, 5/46
1619

299

gemesi salanmtr.1630 Herhangi bir can kayb ya da tatsz bir olayn yaanmamas ve
yaplan insani muamele Srbistann takdirini kazanm ve bu davran nedeniyle
Srbistan bir teekkr mektubu gndermitir1631.
C. MUHACRLER VE VAKIFLAR KARMA KOMSYONU
1878 Ekim aynda Sadrazam Saffet Paa, Prens Nikolaya yazd telgrafta
lgn ve Bar boaltp Aranvutluka g eden muhacirlerin durumunun iler acs
olduunu belirterek; Karadallarn, muhacirlerin mallarn paylatn sylemi ve en
ksa zamanda paylalan bu mallarn sahiplerine geri verilmesini istemitir. Ayrca
Muhacirlerin can ve mal gvenliinin salanmas temennisinde bulunmtur1632. Prens
Nikola ise cevaben, bunun ancak Osmanl Devleti ile Karada arasnda yaplacak genel
kapsaml bir anlamayla zlebileceini sylemitir1633.
meseleleriyle ilgili Karada Prensiyle grlerek
1634

edilmitir

. Daha sonra

Muhacirlerin durumu ve

bu konuda ibirlii teklif

Muhacirin ve Evkaf- Muhtelif Komisyonu adyla bir

komisyon oluturularak Karadada Mslmanlarn geride braktklar vakflar ve

muhacirlerle ilgili sorunlar tespit etmek iin harekete geilmitir. Karada Devleti, bu
komisyon iin her ne kadar hudut tahdidi yaplncaya kadar birisini grevlendirmeyi
dnmediini ifade etse de1635, bir mddet sonra komisyona Msy Dokonii memur
etmitir1636. Komisyona Osmanl Devleti tarafndan ise ekib Bey komiser olarak
grevlendirilmitir.1637
Hatrlanaca zere Berlin Antlamasna gre, g eden Mslmanlar,
Karadadaki arazileri ve mallarn koruyabileceklerdi. Bunun iin Mslmanlar
mallarn ya iltizama verecekler ya da geride kalan dost ve akrabalar kanalyla idare
etmek suretiyle mallarn muhafaza edebilme imknna sahip olacaklardr1638.
1630

BOA, Y.PRK ASK, 59/123

BOA, Y.PRK EA, 10/52
1632
Bilal N. imir, age, C.I, s. 657
1633
Bilal N. imir, age, C.I, s. 660
1634
BOA, Y.PRK.EA, 3/41
1635
BOA, Y.A.HUS, 169/35
1636
BOA, .HR, 298/18854
1637
BOA, .HR, 284/17632
1638
Berlin Protokolleri Tercmesi, s. 261. Mesil-i Mhimme-i Siysiyye s. 77.
1631

300

lgnden g edenlerin mallarnn bedelleri de ake olarak denirken1639

Podgoria muhacirlerinin Karadada braktklar mlklerin bedelinin tespiti iin Aralk
1881de oluturulan komisyon, bir rapor hazrlayarak tespit edilen emlak bedelinin 4
taksitte denebileceini belirtmitir. Mlk sahibi, tespit edilen bedeli kabul etmek
zorunda olmad gibi, arzu ettii bedel denene kadar mlknde tasarruf
edebilecektir1640. Muhacirlerin Karadadaki mlklerine 1882de yaplan tespitte toplam
50 bin lira deer biilmitir1641. 1890da ise Nikik muhacirlerinin Karada'da kalan
arazi ve emlakinin hslatn belirlemek iin bir komisyon oluturulmutur. Bu
komisyona Vultrn Kaymakam erif Efendi ve Kolain Kaymakam Salih Efendi
getirilmitir1642.
Muhacirlerin Karadada braktklar mal varlklar hak ettii fiata satlmayp ok
ucuza gittii iddia edilmitir1643. Karadallarda muhacir emlakn alacak kadar para ve
sermaye olmad iin, fiatlar da dmtr. Sonuta Karada ynetimi arazileri genelde
kendi istedii fiattan satmtr1644. Temmuz 1886da da lgn muhacirlerinin
Karadadaki mallarn bir ay iinde satmalar iin vekil tayin etmedikleri takdirde, sat
ileminin Karada

hkmeti tarafndan gerekletirilecei sylenerek bir an evvel

satlmas istenmitir1645. Dier taraftan, herhangi bir snr ihlali ve koyun gasp hadisesi
olduunda, sulular bulunup gaspedilen hayvanlar geri verilinceye kadar, muhacirlerin
mallarnn msadere (ak artrma) ynetimiyle satlmas karar muhacirlerin mallarn
tehlikeye sokmutur1646. 1890 ylnda ise yol yapm almalarna hz veren Karada
Prensi Nikolann, lgnden snrdaki engirek karyesine kadar uzanacak yolun
geecei gzargh kodraya hicret eden lgn muhacirlerinin arazilerinden getii
iin lgn muhacirlerinden arazileri nisbetinde para talep etmesi 1647 aknlkla
karlanmtr.
1639

BOA,Y.PRK.ASK, 5/45
Temizer, age, s. 84
1641
imir, age, C. III, s. 448. Temizer, age, s. 84.
1642
BOA, DH.MKT, 1696 /8
1643
BOA, Y.E.E., 46 /46
1644
imir, age, C. III, s. 405-406, 688
1645
Temizer, age, s. 85,
1646
BOA, Y.E.E, 46/40
1647
BOA, DH.MKT, 1715/106
1640

301

1885 ylna gelindiinde Karada, tahrip edilen ve yamalanan muhacir emlakn,

yaplan eylemin anlamaya aykr olmas mnasebetiyle tazmini yoluna gitmitir1648.
Ayrca memleketlerine geri dnmek isteyen muhacirlerin bir ksmnn mallarn Karada
Prensi ganimet olarak askerlerine datmt. Muhacirlerin tekrar geri dnmelerini
beklemeyen Nikola, zor durumda kalmtr. Diplomatik giriimler sonucunda Prens
Nikola muhacirlerin geri dnmelerini kabul etmise de1649 Muhacirlerin bir ksm geri
dnmek yerine Karadada kalan arazilerine karlk Osmanl Devletinden arazi talep
etmilerdir1650. rnein Gusinyede yaayan iki kabileye (Kolonya ve Receb Aik?)
Karadada kalan arazilerine karlk, 40 hanelik iftlik, devlet tarafndan sahibinden
satn alnarak verilmitir1651.
D. MUHACR BORLARI N KOMSYON TEKL
Karada hkmeti ile 14 Temmuz 1884te gmenlerin sorunlaryla ilgili bir
anlama yaplmt1652. 8 maddeden oluan bu anlamada u ekildedir:

1.

Karadaa braklan yerlerden g etmi olanlarn istekleriyle ilgi iddialar incelemek zere
Trk- Karada karma komisonu kurulacak.

2.

Oluturulacak olan komisyon Podgroiada ie balayacak.

3.

Komisyon, yaptrm gc olan kararlar alacak.

4.

Toplaklarn iletim artlar incelenecek, toprak iileri bu arlara riayet ettirilecek.

5.

Osmanl vatanda gmenler ile Karadallar arasnda olabilecek ihtilaflardan yalnz Karada
mahkemeleri yetkili olacak.

6.

Borlarn deyebilmeleri iin borlu gmenlere belli bir mhlet tannacak.

7.

Borcunu deyemeyen gmenlere ait emlaklar ak artrmaya tbi tutulacak.

Karada Karma Komisyonu 11 Austos 1884te Podgoriada grevine

balamtr1653. Muhacirlerden bazlarnn Karadallara olan borlarnn tahsili iin
1648

imir, age, C. III , s. 689

Nedim pek, agm, s. 201
1650
Dervi Havrik isimli ahs, Karadada kalan arazisine karlk kodrada arazi istemitir. BOA,
Y.PRK.AZJ, 11/11 Podgorial Mustafa Aa ise Podgoriada kalan arazisine karlk skenderiye
kazasnda bulunan Peltoye Kyndeki Gedik tmarn istemitir. BOA, Y.MTV, 30/55
1651
BOA, TFR.I.KV.,148/14736, 17/L /1324 (Hicr).
1652
imir, age, C.II, s.612-613. Temizer, age, s. 97
1649

302

Karada, muhacirlerin arazilerini sata karmtr. Borcu olan muhacirlerin borlarn

iki ay iinde demesi gerektii uyarsnda bulunarak1654 Karadada mahkemeye
gelmeyenlerin borlarna mahsuben mallarna el konulaca bildirilmitir1655. Satta
ncelii bolu olan muhacirlerin arazilerine veren Karada, zellikle bu arazileri ok
ucuza satt iddia edilmitir1656.
Bu bor davalar ancak ortak bir komisyon tarafndan1657 halledilebilirdi. kodra
vilyeti, byle bir komisyon kurulmasnda srar etmi ve almalar balatlmtr1658. Bu
esnada Karada, 1887de borlarn denmesi iin muhacirlerin geride brakt mallarn
satlmas ve borlarna da faiz uygulanmas yoluna gitmitir. Hriciye Nezreti
tarafndan Karadan bu teebbs ok ar bulunmu ve uygulamada esneklik
gsterilmesi ve hafifletilmesi ynnde istekte bulunulmusa da, nihai bir anlamaya
varlamamtr1659. Mukavelenme taslanda baz maddelerde deiiklik yaplarak1660
tekrar grmeler yaplm, etine Sefret-i Seniyyesi ile Karada arasnda dzenlenen
mukavelenmeyi Karada Prensi 15 Mart 1888de kabul etmitir1661. Mukavele gerei
oluturulan bu komisyona Korfu ehbenderhanesi mam Resul Efendi memur
edilmitir1662.
E. NKOLANIN G DURDURMA ABALARI
Nikikin Karadaa verilmesi nedeniyle 1877de byk bir g balamt.
Kaynaklara gre Nikikte 410 Mslman ailenin 391i Osmanl topraklarna g etmek
zorunda kalmtr. Buna ramen Prens Nikola, Balkanlarda din bakmdan en hogrl
hkmdar olarak anlmaktadr1663.

1653

imir, age, C. III , s. 549-550

Temizer, age, s. 85
1655
imir, age, C. III , s. 597-598-603
1656
BOA, Y.E.E, 46 /46
1657
BOA, DH.MKT, 1414/112
1658
BOA, DH.MKT, 1452/105
1659
BOA, DH.MKT, 1470/16
1660
BOA, DH.MKT, 1487/34
1661
BOA, DH.MKT, 1494/105
1662
BOA, DH.MKT, 1495 /98. BOA, DH.MKT, 1499/63
1663
erbo Rastoder, Karadadan Mslman Gleri Muhacirlerin zinde, Derleyen: Hayri Kolainli,
Lotus Yaynlar, Ankara 2004, s. 88.
1654

303

a. Nikolann Hersek Halkna Bildirisi

Prens Nikolann Mslmanlara kar tutumunu Haziran 1876da yaynlad
Hersek Halkna lan isimli bildiriyle daha iyi anlamaktayz:
zgr Hersekte zgrce yaayacaksnz. Kanun burada herkes iin ayn, herkes iin dil
olacak. Dininizin kutsall kabul edilecek ve ona hi kimse dokunmayacak. Bunu sizlere ben
garanti ediyorum. Sizlerin dinine mensup olup da, benim adaletime size kar sevgime ahit olan,
memleketimin ve benim ahsmda her zaman kardelik bulan, yardm ve nianlar alan, yzlerce
insana sesleniyorum. Siz ey Muhammedler! Sizleri, kanlarnzn ayn olduu Hristiyan
kardelerinize kar silah kaldrmamaya davet ediyorum. Hristiyan kardelerinize, ortak
dmanmz olan Osmanllara kar mcadelelerinde yardm edemiyorsanz bile, en azndan
sakin bir ekilde yerlerinizde kalmaya davet ediyorum. Byle davrandnz takdirde canlarnz
ve mallarnz her trl tehdit ve salrdya kar gvende olacak. Aksi takdirde; yani bar deil de
sava tercih ederseniz, iimdeki zntye ramen size dmana kar gstertiim muameleyi
uygulayacam1664.

Mslman nfusu lkede tutmak isteyen Nikola, 18 Kasm 1880de Mslman

gmenlere, aralarnda siyasi sulularn, vatana ihanetle ve dman ajanlyla sulanan
insanlarn da bulunduu btn Mslman gmenlere genel af iln etmitir. Nikola,
Berlin Antlamasndan sonra Karada Devleti bamszln kazannca lkeden
Bosnaya doru g eden Karada Mslmanlarna bir bildiri yaynlayarak
Mslmanlarn g etmesini engellemeye almtr1665.
Bilindii gibi, Kolain, Berlin Antlamas kararlaryla Karadaa braklan
yerlerden biridir. 4 Ekim 1878de teslim edilen Kolainden gen Mslmanlarn bir
ksm, Nikolann 13 Temmuz 1881 tarihli G Eden Karada Mslmanlarna ln
yaynlamasyla geri dnmtr1666.
Prens Nikola, muhacirlerin geri dnmesini salamak iin onlarn Karadada el
konulan malarnnn iade edileceini, ayrca, can ve mal gvenliklerinin salanacan
syleyerek alt aylk bir sre tanmtr1667. Fakat Prens Nikolann insiyatifi dnda
gelien hadiseler Prens Nikola istemese dahi bir takm zorlamalara ve yldrmalara
1664

erbo Rastoder, agm, s. 88. Ayrca sz konusu beyanname iin bkz. Nikola Petrovi, Politiki Spisi,
Cetinje-Titograd 1989, s. 144
1665
erbo Rastoder, agm, s. 90
1666
erbo Rastoder, agm, s. 91
1667
BOA, HR SYS, 424/19. Temizer, age, s. 97

304

sebebiyet vermi ve g kanlmaz olmutur. Bunun zerine Karada Prensi, Osmanl

Devletine ynelik g engelleyebilmek iin Sultan II. Abdlhamidden yardm
istemitir1668.
b. Muhacirlerin Karadaa Geri Dnmeleri
Daha nce 1875 Hersek syanndan kaarak Karadaa g eden Hristiyanlar
vard. Bunlar bir mddet sonra memnuniyetsizliklerini arz etmeye balamlardr.
Mallarn Karadadaki etelere kaptran Hersekli Hristiyanlar, sefalet iine dm,
onda ikisi etelere ynelmeye balamlardr1669. Muhacirin Komisyonu, byle
hadiselere meydan vermemek ve Karadaa olas bir g engellemek iin baz kararlar
almtr. Karadaa iltica edip de Osmanl tabiiyyetini terk edenlerin kanuni haklarnn
da kaybolmas anlamna geldiine ynelik bir karar almtr1670. Bu kararla, Karadaa
yaplan g engellenmeye allmtr.
Karadaa yaplan glerde

emlak ve temettuat vergisi ile bedel-i askeriyeye

zam yaplaca sylentileri de etkili olmutur. rnein Kolain Hristiyanlarndan iki

hane bunu bahane ederek Karada Kumandan Lazar'n da tevik etmesiyle Karada'a
g etmilerdir1671. Fakat Karada Hriciye Nzr, Kolain Hristiyanlarnn yeni
vergilerden dolay Karada'a g ettiini ve kendilerinin ahliyi ge tevik iin
herhangi bir telkinlerinin sz konusu olmadn sylemitir1672. Osmanl Devleti ise
vergilerin emsalinden aa seviyede olduunu glerin Komutan Lazarn
tevikinden kaynaklandn iddia etmitir1673.
Karadadan Osmanl Devletine g edip snrda iskn edilenlenler de zaman
zaman ktlk ve alk nedeniyle gle kar karya kaldklar grlmektedir. 7 Ekim
1878de bir grup muhacir ngilterenin kodra Konsolosu Kirby Greene gnderikleri
mektupta kodrada ok zor durumda olduklarn, ilerinden 249 kiinin alktan
1668

BOA, Y.PRK.TKM, 45 /11

Naci ahin, XIX. Yzyl Sonrasnda Anadoluya Yaplan G Hareketleri ve Anadolu
Corafyasndaki Sosyo-Kltrel Etkileri, AK Sosyal Bilimler Dergisi, C. VIII, S. 1, Haziran 2006,
s.68.
1670
BOA, Y.PRK.DH, 2/41.
1671
BOA, DH.MKT, 1503/26.
1672
BOA, DH.MKT, 1518/92.
1673
BOA, DH.MKT, 1553/8.
1669

305

ldn ve kendileri iin ok byk bir ac olsa da artk kendi topraklarna dnp
arazilerinde almak istediklerini ve kendilerine arac olmalarn istediklerini bildiren
bir mektup yazmlardr1674.
Doup byd topraklar terk etmenin kolay almadn ve ok byk
skntlar yaandn gren Mslman mhacirler, bir mddet sonra civar vilyetlerden
Karadaa g etmilerdir. Karada Prensinin masraflar karlamas pek mmkn
gzkmyordu. Bu nedenle Osmanl Devleti tarafndan muhacirlerin ihtiyalarn
karlamak iin1675 Karada hkmetine verilmek zere Osmanl Bankas araclyla
etine Sefretine para gnderilmitir1676. Yllk 400 lira Karadadaki Bosna Hersekli
Mslman muhacirlerin masraflar iin verilmitir. Fakat 1896 ve 1897 yllarnda sz
konusu

miktarn

verilememesi

Prens

Nikolay

rahatsz

etmi

ve

ikyette

bulunmutur1677. Daha sonra aksaklk giderilmi ve gerekli mebla her sene dzenli
olarak denmeye devam etmitir1678. 1909 ylnda da Karada Prensinin davet etmesi
zerine Hersek ahlisinden 100den fazla kii etine'ye gelmilerdir. Mslman
muhacirler hususunda ngiltere, Osmanl Devletinin Karadaa maddi ve manevi
desteini srdrmesini istemiti1679. Karada Prensi, Mslman halkn g etmesinin
olumsuzluklaryla yzlemek istemiyordu. Mslman halk g etmeden nce
arazilerinde tarmla urayorlar ve arazileri iliyordu1680. Fakat Mslmanlar g etmek
zorunda kalnca en verimli araziler deta bo kalm, lkenin ekonomisi de olumsuz
etkilenmitir. Ekonomik dengenin salanmas iin de muhacirlerin

yerlerine

dnemesinde ok byk yarar vardr.

Son olarak unu ifade etmeliyiz ki, Prens Nikolann ve halknn ilk bamsz
olduu yllarda mslmanlara kar tutumuyla ilerleyen yllardaki tutumlar deiiklik
arzetmektedir. Kapal bir toplumdan ak bir topluma dnm sanclar eken Karada
1674

Bilal N. imir, age, C. I. s. 642-643

BOA, A.MKT.MHM, 602/11
1676
BOA, DH.MKT, 280 /10
1677
BOA, Y.A.HUS, 380 /11
1678
BOA, A.MKT.MHM, 604/4. BOA, .HUS, 109/1321C-147. BOA, .HR, 397/1323Ca-21. Bu miktar
geriye g edenlerin saysndaki azalmaya oalmaya gre farkllk arzetmektedir. Abidin Temizer bu
miktarn 1900l yllarn balarnda 34bin, 1909 ylnda ise 29.100 kuru olduunu ariv belgelerine
dayanarak sylemektedir. Bkz. Abidin Temizer, age, s. 96
1679
BOA, Y.E.E, 42/138
1680
Michael Palairet, age, s. 212-213
1675

306

toplumu, devlet olduktan sonra Nikola ve Abdlhamidin iyi ilikilerinin bir meyvesi
olarak farkl dinlere farkl kltrlere ve inanlar daha lml bakmaya balamtr.
F. OSMANLI DEVLETNN G DURDURMA ABALARI
Nikola muhacirlerin geri dnmeleri iin gayret sarfederken, Osmanl Devleti,
Karadaa g nlemek iin birtakm teviklerde bulunmutur. Kosova'ya bal olan
Berana kazas genelde Hristiyanlarn yaad bir yerdir ve

Karada snrnda

bulunmaktadr. Olas bir vergi zammnn blgede uygulanmasnn baz sakncalar

douraca ve Karadaa firar etmelerine neden olaca endiesiyle bu blge vergi
zammndan ve askerlik bedeline getirilecek zamdan muaf tutulmutur1681. Alnan
nlemlere ramen Beranedem Karada'a gler sz konusu

olmutur1682.

Hristiyanlardan Karadaa ve Srbistana g edenlere geri dnmeleri iin birtakm

kolaylklar salanm ve ak kap braklmtr. Buna gre, g edenler, vatandaln
deitirmeden geri dnmeleri halinde, hane ve tarlalarna tekrar kavuabileceklerdir.
Ayrca, geri dnenlerin, birikmi askerlik bedeli borlarnn hepsinin affedilecei
belirtimi1683 ama mallarn 5 yl sreyle satmalar yasaklanmtr1684. Karadaa firar
eden Hristiyanlar, Sultan II. Abdlhamid tarafndan affedildikleri haberini alnca teslim
olmaya balam ve arya olumlu yant vermilerdi1685.
Karada muhacirlerine getirilen askerlik muafiyeti de zaten mallarndan ve
yurtlarndan olan Mslman halk bir nebze olsun rahatlatabilmitir. Podgoria, boz ve
Zabljak kazalarndan hicret edenlere askerlikten muafiyet getirilerek bu muafiyet bir
sisteme oturtulmutur1686. Dier taraftan, Tuz'a tbi olan Dinoa ve Vilodina
karyelerinde iskn edilen muhacirlerin ktlk nedeniyle baka yerlere gitmeleri ihtimali
artmt. Bu gn nne gemek iin gerekli olan msrn bir an evvel gnderilmesine
karar verilmitir1687.

1681

BOA, DH.MKT, 1505 /103

BOA, DH.MU, 64/-1 /22
1683
BOA, .M.M.S, 107/4580
1684
BOA, Y.PRK. BK, 22/85
1685
BOA, Y.MTV, 246 /44
1686
BOA, Y.PRK.ASK, 57/74
1687
BOA, DH.MKT, 1563 /78
1682

307

Fakat btn bu abalara ramen sonunda Karadaa dnmeye karar veren

muhacirler ile ilgili olarak bu kez arazilerini sahiplenen ve ganimet bilip ileten
Karadallar raz etmek meselesi ortaya kmtr. Muhacirlerin arazilerindeki
Karadallar,

bu

nedenle

muhacirlerin

dnmelerini

istememiler

ve

sorun

kartmlardr1688.

1688

B. N. imir, age, C.III, s. 498-499

308

SONU
Balkanlarda kk ve dalk bir lke olan ve bugn bamsz olarak devletler
platformunda yerini alan Karada, tarihte Osmanl Devleti ile ilikileri 14. yya kadar
dayanmaktadr. 15. yzylda gerekletirilen Karada zerindeki Osmanl hkimiyeti,
bir mddet sonra sadece kt zerinde hkimiyet eklini almtr. Zira Osmanl
Devletinin Karadaa tam anlamyla hkim olamad, bir gerektir. Gerek dalk ve
verimsiz araziler gerekse ekonomik yap itibaryla de zayf

olan Karada, fetih

hareketleri iin ok czip bir yer olmamtr. Ayrca, Karada halknn sava kimlii
ve herhangi bir otoriteyi kabul etmeyii, onlar Osmanl Devletine kar koyabilir hle
getirmitir.
1696 ylndan itibaren Karadada Petrovi hanedanl ynetimi eline almtr.
1918 ylna kadar ynetimi elinde bulunduracak olan bu hanedanlkta liderliin, II.
Danilo dnemine kadar, Prens-Bishop (Vladika) tabir edilen dini liderlerin evlenmeme
adetlerine bal olarak, babadan oula deil, amcadan yeene ya da, amca torununa
eklinde getii grlmtr. II. Danilonun bu gelenei bozarak laik bir sistem kurmas
ve evlenmesi, amcadan yeene geme adetini bozmaya yetmemitir. Zira sadece bir kz
ocuu olan Danilo, lmnn ardndna yerini yeeni Nikolaya brakmtr.
19. yydan itibaren Batnn ilgisini ekmeye balayan Karada, zellikle
Panslavik siyaset gden Rusyayla dirsek temasna geerek onlarn koruyuculuuna
girmitir. Rusyann, Kk Kaynarca Antlamasndan sonra
Ortadokslarn

koruyuculuunu

stlenmesi,

Karada

Rusyaya

Balkanlardaki
biraz

daha

yaklatrmtr. Rusyann Panslavik hedeflerine ok uygun hareket eden Karada, gerek

Fransz htilli ve gerekse Panslavik etkiler nedeniyle tam bamszlk dncesini
benimsemeye balamtr. 1838, 1853, 1858, 1862de Osmanl Devleti aleyhinde isyana
kalkan Karadallar, bu isyanlarla, bamszlk isteklerini glendirmilerdir.
Bamszla o kadar kilitlenmilerdir ki Tanzimat Dneminde zerklik teklif
edilmesine ramen kabul etmemilerdir.

309

1860 ylnda Karadan bana geen I. Nikola, o zamana kadar kabile

anlayyla ynetilen Karada modernletirme ynnde ok byk admlar atmtr.
Batda ald eitim ve dnya gryle kendinden ncekilere nazaran fevkalade ak
grl ve Bat yanls bir kiilik profili ortaya koymutur. Kabile tarz ynetim ve klan
anlayndan lkesini syrarak Karadada toplumsal bir dnm gerekletire Nikola,
barl tarzyla da dikkatleri ekmitir. Kzlarn talya, Rusya, Srbistan gibi kraliyet
aileleriyle evlendirirken, Avrupann kaynbabas sfatn alan Nikola, bu ekilde,
devletlerin ilgi oda olmu ve uluslararas arenada ve kurtlar sofrasnda kendisine yer
bulabilmitir. 1875 Hersek syanndaki rolyle bamszla doru ilerleyen Karada
iin 1875 Hersek syan, bir dnm noktasdr denebilir. Zira, bu isyana verdikleri destek
ve ardndan 1876da Sbistanla ittfak yaparak Osmanl Devletiyle savaa girmeleri
Avrupal Devletleri harekete gerirmitir. Bylelikle, Byk Devletler Osmanl
Devletini Balkalarda birtakm reformlara zorlarken, onun, Karadan bamszln
kabul etmesini istemilerdir. Osmanl Devleti, Byk Devletlerin tekliflerinin ve
Karadaa braklmas ngrlen toprak parasnn kabul edilemez olduunu syleyince
ipler kopmu ve Osmanl-Rus Sava balamtr. Karada, ardndan Srbistann da
Rusya lehine giritii savata Osmanl Devleti byk yara alm ve yenilgiye uramtr.
nce Ayastefanos, sonra Berlin Antlamas ile Osmanl Devleti tarihinin en ar
antlamalarn imzalamak zorunda kalmtr. Berlin Antlamas, Osmanl Devleti iin
menfi anlamda bir dnm noktas olurken, Karada iin gayet olumlu bir durum tekil
etmitir. Karada bu antlamayla, bamszln kazanmasnn yannda, topraklarn iki
katna karm ve Osmanl Devleti ile diplomatik ikikiler de resmen balamtr.
Osmanl Devletinde 1876da baa geen

II. Abdlhamid ve Karadada 18

yldr hkm sren Nikolann aralarndaki dostluk daha etineye ilk Osmanl Elisinin
gnderilmesiyle balamtr. Abdlhamid, Karada Prensini Balkanlardaki aleyhte
oluumlardan ekmek, Arnavutluk snrndaki atmalara son vermek ve Balkanlarda
dengeyi kurmak iin iyi niyetli giriimlerde bulunmutur. Bylece d politikasnda
uygulad dostluk siyasetiyle Osmanl Devletini savatan uzak tutmu, Balkanlarda
olas bir Slav birliini de engellemeyi baarmtr.

310

Tarihten gelen fkeleriyle yorulan Karadallarn, Osmanl Devletine kar

bak alar pek iyi saylmazd. Bunun da nedenleri Karadan ie kapank yaps, d
dnyayla iletiiminin olmayyd. Ayrca, kabile anlaynn ve klan sisteminin hkm
srd ve ok kat ve merhametsiz sava anlaylarnn olduu toplumlarda ve farkl bir
onur anlaynn olduu toplumlarda byle bir fkenin var olmas garipsenemez.
Dier taraftan, Osmanl Devleti tebaas olan Arnavutlarla Karadallar kabile
toplumu anlay noktasnda benzemekteydiler. Zaten genelde sorunlar Arnavutlarn ve
Karadallarn toplum yapsndan kaynaklanmaktayd. Abdlhamid ve Nikola,
kurduklar diyalogla, almaz gibi gzken engelleri amay bilmilerdir. ki devlet
arasnda ufak snr atmalarnn hricinde , 1878den 1909a yani Abdlhamidin
tahttan iniine kadar herhangi bir sava meydana gelmemitir.
Arnavutlarla Karadallar arasndaki snr atmalarnn nedenini, Berlin
Antlamasndan sonra Karadan Arnavut topraklarna doru genilemesinin ve
Osmanl Devletinin buna gz yummasnn Arnavutlar zerinde oluturduu krgnlkta
arayabiliriz. Normalde sorun diye grmeyeceimiz hususlar onur/ savalk/
klanclk/aile kavramlaryla ii doldurularak snrda sorun hline gelmitir. Otlak sorunu,
hrszlk, ot bime, balk avlama gibi hususlar yeni izilen snrlarla birlikte gelen
sorunlard. Aslnda kk sorunlar olmasna ramen, blge halknn sosyo kltrel
yaps ve iki tarafn da direnli tutumu nedeniyle en ufak meseleler bytlmt. Tam
bu noktada krizleri ama anlamnda Nikola ile Abdlhamidin paratoner vazifesi
grd mahede edilmektedir. Alamayan bir kriz Nikolann Abdlhamide ektii
bir telgrafla ya da mesajla alabilmitir. Abdlhamidin sorunlar zmedeki baars ve
mahareti burada da kendini gstermitir. atan kesimleri onure etme, onlara nianlar
vererek inatlarndan vazgeirme gibi yntemler kullanan Abdlhamid, onlarn gnln
ho tutmaya almtr. Bilindii gibi, Arnavutlarn szne itibar ettii tek kii olan
Abdlhamid, zellikle Arnavutlukun kuzey kesimlerinde Karada snrnda yaayan,
Osmanl hkmetini bile tanmayan Kigalar tarafndan, saylyor ve tannyordu.
Her ne kadar devlet politikalar devamllk arzetse de hkmdarlarn ahsi
abalar gayretleri ve ynetimde gsterdikleri baar, ilikilerin dzeyinde ok etkilidir.
Kiisel dostluklarn d politikaya olumlu yansmalar muhakkak ki kmsenmeyecek

311

bir durumdur. Bu balamda Abdlhamid ile Nikola, iki devlet arasndaki problemleri
zmede kolaylatrc bir unsur olmutur. Kurduklar sk dostluk sayesinde olaylara
zmsel olarak yaklaabilmilerdir. Bu dostluk, Abdlhamidin Nikolaya, yat, yal, at
gibi ok deerli hediyeler gndermesi, para yardm yapmas ve onun ailesine gsterdii
yakn ilgi sayesinde olmutur. zel gnlerinde Nikolay yalnz brakmayan
Abdlhamidin, ocuklarnn dnlerinde gnderdii mesajlar, hediyeler, ylba
tebrikleri ile Nikolaya Mutlu gnnde yanndaym. mesaj verdii grlmektedir.
Abdlhamid, Nikolay ac gnnde de yalnz brakmam, bir yakn, ocuu,
kaynvalidesi ya da bir akrabasnn vefat durumunda taziyelerini bildirmi, zntsn
paylamtr. Hastalandnda doktor gndermi ve hastal nedeniyle Fransaya gitmek
istediinde etine Elisi vastasyla onun yannda olmutur. Nikolann da bu jestlere
ayn nezaketle karlk vedii grlmtr. O da din bayramlarda, doum gnlerinde
Abdlhamide tebriklerini iletmitir. Doal felket durumunda da birbirlerinin yannda
olmalar, Karada-Osmanl yaknlamasna vesile tekil etmitir. Abdlhamidin
onuruna etinede yaplan doum gn kutlamalar ise kelimenin tam anlamyla bir
dostluk gstergesidir. Podgoriada Mslmanlar iin ina edilen okulun aln yapan
Prens Nikolann olu Mirkonun, ayn zamanda, Abdlhamidin ve btn slm
leminin deta bir seferberlik iln ederek yapmaya alt Hicaz Demiryoluna ba
yapmas da Osmanl-Karada yaknlamasna katk salamtr. Bu, bize, iki devlet
liderinin kiisel diyalog ve dostluk ilikileriyle sava nleme, bar atmosferi oluturma
ynnde ok etkili bir siyaset yaptklarn gstermektedir.
Abdlhamid ve Nikolann dostluunun Karada-Osmanl siyasetine olumlu
yansmalar muhakkak ki olmutur. Lkin, bu etkiler, hem Abdlhamide hem de
Karada Prensine kar, kendi ilerinde oluan muhalefetin (Gen Trkler ve Gen
Karadallar) eletiri oklarn zerlerine evirmeleri nedeniyle engellenmitir. nce
Abdlhamidin tahttan inmesi ve ardndan ttithat ve Terakki hkmetinin d politikada
yapt geri dnlmez hatalar, ilikileri gittike bozmutur. Jn Trklerin, II.
Merutiyetin ilnnda desteklerini istedikleri Arnavutlar, umduklarn bulamadklar ve
hayal krkl yaadklar iin Abdlhamid dnemini arar hle gelmilerdir.

312

Prens Nikolaya tepkiler ve muhalefet nitelik asndan Abdlhamide yaplan

muhalefet ve sulamalardan farkszd. Abdlhamidin muhalifleri gibi Nikolann
muhalifleri de bizzat kendi elleriyle yurtdna okumaya gnderdii talebelerden
kmtr. Nikola da tpk Abdlhamid gibi baskclk ve yasaklkla sulanmtr.
II. Merutiyetin ilanndan ksa bir sre sonra Arnavut isyanlar patlak vermi ve
bu da Karada olumsuz etkilemitir. Avusturyannsa Merutiyetin ilnyla birlikte
Bosna Herseki igali Karadaa ikinci bir darbe niteliindedir. Kilise Meselesinin
ttihatlar

tarafndan

halledilmesi,

Balkanlarda

Osmanl

Devletine

kar

oluturulabilecek bir birliin ve ittifakn nndeki engelin kaldrlmas anlamn

tamtr. Ardndan, ok gemeden birleen Balkan Devletleri, Balkan Savalarn
balatmlardr. Bylece Osmanl-Karada ilikileri son bulmutur.

313

KAYNAKA
A. ARV BELGELER
Sadaret med Kalemi Belgeleri (A.AMD),
Sadaret

Mektub

Kalemi:

Nezaret

ve

Devir

Yazmalarna

Ait

Belgeler

(A.MKT.NZD), Umum Vilayet Yazmalarna Ait Belgeler (A.MKT.UM)

Cevdet Askeriye (C.AS)
Dahiliye: Dahiliye Emniyeti Ummiye Tahrrat Kalemi Belgeleri (DH.EUM.THR)
Dahiliye Mektub-u Kalemi (DH.MKT), Dahiliye Nezareti Muhbert- Ummiye
daresi Belgeleri (DH.MU),
Hatt- Hmayn Tasnifi (HAT)
Hariciye: Hariciye Nezareti Mektub Kalemi Belgeleri (HR.MKT),Hariciye Nezareti
Siyasi Ksm (HR.SYS), Hariciye Nezareti Tercme Odas (HR.TO), Hariciye
Nezareti stiare Odas (HR.HM.O)
radeler: radeler Askeri (.AS), radeler Bahriye (.BH), radeler Dahiliye (.DH),
radeler Hariciye ( .HR), radeler Hususi (.HUS), radeler Maarif .MF), radeler
Maliye (.ML), radeler Meclis-i Mahsus (.MMS), radeler Yunanistan
(.MTZ.GR), radeler Rsumat (.RSM), radeler uray Devlet (.D), radeler
Taltifat (.TAL), radeler Dosya Usul (.DUT), radeler lmiye (.LM), radeler
Telgraf ve Posta ( .PT)
Maarif Nezareti Mektub-u Kalemi (MF.MKT)
Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV)
Teftiat- Rumeli Evrk Rumeli Mfettilii Kosova Evrak (TFR.I.KV)
Tara Evrak Bosna Mfettilii Evrak (TR.BN.M).
Yldz Esas Evrk (YEE).
Yldz Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV),
Yldz Sadaret: Husus Maruzat Evrak (YA.HUS), Resm Maruzat Evrak (YA.RES),

314

Yldz Perakende Evrak: Mabeyn Bakitabeti (Y.PRK.BK), Asker Maruzat

(Y.PRK.ASK), Yldz Sadaret (Y.PRK.A), Arzuhal Ve Jurnaller (YPRK.AZJ),
Elilik-ehbenderlik ve Ataemiliterlik (Y.PRK.EA), Hariciye Nezareti Maruzt
(Y.PRK.HR), Mfettilikler ve Komiserlikler Tahrirat (Y.PRK.MK), Maliye
Nezareti

Maruzat

(Y.PRK.ML),

Name-i

Hmayunlar

(Y.PRK.NMH),

Serkurenalk Evrak (Y.PRK.SRN), ehremaneti Maruzt (Y.PRK.H), Tahrirat-

Ecnebiye Ve Mabeyn Mtercimlii (Y.PRK.TKM), Umum Vilayetler Tahrirat
(Y.PRK.UM), Dahiliye Nezareti Maruzat (Y.PRK.DH), Komisyonlar Maruzat
(Y.PRK.KOM), Posta ve Telgraf Nezreti Maruzt (Y.PRK.PT), Shhye Nezareti
Maruzat (Y.PRK.SH), Terifat Umumiye Dairesi (Y.PRKT.F), Zaptiye Nezareti
Maruzat Analitik Envanteri (Y.PRK.ZB), Yvern ve Maiyyet-i Seniyye Erkn-
Harbiye Diresi (Y.PRK.MYD)
Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB)
Yldz Albm, Albmler Katalou, Nadir Eserler Ktphanesi, stanbul niversitesi

B. GAZETELER
GLAS CRNAGORCA, etine, Karada (Kril)
KDAM
MALUMAT
NEW YORK DAILY TIMES,
THE NEW YORK TIMES
SABAH,
THE GEOGRAPHICAL JOURNAL
THE NATIONAL ERA
THE NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE
THE WASHINGTON POST
VAKT

315

C. YAYINLANMI VESKALAR

Berlin Kongresi Protokolleri Tercmesi, stanbul 1297.

Devlet-i Aliyye-i Osmniyye ile Karada Huddu Trifnmesi, Matbaa-i Askeriye,
stanbul 1324.
Devlet-i Aliyye-i Osmniyye Hriciyye Nezret-i Cellesinin Salnmesidir, C. II.
Matbaa-i Osmniyye, Dersadet, 1306.
ERM, N., Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ank. 1953.
kodra Vilyeti Salnmesi, nc Defa Olarak Vilyet Matbaasnda Tab
Olunmudur, kodra 1312.
Muhedat Mecmuas, C.IV, Tpk Basm, TTK Ank. 2008.
DESTAN B.(Ed.), Montenegro: Political And Ethnic Boundaries 18401920, Volume
I-II, Cambridge University Press Archive Editions, Wilts 2001.
Osmanl Ariv Belgelerinde Kosova Vilayeti, Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl, stanbul 2007.
Salnme-i Nezret-i Hriciyye, C. I Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniyye 1302, Yeni
Harflerle Yay.Haz: Ahmet Nezih Galitekin, aret Yaynlar, Mays 2003.
Salnme-i Nezret-i Umr-u Hriciyye, Dersaadet Alem Matbaas, Ahmet hsan ve
rekas, 1320.
MR, B. N.; Rumeliden Trk Gleri Belgeler, Cilt I-II-III,

Trk Kltrn

Aratrma Enstits, Ank. 1970.

The European Concert In The Eastern Question A Collaction Of Treaties And
Other Public Acts, Ed: T. E. HOLLAND, Oxford University Press, Oxford
1885.
US, H. T., Meclis-i Mebusan (1293- 1877) Zabt Cerdesi, C. I, stanbul 1939.

316

D. KTAPLAR
ABDURRAHMAN EREF EFEND, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi
Tarihi, Haz: Prof. Dr. B. KODAMAN & Prf. Dr. M. A. NAL,TTK, Ank. 1996,
_____, Tarih Syleileri (Mshabe-i Trihiyye), Sadeletiren: M. . DURU, stanbul
1980
ADANIR, F., Makedonya Sorunu, ev: . CATAY, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, st
1996
AHMED LTF EFEND, Vakanvis Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. X-XI-XV, Haz.
Prof. Dr. M. AKTEPE, TTK, Ank. 1993.
AHMED SAB, Sultan II. Abdlhamid ve Saltanatnn lk Yllar, Haz.Yard. Do. Dr.
A. KARA, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2008.
AHMET CEVDET PAA, Tarih-i Cevdet, C. 3, Sadeletiren: D. GNDAY, dal
Neriyat, stanbul 1994
_____, Tezkir-i Cevdet, 13-20, Haz. C. BAYSUN, TTK, Ankara 1960.
_____, Marzat, Haz: Y. HALAOLU, ar Yaynlar , stanbul 1980.
AHMET MTHAT, ss-i Inklp, Cilt. 1-2, Haz: T. G. SERATLI, Selis Kitaplar,
stanbul 2004.
_____, Zbdetl Hakayk, Takvim-i Vekyi Matbaas, stanbul 1295
AHMET TEVFK (Ter), Karada Corafyas, Srpadan Osmanlcaya Tercme:
Mirliva AHMED TEVFK, Muhmud Bey Matbaas, Dersadet 1329.
AKURA, Y., Osmanl Devleti Dalma Devri XVIII-XIX Asrlarda, TTK, stanbul
1940
AKN, S. (Yay.Ynetmeni), Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1600-1908, Umut
Matbaaclk, stanbul 1997.
_____, eriat Bir Ayaklanma: 31 Mart Olay, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara
1994
ALEKSEEVNA, N. O., Is Russia Wrong? A Serrios Of Letters By A Russian Lady
Olga Novikova (To The Memory Of Nicolas Kireeff The First Russian
Killed In Servion July 1876), Hodder And Stoughtan 1877

317

AL SAD, Saray Hatralar Abdlhamidin Hayat, Nehir Yay, Ahmet Nezih

Galitekin, stanbul 1994
ALKAN, A. T., kinci Merutiyet Devrinde Ordu Ve Siyaset, Ufuk Kitaplar, stanbul
2001
ALKAN, N., Avrupa Karikatrlerinde I. Abdlhamid Ve Osmanl maj, Selis
Yaynlar, stanbul 2006.
ALPAN, N. P., Kuruluunun 100. Yldnmnde Prizren Birlii Ve Arnavudlar,
ada Basmevi, Ank. 1978
ANDERSON, M. S., The Eastern Question 1774-1923, Macmillan, London 1966
ANDONYAN, A., Balkan Sava, ev: Z. BBERYAN, Aras Yaynevi, stanbul 1999.
ARBUTHNOT, G., Omer Pacha and The Christians Rebels, Longman Roberts&
Green, London 1862.
ARMAOLU, F., 19.yy Siyasi Tarihi 1789-1914, TTK, Ank. 2003.
ATASE, 1877-1878 Osmanl Rus Sava Zaman Dizini, Genelkurmay ATASE
Yaylar, Ank. 2004.
AYDIN, M., arki Rumeli Vilyeti, TTK, Ank. 1992.
AYDIN, M. (Mithat), Balkanlarda syan Osmanl ngiliz Rekabeti, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2005.
BABACAN, H., Mehmet Talat Paa 1874-1921, TTK, Ank, 2005.
BALLINGER, P., History In Exile, Princeton Universtiy Pres, NJ 2003.
BARTL, P., Milli Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar,
ev. Ali Taner, Bedir Yaynlar, stanbul 1998.
BAYKAL, B. S., Tarih Terimleri Szl, TDK, Ankara 1974
BAYUR, Y. H., Trk nkilab Tarihi, C. I, Ksm. I-II, TTK, Ankara 1991.
BERKES, N., Trkiyede adalama, Haz. A. KUYA, YKY, stanbul 2002.
BOEHM, C., Blood Revenge, The Anthropology Of Feuding In Montenegro And
Other Tribal Societies, University Press Of Kansas, USA 1984.
BROTHEAD, J. M. N., Slav And Moslem, Aiken Publising, Charleston 1894.
CARTY, Justin Mc, Osmanlya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar,
ev: M. TUNCEL, Etkileim Yaynlar, stanbul 2006.

318

CASTELLAN, Georges, Balkanlarn Tarihi,

ev: A. YARAMAN-BABUU,

Miliyet Yaynlar, , stanbul 1995.

CHEKREZI, Constantine A., Albania Past and Present, McMillian Company, NY
1919.
CREAGH, J., Over the Borders of Christendom and Eslamiah: A Journey through
Hungary,

Slavonia,

Servia,

Bosnia,

Herzegovina,

Dalmatia,

and

Montenegro, to the North of Albania, in the Summer of 1875. Volume 2,

Elibron Classics, BookSurge Publishing (December 17, 2003 (Facsimile Reprint
of a 1876 Edition by Samuel Tinsley, London)
ELK, Bilgin, ttihatlar Ve Arnavutlar : II. Merutiyet Dneminde Arnavut
Ulusuluu Ve Arnavut Sorunu, Bke Yaynlar, stanbul 2004.
ELK, Hseyin, Ali Suvi ve Dnemi, letiim Yaynlar, stanbul 1994.
DANIMAN, Z., Osmanl mparatorluu Tarihi C. XII- X, Zuhuri Danman
Yaynlar, stanbul 1966.
DANMEND, . H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, Trkiye Yaynlar,
stanbul 1972.
DANKOFF, R., R. ELSIE, , Evliya elebi In

Albania And

Adjecent Regions

(Kosova, Montenegro, Ohrid), Tuta Sub Aegide Pallas, Bril, Leiden, Kln,
Boston 2000.
DE GRECE, M., II. Abdlhamid Yldz Srgn, Milliyet Yay. ev: Derman Baylad,
stanbul 1995.
DEMREL, F., Dolmabahe Ve Yldz Saraylarnda Son Ziyaretler Son Ziyafetler,
Doan Kitap, stanbul 2007.
DENTON, W. , Montenegro: Its People and Their History (Hardcover), Daldy
Isbister&Co. 1877.
DERNGL, S., ktidarn Sembolleri ve deoloji, II. Abdlhamid Dnemi (18761909), ev: Gl aal Gven, YKY, stanbul 2002.
DEVELLOLU, F., Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Ank,
1993.
DEVINE, A., Zemlja Slobodara Crna Gora, Grafos Dignitas, Cetinje 1997.

319

DUGGA, S. P. H., The Eastern Question A Study in Diplomacy, The Colobia

University Press, Macmillian Company, NY 1902.
DURHAM, M. E., The Burden Of The Balkans. Thomas Nelson&Sons, London 1905.
_____, Twenty Years Of Balkan Tangle, George Allen& Unwin Ltd. London 1920.
EDMNONS, P., To The Land of the Eagle Travels in Montenegro and Albania,
George Routledge& Sons, Ltd. London 1927.
ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye, Kakns yaynlar, Trkesi: Ali Reat, stanbul
1999.
ENGN, V., II. Abdlhamid ve D Politika, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2007.
EVLY ELEB, Evliy elebi Seyahatnmesi, 6. Kitap, Haz: S.A. KAHRAMAN Dr. Y. DALI, YKY, stanbul 2002.
_____, Evliy elebi Seyahatnmesi, 9. Kitap, Tkeletiren: Z. DANIMAN, Zuhuri
Danman Yaynevi, stanbul 1970.
FINKEL, C., Osman's Dream: The History Of The Ottoman Empire 1300-1923,
Basic Books, NY 2006.
_____, C., Ryadan mparatorlua Osmanl: Osmanl mparatorluu'nun yks
1300-1923, ev: Z. KILI, Tima Yaynevi, stanbul 2007.
FLEMING, T., Montenegro The Devided Land, Chronicles Press Rockford, Ilinois
USA 2002.
FORBES, N., A. J. TOYNBEE, D. DIMITRAY, D.G. HOGARTH, , The Balkans,
Oxford University Press, Oxford 1915.
FRASER, J. F., Pictures From The Balkans, Cassel& Company, London-Paris-NY
1906.
GALLENGA, A., Two Years Of The Eastern Question,Vol. II, Samuel Tinsley,
London 1877.
GEORGEON, F., Sultan Abdlhamid, ev: A. BERKTAY, Homer Kitabevi, stanbul
2006.
GLADSTONE, W. E., Bulgarian Horrors and the Question of the East, John Murray,
London 1876.

320

GLENNY, M., Balkanlar 1809-1999, ev. M. HARMANCI, Sabah Kitaplar, stanbul

2000.
GORYANOF, S., Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti, ev: MACAR SKENDER ve
AL READ, Kanaat Matbaas, Dersaadet 1331
GRGL, ., On Yllk Harbin Kadrosu 1912 - 1922, TTK, Ank.1993.
GRUJI, B. & SRDEVI, I., Novi Standardni Renik, Obod, Cetinje.
GRN, K., Ermeni Dosyas, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1983.
HAMMER, J., Byk Osmanl Tarihi, C. 8, ev: R. ZDEK, dal Neriyat, stanbul
1994.
HASLIP, J., Bilinmeyen Sultan I. Abdlhamid, ev: N. ZTRK, IQ Kltr Sanat
Yaynclk, stanbul 2001.
HATEM, N., Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri, C. I, YKY, stanbul 2002.
HOBSBAWM, E., Devrim a (17891848), Dost Yaynlar, Ank. 2005.
HOCAOLU, M., Abdlhamid Han ve Muhtralar, Trkiyat Matbaaclk, stanbul
1989.
HOUSTON, M., Nikola &Milena King and the Quin of The Black Mountain, Leppi
Publication, London 2003.
HUPCHICK, D. P., The Balkans From Constantiople To Communism, Palgrave, NY
2002.
HUTCHINSON, F. K., Motoring In The Balkans, Along The Highways Of
Dalmatia, Montenegro, the Herzegovina and Bosnia (1909): A. C. McClurg,
Chicago 1909.
_____, Otomobille lk Gezi Balkanlar 1908, Dalmaya, Karada, Bosna-Hersek
Yollarnda, ev: G. AALI GVEN, Show Kitap, stanbul 1999.
HLAGU, M., Bir Umudun nas Hicaz Demiryolu, Yitik Hazine Yaynlar, zmir
2008.
_____, Gazi Osman Paa Yaral Mareal, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2006.
_____, Osmanl Yunan Sava Abdlhamidin Zaferi, Yitik Hazine Yaynlar, zmir
2008.

321

HSEYN GH, Diplomasi Usl- Kitbeti, Matbaa-i Ebz-ziy, Konstantiniyye

1308.
IACOVELLA, A., Gnye ve Hilal ttihad Terakki ve Masonluk, ev: T. ALTINOVA
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998.
NAL, . M. K., Son Sadrazamlar, C. IV, Dergh Yaynlar, stanbul 1982.
NALCIK, H., Osmanl mparatorluu Toplum Ve Ekonomi, Eren Yaynlar,
stanbul 1996.
PEK, N., Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, TTK, Ank. 1999.
RTEM, S. K., Bilinmeyen Abdlhamid Hususi ve Siyasi Hayat, Haz: O. S.
KOCAHANOLU, Temel Yaynlar, stanbul 2003.
_____, Osmanl Devletinin Makedonya Meselesi Balkanlarn Krdm, Haz: O.
S. KOCAHANOLU,Temel Yaynlar, stanbul 1999
JELAVICH, B., Balkan Tarihi C. 1-2, ev: . DURDU/ H. KO/ G. TUNALI KO,
Kre Yaynlar, stanbul 2006
JELAVICH, C. & B. JELAVICH., The Establishment of the Balkan National States,
1804-1920 (History of East Central Europe), Universtiy of Washington Press,
USA 2000.
JEZERNIK, B., Vahi Avrupa, Batda Balkan maj, ev: H. KO, Kre Yay.
stanbul 2006.
JORGA, N., Osmanl mparatorluu Tarihi, C 5, ev: N. EPEL, Yeditepe
Yaynlar, stanbul 2005.
KARADA, R, Muhteem mparatorluu Ykanlar, Emre Yaynlar, stanbul 2006.
KARAL, E. Z., Osmanl Tarihi, C. 5-6-7-8-9, TTK, Ank. 1995.
KARARGH-I UMM STHBARAT UBES, Karada Ordusu, Karargh-
Umm stihbarat ubesi , Hizmete Mahsusdur, Tern-i evvel 1331.
KARPAT, K. H, Balkanlarda Osmanl Miras Ve Ulusuluk, ev, R. BOZTEMUR
mge Yaynclk, stanbul 2004,
_____, slamn Siyasallamas, ev: . YALIN, Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul 2004

322

_____, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev: D. ZDEMR, mge

Kitabevi Yaynlar, Ankara 2006.
KAYNAR, R., Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, TTK, Ankara 1985.
KIRMIZI, A., Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilyet daresi 1895-1908, Klasik
Yaynlar, stanbul 2007
KL, S., Trk Anayasalar, Tekin Yaynevi, stanbul 1982.
KODAMAN, B., Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu, Ank. 1999.
_____, Cumhuriyetin Tarihi Fikri Temelleri Ve Atatrk, SD, Atatrk lkeleri ve
nkilap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, Isparta 2002.
KOHN, H., Panislavizm ve Rus Milliyetilii, ev. A. O. GNER, Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf, stanbul 1991
KOLOLU, O., Abdlhamid Gerei, Pozitif Yaynlar, 5.Bask, stanbul 2007.
KURAT, A. N., Rusya tarihi, TTK, Ank. 1948
KLE, S., Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir 1944.
LE QUEUX, W., An Observer in the Near East, Doubleday, Page & Company, New
York 1907.
LYALL, A., The Balkan Road, Methuen, Londra 1930.
MACCOLL, M., The Sultan And The Powers, Longmans, Green And Co. London
Newyork and Bombay 1896.
MACDONALD, J., Turkey And The Eastern Question, T.C.&E.C. JACK (London)
and Dodge Publishing (New York) 1912.
MAHMMUD CELALEDDN PAA, Mirat- Hakkat, Cilt I-II-III, Haz: Prof. Dr. .
MROLU, Berekt Yaynevi, stanbul 1983.
MAHMUT MUHTAR, Mziye Bir Nazar, tken Yaynlar, Haz: E. KILIN, stanbul
1999.
MARDN, ., Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yay, stanbul 2003.
MARGULIS, N., Njegoss Montenegro, The Great Powers and the Moderniazations
in the Balkans 1830-1851, Unpublished Phd. Dissertation, University Of
Cincinnati, Cincinnati USA 2004.
MCCULLAGH, F., The Fall Of Abd-Ul-Hamid , Methuen & Co. Ltd. London 1910.

323

MEHD FRAERL, Osmanl Devletinde Kapitlasyonlarn Uygulan (miyzt-I

Ecnebiyenin Tatbkt-I Hzras) Haz: Prof. Dr. F. TIZLAK, Faklte Kitabevi,
Isparta 2008.
MEHMET SUPH, Karada ve Ordusu (Karadan Ahvli Tarihiyye ve
Corafyasyla Kuvve-i Askeriyesinden Bahistir), Ktphane-i slam ve
Askeri, Kostantiniyye 1317.
MERCAN, M., Sadrazam Ahmed Cevad Paa, Marmara niversitesi Sos.Bil.Ens.
Trkiyat Aratrmalar Ens. Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1998.
MIJATOVICH, C., The Memoirs Of A Balkan Diplomatist, Cassell And Company
Ltd. London, Newyork, Toronto, Melbourn 1917.
MILLER, W., The Story Of The Nations The Balkans Roumania Bulgaria Servia
And Montenegro, New York G. P. Putnams Sons London: T. Fisher Unwin
1907.
_____, Travels And Politics In The Near East, T. Fisher Unvin, London 1898.
MORLEY, J., The Life Of William Ewart Gladstone Vol. II (1859-1880}The
Macmillan Company, London 1904.
MRVALYEVI, J., Kraj Crnogorskog Kraljevstva, Iz Dvosrskih Albuma Knjiga III,
Cetinje 1989
MUMCU, A., Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri Ve Geliimi, nkilap
Yaynevi, 9. Bask, stanbul 1986.
MUSTAFA NUR PAA, Netyic l Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl
Tarihi. C. III-IV., Haz: Prof. Dr. N. AATAY, TTK. Ankara 1979.
NAMIK KEMAL., Osmanl Tarihi-2, Transkribe: M. DEMREL, Bilge Kltr Sanat,
stanbul 2005.
NIKOLA PETROVIC-NJEGOS, The Empress Of The Balkans The Drama In
Three Acts,

Adapted Servian Original By W. M. PETROVICH - D. J.

VOLNAY, Eveleigh Nash, London 1913.

_____, Nikola I. Memoari, Ed: D. VUKSAN, Cetinje 1969.
_____, Politiki Spisi, Cetinje-Titograd 1989,

324

OKANDAN, R. G., Amme Hukukumuzun Anahatlar : (Trkiyenin Siyasi

Gelimesi), stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, stanbul 1977.
ORTAYLI, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul 1999.
_____, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Alkm yay, stanbul 2005.
_____, Osmanl Bar, Ufuk Kitap, stanbul 2003.
OSMAN NUR, II. Abdlhamid ve Saltanat, C. 1, Trkesi: K. KARABULUT,
47Numara Yaynclk, stanbul 2008.
OSMANOLU, A., Babam Sultan Abdlhamid, Selis Kitaplar, stanbul 2008.
OSMANOLU, ., Babam Abdlhamid Saray Ve Srgn Yllar, L&M Yaynlar,
stanul 2007.
KE, M. K., ngiliz Casusu Prof. Armnius Vamberynin Gizli Raporlarnda II.
Abdlhamid ve Dnemi, Dal Neriyat, stanbul 1983.
ZBEK, N., Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet, Siyaset, ktidar ve
Meruiyet (1876-1914), letiim Yaynlar, stanbul 2004.
ZBLGEN, E., Osmanlnn Balkanlardan ekilii Sleyman Hsn Paa ve
Dnemi, z Yaynclk, stanbul 2006.
ZCAN, U., Balangtan 1903e Balkan Sorunu ve Mrzsteg Plan, Osmangazi
niverstiesi Sos. Bil. Ens. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman:
Yard. Do. Dr. Z. KOYLU, Eskiehir 2003.
ZELK, A., Kimliini Arayan Merutiyet, lgi Kltr Sanat, stanbul 2006.
_____, Sahibini Arayan Merutiyet, Tez Yaynlar, stanbul 2001.
ZELK, S. Bulgar Terr rgtnn Anatomisi Balkanlarda Kimlik Aray, lgi
Yaynlar, stanbul 2006
ZKALP, E., Sosyolojiye Giri, Anadolu niverstiesi, Eskisehir 1998.
ZTUNA, Y., Avrupa Trkiyesini Kaybmz Rumelinin Elden k, Babali Kltr
Yayncl, stanbul 2006.
_____, Byk Trkiye Tarihi, C. 12, tken Yaynlar, stanbul 1983.
PAKALIN, M. Z., Maliye Tekilat Tarihi(1442-1930), Maliye Bakanl Tetkik
Kurulu Yayn, Ankara 1977.
_____, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, MEB, stanbul 2004.

325

PALAIRET, M., Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalknmasz Evrim, Sabanc

niversitesi Yaynlar, ev: Aye Edirne, stanbul, 2000.
_____, The Balkan Economies C. 1800-1914, Cambridge Universtiy Press, Cambridge
2002.
PITCHER, D. E., Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, ev: B.
TIRNAKI, YKY, stanbul 2001.
POPOVI, A., Balkanlarda slam, Trkesi: Komisyon, nsan Yaynlar, stanbul
1995.
RADZIWILL, C., The Royal Mariage Market Of Europe, Funk And Wagnalls
Company, NY 1915.
RIZOFF, D., The Bulgarians in Their Historical, Ethnographical And Political
Frontiers (Atlas With 40 Maps), Knigliche Hoflithographie, Hof-Buch- Und
-Steindruckerei Wlhelm Greve, Berlin 1917.
ROBERTS, E., Realm of the Black Mountain, A History of Montenegro, Cornell
University Press, New York 2007.
ROBINS, A., Snrsz G, nklap Kitabevi, ev: Dr. Mehmet Deirmenci, stanbul
1993.
SAVA, A. ., Osmanl Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul 2007.
SCHEM, A. J., The War In The East, An Illustrated Hstory Of The Conflict
Between Russia And Turkey, H. S. Goodspeed & Co.,New York, Cincinnati,
1877.
SEDES, . H., 1876-1877 Osmanl Karada Seferi, Askeri Matbaa, stanbul 1936.
SICKER, M., The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the
Disintegration of the Ottoman Empire, Praeger Publisher, USA 2001.
SIRMA, . S., Belgelerle II. Abdlhamid Dnemi, Beyan Yay, stanbul 2000.
SLOANO, W. M., The Balkans, A Laboratory Of History, Jennigs&Graham,
Cincinati 1914.
SNMEZ, B. ., II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, YKY, stanbul 2007.
STAVRIANOS, L. S., The Balkans since 1453, Hurst&Company, London 2001.
STEVENSON, F. S., A History Of Montenegro, Elibron Classics, London 2005.

326

SULTAN II. ABDLHAMD, Siyasi Hatratm, Dergah Yaynlar, stanbul 1999.

_____, Devlet ve Memleket Grlerim, Haz: A. ETN & R. YILDIZ, r Yay,
stanbul 1976,
_____, Sultan II. Abdlhamidin Hatra Defteri, Haz: . BOZDA, Pnar Yaynlar,
stanbul 1985.
SER, H. H., 1877-78 Osmanl Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay ATASE
Bakanl, Ankara 1993.
AHN, T., ncesiyle Sonrasyla 93 Harbi, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1988.
TAHSN PAA, Tahsin Paann Yldz Hatralar Sultan Abdlhamid, Haz. A.
ERGENEKON, Boazii Yaynlar, Ocak 1990.
TAPPAN, E. M., (ed)., The World's Story: A History of the World in Story, Song
and Art, Vol. VI (Russia, Austria-Hungary, The Balkan States, and Turkey),
Houghton Mifflin, Boston 1914.
TEKNOLU, H., Abdlhamid Hann Ynetim ve Liderlik Srlar, Kum Saati
Yaynlar, stanbul 2007
TEMZER, A., Osmanl Karada Snr Anlamazlklar Ve zm 1878-1912,
Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Danman: Y.Do.Dr. Mucize nl, Samsun 2007.
TEPEDELENLOLU,

N.

N.,

Sultan

II.

Abdlhamid

Ve

Osmanl

mparatorluunda Komitaclar, Divan Yaynlar, stanbul 1978.

THE RELIGIOS TRACT SOCIETY, The Ottoman Empire, The Sultans The
Territory And The People, Printed By W. TYLER, London 1859,
TODOROVA, M., Balkanlar Tahayyl Etmek, ev: D. ENDL, letiim Yaynlar,
stanbul 2003.
TOWLE, G. M., A Brief History of Montenegro, James R. Osgoob and Compony ,
Boston 1877.
TREVOR, R., Montenegro A Land Of Warriors, Adam&Charles Black, London
1913.
TRKGELD, A. F., Mesil- Mhimme- Siysiyye, TTK, Ank 1987 Haz. Bekir Stk
Baykal.

327

UAROL, R., Gazi Ahmet Muhtar Paa, (1839-1919), Bayrak Matbaaclk, stanbul
1989.
_____, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul 1995.
UZER, T., Makedonyada Ekiyalk Tarihi Ve Son Osmanl Ynetimi, TTK, Ank.
1999.
UZUNARILI, . H., Osmanl Tarihi C. II ve C. IV. Ksm 1., TTK, Ankara 1995.
WARREN, W., Montenegro The Crime of The Peace Conference, Brentanos, NY.
1922.
WYON, R., G. PRANCE, The Land Of The Black Mountain The Adventures Of
Two Englismen In Montenegro, Methuen&Co, London 1905.
YILMAZ, M., Sancak: Drinann br Yakas Kimlik Oluumu ve Otonomi, HH
Yaynlar, stanbul 2004.
ZRCHER, E. J., Modernleen Trkiye Tarihi, ev: Y. S. GNEN, letiim
Yaynlar, stanbul 1999.

E. MAKALELER
AKARLI, E., II. Abdlhamid Hayat Ve ktidar Osmanl- Siyaset C. 2. Yeni Trkiye
Yaynlar, Ank. 1999, s. 255.
AKATEPE, M., Kosova DA, C.26, TDVY, Ank. 2002, s. 218.
AKTEPE, M., Abdlhamid I. DA, C. 1., TDVY, stanbul 1988, s. 214.
ALUS, S. M. Yldz Saraynda Opera ve Operetiler Tarih Hazinesi, S. 15, Nisan
1952, s. 785-787
ANDRIJAEVI, Z. M., Montenegro from Ancient Times to the Balkan Wars The
History of Montenegro, CICG, Podgorica 2006, s. 126.
ARTUK, ., Madalya DA, C.27, TDVY, Ank. 2003, s. 301-302.
_____, ., Nian DA, C. 33, TDVY, stanbul 2007, s. 154.
AYDIN, M. A., Kanuni Esasi DA, C. 24, TDVY, stanbul 2001,s. 330.

328

AYDIN, Mithat., 19.Yy Ortalarnda Panslavizm Ve Rusya Pamukkale niversitesi

Eitim Fakltesi Dergisi, S. 15, Yl. 2004, s. 10.
_____, M., Bosna Hersek Ayaklanmasnda Panislavizmin Etkisi Ve Srbistan Ve
Karadan Rol Belleten, LXIX, Aralk 2005, S. 256, Ank. 2005, s. 917.
_____, Osmanl ngiliz likilerinde stanbul Konferans (1876)nn Yeri Tarih
Aratrmalar Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Tarih Blm Cilt: 25 Say: 39, Ank. 2006, s. 103-104.
BALLOUS PICTORIAL DRAWING- ROOM COMPANION,

The People of

Montenegro Ballous Pictorial Drawing- Room Companion (1855-1859),

March 26, 1859, 16/13, Boston, Massachusetts, s. 197.
_____, Prince Daniello, Vladika of Montenegro, Ballous Pictorial Drawing- Room
Companion (1855-1859), Feb. 26, 1859, 16/9, Boston, Massachusetts, s. 133.
BALTALI, K., 1875 Hersek Ayaklanmasnn Uluslararas Bir Nitelik Kazanmas,
Belleten, C. LI, S. 199, Ank. 1987, s. 205.
_____, 1875 Hersek Ayaklanmas Srasnda Srbistann Osmanl Devletine Kar
Savaa Girmek Amacyla Karadala Yapt Grmelere Dair Baz nemli
Belgeler Belleten, L/198 TTK, Ankara 1986, s.833
_____, 1875-1878 Balkan Buhran Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Yl 1982, S. 68-69, s.
55.
_____, 1875-1878 Balkan Buhran-II Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Yl. 1984, S. 7475, s. 38-39.
BANCOVI, S., Mslmanlarn Karadadan 19. Yzyldaki G, Muhacirlerin
zinde, Der: H. KOLANL Ed.: M. M. ZORBAY, Lotus yaynlar, 2004, s. 16.
BARDAKOLU, A., Hediye DA, C. 17, TDVY, stanbul 1998, s. 151-155.
BARS, M. E., Krolu Destannda At, Kadn, Silah Turkish Studies, International
Periodicals for the Language, Literature, and History of Turkish or Turkic,
Volume:3/2 spring 2008, s. 168.
BAYKAL, B. S., ark Buhran Ve Sabah Gazetesi (1876) Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. VI, S. 4, Eyll-Ekim 1948, Ank., s. 222.

329

BAYSUN, M. C., Cevdet paann kodraya Memuriyetine Dair Vesikalar, Tarih

Dergisi, C. 16, S. 21den ayr basm, stanbul Edeb. Fak. Matbaas, stanbul
1966, s. 49.
BEYDLL, K., Kk Kaynarca Antlamas DA, C. 26, TDVY, Ank. 2002, s. 524527.
_____, Kk Kaynarcadan Ykla Osmanl Siyasi Tarihi Osmanl Devleti Tarihi
(Devlet Ve Toplum) C. 1, Ed: Prof. Dr. E. HSANOLU, IRCICA, s. 119
BLGE, M. L. , Arnavutluk DA, C. 3, TDVY, stanbul 1991, s. 386
BRODRICK, G., Sale, M. T., Legh,T. W., Munro, J. A. R., Montenegro and Its
Borderlands: Discussion The Geographical Journal, Vol. 4, No: 5 (Nov.
1894) s. 405-407.
CALHOUN, S. C., Montenegros Tribal Legacy Military Review, July-August 2000,
Kansas, s. 36.
COFFIN, M. C., Where East Meets West, A Visit To Picturesque Dalmatia,
Montenegro And Herzegovina The National Geographic Magazine, Vol.
XIX, No: 5, May 1908 Washington DC, s. 319.
AKMAK, Z., 1875 Hersek syan Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
S.8, Elaz 2003, s. 248.
DARKOT, B., Karada slam Ansiklopedisi C. 6, MEB, stanbul 1967, s. 226
DAVISON, R. H., Mithat Paa and Ottoman Foreign Relations The Journal of
Ottoman Studies, III, stanbul 1982, s. 167.
DEVINE, A., Montenegro The Warrior People Of The Balck Mountain Peoples of
All Nations, Their Life Today and the Story of Their Past, Vol V: Japan to
Oman, Ed: J.A.Hammerton, Educational Book Co. Early Edition., London 192224, s. 3121-3888 .
DJURDJEV, B., Bosna-Hersek DA, C.6, TDVY, stanbul 1992, s. 301.
DURHAM, M. E., King Nikola of Montenegro Contemporary Review, Volume.
119, (1921, Jan-June), s. 473.

330

EMERSONS MAGAZINE AND PUTNAMS MONTHLY, A Visit to Montenegro

Emersons Magazine And Putnams Monthly (1857-1858), Nov. 1857, Vol.
V, No: 557.
GENCER, A. ., Ayastefanos Antlamas DA, C. 4, TDVY, stanbul 1991, s. 225.
GEORGEON, F., II. Abdlhamid Osmanl- Siyaset C. 2. Yeni Trkiye Yaynlar,
Ank. 1999, s. 272.
GLSOY, U., OCHSENWALD, W., Hicaz Demiryolu DA, C. 17, TDVY, stanbul
1998, s. 441-445.
HANOLU, M. ., Yakn Tarihimizde Perspektif ve l Meselesi ve deolojik Tarih
Yazm Zaman Gazetesi, 1 Ekim 2008, s. 20.
HANOLU, ., ttihat Ve Terakki Cemiyeti DA, C. 23, TDVY, stanbul 2001, s.
476.
HARDY, W. H. C., Montenegro and Its Borderlands The Geographical Journal,
Vol. 4, No:5, (Nov. 1894), s. 397.
HASSERT, K., Journeys in Montenegro The Geographical Journal, Vol. 3, No:
6(June 1894), s. 508-510.
LGREL, M., stimlet, C. 23, TDVY, stanbul 2001, s. 362-363.
NALCIK, H., Tanzimatn Uygulanmas Ve Sosyal Tepkiler, Belleten, C. XXVII,
(1964), s. 624-690.
NN ANSKLOPEDS, Arnavutluk MEB, C. III, Ankara 1949, s. 374-375.
PEK, N., Balkanlar, Girit Ve Kafkasyadan Anadoluya Ynelik Gler SDFEF
Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, Isparta 1995, s. 200-201.
_____, Kafkaslardan Anadoluya Gler (1877-1900) Ondokuz Mays niversitesi
Eitim Fakltesi Dergisi, S. 6, Samsun 1991, s. 97.
KARAHASAN, M. K., Tanzimat ve Balkanlardaki Slav Milletleri Tanzimatn 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasm 1989, s.
420-421.
KARATAY, O., Karadada Bamszlk Mcadelesi, Balkanlar El Kitab, C. 1,
Karam&Vadi Yaynlar, Ank. 2006, s. 459460.

331

_____, Osmanl Hakimiyetinde Karada Balkanlar El Kitab, C. 1, Karam&Vadi

Yaynlar., Ank. 2006, s. 368.
KARPAT, K., Balkanlar DA, C.5, TDVY, stanbul 1992, s. 25.
KIEL, M., pek DA, C. 22, TDVY, stanbul 2000, s.367.
_____, kodra DA, C. 23, TDVY, stanbul 2001, s. 434.
_____, Nevesin DA, C. 33, TDVY, stanbul 2007, s. 44.
KIZILTAN,Y. I. Merutiyetin ln ve lk Osmanl Meclis-i Mebusan Gazi
niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 26, Say 1, Ank. 2006, s.267.
KOCACIK, F., Balkanlardan Anadoluya Ynelik Gler 1878-1890 Osmanl
Aratrmalar, (The Journal of Ottoman Studies) C. I, stanbul 1980, s. 173174.
KODAMAN, B., ark Meleselesi Prof Dr. Abdlhalik M. AY Armaan, C. I.
Ankara 1998, s. 632-634.
_____, Osmanl Siyasi Tarihi

(1876-1920) Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi, C. 12, a Yaynlar, stanbul 1995, s. 93.

KOLOLU, O., ttihat ve Terakki Partisinin D Politikas ada Trk
Diplomasisi: 200 Yllk Sre, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan
Tebliler, TTK, Ank. 1999, s. 232.
KOSTICH, D. D., Montenegro, Encyclopedia International, Grolear Incorporated,
Canada , 1970, s. 254
KUNERALP, S., Bir Osmanl Diplomat K. Muzurus Paa Belleten, 1970/3, TTK,
Ank. 1970, S.429
KURAT, A. N., Panslavizm, A..DTCF Dergisi, C.XI, S. 2-4, Ank. 1953, s. 241246.
KURAT, Y. T., 1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri Belleten, XXVI, S. 103,
TTK, Ank. 1962.
_____, Ayastefanos Buhran le lgili Vesikalar Tarih Aratrmalar Dergisi, C.
4, S. 6, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm,
Ankara 1963, s. 428-503
KK, C., Abdlhamid II, DA, C. 1, TDVY, stanbul 1988, s. 223.

332

_____,Murad V DA, C. 31, TDVY, stanbul 2006, s. 183-185.

LITTELLS LIVING AGE, Montenegro and Its Neighbors, Littells Living Age
(1844-1896), March 19, 1853, 36/461, s. 575.
MERCAN, M., Sadrazam Ahmet Cevat Paann Seyahatnamesi Trk Dnyas
Aratrmalar, Haziran S. 102, s. 146.
MEYDAN LARAUSSE, Karada, Meydan Yaynlar, stanbul 1995 s. 924-925.
_____, Nian, C.9, Meydan Yaynlar, stanbul 1995, s. 368.
MOACANIN, N., Karada DA, C. 24, TDVY, stanbul 2001, s. 384.
MUHTAR, S., Gksu ve Alemleri Resimli Tarih Mecmuas, S.22, Ekim 1951, s.
1032.
NEW YORK DAILY TIMES, The Levant New York Daily Times, June 26, 1853,
The New York Times, s. 2
NEW YORK OBSERVER AND CHRONICLE, Montenegro-Danubian Provinces
New York Observer And Chronicle, July 8, 1858, 36/27, s. 214
ONGUNSU, A. H., Abdlhamid II., A, C.1. MEB, stanbul 1978, s. 76-80
ORTAYLI, ., Son Universal mparatorluk ve II. Abdlhamid Trkler, C. 12, YTY,
Ankara 2002, s. 896
_____, Osmanl Bar Trkiye Gnl, stanbul 1999, S. 58, s. 12-17.
KE, M.. K., ark Meselesi ve II. Abdlhamidin Garp Politikalar (1876-1909) The
Journal of Ottoman Studies, III, stanbul 1982, s. 274-275.
_____, Son Dnem Osmanl mparatorluu Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, C. 12, a Yaynlar, stanbul 1993, s. 214-217.
ZCAN, A., Cls, DA, C.8, TDVY, stanbul 1993, s. 113.
_____, Sultan II. Abdlhamid Trkler, C.12, YTY, Ank. 2002, s. 914.
ZELK, A., Cebesoy, Ali Fuat, DA, C. 7, TDVY, stanbul 1993, s. 194-195.
_____, akmak, Fevzi DA, C. 8, TDVY, stanbul 1993, s. 190.
ZYILDIRIM, N., Emirgan: Emirgne Bahesinden Bugne stanbul Dergisi, Say
50 (Temmuz 2004), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 2004.
PARLIAMENTARY PAPERS "Correspondence Respecting the Affairs of Turkey, and
the Insurrection in Bosnia and the Herzegovina.", Parliamentary Papers 1876,

333

vol. 84. The Memorandum was handed by Bismarck to Odo Russell on May 3,
1876.
PARMAKSIZOLU, .: Karada, Trk Ansiklopedisi, C. XXI, Milli Eitim
Basmevi, Ank. 1974 s. 267.
PEP, A., Podgoriann Ksa Bir Tarihesi OTAM, Say 18den Ayr Basm,
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 2006, s. 273-282.
PETROSYAN, Y. A., 1876 Anayasas ve Trk Tarihindeki Rol Trkler C.12, ev:
Damla Gnay, YTY, Ankara 2002, s. 907.
QUATERT, D., Zonguldak Maden ilerinin Hayat 1870-1920 Balang Niteliinde
Baz Gzlemler, Toplum ve Bilim, S.83, 1999-2000 KI, Birikim
Yaynclk,ev: Tansel Demirel s. 82-85.
RASTODER, ., A Short Review Of The History Of Montenegro Montenegro In
Transition, Ed. Florian Bieber, Nomos, Baden-Baden 2003, s. 125.
_____, Karadadan Mslman Gleri Muhacilerin zinde Derleyen: Hayri
Kolainli, Lotus Yaynlar, Ank. 2004, s. 88.
SEDES, . H., 1877-1878 Osmanl-Rus Sava Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Dn/
Bugn/Yarn. 1987, S.34, 64-67.
SHPUZA, GAZMEND, Arnavutluk Ve Jntrk Devrimi Osmanl-Siyasi, C. 2, YTY,
Ank. 1999, s. 472.
SOMEL, S. A., Osmanl Modernleme Dneminde Periferik Nfus Guruplar Toplum
Ve Bilim, S. 83, 1999-2000 (KI), Birikim Yay., s.192.
SOY, H. B., II. Wilhelm, Weltpolitik ve II. Abdlhamid Trkler C. 13, YTY, Ank.
2002, s. 25-27.
STOANOVCH, T., Russian Domination in The Balkans Between East And West
The Balkan And Mediterranean Worlds, V. 4, Aristide D. Caratzas Publisher,
New Rochelle, NY 1995 s.82.
SSSHEM, K., Arnavutluk, A, C. 1, MEB, stanbul 1975, s. 590-591.
AHN, N., XIX. Yzyl Sonrasnda Anadoluya Yaplan G Hareketleri Ve Anadolu
Corafyasndaki Sosyo-Kltrel Etkileri, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C. V, S. 1, Haziran 2006, s.68.

334

EMSEDDN SAM Karada Kamsl-alm, C. 5, Mihran Matbaas, stanbul

1306-1316(hicri), 1889-1899(miladi) 1891, s. 3636.
ENTRK, H., Tuna Vilayetinin Tekiline Karada Ve Hersek Vukuatna Dair (1861)
Cevdet Paa Tarafndan Kaleme Alnan Layiha Belleten , TTK Yaynlar.
Ank. 1995 (Aralk) , Say : 226 - Cilt : 59 , s. 722.
ERBET, M. ,Trk Haritacl Tarihi (1895 - 1995), HKMO, stanbul 1999, s. 83
TEKEL, ., S. LKN, ttihat Ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanikin
Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii Trkiyenin Sosyal Ve Ekonomik Tarihi
(1071-1920) Ed: Osman Okyar, Halil nalck, Ankara 1980, s. 375-376.
THE ANGLO AMERICAN, Visit to the Vladika of Montenegro The Anglo
American, Nov. 21, 1846:8,5, s. 103.
THE COLUMBIA ENCYCLOPEDIA, Balkan Peninsula

Sixth Edition, Columbia

University Press, Columbia 2007.

THE ECLECTIC MAGAZINE OF FOREIGN LITERATURE, Montenegro The
Eclectic Magazine Of Foreign Literature (1844-1898), March 1853, 28/3, s.
380.
THE NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE, Servia and Montenegro, The
National Geographic Magazine No:11, Washington DC 1908, s. 774.
THE NATIONAL MAGAZINE, The Voice- Telegraphes of Montenegro, The
National Magazine, Nov. 1857: 11, s. 406.
THE NEW YORK TIMES, Brave Struggle of Montenegro The New York Times,
June 16, 1877.
_____, The New Ottoman Empire The New York Times, July 15, 1878.
_____, The Princedom of Montenegro The New York Times, April 20, 1877.
_____, The Turkish Provinces The New York Times, April 12, 1877.
_____, Turkey and The Great Powers The New York Times, February 9, 1877.
TUKN, C., Girit DA, C. 14, TDVY, stanbul 1996, s. 91-92.
TRK ANSKLOPEDS, kodra Gambotu MEB, Cilt. Xx, Ank 1972, s. 424
_____, kodra, MEB, Cilt. Xx, Ank. 1972, s. 424

335

UZUNARILI, . H., 1908 Ylnda II. Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair
Vesikalar Belleten Dergisi, 77, Cilt: XX - Say: 77 - Yl: 1956 Ocak, s. 103-174
_____, II. Abdlhamidin ngiliz Siyasetine Dair Muhtralar, .. Tarih Dergisi, VII,
1954, s. 453-460.
VILLARI, L., Races, Religions And Propagandas The Balkan Question, Ed: L.
VILLARI, London 1905, s. 158.
WANK, S., Aehrenthal and the Sanjak of Novibazar Railway Project: A Reappreisal
Slavonic and East European Review, 42/99(1964:June), s. 361.
YAMAN, E., "II. Abdlhamidin D Siyaseti," Sla Dergisi, Sorgun-Yozgat, Say :
2,3,4.
YASAMEE, F. A. K. Ottoman Diplomacy in the Era of Abdulhamid II (1878-1908)
ada Trk Dipomasisi: Sempozyuma Sunulan Tebliler, 15-17 Ekim
1997, Ankara 1999, s. 229
YEN TRK ANSKLOPEDS, Karada C. 5, tken Yaynlar, stanbul 1985, s.
1687-1688.
YERLKAYA, ., Srp-Karada ve 93 Savann Vakit Gazetesinde lenii. Askeri
Tarih Blteni. S. 41, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1996, s. 26-42.
F. NTERNET KAYNAKLARI

ABOUT.COM:GEOGRAPHY, "Balkans", <http://geography.about.com/library/misc/

ucbalkans.htm> e.t. 01.08.2008.
ALLCOCK, J. B., "Montenegro" Encyclopdia Britannica Online <http://www.
britannica.com/EBchecked/topic/390727/Montenegro> 26 Sep. 2008.
ARABIAN HORSES, Arabian Horses <http://www.arabianhorses.org/education/
education_history_ north.asp> e.t. 12.09.2008
CIA- THE WORLD FACTBOOK, Montenegro CIA- The World Factbook
<https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mj.html> e.t.
06.12.2008.

336

CULTURAL HERITAGE OF MONTENEGRO, , Montenegrin Decorations Museum

Heritage, <http://www.heritage.cg.yu/ muzealije/odlik_e.htm> e.t 13/09/2008
DEPARTMENT OF INTERNATIONAL RELATIONS, Lord Odo Russell to the Earl
of Derby on the Insurrection in Bosnia and Herzegovina, May 1876 Mount
Holyoke College, South Hadley, Massachusetts, < http://www.mtholyoke.edu/
acad/intrel/ odo.html> e.t. 13.11.2008.
ENCYCLOPDIA BRITANNICA "Gift Exchange" <http://www.britannica.com/
EBchecked/topic/233393/gift-exchange> e.t. 02 Oct. 2008.
_____, "Treaty of Campo Formio" http://www.britannica.com/EBchecked/topic/
91381/Treaty-of-Campo-Formio>. e.t. 25.10. 2008.
_____,"Treaty

of

Passarowitz."

<http://www.britannica.com/EBchecked/topic/445669/ Treaty-of-Passarowitz>.
25 Oct. 2008.
HALSALL, P.(Ed), Modern History Surce Book: The Treaty of Berlin, 1878 Excerpts
on the Balkans The Internet History Sourcebooks Project,

Ed: Dr. P.

HALSALL, Fordham University, New York 2006, <http://www.fordham.edu/

halsall/mod/1878berlin.html> e.t. 13.11.2008.
HISTORY OF MONTENEGRO, Zemun, 1850, s. 9293, 9899 Translated by Stefan
Branisavljevic <http://www.njegos.org/petrovics/1796e.htm> e.t. 25.10.2008.
HISTORY OF MONTENEGRO, Montenegro under Nicholas I Petrovic (18601918) History Of Montenegro <http://www.montenet.org/history/nikola.htm>,
e.t. 7.11.2008.
MACT, Y., Hz. Muhammed'in Baz letiim lkeleri, Sonpeygamber.info,
<http://www.sonpeygamber.info/tr/tr/insan-iliskileri/hz.-muhammedin-baziiletisim-ilkeleri.html> e.t. 10.11.2008.
MILOVI, Z., Rumija Kao Zgnjeena Konzerva Montenegrina- Digitalna
Biblioteka Crnogorske Kulture-Istoria,<http://montenegrina.net/pages/pages1/
istorija/dokumenti/zeljko_milovic_rumija_kao_zgnjecena_konzerva.htm>
10.04.2009

337

e.t.

NATIONAL MUSEUM OF MONTENEGRO, Dispatched Letters, F. XXXI,

Doc.No.189,

Dated 24 September 1883, <http://www.mnmuseum.org/

Start.htm> e.t. 2.11.2008.

NATIONAL MUSEUM OF MONTENEGRO, King Nikola`S Museum Court Library
(Fourth Room), <http://www.mnmuseum.org/Start.htm> e.t. 13/09/2008.
RAK,

A.,

Osmanl&Karada

Diplomatik

likiler

Sancak

Blgesi,

<http://www.bosna-sancak.net/haber/> e.t.29.10.2008.
RAKOVIC, A. (ed.), The Clans of Old Montenegro Serb Land Of Montenegro
History Of Montenegro Online, <http://www.njegos.org/clans/clans.htm> e.t.
18.10.2008.
REPUBLIC OF MONTENEGRO, Montenegro <http://www.montenegro.yu/english/
podaci/geography.htm>, e.t. 27/09/2008.
SABAH GAZETES, Tarihi stanbul Depremleri Sabah Gazetesi 17 Austos 2007,
<http://www.sabah.com.tr/ozel/new805/dosya_157.html> e.t. 3.11.2008.
SESL SZLK, Pandour <http://www.seslisozluk.com/> e.t. 13/09/2008.
YAPP, M. E., "Ottoman Empire" Encyclopdia Britannica. <http://www.britannica.
com/EBchecked/topic/434996/Ottoman-Empire>. 26 Sep. 2008.

338

EKLER

A.HARTALAR

B. BELGELER

C. RESMLER

ZGEM

Kisisel Bilgiler:
Ad ve Soyad : Uur ZCAN
Dogum Yeri: ifteler/ESKEHR
Dogum Yl : 1977
Medeni Hali: Evli
Egitim Durumu:

Lise: 1988 -1995, sel, Anadolu Lisesi/ANKARA

Lisans : 1995-1999 Sleyman Demirel niversitesi, Fen-Ed. Fak., Tarih
Blm, ISPARTA
YL : 1999-2004, Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Tarih
ABD, Yakna BD, ESKEHR.
Doktora:
2004-2009 Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Tarih ABD, Yakna BD, ISPARTA

Yabanc Diller ve Dzeyi:

l. ngilizce- leri Dzey
2. Almanca-Orta
3. Bonaka-Balang
Deneyimi:

2005, ngilizce retmenlii, MEB irinevler Mahallesi, BURSA

2005, ngilizce retmenlii, YDS Hazrlk Deshanesi, BURSA
2005-2006, zel Eitim Kurumu, Tarih retmenlii, SAKARYA.
2007-2008, zel Eitim Kurumu, Sosyal Bilgiler retmenlii, SAKARYA

Bilimsel Yaynlar ve almalar:

"Accounting System In Ilhanians And A Sample Practice", The Balkan

Countries 1 st International Conference On Accounting And Auditing, 8-9
March 2007, Edirne, Turkey. (Yrd.Do.Dr.Cemal ELTA, Yrd.Do.Dr.
Mehmet ERKAN ve Yrd. Do. Dr. Ouzhan AYDEMR ile Birlikte)
"Accounting Practices In Abbasids And A Sample Practice", The Balkan
Countries 1 st International Conference On Accounting And Auditing, 8-9
March 2007, Edirne, Turkey. (Yrd.Do.Dr.Cemal ELTA, Yrd.Do.Dr.
Mehmet ERKAN ve Yrd. Do. Dr. Ouzhan AYDEMR ile Birlikte)
Uur zcan, Accounting Education for the Practice of Stairs Method in the
Ottoman State, 12th World Congress of Accounting Historians, Juyl 20-24,
2008, Istanbul-TURKEY, Congress Proceedings Vol. 1, s. 703 (Do.Cemal
ELTA, Do.Dr. Mehmet ERKAN ve Ouzhan KALKAN ile birlikte)