Harezmsahlar Devleti

T. C.
ATATORK KULTtJR, DlL VE TARlH YtFKSEK KURUMU T U R K

T A R l H K U R U M U Y A Y I N L A R I
VII. DlZl — Sa. 29 a
HAREZM§AHLAR DEVLETI
TARIHI
(485-618/1092-1221)
2. Baski
Prof. Dr. IBRAHIM KAFESOGLU
TtTRK T A R l H K U R U M U B A S I M E V l - A N K A R A
19 8 4
i R l N D E K l L E R
ONSOZ »- 3
1. KAYNAKLAR ( 5-21 )
A. Miin$eat Mecmualari .................................... j- 8 8-
B. Vakayinameler ............................................. 17 >7
C. Edebi Kaynaklar........................................... 17- 18
D. Seyahatnameler ve Hatiralar ......................... 18
E. Kitabeler ...................................................... 19- 20
Tctkikler ..................................................... 21
Kisaltmalar..................................................
II. SULTAN SANCAR’IN OLt'MtjNE KADAR HAREZM§AHI.AR

( 23 - 72)
A. Iran, Irak ve Orta Asya Ahvaline Umumi Bir Baki?.. 23- 30
B. Harezm’in Ehemmiyeti ve Harezmjahlara Kadar Olan
Durumu...................................................................................... 30- 38
C. Harezmjahlar’in Soyu Mes’elesi.................................................. 38- 44
D. Harezm$ahlar - Biiyuk Selûklu Imparalorlugu Miica-
delesi. Harezmjah Atsiz ........................................................... 44- 65
E. Atsiz ve Oguzlar.......................................................................... 65- 72
III. HAREZM§AHLAR DEVLETlNtN TE§EKKOLtF : iL

ARSLAN VE SULTAN ALAU’D-DiN TEKl§ ( 73 - 122 )
A. ll Arslan ve Bati Siyaseti........................................................ 73- 80
B. Il Arslan’m Dogu Siyaseti ...................................................... 80- 84
C. Harezm?ahlar Devletinde Karde§ Kavgasi: Alaii’d-din
Teki? - Sultan§ah Miicadelesi ................................................. 84- 91
D. Karahitaylar ve Kipgaklar....................................................... 91-101
E. Horasan’in llhaki ve Mazenderan’in Tabiiyeti ......................... 101-108
F. Irak’da Vaziyet ...................................................................... 108-113
G. Alaii’d-din Teki§ - Sultanjah Mucadelesinin Sonu... 113-122
IV. HAREZM§AHLAR iMPARATORLUCU { 123 - 222 ) 589—614/1193—

1217
A. Irak Selûklu Devletinin Yikili§i. Iran’m llhaki. Halife-
Harezm§ahlar Mucadelesinin Bajlamasi .................................. 123-144
VI i(,:i\’DF.Kll.KH
B. Sultan Tckij'in Olunni. Sultan Muhainincd Harczm-

«ah .................................................................................... 144->47
C. Gurlular’la Miicadclc. Horasan Savajlari ............................. 147“155
D. Giirganc Muharcbcsi vc Horasan’in Istirdadi.............. 156-161
E. Gur'un vc Mazcndcran’in Fabiiyctc Alinmasi .......... 161-166
F. tmparatorlugun Gcyirdifti Biiyiik Sarstntt................................ 166-180
G. Mazcnderan’m tlhaki.............................................................. 180-182
H. Maveraiinnchir'in tlhaki ......................................................... 182-187
t. Karahanhlar'in vc Karahuaylar'in Sonu ...................................... 187-193
J. Gurlu Dcvlctinin Sonu........................................................ 193"19^
K. Kirman, Sicistan’in vc Umtnan Dcnizinc Kadar Olan
Bblgcnin linparatorluâ Baglanmasi .................................... «96-199
L. Irak-i Accm’in Fethi. Fars’m vc Azerbaycan’m Tabii-
yetc Alinmasi ........................................................................ 199-205
M. Harczm$ahlar lmparatorlugunun 1$ Durumu ............... 205-214
N. Halife - Harezmjah Ihtilafinm Had Dcdrcsi: Escda-
bad Donti$u.......................................................................... 214-222
V. HAREZMJjAHLAR 1MPARATORLUGUNUN Y1K1L1§1. MOCOL

lSTt LAS I (223-285)
614—618/1217— 1221
A. Harezm$ah - Gu^liik Mucadclesi .......................................... 223-229
B. Harezm$ahlar - Mogol Miinasebctlcrinin Ba§langici... 229-235
C. Harezm$ah’in Ccngiz ile Bozu$masi Scbeblcri................... 236-246
D. Mogollar’a Kar$i Miidafaa Tcdbirlcri.................................... 246-253
E. Mogol lstilasi. Maveraiinnehir’in Zapti.................................. 253-268
F. Giirganc’in Sukutu.............................................................. 268-275
G. Sultan Muhammed Harezm$ah’m Ka<p§i vcOliimii. 275-285
NETlCE 286-292
BlBLlYOGRAFYA 293-296
lNDEKS 297-315
L u t f c n d ii z c 1 ti n i z :
s. _______st. dogrusu
43 a§. 6 Mugisii’d-din Mahmud
76 a$. 12 Ciircan
Karine ilc anla§ilabilecek bir ka$ vanli$i luzum
goriilmemistir.
gostcrilmesinc
O N S O Z
Anu§tigin-ogullari larafindan kurulan son Harezm- §ahlar

dcvlctinin, Ortagag Turk-lslam dcvletleri ilc mukaycsc cdilirsc,
miistcsna bir mcvkii oldugu goruliir. Hcmcn soyliyelim ki, bu
istisna onun XIII. asir ba$inda 50k parlak bir dcvir ya§a- masindan
ileri gclmiyor. Yalniz on be§ yil gibi kisa bir zaman iîn degil, daha
uzun miiddct dcvam cden §a’§aali imparator- luklar kurmak bir 50k
hancdanlara nasip olmu§ bir keyfiyettir. Harezm§ahlar igin, diger
tslam-Turk devlctlerine nazaran, aynlik te§kil cden bazi hususlar
vardir ki, bunlar arasinda, onun bir islam sinir devleti olu$u,
geli§mesi esnasinda gegirdigi isti- haleler vc ordusunun te§ekkiil
tarzi birinci planda yer alir.
Anu§tigin bir kole idi. Fakat o, mctbuu Selguklulara tarn sadakat ve
hizmet yoluyla, valisi bulundugu, iktisadi vc dini bakimlardan pek
muhim mevkide kain, Harezm'i kendi ailcsinde muhafaza etmesini
bilen bir evlada (Kutbii’d-din Muhammcd), bu da, aym itaat
giginnda yuriimekle berabcr, istiklal ve mudahalesiz hukiimranhk
fikrini §iar edinen ve hudut vilayetinden bir deviet gikarmak
gayesine ula§mak igin imkansiz denebilecek §artlar altinda son
nefesine kadar gali§an bir ogul (Atsiz)a sahip oImu§tur. Il Arslan
zamanmda deviet, tabir c&izse, rii§dc eri§ gagim ya§ami§tir. Bu
intikal devresini takip eden Alaii’d-din Teki§, siilalenin en miimtaz
simasi olarak temayiiz ediyor. Yirmi yila yakin, taht iddiacisi olup
rakip kom§u hiiku- metler tarafindan dcsteklenen, karde$i
Sultan§ah ile ugra§mak zorunda kalmasina ragmen Sultan Teki§,
ba§ta miivazeneli politikasi olmak iizere, zekast, cesareti ve
muntazam idari te§kilatiyle devletini imparatorluk haline irfag
etmi§ ve islam dinini yayma gayretlerinde gayr-i muslim Turk
boylarmi kazanmak gibi mes’ut neticelere ula§arak, bu atilgan ve
zinde kuwetlerden 90k kudretli bir ordu vticuda gctirmi$tir. Sultan
Alaii’d-din Teki§ zamaninm; sivil idaresiyle, iyi te§kilatlanmi§
ordusu ile ve bunlarla muvazi olarak inki§af cttigi muhakkak
bulunan ilm u irfan hayatiyle Harezm§ahlar devletinin en olgun
gagi
ONSOZ
oldugunda §iiphe yoktur. Bir yandan, islamiyot doguda uzuu

z.unandan beri durakladtgt malum simvlarau a?ip Hazar-Aral
$imallerine vo Yedisu §arktna dogru goli$irkon, digor tarafta cski
Sclûklu imparatorlugu topvaklarmda yor vcr kondini gbstercn vo
her zaman tofrika unsuru olan “tavaif-i mviluk”, movkilcrini tok dc
birakiyor, Iran vo Mavovaiinnohir halki tok bir musliiman
hukiimdar omvinde toplanmaga ba$lanu§ bulunuyordu. Horawn
zabt olunarak imparatorlugun ana unsuru haline sokulniu$,
\tdztnderdn ilhak odilmi?, Irak Sclûklu dcvleti yilulnu$ti. Te$kilat
aksaksiz, ordu miikcmmel, Harezm iscYakm dogu do simal vo
Uzak-sark arasmda birinci simf ticarct merkezi idi. Oylo bir dovlot
te§ekkul otmi§ti ki, siyasi, askeri ve iktisadi yonlerden her imkana
malikti.
Fakat, Sultan Teki§’in siyasi gorii§ ve idarc kabiliye- tinden
mahrum oglu Muhammod Harezm§ah bu avan- tajlardan laviki ile
istifade edemedi. Babasi tarafmdan kurulan ve annesi Terken
Hatun’un tedbirlcri ve ihtimami sayesinde meveudiyetini idame
eden ordu ile ust-xiste parlak zafcrler kazanmak, ulkcler
zabtctmckle beraber, siir’atle geni§liyen imparatorlugun idarcsini
tanzimden ve onu degi§en §artlara uydurmaktan aciz kaldi. Asker
dogrudan dogruya asil hamisi Terken Hatun’un otoritesi altina girdi.
Ayni zamanda, Emi- rii’l-mu’minin olanHalifc En-Nasir lidinillah
ile miinasebetlerini diizenlemek §oyle dursun, bilakis son dcrccede
girift duruma getiren magrur Sultan Muhammcd, bu haliyle Suriye
ve Misir’i zabt ve Qin’i fethederek dhan fatihligi pe§inde idi. O
sirada Asya’da Mogol Imparatorlugu kuruldu ve Harezm- sah’m
yersiz ve hesapsiz politikasi neticesinde Cengiz Han islam
diinyasina saldirdi. XII. asir boyunca tedricen geli§ip XIII. asir
ba§inda tarihin en saglam islam te§ekkullerinden biri olmaga
namzed Harezm§ahlar Dcvleti daha ba§langi$ta bir darbede yikilip
gitti. Sultan Muhammed basiretsizligi ile kendi hanedanmi tarihten
sildi ve musliimanhgm Asya i$lerine dogru kuvvctle inki§af eden
belirtilerini yok etti. Hem bir Turk imparatorlugu ortadan kalkti,
hem islamm §arktaki yildizt sondii. Mamafih bu neticenin
tahassuliinde Sultan Muhammed tek amil degildir. Bunda onun
muhteris validesi ile, diinyevi
ONSOZ 3
hiikumdarhk cmeJlcri beslcyen Halite En-Nasir’in rolii biiyiik

olmu§tur.
Harezm$ahlar tarihinde, bir igtimai hcy’ctin dogu§u vc dcvict
organizasyonu halindc scrpili$i scbcplcriylc, §ahsi ihtiraslarinin
oyuncagi olan zimamdarlarm mensup bulunduklan ccm’iyctin
gayc vc hakiki mcnfaatlcrini higc sayarak kcyfi vc mahdut
harckctlcri yuziinden ugradiklari aci akibeti, reali- tedcn habcrsiz ve
itidaldcn uzak bir dcvict reisinin serencammi okumak kabildir.
Hakikatcn bu devlct; te§ekkiilii, yukseli§i, g6ku§ii vc bu csnada
gcgirdigi safhalarla, diinyanm hcrhangi bir ycrindc hcrhangi bir
hey’et-i igtimaiyenin terakki, teali vc inkiraz scbeplerini en agik
§ckilde gdstercn delillcrlc dolu muazzam bir ibret levhasi
mahiyctindedir.
Bu tctkikimizde idari tc§kilat vc Harezm§ah Muhammed’in
bliimiinii takip eden Sultan Celalii’d-din’in on yilhk macerah devri
harig birakilmi§tir. Esasen Harezm§ahlar dcvletinin ig te§ki!ati,
ufak-tefek farklarla, Biiyiik Selguklu Imparatorlugun- dakinin aym
oldugu gibi, Celalii’d-din zamam da imparatorlugun
mukadderatmda tc’sirli hig bir unsuru ihtiva etmez. Uzun mesaiye
miitcvakkif olan kiiltiir harekctlerinin incelcnmesi ise. siyasi
hadisatin iyice belirmcsini takiben gergekle§ecek bir tetkik
mcvzuudur ki, ileridc onu da ele aimak ve i§lemegi kendimiz igin
§ercfli bir vazife biliriz.
*
**
Bu eseri meydana getirirken biiyiik yardimlarmi gordii- giim
muhterem hocam Prof. Miikrimin Halil Yman; ile aziz arkada§im
Prof. Dr. Osman Turan’a, kitabin hazirlam§mda bana yardimlarmi
esirgememi§ olan muhterem Prof. Ahmet A t e §’e, cserin
bastinlmasi hususunda nagiz §ahsima kargrhusn-u teveccuhlerini
mii§ahedc ettigim Ttirk Tarih Kuru- munun muhterem ba§kam
Ord. Prof. §emseddin Gunaltay ile Kurumun muhterem
Ba§sekreteri Ulug 1 g d e m i r ’e derin te§ckkurlerimi sunarim.
I.
KAYNAKLAR
*
Harezm§ahlar tarihine ait elde kafi miktarda kaynak mcvcuttur. Biz
bunlann hemen hexncn hepsinden-tabii daha ziyade siyasi tarih
ccphesinden ve liizumu kadar da i$ idare yoniindcn-istifadeye
<jah§tik. Sonralari, kompilasyon tarikiyle yazilmi§ ikinci elden
umfimi tarihlerin bazi miihim muta’larim da, bunlann ana
kaynaklarla mukayesesi, mlibayenet gosteren noktalarmm tesbiti ve
telfiki bakimindan, kullandik. Bugiin zayi bulunduklan i$in
goriilmesine imkan olnuyanlann1 di§inda faydalandigimiz ana
kaynaklan: Miinjeat Mecmualart, Vakayi- ndmeler, Seyahatnameler
ve hatiralar, Edebi eserler, Mesk&kdt ve Kitabeler olmak uzere 5
boliim halinde miitalaa cdebiliriz.
A) Miin§eat Mecmualari:
1- Ebkdrii'l-Ejkdr fVr-Resdil veyl Ef’ar: Harezm$ah Atsiz
zamamndan itibaren Alaii’d-din Teki§’in Harezm§ahligi ba§- lanna
kadar Harezm§ahlar ln§a Divam’nin ba§mda bulunmu§ olan
me§hur Re§idu’d-din Vat vat 2 a ait in§a ornekleri
* Maksadimiz umhmiyetle deger ve kiymetleri malum eserleri teferrua- tiyle te$rih
ve tavsif degil, sadece faydalanmamizm sebeplerini aîklamak oldugundan burada
bizce ehemmiyetli husClsiyetlerini kayitla iktifa ■ ettik.
1
Harezmjahlar tarihine dair dogrudan dogruya veya bilvasita malumati ihtiva edip
Mien kayip eserler arasmda: Muhammed-i Payizi’nin §a- hanfahname'si, Seyyid
Sadr ii’d-din-i Nisaburi’nin Tarih-i HarezmjahVsx, Ebh’l-Hasan-i Beyhaki (Ibn
Findik) nin Afejarib ii’t Tecarib’i, Muhammed b. Muhammed b. Arslan i’l-
Harezmi’nin Harezm Tarihi, §ihab ti’d-din Siih- reverdi’nin Risalet it'l-Asimiyye'si,
§ihfilr-i Nis&buri’nin risaleleri hakkmda bk. F. Koprulii, Isl. Ans. Harizmfahlar
mad.
Bunlara il&ve olarak Ermeni muverrihi Vanagan HoVannes’in tarihi zikredilebilir.
Bu kayip Ermeni tarihinden nakiller yapan Genceli Kiragos’un eserindeki Mogollar
fasli ise 1220 den sonraya Sittir (bk. Hrant D. Andre- asyan: Turk tarihine dear
Ermeni kaynaklan, Edebiyat Faktiltesi Tarih Der- gisi I, in, 115).
4
Hayati ve eserleri hakkmda bk. Hadaik ii’s-Sihr ft Dekayik i’f-$i’r. Tahran 1308
§emsi. N&§ir Abbas Ikbal’in mukaddimesi.
t> H AREZM.SAHLAR lARlHl
mocmnasidir. Dort kisnn uzorine 40 arapâ vo I'nrsâ iru'ktup \ 0

kasidcvi ihtiva edon bn ir.oomuanm tstanbul kiitiiphanelc- rindo
miitoaddit niishalari vardir. Tam vo iyi bir niishasi Istanbul
Oniversite Kiituphanesi ya/.malart arasmdadir 3. Bir <jok mcdhiveler
vo ihvaniyyat (hususi moktuplarl dan ba$ka mosela Cend
Fetihndmesi gibi siyasi vosikalar da burada movcuttur. Mocmua
ne?rodilmemi?tir.
2- Ardisul-Havdtir ve Xefdisu’n-Jsevddir: Ro$id Vatvat’m in$a
brnoklorinin on zcngin kolloksiyonu olup 25 i arapâ 25 i farsâ 50
mektuptan b;i?ka, miinderocali $c$itli bir 90k muhabcrat burada
toplanmi§tn\ Yesikalarm oksorisini civar hiikiimdarlara yazilan
moktuplarin vo cevapnamelorin surotlori te?kil cttigi i$in bu
mocmua Harezm?ahlar siyasi tarihinin en belli ba§h kaynaklarmdan
biridir. Vakayinamelerde bo? birakilnn? uzun yillar vukuatmi bu
moktuplarin yardimiyle az-^.ok aydmlatmak miimkiin olmaktadir.
Araisii’l-Havatir'm tarn ve iyi bir niishasi Fatih kiitiiphanesindedir ’.
Tamami ne?redilmcmi?tir5.
3- Umde'tii'l-Bulega ve Udde*tii l-Fuseha: Re?id Vatvat’m
diger bir miinseat mecmuasi. 3 kisim iizere 25 arapga ve 5 farsga
mektup, 25 arapga ve 25 fars$a kasideden miirekkep olup bu
miin§i’nin ktitiiphanelerimizdeki ba?ka mecmualarmda bulun-
miyan bazi siyasiyazilarmi muhtevidir. Es’ad Ef., ve bilhassa
Ayasofya niishalari muntazamdir6. Ne§redilmcmi§tir.
4- Miinfeat-i Reîdii’d-din Vatvat: Nur-i Osmaniye kii-
tiiphanesinde bulunan7 bu eserin bir kismi aym miiellifin diger
mun§eatlarmdan toplanmi? ise de i5inde bilhassa Atsiz devrine ait
bir ka$ tahrirat vardir ki az yayilmi? kiymetli vesikalardir.
Ne§redilmemi?tir.
5- Et- Tevessiil ila’t-Teressiil: Sultan Alaii’d-din Teki§’in ln§a
J
Nr. F Y 424.
4
Nr. 4074.
5
Bu meemuada buiunan muhaberattan bazilari ajagida zikredecegi- miz
Leningrad Mtin}eat Mecmuasi'nda meveut olup oradan Barthold tarafindan
faydalanilmi? ve fragmanlar halinde Turkestan adh eserinin rusâ- sma ilave ciltte
yayinlanmi$tir. Daha tafsilat i$in bk. M, Altay Koymen, Oguz Istilasi, 567-610.
* Ayasofya, nr. 4150, Es’ad Ef. nr. 3302.
7
Nur-i Osmaniye, nr. 4294.
KAYNAKI.AR 7
Div&m reisi Bah&ii'd-din Muhammcd b. Miieyycdi’I-Bagdadi’-

nin in§a orncklcri mccmuasidir. Bizzat miin§i tarafindan cem-
cdilmi§ olan vc ba$ta farisi in§a hakkinda bir mukaddimc ilc sonda
alclumum mektupla§ma usullerini gostcren numuncler- dcn ba$ka:
a) Fcrmaniar, mcnijurlar, ahidnameler vc fetihnameler.
b) Etraftaki hiikiimdarlara yazilan mektuplar.
c) Miiellifin, dcvrin ilcri gelcnlerine ve dostlarina gondcrdigi
mektuplar olmak iizere u$ boliimdc dcvrin siyasi muhabcrati bir
araya toplarimi§tir. Bu mecmuada, yukardaki Ardis- ii'l-Havdlir
gibi, Sultan Alaii’d-din Tcki§ devrinin bir 50k, hassaten
Harezm§ahlarin Kankli-Kip$ak Tiirk boylan ile miinasebctlcrine
dair orijinal ve son derece kiymetli malumati muhtevi vesikalar
bulunmaktacbr ki, bunlar sayesinde zamanin tarihi vukuati ile
hadiselcrin sebeplerini ve ceryan tarzlanm takip ctmek imkan i$inc
girmi§tir. Mevcudiyeti uzun zamandan beri malum vc hatta in§a
uslubu bakimmdan Osmanh mun§ilerini bile cezbedecek kudrette
olan Et-Tevessul ild't-Teressiil8 tarn olarak ne§redilmi§tir 9.
6- Leningrad Miinjeat Mecmuasi: Harezm§ahlar devri tarihi
vesikalarmm en zengin kolleksiyonudur. Yegane niishast Lenin-
grad’dadir. 78 ’i Re§id Vatvat’in, 17 ’si Atabe'tti'l-Ketebe sahibi
Muntecibii’d-din Bedi’in kaleminden <pkmi§ olup, 7 tanesi
muhtelif mueliflerc ait bulunan, 47 sinin de muharriri tayin
edilemiyen ve ba§ta Harezm§ahlat- devleti (78 vesika) ve Biiyiik
Selguklu Imparatorlugu (35 vesika) olmak iizere Kirman
Selguklulari, Gazneliler ve Saffarilere ait muhabcrati ihtiva eden
bu 149 vesikanm ilk tavsifi vaktiyle Baron Victor Rosen tarafindan
yapilmi§ti10. Son zamanlarda Docent
8
Meseli Munêat-1 Feridun ifcy’deki hiikumdarlar arasi mektuplarin- dan
bazilarimn, has isimler degijtirilmek suretiyle, Et-Tevessul'den kopya edildigi Prof.
Miikrimin H. Yinan$ tarafindan isbat olunmu$tur. Bk. Turk Tarih Enciimcni Mec.
nr. 2 (79), nr. 4 (81).
* Et-Tevessiil ild 't-Teressiil. ln$a vc te’lif: Bahiii’ddin Muhammcd b. Mucyyedi’l-
BagdadJ. N§r. mukabele ve tashih: Ahmed Behmeny&r. Tah- ran, 1315 §.
10
V. Rosen: Les Alanuscrits persons de l'Instint des longues orienlales. Petersburg
(t886), 146-159.
8 IIAREZM$AHL.AR T ARIHl
Dr. Melunet Altay K by men lnccimuinm tam bir foto-kopisini cldc
etmege muvaflak olmu§ vo bilumum vosikalan ayn ayn tetkik ve
diger yerlerdc movent surotloriylo mukayoso edcrck csasli §ekildo
tanumi$tir. 11
7- Atabe'lii'l-Ketebe: Sultan Sancar'in tn$a Divam rcisi Muevycdii'd-
clevle Mimtooibu'd-din Bedi’in imjalan mccmua- si12. Biiyiik
Solyuklu Imparatorlugu tc$kilati bakunmdan fev- kaladc
oheimniyotli clan bu moenuia dahili idarcyc ait 36 men$uru (aynca
60 tano hususi mcktup vardir) iîne almakla berabor dovlotlor arasi
siyasi muhabcrati ihtiva ctmcz. Bu itibarla £ali$malannuz esnasinda
kali derecede faydalanmak munikiin olamanu$ur.
B) Yakayinamcler:
Harczm iilkcsinin Solûklulara intikali zamanina ait cn mevsuk
kaynagirmz §uphesiz EbtYl-Fazl-i Bcyhaki (dim. 1077)- nin Tarih-i
BeyhakTsidh13. Bundan vc Anu§tigin Ogullannm daha ba§langicmda
Harezm’e ait bir iki hadisenin aydmlatilmasinda $erefii’z - Zaman-i
M c r v e z i’nin Tabdyi'ii'l - Hayavan’mdan 14 istifade ettik.
Harezm§ahlarin Buyiik Sel<juklu Imparatorlugu ve Sultan Sancar’in
olumunden sonra, Irak Sel$uklu devletiylc munasebetleri hususunda
faydalandigimiz kaynaklardan ilki Imadii’d-clin-i Isfahan i (dim.
1201)’nin Blindari (i226 dabcr- hayatti) tarafmdan ûbdatu n-Nusra
ve NuhbatiCn-Usra adi ile
11
Bk. M. Altay Koymcn: Selûklu Devri kaynaklarina dair arajtirmalar I,
Biiyuk Selfuklu devrine Hit Muscat Mecmualan (Ankara Dil ve Tarih- Cografya Fak.
Dergisi VIII, sayi 4, 537-634)-
Burada tertiplenen tabloya gore, Leningrad Mecmuasindaki 88 vesikamn ba$ka
yerde kopyasi meveut degildir. M. Altay Koymen mevzuumuzu ilgilendiren ve
ba?ka yerlerde bulunmiyan vesikalarin foto-kopilerini istifa- demizc sunmak
lutfunda bulunmujtur.
12
N§r.: Muhammed Kazvini (yalmz mukaddime) ve Abbas Ikbal: Kitab-i
Alabetii’l-Ketebe (Mecmua-i Muraselat-i Divan-i Sultan Sancar), Tahran, 13^9 §.
13
Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hiiseyin-i Beyhakl: Tarih-i Beyhaki. N§r. Dr.
Gani vc Dr. Feyyaz, Tahran 1324. 5. Ebit’l-Fazl-i Beyhakl hakkinda bk. Barthold,
lsl. Ans. Beyhaki mad.
11
§ercfu’z-Zaman ve cserinin chemmiyeti hakkinda bk. F. Kopriilu, lsl. Ans. Avfi
mad.
KAYNAKLAR 9
ihtisar cttigi Sclûklu Tarihidir J6. Biiyuk Sclûklular vc daha ziyadc

Irak Sclûklulan hakkinda birinci derccedc chemmiyctli bir kaynak
olan bu cscrin, 1194 scncsinde Sultan Teki§ Harczm- §ah tarafmdan
yikilan Irak Sehjuklulan dahili nizamma dair verdigi bol malzcmc
ilc, tetkiklcrimize bilvasita biiyuk yardimt olmu§tur. Kcza Irak
Schjuklularmm ana kaynaklanndan olup 1202 dc Anadolu Selûklu
hiikiimdari Giyasii’d-din Kcyhusrev b. K1I19 Arslan namina
yazilan RdhaCus-Suddr ve AyetiTs-Surtir16 da son dcrecc kiymetli
materyalle doludur. Mtiellifi Ravendi Azcrbaycan Atabcyleri
ailesinin hakim bulundugu Irak-i Accm ahvalini, bu aile ile Selguklu
hanedani mensuplannm miinase- bctlcrini ve Irak-i Acem’in
Harezm ordulan tarafmdan i§galle- rini, bu arada vukubulan
miicadeleleri, Irak iimerasmin ve halkin durumunu §ahsi
mii§ahedelerine miisteniden eserinde kaydetmek suretiyle hadisatin
ig yiiziinu aydm bir §ekilde goz- lerimiz online sermege muvaffak
olmu§tur. Irak Seûklu devletinin son yillan ve bu devletin inkiraz
bulu§uyle muvazi olarak Harezm askerlerinin Irak’daki vaziyetleri,
Sultan Te- ki§’in siyaseti ve karakteri bu eser sayesinde 90k daha
miikemmel §ekilde belirmi§ bulunmaktadir.
Irak Seûklulanmn ortadan kalkmasiyle neticelenen Sultan Tugrul-
Harezm§ah Teki§ miicadelesine dair diger iki miihim kaynaktan
biri Ebu Hamid Muhammed b. Ibrahim tarafmdan, Zahiru’d-din-i
Nisaburi’nin Seûknamesi’nin devami olarak yazilan risaledir ki,
Ze^~* Hamid adiyle me§hur
olup Re§idii’d-din’in Cdmi'u't- Tavdrih’mdt miinderictir. Risale
Sultan Tugrul’un son yillanm, yaptigi sava§lan giinii guniine tesbit
etmektedir 17. Digeri de Utbi Tarihinin fars9aya miiter-
18
Tiirkêye terclime ve n;r. Horasan ve Irak Selfuklulari Tarihi. Tiirk- 5eye
êviren: Kivameddin Burslan (Tiirk Tarih Kurumu yayinlarmdan, seri II, nr. 4)
Istanbul 1943. Imadii’d-din-i Isfahan! hakkinda: Isl. Ans. Imadiiddin mad.
18
The R&hat -us-Sudur wa Ayat-us-surur, Being a history of the Saljhqs. By
Muhammad ibn Ali ibn Sulayman ar-Rawandl. Edited with notes, glossary and
indices, By Muhammad Iqbal, GMS. new series II, 1921.
17
Ebu Hamid, Ismail Af§ar tarafmdan Mecelle-i Mihr (sayi
2, 1313 §cmsb de ne$rcdilmi$tir. Biz dogrudan dogruya Cdmiii’t- Tavarih'tcn
istifade ettik.
Il> HAREZM$AHLAR TARlHl
eimi Nasih-i Cerbazckani’nin kcndi Tarih-i Vemini' Terciimesi no

ilave cttigi kisimdir. 1206 da Irak-i Accnvdc Semsii’d-dm Ay-
do^mus’un hakimiyeti sirasmda yazdnn§ clan bu ilave, Harczm-
$ahlar bakimmdan miihim kavitlan muhtevi olup it; durumun takibi
itibarivle Rd/uiiu's-Sudiir'un bir devaini mahiyetindedir18. Koza
Buytik Selûklu tarihinin ana kaynaklarmdan olan, 1225 ten sonra
vazilmi?. Alibdrii'd-Devleti's-Sel(ukinedc 19 tetkikimizc yarayan
umumi malumattan ba§ka Harezm$ahlarla ilgili orijinal kayitlar
vardir. Cemalu'd-din Ibn Vasil’tn Miiferric'ii'l- K'urtib adh Eyyubiler
tarihi do bizim bakunimizdan bir ka$ miihim kaydi ihtiva ediyorm>.
L'zorinde durdugumuz devirdeki Harczm§ahlarla ilgili Bagdad
hadiseleri, kisa olarak, Ibnii’l-Cevzi (olm. 1200) nin El-
Muntazam'mdar0 ve bunun torunu Sibt Ibnii’l-Ccvzi (dim. 1257) nin
Mir atu z-Z°man adh csorinde 21 bulundugu gibi Halife En-Nasir li-
Dinillah ve hilafet vczirleri-Harczm§ahlar miicadeleleri hakkmda i
bnii’t-Tiktaka’mn Kitdbii'l-Fahri diye taninan Munya't ii'l-
Fuzela’<nnda. 22 (tc’lifi, 1301) vc Hin-
19
Nur-i Osmaniye. nr. 3089. British Museum niishasmdan tahjiye edilerek njr.
Abdii’l-Hiiseyin Neva!: Hatime-i Terciime-i Tarih-i Temini, Mecelle-i Yadigar, sayi
4, Tahran 1323 §.
19
Sadrii'd-dinii’l-Huseyni : Alibarii'd Devleti's-Selfukiyye. Tiirk$eye- geviren :
Necati Liigal (Tiirk Tarih Kurumu yayinlanndan, seri II, nr. 8) Ankara 1943.
196
Ibn Vasil: Muferric ii’l-Kurub fi Ahbar-i Miiluk-i Beni Eyyub Molla Qelcbi
(Siileymaniye ktb), n. 119.
20
Ebu’l-Fercc Abdu’r-Rahman Ibnu’l-Cevzi: El-Munlazam fi Tarih-i-
Miiluki'l-Vmem. Haydarabad tab’i, cilt, IX-X, 1359.
21
Faksimile nsr. Mir'at az-zaman (A. H. 495-654). By §ams ad-Din Abu
l’Muzaffer Yusuf ben Qizughlu ben Abdallah. (A Facsimile reproduction of
manuscript no 136 of the Landberg Collection of Arabic manuscripts belonging to
Yale university). Edited with introduction, by James R. Jewett, Chicago, 1907.
Kutb ti’d-din Yunini (olm. 1326) versiyonu: Topkapu, Ahmed III c. XIV, nr. 2907.
22
Fransizca terciimesi: Al-Fakhri Histoirc des dynasties musulmanes (632-
1258 de J. C.). Avec des protegomenes sur les principes du gouveme- ment. Par Ibn
at-Tiqtaqa. Txaduit de l’Arabe et annot<5 par Emile Amar (Archives marocaines,
XVI). Paris 1910.
KAYNAKLAR 11
du-$ah-i Nahcivani’nin Tccdribii's-Selef (tc’lifi, 1324) indc23

tamamlayici bilgi vardir.
I bn Find 1 k (olm. 1170) in Tarih-i Beyhak24 ’i ilc 1053- 1325 (445-
725) arasinda te’lif cdilen Tarih-i Sistan'&a 25 Beyhak ve havalisiylc
Sis tan’a. ait mcvzuumuzla alakali habcrler mcvcuttur.
Taberislan'a ait iki kaynagimiz, yalniz bu iilkeyc hakim olan
siilalelcrin tarihi itibariylc degil, aym zamanda Harezm- §ahlarm bu
mintikadaki sava§lan ve icraati hakkmda 90k kiymetli malumati
ihtiva ctmcktedir. Bunlardan biri, Isfehbed Hiisamii’d-devle Erde§ir
(olm. 1205) e yakin 9evreye mcnsup Ibn Isfendiyar tarafindan 1216
da te’lif edilen iki ciltlik Tarih-i Taberislan 26 olup, bilhassa son
cildin tûncii kisminda Harczm§ahlar, Horasan vc Irak ile ilgili pek
esasli ve tafsilath malumat vardir. Digeri de, te’lif tarihi 90k
muahhar olan (1476 da), Zahirii’d-dinu’l- Mar’a§i’nin Tarih-i
Taberislan u M- yanu Mazenderan adh eseridir27. Tetkikimize
mevzu devir bakimindan esas itibariyle Ibn Isfendiyar’a dayanan
ve daha muhtasar olan bu eser Ibn Isfendiyar’m ash basihncaya ka-.
dar birinci derecede kaynak olarak kullamlmakta idi.
Kirman hadiselerine dair Harezm§ahlarla muasir kaynak Efdalii’d-
din-i Kirmani’nin Beddyi'ii'l-Ezman adh eseridir. 1209 da te’lif
edilmi§tir. 28 Bizim nokta-i nazarimizdan aym miiellifin 1188 de
yazilan Ikdu'l-Uld li-MevkifVl-Ala'sindan daha fazla malumati ihtiva
eden bu eser, aym mintikaya dair diger
23
Hindu-?ah Sancar b. Abdullah Sahibi Nahcivani: Tecdribii's-Selef. Der Tevarih-i
Hulefa ve Viizerd-i i;an. N$r. Abbas Ikbal. Tahran 1313. §.
2
* Tarih-i Beyhak . n$r. Ahmed Behmenyar. Tahran 1317 §. Zahir u’d-din Ebu’l-
Hasan-i Beyhaki ve eserleri hakkmda bk. F. Kopriilu, Isl. Ans. Beyhaki mad.
26
Tarih-i Sistan N$r. Melik u’$-$u’ara Bahar, Tahran 1314 §.
28
Baha u’d-din Muhammed b. Hasan b. Isfendiyar: Tarih-i Taberislan, I-II, njr.
Abbas Ikbal, Tahran 1320 §.
27
Scyyid Zahir u’d-din b. Scyyid Nasir i’d-din i’l-Mar’aji: Tarih-i Taberislan
u Ruyan u Mazenderan. N$r. B. Dorn, St. Petersburg, 1850.
28
Efdal ii’d-din Ebu H&mid Ahmed b. H&mid-i Kirmfkni: Beddyi'u'l- Ezman
Jt Vakayi'-i Kirman yahut Tarih-i Efdal. Nsr. Dr. Mehdi Beyani, Tahran 1326 §.
ij HAREZMijAHLAR TARll 11
k.iMi.igunu Nasirii’d-din-i Kirmuni'nin Simla l-Uld'smin
mehazlanndandir 29. 1315-13-20 (715-720) yillannda to'lif edilen vc
sbvledigimiz gibi Reddjiii'l-man'dan bir $ok nakillcr yapan Simta' l-
Uld'xun ba$ taral'lan, yani Karalutay sultanlan bahsinc kadar clan
kisrm, bizc faydali olnm?tur. Vine Al'dalii’d-din-i Kir man i
tarafmdan Redd vi ii' l - m an' a zeyl olarak yazilan vc 602-612
(1205-1215') villari vekayiini ihtiva oden El-Muzdf adli eser
mcvzuumuz bakinundan pek kiymetli bir kaynaktir 29b.
Harezm§ahlarm Mavcraiinnchirlc alakalannin vc Buhara vc
Semerkand hadisclcrinc mudahelelcrinin aydmlanmasi bakimindan
Ner$ahi'nin, bizc XII. asrin ikinci yansmda (574/ 1178) Mu hammed
b. Zufer tarafindan ilavcli farstja tcrcii- mesi kalan Tdrih-i Buhara
si30 ile Muhammedii’I-Semerkand i'nin Sindbddname'si 31 bazi
mu'talar sunmakta vc Kara- hanlilara dair kronolojik tashihe imkan
vermektedir.
Harezm§ahlar tarihinin cn ehemmiyetli kaynaklarindan biri §uphcsiz
Nesevi’nin Siratii's-Sullan CcldlVd-dimdxr 32. Anu§- tigin
ogullarmm son miimessili Celalu’d-din Harezm§ah’in Inf a Divam
reisi olan vc Nuru’d-din Miin5i diye de amlan Nesevi, gen^ligindc
vatam Xesa’da. vc o civardaki malikanele- rinde iken Sultan
Muhammed Harezm§ah’in biitiin icraatina §ahit olmu§, onun
vezirleriylc, devlet erkanmdan ôgu ve ilcri
-3 Nasir u’d-din Miin$i-i Kirmani: Simt u'l-Uld li’l-Hazreti ’l-Ulya, der Tarih-i
Karahitdiyan-i Kirman. N?r. Abbas Ikbal, Taht-i nazar-i Allame-i mcrhuin
Muhammed Kazvini, Tahran 1328 §.
29b
Afdalii’d-din-i Kirmani : El-Muzdf ila Beddyii'z-Zaman fi vakayi-i Kirman,
Vatikan kiidiphanesinde meveut tek niishadan ne?reden: Abbas Ikbal, Tahran, 1331
§.
30
Ne§r. Description topographique el historique de Boukhara. Par Moham-
mad Nerchakhy, suivie de textes relatifs a la Transoxianc, texte persan, publiec par
Charles Schefer (Publications de l’Ecole des langues orientales vivantes) III. serie,
vol. XIII, Paris 1892.
31
Muhammed b. Ali ’1-Zahiri ’s-Semerkandi: Sindbddname. Mukad- dime ve
ha?iyclerlc ne?reden: Ahmet Ate? (Istanbul Oniversitesi yaytnla- rindan) Istanbul
1948.
33
Metin n$r. ve fransizcaya terctimesi: O. Houdas: Hisloire du Sultan Djelal ed-Din
Mankobirti, prince du Kharezm. Par Mohammed en-Nesawi (Publications de l’Ecole
des langues orientales vivantes) III. serie vol. IX, texte Arabe, Paris 1891; vol. X,
traduit de l’Arabc, 1895.
KAYNAKLAR 13
gclcn kumandanlariyle tam§mi$ bir zatti. Sultan Cclalii’d-din’in

hiil tcrciimcsinc hasrcttigi biiyiik escrinin ba§ kisminda Harezm-
gahlarm idari, askcri durumlan; Muhammcd Harezm§ah, Validc
Sultan Terkcn, imparatorlugun dahili vaziyeti ve sair hususlarda
vcrdigi izahat 50k muhim vc kiymetlidir. Burada, biitiin Orta-§arki
kaplami§ olan koca imparatorlugun o kadar ani yikih§ scbcplcrini
cn mii§ahhas §ekildc gormek kabildir. Muellif, Sultanm vc
Harezm§ahlar devlctinin kuwet ve zaaf- larmi hi<j bir muhakemc
ve istidlale liizum birakmiyacak dcrcccdc a?iklikla ve tenkidi bir
gorii? i$indc aksettirebilmi$tir.
Nesevi’nin kitabindan sonra Harezm$ahlar hakkinda monografik
mahiyette ve kaynak olmak bakimmdan Siratti’s-Sultan Celali'd-
din kadar ehemmiyetli diger eser Ata Melik-i Ciivey- ni’nin 33 1260
da te’lif ettigi me§hur Tarih-i Cihan-gufay'dir 34. Muellif,
Harezm§ahlar devrinde ilmi ve kulturii ile tanmmi§ ve aym
zamanda Sultan Teki§ zamamndan beri Harezm§ahlar nezdinde
itibar sahibi yiiksek bir aileye mensup idi. Dedesi §emsii’d-din
Muhammcd, Sultan Muhammed Harezm§ah ve oglu Celalu’d-
din’in Istifa Divam reisligini yapmi§ti. Mogol isti- lasindan sonra
da babasi ve kendisinin miihim idari vazifelerde bulundugu
malumdur. Bu itibarla gerek Mogollara gerekse Harezm§ahlara dair
verdigi malumat, ge^mi? hadiselerde goze $arpan bazi
miibayenetlere ragmen, en mcvsuk haberlerdir. 0? ciltten miirekkep
Cihan-giiây'in ikinci cildi dogrudan dogruya Harezm§ahlar tarihi
oldugu gibi, son cildin tsmaili’lerden bahseden kisimlarinda
olduk$a, fakat Mogollara tahsis edilen ilk cildinde, Harezm§ahiar
hakkinda hayli bol malumat vardir.
Cengiz imparatorlugunun te§ekkiilu safhalarmi her tiirlii
tasannudan uzak bir §ekilde nakleden, Mogol tarihinin ana kaynagi
Gizli Tarih (yazili§i, 1240) 35 de, islam iilkelerinin istilasi
hakkinda pek az malumat bulunmakla beraber, Harezm-
33
Ciivcyni ve eseri hakkinda: F. Kopriilii, tsl. Ans. Ciiveyni mad.
34
Mirza Muhammed b. Abd i’l-Vahhab-i Kazvini tarafindan onsoz, notlar ve
ha§iyelerle n$r. Tarih-i Cihan-gufay, GMS. XVI, 1, 2, 3. 1912-1937.
35
Hajiyeli ve izahli olarak tiirkge terciimesi: Manghol-un Niu$a Tob- $a’an.
Mogollann gizli Tarihi. Prof. E. Haenisch’in almanca ve S. Kozin’in rusâ
terciimesini Mogolca ash ile kar$Ua$tirip dilimize $eviren: Dr. Ahmed Temir
(Turk Tarih Kurumu yayinlarmdan, seri, II, nr. 13). Ankara 1948.
*4 HAREXM.SAHl.AR TAR till
$uhk\r bukmundan, arap vo tars kaynaklariyle nmkayose surctiyle
bazi problomlerin hallinc yaravacak kiymclli haberlor bulunmaktadir.
Vino Mogol tarihinin kaynaklarmdan olup Re$idu’d-din Fazlullah
(dim. 1318^ ba$kanligmda bir hoy'ct tarafindan kalomo alman
Cdmiii't-Tavdrih'in I. cildi 30, kisinen Cihdn-giifav'a dayaiunasma
ragmen bizim nokta-i naz.a- nnnzdan chemmiyetli bir merci’dir.
Bundaii ba$ka Cihan- giiây'a ve Camiu't-Tovarih’e musteniden
yazilan iakat aym zamanda bazi an’anolorin de ilavo odilmi§
bulundugu, Ebfl’l- Gazi'nin Strere-i Turk adh eserinden (tc’lifi, 1663)
37
faydalandik.
Ilk eld on kaynak olan umu mi vckayinameler arasmda birinci mevkii
§iiphesiz Ibnu’l-Esir’in El-KdmilU fVt- Tiirih i to'lifi, 1230)1 i$gal
odor38. Ortatjag tarihîleri arasmda cid- diyoii vc tarafsizhgi ilo
me§hur, vc i§ledigimiz devirle muasir olan Ibnu’l-Esir hadiselerin
miihim bir kisirum dogrudan dogruya mu§ahidlerinden nakletmi§,
daha oski zamanlara ait hadisatin dogrulugunu tahkike $ah§mi§ vc
hallinc muvaffak olamadigi miibayenetleri cserindc ayrica
zikrctmi$tir. Umumi islarn tarihi bakimindan ohemmiyeti a§ikar olan
El-Kamil'\n Harezm§ahlar mevzuunda sihhat vc saglamligi uzerinde
soz soylemck her haldc zaid bir i§ olur. Bundan sonra cn mevsuk
vakayiname- lcrdcn biri Minhacii’d-din-i Cuzcani’nin Tabakat-i
JVasiri’ sidir39. Escrini 1260da Hindistan’da yazan Cuzcani 1220
siralarinda, yani Harczmsahlar devlctinin yikih§imn hemen arife-
sinde vc Mogol istilasinin ba§langicmda Horasan’da bulunu-
36
Cami ii'l-Tavarih I, 1317 (717) den kalma en cski niishasi, Topkapu, Revan
K6$kii, nr. 1518 dedir. Bu escrin diger bir kopyasi Hafiz Ebru diye ma’ruf Abdullah
b. Lutfullah’in 1417 de te’lif ettigi £ubda't u't-Tevarih adit umumi tarihin i<;indedir
(Damad Ibrahim Pa?a, nr. 919).
37
N$r. ve fransizca tcrcumesi: Aboul-Ghazi Behadour Khan: Histoire dec
Mogols et des Talaies. Publiee, traduitc ct annotee par Lc Baron Desmai- son, Tome
II, Traduction. St. Petersburg 1874.
Turk §eceresi. Qagatay sivesinden Tiirkiye'$ivesine nakleden Dr. Riza Nur, Istanbul
1925.
3
" lbn ii’l-Esir hakkinda bk. isl. Ans. Ibniil Esir mad.
El-Kdmil Ji 't-Tarih’in son tab’i (Mistr 1356) ndan faydalandik.
39
Ebu Omer Minhac ii’-din Osman b. Sirac id’-din i’l-Cuzcani ve cseri hakkinda bk.
F. Kopriilu, Isl. Ans. Cuzcani mad.
KAYNAKLAR '5
yordu. Digcr larih kilaplannda oldugu gibi, rakamlarda vc

hadiselerin naklindc bazi mubalagalar olmakla beraber, Taba- kat-i
NdsirVnin cn saglam kaynaklarimizdan oldugu tebcyytin ctmi;tir.
Mcgliur mufcssir Kadi Bcyzavi’nin Nizdmii't-Tavdrih 40 adh umuml
tarihi hacmcn pck kugiik vc, 1227 dc yazilmi§ olmasina ragmen, o
devir hakkmda verdigi malumat son dcrecedc mahduttur. Suryani
miicliifi Bar Hcbraeus (dim. 1286) un iki ciltlik buyiik kroniki*
Makhtebharmth âbhne, bizim bakimi- mizdan bazi noktalarda El-
Kdmil'c dayanmakla beraber, Mogol istilasi cihctindcn olduktja
mufassal haberleri muhtevidir 4l. Ayiu miicllifin arapga kaleme
aldigi Tdrih-i Muhtasarii'd-Diivel42 in tiirk<jeye tcrciime edilen
boliimunde Harezm$ahlara temas eden kisim pek azdir. Mehazimiz
olan umumi tarihler arasinda Cdmiii't-Tavdrih'm II. cildi ayrica
zikre deger 43. Diinya tarihini i$inc alan bu cserde Harezm§ahlara
da geni§ sahifeler ayrilmi§ bulunmaktadir. Birinci elden umumi
tarih serisinde yukarda zikredilcn Mir'dtii'z-Taman' 1 da ilave
ctmek lazimdir 44.
Ikinci elden umumi tarihlere gelince, bunlar; tetkik mevzuumuz
olan devir bakimindan ehemmiyetli olarak Muvaffaku’d-din
Abdii’l-Latifi’l-Bagdadi’nin risalesin- den bazi par$alari eserine
dercedcn §emsti’d-din Muhammedii’z Zohebi (olm. 1348) nin
Tdrihii'l-Isldm'i 44,1 ilc yeganc niishasiLc-
Tabakat-i Ndsiri n$r. VV. Nassau Lees ve Mevlevi Hadim Htiseyin Ab- dulhayy,
Calcutta 1864.
10
Kadi Nasir ii'd-din Ebil Sa’id Abdu’llah u’l-Beyzavi: Nizam u'i-Te- vaiili n$r.
Hakim Seyyid §cms 'ullah Kadiri, Haydarabad.
41
Gregory Abu'l Faroe Tarihi. Siiryaniceden ingilizceye $eviren: E. A. W.
Budge. Turk^cye êviren Omer Riza Dogrul (Tiirk Tarih Kurumu ya- yinlarindan
seri II, nr. it) Ankara I, 1945, II, 1950.
42
Ebulfercc-lbnulibri: Tarih-i Muhtasaruddiivel. Turk$eye $eviren:
§erefeddin Yaltkaya, Istanbul 1941.
43
Cami’ u’t-Tcvarih II, Topkapu Ahmed III, nr. 2935 (Tarih u’l-Alem).
44
Bu devirle $agda$ tarihi, etnografik vc ansiklopedik cserlerden olan Fahr
ii’d-din Mubarek$ah’in ku?uk kitabmda (te’lifi, 1206): Ta'rikh-i Fakh- ru’d-din
Afubdrakshdh. E. Denison Ross, London 1927; Hasan-i Nizami’nin Tdc ii’l-Mesdir
(te’lifi, 1205) indc, Fahrii’d-din-i Razi (olm. 1209) nin Cami’ ii'l-Ulum'unda ve
Mogollar devrinin muahhar ehemmiyetli bir kaynagi olan Ravzat ii'l- Cenndt"da
maalescf hi<; malumat yoktur.
44,
» $cmsu’d-din Zehcbi: Tdnhii'l-lsldm. Ayasofya, n. 3015.
u> H AREZN I§ AH I .AR TARlHl
ningrad’da bulundugu i$iu istitade edcmedigimiz Ebcrkuhi' nin
eserinden nakillcr yapan Cdmiii't-Tavdii/i-i Haseni (tc’lifi, i43i)*3
istisna odilirsc; vukandan bcri adi ge$en kayuaklarm yal- nu birinden
veya bir ka^mdan ahnmi§ takai bazan Ivatali kopyc edilmi§ bir takim
main mat kmntdarim ihtiva etmoktedirlcr. Interlude yanh$ vc
uydurma haber sunanlar da yok degildir. Gdz- den genirdigimiz bir
nok eserlcr arasmda bize mukayese, tashih ve mubayenetlcri tesbit
imkanim verenler sirasiylc $unlardir; Ibnu’l-Amid (olm. 1273): El-
Mecmihi l-Miibarek48. Mu- hammed b. Ebu Bekr-i §ebankarei:
Meatum' l-Ensab (tc’lifi, *335) 47- Hamdullah Miistevfi-i Kazvini
(dim. 1350): Td- rih-i Giizidc■ 4S, aym miiellif: âfe manicAnonim
Tdrih-i Al-i Scicuk (tc’lifi, 13G3)50, Takiyti’d-din Ahmedi’l Makrizi
(olm. 1442): Es-Siiluk51, Ibn Arab$ah (dim. 1450): Fakiha- tu’l-
Hulefd», Bedrii’d-din Ayni (olm. 1451): Jkdu'l-CiimdnM, §ems ii’d-
din Muhammcdu’l-Musevi: Esahhii't-Tavdrih (te’- lifi, 1451)
Mirhond (olm. 149B): Ravzatu's-Safa'oh, Hond- mir (dim. 1535):
Habibii’s-Siyer56, nihayet Osmanli tarih- nisi Miineccim Ba§i Dervi§
Ahmed Efendi’nin Sahdijii'l-Ahbdn (te’lifi, 1681 )57.
48
Hasan b. §ihab id’-din-i Yezdi: Cam? ii't-Tavarih-i Haseni, Fatih, nr. 4307.
48
Laleli, nr. 2002.
47
Meant? u'l-Ensab fi- 'l-Tarih. Yenicami’ nr. 909.
48
Faksimilc n?r. Ed. G. Browne. GMS, XIV, 1910.
48
75 bin beyitlik. Manzum. Tiirk-lslam eserleri miizesi, nr. 2042.
80
N?r. (fotokopi ve tiirkê terciimesi bir arada): Feridun Nafiz Uzluk (Anadolu
Selguklulari giinunde Mevlevi bitikleri, nr. 5) Ankara 1952.
51
Kilab ii’s-Suluk li-Ma'rifet-i Diivel-i l-Miiluk. N§r. M. Mustafa Zi- ada, Kisim I,
ciiz 1. Kahirc 1934.
82
Cengiz Han kisminin tiirk?eye terciimesi: Miiderris §erefeddin, Dariilfiinun
Edebiyat Fakultesi Mec. IV, sayi 1 Istanbul 1925.
83
Veliyeddin Ef. nr. 2374-2396.
84
Turhan Sultan, nr. 224.
88
Hindistan tab’i (Lukhnow), 1308 (1891). Yalmz Harezm$ahlar
kismi: Defr^mery, Sultans du Kharezm, Paris 1840.
88
Hindistan tab’i (Bombay), 1273.
87
§air Nedim ba$kanligindaki hey’et tarafmdan yapilan tiirkê terciimesi c. II
Istanbul 1285.
KAYNAKLAR n
C) Edcbi kaynaklar:
Bunlann ba§inda hi$ §uphcsiz Rc§idu’d-dm Vatv&t’in miin§cat
mecmualari bahsindc tanittigimiz Ebkdrii’l-Efkdr, Umdelii’l-
Bulega, Miinjeat-i Re$idVs\ gclir. Bu mecmualarda Harczm§ahlar
hukiimdarlan hakkinda kasideler, medhiyeler vardir. Kcza Rdhatus-
Sudur, Cihdn-giifay gibi eserlcrlc bunlardan faydalanan ikinci cldcn
kaynaklar da yer ycr muasir gairlerin tarihi kiymcti h&iz kit’a ve
rubailcriyle suslenmi§tir. Vatvat’m mu&sin olan §irvanli §air
Hakani’nin Harezm§ahlar i?in yazdigi kasideler bu arada
zikredilmclidir M. Fakat yalniz Harezm- §ahlar bakimindan degil, o
asirlann edebi hareketlerini, mum- taz edip ve §airlcrini tanitan en
muhim eser Muhammed Avfi’- nin Liibdbu' l-Elbdb (te’lifi, 1221)
ldir.59 XIII. asir ba§lannda Horasan, Harezm, Maveraiinnehir,
Taberist&n ve Iran’i dola§mi§, devrin ileri gelen simalariyle
tam§mi§, resmi vazifeler almi§ olan miiellifin diger me§hur eseri
Gdmiii'l-Hikdyal da 60 mevzuumuz itibariyle bazi muhim kayitlan
ihtiva etmektedir.
D) Seyahatnameler ve hatiralar:
Avfi’nin zikrettigimiz eserlerinden ba§ka, bu sahada birinci mevkii
Yakutu’l Hamevi (dim. 1229) nin pek me§hur Mu'cemii'l-Biilddn61
adh cografi eseri i§gal eder. Asrm biiyuk seyyahi olup Mogol
istilasinm hemen arifesinde Harezm ve Maveraiinnehiri ziyaret
ederek mii§ahedelerini bu eserine kaydeden Yakut belli ba$li
kaynaklarimizdan biri olmu§tur. Bu- nun kadar ehemmiyetli ve
mufassal olmamakla beraber Zeke- riya-i Kazvini (dim. 1283) nin
Asdr u'l-Bildd’mda.62 da bazi muhim kayitlar vardir. Mogollarm bati
seferinde Gengiz Han ile birlikte Maveraiinnehire gelen Qinli
seyyah Yehlii Ch’u- ts’ai’in Semrkand ve Harezm'e dair verdigi
kisa malCimat ehem-
88
Bk. Ahmed Ate?: tsl. Ans. Hakant mad.
88
Lubab ii’l-Elbab I, n$r. E. G. Brown, (Persian historical textes, vol. IV) Leide-
London 1906 (Mukaddime ve hajiyeler: Mirza Muhammed Kazvini). II, E. G.
Brown (Pers. hist. text. vol. II), Leide-London, 1903.
*° Nilshalan ôktur. Biz Universite kutiiphanesi (F Y 595) den istifade ettik.
Avfi’nin hayati ve eserleri hakkinda bk. F. Kopriilu: Isl. Ans. Avfi mad.
81
Mu’cem ii'l Bulddn n?r. 6 cilt hilinde (Son cilt indeks): F. Wiisten- feld, Leipzig
1924 (2. tab’i).
•* AS&T ii’l-Bildd ve Ahbar ii'l-lbdd (II) n§r. F. Wustenfeld, Gottingen, 1848.
Hommfohlar Tarihi 2
lit 11 AREZM§AHLAR l'ARtill
63
irmetlidir . Sultan Muhammcd Havczm§ah’m maiyetinde bukuiup
ommla bivlikto Mogollar dniindcn ka$an cdebiyat tarihîsi §emsu’d-
din Muhammcd b. Kays-i Riizi, El-Mu'- cem ft Meavv-i Efari'l-Acem
uuvault eserinin mukaddimcsindc bazt eutcrcsan hatnaUmm
naklotmcktcdir 64. Bagdadh tabib Muvaflaku’d-din Abdu'l-I.atif (dim.
1 • >3I) 66, Muhammcd Harczm$alvin Mtstr vc Suriyc iizorindcki
emelleri hakkmdamu- him izahat venni§, Mogollara dair bazt
mu§ahcdeleriylc, Cen- giz vc Harcznvjab ordulanndaki stratejik
ayriliklar bahsinde §ayan-t dikkat goru$lerini kaydetmi§tir 6C.
E) Hareziwjahlar zamanmdan kalma kitabc, ihtimal §iddctli Mogul
tahribati delayisiylc, dikkati $ckccek derecede az- dtr 6:. Sultan Teki§
devrinden itibaren gittik$e artan Harczm- §ahlar meskukatina dair
British Museum kataloglarinda. ve Amsterdam kolieksiyonlarmda.
hayli malumat bulunmaktadir 88.
Ba§tan beri saydigimtz eserlerdcn ba§ka tiirk$e kelime ve has
isimlerdeki hususiyetlerin tayini i$in Ka§garli Mahmud’- un Divanu
Lugati’tTurk'unden69, bazt hal terciimcleri i$in Ibn Ebi Usaybia’nm
Ujunii’ 1-Enbd'smda.n ve Ibn Hall.i- kan’in Vefeyatu’l-A’ydn’mda.n.70
istifade edilmi§tir.
83
Tiirkge terciimesi. W. Eberhard: Turkiston Seyahatndmesi (Belleten, VIII/29(i944),
137-142).
81
N§r. Muhammed b. Abd i’l-Vahhab-i Kazvini-Miiderris Radavi, Tahran 1314 §.
85
Hal terciimesi ve eserleri icin bk.: tbn Ebi Usaybi’a, Uyun u-lEnbd fi Tabakat i'l-
Etibbd, II, Misir (1299), 201-213.
88
Muvaffak ii’d-din’den nakiller yalniz Zehebi’nin Tank ii’l-lsldm (Aya- sofya, nr.
3015) inda bulunuyor: 127a v d. 131a v d. Buradaki malumatin bir kismi yani
Muvaffak u’d-din’in seyahati ve Mogollara dair notlan Josef von Somogyi tarafindan
ncsredilmijtir : Ein arabisclier Bericht iiber die Tataren in “Td'rih al-islam” von az
za-âhabi, Der Islam XXIV (1937) s. 104-130.
87
Bk. Repertoire chronologique d'ipigraphie Arabe, Tome IX, Le Caire 1937*
88
Bk. Catalogue of oriental coins in the British Museum, London II, 1876,
III. >877-
Monnaies antiques el orientales Collections dc M. Geo. B. Bleazbi, de M. Th. Straus,
de M. Ith. J. Michael. Amsterdam, Janvier, 1913.
89
Besim Atalay tarafindan son cildi indeks olmak iizere 5 cilt b&linde ne§r ve
terciimesi: (Turk Dil Kurumu yayinlanndan) Ankara 1939*1943-
70
Ibn Hallikan: Vefeyydl ii'l-A'ydn I-III, Misir 1299.
KAYNAKLAR >9
Bir taraftan Iran Sclûklularmi ortadan kaldinrken, diger taraftan

Karahitaylar ve Mogollar gibi, gayri miislim kiitle- lcrle olum-
kahm miicadelesine giri§en ve ileride tafsilatiyle anlattigimiz iizcrc,
nihayct maglup olmasi ve yikilmasi, XIII. asrin ilk yansmda
Doguda normal bir geli§me $igmna girmckte olan Tiirk-lsl&m
kultiirunun dc sonmesini inta$ cden Harezm- §ahlar dcvlctine dair,
ku$uk mcselelerin halline ma’tuf bir ka$ makalccik istisna edilirse,
monografik mahiyette bir tetkik ya- zilmami? ve bu mtihim
imparatorlugu Tiirk tarihi zaviyesinden dikkate alan toplu bir
ara§tirma yapilmami§tir. D’Ohsson vc Howorth’dan itibaren
zamanimizda R. Grousset’nin eserlcrine kadar Harezm§ahlar
hakkinda doldurulan sahifeler, meseleyi sadece Mogollarla al&kasi
nisbetinde ele almaktadir. Bunlar arasinda, gerek bir kisim
kaynaklann tamtilmasi, gerekse Harezm§ahlarin Maveraiinnehir
munasebetlerile imparatorlugun son gunleri bakimindan
Barthold’un Turkestan down to the Mongol invasion adh kitabi
bilhassa zikre deger. Ancak burada da, Harezm§ahlar ba§tan ba§a
bir kiil olarak miitalaa edilmi§ olmayip, Harezm§ahlarla alakah 50
sahifelik boliimun ba§hgmdan da (Karahitaylar ve Harezm§ahlar)
anla§ilacagi iizere, bu devletin yalniz bir safhasi i§lenmi§, geri
kalan taraflanndan kisa ve pek sathi bir §ekilde bahsedilmi§tir.
Binae- naleyh Barthold’un bu eseri de Harezm§ahlan umumi heyeti
ile ortaya koyamamaktadir.
Biz, tarihimizde buyiik ehemmiyetini belirtmege $ali§tigimiz
Harezm§ahlar devletinin mebdeinden ba§layarak —Sultan
Celalu’d-din haric— yikihncaya kadar biitiin safahati, elde mevcut
bilumum kaynaklara ve tarihi vesikalara dayanarak tesbite gayret
ettik. Bununla beraber, Harezm§ahlar imparatorlugu dahilindc vuku
bulan edebi hareketlere, dini ve tasav- vufi cercyanlara, iktisadi
faaliyetlere liizumu kadar yer vereme- dik. Bunun sebebi, zikredilen
sahalarda heniiz kafi derecede olgun ve tatminkar tetkik
yapilmami§ olmasidir. Filhakika, kendi zamanlannda olsun, daha
sonraki devirlerde olsun, biiyiik tesirlcr yaratmi§ olan mesela,
Zemah§eri, Fahrii’d-din-i Razi, Mecdii’d-din-i Bagdadi gibi
§ohretli mutasawif ve tefsirciler, ve daha bir 50k edib ve §airler
hakkinda miitehassislan tarafindan monografiler ne§rcdilmeden
Harezm§ahlar Imparatorlu-
•JO HAREZMJjAHLAR TARlHl
fcunun kiiltur hayatma girmck miimkun olamazdi. Harczm- $ahlann

idari ve askeri te§kilati umumiyetle BUyilk Sel<;uklu te§kilatindan
farksiz olup, bu hususta U\. Ans. Harizmjahlar maddesinde kafi
bilgi verilmi? bulunmaktadir.
Neticc olarak, viicuda gctirdigimiz bu cscrlc dUnya tarih
literaturundcki biiyiik bir bo$lugun dolduruldugu kanaatini izhar
cderken, eserdc goriilecck noksanlann alakahlarca ikma- linin cn
samimi dileklcrimizden oldugunu bclirtmek isteriz.
METlNDE gOK SIK ZlKREDtLEN ESERLERlN ADLARI
A§AGIDAK1 $EKiLDE KISALTILMI§TIR.
Zubdatii’n-Nusra .............................................. /(jib. N.

Ahbarii’d-Dcvlc’t i’s-Sel$ukiyyc . ................... Ahb. D. S.
Rahatu’s-Sudfir................................................. Rah. S.
El-KamilU fi’t-Tarih ........................................ Kdm. T.
Siratu’s-Sultan Celali’d-din .............................. Sir. S. C.
C&mi’u’t-Tevarih ............................. .............. Cam. T.
Gizli Tarih ........................... . ......................... Giz. T.
Cihan-gu§ay ..................................................... Cih. G.
Leningrad Miin§eat Mecmuasi........................... Len. Miin,}.
Araisu’l-Havatir ....................... . ...................... Ara. Hv.
Et-Tevessiil ila’t-Teressiil ................................ Tvs. Trs.
Tabakat-i Nasiri ................................................ Tab. Na.
Lubabu’l-EI-bab ............................................... Lub.
Mu’cemii’l-Buldan ........................................... Muc. B.
Cami’ii’l-Hikayat ............................................. Cdm. Hk.
Terciime-i Tarih-i Yemini ................................. Trc. T. T.
Tarih-i Giizide ............................... ............ .. Tar. Gti.
Ravza’tu’s-Safa ... ................ . . . ..................... Rav. S.
Habibii’s-Siyer ................................................. Hab. S.
Encyclopedic de 1’Islam .................................. Encycl. de ITsl.
Islam Ansiklopedisi .......................................... Isl. Ans.
Turkestan... (Barthold) ..................................... Turks.
• ?7
Tv'
>
II.
SULTAN SANCAR’IN OLUMUNE KADAR
HAREZM§AHLAR
485-552/1092-1157
A) Iran, Irak ve Orta Asya ahvaline umumi bir baki§:
Anu§tigin ogullari Harezm§ahlari tarihini tedrici §e- kilde takip
edebilmek, onun tc§ekkiiliinden itibaren yiikseli§ ve $6ku§
safhalanni vazih surette kavrayabilmek ve kom§u hii- kumetler
miivacehesinde Harezm§ahlarm siyasi-tarihi roliinii agxkâ
gorebilmek igin ewela, Harezm§ahlarin da bagli bulundugu
Biiyiik Sel$uklu Imparatorlugu sultaru Sancar devrinin umumi
g6riinii§ii ile bu imparatorlugun civar devletlerle miina- sebetlerine
bir goz atmak faydali olacaktir. Sultan Sancar’in oliimiinc kadar
devam eden ve tctkikine giri§tigimiz Harezm- §alilar tarihinin ilk
safhasim goz online serecek olan bu fasilda 1141 Katavan meydan
muharebesi, 1153 Oguz Isyam gibi, hadiselerin yeni ceryanlar
almasma sebep olan tarihi vakialar vardir ki, bu vakialar dolayisiyle
Anu§tigin ogullanmn siyaseti de yeni ve$heler almi§ ve
gorecegimiz iizere Sancar’m oliimiinden sonra vaziyet biisbiitiin
degi§mi§tir. §imdi Biiyiik Selûklu Imparatorlugunun siyasi
hayatinda esasli tahawiillere dogru ilk ddniim noktasi ve Sancar
hakimiyetinde a$ilan ilk gedik olmasi hasebiyle ehemmiyetli
bulunan Katavan cengine y&ni 1141 yilma kadar umumi durumu
gozden geîrelim:
Sancar, Selguklular devletine altun $agi ya§atan Impara- tor
Melik§ah’in hayattaki ogullanndan en kuîigii idi. Melik- §ah>in
1092 de oliimii iizerine ogullan arasinda patlak veren taht kavgalan
sirasmda biiyiik karde§ Berkyaruk (1093-1104) Anadolu ile
Suriye’nin Imparatorluktan aynlmasim onleyemedi ise de, bir 90k
miicadeleler sonunda Iran’da hakimiyeti sagla- maga muvaffak
oldu. Berkyaruk, kan§ikliktan bilistifade o zaman Horasan’da
istiklal ilam ile karde§i Bori-bars’i ortadan kaldirarak h&kimiyet
kurmu§ olan amcasi Melik Arslan Argun
■>4 HAREZMJjAlII.AR TARtHi
ilr sava$mak lazim goldigini anlami§ ve biradcri Sancar’i bir ordu, ve
ona Atabcy tayin ettigi Emir Kamae ilo birliktc Hora- san’a
gbndermi$ti. Fakai bu yolda ikon Arslan Argun Merv'- de bir kolcsi
tarafmdan olduriildu (.190/1097)*. Saucar’m arkasmdan Horasaiva
varan Sultan Bcrkyaruk hi^ bir zorlukla kar- $da$maksizm do
goîrdigi Horasan'in, Gazne hududuna kadar, Belh mmtikasnu
Sancar’a tcslim odorok lrak’a dondii* vc dc- gorsiz olduklan nisbotto
$ah$i menfaatlerine du§kiin vczirlcrin insatsizca koriikledikleri
karde§lcr arasi saltanat miicadelele- rinc devam ctti. Esasen 1117
scnesino kadar biradcrlerine bagli melik sifatiyle, sonra sultan olarak-
hiikiim suren Sancar’m bolgesi mustesna. Iran Sclûklulari tarihini;
cesur olmakla bcrabor. Tugrul. Boy, Alp Arslan, Melik§ah gibi
cedlerinc hi<; do layik olnuyan §ekilde politik duygudan mahrum,
$ogu zevk ve eglenceyc muptela zavif hiikiimdarlarm maksatsiz ve.
miiva- zenesiz garpi§malariyle; buytik Nizamu’l-miilk’un kendi ogul-
Iari dahil, bu namli devlet adaminm gblgesi olmak iktidanm dahi ibraz
edemeyen haris vezirlerin, hilekar, fesadci hukumet erkanmin dump
dinlenmeden gevirdikleri yaki§iksiz entrikalar, iftira, ihtikar ve
miisadereler; ve Batiniler tarafmdan i§lenen cinayetler, silsilesi
karakterize eder. Devrin en miihim kaynagi olan Zjibdatu’n-Nusra'run
yuzlerce sahifesi bu gibi sahnelerle doludur. Hemen ilave edelim ki,
Bagdad hilafet makami da Irak Sclûklu devletinin battigi 1194
senesinde kadar, kendini az~9ok kuvvetli hissettigi her firsatta
bozgunculugu ate§lemek- ten ve bu hanedan azalan arasindaki faciayi
daha da §iddetlen- dirmekten geri durmami§tir 3.
Sultan Berkyaruk’un 1104 de dlumunden sonra yerine geên karde§i
Giyasii’d-din Muhammed zamanmda San-
1
Ziib. JV. 234-235. Ahb. D. S. 60 Rah. S. 143 Kam. T. VIII, 18a.
- Ziib. N. 233, 235. Rah. S. 144, 168. Ahb. D. S. 60. Kam. T. VIII,182.
3
Abbas ogullarmm miinasebet dii§diik?e gorecegimiz bu mtidahalele- rinden ilki,
Sultan Melik§ah oliir olmez bunun 5,5 ya§mdaki oglu Mah- mud’un Halifc El-
Muktedi Billah tarafmdan sultan tanuunasi (Rah. S. 134. El-Munlazam IX, 62. Kam. T.
IX, 60), Ikincisi de Sancar ile Muhammed Tabar’in Halifc El-Mustazhir BillAh
tarafmdan biraderleri Berk- yaruk’a karji tahrik ve tejviki (Ahb. D. S. 53-54. El-
Munlazam IX, 130 Z&b N. 237. Kam. T. VIII, 206, 212) §eklindc olmujtur.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONK KADAR HAREZM§AHLAR 25
car, Horasan’da durumunu kuvvctlcndirdi. Bilhassa Batinilcre kar§i

tc’sirli surcttc savagan Muhammed’in 1117 de oliimumi miitcakip
tahta gikan oglu Mugisii’d-din Mahmud, etrafindaki hacib vc
kumandanlar tarafmdan Sancar aleyhinc ki§kirtildi vcya tarihtc
c§ine endcr rastlanan hain dcvlet adamlarimn tipik bir orncgi olan
vczir EbCi’l-Kasim-i Dcrgezini ve emsali ba§ta olmak iizrc, ilcri
gelenler tarafindan, ,£u'Mafo’;i-.AWa’da on maddc halinde tcsbit
edildigi §ekilde,4 irtikab cdilen yolsuzluk- larin bniinii aimak
maksadiyle Sancar harekete gegti. 1118 dcki Save sava§inda Sancar
miihim bir zafer kazandi; Mahmud’ un adamlarindan gogu tclef
oldugu gibi kendisi de amcasmm huzuruna gclip yer dpmek
suretiyle tabiiyetinf arzetti. Sancar bu muharebc neticesinde Biiyuk
Sultanhk merkezini Irak’tan Horasan’a intikal ettirmi§, Mahmud’u
yerindc birakmak ve diger yegenlerine iktalar vermekle beraber,
Rey, Damegan ve Mazenderdn bolgesini kendi memleketlerine
ilhak etmi§ti6. Mahmud bldugii zaman, bunun karde§i Melik
Riiknii’d-din Tug- rul b. Muhammed’i Irak sultam yapmak igin
Rey’e giden Sancar Irak iimerasi tarafindan istikbal edildi (§ubat
1132). Bidayette Tugrul’a kar§i cephe alarak, halife tarafmdan des-
teklenmek suretiyle, saltanat iddiasma giri§en ve bu maksatla
Nihavend’t kadar gelen, uguncii karde§, Melik Mes’ud b. Mu-
hammed, Sancar’m Rey’de bulundugunu aniaymca, amca- siyle
kar§ila§mayi uygun gormediginden Azerbaycan istikametinde
dondii ise de ordusu, onu takip eden Tugrul kuwetlcri tarafmdan
siki§tirildi ve yeti§en Sancar ordusu tarafmdan maglup edildi,
boylece Sultan Tugrul Mart 1132 de Hemeddn’da tahta oturdu6.
Sultan Tugrul galibiyet ve maglubiyet arasmda tiirlu tecelliler
gosteren sava§lardan sonra Mes’ud’u az- gok tehlikesiz hale
getirdigi gibi, Mahmud’un, oltirken veliahdi yapmi§ oldugu, oglu
Davud’u hezimetc ugratmakla saltanatmi saglamla§tirmi§ti7.
* Zub. N. 117-120.
8
2ub. JV. 117, 122, 124, 128. El-Muntazam IX, 141, 144, 196, 205. Rah. S. 169-
170, 205. 26 Cumadeluia 513 de Bagdad’da Sultan Mahmud’un hutbesi kesilerek,
El-Miister§id tarafmdan Sultan Sancar adina hutbe okundu (Kdm. T. VIII, 288).
8
Zub. N. 148-150. Ahb. D. S. 71. El-Munlazam X, 25-26.
7
N. 157, 159. El-Muntazam X, 20. Kdm. T. VIII, 335, 338, 342.
HARF,ZM$A1 ILAR TAR til 1
Sultan Tugrul'un 1134 do Utmedan da ani dliimu uzerine, daha once,

yani heniiz Tugrul havatta ikon, Bagdad’a gitmi$ vo Halite El-Musters
id tarafindan sultan unvani vcrilerck n.umna hutbe okunmu? olau
Melik Gtyasu'd-din Mos’ud b. Muhanuned 8 Irak hukimuian oldu
(1134-1152). Fakat bu yeni sultana kar§i da gerek kondi kumandanlan
gerekso bleu sultana monsup enitrler oophe ahnakta gooikinodiler;
Sultan Sancar’in Mcs'ud'u destoklomek maksadivle gbnderdigi
kuvvetlcr mulia- lit'lcri te’dib etti ise de, onlardan ba§ka bir gurup bu
defa da Mos’ud ile Halitenin arasini ayniaga £ali$tilar vo muvaffak
oldular. Mes'ud'un Bagdad iizorine yiiruycrek kendisini oldiirc- oogini
sanan El-Miistcr§idin topladigi kuwetlciic Irak Sclguklu ordusu
kar$ila§masinda {Denmark1 to) askcrlcri dagilan Halife, layiki sekilde
hiirmot gostcrilerek misafir cdildi. Kendisinin Bagdad’a iadesi
kararla§mi§ti, fakat bu sirada (jadirina hiicum oden Batiniler
tarafindan oldiiriildu (18 Zilkadc 529/31 Agus- tos 1135). Zjiibdatii'n-
Nusra bu katlin Sultan Sancar’in muvafakatiyle oldugunu iieri
siirmektcdir 9. Bu hadiseden dolayi halk nazarmda itibanm kaybetmi§
olan Irak Sultani Mes’ud’dan, avni akibete ugramak korkusuyla veya
ibnii’l-Esir’c gore 10, Sultamn Halifeden a§iri mal talebinde bulunmasi
ve bunu Bag- dad’daki $ahnesi vasitasiyle zorla tahsil cihetine
gitmesinden dolayi, tevehhu? eden yeni halife Er-Ra§id bill ah, taht
iddiacisi Davud b. Mahmud partisinin miizahiri $am hakimi Zengi b.
Aksungur’un te§viki ile, Bagdad’i terk ederck Musul tarafma gitti,
sonra Davud ile birliktc Isfahan’i muhasaraya yuriidugii sirada 8
Haziran 1138 (26 Ramazan 532) de yine Batiniler tarafindan
katledildi11. Er-Ra§id billah’in Bagdad’dan ayrilmasi iizerine hal’
edilerek yerine hilafete getirilmis olan El-Muktefi li-emrillah (1135-
1160) ile Sultan Mes’ud
8
Zub. N. 161. Rah. S. 226. El-muntazam X, 36. Kdm. T. VIII, 339. Burada
Halife’nin Tugrul’a kar$i kendine bir destek te’mini iqin Harezmsah Atsiz’a hil’at
gonderme te5ebbiisii kayda deger (Ibn ii’l-Amid 181a).
9
S. 164. Fakat EbO ’l-Ferec tbn u’l-Cevzi ithamin hilaf-i hakikat oldugunu
soylcmektc ve bilakis Sancar’in, el$isi vasitasiyle Mes’ud’u Hali- fe’ye karji hurmete
ve onu Bagdad’a iadeye zorladigmi beyan ederck iddiayi reddetmektedir (El-
Munlazam X, 47-49).
10
Kdm. T. VIII, 352.
11
ZM. N. 166. Rah. S. 228. Kdm. T. VIII, 354,361, 362. El-Fahri 530.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZM§AHLAR 27
arasmda dugmanca bir vaziyct basil olmadi;hatta El-Muktefi*- nin

sultanm hcmgircsi ilc cvlcnmesindcn vc Mes’ud’un, miicllif
Imadii’d-din-i Isfahani’nin §ahscn mu§ahcdc cttigi vc^hilc, hcybctli
bir §ckildc hilafct mcrkezini ziyarctlcrinden anla$ilacagi iizcrc12,
Irak Sultam Bagdad’a fi’lcn hakim olmu? bulunuyordu.
Berky&ruk’dan itibarcn Irak Selguklu sultanlarimn birbirini takip
cdcn vc ilk planda daha ziyade vezirler, miistev- filer gibi devlct
crkani vc askeri iimcra tarafindan tahrik edilen i$ mticadeleler,
Suriyc ve Elcezire’deki sava§lar, Azerbaycan, Erran hadiseleri, Fars
vukuati, biitiin bu kayna§malar boyunca hayli harap olan iilkc
hakkinda mevzuumuzdan uzak du§tiigii i$in fazla izahatta
bulunmuyoruz.
llerde bizi hayli me§gul edecek olan Taberistan’a gelincc, buranm
hakimi, B&vend siilalesinden, Isfehbed Hiisamii’d- devlc b.
§ehriyar’m Sultan Melik§ah ile dostane miinasebetleri malumdur.
Sel$uklu Imparatorlugundaki taht kavgalari zamamnda, babasinin
yerine ge$en ve yine Sclûklulari metbu tamyan Alaii’d-devle b.
Hiisami’d-devle bidayette Sel?uklu miinazaasina kan§mami§tir.
Mugisli’d-din Mahmud’un Irak sultam oldugu ve Taberistan
bolgesinin Horasan siyasi $evresine bagli bulundugu sirada
Zahiru’d-din-i Mar’a§i’nin: “Sancar, Alaii’d-devle’nin gonliinii ho§
tuttu” demcsinden boyle anla- §iliyor 13. Ancak Sultan Sancar Irak
zaferini kazandiktan sonra bu muharebede mevkiini almami§ olan
Isfehbcd’in bizzat Ho- rasan’a gelmesini bildirdigi, Alaii’d-devle
nikris hastaligindan mustarip bulundugundan dolayi Horasan’a
gidemiyerek oglu ve veliahdi §ah Gazi Rustem’i gondermege karar
verdigi zaman, Isfehbed tarafindan atlatildigmi dii§iinen Sancar
onun Horasan’da bulunan karde§i Behram’i, Taberistan’i kendisine
verdigine dair bir men§uru hamilen, bir ordu ile Isfehbed iizerine
sevk etti. Fakat bu ordu §ah Gazi’ye maglup oldu ve Bahram da bir
komplo neticesinde oldiiruldu. Ciircdn havalisinde Horasan
kuwetleriyle muvaffakiyetli muharebeler yapmakla beraber
Isfehbed, Sultan Sancar’a kar§i hasmane tavir-
« Z*t>- JV- 177-178.
" T&rih-i Taberistan .. 2 2 0 .
28 H ARE/ N12? AH LAR TAR till
laruu dahu ileriye gotiiremedi vo 113-2 do Sancar, yukarda sdy-
ledigimiz ve^hile, Melik Tugrul’u dostcklomok iizcrc Melik Mes’ud
iizerine yuriidiigu zaman, Esttrdbtid'a van§inda Tabc- ristan’dan
kuvvot istedi. AUui'd-devle do bunu kabul edcrek oglu §ah Gazi
Rustem'i be§ biu ki$inin ba?mda Hemeddria Sultanm nezdine
gbndevdi. Hakikaten ccsur bir adam olan Rustem, Mes’ud
taraltarlaniun maglubiyetinde vc bilhassa Karaca Es-Saki’nin ortadan
kaldirilmasinda yararhk gostcrmi§ti. Mcmnuniveti mucip olan
liizmetinden dolayi Sancar tarafindan Alaii’d-devlc’ye tahsin
mektuplan yazilnu§tir 14.
Sultan Sancar, gordiigiimuz gibi, Mugisii’d-din Mahmud’u rnaglup
ederek onu himayesine almakla Selûklu Imparatorlu- gunun Biiyiik
Sultam ( Sultanu'l-azarn ) olmu§ ve o tarihten yani Kasim 1119 dan
itibaren ba?ta Bagdad olmak iizere biitiin imparatorluktaki hutbelerde
evvela kendi adi zikredilmi§ 16 ve icabinda askeri veya sivasi
miidahaleleriyle Irak mmtikasma hiikmeden Selûklu sultanlarmi
kendine tabi melik’XtT hilinde tutmu§tu. Sultan Sancar takriben o
zamanlardan itibaren artik yalmz eli altindaki Horasan’a degil,
Taberistan’a, Sistan’a, Gazneliler iilkesine ve Karahanhlann
Maveraiinnehir bolge- sinc hakim bulunuyordu. Adlan ge?en bu
memleketlerden bazilan vaktiyle Sultan Meliksah’m hiikmii altinda
idiler, fakat onun oliimiinii miiteakip her tarafta ba§ gosteren i9
kavgalardan faydalanarak Sel$uklularla olan baglarim kirmak yolunu
tutmu§lardi: Sultan Berkyaruk ile Giyasu’d-din Muhammed ara-
sinda miicadele kizi§tigi zaman Muhammed tarafim tutan San- car’m,
onunla birlikte, Horasan’dan ayrilarak Bagdad’a gitme- sini firsat
bilen Ka§gar Karahanh hiikiimdari Kadir Han Ceb- rail b. Omer,
Sancar’m kumandanlarmdan Giindogdu’nun bir istila i<jin durumu
90k miisait gosteren mektuplarma bakarak Maveraunnehiri i§gal
hareketine giri§ti, hatta Horasan’a girdi, fakat yeti§en Sancar
tarafindan Termiz civannda maglup ve esir edilerek oldiiruldu 16.
Sancar Semerkand’e, Kadir Han oniinden ka9mi§ olan, Karahanh
Muhammed Arslan Han b. Siiley-
14
Tarih-i Taberistan u Mazenderan. 224-234.
18
El-Muntazam IX, 216. Kam. T. VIII, 288.
14
Kam. T. 495 yih h&diseleri (VIII, 212k Ztib- 237-238 Ahb. D.
S. 63.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMÂHLAR 29
man’i tayin ilc butiin Mavcraiinnehiri kendi h&kimiycti altinda

onun uhdcsinc vcrdi vc 1113 dc harckctlerindc muhalefct cma-
rclcri goriilcn bizzat Muhammcd Ham yola gctirdi 17. 1130
sencsindc niizul isabctiylc hastalanan Muhammed Arslan Han,
idarcyi tcrkcttigi oglu Nasr Han’in §ehrin fieri gelenlcri tarafindan
dldiirulmcsi uzerinc, asilerc kar§i diger oglu Ahmcd’i sevke
hazirlamrkcn, bir yandan da Sultan Sancar’dan yardim istemi§ti.
Filhakika daha Sancar gelmeden Arslan Han’in oglu duruma hakim
oldu isc de Sancar Semerkand’e yuriimu§ bulunuyordu.Sancar’i
gagirdigindan dolayi pi§man olan ve cezalandinla- cagindan korkan
Arslan Han’in Sultani geri êvirmek te§ebbiisiinc giri§mesi
Sancar’in canirn sikti. Ibnii’l-Esir’e gore, av esnasmda Arslan Han
tarafindan Sultan’a kar§i tertiplenen bir komplonun ortaya
^lkanlmasi Sancar’i biisbtitun hiddetlendirdi 18. Sultan Sancar,
Arslan Han’i tahassiin ettigi kaleden zorla indirdi. Eman talebini
kabul etmekle beraber Semerkand'i K1L19 Tamga9 Han (Hasan
Tigin) a verdi. Az sonra bunun oliimii uzerinc Semerkand’i
Maveraiinnchirle birlikte Mahmud b. Arslan Han b. Siileyman’a
tefviz etti.19 Sancar’in hem§irezadesi olan ve dayisina sadakatle
hizmet eden bu Mahmud Han’i ileride gorecegiz.
Sultan Melik§ah zamanmda Gazne tahtim i§gal eden vc Sancar’m
eni§tesi olup Sel$uklu Imparatorluguna kar§i hi^ bir muhalefette
bulunmayan Celalii’d-din Mes’ud b. Ibrahim 1114 de oliince iki
oglu arasmda anla§maziik 9ikmi§ ve Arslan- §ah karde§lerini
hapsetmi§ti. Bunlardan Behram-§ah Horasan’a ka?arak o zaman
melik olan Sancar’dan yardim dileginde bulundu. Sancar, Arslan-
§ah nezdindeki te§ebbiisleri bir netice vermeyince, Gazne’yc
gitmek ve Behram-§ah’i tahta ^lkarmak i9in hazirlandigi zaman,
Gazne hiikiimdan bir taraftan Sancar’i Irak sultani Giyasu’d-din
Muhammed’e §ikayet, diger taraftan
» K&m. T. VIII, 267.
18
Kam. T. 524 yiii h&discleri (VIII, 330); bk. ûb. N. 239.
18
K&m. T. VIII, 331. Cam fft-Tacarih-i Haseni 218 b. Encycl. de l’Isl. da Sandjar
maddesinde tertip hatasi gibi gdriinen bir yanli$lik vardir. Adi geên Mahmud’a
kadar Maveraiiimehir h&diseleri bildirilirken bu noktada Mahmud, Irak Sultani
Mugis u’d-din Mahmud ile birle$tirilerek Irak h&diselerinin tafsiline devam
edilmi$tir.
SO MARKZ.\UjAHLAR I'AR1111
S.UUMV’IU olyilerini tevkif otti. Sancar rofakatinde Behram-$ah oldngu

halde Gazno’yo yiirudii, Arslan-$ah’in tillorle nuicchhcz ordusunu
maglup odorok tub da Gazne’ye girdi. Giri§ csnasmda Sancar’m
yaumda yaya yurumu$ olan vo bdylecc Gaznc tahtma oturan Bohram-
jfah (1117-113-2) hut boy i Sultan Giyils- ird-din Muhammcd vo Melik
Sancar adlanna okutmagi kabul etmcklo Gaznolilor dovleti. l.ahur kolu
mustosna, yeniden Scl- t;uklu hakimiyeiini tanmu§ oldu Uzun miiddet
itaatten ayril- 1 nay an Behram-$ah 1136 senesindc muhalclet
gostermege ba§- lami$ vc, ahaliyo dc zuhnumi arturmi§ti. Sancar tekrar
Gaz- no'ye harckotlo ikinci do fa olarak memlckcti zabt vc Bchram-*
§ah'i itaata meebur etti 2l.
Goriildiigu iizere Sancar bilhassa 1118 de Biiyiik Sultan olduktan sonra
biitiin Islam sarki: Irak, Azerbaycan, Taberistan, Iran ile Gazneliler
bblgesini EJganistan, Kaxgar vc Maveraiinnehir mintikalanni emir vc
iradesine ram eden ve bu geni§ iilkcdc ismi hutbelcrde okunup
sikkclcrde darb edilen biiyiik bir metbu hukumdar olmu§tu 22. Sultan
Sancar’a tabi bulunan diger miihim bir bolge de Harezm idi.
B) H a r e z m’in chemmiycti vc Harezm§ahlar’a kadar olan durumu :
H a r e z m , Ceyhun (Amuderya) nehrinin dokiildiigii Aral goliiniin
giineyinde ve bu nehrin her iki tarafinda uzanan arazinin adidir.
Ceyhun’un yukari mecrasmin dogusundaki, Asya - run sayili miinbit
topraklarmdan, Maveraiinnehir dedigimiz Buhara ve Semerkand
bolgesi istisna edilirsc, geni§ bozkirlar ve poller memleketi olan Bati
Tiirkistan ortasindaki Harezm • mmtikasmm ehemmiyetini anlamak
i$in haritaya bir goz atmak kafidir. Kirgiz bozkirlan ile Kizilkum
golunii saginda, Ostyurt duzlugii ile Karakum gollerini solunda
birakmak suretiyle ve
20
A. 238-39. Ahb. D. S. 63-64. Eberkuhi’den naklen Cami ii’t- Tavarih-i
Haseni 2056-206.1. Kam. T. VIII, 269-271.
21
529 senesinde. Ztib- N. 239. Ahb. D. S. 64-65. Kam. T. VIII, 349-
22
Soylemege luzum yoktur ki, Sultan Sancar, tipki Sultan Melik§ah zamamnda
oldugu gibi, devrin hakimiyet telakkilerine uygun olarak, mer- keziyetgi bir hukumdar
degil, melikleri ve sullanlasi vasitasiyle kendisine bagli bulunan ulkelcrin Biiyiik
Sultam idi. Ruralardan vergi, hediye, icabmda askeri kuwet alir, fakat onlarm dahili
ijlerine karijmazdi.
SULTAN SANCAR’JN OLGMONK KADAR HAREZM§AHLAR 3'
mansabma yakkujtikâ yclpazc gibi aiplarak Aral’a dogru akan
Gcyhun nchri goz alabildiginc yayilmi? kum deryalari ortasinda bir
hayat kaynagi olmu§tur. Nchrin yiizlercc kola ayrildigi ycr olan
Harczm arazisi, tabiatin yer yuziindc bu vc buna miimasil
cbmcrtliklcrindcn faydalanan mustesna mahallcrden biridir. Bu
itibarla Harczm, benzcrleri gibi, cskidcn beri kalabahk insan
kiiilelcrini kendine ^ckmekte ve onlari sinesindc zahmetsizce
banndirmakta bulunmu§tur. Burada Amuderya’dan sulanan arazi,
fazla gcni; olmamakla beraber, ziraate elveri§li, hububat, bagcilik,
pamuk ckimi bakimindan 90k verimlidir. Nehrin delta kismi gc§itli
bahklarla doludur. Harezm’in dogu ve batisi koyun yeti§tirmege
miisait oldugu igin yiin vc yiinlii mamulat meb- zuldlir. Mukaddesi,
Abd u’l-Melik iVSealebi gibi cski islam cografyacilart ve Ibn
Fadlan gibi seyyahlar ba§hca ihra^ maddeleri olarak pamuk yagi,
peynir, babk, hall, kuma§, siislii elbi- seler ve Bagdad’a kadar
hususi ambalajlar i$inde gonderilen me§hur kavunlan zikrederler23.
Muhtelif istikametlerde uzanan su yollari, Ceyhundan ba§ka yedi
biiyuk kanal, ula§tirma faaliyetini son derece kolayla§tirmakta idi.
Buralarda kiiîik kayik, sandal nev’inden vasitalarla gidip
gelmelerden ba§ka icabinda daha bviyiik gemilerle askeri nakliyat
da yapilabili- yordu. Harezm’in bu meziyeti kadar ehemmiyetli
diger bir hususiyeti de ticaret sahasindaki roliidlir. Qin, Iran,
Hindistan gibi Asya tilkeleriyle Siberya duzliikleri, cenubi Rusya ve
Iskan- dinav memleketlerinin tarn ortasinda, bu iilkelerin
birbirleriyle muvasalelerini en kolay surette saglayan biiyuk yollarm
kavu- §ak noktasinda bulunan Harezm, saydigimiz diyarlardan gelen
kalabahk kervan gruplarinin birle§tikleri ve ylizlerce yiikten -
miirckkep emtialarmi pazarlanna doktiikleri i§lek bir ticaret merkezi
idi. Tabiatile birinci simf tiiccar olduklarinda §iiphe bulunmiyan. ve
Mihiirman adi altinda uzak memleketlere kadar yayilmi§ olan bizzat
Harezmlilerin mahirane idare ve te§vikleri sayesinde Volga
Bulgaryasindan getirilen 5e§itli hayvan derileri, bal, mum, giyecek
e§yasi; Iskandinavya’dan sevk edilen balik di§i ve tutkal, tiirlu
zirhlar, kik$lar; Siberya steplerindeki gogebe halkin koyun, sigir ve
at suriileri gibi84
2S
Z. V. Togan: Horezmce terciimeli Muqaddimat al-adab, onsoz s. 33.
24
Z. V. Togan: Horezmce terciimeli Muqaddimat al-adab, s. 32.
HAREZMJjAHl.AR TAR I Hi
ticarot mot a’Ian Harczm pazarlannda birbirino kan$mh. Qin vo i$
Asya ilo Harezm arasi ticari tomaslanmn no kadar miihim bir mevki
tuttugumm on ayik ntisallerindcn biri her- kesê malum bulunan vo
bizim do yori golincc csasli olarak mo$gul olaoagnmz Mogol-
Harozm§ahlar mimasebetidir. Burada yalmz §unu sdyliyolim ki, tarn
manasiyle militarize muazzam Mogol kutlolorini kamyilayip islant
$ark aleminin ba§tan ba§a (jignenmesim intac odon ba$hea sobop bu
ticarot mesclcsi idi. Hudud-ii'l-Alem'm Harozm'in ntorkozi Giirgdnc’a
“Turk kapisi” admi vormesi vo Ibn Fadlan’in iso diger bir “Turk
kapisi” olarak daha batidaki âtncdti ribatnu gdstermesinden26
anla§iliyor ki, t'siyurtta, Aral goluniin otraftnda uzanan diizliiklcrdeki
Turk kavimlcri do ticari faaliyotlcrde canlilik gosteriyorlardi. Z. V.
Togan’a gore buralarda Git, Kerder, Baratigin kasabalan Oguzlarla
yapilan ticarctin merkczleri idi26. Daha X. asirda ticari munasebotler
§cklinde belirtilerine §ahit oldugumuz bu Harezm-Tiirk temaslari
Harezm§ahlar devrinde bu devletin yiikseli? vc g6ku§iinde en kat’i rol
oynayacak kadar miihim siyasi hareketlere inkilap etmi§tir. Topragi
miinbit, cografi durumu miisait, hareketli ticarete malik, ahalisi
miireffeh olan Harezm’in askeri bakimdan miidafaasi da kolaydx.
Ceyhun ^ nehri bir taraftan oteye ge$i§i engelledigi gibi, biiyiik
kanallar ve su yollan da irili-ufakh yiizlerce kasabayi yabanci istilala-
nndan koruyan tabii barikatlardi. Icabmda bendler a$ilir dii§- mantn
geêcegi yollar su altinda birakxhrdi. Bu yiizden Harezm’i idare
edenler kisa zamanda istiklale kavu§mu§lar veya Saman Ogullari,
Gazneliler ve Sel$uklu Imparatorlugu devirlerinde Harezm’e vali tayin
edilenler, babadan ogula intikal eden h&ne- danlar kurmakta
gecikmemi$lerdir. Ancak etrafm geni§ $ollerle 9evrili olmasi gibi
cografi zaruret neticesi, miistakil veya yan miis takil siilalelerin
hakimiyetleri yalmz Harezm bolgesine miin- hasir kalmi§, fazla le’sirli
olmami§tir. Bu bakimdan inki§af se- beplerinden tafsilen
bahsedecegimiz son Harezm§ahlar istisna te§kil eder.
M
Z. V. Togan: Horezmce Urciimeli Muqad. al-adab, s. 15. ** Z.
V. Togan: Is. An. Harizm mad.
Iiarezmjah t&biri isl&mdan cvvclki zamanlardan beri bu iilkcyc

hakim olanlar tarafmdan kullamlagclcn bir unvandir27. Barthold
tarih boyunca Harczm§ahlari ddrt tabakaya ayir- maktadir28:
1— Isl&mdan once meveut olup 995 c kadar devam eden
Harczm$ahlar (Afrig - ogullari. Bunlar hakkinda El-Biruni’nin El-
Asdr it'l-Bdkiyye'sindc csasli malumat varcbr).
2— 995-1017 arasinda Me’mun - ogullan Harezm§ahlan2#.
3— Gazncli Sultan Mahmud’un 1017 de Harezm’i zabti ilc
vali tayin ettigi Altunta? ile ba§hyan Harezmâhlar.30
4— 1097 den itibaren gittikê geni§liyerek biiyiik bir impa-
ratorluk halini alan son Harezm§ahlar, yani Anu§tigin - ogullan.
Bunlardan yalmz ilk Harezm§ahlar devrinde Ceyhun’un dogusunda
kain Kdth §ehri31 payitaht olmak iizere, sag Harezm bolgesi
ehemmiyetli olmu§, fakat nehrin solunda en biiyiik merkcz olan
Giirganc32 veya Curcdniyye §ehrinin hakimi Me’mun’un 996 da
Kdht ve' havalisini kendi memleketine ilhak etmesiyle bu
ehemmiyet sol Harczme intikal etmi§tir. Z. V. Togan’a gore,
Me’mun’un elde ettigi muvaffakiyet onun askeri giiciinden ziyade
Curcdniyye'nin biitiin iilke ticaretinde kazandigi yliksek mevki ilc
izah olunmalidir33. Hakikaten- yalmz ticaret bahsinde degil, siyaset
ve kiiltiir sahalannda da Gurgdnc'm kiymeti gittik- $e artacak ve
Mogol istilasina tekaddiim eden yillarda biiyiik- lugiiniin en parlak
sagtna ula§acaktir.
Harezm’i 1017 Temmuzunda Me’mun - ogullanmn sonuncusu
Harezm$ah Ebil ’1-Haris Muhammed b. Ali’den zabteden Gazneli
Mahmud, buraya kendi kumandanlanndan Altunta§’i
27
Barthold: Isl. Ans. Hdrizmjdh mad.
28
Barthold: Isl. Ans. Hdrizmjah mad.
5».so Tafsil&tli malumat: Ebu 1-Fazl-i Beyhaki: Tarih-i Beyhaki, bilhassa “Zikr-
i Harezm” fash, s. 665-691.
81
§imdiki $ah Abbas-i Veli kasabasi (Z. V. Togan: Umumi Turk Tarihine girif I,
58).
32
Asil adi Giirganc’dir (Y&kuL: Muc. B. II, 480. IV, 260). Arap$ala$- mi§ §ekli:
El-Ciircdniyye. Mogollar Orgenf diyorlar ( Cih. G. I, 96. Cam. T. I, nob). Giz. T.:
Orunggefi (Giz. T. §258). Bugiin Kune (Kohne) Or- gene denilmektedir.
23
Isl. Ans.: Harizm mad. Ayn. mil. Horezmce terciimeli Muqad. al-Adab, Onsoz,
18.
Hurtxmfahlar Tarihi 3
M HAKK/.M§AM1.AR TAKllll
tayin ctti. Bunun oglu Harczm$ah Ha run 1030 da Mahmud'un oliimii
uzcrine ycrino gcôn oglu Sultan Mcs’ud’a kar$i muhalcfet vc isyan
volima girmi$ w o stralaula Nur-i liuhdra havali- sindcn Hare/.m
hududuua gclcu Tugrul. (/.agri vc Ibrahim Inal idavcsiudcki Sclyuklu
Turkmenlcri ilc Sultan Mcs’ud’a kar$t isbirligine giriijmiifti.
Sclyuklular da kcndilcrinc iyi kabul goueren. mcskcn. azik saglayan,
bol hcdiyclcr gomlcrcn Ha- run'a her luisusta yarduna ha/.ir idilcr.
Harezm§nh'm maksadi Horasan'i clc geyirmek plamndu bu Turkmen
suvarilcrini oncii kuvvcdcr olarak kidlanmakti, fakat Sclyuiklulann
eski vc inadî bir dii$mam olduktan ba«ka, son hadiselcrdc Gaznclilcr
tarafmt tutan Cend emiri $ah-melik'in $olii ccbri yiiruyii§le a§arak
yap- ugi bir gccc baskmmda ^1034 Kasim. Kurban bayrammdan iiy
giibn cvvcl), gatil avlanan Sclûklulari perijan edi§i; erkek- lcrinden
<jogu dldiirulmii$, atlan ahnmi§, kadin vc tjocuklari csir du§mii§ olan
Sehjuklular i$in $ok agir bir darbe oldu vc Harun’un planlarnun
tatbikini geeiktirdi34. Mamafih Harun §ah-melik ilc anla§maga ve
onun Sclquklularla arasxni bulmaga $ah§ti. Cend emiri Sclûklularla
asla bari$mamak niyetindc oldugunu cn kat’i §ckildc bildirmckle
beraber, Harezm§ah ilc uzla§maya temayiil etti ise de, Geyhun
uzerindeki miilakat mahalline geldiginde Harun’un tam teghizatli
segme askerlcrini gordukten sonra siir’ade Cend'c ^ckildi. Harezm’e
donen Harun Selûklulara haberler gonderdi, tekrar toplanmalarmi
sagladi ve onlari ba§tan silahlandirdi, kendisi de Horasan seferi
hazirliklarina giri§ti. Karar geregince Harczm’dcn 5-6 fersah uzakta
onu bekliyccek olan Sel$uklu kuvvetleri, Harun yuriiyu§e gegtigi
zaman, oncii olarak Horasan’a gireccklerdi. SelQuklular tayin edilen
yerde bckledilcrsc dc, Harun Giirgdnc'dan ayrildiktan sonra, otagini
kurdurdugu tecemmu mahallinde, Gazne- li veziri Ahmed b. Abd i’s-
Samed’in tavsiyesi ve Sultan Mcs’- ud’un tensibi ile hazirlanan su-i
kasdda oldiiruldu (1035 Mayis)35. Harezm kari-jti, Altuntaijlilarla
Sultan taraftarlarr birbirinc girdi ve sonunda §ekcr Hadim’in gayretiylc
duruma hakim
31
Tarih-i Beyhaki, 682.
3j
Tarih-i Beyhaki, 684, Bu hadiselcr hakkinda daha umumi olarak bk. Kam. T.
“Sel$uklu Devleiinin ibtidasi,, fash. Ibn u’l-Esir ile Beyhaki arasmda gdriilcn bazi
farklarda BcyhakJ’nin icrcih cdileccgi tabiidir.
SULTAN SANCJARMN OI.OMONK KADAR HAREZM$AHLAR 35
ohm Harczmliler, H&run’un kardc§i Ismail Hand am Harczm§ah

ilan cttilcr. Haruri’un olduriilmcsi uzerinc Harc/.mdc tutunmak- dan
umitlerini kcscn Scl<;uklular itjin Ccyhun’u ge^crck Hora- san’da
miicadclcyc atilmaktan ba$ka $arc kalmami§ti. Sonra Gazne Sultam
ilc vcziri, csascn Harczmdc gozii olan §ah-melik’i bu iilkcyc
busbiitun musallat cttiler. Ona Harczm’in kendisinc vcrildiginc dair
bir mcn§ur ve hil’at gonderildi38. §ah-mclik boylc mc§ru bir huccete
sahip olunca hucumlanni arttirdi ve nihayct Altuntaôglunu ve
taraftarlarmi Harezm’den gikararak Giirganc'a girdi (12 §ubat
1041), Sultan Mes’ud ve kendi adina hutbc okuttu. Halbuki bu
siralarda Horasan’da Selguklular Bcydogdu, Hacib Suba§i
kumandalarmdaki Gazne ordulanm iist-ustc maglup cderek parlak
muvaffakiyetler kazanmi§lar ve nihayet mc§hur D a n d a n e k a n
meydan muharcbesiyle Gaz- nelileri Horasan’dan kat’i surette siiriip
gikarmi§lardi. §ah-melik tarafindan Harezm’den atilan son
Altunta§hlar Horasan’a gclcrek cski dostlari Selguklulara
sigmmi§larsa da, her nedense umduklari teveccuhii bulamami§lar,
dagilip gitmijlerdir37.
Harczm’in Selguklulara intikal §ekline gelince: Selguklula- rin
istiklal miicadeleleri ve devlct kuru§lannin safhalari hususunda
hemen yegane, fakat miikemmel ve cn mevsuk kaynagimiz olan B e
y h a ki, mevcut eserinin sonunda, Gazne hukumeti ilc i§birliginden
ayrilmiyan §ah-melik’in Selguklulann eline dii§tu- giinvi,
kadinlarmm ve gocuklarinm da aym akibete ugradikla- nni kisaca
kayitla iktifa ederek, Harczm ve §ah-melik ahvalini kitabimn Sultan
Mevdud b. Mes’ud faslmda tafsilen nakl edeccgini bildirmektedir.
Miiellifin bu vadinde durdugu §uphesizdir, lakin tc’lifatinin bu
kismi, bilindigi gibi, kaybolmu§tur. Beyha- ki’den ba§ka bu hususta
A/ibarii'd-devleti's-Selfukiyye’dc lbnu’1- Esir’de ve Habibi?s—
Siyer'de malumat bulunmaktadir. Ahbdr ii'd-devlet i’s-Selfukiyye'yc
gore bidayette Nisabur’dan Ceyhun’a kadar olan mmtika kendisinc
verilen Qagri Bey az sonra Belh’i, Buhdra’yi ve bu arada Harezm’i
ele gegirmi§, bilahare Harezm sahibinin isyam dolayisiyle tekrar
Harezm tizerine yiirii- ycrek Hezdresb ve Giirganch yeniden feth
ctmi§tir. Habibii's-
34
Tarih-i Beyhakt, 689. Kam. T. 430 yili hadiscleri.
37
Tdrih-i Beyhakt, 691.
;U; RARE/.M$AHI.AR TAR III!
.Sivvr'deki malumat bir az kan§iktir. Buna gore, Dand&nckan
savaijmdan sonra Belli'i zabtodon (^.agn, Ceyhun kenanna yiirii- dugii
sirada, kondisine iltihak oden Harozm§ah, §ah-mclik’in Harezm'i ole
goîrdigini sbyliyerok, yardnn istemi§tir. Qagn Boy Harezme gitmi§,
t'akai $ah-molik kaloyc sigmdigi igin, ba§ari oldo odomodon Horasan'a
dbnmu§, bahar golincc Tugrul vc Qagri kardo$lor birlikto HarozmY
gidorok ijiah-melik’i maglup otmi$lor; firar oden §ah-molik, Gazno
hukiimdarindan yardim almaga gidorkon, yolda blmu$tiir. Bbvlece
Harezm Sel$uklulara gcqmi$tir. Oaha sarih gbriinon Ibnii'l-Esir’c gore
isc, Qagn Bey ilk to§obbi\siindo muvaffak olamanu§, Sultan
Mcs’ud’un ycrinc goqcn Movdud zamanmda, Gazncli hakimiyetini
taniyan §ah- molik, Tugrul Bey’in Harezm seferindc ka$mi§ ve
Dihistan, Tabes, Kirman iizerinden ta Mekraria kadar $ekilmi§, fakat
orada Ibrahim Inal’in kardc§i E r t a § tarafmdan yakalanarak getirilip
Qagri Bey’e teslim edilmi^tir.33 Sultan Alp Arslan’m 1066 da bir
Mankiflag seferi yaptigi malumdur. Oradan ceddi Selguk’un mezarim
zivaret maksadiyle Cend'c giden Alp Arslan, Cend emiri tarafmdan
hediyclerle kar§ilanmi§ ve sonra Gurg&nc a da ugrayan Sultan oglu
Melik§ah i$in veliahdlik merasi- mi yaptirdigi Radekarfa gelmeden
once Harezm emaretini diger oglu Arslan Argun’a tefviz eylemi§tir 39.
Mamafih gerek Alp Arslan gerekse Sultan Melik§ah devirlerinde
Harezm fi’len, bu sultanlarm tayin ettikleri, valiler tarafmdan idare
olunuyordu ki, isimleri bilinmemeklc beraber, bu valilerin daha zi-
yade mahalli rcislerden segilmi§ olmalari ihtimal igindedir.
Goriildiigii iizere Sel$uklular devrinde idari yonden bir miiddet
Horasan’a bagh kalan ve Berkyaruk’a kadar miihim siyasi hadiselere
sahne olmadigi anla§ilan Harezm, Sultan Melik- §ah zamanmda
dogrudan dogruya merkez saray te§kilatmm rii- kiinlerinden olan
Ta§tddr'\\k mansibma verilmi§ti. Sultanm ligen ve ibriklerinin
nezaretine memur, hukumdara en sadik has koleler arasmdan se<jilen
Taftddr, Harezm varidatinm bir kisim ile sarayin Tagtddrhk
masraflanm kapamak iizere, Harezm
38
Ahb. D. S. 12, 19. Kam. T. 434 yih vekayii. Hab. S. II, ciiz 4, s. 84, 86.
s
* Ahb. D. S. 28.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZM$AHLAR 37
mutasarrifi idi. Tetkik mevzuumuz olan Harezm§ahlar siilalcsinin

ccddi A n u ? t i g i n Sultan Melik§ah’in Taftddn, binacnaleyh
Harczm mutasarrifi olmak vc “Harezm valisi” adim ta§imakla
bcrabcr 40 ulkesini fi’lcn idare etmcmi§tir. Orada Hareunjah iinvanh
ba§ka bir vali bulunuyordu ki, Melik§ah’in oliimiinii miitcakip
biitiin imparatorlukta §iddctle ba§ gosteren kan§ikliklar esnasinda,
Kun (Kipijak) Tiirklerine mensup Ha- rezm§ah Ekinci b. Ko$kar
adinda bir valinin 41 rol oynadigi goruliiyorl
Yukarida Sultan Berkyaruk’un ilk senelerinde Horasan’m biiyiik bir
kismim h&kimiyete almi§ olan amcasi Arslan Argun ile
miicadelesinden bahsetmi§tik. Arslan Argim’a biiyiik yardimi
dokunanlardan biri Emir Kodan idi. O zaman Merv fahnesi bulunan
bu emir kendisine iltihak eden Emir Yarukta§ ile birlikte Arslan
Argun’a ehemmiyetli bir kuwet te’min etmi§ ve onun Belh ve
Termiz kal’alanna hakim olmasmi saglami§di42. Fakat az sonra
Arslan Argun’un oldiiriilmesi ve Sancar’m Hora- san’a yakla§masi
iizerine vaziyet degi§ti. Bir aralik Irak’taki me§guliyetlerinden
nefes alabilen Berkyaruk Merv’e geldigi zaman bu muhalif
kumandanlara bir §ey yapmadi; ancak karde§lerine kar§i
miicadelesinde kendisine katilmalanni emretti. Harezm§ah Ekinci b.
Ko$kar da aym maksatla yardima $agnl- mi§ti43. Heniiz
unutulmami§ harekatmdan dolayi Berkyaruk’un hesap sormasindan
iirken Kodan, Sultan Irak’a donerken, has- tahgim bahane ederek
Merv de kalabildi. Ekinci ise lbnii’1- Esir’e gore, on bin ki§ilik
siivari kuweti ile, Sultana iltihak etmek iizere Horasan’a dogru
yolda idi44 ve kendisi ii$ yiiz segme atli ile onden ilerlemi§, Merv'e
gelmi§ti. Zaten endi§e i$inde bulunan Kodan bundan biisbiitun
§iiphelendi ve Yarukta§’m
40
Barthold: Turks. 324. Cih. G. (II, 2): “Harezm §ahnesi.„
41
§eref ii’z-Zamlln-i Mervezi: Tabayi' ifl Hayavan, metin, 18; tercume ve
teCsir, 30, 101. Minorsky kelimcyi Ekinci, Barthold (Turks, 324) Ikinci okuyor. F.
Kopriilii Abd u’l-Vasi’-i Cebeli’nin bir jiirini istijhad ederek ll- kinci tarzinda
okunmasmi uygun buluyor (Belleten, VII 2/28, (1943)263).
42
Ziib. N. 233. Ahb. D. S. 59.
42
Cih. G. II, 3. Ko$kar turksede koc demektir (Najir Mirza Muham- med ha$iyesi,
ayn. yer. not 3).
44
K&m. T. 490 yili h&diseleri (VIII, 183).
3« HARK/.MijAHI.AR lARllll
yardmu ilo Fkinovyi ortadan kaldirmagi kararlasjtirdi. Iki emir
topladiklan 500 stivari ilo. bir ak$am oglonmoktc olan Harezm- $ah’x
kuâitdav vo bldurdiilor, kuvvotloriui dagittilar (1097); miiteakiben
Harezm Y gidcrek keudilerinin Sultan tarafmdan gonderildigini ilan
otmok surotiylo o bolgcyi hakimiyetlcrinc gc^rdilor. Borkyaruk bu
hadiselori duydugu zaman I'ars iilke- sindo itaatten yiknu$ bulunan
Emir t'ncr15 vo Miicyycd ti’l- miilk ilo mojfguldii. Oradan aynlmasina
imkan olmadigi i9in Emtr-i Dad Habe$i b. Altuntak’i Horasan
valiliginc tayin vc asilorin te’dibino momur otti. Habc§i Herat’tan
âbucak top- ladigt 15 bin kadar ki$i ilo Coyhun’u gc^ti, ctraftan
kuvvet tcdarik odip mii$terek miidataa maksadiylc Kodan’in yanina
gitmekte olan Yarukta$, Harezm’c muvasalattan cwel, cebri yuruyi\§le
ilcrlcyen Habe$i tarafmdan yan yolda vc yalniz yakalanarak
kuvvetleri bozguna ugratildi ve kendisi csir cdildi. Hadiseyi duyan
Kodan’in askerleri dc Kodan’a kar§i isyan ederek hazinelcrini ve
agirhklan yagmaladilar. Giig hal ilc Buliara'ya ka$an Kodan bilahare
Horasan’a donmti§ vc Sancar’in hizme- tindc kalmi§tir46. Harezm’de
tcnkil hareketini muvaffakiyctlc idarc edip Horasan i§lerini nizama
sokan Habe§i b. Altuntak yukanda adi ge9en Harezm mutasarnfi
Taftdar Anu§tigin’in oglu Muhammed’i Harezm valiligine
gondermi§tir ki, Kutb ii’d-din M u h a m m e d Harezm§ah’m 1097 deki
bu tayini ile bundan boyle bu hanedamn idaresi altinda geli§ip
serpilecek olan biiyiik Harezm§ahlar devri ba§lami§tir47.
C) Harzem§ah’larin s o y u meselesi:
Harezm§ahlar siilalesinin irken Ttirk oldugunda §uphc yoktur.
H a r e z m § a h l a r tarihinin ana kaynaklarindan Td- rih-i Cihdn-
gUfa’nm tasrih etmekte oldugu bu ger9ek48 diger U9 miihim kaynak
tarafmdan da te’yid edilmektedir 49. Ancak vazih
45
Metinlerde >’> _ $ekillerinde yazilan bu adm tiirkge ve Oner oldugu hakkinda
bk.: Oeuvres posthumes de P. Pelliot, II, 180.
46
Kam. T. VIII, 183.
47
Kam. VIII, 184. Cih. G. II, 3. Rav. S. IV, 127. Cihdn-giifa’da bu bahis kisadir.
_ 4 I*' *• Ve buradan naklen Mecma u'l-Ensab, 206 b. Tar.
Gii. 400. <afername, 769.
'I Kdm- T- VIII, 184. Cam. T. II, 265b. Cam. T.: jji\t&f &P
,\ faslinda, 311a. Nesevi, Sir. S. C., metin, 13. tcrc. 22.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR WAREZM$AHLAR 39
olmiyan nokta bunlarin Tiirklerin hangi koluna mensup bulun-

duklandir. Sozleri bir iki kclimc farki ilc birbirinin aym olan Ibn
ii’l-Esir ilc Ciivcyni’ye gore Anu$tigin, Selijuklu devleti erka-
nindan Bilge Bey (veya Bilge -tigin) in Garcistanli bir adamdan
satin aldigi bir kole idi ki, bu scbcple A n u § t i g i n G a r c a veya
Cami-u’t-Tevarih’e gore, Anuftigin G a r c a i (yani Gar- cali
Anuftigin) 50 diye mc§hur olmu§tur. Cuveyni aynca bu kolenin Turk
oldugunu kaydcdcr. Re§id ii’d-din onu Oguz* larin B e g d i 1 i
boyuna baglamakla 51 muhim bir eksigi ta- mamlamaktadir. Fakat
Harezm§ahlar bahsinde esas itibariyle Ciiveyni’ye dayanmakta
olmasina ragmen, Cihan-gii- /a’da bulunmayan, Re§id u’d-din’in bu
ilavesi Barthold tarafindan nazar-i itibara alinmami§tir5a. Rc§id
ii’d-din’in bazi ahvaldc neseb uydurmalari bir hakikat ise de,
Harezm- §ahlari o kadar Oguz boyu arasinda Begdili’lere rabt
etmesi ve bunun sebebi yine uzerinde durulmaga deger bir keyfi- yet
olmak icap eder. Her halde bu noktadan hareket etmi§ olacak ki,
Fuad Koprulii Cami-ift-Tavarih'vn bu kaydini kabul etmi§tir 53.
Ancak bugiin i$in Re§id el-din’in bu babda dogrulugunu tevsika
yarar elde hi$ bir kat’i delil meveut degildir. Z. V. Togan bir
escrinde Cami-iit-Tavarih'i takip etmi§ iken 54, son zamanlardaki
makalelerinde bundan vaz geêrek ycni fikirler ileri surmii§tur,
§oyle ki: “Harezm§ahlarm ceddi olan Anu§tigin’in Grce Jt- lakabini
Guzce okuyan Rc§id ii’d-din onu Oguzlarindan sayrm§ isc de,
isminin Enu§e (Nu§c, Nii§) ve Tigin gibi Tiyen-§an sahasi Ttirkleri
arasinda kullanilan iki kelimeden miirekkep olduguna ve
torunlarimn maiyetleri-
50
Garcistan veya Gar?istan veya Gari$tan denilen mintika doguda Gur,
batida Herat, Kuzeyde Merv-i Riid, giineyde Gazne ile muhattir (AIuc. B. Ill, 875).
Zekeriya-i Kazvini, Asar ii'l-Bildd, II, 285. Bugiin Galja deniyor (Turks, s. 323,
not, 6).
51
Tarih-i Tiirkan u Oguz... 3ita:J*ix»- xf jUai- jj.uyu*/’
s
* • • • ‘>. ;> jji ' s'ji j' Hafiz Ebru : Zubda’t
ii't-Tavarih veya Mecma' ii't-Tavarih, 329b:
>)!}ijt jj£\ jijJ j\ >y c^y jttj' J*' x>- »
Daha bk. F. Sumer: Bozoklu Oguz boylanna dair, s. 78.
52
Turks. 323.
53
tsl. Ans. Hdrizmjahlar mad. Ayn. mil. tsl. Ans. Bayrak mad.
61
Umurnt Turk Tarihine Gin; I, 59.
4° HAREZMi? AHLAR TAR IH1
u
'n I'N tit* Oguz olinadigma bakilirsa o da Oguz olmasa gcrck- tiv Z. \.
logan devamla: “Anustigin’in torunlan hep Yemek, Kankli, Kipijak vo
Yugur zinnreleriylc $ovrilmi§ti. lhmlarin diline dair $oms b. Kays
tarafindan yazilan lugat kitabmda bu dile (Kankli dili) tesmive
edildiginden Harezm’dc Anu§tigin Ogullan devrini (Kankli
Harezin§ahlari devri) diye amyoruz” cbyor ve ilavo ediyor:
’‘Amujtigin’in lakabmi Gercc okutan rivayetlere ragmen bn kolimenin
Gurce (kiiîik Gur=Ugur) olmasi da miimkundiir. Nitekim bn
Harezm§ahlar zamanmda Kipâk ziimresine mensnp Tiirklerc
Yugurzadcg&n (=Yugur Ogullan) da denilmi$tir... Kankli, Kun ve
Kuman etnik mcn§e’ baknnmdan hemen farksiz olan ziimrelerin
isimleridir” w. Ayncn naklcttigimiz ve basit gibi goriinen bu ciimlcler
Tiirk tarihinin heniiz karanbktan siynlamami§ bir 50k hususlanni ve
daha miihimi en muglak bir bahis olmak vasfini el’an muhafaza eden
Siberya bozkirlan ve Uzak §ark tiirklugu meselelerini ihtiva ediyor.
Mogolistan etrafindan Avrupa istikametinde goijiip Siberya’nm bati
par<;asiyle giiney Rusya diizluklerini kaplayan vc §arktan garbe dogru
tarihin ugiincu biiyiik akimni viicuda getiren IX.-XL asir Tiirk
kavimlerinin etnik durumla- riyle ta§idiklari isimler, Bizans
Imparatorlugunun alakasi dahi- line girip onlarca oldukâ muntazam
surettc tesbit edilenler kismen miistesna, ciddi ara§tirmalarin yer
tuttugu son elli seneden beri tiirlii tefsirlere ugramijtir. Marquart,
Aristov, Grumm- Gijimailo, Berezin, Barthold, Nemeth, Pelliot,
Minorsky ilh. taraflanndan Islam, Qin kaynaklan vc tiirkê mu’talar
hakkmda ileri suriilen ve kendi nokta-i nazarlanndan hakli gibi
goriinen <je§itli miitalaalar meseleleri pek az aydinlatmi§, hatta bir
50k noktalarda daha kari§ik bir hale getirmi§tir. Bu hal 50k defa ilk ve
temel vesikalari veren <jin yazismin Qapra§ikligindan dolayi yabanci
isimlerin taninmayacak kadar bozulmasindan ileri geliyor. Arap
harfleri de bazi hallerde bundan geri kalmi- yor. l§te Kun, Kuman,
KipQak, Kankli, Yimek, Yugur, Baya- vut ve sairenin men§e’leri,
birbirlerine kar§i durumlan ve miitekabil miinasebetleri de, halii bir
ka<j dagmik ve miiphem mu’ta
Z. V. Togan: lsl. Ans. Harizm mad. Ayn. mil. Horezmce Muqad.. al-adap,, onsoz, 34.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HARBZM$AHLAR 4>
iizcrine miistcnid liizumundan fazla geni§ istidlal vc spekiilas-

yonlara mcvzu olmu^ mcsclclcrdcndir Biz tabiatiylc burada, uzun
mcsaiyc mutcvakkif oldugu hcrkcsgc bilincn bu mcsclclcrin liallini
dcruhdc ctmi? degiliz. Ancak mevzuumuzla ilgili oldugu iîn
Anu§tigin’in mensubiycli bahsindc bir fikir olmak iizcre §unlari
soylcmek istiyoruz: Re§id u’d-din’in G a r c c kelimcsini
yanh§hkla Guzcc okuyarak Anu§tigin’i Oguz saymi§ olmasindan
sarf-mazar—zira onun bu vadidcki mehazi Ciiveyni Gar- ce,
Garcistan ilc miinasebettar kismi a<jik$a ve izahli olarak
kaydeylcmi§tir—kelimenin ashnda Gurce olmasi ve bunun “Yugur-
zadcgan” ibarcsiylc desteklenmek yolu ile Harezm§ahlann Kank- li-
Kipgak ziimresinden bir boya mensup olmalarmin imkan- i$indc
goriilmesi miinaka§asiz kabul edileverecek bir gorii§ olmasa
gercktir. Kaynaklanmizdan hig birindc, bir siilale veya ailedcn degil
de, bir kavimden bahsedilirken mesela Kip5ak- zadegan, Kankli-
zadegan, Oguz-zadegan gibi tabirler kullaml- madigina gore, bu da,
mahiyet ve tarihleri kat’iyetle tayin cdile- memi§ bir Yugur kavmi 57
ve bununla ilgili bir Yugur-zadegan meselesi iizerinde etrafli
tetkiklere luzum gosteren bir faraziye olarak kalmaktadir.
Yugur’lann dahil bulundugu soylenen Kankli ziimresine gelince,
bunlann Harezm§ahlarla miinasebeti hakkinda daha sarih bilgilere
sahip bulunuyoruz. Ileride tafsilen arzedecegimiz iizerc kronikler ve
bilhassa mun§eat mecmualarm- daki resmi vesikalar
Harezm§ahlann Kankhlarla belirli §ekilde temaslanmn Alaii’d-din
Teki§ zamamnda-Anu§tigin’den takriben 80 sene sonra-oldugunu
ve ancak o zamandan itibaren, yani Ter- ken Hatun’un Harezm§ah
Teki§ ile evlenmesini miiteakip, Kank- lilann Harezm topraklarma
kiitleler halinde gelip yerle§tiklerini gosteriyor. Daha onceleri
mesela Atsiz ve II Arslan zamanlannda o havalideki Turklerle vaki
temaslar munhasiran muharebe
54
Bu hususlar Pclliot’nun, olumiinden sonra inti?ar eden bir eserinde yenidcn de
alinmakta, yeni goriijler ileri suriilmektedir. Onun Kankli, Kip- $ak, Yimek v. b.
meseleleri ve birbirleriyle miinasebetlcrine dair fikirleri hakkinda bk. P. Pelliot et
L. Hambis: Histoire des campagncs de Gengis Khan, 96-97, 109, 112-116.
67
Cografi bir isim olarak ge$en Yugur’un Qin kaynaklarinda zabtedi- len jekliyle
bu hususta Marquart ve Pelliot’mm fikirleri hakkinda bk. Turks, 370.
4a HAREZM§AHL.\R 'I'ARtHl
yoluvla, yani daima du$manca olnuujtur. Bu vaziyet her halde, Bozkir
Turk prenseslerinden Terken Hatun Haroziu$ahla cv- lenmek
suretiyle iki tarat' arasinda akrabahk teessiis edinceye kadar
Kankhlanu Hareznvjahlara kar$t hit; bir yakinhk gbster- mcdiklerine
delalcl odor. $ems b. Kays’m (Kankli dili lugati) da kcza muahhar
devirlcrc aittir 5S. Harezm$ahlarm ilk zamanlarinda, bunlarla
bozknlardaki Tinkler arasmdaki miinascbc- lin hakiki $ehresini
aîkliyan bir dclilimiz daha var: yukanda aslen K u n Turku oldugunu
§cref u’z-Zamani’l Mcrvezi’ye istinaden bildirdigimiz Kkinci b.
Kogkar’in Horasan’da oldiiruldii- giinii gormii^tuk. Bunun oglu olup
Sancar nezdinde bulunan Tugrul-tigin b. Ekinci, babasmin olumiindcn
bir muddet sonra kaqarak akrabalarmin yanma gitti. §uphcsiz onun
tc§viki ile kalabalik bir ordu ba§mda Harezm’c yiiruycn “Turk
mcliki” ile birlikte Kutb ii’d-din Muhammed’c kar§i miicadeleye
giri§ti. Harezm§ah Muhammed bu tchlikeden dolayi metbuu Sancar’-
dan yardim istemek meeburiyetinde kalmi§ti 59.
Anu§tigin’in men§e’i mesclesinde ileri siirtilenleri boylccc
belirttikten sonra, onun Begdili boyundan oldugu hakkindaki Rc§id
ud-din’in ifadesini hakli tpkaracak §imdilik cn kiiîik bir ip ucu
olmadigina gore, ba§ka ihtimaller iizerinde durmaga mezun
bulunuyoruz. Bilge Bey’in Garcistanh bir adamdan satin aldigi bu
Turk oraya nereden gclebilir? Bu, Mclik§ah zamanmda
Maveravinnehirde mevcudiyetlerini gordugtimiiz Q i g i 1 lerden60
olabilir; Karahanhlarin dayandiklan Yagma’lardan veya K a r -
l u k ’ l a r d a n olabilir; nihayet bir H a i a $ olabilir. Hala^larm
M
§ems b. Kays-i Razi me?hur eseri El-Mu'cem fi Meayir-i Efar-i’- Acem’i 630
siralarinda yazmijtir (bk. Abbas Ikbal: Tarih-i Mufassal-i Iran 1, 519). o'—J
JjUioUSi CJLU” adindaki lugati, miiellifin zamani ve
diger eserleri hakkmda bk. F. Kopriilu: Turk Dili ve Edebiyati hakkinda aretflirmalar,
155-162.
89
Kdm. T. VIII, 184. Burada hatira olarak Sibt tbn ii’l-Cevzi’de (Mir at ii'z-Zaman.
Ytlnim, 221b. Jewett n$r. 303) ve bazi muahhar tarihlerde yanli$ olarak
Harezmjahlarm, IX. asirda Horasan’da hiikum siiren Tahir Ogullari siilalcsine ve
Takiyu’d-din u’l-Makrizi’nin Kitab u's-suldk (M. Mustafa Ziada n§r. ciiz I,kisim 1,
205) unde: Ala ii’d-din Muhammed b. Harczmjah Teki? b. Alp Arslan Muhammed b.
Qagri Bey Davud... diye Seûklulara baglandigim kaydedelim.
80
Kdm. T. 482 yih hadiseleri.
X. asirdan 50k daha cvveldcn bcri Ccyhun’un yukan mecrasxilc
§imali Hindistan arasindaki havalidc, Gur, Garcistan sahala- rinda
bulunduklari, Gazneliler ordusunda miihim rol oynadik- lan vc daha
sonralari Gur sultanlanna hizmet ettikleri malum- dur81. Z. V.
Togan’m dcdigi iizerc Anu§tigin gibi miirekkep bir adm daha
ziyade buralarda ve daha kuzey-dogu bolgelerde kullamlan isim
oldugu dii§uniilur ve herhangi Garcistanh birinin kendine lazim
olan bir koleyi ta Semerkand mmtikalanndan veya Karahanhlar
iilkesinin sair yerlerinden degil de, bulundugu mahaldcn te’min
edebilecegi miilahaza olunursa, en yakin ihtimallcr onun bir
H a l a $ Tiirkii olabilecegi iizerinde toplana- bilir. Fakat hemen
itiraf edelim ki, bu da, Turk tarihinin her tarafi me^hul kiigiik bir
bahsinde, aym cinsten diger meseleler- deki bir 50k nazariyeler
gibi, hi$ bir vesikaya dayahmaksizm sirf tahmin yoluyla ileri
siiriilen bir faraziyeden ibarettir,
Horasan valisi Habe§i b. Altuntak’in isyani iizerine vukubulan
katlinden 82 sonra Horasan’a tamamen hakim olan Sancar,
Harezm§ah Kutb ti’d-din Muhammed b. Anu§tigin’i Harezm’de
ibka etti. Muhammed babasmin saghgmda Merv'de iyi tahsil
gormu§, adab ve siyaset usullerini ogrenmi§, hem kuvvetli bir
idareci hem ilim ve dinin hamisi aydin bir §ahsiyetti. Ibn u’l-Esir
onun adaletini zikreder 83. Cuveyni de Sel$uklulara sadakatle
hizmetinden ve bundan dolayi metbuunun daima teveccuhiine
mazhar oldugundan bahsetmektedir 84. Otuz se- nelik
Harezm§ahhgi devrinde (1097-1128) memleketini hakikaten giizel
idare etmi§, daima emre hazir bulunmu§tur. Bu zaman iînde, az
ewel soyledigimiz, Tugrul-tigin h&disesinden ba§ka miihim bir
vak’aya rastlamiyoruz. Zaten Tugrul-tigin hareketinde yardim
istedigi Sancar’in gelmesinden once Ha- rezm’i bozkirli Tiirklerden
korumak, onlan kismen Mankiflag kismen Cend’e do'gru tard etmek
suretiyle kabiliyetini de gostermi§ti. Harezm§ah, Sancar’m 1118
de Giyas ii’d-din Mahmud ile Save yakimnda yaptigi me§hur
muharebede Sicistan meliki
81
Bk. Isl. Ans. Halaf mad.
82
Kant. T. 493 yih hadiseleri.
83
Kdm. T. VIII, 184.
8J
Cih. G. II, 3.
44 HAREZM$AHLAR TARtHl
Ebu ’1-Fazl ile beraber Horasan ordusunda vazifo gbrmi\§tur 05.

Ayrica Semerkand Ham Muhammod Arslan’in muhalif lavir- lari vo
ahaliye zulmii iizerine Maveraiinnohire harokotc hazirlanan Sultan
Sancar’i bundan vaz ge<jirmek i<jin Han’in, tavassutunu rica
ettigi ik\ buyvik §ahsiyetten birinin Harezm§ah Mu- hanuncd
olmasi ve namina yazilmi? bazi eserlerdc Padifah, Kutb iid'd-din ve
d- diinva, Ebu'l-Jeth, Muin-i Emir il-rnu'minin gibi lakaplar
verilmesi onun ehenuniyetini kudrot vo niifuzunu bclirtmektcdir66.
Harezm$ah Horasan’a Sancar nczdinc bir sene kondisi gidcr, bir
sene de oglu Atsiz’i gondcrir, vergi vc hediye- lerini takdim oder,
bbylece her yil merkoze kar§i bagliligini tazclordi. Oliimu iizerine
oglu Ala ix’d-din Atsiz Harezm§ah oldu (1128-1156).
D) Harezm§ahlar-Buyiik Sel$uklu Imparatorlugu miicadelesi.
Harezm§ah A t s i z
Atsiz, babasi gibi, tahsil ve irfan sahibi olup ilim vc fenni korumu§,
dini yaymaga <jali§mi§tir. Ciiveyni’ye ve Avfi’ye gore fars dilinde
§iir soyler, rubailer yazar, faziletiyle maruf bir adamdi 67. Atsiz
Harezm§ahlar devietinin ilk temel ta§ini koymaga gay ret etmesi ve
bu tesebbiisiinu Sultan Sancar gibi tarihin sayili biiyiik bir
hukumdarina ragmen gerêkle^tirmegc $ah§- masi bakimindan
dikkate §ayandir. Bu itibarla onun iktidar zamam iki vc$he arzedcr:
Birincisi Sancar’a sadakatle bagli oldugu devre, ikincisi ona kar§i
isyan bayragim agtigi ve hadiselcrin aki§ma vc chemmiyetinc
gore icabinda egilmeler ve gerile- meler yapmakla beraber, tiirlii
tehlikelere inadla gogiis gererek hat ve hareketinde sebat gosterdigi
devre. 1135c kadar devam eden ilk devrede Harezm’de
kaynaklarimiza getjmis ehemmiyetli bir vak’a goze ârpmiyor.
Buna mukabil, Atsiz ile ilgili olarak, Sultan Sancar’in 1130 da
Maveraiinnehri tamamiyle hakimiyetine alan seferi ile, 1132 de
Irak Sultam Mes’ud’a kar§i hareketi zikredilmck lazimdir. Bu
ikinci seferde kuwetleriyle birlikte,
*5 Kam. T. VIII, 287. Cami’ ii'l-Tauarxh-i Haseni, 206b. *

Kam. T. VIII, 267. lsl. Ans. Harizmfahlar mad. Cih. G. II,
3. Lub. I, 35-38. Rav. S. IV, 127.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMJJAHLAR 45
diger bir kag kumandan yaninda, Horasan ordusunun sol ccna- him
te$kil cdcn Atsiz68, her iki sava§ta da yararhklar gostermi§ ve
boylccc Cihdn-giifa miiellifinin ifadesiyle “§ehamet ve kahraman-
likta miimtaz vc akranmdan iistun” oldugunu isbat ctmi§tirG9. Yinc
Ciiveynri, onun 50k fctihler yaptigmi, Selûklu Imparator- lugu
nezdinde hizmetleri gegtigini il&ve ediyor ki, buradaki “fctihler”
den her halde Atsiz’m go^cbe Tiirk boylan arasindaki canli
faaliyetini anlamak dogru olur. Filhakika Atsiz aym zamanlarda
Ostyurt duzlugiinu ve Tugrul-tigin b. Ekinci hadi- scsinde
gordugiimiiz gibi, bozkirhlarm siki§mca iltica ettiklcri bir mahal
olan Mankiflag'i ve etrafindaki sahayi itaatinc almi ti70. Barthold
onun tarafindan Cend'in zabti ile Turkistan i^lerine dogru yapilan
sefer sonunda “ktiffar arasmda biiyiik §ohrcte sahip melik ve
prenslere kar§i” elde edilen zaferi bu devreye koyuyor71. Filhakika
Ebkdr ii'l-Efkar'daki 1145 tarihli bir vesikada “diinyanin ana
ulkelerinden ve islanun biiyuk ve miihim smir memleketlerinden
olan Cend diyarmi Allah’in inayetiyle zabtetmek vaktiyle bize
miiyesser olmu§tu” denildigine gore72 Aral gdlii havalisindeki
askeri harekatm bu siralarda olmasi rniimkiindur.
Atsiz’m Sel$uklu Imparatorlugu menfaatine gosterdigi gay- retler,
Sultan nezdinde niifuzunu arttirmakta oldugundan devlet erkani vc
umeranm hasedini gekmekte geeikmedi. Onun itibarmi kirmaga
matuf tezvirat bclirtileri ba§ladi. Rakiplerin kis- kanghk duygularmi
kabartan en miihim amil olarak, Sancar’in •1130 Maveraiinnehir
seferinde Buh&ra civarmda bir av esnasinda Sultam muhafazaya
memur kimselerce Sancar’a kar§i tertip edilen bir komployu nazik
bir anda Atsiz’m meydana 9ikarmasi ve bu yiizden onun Sultan
nazarmda emsalsiz bir itibar kazanmi§ olmasi hadisesi zikredilir.
Soylendigine gore, Sancar suikast9ilar tarafindan sarilmi§ halde 90k
mii§kil durumda iken, karargahda ogle uykusuna yatmi§ bulunan
Atsiz vaziyeti riiyasmda gormu§, uyanmea derhal oraya ko§mu§ vc
48
N. 149. Ahb. D. S. 70. Kim. T. VIII, 336-337.
Cih. G. II, 3-4.
70
Bk. Turks. 324, not 7.
71
Turks, gost. yer.
72
Ebkar u'l-Efkdr: “Dcr Feth-i Cend nuvised” 3ib-34a.
HAREZMJjAHLAR TARlHl
mctbuunun havatim kurtarmi§78. Burada hadisenin hayal mahsulu

uvdurmalarla halclcndirildigi mcydandadir. Suikast- tan Ibn u'l-Esir
dc bahsedcr. t'akat ona gore, bu, $uphcsiz Sancar geldigi takdirdc
oldiiriilmcsi ihtimalindcn korkan Semerkand Ham Muhamjncd
Arslan tarat'mdan tcrtiplenmi§ ve bu i?lc. tavzif edilen bir katj
Karluk. Sancar’m av sahasma sizdmlmi§- tir71. Ibn u’l-Esir
komploculann bizzat Sultan tarafmdan yaka- landigmi soyluyor.
Ihtimal o sirada Atsiz da Sultanm yanmda idi vc mcsclenin
ôziilmcsinde yardmu olmu§tu. Bununla beraber Atsiz aleyhinc ahp
yiiruyen bir takim isnadlar Sultanm zihnindc yava§ yava§ bulandinci
te’sirini gosterdi. Atsiz bunun ancak 1135 de Sancar’m Bchram-§ah
ile ilgili olarak Gazne'ye yaptigi harekat esnasmda farkina varabildi.
Horasan ordusunda bu set'erc katilmi? olan Atsiz Sultanm kendisine
kar§i igbirarmi hissetti, akibetinden endi§eye dii^tii vc ilk tedbir
olmak uzere daha Belh'de iken Harczm’e avdet miisaadcsini alarak
memlc- ketine dondii75. Rivayete gore, bu donii§teki manayi anlayan
Sancar “o artik bizc yar olacaga benzemiyor” dcmi§, buna mukabil
gitmesine neden izin verildigi sorulunca “onun <;ok hizmetini
gordiik. Kcndisini takip vc tay’ip eylemck bizim kerem ve
merhametimize yaki§maz” diye cevap vermi§tir76. Sultan Sancar
hakikaten, bir 50k harekederinden anla5ilacagi uzere, §ovalye
tabiatli, uluvvuccnab sahibi; ihtiyarlik zamanla- rina rastliyan iimera
tahakkiimii istisna edilirse, merd vc afiv- kar bir hiikiimdardi.
Atsiz’m gidi§indeki psikolojik sebepleri sezmi§ olmasi ve buna
ragmen onu serbest birakmasi bir hakikat olabilir. Nitekim dort yil
sonraki Harezm seferine kadar Ha- rezm§ahi takip etmemi§tir.
Sultan Sancar’in 1138 deki b i r i n c i Harezm seferinin asil sebebi
Ibn ii’l-Esir’in ve Giiveyni’nin zannettikleri gibi77 sonralari sun’i
olarak yaratilan, yukarida bahsettigimiz, §ahsi miina-
73
Cih. G. II, 4. Buradan naklcn Mecma'ii'l-Ensab, 206b. Rav. S. IV, 127. Cam. T.
Haseni, 218a. âfetndme 770-771.
71
Kdm. T. IX, 3 (buradaki Kargiliyye, Karlukiyye olacaktir). Bk. Tarih-i Buhara,
240.
75
Kdm. T. VIII, 364. Cih. G. II, 4. Cam. T. Haseni, 206a, 218b.
73
Cih. G. II, 5.
77
Kdm. T. VIII, 364. Cih. G. II, 5.
ferct mi idi? Bu takdirdc Biiyiik Sultanin 90k daha ovvol Atsiz’i

bertaral’clmcsini onleyocck hi^ bir cngel yoktu. Sancar gibi bir
dcvlct adaminin Harczm sava$mi, politik hayatta hemen hi9 rolii
olmiyan, bu dcrccc basit bir scbcbc baglamak ihtimallcrin en zai-
fini scgmckolur. Bizc gore, hakiki amili Atsiz’m yeni biristikamet
alan hareketlerindc aramak daha dogrudur. Atsiz ulkesinc don-
diikten sonra bo§ durmami§, Harezm’de vaziyetini iyice takviye
ettikten bir miiddet sonra, o zamana kadar gozleri, hakiki metbu
olarak taninan, Biiyiik Sultana vc, Harezm§ah vasitasiyle de olsa
kat’i iradenin kaynak yeri olan Merv’e êvrili muti Turk
gogebclerini kendi tarafina êkmege 9ah§mi§tir. Atsiz’m bir
taraftan Cend’c diger taraftan Mankiflag'a kadar yayilan araziyi ve
oradaki kuwetleri zorla kendi emrine ram etmek iizerc 9etin
sava§lara girerek hayli kan dokmii§ oldugunu Sultan Sancar’in
Harezm fethine dair elde meveut bir vesikadan anbyoruz78. Burada
Sancar Atsiz’i “ahalisi islam beldclerinin sadik muhafizi olup
miitemadiyen kuffarla harp etmekte olan ('.end ve Manktflag'da,
kendinden musaade almaga liizum gormeden, musliiman kam
dokmii§” olmakla itham etmektedir79. Bun- dan anla$ilacagi iizere,
Atsiz’m yalmz kendi hesabina memleketler zabtma giri§mesi, yani
istiklal emellerini a9iga vurmasi keyfi- yetidir ki, onun giicenip
Harezm’e 9ekilmesine fazla bir ehemmiyet atfetmemi§ olan
Sultam, onun aleyhindeki tiirlii baha- neler ve vesilelerle u9urulan
iftira balonlarmdan kat kat iistiin bir te’sir ile kam9ilami§ ve bunun
reaksiyonu da o nisbette §iddetli olmu§tur. Bu ithamlara Atsiz’m
Harezm’deki Sultanm adamlarmi tevkif ve mallarim miisadere
etmek, biitiin Horasan yollarmi kapamak suretiyle mukabelede
bulunmasi 80 te’dib hareketini zaruri kilan diger bir sebep oldu.
78
“Feth-i Harczm ber dcst-i Sultan-i azam §ehin?ah-i muazzam Sancar b.
Melik$ah...” Len. Mutif. 1436-145^
79
J~.}> $ JUij fjJ'y- s ••• ^ ^J »
i}?? Jyij A-«» St~3 O L A J A 'JA' cS\t L fjs?- 4~3\x*Z-\y }L*-'
ly I'Ll—> liM*' . . . jy$ }> 1>_ja ir.y ^
jULl—• L OjL.1.) . . Ji’lji y-A>- j AC
< . •. c—' »>j}\
Bu felihname hakkmda bk. M. Altay Koymen, Selfuklu deuri kqynaklanna dair
araftirmalar. I, 58
80
Turks. 325.
4» HAREZM5JAHLAR TARllll
Sultan Sancar Belh'don, 1138 Eylul ( Muhanvm 533) unde81 ordusu

ilc Harezm uzerine yiiriidu. Atsiz da sava§mak azmiyle hazirladigi
ordu ilc bolgonin on miistahkom mahallc- rinden chip Giirgdnc'a
giden yol iizerinde vo bu $ehirden 30 fersah cenupta bir kilit noktasi
olan Ht'zdresb kal’asma82 yakin bir yerde kurdugu askeri miidafaa
tertibatma ilaveten, hasnun ge^mesine mini olniak i$in su bendlorini
aârak her tarafi batakhga gevirmi§ti. Barthold, yukandaki vesikada,
Atsiz’m iyicc miilahaza edip mukavemetten qckinmesi i<jin vakit
birakilmak gaycsiyle Harezm’e ge$ vanldigi §eklindcki ifadeyi
te’vil sayarak Sultan ordusunun oniindeki bu ciddi engel dolayisiyle
90I yolunu takip zorunda kalmast yiiziindcn geeiktigini kayde- der83.
16 Kasimda vukubulan sava§ta Tiirkler ve Harczmlilcr- den
murekkep Harezmâh kuwetleri daha ba§langi$ta dagil- maga yiiz
tuttular. Atsiz bunlan toplayamadi ve nedeede yarah, olu bir kismi da
esir olmak iizerc 10 bine yakin kayip vercrek ka$ti. Esirler arasinda
bulunup huzura getirilen oglu A t l i g , Sancar’in emriyle derhal
olduriildii 84. Fakat Sultana dahalet eden Harezm askcrlcrinin hepsi
affedildi. Atsiz’in bir kag sene iginde derleyip te§kilatlandirmaga
gali§tigi ordusu boylece ortadan kalkinca, memlekctin ba§ka
yerlerindc bir kar§i koyma goriilmediginden, biitiin Harezm’i tekrar
emrine alan Sancar, firari Harezm§ahi iskat edcrek, iilkeyi kendi
karde§inin oglu Melik Giyasii’d-din Siileyman-§ah b. Muhammed’e
verdi ve yamna vezir, atabey, hacib tayini ile “mevkiini
saglamla§tirdiktan sonra” §ubat 1139 da Merv'e dondii. Fakat bu
“mevki” hig dc saglamla§mi§ degildi. Sancar Horasan’a gider gitmez
Atsiz geri dondii. Siileyman§ah idaresindeki Horasan askerlerinin
tavir ve hareketlerinden memnun kalmami§ olan Harezmliler
kendisini sevingle kar§ilami§lardi. Atsiz Suleyman-§ah’i maglup
edcrek memlcketten gikardi. O,
81
Cih. G. II, 5.
85
Muc. B. Ill, 971.
89
Turks. 325.
84
Cih. G. II, 5. lbn ii’l-Esir (Kam. T. VIII, 364) Harezm§ahm oglunun sava§ta
oldugiinu soyliiyor. Rav. S. IV, 127 ve Hab. S. V, cuz 4, 170 de Atlig yerine ll
Kutluk.
SULTAN SANGAR’IN OLOMONK KADAR HAREZM$AHLAR 49
amcasi Sancar’in yamna gidcrkcn Atsiz da Harezm§ahhgim

yeniden vc kolayca cldc ctmi§ oldu85.
Atsiz’in, Tdrih-i Taberistan'da zikredilcn, Ciircan tarafla- nndaki
akinlari bu siralara rastlamaktadir. Burada Atsiz tarafindan
yakalanarak bcndc vurulmu$ olan Kebudcame kumandani,
Isfchbcd Alaii’d-dcvlc’nin oglu §ah Gazi Rustc-m’in bizzat
Harczm$ah’a gidcrck yaptigi tavassut neticcsinde kurtulmu§tu. Bu
tavassut miilakati, anlatildigina gore, samimi olmu§tu86. §ah
Gazi’nin karde§i Tacu’l-miiluk Mcrdavi$’in o yillarda ka- <pp
Sancar’a siginmi§ oldugu du§uniilurse bu samimiyetin ma* nasi
daha iyi anla§ilir. Digcr taraftan Ner§ahi’nin muakkibine gore 1140
da Atsiz Buhara'ya hiicumla Sultan Sancar’in buradaki valisi
Emir Zengi b. Ali’yi idam vc kal’ayi tahrib etmi§tir ki, kal’a iki
sencden fazla viran kalmistir87. Fakat Atsiz’in az sonra tekrar
Sultan Sancar’a inkiyada mecbur oldugunu miin$i Re§td Vatvat’in
kaleminden gikan ve gerck Biiyiik Sel$uklu Imparatorlugu ile
ilgili, gerekse Harezm§ahlar-Sel$uklu miinasebctlcrine dair
mevcut vesikalarm en enteresanlanndan biri olan “Sevgend-ndme”
den anhyoruz88. Harezm’e saglamca yerle§en, Hazar’m giiney
bumu ile Buhara arasinda ba§anh akmlar yapan Harezm§ah’m
hedefine biraz daha yakla§nu§ goriindugii bir devirde, hasim ve
iistelik evladi Atlig’m katili olarak tamdigi Sancar’a tabiiyeti kabul
keyfiyetinde goze garpan garabetin sebebi, hi$ $iiphesiz o anlarda
gaye haddine ula§mi§ olup 1141 de me§hur K a t a v a n 8 9
c e n g i ile niha- yetlcnccck olan Mavcraiinnehir hadiseleriyle
ilgilidir90.
88
Cik. G. II, 5. Kam. T. VIII, 364. Cam. T. (Hafiz Ebru) 333a. Tar. Gii. 487.
88
Zahir u’d-din ii’l-Mar’a$i: 236-237.
87
Tarih-i Buhara, 23.
88
Len. Miinf. i24b-i25b. 535 §ewal ortasi (1141, 25 Mayis) tarihini ta$iyan
bu vesika Atsiz’in, Sultan Sancar’m yiiksek hakimiyetini tamyarak ona itaatten
asla ayrilmiyacagina dair yaptigi biiyiik yemindir. Usiab itibariyle ziyadesiyle
calib-i dikkattir. Tamami heniiz ne$redilrnemi$tir. Ehem- miyeti hakkinda bk.
Selfuklu kaynaklarma dair arajtirmalar, I, 580.
88
Mavcraiinnehirde olup Katavan okunmasi icap edcn bu kasaba Semerkand'in 5
fersah jimalinde idi [Muc. B. IV, 139).
80
Sevgend-ndme'nin yazili? tarihinin Kavatan seferine takaddiimii dolayisiyle M.
Altay Koymen de aym neticcye varmijtir (Selguklu Devri kqynak-
Haretmfaklar Torihi 4
50 H AREZM§ AH LAR 1 l'AR l H1
Yukanda, 1130 sencsinde Mavoraiinnohirdo kan;ikhk <;ik- masi

yuziindcn buranin Sancar tarafmdan tahta oturtulan hUkumdan
Muhammcd Arslan Han'uv Sultan Sancar’m yar- dimuia muracaat
ettigini yaznu§ttk. Bu miiracaat mcmlckct ileri gelenlerinin Arslan
Han'm oglu Nasr Han’a kar$i muhalefet- lerindcn dolayt idi. Fakat
asil muhalif olanlar Mavcraunnchir ordusunun kiilli kisnum vucude
getiren Karluklardt. Ibn’ill- Esir’in ifadosindon anla§tldigina gore,
bclki sivil ahalidcn, bir kisim ile birliktc bu tabaka, Hasan u’§-§erif
iil-E§rcf b. Muhammcd i’l-Alevi adli bir Semerkandli tarafmdan
organize cdilmi§ti. Hasan u'§-§erif bu zumreye dayanarak
ayaklanmi§ ve, gordiigiimiiz gibi, Nasr Han’tn katline sebcp
olmu§tu. Fakat arkasmdan kendisinin de olduriilmesi Karluklann
biisbiitun i§i azitmalari- na, askeri simf ile idareciler arasmdaki
u$urumun derinle§mcsine vesile te§kil etti. Sultan Sancar Horasan’a
donerken, Arslan Han’i beraberinde ahp gbturmii? ve Semerkand'i,
Hasan Tigin diye maruf K1I15 Tamga$ Han’dan sonra, hem§iresinin
oglu Mahmud b. Muhammed Arslan Han’a vermi§ti91. Fakat
Karluklann yine uzun miiddet memnun edilemedikleri anla- §thyor ki,
bu yiizden o siralarda §arki Tiirkistan bolgesinde hakimiyet kurmu§
bulunan K a r a h i t a y l a r i n Maveraiin- nehire miidahaleleri,
Sancar’m kalabalik bir kuwetle harekete ge^mesini inta$ etmi§tir.
l§te Harezm§ah Atsiz’m o ana kadar en kuwetli bulundugu
zamanlarda Sancar’a tabiiyetini arz liizumunu duymasi, Sultanm bu
biiyiik hazirligim, Maveraiin- nehirden once, kendi tizerinc
Qekmemek endi§esinden dogmu§ olabilir. Mamafih Selguklu
Imparatorluguna istinad etmek suretiyle Karahitay tehlikesini kismen
hafifletmek arzusu da hatira gelebilir ki, ileride goriilecegi gibi,
Karahitaylan Sancar lizerine te§vik edenin Atsiz oldugu hakkmdaki
rivayetler haki- katten uzak istidlallerden ibarcttir.
Karahitay’lann Orta Asya’da zuhuru ewela Islam, ikincisi Tiirk
tarihi balammdan akisleri yillarca devam cden, iizerinde durulmaga
deger, hadiselerden biridir. Asya ferine dogru yava§ adimlarla
ilerlemekte olan islamiyet kar§ismda ilk ma-
lan... ayn. yer.) fakat o, durumu yalniz Sancar’in emniyeti bakimindan miitalaa
etmektedir.
91
Kam. T. VIII, 320. IX, 2. Ta>ih-i Buitara, 240.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZM$AHLAR 5«
niayi kuran vc Barthold’un dikkati (jektigi iizere, bir islam siyasi
tegckkulunii ilk olarak hiikmu altina alan bu Mogol men$e’Ii
dcvlctin92 miihim hususiycti, musluman §ark bunyesinde atjtigi vc
miizmin hale gctirmegc muvaffak oldugu yara ile, arkadan
Naymanlarin kiigiik $apta vc daha geriden isc Mogollann dl$ii- siiz
nisbctte islam dunyasma akmalanm 50k kolayla§tirmi§ olmasidir.
80 sene kadar Maveraiinnehrc el koymu§ ve bu miiddet zarfinda
Harezm§ahlar devletini, kudretli devirlerinde dahi, tahakkvimu
altinda tutmu$ bulunan Karahitay’larm buradaki mevcudiyetlerinin
mahiyetini boylece belirttikten sonra onlar hakkinda izahata devam
edelim:
936-1122 arasinda §imali Qin’de hiikiim suren K’i-tanlann bir kolu,
bu tarihlerde aym mmtikada Tunguz irkindan Cur- cenler (Qindcki
Kin siilalesi) tarafmdan hakimiyet. te’sisi iizerine, garbe dogru
gekilmi§ti. Ba§lannda K’i-tan krai ailesine mensup ve islam
kaynaklannca K i i r h a n , Qin kayitlannda Yeh-lu Ta-§ih denilen
bir §ef bulunuyordu93- Bunlar ig Asyaya gelerek Turfan, Kufa ve
Bifbalig’daki Uygurlara hakimiyetlerini kabul ettirdikten sonra
Kdfgar mmtikasma niifuza te§ebbiis etti- lersede 1128 yilmda dogu
Karahanli hukiimdari Han Ahmed b. Hasan tarafmdan maglubiyete
ugratildilar94. Oldukga agir zayi- atla neticelenen bu darbe iizerine
istikametlerini degi§tirerek Tarbagatay’ a yoneldiler ve bugiinkii
Qogufak civannda I mi l §ehrini kurdular ®5. Ka§gar’dan
piiskiirtulen K’i-tan reisi “Kiirhan u’s-Sini”nin muharebeyi
kaybettikten sonra oldiigiinu soyleyen Ibnii’i-Esir’in ifadesinden,
ba§tan beri muhacereti idare
82
Barthold: La decouverie de CAsie, 87. Bk. R. Groussct: L'Empire des
Steppes, 222.
83
Ciiveyni (Cih. G. II, 86) ye g6rc “Gurhan" Hanlar Ham demektir. Ibn ii’l-
Esir’de dc (Kam. T. IX, 3) aym manada bir unvan olarak zikrediliyor. Barthold,
Gur okudugu bu kclimcnin Liao imparatorlugunun aile ismi olan Ye-lu’nun
terciimesi olmast ihtimalini ileri siiruyor (Encyc. de l’lsl. Kara Khitai mad.) isede,
bunun turkê bir unvan oldufu aîktir (bk. Osman Turan: Qingiz adi hakkinda,
Belleten V/19 (1941) 268). Eski tel&ffuzu Kur (Mahmud Kafgari’de I, 324,
sarsilmaz saglam, muhkem manasinda), bu giinku teiaffuzu ile: Gur. Daha bk. P.
Pelliot—L. Hambis:Hw/. d. cam- pagn. de Cengis., 236, 251.
u
Kdm T. IX, 3.
*s Cih. G. II, 87.
r>2 HARE7.M§AMLAR TARlllI
cdcnin, daha ilerido do gbrocegimiz, Yoh-lii Ta-$ih olmadigim

anlamak lazim gcliyor. Halbuki onu gavot iyi taiuyan Qin kaynagi
Liao-ft'dc Yoh-lu Ta-§ih’in 1123 do yani Kinlor haki- miyotinin
homon ferdasmda Bifbahg'tx dogru kagligi zikrcdil- moktodir96.
Cuveyni'yc gore iso, aslon Qin'in mutoberamndan olan Huavlar,
§ofleri Giirhan idarosindo Kirgiziar momlekctinc gclorok taarruzvo
baskmlara ba§lami$lar, fakat maruz kaldiklan karst hiicunilar
dolayisiylc kondilerinin kurduklari-miicllif zamamnda harabeleri
movent olan-/»ii/ §ehrine gelmi§lordir97. Yeh-lu Ta-$ih Bifbahg
havalisindo, tabi olduklan Karahanhlar’dan memnun bulunmayan
Tiirklcrin kcndisinc iltihaki ncticcsindc hayli kuwetlenmi§tir. Ibnii'l-
Esir’e bakdirsa, Arslan Han Muhammed’ in iyi gcgincmedigi bu
Tiirklcrin sayisi cpeycc kalababk olup aralarmdan 16 bin gadir halki,
mezkur Han tarafmdan, §arktan gclecek istilalari onlemek maksadiyle
memleketin dogu smirla- rindaki dag gegitlerinc yerle§tirilmi$, fakat
sayilarinm artmamasi igin kadmlariyle miinasebetlcri men cdilmi§;
buna benzer taz- yikler ihtilaflari alevlendirmi? ve Han mu§kil §artlar
altinda miicadele zorunda kalmi§; bu Tiirkler nihayet Han’in, minti-
kayi nezarete memur, adamlarim yakalami§lar ve tacirlerden
kendileri igin ya§amaga miisait en iyi yerin Balasagun bolgesi
oldugunu ogrenerek o civara gelmi§lerse dc yine rahat birakil-
madiklarindan G i i r h a n ’ a iltihak etmi§lcr98. K’i-tanlann Tar-
bagataf daki durumlari hakkmda Ciivcyni’nin verdigi malumat daha
vazihtir. Buna gore, Giirhan tabileri Uygurlardan aldigi kuwetlerle
vaziyetini tarsin ettikten sonra, ctraftaki Ttirk- leri bayragi altina
toplami§, az zamanda 40 bin ki§ilik bir kuv- vetin ba§ma gegmi§, bu
arada Karluklar ve Kanklilar uzerinde niifuzunu te’sis etmi§tir.
Efrasyab neslinden (yani Karahanli- lardan) olan Balasagun
hiikiimdan o kadar zaifdir ki, hududunda bir tehlike halinde
yiikselmekte olan yeni devletin te§ek- kuliinu engellemek §oyle
dursun, ba§a gikamadigi gogebelerden kurtulmak igin G ii r h a n’a
miiracaat etmi§tir. Firsatt yakalayan
** Bk . R. G. : L'Empire d. Step. 220, not 1. Muharebedc olduftii sbylenen Karahitay
$efi ihtimal ba$ka bir kolun reisi idi (Bk. Isl. Ans. Karahitay mad.)
57
Cih. G. II, 87.
M
Kim. T. IX, 3.
I
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMfjAHLAR 53

Ych-lu, Ta-§ih, Han’i dcstcklcr gibi gbriinerck yardima geljni§ vc
Balasagun'w kcndi hcsabina zabtctmck, Kanklilan disiplin altma
aimak, Ktifgar vc Hoterii askcri kuvvctlerle clc geîrmek surctiylc
bolgcyc hakim olmu§ vc bundan sonra da bir taraftan Bifbaltg'n
digcr taraftan Maveraunpehir ve Fergane havalisine ordular
sevkcdcrck buralan kendine tabi kilmi§tir
Bu iki nakil arasmda miLjterek noktalar goriiliiyor. Bun- lardan
biri, G i i r h a n ’ m takriben on sene gibi kisa bir zaman i$inde 50k
kuvvetli bir hal iktisab etmesi, digeri de Yeh-lu Ta- §ih’in bu
scviyeye ula§masinda Karahanlilardan ho§nut olmiyan Turk
boylannm, cografi bakimdan tabiatiyle bilhassa Karluk- larin,
oynadigi miihim rol. Balasagun'dan sonra Kafgar, Bif- balig, Hoten
havalisindeki mahalli Karahanh §eflerini de itaate alan, boylcce
Balasagun payitaht olmak iizere, badema islam kaynaklannca K a r
a h 11 a y ’lar Devleti diye tanmacak kudretli bir imparatorluk
kuran Yeh-lu Ta-§ih hesabina Maveraiinnehir i§lerine el atmak i$in
Karluklar meselesi hazxr bir vesile oldu. Esasen Sancar tarafmdan
tayin edildigini gordiigiimiiz Mahmud Han ile Karahitay’lar
arastndaki ilk temas 1137 Mayismda vaki olmu§ ve daha sonra
Semerkand hiikumdan magluben geri $ekilmi§ti. Bu hezimet
Maveraiinnehir ahalisi iizerinde derin bir tepki uyandirdi. Ibn u’l-
Esir §oyle diyor: “t§ler ehemmiyet kesb etti, korku §iddetlendi,
hiiztin artti” 10°. Mahmud Han’in, durumun vehametini Biiyiik
Sultan’a bildirir ve ondan yardim isterken, Karluklar hakkindaki
§ikayetleri sava§ta ugramlan maglubiyette, ba§ta, bir miiddettenberi
Karahanhlara kar§i menfi durum alan Karluklarm birinci derecede
miiessir olduklarmi gosteriyor. Uzun ve ciddi hazirhktan sonra
beraberinde Horasan fftf/t'Alerinden ba§ka Sicistan, Gur, Gazne,
Mazende- ran hiikiimdarlan oldugu halde, rivayete gore 100 bin
ki§ilik bir ordu ile, Maveratinnehre varan Sancar (Temmuz 1x41)
ilk olarak Karluklari te’dibe giri§ti. Karluklar ise Karahitay Impa-
ratorunun §ahsinda kuvvetli bir h<Lmi• bulmu§lardi. G i i r h a n
Sultan Sancar’dan Karluklara dokunulmamasuu, onlara kar§i
" Cih. G. II, 87-88.
100
Kam T. IX, 3. Bu hadiseler hakkinda daha bk. Tarih-i Buhara, 241. Cam. T.
Haseni, 219a. C&m. T. (Hafiz Ebrd) 333a.
54 HARF.ZM$AHLAR VAR t H t
takibattan vaz geî lines ini istedi. Sancar'm cevabi hakikatcn scrt ve
tehditkar idi; askcrinm <;oklugundan, silahlannm cnvamdan,
oktjulannm kill bile vurduklarmdan bahsetti. lki muazzam ordunun
Katavan movkiinde kar$ila:$tigi ve $6ztilen islam ordusunun
Karalutaylar tarafmdan ijevrilerek imha cdildigi malumdur (5 Safer
536/9 Eylitl 1141). Ibn u’l-Esir’in bilhassa belirttiginc gore 101 bu
muharebede Karalutaylar safindaki canla ba§la sava§an en yararli
unsurlar Karluklardi. Sancar Termiz'c ka^ti, Mahmud Han da
memleketi terk etti. Karahi- taylar Maveraiinnehri istilalari altma
aldilar ve 1211 yilma kadar ellerindc tuttular102.
Ibn u'l-Esirde ve daha bazi muahhar kaynaklarda Karahi- taylarm,
Sancar’a kar§i, 1138 Harezm muharebesinin ve oldii- rlilen oglu
Atlig’m ocunli aimak istcyen Atsiz tarafmdan tc§vik edildigi
soyleniyor 103. Fakat aym sirada bizzat Harezm§ah arazisinin
Karahitay hiicumlarma maruz kalmasi, ahaliden bir kisrmnm
oldiirulmesi, miisalahaya icbar edilen Atsiz’m hediyelerden ba§ka
yilda 30 bin altm dinar vergi odemegi taahhiit etmesi bu rivayetin
asilsizligmi sarahatle gosterir mahiyettedir 104.
Katavan muharebesinin Harezm§ahlar bakimmdan ilk miihim neticesi,
Atsiz’m i^ten i$e bcslemekte oldugu emellerin te’vil ve inkari
miimkim olimyacak §ekilde a$iga vurulmasi olmu§tur. Biraz yukarda
hasmi Sancar’a tabiiyet hususunda biiyiik yemin ettigini gordiigiimuz
Atsiz’in bu inkiyadindan bc§ ay sonra, tabii Katavan bozgununu haber
almasi tizerine, saltanat topraklanmn kalbi olan Horasan’i istilaya
giri§tigini go- ruyoruz: 1141 Ekim ba§lannda Stroks’ a yiirudti. §ehir
adina &lim
101
IX, 4.
102
Iran Tarih^si Abbas tkbal’in hitj bir delil gostermeksizin Karahi- taylari Tiirk
kabul etmesi hayli gariptir. Bk. (“Karahitay Tiirkleri”. “Turk- lerden bir grup
Karahitay namiylc bir devlet kurmujtu”. Tarih-i Mufassal-i Iran I, 8, 10).
103
Kam T. IX, 5. Bar Hebraeus II, 367. El-Muntazam X, 97. Tarih-i Ibn ii’l-
Amid 185a. Cam. T. (Hafiz Ebril) 333a. Sahaif ii'l-Ahbdr II, 583.
101
Cih. G. II, 88. Zafername 777. Ciiveyni Harezm’e gonderilen Ka* rahitay
kuwetleri kumandamnin admi (jyi.A) diyc kaydediyor. Aym isim Ebd ’l-Gazide
(Desmaison, 50) Ariz dir. Bu hususta. Turks. 327.
vc zahid Ebu Muhammedi’z-Zcyyadi tarafmdan kar§ilandi ve

ikramlarda bulunuldu. Harczmjah vakit kaybetmeden Sancar’m
payitahti Merv iizcrinc harekct etti. Burada da ahali Imam Ahmed
ii’l-Bahcrzi’yi murahhas sifatiyle yanina gonderdiler. §ehir hari-
cindc karargah kuran Atsiz taleplerine ve §ehre gonderecegi
adamlarina asla muhalefet cdilmemesi §artiylc halka eman vermegi
kabul etti. Fakat biraz sonra da ba$ta fakih Ebu’l-Fazli’l Kirmani
oldugu halde Merv'in ileri gelenlerini, ihtimal bazi hususlarda
goru§mek tizre, yanina gagirdigi esnada §ehirde bir hareket oldu;
Harezm§ah’in memurlanndan biri oldiiriildii, miiteakiben hadise
geni§ledi, Harezmli vazifedarlar tard edilerek §ehrin kapilan
kapandi. Igerdekiler miidafaaya hazirlam- yorlardi. Atsiz aci bir
intikam aldi: cebren girdigi §ehirde (17 Rebiiilewel / 21 Ekim)
muhalefeti organize eden E§-§erif Ali b. Ishak i’l-Musevi’yi ve
yardimcilanndan ba§ka ahaliden bir gogunu kiligtan gegirdi. §afii
fakihi Ibrahim u’l-Mervezi, alim Ali b. Muhammed b. Arslan... gibi
kimseler katledilenler arasmda idi. Bununla beraber Harezm§ah,
Ebfl’l-Fazli’I Kirma- ni106, Eb<i Manshri’l-Abbadi ’1-Mervezi,
feylesof Baha ii’d-din Ebu Muhammedi’l-Hiraki 108 ve emsali gibi
degerli §ahsiyetleri de, Ciircdniyye'nin manevi ilimler yoniinden
itibanni arttirmak maksadiyle, beraberinde Harezm’e g6tiirmii§tur
107
.
Aym yilm baharinda, 1142 mayismda,Atsiz Nisabur' a yakla§tigi
zaman kendisini kar§ilayan fakih ve zahidlerden miirekkep bir
hey’et Mtrv'dt yapilanlann burada tekrar edil- memesini rica ettiler.
Ricayi kabul eden Atsiz Nisabur halkina hitaben yaymladigi bir
beyannamede108 Biiyiik Sultan tarafmdan, kendisinin ve babasinm
hukukunu hige saymak suretiyle gosterilen nankorliigiin Sancar’i
felakete siiriik- ledigini, Sultanm bundan pi§man olup olmadigmi
bilmedigini fakat bir daha Harezm§ah gibi bir destek
bulamiyacagmi bildirdikten sonra, Nisaburlulann §ehrin tahribine
ve halkin oldii-
108
Bunun hakkinda Rah. S. da Muhammed Ikbal hajiyeleii, 472. GAL, Supl. I. 641
108
Bk. Isl. Am. Hiraki mad.
107
Cih. G. II, 6. Kam. T. IX, 4. El- Munlazam X, 95.
108
Len. Miinf. 142b—143b. vesika Barthold tarafmdan ne$redilmi$tir (Bk.
Selfuklu devri vesikalan I. 587).
5*> HAREZMJjAHLAR TAR III I
riilniosinc sobop olmamalanm tavsiyo ctmoktcdir. Islilasmi boylccc

hakh gostcrmege yah$an Atsiz .XistiburXla katil yapmadi. Ancak
uzun tctkiklcrden soma $ogu Sultan'm adamlanndan alinmak uzere
havli entval topladi ve 2 Ziilkado (i 14-2 Mayis 29) ■cuma gunii
hutbeyi kondi namma okuitu. Ilatib Sancar adi ycrinc Harezm$ah*m
ismini soyleyince ahali arasinda haykirmalarla kan$ik miithi§ bir
infial havasi esmi$, nuihalefct cmarcleri ba§ gostenni§ isc do foci bir
akibetle neticclenccck olan bu krmil- danma guylitkle yati§tirilmi§ti.
Bu hutbe bc§ hafta kadar surmii§ vc 1142 Temmuz sonundan itibaren
Sultan Sancar’m hutbesi iadc cdilmi§tir. jXisabur'da bulundugu
siralarda Atsiz karde§i Yinal-tigin emrinde gonderdigi kuwetlerle
Beyhak, Feryxlmez ve havalisini daha bazi §ehirleri yagmalatmi§tir
109
.
Sultan Sancar’in Maveraiinnehirden Termiz'c gcli§ tarihi bilinmiyor.
Her halde Maveraiinnehrin elden ^lktigi Eylul ayim miiteakip uzun
bir miiddet, Atsiz5in Horasan’daki faali- yetleri esnasinda, hala
Horasan’a donmemi§ olmasi hatira gelmez; binaenaleyh Sancar’in
bu zaman i$inde Termiz'de yeni kuwetlcr hazirlamakla mc§gul
oldugu ve Ibnii’l-Esir’in dedigi gibi, Karahitay ordularinm
Maveraiinnehirde ve civar mahallerde bulundugu bu sirada,
Harezm§ahla muharebeden $ekin- digi kabul edilebilir110.
Karahitaylar Geyhun sahillerine kadar Maveraiinnehri
109
lbn Findik : Tarih-i Beyhak, -277, 283, Kam. T. IX, 4-5. no Kam. T. IX, 4. Katavan
maglubiyctinin bir taraftan Atsiz’in Ho- rasan’i istilasina, diger taraftan bir takim
Oguz kutlelerinin Buharayi yag- raa edip surlaruu yikmalarina sebep olu$u, aym
zamanda Selyuklu tabilerinin Sancar’a kar§i durumlanni gbstermesi bakimindan da
miihimdir. (bk. Turks 327. M. Altay Kbymcn, Oguz isyam ifio, 164). Ayrica
Sancar’in ugradigi hezimet ve du§tugii za’f mvivacehesinde Harezm$ahlarin
psikoloiisini ifade eden, Atsiz’in mim$isi $air Re$id Vatvat ’in su misra’lari da yok
manalidir: _r—j cJj> JLOTJ. dtt* cJi j-JT ill*
“Atsiz hiikiimdar oldu. Selyuklu devleti vcsiilalesi sona erdi”. (Cih. G. II, 7). Yine
Vatvat’a ait bir miin$eat mccmuasmda 537 (1141-1142) senesinde arezm etrafindaki
askeri faaliyet zikr ve “aksay-i diyar-i Harezm” kal’ala- 'an olan “kal’a-i lskender” de
50 giin geceli giinduzlii yarpijmadan sonra inn kaytigi beyan edildiktcn sonra, Halife
El-Muktefi’den Harezm katimn Atsiz’a ait olduguna dair meaûr gonderilmesi rica
olun- '1 . Minfeat-1 Refidi (Nur-i Osmaniye) 7a-7b.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMÂHLAR 57
i$gallcrindcn, yalruz, mukavemct gordiiklcri anla$dan Buhara'Aa

buramn irscn intikal cdcn mahalli rcislcr siilalcsi B u r h a n Aile-
si’ndcn Sadr Hiisamu’d-din b. Abdi’l-Aziz’i oldiirdulcr, ycrinc
Alp-tigiu adinda birini hukiimdar nasb ettiktcn ni, Semerkand'e do
Karahanli Tamga? Han Ibrahim’i getirdikten 112 sonra adet- lcri
vc5hile vcrgi tahsili vc sair hususlar i$in mahdut sayida memur
birakarak ^ckildiler m.
Aisiz Harezm’e donimce, Sancar Horasan’a yeniden hakim oldu.
Nisabur'da hutbcyi kendi adina degi§tirdi. Karahi- taylarm
Maveraiinnehirden aynbnasmdan sonra da Atsiz’a kar§i intikam
sava§ma hazirlandi. 1143 Temmuzunda ba§hyan bu i k i n c i
Harezm seferinde Sancar Giirgdnc kapisma kadar dayandi. Atsiz
§ehre tahassiin etmi§ti. Surlar mancimklarla tahrip cdiliyordu. Emir
Sunkur dogu tarafindan, Emir Mis- kalii’t-Taci bati tarafindan
§chre aym zamanda taarruza ge$mi$- lerdi. Sunkur a§ilan
gediklerden igeri girebildi ise de, Harezm- §ah kuwetlerinin list
tiste yenilenen darbeleri kar§isinda mukabil taraftaki Miskalti’t-
Taci’nin bozguna ugrayip uzakla§- masi iizerine, biitiin
kuwetleriyle Emir Sunkur’a yiiklenen Atsiz onu da §ehirden ihra$
etmege muvaffak oldu. Fakat bu muvaffakiyet Harezm§ah’in
eneijisinin son hasilasi idi. Sancar bir te§ebbiiste daha bulunacak
olsa Giirgdnc' 1 kayitsiz §artsiz teslim alabilirdi. Harezm§ah bu
neticeyi onlemegi bildi; derhal cl<plerini gonderdi, hediyeler
sundu, Biiyiik Sultandan oziir diledi, eman talep etti. Sultan Sancar
Harezm’in tebariiz eden mukavemet ve miidafaasi kar§isinda
Atsiz’m istirhamlanm kafi buldu. Vardan anla§ma geregince Atsiz
Horasan’da ele ge- $irdigi biitiin emvali iade edecek, Sancar’a
tekrar tabi ve miinkad olacak ve hizmete hazir bulunacakti114.
111
Tarih-i Buhara, 23.
1,2
Taniga^ Han Ibrahim b. Arslan Han Muhammed (Turks. 333).
113
Karahitaylar memleketin dahili ijkrinc kari$miyorlardi. Buhara’ya hiikiimdar
tayin ettikleri Alp-tigin bile blen Sadr’in yerine kaim olan Ahmed b Abdi’l-Aziz’in
tensibiyle icraat yapiyordu (Lub. I, Mirza Muhammed Kazvini ha§iyeleri, 332 v d.
). Karahtfaylarin idarc tarzlari hakkmda : Orta Asya Tiirk Tarihi hakkmda dersler,
112 vd. ; Tiirkiyat Mec. I, 86, 89.
1,4
Cih. G. II, 7-8. Kim. T. IX, 17. Ahb. D. S. (s. 67) ye gore Atsiz, Merv'i i?gali
esnasinda Sultanm hazinesinden aldigi miicevherat dolu sandiklari Sancar’m
mtihrii dahi bozulmamij oldugu halde iade etmijtir. Daha
5« HAREZMi?AHLAR l'ARt H t
Fakat Sultan Merv*e dbndiikten bir miiddot sonra Atsi- z’m eski
emellerindcn vaz geymcdigi anla§ildi. Butiin lwre- katinda bir
itaatsizlik vo mcydan okuma soziliyordu. Bu hususta nelcr yaptigi
malum dogil iso do Sultan, tabii bir 90k yollardan, onun isyana delalct
odor faaliyetlerinden luiberdar bulunuyordu. Ewela onu dogru vola
scvkotmo maksadiylc dovrin tanmmi? $airlcrindcn Edib Sabir’i olg'i
olarak Harozm’e gdndordi. Atsiz Edib Sabir’i yaninda ahkoyup
ikazlanni dinler gibi goriinurken cl altmdan da bir suikasdla Sultan
Sancar’i ortadan kaldirmayi dii$imuyordu. Bu gave ilc Harczm rindle-
rinden iki Ismaih"nin Horasan’a gonderilmi§ oldugunu ogrenen Edib
Sabir siir’atle durumu Sultanm ittilama ula§tirdi. Tarif odilen o§kal
iizerinc hakikaten iki suikasdci Merv’in kenar ma- hallerinde bir
meyhanede vakalandilar ve sorguyu miiteakip ol- duruldiilcr.
Te§ebbusiinun suya du§tugiinu, daha dogrusu bu sakim ârenin bizzat
kendisi tarafmdan ihtiyar edili§inin meydana Qiktigmi hayretle haber
alan Atsiz, biiyiik bir ofke i9inde clî Edib Sabir’i Ceyhun’a attirarak
bogdurmak suretiyle yaki- §iksiz bir intikam aldill5.
Sancar meeburiyet altmda ii 9 ii n c ii Harczm seferini a9ti. 1147 Ekim
sonlannda §imale dogru ylirudii. Atsiz bu defa ge9- mi§
tecriibelerinden faydalandi; ne ilk seferde goriildiigii iizerc a9ik
sahrada mevzilendi, ne de ikinci de oldugu gibi ba§kenti Giirgdnc'a
kapandi. Bu defa sava§i, Harezm’in cn miistahkem mevkilerinden
olup Yakut’un tarifine gore, etrafi, dar bir ge9it miistesna, su ile
9evrili ada manzarasi gosteren Hezaresb kal’a- smda 116 kabul etti.
Aldigi tedbirler Sel9uklu ordusunun sokul- masina mani olamamakla
beraber kuwctli kal’anm muhasarasi iki ay siirdii. Sultan Sancar
ordusunda Iran §iirinin en biiyiik iistadlarmdan Enveri, Atsiz
ordusunda da devrin bliyuk miin- §isi §air Re§id Vatvat hazir
bulunuyorlardi. Bu itibarla bu muharebe Iran edebiyati tarihinde pek
me§hur olmu§tur.117
bk. N. 251. Rah. S. 174. (Ahb. D. S. de vc îib. jV. da 3. Harczm seferi bahis mcvzuu
edilmijtir.)
1,4
Cih. G. II, 8. Tar. Gii. 488, 814. Rav. S. IV, 128. Hab. S. II, eviz 4, 104.
1,4
Muc. B. IV, 971. Asar ii'l-Bilad II, 381.
117
Hcracn biitun Iran kaynaklari sava§ esnasmda bu iki $airin, oklara yazilip atilmak
suretiyle mujaaresinden bahscdcrler. Tafsilat igin bk. A. Ate§, Isl. Ans. Enveri mad.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONF, KADAR HAREZMJJAHLAR 59
Sanc.ar iki aya yakin muhasara, list iistc taarruzlardan sonra

Hezaresb'i zabtctti,oradan Giirgdnca dogru ilerlcdi. Harezm’in pay-
tahti artik aîk bir $chirden farksizdi, Atsiz’m ordusu czilmi§ti.
Harczm§ah bir kcrc daha boyun egmek zorunda kaldi. Sancar’a bol
vc kiymetli hcdiyclcrle clgilerini gonderdi, af diiedi; ayri ca hayatmi
Allaha vakfetmi? halk nazarinda niifuzlu, Ahu-pu§ namiylc maruf
bir dcrvi§in Sultan nezdinde tavassutunu rica etti. Gcrek Atsiz’m
istirhamlari, gcrekse Ahu-pu§’un ahalinin bagi§- lanmasi
hususundaki niyazlari Sultani yumu§atti. Sancar halka
dokunmayacagmi, Harezm§ah’i da Ccyhun kenanna bizzat gelerek
alcnen ubudiyetini gostcrmesi, sadakat yemini etmesi, yer opmcsi
§artiyle affettigini ilan etti. Atsiz karar geregincc 2 Haziran 1148
(12 Muharrem 543) giinii huzura geldi ise de kendisini at iizerindc
kabul eden Biiyiik Sultan’a kar§i icrasi mutad tabiiyct merasimini
ifa etmeden, sadece ba§i ile selamladiktan sonra Qekilip gitti.
Halbuki Sultan heniiz atinm dizginini bile $evir- memi§ti. Bu gayr-i
kafi merasime ve a§ikar hiirmetsizlige ragmen Sancar ahaliye ve
Harezm§ah’a vermi? oldugu soziinde durarak sava§i tazclemege
liizum gormedi, Merv'e dondii u8. Sancar’m, iig kere isyan bayragmi
a9an ve her defasmda mahkum edilen Harezm§ah kar§ismdaki bu
hareketi belki Biiyiik Sultah’m alicenapligi ile de izah edilebilir;
fakat o, kendisinin, K a t a v a n muharcbesinin ferdasmda oldugu
gibi, enkritikdu- rumlarmda bile aciz dii§iirdiigii bu cesur ve inat$i
adamm varli- gmdan her halde bir §eyler iimit etmi§ olmalidir.
Atsiz’m faali-. yeti §iiphesiz yalniz Sancar’la ugra§maktan ibaret
degildi, ve biiyiik gayesine ula§masi da yalniz Horasan’i cle
ge9irmeklc ger9ekle§ecek i§lerden olamazdi. Gbrdiigiimiiz gibi
Karahitay- lara her sene kulliyetli miktarda vergi odemege mecbur
bulunuyordu. Bundan ba§ka memleketi §imaldeki heniiz
islamiycti kabul etmemi§ bozkir Tiirklerinin tehdidi altmda idi.
Istiklale kavu§abilmesi i9in Karahitay boyundurugunu kirmak ve
go9e- beleri itaate zorlama yoluyla zararsiz hale getirmek lazimdi.
Kaldi ki gayr-i miislimlerle sava§ ve onlari islama kazanmak
zamanin en cazib ve ozlenen §ereflerinden birini te§kil ediyordu.
Dava Sancar bakimindan eleahnirsa, bir taraftan kom§u iilkede
118
Cih. G. II, 8-9. Daha bk. #4. N. 251.
6o HAREZM$AHL.\R TAR till
Karahitay clcvlctinin mcvcudiyeii, diger tarafian. o siratavda, Ccy-

hun boylanna kadar indikleri vc hatta bir arahk Huhdra surlanni
yiktiklari bilinen Oguz’lann yeni bir tehlike olarak bclirmclcri gibi.
Sancar'i teonnive sovk oden di$ sebcpler yamnda ; ba§ tarai'ta
saydigumz cog rati vc iktisadi hususiyetlerine ilavctcn Buyiik
Sel<juklu Imparatorlu&unun §imal kapisi olan Harczm'in
ehemmivetini umitmamak laznndir. Boyle bir yerde Selûklu
devletinin menfaatlerine hizmet ettigi miiddet$e §eci ve yihnaz bir
bekînin vc islam hadiminm bulunu§u 6l$usiiz bir deger ta§iyordu.
Dii§uncemize gore Saucar’in, hclc yegeni Sii- lcyman-$ah misalini
gordiikten ve Harczmlilerin hari^ten gelen idareciler
muvacehcsindeki durumlarmi tecriibe ettikten sonra, Harezm$ah
Atsiz’i her ba§ kaldiri§inda tenkil etmesi, fakat tabi olunca yaptiklari
karîsinda insan tahammuliinu a§an geni§ miisamahakarligi manali
bir §ekil ahr kanaatindayiz ve zan ederiz ki,son qarpi^madan sonra
Horasan’a donen Sancar tarafmdan, daha Merv'c vanr varmaz,
“te§ritat ve in’amat ile mii- §erref” kilinmasi arzettigimiz qe§itli
miilahazalar neticesi olsa gerektir. Atsiz da bu iltifatlara hediyeler
gondermekle mukabele etmi§ ve bundan sonra “kiiffar canibinde
def’alarca gazalarda bulunmu§, zaferler kazanmi§tir” 119.
Yukarda bir miinasebetle zikredildigi gibi, Atsiz evvelce zabtctmi§
oldugu Cend'i, bu “Ummehat-i buka-i diinya vc mu- azzamat-i
sugur-i islam” diye anilan mtihim §ehri 540 Rebiulahir (21 Eylul -
20 Ekim 1 i45)dc tekrar fethetmek zorunda kalmi§ti120. H47Harezm
muharebesinden sonra Cendde Kemal ii’d-din b. Arslan Han
Mahmud adinda Karahanh bir hvikiimdar goriiyoruz. Demek ki,
Barthold’un da tahmini veghile121 Atsiz’in San- car’a kar§i ugradigi
muvaffakiyetsizliklcr neticesinde Cend bir kere daha clden $ikmi§
bulrmuyordu. Mamafih Atsiz §imdilik Kemal ii’d-din ile' ho§
geînmegi maksatlanna uygun gordii,
119
Cik. G. II, IO. Filhakika Harczm’in “darulcihad” olmak itibariylc
ehemmiycti Umdet it'l-Bulega’dn meveut, II Arslan zamanmda Bafcdad’a yazilan
mektuplarda (1. 2. 3. vc 4. mcktuplar, 2a-8a) daima ve tekraren belirtilmi$tir.
Harezm’den ‘*kufTar”a karî ki$ vc yaz gazalari yapildigi hakkinda bk. Munêat-i
Rtfidi (Nur-i Osmaniye) 8a.
120
Fctihname-i Ccnd (Ebkar u'l-Efkar, 3ib-34a).
121
Turks. 328.
SULTAN SANCAR’IN OLGMONE KADAR IIAREZM§AHLAR 6I
onunla saglam bir anla?ma yaparak o civardaki cski tabilerini itaatc
aidigi gibi, ycni bolgcler de fcth etti. Fakat asil gaycsi gayr-i
miislim Kipgaklar iilkesine bir scfcr yapmakti. Bunu dostu Kcmal
u’d-din ile mii§tercken icra elmck istiyordu. Hazir- likli §ckildc
Cend smirina vardigi zaman, Harezm§ah’m maiyctindeki kalabahk
orduyu gorcrck §iipheyc dti§cn Kcmal u’d-din selameti firarda
buldu, kuvvetlerini alarak memleketi terk etti. Bir an bo§alan
Cenddc ycni reisler tiiredi. Atsiz Kemal ii’d-din’in arkasindan
el$ilcr ve biiyuklerden bir hey’et gondererek eman ve vaidlcrlc onu
yanina getirmegi sagladi, fakat Kcmal u’d-din’in donmesiyle tevkif
ve hapscdilmesi bir oldu ve oliinceye kadar bend i$inde kaldi.
Cend’i slir’atle vc kolayca asilerden temiz- leycn Harezm§ah
buraya kendi oglu II Arslan’i vali tayin etti ve o mintikayi da bunun
emrine verdi 12a. Cend ve havalisi ehemmiyetinc binaen ileride de
Harczm§ahlarm ekber evlatlan idaresine tevdi edilegelmi§tir.
Kip$aklann merkezi olan Signak’a scfer her halde Cend harekatim
miiteakip olsa gerektir iaV
Atsiz Cend’c dogru 1152 Nisaninda yurumu§tii. Buramn zabtindan
sonra bozkir iglerine dogru yapmakta oldugu ba§arih harekati
cenupta ceryan cden pek miihim bir hadise birdenbirc durdurdu;
Harezm§ah’in gozleri eski alaka merkezi olan Hora- san uzerine
êvrildi. Bu miihim hadise Sultan Sancar’m Oguz- lara
m a g l u b i y e t v e e s a r e t i idi. Biiyiik Sultan ta Aral ve §imali
Hazar boylannda imparatorlugunun emniyet ârelerini dii§iiniirken,
yam ba$mdaki Oguzlardan agir bir darbe yemi§ti. Katavan
hczimetinden sonra kendini siir’atle toplayan en mu- annit muhalifi
Atsiz’i iki kere dize gctirmege muvaffak olan, iistelik bu arada, yeni
te§ekkiil etmi§ ve pariak bir istikbalc namzet Gurlu Devletinin, -
Gazne hakimi Behram§ah ile miicadeleleri esnasinda kendisini
Gazne Sultam ilan eden-hiikiimdari Suri’nin 1149 da yakalanarak
idarnmm hinci ile Gazne uzerine yiiriiyiip bu §ehri ate§e vererek,
tahrip ederek ahalisini kih$- tan ge<prdigi ve Gazneli hanedani
mensuplanmn kemikierini mezarlardan <pkartarak yaktirdigi i$in
“Cihansuz” telkip edilmi§ me§hur Ala u’d-din Hiiseyin-i Guri’yi
ii52de Heri-rud'da
122
Cih. G. II, 10-12, Cam. T. (Hafiz Ebrti) 584b.
153
Bk. Turks. 328.
62 HARKZMSAHl.AR TARlllt
maglup vo osir odon vo bu suretlo gem; Quvlu Devlotini do tabilcri
arasma sokan Riiyiik Sultan Sancav’m134 on yakm soyda$lan
tarafmdan maruz kaldigt bu agvr davbo, oinin iyin bir felakct olmu§
vo Biiyiik Selyuklu imparatorlugunu $okertmi§tir 125.
1153 Nisanmda (Muharrem 548) Belli vilftyctindc ccryan oden bu
sava§ta Sultan Sancar'm esarctinin ncticcsi Buyiik Solûklu
tmparatorlugunun fi’len ortadan kalkmasi oldu. Ba§ta Buyiik Sultanm
bulunmamasiyle tahaddiis eden ve Ortagag feudal dcvlotlov nizanu
bakiruindan tabii sayilmasi lazimgelen bir ybziilme vuku buldu.
Yalniz bu (jozidme bilhassa Horasan’i i$gallori altina alan gogobc
Oguzlann ba§i-bozuk$a tazyikleri noticcsindo oyle ihtilath bir §ekilde
cereyan etti ki, takriben ii<; buûk yd kadar sonra esirlikten kurtularak
memleketc donen ihtiyar Sancar, §iiphesiz biitiin gayrctlerinc ragmen,
cski sistemi ihyaya muvaffak olamadi.
Bu zaman zarfmda umumi durum §u manzarayi aldi: Dinar. Bahtiyar,
Tuti, Korkud, Arslan... beyler gibi reislcr idarcsindc Oguzlar, zaferi
kazandiktan sonra gruplar halindc, Sancar’m kilig artigi kuvvetlcrinin
dagdmasi, Sultanm yakm adamlannm vc kumandanlarinm kismen
katpp ktsmen saklan- masi yiiziinden, hi<j bir miidafaa kudreti ibraz
edemeyen Hora- san’a yayilddar. Biiyuk-kiitjuk biitun §ehirleri,
kasabalari istila ettiler, pek 90k <;apul, tahribat yaptdar. Tabii bu arada
Ibn u’l-Esir’de vc Sem’ani’nin Kitabii’l - Ensab'mda. kayitli isimleri
bile kabarik bir yekun tutan me§hur simalarla birlikte bir <;ok
kimsclerin dlumiinc sebep oldular. Sancar’m pay- tahti, Merv'i 1153
Temmuz ve Eylulunde iki kere §iddetli yagmalara maruz biraktdar.
Mukavemeti te§kilatlandirmaga $ah§an Imparatorluk veziri Tahir b.
Fahri’l-miilk tarafmdan Nisabur’da sultan dan edilerek adina hutbe
okutulan, Sultan Sancar’m vcliahdi ve biraderinin oglu, Sideyman-§ah
b. Muham- med (Agustos 1153) *n kuvvetlerini bozarak kovalarken,
Tils’u
151
Tab. N. 55-61. Kam. T. IX, 32-33. Isl. Ans. Guriler mad.
155
Bu mcselc M. Altay Koymcn tarafmdan iki safha halinde esasli olarak ijlcnmijtir:
1- Buyiik Selfuklu Imparatorlugunda Oguz Isyani (Ankara Dil vc Tarih-Cografya
Faktiltesi Dcrgisi V, sayi 2, 159-173) 2- BiiyukSelfuklu Imparatorlugunda Oguz
tslilasi (ayn. ycr. V, sayi 5; 564-616).
SUL'I’AN SANCAR’IN OLOMONR KADAR HAREZM§AHLAR 63
vc arkasmtlan Aralik 1154 dc Nis&buru cllcrinc geîrdilcr vc

akinlarim ta CiiveyrCc kadar uzattilar 129.
Digcr taraftan, Sancar tarafindan csir edildikten sonra mcmlckcti
olan, Gurlulann payitahti, Fir&zkdh 127 a geri gonderilcn Alaii’d-
din Cihansuz Gazne’ye yiiriiyerek, Behram-§ah’m ka9masi
iizcrine, biradcri Scyf ii’d-din’i Gazne tahtina oturttu, hutbeyi
kcndisi ve karde§i adina okuttu. Onun Gur’a ddnli§iinde yurduna
avdet edcn Behram-§ah, Seyf u’d-din-i Guri’yi idam ettirdi; az
sonra kcndisi dc olerck yerine oglu Hiisrev-§ah gegtigi zaman
Cihansuz, Hiisrev-$ah Ldhur'a êkildikten sonra, Gazne'- yi zabtetti
ve bir 90k kimseleri kili9tan gc9irdi (1155) ve bu muvaffakiyeti
uzerine kendini - s u l t a n ilan ctti; Seûklu sultanlarmm adcti
ve9hile, hakimiyet alameti olarak, getr ta§i- maga ba§ladi 128.
Irak’ta 1152 ortalannda Sultan Mes’ud b. Muhammed 5lmu§,
yerine ge9en ve ancak 4-5 ay kadar sultanligi miiteakip hal’ edilen
yegeni Melik§ah b. Mahmud’dan sonra bunun biraderi Sultan
Muhammed b. Mahmud, Hemeddn tahtina oturmu§tu (Mayis
1153) m. Sultan Mes’ud zamamnda, Biiyiik Sultan Sancar’m baskisi
sayesinde istikrarli bir duruma girmi§ olan Irak’in idaresinde
boylece yeni dalgalanmalar ba§ gosterdi. Melik§ah’i tahttan indiren
Sultan Giyas u’d-din Muhammed, bir yandan diinyevi hakimiyet
pe§inde ko§an halife El-Muktefi bi-emrillah ile, diger taraftan
Horasan’dan gelen ve Atsiz’in cni§tesi olup onun karde§leri Yinal-
tigin ve Yusuf-ki Siileyman- §ah’m Emir-i hdcibi idi- taraflanndan
da desteklenmek suretiyle Hemeddn' 1 cle ge9iren Siileyman-§ah
ile 130 mticadeleye giri§ti. Halife tc9hiz ettigi kuwctlerle Hille,
Kufe,, Vasit' 1 zabt ettikten sonra Tekrit'i cle ge9irdi (1154).
Seûklu niifuzundan kurtulmak isteyen Halifeye kar§i Sultan
Muhammed Bagdad’i muhasara etti ise de (1155), yollarda
ba§arisizliklara ugrayarak Bag- dad’a kadar gelmi§ olan Suleyman-
§ah’i rakip sultan ilan ve asker te’min ederek onu Sultan
Muhammed’e kar§i harekete
1:
* Kam. T. IX, 37-40, 47. JV. 254.
127
Bugiinku Efganistan’da Hezarc mintikasinda idi (Isl. Ans. FirClz- kdh
mad.)
128
Kdm. T. IX, 33.
128
El-Munlazam X, 147. gib. J\r. 207-210. Rah. S. 246, 250, 256.
130
Zub. N. 211-212. Rah. S. 262. Bk. Kam. T. IX, 222. Tar. Gii. 469.
64 HARF.ZM$AHl.AR TARtlll
ge<prmi§ olan El-Muktoft bu dcf'a da, Mos’ud’un kardo§i Sultan
Tugrul’un dul zevcesinin kocasi, Azerbaycan sahibi, Atabey 11 d 0 n
i z'i tahvik otti. Neticcde iivcy oglu Arslansjah b. Tugrul’u Hemeddn
da tahta îkavan tldeniz ( 1161 ) lrak-i. Acem’dc fi’lcu hakim olmak
imkanma eriifirken, halife El-Muktcfi (olm. 1160) de deride
Harczm§ahlarla mucadelolcrini gorecegimiz hilafet diinyevi
h&kimiyctinm tomelini atmi§ oldu 131. Bu sirada Sultan Sancar’tn
kumatidanlarmdan Miioyycd Ay-aba, Nisabur, Tus. Ebiverd ve
Damegan havalisini istila ctmi§, bir arahk Sancar’in memluklerindcn
Ihtiyar u’d-din Aytak (Inah?) da Sultan Muhammcd’c tabi olmakla
bcrabcr, Rev ve civarmi ele ge$irmi§ti 132.
Tabcristan’a gelince, Sancar’in kumandanlarindan bazilan
Isfehbed’e iltica ettiler. Siileyman-§ah da Oguzlann oniin- dcn
kaârken ewcla, yanmda en yakinlarindan be§ ki§i oldugu halde,
Esterabdd'a gelmi§ ve Isfehbed §ah Gazi’nin karde§i olup Sultanm
hem§iresiyle evli bulunan Mcrdavit; tarafindan misafir edilmi§ti.
Siileyman-§ah Irak’a inerek kavgalara ba§ladigi zaman Rey
havalisini §ah Gazi’yc tefviz etmi§ oldugundan buralar, Ildcniz gelip
Siileyman-§ah’i maglup ve hapsedinccyc kadar, Isfehbed elinde kaldi;
ayrica Bavendi’ler Ciircdn, C&-. cerm, Firuzkuh ile Diimdvend
mintikasina da hakim olmu§- lardi133. Sicistan’da Tac ii’d-din Ebu ’1-
Fazl vaziyeti kollamakla me§guldii.
Asil Horasan’da ise, gordugumiiz gibi, Suleyman-§ah’in saltanat
tecriibesi fiyasko ilc neticelenip Siileyman-§ah Ciircdn'a dogru
ayrildiktan (1154 Mayis) sonra, Biiyiik Sultanm iimerasi, Sultan
Sancar’m hem§irezadcsi olup onun fermaniyle 1132 de Semerkand
ham oldugu zikredilen Mahmud Han b. Muham- med Arslan’i sultan
ilanina karar verdiler 134 ve ellerinde bulunan bolgelerde onun adina
hutbe okuttular (Arahk 1154). Ma- mafih bu da Oguzlarla yaptigi
sava§larin Qogunda galebe te’min edemedi. fakat, parâlanmakta ve
kari§ikhklar i$inde
131
El-Munlazam X, 156. ^tib. N. 226 v d. Ahb. D. S. 101-102, 92 v d. Rah. S. 267-
268, 279. Kdm. T. IX, 31-32.
133
Kdm. T. 548 yili hadiseleri.
1,3
tbn Isfendiyar, Tarih-i Tabernlan l, 113, II, 90-92. Mar’a$I 241-2.
134
Cih. G. II, 12. £ufc. N. 254. Kdm. T. IX, 40.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMJJAHLAR 65
yiizmektc olan imparatorlukta, organize olmak bakimindan ikinci

ciddi tcjebbiis bu idi. Zira her tiirlii miidafaa imkanmi kaybctmi?
Horasan’in mutlak hakimi Oguz beylerinin bile kendi aralarinda
birlik kurmaktan uzak-mesela her birinin ayri kuwcti ayri elîleri
vardi-bir halde, ellerindc esir bulunan Sancar’a, itibari de olsa,
metbft muamelesi yapmalari ve gittikleri yerlere onu
beraberlerinde goturmeleri de gosteriyor ki, vaki herciimerci
kismen yati§tirmak ve gerek halkrn itimat ve saygismi kazanmak,
yani duruma hukuki bir $ehre vermek, gereksc orduyu
toplayabilrnek i5in me§ru, yani hukumdar ailesine mensup, bir
ba§ etrafinda toplanmak ihtiyaci §iddetle his- sedilmekte idi.
Nitekim Mahmud Han’in, Riikn ii’d-din Mahmud unvaniyle,
Sancar’m yerine, Horasan tahtina getirili§i esir Sancar’m eski
niifuzundan istifade yollanni tercih eden, boylece yaptiklarmi
me§ru’ gostermek isteyen Oguz beylerine kar$i bile miiessir
neticeler vermi§ti.
E) A t s i z ve Oguzlar:
Atsiz’m Katavan sava§imn hemen akabinde Horasan’a nasil
saldirdigmi, Merv'i yagmaladigmi ve Nis&bur'da kendi namma
hutbe dahi okuttugunu g6rmu§tiik. Yeni hadiseler kar§ismda onun,
planlanni daha cezri ve kat’i §ekilde tatbik mevkiine koymasi,
Gurlu Ala ii’d-din’in yaptigi gibi istiklal ilan etmesi ve biitun
Horasan’i hakimiyetine geîrmek uzere geni§ olîide askeri
faaliyete girmesi beklenir ve bu onun i$in normal hareketlerden
olurdu. Fakat onun ba§ka bir yoldan yuriidiigunii goriiyoruz.
Sirderya kiyilanndan Geyhun boyunca cenuba dogru inen
Harezm§ah ilk olarak Amuye kal’asmi135 elde etmege te§ebbiis
etti. Anla§ihyor ki, Biiyiik Sultamn ordusu czilip hasse
kumandanlan bile darmadagin oldugu iîn, pa- sif yerli halktan
sarf-i nazar, organize bir mukavemetten eser kalmadigi bu ilk
zamanlarda, gogebe Oguz a§iretlerinin Ho- rasan’da ba§tan ba§a
pervasizca dola§tiklari siralarda, Atsiz, Merv'i en kisa yoldan
Harezm bolgesine baglayan, Ceyhun
138
Buhara’nm giiney batisinda, Amuderya’nin sol sahiline 5 kilometre mesafede.
Bu kal’aya Amu veya Amul da deniyor. Bir de Taberistan’da Hazar kenanna yakin
Amul kasabasi vardir (Muc. B. I, 68, 69, 365.). Bk. 1*1. Ans. Amul mad.
UtoamfMar TariAi 5
66 HAREZM§AH 1 .AR TAR iH I
iizerindeki, bu kal’avi aimak ve burayi Hezdresb miistahkcm

mcvkiindcn giineydc bir ilori karakol haline gctirmoklc her §eyden
owcl kendi ulkesinin cmniyetini saglamagt dii§imiiyordu. Her halde
Atsizhn Oguz kuvvotinden êkindigi a$ikardir. Gorii- nu§tc
emellerinm tahakkuku i$in on miisait firsat zuhur ctmi§ ikon,
Horasan’a inmeyi§i ve, a§agida gorecegimiz gibi, parâlan- mi$
iinparatorlukta te§ekkul eden hiikumctlerle, Oguzlara kar§i
miittefiken harekete ge$mck iizere diplomatik tcmaslara giri§i bu
yiizden olsa gcrektir. Gayeleri bakimmdan, Imparatorlugun kalbi
Horasan’daki Oguz tagalltibiinden biiyiik rahatsizhk duvdugu
sezilen Atsiz, mcsela Gurlularm Oguz beylcriyle siyasi miinasebet
te’sisine $ali§malarma 136 mukabil, miistevli telakki ettigi Oguzlar
hakkinda hi$ bir hukuki esas tanimamaga gayret etmi§ ve bunun
tabii bir neticesi olarak, hi<j §iiphe yok, muvak- katen ve
menfaatleri icabi zahiren, Selûklu devleti uzerinde israr
gostermi§tir. Kanaatimizce onun, Biiyiik Sultanm esareti zamaninda,
m'ctbuunun topraklarmi miidafaa edcr goriinerek Sancar’in bir nevi
“hamisi” roliinde ortaya <jiki§inm 137 i$ yiizii bu olmak icap eder.
Guvcyni’ye gore “bilumum ha$em ve askerini tophyarak” Amuye
online gelen Atsiz 138 soyledigimiz sebepten kal’ayi hiicumla
zabtetmek—ki bu daha basitti—yoluna tevessiil etmemi§, bu
hususta kumazlik ve kal’a kumandamni igfal garelerine ba§
vurmu§tur. Fakat teklifleri kutual tarafindan red olununca, Oguz
§eflerinin de §eklen metbu saymakta devam ettikleri esir Sultana
dogrudan dogruya miiracaatla mutavaatini yenileyerek Amuye
kal’asmm kendisine verilmesini rica etti. Onun maksat- lanm
anlamakta gii^luk gekmiyen tecriibeli Sancar gayet politik bir
cevap verdi: “Sana yalniz Amtiye'yi degil daha ba§ka yerleri de
vermege hazinz, §u §artla ki (bizim kurtulmamiz i$in) oglun ll
Arslan kumandasinda ordulanni bizc gonderme- lisin” 139. Goriinii§e
nazaran bu cevap her iki tarafi tatmin edici unsuru muhtevi idi. Eger
Harezm§ah samimi olarak Sultamn
134
Oguz Istilasi, 572.
137
Cih, G. II, 12 : c-«*i 3” cJU. lil'T *'
ufJr' LMZ*-
m
Cih. G. II, 12. Rav. S. IV, 128.
139
Cih. G. II, 12. ZAftmame 778.
imparalorlugu ba$ina donmcsini arzu cdiyorsa vc ba$kaca toprak
kazanci ve siyasi istiklal pc§inde ko§muyorsa, isteklcri fazla- siylc
vc hemcn ycrinc getirilccekti. Fakat Atsiz bu tavsiyeye clbcttc iltifat
etmedi. Elîler bo§ yere gidip geldiler. Neticede Atsiz Amuye"y\
kendi haline birakarak, Kipgaklara kar§i gazaya gitmcyi tercih ctti.
Yalniz karde§i Yinal-tigin’i ordunun bir kismi ile Horasan
hududuna gonderdi ki, bir nevi’ kuwet gos-' tcri§i gayesini guden bu
akinlarda Yinal-tigin 1153 Araligindan 1154 Eyluluna kadar
Beykak'i muhasara ve o bolgeyi bir iki yil miithi§ kitlik doguracak
derecede tahrip ctti140.
Bununla beraber Atsiz’in Sirderya taraflanndan $abuk don- dugii
anla§ilmaktadir. Zira daha 1154 bahannda onu Horasan bahsinde
Oguzlan dort koldan tjevirmege matuf siyasi faaliyet itjinde
buluyoruz. Elimizde mevcut, miin§i Re§id Vatvat’a ait, miin§eat
mecmualanndaki vesikalara gore o, bir taraftan Semer- kand ham
Kok-sagun ile dostlugunu takviyeye $ah§irken141 diger taraftan
Sistan (Nimruz) meliki Tac ’ud-din Ebu ’1-Fazl’a142, Gur “padi§ahi”
Ala ii’d-din Htiseyin Cihansuz’a143, Mazen- deran meliki Ebu ’1-
Feth Rustem (§ah Gazi) ye 144 mektuplar yaziyor, bu hiikumdarlari
Horasan’daki te§ewii§e nihayct vermek, nizami yeniden kurmak,
kadim hanedanlan (Sel- ûklulari) bilhassa Sancar’i ve memleketi
zalimlerin (Oguzlann) “taarruzat-i batil ve tahakkiimat-i fasid” inden
kurtarmak i$in i§birligine davet ediyordu. Bizzat Sultana kar§i
takindigi tavn kaydettigimiz Atsiz’m mektuplanndaki bu ciimleler,
onun biitiin nokta-i nazarmi tarn manasiyle aksettirecek kuwettedir,
Ha- rezm§ah, Sultan Sancar namina fakat ona ragmen, kendi reisligi
altmda ve tabii daha ziyade kendi menfaatleri hesabma i§leye-
cegini umdugu bu i§birligini ger$ekle§tirmege ugra^tigi esnada145,
140
Ibn Findik: Tarih-i Beyhak, 271.
141
Len. Miinf. 87a-87b.
143
Ara. Hv. 25a-25b (II. kisim 7. mektubun bas tarafi).
141
Ara. Hv. 27a-27b (II. kisim 10. mektup: “Be Badi§ah-i Cibal Ala ii’d-din Melik
u’l-Mejnk Ebu AJi ’1-Huseyin b. Ali nuvised derin ma’na" yini Sultan Sancar’a
muavenete davet zimmnda-).
144
Ara. Hv. 26b-27a (II. kisim 9. mektup: Isfehbed-i Isfehbedan Me- lik-i
M&zendcr&n Eb d’l-Feth Riistem b. Ali b. §ehriyar nuvised derin mana)
146
Mamafih bunun mtisbet bir neticesi Taberistan’da gdrulmii$tur. tsfehbed §ah
Gazi Rustem kendisine, Irak’dan zabtedecekleri yerleri taksim
68 H ARE'/.AHl AR TAR IHI
yukanda bahsettigimiz Riiknu'd-dm Mahmud Han'm Horasan’- da

sultan ilan cdildigi habcri geldi. Ordu tarafmdan Sancar vcriiic kaim
olmak iizere tahta Albanian Mahmud Han, Irak Selûklulari suham
Muhammed tarafmdan bir “ ahidn&me ” gonderilmosindcn146 do
anla§ilacagi gibi, Biiyiik Sclûklu lmparatorlugunun tabii varisi ve
halk tarafmdan da §uphcsiz me§ru’ sayilan hukiimdan olmu?tu. Yeni
Selûklu Sultanmin iclasindan maksat Horasan’da Oguz
tahakkumiinc son vcrmek, onlari bu iilkcden uzakla$tirmak
olduguna gore, bu halin §imdilik Harczm§ah’m gayesine uygun
du§tugiinu Ardisii'l-Havd- tir doki tobrik mektubu 147 sarahatlc isbat
etmektedir. Bura8 dan anla§ilan §udurki, Atsiz gave birligi
dolayisiyle ycni Sel- quklu Sultamm derhal tanimaga hazir
bulunmu§ ve tabiiyctini arzeimek i<pn zamanin hiikumdarlik
telakkileri gercgince kom§u hiikumetlere yazilmasi icap edcn cuius
mcktubunun kcndisinc gelmesini beklemistir. Intizarm uzun siirdiigu
mek- lupta ayrica belirtiliyor ki, bu tebligin yapilmamasi, M. Altay
Koymen’in tahmini ve^hile 118 Mahmud Han’m tahta kendi
inisiyativi ile degil Sclguklu kumandanlannm arzulariyle $ikanlmi§
olmasmdan ileri gelebilir. Mamafih Atsiz cuius rnektu- bunun
vtisuliinii beklcmeksizin Sultana yolladigi bahismevzuu mektupta
50k miitevazi ifadelerle tcbriklerini sunduktan sonra, devlet i§lerini
yola koymak hususunda yardim talep olunursa emir buyrulmasim, bu
takdirde “mutabaat §artlanmn” derhal ycrine getirilecegini soylemek
suretiyle, niyetlerini nazikane ve kapali bir §ekilde ortaya
koymaktadir. Sultan Mahmud Han “Oguz ate§inin sondurulmesi
i$in” Atsiz’dan, ancak Oguzlara
clmek veya Nisabur'a kadar Horasan’i vcrmek mukabilinde ittifak teklif edcn Tuti
ve Korkud Beylcre iltifat etmemi$, bilakis onlara kar?i mticadele a?mi§tir (lbn
tsfendiyar, II, 94-95, Mar’aji 60-61).
116
£ub. JV. 254. Fakat Riikn ii’d-din Mahmud’un kifayetsizligi kar?i- sinda Irak
Sultam’nin durumunu a$agida goreccgiz.
147
Ara. Hv. 23b-24a (II. kisim 5. mcktup): “Be Hakan-i A’zam Celal u’d-
dunya ve’d-din Ebu'l-Kasim Mahmud b. Muhammed b. Bogra Han.. Dei tehniyyet-i
anki ora sipah-i Horasan be padi$ahi nijandend, nuvised.” Bunu takip eden 6.
mektup (24a da) Mahmud’un validesi Mehd-i Irak Hatun’un olumii vesilesiyle
taziyette bulunulurken aym zamanda Mahmud’ un sultanligi tekrar tebrik
edilmektedir.
148
Oguz istilast, 597.
kar§i ba$arisizhklarindan sonra, yani mecburiyet neticesi, elgi-

Icrini gondcrerck yardim istedi. Bu sefcr Harezm$ah pek $abuk
harckctc gc$ti; oglu H11 a y - h a n’i naib sifatiyle Harezm’de bi-
rakti vc digcr oglu 11 A r s 1 a n’l yanina alarak kalabahk bir ordu
ile Horasan’a indi. fyhristane 149, de konakladi (551 Rebiiilahir
1156 Mayis sonu). §imdi Oguzlara kar§i kurmaga Qah§tigi koa-
lisyonu artik fi’len harekete ge$irme zamam idi. Yukanda adlan
gegen hukumdarlara tekrar vaziyeti bir kere daha te§rih ederek,
nezaket ve iltifatlarla dolu davet mektuplan yazdi ve onlarm
kuwetleriyle birlikte kendi yanina gelmelerini talep ctti 150. Fakat bu
sirada beklemnedik bir hadise oldu: Biiyiik Sultan Sancar, eski
kumandanlanndan Emir Imadu’d-din Ahmed b. Emir Alai’d-din b.
Ebi Bekr Kamac (Miieyyed Ay- aba) tarafmdan ka5inlarak
esaretten kurtanlxm§ (Nisan 1156) ve Termiz'c getirilmi§ti.
Sancar’in kurtulu§u Atsiz’i degil Sultan Mahmud’u mii§kil duruma
soktu. Mahmud Han ve
149
Nesa civarinda ve Harezm istikametinde bir kasabadir (Muc. B. Ill, 342).
Miinjedt-i Re$td ii'd-din’den anlajildigina gore Atsiz, daha 548 Zil- hiccesi ortasi
(1154 §ubat sonu) unda bu havaliye gelmi? ve 6 Muharrem 549 (24 Mart 1154) de
Dihistan mulhakatmdan Styfabad'da bir zafer ka- zanmijtir (Nur-i Osmaniye, 42a).
160
Ara. Hv. 25a-25b (II. kisim 7. mektup): “Be Melik-i Nimrtiz EbU ’1-Fazl Nasr
b. Halef i’s-Secezi, der istida-i u be muavenet-i Sultan-i a’zam halledallahu
mulkehu” Burada bas tarafta Atsiz Harezm’den bir mektup yazdigim ve buna
Ebu’l-Fazl’dan muvafik cevap getiren elîleri Qehristane hududunda kabul ettigini
bildiriyor ve “Hanedan-i kerim ve dudman-i kadim (Selguklular)” ile HorasanY*
isdla-yi zaleme ve imtidad-i fiten vc i$ti- dad-i mihen ve sefk-i dima ve katl-i
ulema vetahrib-i medaris ve mesacid” den kurtarmanm bahismevzuu oldugunu ve
bunun ehl-i islam i$in vazife bulundugunu soyltiyor ve kendisinin bu maksatla
§ehristane'yc kadar geldigini beyan ettikten sonra Eb& ’1-Fazl’m ordusu ile
gelccegine dair vaadini hatirlauyor. Yine ona hitab eden miiteakib mektupta (25b-
26a) “Cihad-i a’zam” ve “Gazve-i ekber” olan bu i§in ehemmiyeti bir kere daha
belirtil- mekte, harekette teahhurun caiz olmadigi bildirilmektedir.
Aym yerde Ala u’d-din Hiiseyin-i Guri’ye hitaben yazilan mektupta (II. kisim n.
mektup 2yb-28a) da Atsiz’m bu hvikumdara daha ewel Harezm’den ve
Horasan’dan aym mealde mektuplar gonderdigine i$aret olunmaktadir.
Keza, Len. Miitif. mecmuasi 122b-123b deki henuz ne$redilmemis bir vcsikada da
bilhassa Oguz tahribatmdan bahscdilmcktedir. Ehemmiyeti hakkmda bk. Selfuklu
devri vesikalari, 580.
70 HAREZMJjAHl.AR TAR IH t
iimerasi o giinlerde $chiistane\\c kendilerini beklemekte olan

Harezm§ah’i Horasan'a âîrdiklanndan dolayi, mecburen yar-
dimmt istedikleri Atsiz'm nxemleket i9.n1 tohliko arzedcbilcccgini
sanarak pieman olmu§lardi 1M. Bunu soylcycn Cluvcyni’yc gore,
Mahmud Han elîsi Izz xi'd-din Tugrai vasitasiylc Atsiz ile ahdii
misak akdeimisj—Ravza't-ii's-Safa'ya gore adem-i tecaviiz pakti
yapilmi§—bxmdan sonra ikisi Habtifon’da miilakat yapnu$lar,
dostluklarun ilerletmi§ler, 119 ay kadar beraber bulunmu§lar
“fesad-i mulk”u islaha 9ali§mi§lardir 152. Mahmud Han'in dii§uncc
ve hareketi ne olursa olsun bizim i$in miihim olan nokta, Sancar’in
avdeti kar§ismda Atsiz’m Oguzlari takip siyasetinde hi9 bir
dcgi§iklik olmadigidir. Her haldc o, Oguz baskisi ortadan kalkincaya
kadar Horasan’daki mc§ru’ hiikiim- darm §u veya bu olu§una fazla
ehemmiyet vermiyordu. Nite- kim Teriniz’c gelen Sancar’in,
kendisinin tekrar imparatorlugun ba§ina ge^tigine dair etraf
hiikumetlere gonderdigi mektuplardan birini, Sultan muhafiz kit’asi
kumandam (Visakbafi) Necm u’l-mtilk-i Levhi Nesa'ya Atsiz’a
getirdigi zaman 153 Harezm§ah Biiyiik Sudani kurtulu§undan dolayi
hararetle tebrik etmi§, tabiiyetini tekrarlami§, daima emre hazir
bulundugunu arzet- xni§, hatta §u anda ordusiyle Nesd hududunda
bulundugu ci- hatle Termiz’c gelmesi, Harezm’e donmesi veya
Horasan’da kalmasi hususlarmda verilecek emre intizar ettigini
bildirmi§- tir154. Arais ii'l-Havdtir'de iiîi Sultan Sancar’abiri Imad
xi’d- din Ahmed b. Ala’i’d-din b. Kamac’a yazilmi§dort mektupvar-
dir 153 ki, esaretten donen Biiyxik Sultan’a kar§i Atsiz’m tavirlanni
belirtmesi itibariyle dikkate §ayandir. Bunlarin hepsinde de “adalet
nuru, merhamet asan tekrar aleme saîldi” “§imdi artik eski zahmet
anlan yerine rahat giinleri kaim oldu” ilh. cximlelerle sevin9
tezahxirleri gostcrilmekte, bilhassa “vifak dairesinden ka9arak §ikak
ate§ine dii§enlerin ister istemez itaate gireceklcri”
181
Cih. G. II, 13. Turks. 330
182
Cih. G.H, 13. Rav. S. IV, 129. Bk. Cam. T. (Hafiz Ebrd) 584b.
Habil$an, Nisabur yakimnda kiiîlk bir belde (Muc. B. II, 400).
188
Bk. Ara. Hu. 22a-b.
" 154 Ara. Hv. (II. kisim 1. mcktup): 2ob-2ia: “Be meclis-i ala-i Hiidaye- gan-i bent
adem EbCi’l-Haris Sancar, der tehniyyet-i birun ameden-i u ez meyan-i le$ker-i
Guz.„
188
Ara. Hv. 20b-23b.
SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZM$AHLAR 7*
soylcndikten sonra, Horasan’a gelmi§ bulunan biitiin Harezm
ordusunun “Hiidavcnd-i alcm Sultan-i bcni adem”e muti’ oldukian
vc bcndcnin (yani Atsiz’in) yiiksek emrc (misdl-i aid’ ya) dort
gozle muntazir bulundugu tekrarlanmaktadir. Bu- nunla bcrabcr
Atsiz Mahmud Han ile “fesad-i miilk”u islah miizakerclcrinc ara
vcrmcdigi gibi, bir taraftan kom§u hiikiimdarlan ittifaka davette
devam ediyor 156 diger taraftan Oguz bcylcrine ulu-orta gapullarda
ve kitalde bulunmamalarim, Horasan’da hig bir hak ve sclahiyete
dayanmiyan tasarrufla- rindan artik sarf-i nazar etmelerini ihtar
eden tehtidkar mektuplar yaziyordu. Bu siralarda Biiytik Selûklu
Imparatorlugu- nun en faal §ahsiyeti olarak goze $arpan Atsiz’in bu
mektupla- rindan Oguz §efi Tuti Bey’e gonderdigi elimizdedir157.
Barthold tarafxndan §ark diplomatiginin en iyi omegi diye
tamtilan158 ve M. Koymen tarafmdan ehemmiyeti daha da
belirtilmi§ olan bu mektupta, Sultanin esareti ve avdeti tamamiyle
ba§ka tiirlu manalandinlmakta ve bu esnada Oguzlann takdir zihni-
yetinden uzak olu§lan, biitiin yaptiklanmn yersizligi yiizlerine
vurulmaktadir. §oyle ki: devlet erkani. Merv’i terk ettikleri zaman
Biiyiik Sultan da gidebilirdi, ûnki Rum’un en uzak smirlarina
kadar biitiin arazi onun idi ve hala onundur. Hiikiim- dar-i
cihandari Oguzlari kendi tabilerinden saydigi cihetle §ahane
atifetinden ve teb’asma kar§i merhametinden dolayi kendi arzusiyle
aralarma girmi§tir. Fakat Oguzlar bu lutfu takdir edemeyip
mukaddes dergaha. hiirmette kusur ettikleri i$in Sultan aynlarak
onlari kendi hallerine birakmaga mecbur olmu§tur. Artik Oguzlann
istedikleri yerde keyiflerine gore dola§malan miimkin degildir, zira
onlann Horasan §ehirlerini almalan “Sultanin onlarla beraber
olu§undan idi”, §imdi ise Biiyiik Sultan hiikumeti bizzat idare
etmek iizere avdet etmi§
15
' Mesela AJa ii’d-din Hiiseyin-i Guri’ye gonderdigi mektup (Ara. Hv. II. kisim
11. mektup 27b-28a). Burada denildigine gore, “Hiid&vend-i diem” kurtulmu§tur,
ama muhaliflerin fitne ate$leri her gun daha fazla alevlen- mektedir. Binaenaleyh
vddedildigi iizere Gur hukiimdan kalabalik ordu ile gelmeli ve beraberce fesadin
oniine geiplmelidir.
157
Ash Ara. Hv. (28a - 29b) de bulunan bu mektup tarn olarak M. Altay Koymen
tarafmdan ne?redilmi§tir (Oguz Istilasi. Makalenin sonunda).
158
Turks. 330.
7a HARKZMSy AHLAR TARlHt
oldugundan onun izni almmaksizm kimsenin iilkoye tasarruf hakki

kalmaivu$tir. Bbylelerim* du§cn vazifo ancak Schjuklu devletinc
iiaat otmekten ibarettir. tnkiyad arzodip oziir dilcr- lerse Harezm;ah,
Mahmud Han, Tac ii'd-din Ebu’ 1-Fazl, A15. ii’d-din Hiiseyin-i Guri
Biiviik Sultan nezdindc §cfaattc buluna- caklar; aksi takdirde adlari
zikrcdilcnlcr onlara kar§i mii§tcrck hiicuma ge^cceklerdir.
Atsiz bu tehditleri hakikaten kuvveden fiile cpkarabilecck mi idi?
Burast metjhuldiir. Qiinkii o sirada hcniiz Habtifan'da ikcn tutuldugu
fel§den kurtulamiyarak, 61 ya§inda, 6lmii§tiir (9 Ciimadelahire
551/31 Temmuz 1156) 159 . Ala ii'd-din Baha ii'd-din, Ebu Muzajfer,
Hiisam-i Emir i'l-mii'mi'nin gibi lakap- lardan ba§ka, kafir Tiirklerle
sava§lanndan dolayi Gazi sifatmi kazanmi§ olan Atsiz 160 hakkinda
Barthold “Selguklu Sultanma tabi olarak oldiigii halde Harezm
devletinin miiessisi addedil- mege hak kazanrm§tir” diyor. 161 Bu,
yanh§ degildir. Cend, Mankiflag mintikalanm, buralardaki
go9ebeleri itaatine almi§, kuwetli ordular viicuda gctirmi§, Buyiik
Selûklu Imparator- lugu ile êtin miicadeleler yapmi§tir. Fakat
Karahitay hara^- giizarhgmdan kurtulamami§, miikemmcl firsat
zuhur etmi§ken istiklalini ilan edememi§, Horasan’a hakim
olabilmek bahsinde tek ba§ma miicadeleyi goze alamadigi Oguzlarin
ortadan kalkmasmi beklemi§ ve bu intizar i$inde omriinii
tamamlami§tir. Atsiz’m dliimiinii, dokuz ay kadar sonra, uzunca bir
miiddet Termiz'de kalarak nihayet Merv'e gclen fakat artik biitiin
ener- jisini kaybetmi§ goriinen ihtiyar Imparator Sancar’in, 73 ya-
§inda iken, oliimii takip etti (26 Rebiiilewel 552/9 Mayis 1157) -
Biiyiik Sultamn oliimii ile Buyiik Sehjuklu Imparatorlugu tarihe
kan§mi§ oldu. A§agidaki boliimde Imparatorluk toprakla- rmda
sahneye $ikan yeni simalar arasmda H a r e z m § a h larin perde perde
yiikseldiklerini gorecegiz.
“• Cih. G. II, 13. Kam. T. IX, 50. Cam. T. I, 68b. Tar. Gu. 489. lbn Isfendiyar (II,
94) ve Mar’aji (s. 61) Atsiz’m Hezaresb'de oldiigunu bildiriyorlar.
1.0
Isl. Ans. Harizmfahlar mad.
1.1
Turks. 331.
III.
HAREZM$AHLAR DEVLETlNlN TE§EKK0L0: tL ARSLAN VE
SULTAN ALA U’D-DtN TEKl§ 1
(552'5^9/r I57_n93)
A) ll A r s l a n v e B a l i s i y a s c t i :
Atsiz’in oliimii iizerinc yaninda bulunan oglu Ebu’l-Feth ll Arslan
ordu ile beraber Harezm’e dogru hareket etti. Bu csnada bilumum
kumandanlar ve asker kendisine biat etmi§- lerdi. Ciiveyni ve Ibn
ii’l-Esir’in verdikleri haberler onun hemen Horasan’dan
ayrili§inm Harezm’de zuhur eden bazi hadiseler yiiziinden
olduguna hiikmettiriyor. Ciiveyni’ye gore, Gur- ganc'a. varir
varmaz yaptigi ilk i§ kihjiik karde§i Siileyman-§ah’i tevkif ve
bunun Atabey'x olan Ogul-bey’i idam ettirmek ve muhalefet
grupunu ezmek olmu§tur2. Zira Ogul-bey ve taraftarlan ll Arslan
yerine Suleyman-§ah’i Harezm§ah yapmak istiyorlardi 3. Ibn ii’l-
Esir’e gore, ll Arslan amcalanndan birini oldurmii§ ve karde§inin
gozlerine mil 9ektirmi§tir4. 23 Agustos 1156 (3 Receb 551) de
resmen Harezm tahtina oturan ll Arslan ordunun maa§ ve ikta’lanm
arttirdi, boylece, kanla ba§hyan Harezm§ah- ligmi gayr-i
memnunlari ho§nut etmek suretiyle saglamla^tirdu Il Arslan’in
Horasan’i terk etmesinin asil sebebi, bu i$ miicadele ve Ardisii'l-
Havatir’deki bir mektuptan anla§ildigina gore5 At- siz’m
oliimiinden istifade ederek Cend ve Mankiflag' 1 ele ge<;i- ren
“kafir” lerden (yani gosebe Tiirklerden) bu kit’alann mu-
vaflakiyetli sava§larla istirdadi gibi hadiseler olmakla beraber,
1
kelimesi ttirlu jekillerde okunmu$tur (muhtelif tarz okuyu$lar ve
bunlann munaka§alari hakkinda: Hikmet Bayur: Tekif adi hakkinda, Belleten XIV
/s6 (1950) 589-595 ve P. Pelliot-L. Hambis, Hist., d. campag. de Gengis, 91). Biz
bu makalede oldugu gibi ve Divan-u lugat i't-Turk (I, 368) de has isim olarak
zikredilen, Teki§ jeklini tercih cdiyoruz.
2
Cih. G. II, 14. Cam. T. (Hafiz Ebru) 584b.
3
Tar. Git. 490. Rav. S. IV, 129.
4
Kam. T. IX, 50. Oldiirulen amca ihtimal Irak Sultani Mes’ud ile karde$i
Suleyman arasmdaki mucadelede adi ge?en Yusui’tur (Bk. ûb. X. 183).
5
Ara. Hv. 45b-46a.
74 H ARKZMJj AH 1 .AR ' PAR till
omin. babasi Atsiz tarat'mdan tahsisen Oguzlur hakkmda geli$-

lirmego <;ali§ilan siyascti takip ettigine dair bir cmare yoktur.
Ancak, babasmm tpzdigi ana yoldan, durum icabi, kismen inhi- raf
ettigini a$agida gbrecegimiz tl Arslan hukiimdarhginm ilk
sonolcrinde iran i$lerine daha to’sirli §ckildc miidahalc clmi§tir. Bu
itibarla o, siyasi yonden Biiyiik Sultana itaat vc inkiyadim arzetmi§,
Sultan Sancar da onun Harezm§ahligim tasdik cderck men$ur vc
hibatler gdndcrmi$ti (1156 Ekim) ti. Sultan Sancar’m vcfatmdan
sonra, onun hasta ikcn kendisinc halcf gostcrdigi adi geqen
Riiknu’d-din (veya Celalii’d-din) Mahmud b. Muham- mcd Arslan
Han Horasan’da tahta oturunca vuku bulan temaslar vo eery an
eden muhaberat durumun hukuki yonden de veni bir <jehre almakta
oldugunu gosteriyor. Harezm§ah, Mahmud Han’in hiikumdarhgmi
tebrik eder ve merhum Bii- yuk Sultan i$in Harezmde iig giin.
matem tutuldugunu bildi- rirken7 Mahmud Han da elgileri
vasitasiyle il Arslan’in ciilu- sunu tebrik ve babasi Atsiz igin
taziyelerini beyan ediyordu8. Bu arada teati olunan mektuplar da ayn
bir hususiyet ta§ir. Barthold’un dikkati êktigi iizere, II Arslan
kendinden bahsederken, vaktiyle babasimn Sultan Sancar’a yazdigi
zaman kullandigi “bende” tabirini degil, sadecc “muhlis “(sadik
dost) soziinii kullanmaktadir9. Fakat her §eye ragmen mektuplarm
uslubu, “miibarck ferman” “itaatkar dost” “emirleri ifa etmektc
bilumum mutavaat §artlari yerine getirilecek” gibi ifa- deler10
durumu e§it haklara sahip iki hiikumdarin miinasebetleri §eklindc
miitalaaya pek imkan birakmiyor. Miiteakip mektup ise miinderecati
itibariyle entcresandir. Burada “Hakan” Riikn ii’d-din Mahmud’un
Harezm’i ziyaret arzusu vesilesiyle Harezm kit’asmin “kadem-i
hiimayunun envar-i saadeti ile nurlana- cagi” beyan edilmekte ise
de, 0 sene memlckette kithk ve hasta-
6
Kam. T. IX, 50.
' Len . Miirif. 8ib-83a: “Be mcclis-i Sultan-i azam Rukn ii’d-din Mahmud nuvised,
dcr ta’ziyet-i vefat-i Sultan-i azam Sancar,,.. Mektubun amami ne.'jrcditmemistir
(bk. Selfuklu devri uesikalar, 571 not 1).
8
Cih. G. IT, 14. Zajeimune 779.
9
Turks. 332.
«. . . li AAlji ,>jf\ c—' 3 IijJ. £» dk Jtt.1 J> 3
(42a-42bl: Hakan-i azam Rukn ii’d-diinya ve’d-din Ebu ’1-Kasim b. Muhammed b.
Bogra Han’a mektup.
I \AR EXMf?AHEAR DEVLETi NiN TE!jEKKOLO 75
hk zuhururidan dolayi ahaliain mustarip durumda oldugu ilcri

siiriilcrck ziyarclin gclecek yila birakilmasi aym miitevazi lisanla
istcnmektedir l\ Arslan’in Horasan cihctindcn vaziycti idarcyc
9ali$ligi vc daha ziyade Irak’i nazar-i itibarc almakla oldugu
anla§iliyor. Esasen crkek cvladi bulunmayan Sancar taralindan
zaruret icabi, son giinlcrde, halcf gosterilmi§ olan Mahmud Han
merhum Sultanla kiyas kabul etmez derc- ccdc kifayctsiz bir
adamdi. Buna ilaveten zaif bir ciheti dc kendisinin hancdana kiz
tarafmdan mensup olu§u idi. Halbuki Hemedan'da. Irak
Selûklulan tahtinda Giyas ii’d-din Muham- mcd b. Mahmud b.
Muhammed b. Sultan Meliksah bulunmakta idi. Mahmud Han,
ulkesinde Oguz a§irctleriyle ba§a ijikamazkcn Selûklu siilalesinin
erkek kolundan en biiyiik mii- messil olmak hakkina dayanan
Giyas ii’d-din Muhammed Bii- yiik Sultanlik iddiasinda
bulunuyordu. Harezm§ahlar bakimmdan Giyas ii’d-din’in ehpler
gondererek bu dii§iincesini II Arslan’a aîklamak ve ordusu ile
Horasan’a yuriimek niyetinde oldugunu bildirmek suretiyle bu
hususda Harezmsahm fikrini ogrenmek istemesi miihimdir. Hatta il
Arslan’in, halifeye kar§i kcndisinc miizaheretini de zimnen te’mine
9ah§mi§tir. Halife El-Muktefi’nin Bagdad 9evresinde diinyevi
hakimiyet kurdugunu kaydetmi§, Atabeylerve biiyiik iimera
iizerindeki niifuzunu belirtmi§tik. §u halde Halife, Giyas ii’d-din
Muhammed’in biiyiik ol9iideki te§ebbiisiinii engelleyecek esasli
bir mani idi. Bu itibarla Irak Sultammn nokta-i nazarim tasvib eden
Harezm- §ah, onun El-Muktefi ile arasim bulmaga 9ah§arak bu
maksatla hilafct vezirine yazdigi bir mektupta: Horasan’da halen
soygun ve 9apul hiikiim siirdiigii, Mavcraiinnehirin ise “kafir” lerin
boyundurugunda bulundugu lizerine Bagdad’m dikkatini 9ekmekte,
Sultan Muhammed’den ba§ka bir kimsenin islamin bu ayiplanm
kaldirmaga muktedir olamiyacagmi, bu ulkelerde halkin onu
bekledigini hatirlatmakta ve boyle bir zamanda Halife Hiikumetinin
Sultana kar§i dii§manhgmi unutmasi tavsi- ycsinde
bulunmaktadir12. Sancar-Oguzlar sava§indan beri cski imparatorluk
topraklanndaki ke§meke§ arasinda kuwetli
11
Ara. Hv. 42b-43a.
12
Umde t ii'l-Bulega, i. mektup 2a-4a. Daha bk. Turks. 332.
76 HAREZMSjAHLAR TARtHi
hiikiimdarlardan biri oldugu tcbariiz cdcn Haivzm§ahin, Mahmud

Han, Giyas u'd-diu Muh.uiuned vc Halilcnin durumlanni yakmdan
bildigi haldc vc dcvlcilcr arasi miinasebetlerdc piiriiz- lcrin halli iyin
tavassut tckliricri alirkcn, yukandaki uzla§ma tc$cbbiisii
miinascbctiyle Sultan Giyas u'd-dinY yazdigt bir mcktupta ondan
"Sultan-i azam” “F.s-Sultan b. is-Sultan” gibi_ §alianc tabirlcrlc
bahsctmcsi, $cklcn do olsa, Harczm§ahin Scl- yukUi hancdanma
baghlik an’ancsini idameyi zarurct addettigini gostcrir ki, bu hah
Giyas u’d-din Muhammed’in Bagdad maglubiycti, bunu miiteakip
1159 da dlumiiylc projelerinin alt list oldugu vc Irak kuwetleri stklet
merkczinin, 1160 da El-Muktefi'nin vcfatmdan sonra, Arslan b.
Tugrul’u Irak tahtina oturtan Atabcy §ems ii'd-din lldeniz’in elindc
tcmerkiiz cttigi zaman dahi boyle olmu$tur. Nitckim Irak’daki
miicadcle esnasinda bir aralik tahta tpkan Siileyman-§aha yazdigt
mektupta 13 bu noktaya dikkat etmckte, Siileyman-§ahm
maiyctinde olup orada ahaliyi taciz cttiklerinden dolayi Irak
Sultammn ho^nutsuzlugunu mucib oldugu anla§ilan biradcrlcrinin
Ha- rczm’e gonderilmesini isteyen digcr bir mcktubunda 14 onun
hakkinda “Hiidavcnd-i alem” “ver yiiziinun hiikiimdari” 18 vc kendi
hakkinda isc “bendc” tabirlerini kullanmakta oldugu gibi, sonradan
Atabey lldeniz cliyle tahtina getirilen Arslan- §aha kar§i aym
durumu muhafaza etmi§tir 16.
ll Arslan’in dogu Horasan’daki Harezm kuwetleri saye- sindc bu
mintikada kismi bir otorite saglami? oldugu goriiliiyor. Burada
Harezm§ahi hami taniyanlardan, tarihcn mazbut, biri Sancar’in eski
kumandanlarmdan, Dihistan sahibi, Ihtiyar ii’d-din Aytak idi. Ibn I s
fc n d i y a r’a bakilirsa Giircdn civarim Aytak’a vcren Taberistan
hiikiimdari Isfehbcd Gazi Riistem’dir.
13
Ara. Hv. 39a. Burada ll Arslan Harezm’c gclen Suleyman $ah’in clîsi Ihtiyar
ii’d-din ile miizakcre sirasinda Horasan’dan Riikn ii’d-din Mah- mud’un ehjileri
gclmis oldugu i$in lhtiyarii’d-din’i iade edemcdigini, bilahare Irak clîsini, durumu
tafsileti arzetmekle vazifelendirdigi kendi temsilcileri Emir Kutlug Bey Candar ile
$cms ii’d-din $ikar Bey rcfakatinde yola 9ikardigmi bildiriyor.
11
Ara. Hv. 3gb-4oa.
15
* j 1•» ”
16
“Be Sultan-i azam Riikn ii’d-diinya ve’d-din Arslan-$ah nuvised (Ara. Hv..
40a-40b).
HARKZM$AH1,AR DEVLETlNlN TE§EKKOLO 77
Yinc onun ifadesinden anla§ildigina gore, biiyiik Tiirk emirlc-

rinden olan Aytak daha Harczm§ah Atsiz hayatta iken miilkii- niin
ba§mda idi 17. Kendisi ilc ilgili Harezmli kuwederin, II Arslan
Harczm§ah olmak itjin siir’atle Gurgdnc'a donerken orada kalmi§
veya birakilmi? bazi gruplar olmasi gerekiyor. Ibnii’l-Esir’e gore,
Aytak ile Oguz reisi Yagmur-han’in miicade- lelerine Harezmli
askerlcrin baskisi sebep olmu§ vc Yagmur-han maiyetindeki
Oguzlar Dihistan'a yiirumu$lerdir. Bunlara kar§i sag cenahda
Aytak oldugu halde cephe alan Isfehbed ordusu agir bir
maglubiyete ugradi; §ah Gazi payitahti Sariye'ye donmege
meebur oldugu zaman Aytak da Harezm’e ka$mak zorunda kaldi
(1160 sonlan). Oguzlar Dikistam yagma ve tahrip ettiler, ahalisini
dagittilar 18. Fakat 1161 de Nisabur'u ele ge$i- rerek, Horasan’daki
Oguzlar tarafindan hiikiimdar ilan edilen Riiknu’d-din Mahmud
Han’i ve oglunu, nezdine iltica ettikle- rinde, esir alip ikisinin de
gozlerine mil êktiren Miieyyed Ay-aba 1163 de Komis havalisi,
Bistam ve Damegan'a hakim olduktan- sonra Irak Sultam Arslan b.
Tugrul’a tabi olmayi kabul ettigi zamanlarda Ciircdn ve
Dihistan'da hutbenin Harezm§ah II Arslan ile Emir Aytak adlanna
okunmakta olmasmdan meydana gikiyor ki, Aytak Harezmlilerin
yardimi ile, Oguzlarm avdetini miiteakip, kendi arazisinde yeniden
hakimiyet kurmu§ bulunuyordu 19. Il Arslan o siralarda dikkatini
daha ziyade Maveraiinnehir lizerinde teksif etmi§ olmakla beraber,
Harezm- in guneyindeki topraklarda ceryan eden harekati-her halde
emniyet bakimmdan-gozden uzak tutmamakta idi. Nitekim
Horasan’in dogu par$asmda payitahti Nisabur etrafinda, bil-
17
Ibn Isfcndiyar, II, 94. Kr$. Miinf. Refidi (Nur-i Osmaniyc) 42a. Barthold,
Aytak’dan, Oguz reislcrinden II Arslan’in himayesine giren tek 5ahis olarak
bahseder (Turks. 335). M. Altay Koymen de bu g6rii$ii benimsemis ve bunun
Oguzlarla sava$im iki Oguz grupunun birbirleriyle miicadelesi jeklindc
manalandirmi$tir (Oguz lslilasi, 614). Halbuki Aytak Sultan San- car’in eski bir
memlukii olup Oguz, yani Sancar ile $arpi§an ve Horasan’i talan eden gruptan,
degildir.
18
Kara. T. IX, 69-70. Mar’a;?, 61. Burada metinde bir takdim te’hir goze
ârpiyor. Daha bk. Tar. Gii. 463.
18
Umde'tii'l-Bulega: Hilafet vezirine mektup (8b-ioa) Dihistan ve Ma- zenderan
harekatinin siir’atle neticelcndirildiginden bahsediyor. Bk. K&m. T. IX, 74, 82.
Cam. T. Haseni, 227a..
7* 1 l.\UF./NUy.\l U.AR TARltll
hassa rakibi Mahmud Han't bortaraf ottikton sonra, iyice kuv-

vctlonen Av-aba'nm .YiVi uzcrine ynptigi bir io§obbus Harczm-
$ahm §iddotli roaksivonu do kar$dn$mi§ttr. ubf, Martnula .'Vt- sa'wx
viirux up kuâtan A\ -aba ordusu, dcrhal yakla§an vo cwclcc 1163 do
.Visdbur'w muhasara otmosino ragmen almaga muvaflak olamixati, ll
Arslan20 kuvvotlori oniindoiv Nisabur’a dogru (jokilmok zorundu
kalmi§ti (Nisamn dk yanst). Bunun ncticosi .W'sd sahibinin
Harozm$aha itaati vc hnlboyi ll Arslan adina okutmasi oldu. Sonra
Harezmsah hcrhangi bir scbcptcn bozu§- tuklari anla$ilan Aytak’m
momloketino yiirudii. O, iltica cttigi Mueyyed Ay-aba’dan aldigt
kuwctlerle yurdunun ccnup kisnum muhafaza edebildi iso do,
Dihistdn dogrudan dogruya Harozmlilerin hakimiyetine gegti vo
Harezmsah orada kcndi valisini birakti21. Sadru’d-din ii’l-H ii s e y n
i’ye gore, ll Arslan bilhassa Mueyyed’in morkezi Jfisdbura. karsi icra
cttigi tazyik munascbotiylc Atabcy ildcniz'den bir tchdit mcktubu
almi$li. Buna nazaran Horasan’in. hatta Harczm’in Sel$uklu sultanla-
nnin dododon kalma mali oldugu hatirlatilmakta vc Irak Sul- tanina
tabi vaziyette olan Nisdbur’a. mutcveccih hcrhangi bir harekotin
silahia mukabcle gorccegi bildirilmekte idi 22. Filha- kika bu
Qarpisma bilahare 1167 dc Bistam civannda vukubulmu§, fakat her
iki tarafda iistiinluk te’min edemcmislir. Bununla beraber 1166
Ekimindc Beyhak'i ku§atmi§ vc rchinclcrlc don- mu? olan Ay-aba’yi
maglup eden il Arslan bu senenin kurban bayraminda Sebzvar'da
kcndi hutbesini okuttugu gibi, burada biraktigi Esen-aba, Nccm ii’d-
din Ali Hoca vc sair iimerasim muhasara eden Ay-aba’yi 1167
Mayisinda firara zorlami? ve SebzvarWan sonra Nisdbttrda. da
Haziran 1167 de hutbe “Tac el-din vc’d-diinya Melik u’t-Tiirk vc’l-
Acem ll Arslan” adina okunmu?tur23. Bu bahistc Sadr ii’d-din ul’-
Huscyni daha fazla malumat verir. Ona gore ve anla?ildigma nazaran,
lldcniz’in Harczm§ah kanpsindaki muvafiakiyetsizligi iizerine, Ay-
aba kadi Fahr u’d-din’i il Arslan’a gondercrek itaat arzetmi? vc kcndi
mcmlckctinde hutbeyi Harczm§ah adina okutacagini bildirmi?-
20
Cih. G. II, 16.
21
K&m T. 560 hadiselcri.
22
Ahb. D. S. 114.
23
Tarik-i Reyhak, 284; vc na$ir Bchmcnyar hasiyesi, 325.
HARIiZMfjAHLAR DEVEETiNlN TIi§EKKObO 79
tir. Bbylcce Horasan’i labiiycline almi§ olan Harezm$ah, clci- sini

hil’atlerlc tallif clligi Ay-aba’ya tiirlii hcdiyeler, miiccvhcrat vc
miizcyycn ortiilcrle siislii cins atlar gondermi§tir24. Artik ll
Arslan’in Scltjuklu hancdanma tabiiik alakasim kestigi kabul
cdilcbilir. Fakat bunda hakiki amil §iiphesiz Irak Selguklu dev-
letinin i$ durumu vc Sultan Arslan’in biitiin iktidari Atabey
Ildeniz’c dcvrcdcrck kcndisinin tam bir idari lakaytlik i$inde
bulunmasi idi. Dcncbilir ki, Irak Sultamnm her 9e§it idari ve askeri
salahiyeti ildeniz’c birakmasi25, kcndinin de onun bir kumandani
yerinc gegmcsi neticesidir ki, Irak’ta ba§gostercn muhtelif
valilerin istiklal temayulleri miinasebetiylc, Harezm§ah da
durumunu degi§tirmi§ vc Iran mcsclclerine miistekilen ve
dogrudan dogruya mudahale etmek mevkiinde bulunmu§tur.
lldcniz’c kar§i cephc kurmak isteyen beyler, Biiyiik Selûklu
Imparatorlugu gbziilduktcn sonra te§ekkiil eden devletler arasinda
itiban gittik?c artan Harezmsahlan kendileri i?in tabii bir destek
saymakta idiler. Bilhassa Rey emiri Inan$ Bey bu miizaberete
gtivencrek Atabey’c agikâ muhalcfet ediyordu. Ildcniz’in, oglu
Cihan Pchlivam Rey emirinin kizi ile evlcn- dirmek surctiyle
rekabcti ortadan kaldirmaga <jali§masma ragmen, Inang Bey onun
Fars’a gitmesinden faydalanarak Arslan’a kar§i Hemeddn iizerine
yiiriidii, fakat ycti§cn Atabey tarafmdan maglup edildi ve Rey
kal’asina tahassiin etti. Ata- bey’in Rey’i zabtederck Muhaxnmed
Cihan Pehlivan’a ikta ctmesiyle neticelenen yuriiyii§u esnasmda
Inan$ Bey Bistdm’a 9ekildigi zaman Harezm§aha mektup yazarak
himayesinc sigmdigmi bildirdi ve onu Irak iizerine te§vik etti26. Il
Arslan da onu destekledi ve Dihistdn cmirine Inan$geldigi takdirde
cksik- lerini tamamlamak, lazim olan §cyleri te’min etmek i$in ona
30 bin dinar vermesini emretti vc ayrica Karluk beylerinden olup
babasimn Maveraiinnehirde olduriilmesi iizerine Harezm§aha iltica
eden §ems ii’l-miilk b. Huseyin Ayaz kumandasinda asker
24
Ahb. D. S. 115.
25
lldcniz devlelin full hakimi, oglu Muhammed Cihan Pehlevan Emir ii'l-
Hikcdb, diger oglu Muzaffer u’d-din Kizil Arslan Sultan’111 Emir-i Silah'i idi
(<ui. JV. 269. Ahb. D. S. 101).
20
Is!. Ans. ll Deniz mad.
So HARE'/MJjAHLAR TARtHl
gonderdi27. lnan$ bdylecc aldigi Harczm kuvvctlcriyle Rey'i istirdat

etti ve bmindon yekilen Sultan Arslan ilr Emir U’l-IIticca b Cihan
Pchlivam takibcn Stive*ye kadar ilcrledi. Fakat Atabey lldeniz,
icabmda 90k $etin rakip olabilcn Inang Bcyi oldurtmege muvaffak
olavak Arslan’in Hemeddn' daki durumunu saglamla$tmni§tir
(1169).
Harczm$ahin Horasan’da vc Irak’taki bu miiessir rollerinc ragmen
Nisdbur'w vc jVesd’yi tabiiyctinde tutmak, bilhassa Dihistari 1 kendi
cmrine aimak gibi hareketlcrinde fiituhat cmcllerinden ziyade giiney
simrlarmin emniyeti endi§csinin goz oniinde tutuldugunu du§iinmek
ycrinde olur samnz. Daha onceleri Alaii’d-din Hiiscyin-i Guri’ye
hitaben yazilmi? olup Ha- rezm askerlerinin Nis&bur civarinda
bulunu§unu buranin ha- simlar (Oguzlar) tarafmdan muhasarasi ilc
izah eden ve muhasaranin kaldirilmasi uzerine Harczm
kuwetlerinin gcri don- dliklerini bildiren mektubu ilc 28, Sicistan
meliki Ebu’l-Fazl’a ve Mazenderan Isfehbedi §ah Gazi’ye
gonderdigi dostane mektuplardan 29 anla§ilan da budur. Esasen Dogu
cephesindeki me§galesi bunu amir bulunmakta idi.
B) tl A r s l a n ’ i n D o g u s i y a s et i :
Katavan muharebesinde Mavcraiinnehire hakim olan Karahitaylann
Semerkand’e Tamga$ Han Ibrahim b. Arslan Muhammed Han’i
hiikumdar nasb ettiklerini gormii§tuk. Yine bu sava§ta Karluklann
ba§hca amil olduklanndan bahsetmi§tik. On be§ yd sonra
Maveraiinnehirdc yeni bir Karluk ayaklanma- simn vukubuldugunu
Tamga^ Han Ibrahim’in bunlar tarafmdan, Ibn u’l-Esir’e gore 1156
Subatinda30, Cemal-i Kar§i’ye gore daha sonra Buh&ra civarinda
katledilmesinden anhyoruz 31. Karluklar oldiirdiikleri Han’in
cesedini kirlara attilar. Yerine ge$en Kok-sagun32 diye maruf Celal
ii’d-din Qagri Han b. Hasan
27
Ahb. D. S. 103-105. Rah. S. 294. Tar. Gii. (s.472) ll Arslan ile Sultan- §ah’i
kanjtinyor.
28
Ara. Hv. 44b-45a.
29
Ara. Hv. 433-443. Len. Mtirtf. 74b-76a.
20
Kdm T. IX, 47.
31
Bk. Turks. 333-334.
32
Cih. G. II, 14. Metinde Kok Sagir ( /-V- A/ ). Bunun Mahmud-i Ka$gari’dc
ge$en Tiirk unvanlarindan Kok-sagun oldugu hakkinda bk. F. 1 Loprulti, Tiirk
Hukuk ve lktisad Tarihi Mcc. II, 23-24.
HARKZM$AHLAR DEVLETlNlN TE§EKKOLO 8I
Tigin misillemedc bulunarak Karluk rcisi Yabgu-han’i oldiirdii,

diger ilcri gclonlcri dc ortadan kaldirmak iîn tertibat aimak iizcrc
ikcn, maktuliin ogullari La<pn Bey ile bir kisim Karluklar
Harezm’e iltica ettilcr. Az evvel Semcrkand Ham ile dostanc
mektuplar teati otmis oldugu halde ll Arslan M, yukanda Bag- dad’a
yazdigmi soylcmi§ oldugumuz mcktuptaki ruha uygun olarak,
Mavcraiinnchirdeki yabanci hakimiyeti ile boy dl$ii§- mek i$in
Karluk miiltccilerine samimi kabul gosterdi. Hazir- ladigi biiyiik
bir ordu ile 1158 Haziranmda Maveraiirmehire yiirudu. Kok-sagun
Cend-Karagol arasindaki bozkirlarda oturan goijebe
Tiirkmenlerden aldigi takviye kuwetleri ile Se- merkand'c tahassiin
cderken, bir taraftan da metbuu Karahitay hukiimdanndan yardim
istemi§ti. II Arslan Buhara'yi bir takim vaidlerlc kcndinc celp
ettikten sonra Semerkand't yoneldigi sirada, csasmi Karahitaylarin
Ilig Turkmen kumandasmda gbnderilen 10 bin ki§ilik siivari
tiimeninin te§kil ettigi hasim ordu ile kar§ila§ti. Iki taraf Sogd
irmagi (Zeref§an)’m iki sahilinde mevzi aldilarsa da Ilig Turkmen
Harezmlilerle sava§mak cesa- retini gosteremedi ve Semerkand
ulema ve imamlarim araya koyarak anla§ma teklifinde bulundu. Bu
tavassut neticesinde Harczm§ah Karluk reislerinin “tarn ihtiram ve
ikram” ile ma- kamlarina iadesi §artiylc uzla§maya razi oldu ve
onlari yerlerine gonderdikten sonra Harezm’e dondu M. 1141 de
Harezmin Karahitay taarruzuna ugramasindan beri onlara kar?i
Harezm- §ahlarm ilk ba§arili mukabelesi olan bu hadise
Maveraiinnehir mintikasinda Harczm kuwetinin ustunliigiinii
gosterdikten ba§- ka, Karahitaylarin burayi vergi kaynagi, tabi bir
hudut memleketi saydiklanni da isbat eder. Yine bu sebeptendirki,
bu muharebe Karahitay-Harezm munasebctlerindc, mesela At-
siz’in taahhiit etmi§ oldugu yilhk vergi meselesi gibi hususlarda,
bir dcgi§iklik viicuda getirmi§e benzemiyor. Binaenaleyh ll
Arslan’in kendine celbettigi Buhara'yi Harezme baglami§ olmasi
da bahis mevzuu degildir. Fakat Karahitay mesclesin- deki
hassasiyeti, dolayisiyle ll Arslan’m Maveraiinnehirdeki muhalif
ztimrenin yani Karluklann faaliycti ile yakindan ilgi-
83
Turks. 334.
84
Cih. G. II, 15. Cam. T. (Hafiz Ebni) 584b. Rav. S. IV, 129.
Harnmâhlar Tarihi. 6
8.' H ARF.ZN1$AH 1 AR TAR IH l
lendigi bellidir. Sindbddname'AeVd b*\zi kayithirdan anla§ilacagi

iizere35 Maveraunnehirin iyico karupk vaziyetc dii§lugu 1163
tarihlerindeki. Karluk kuwetlerinin ezihncsi vc bihassa Harezn\§aha
c.ivar bulunan Buhdra Karluklanmn bu mintika dan
uzakla^tirilmasiyle neiicelenen 30 harekat dolayisiylc, kro- niklordo
hit; izahat bulunmamasina ragmen, tl Arslanm yeniden vc daha
te’sirli surettc Maveraiinnehir i$lerine kari§tigi \c hatta "Turkistan
beldelcriylc Maveraiinnchiri” tabiiyetine aldigi Leningrad miinjeat
mecmuasn\di\k'\ bir fermandan anla- îlmaktadir37.
Kili$ Tamgag Han Buhara §ehrinin surlarim pi§mi§ tugla temel- lcr
uzerine yeniden in§a ettirdi, Karluklara kar§i esasli mticadele- yc
giri§ti. 1165 den sonralan asayi§ iade olundu. Uzun suren bu
harekattan sonra bilhassa Karluklarm iyice tenkilini miiteakip
Karahitaylar faaliyete geqtiler. Bu sefer hedcf Harezm§ahlar idi.
Karahitay ordulan yardimciMaveratinnehir kuvvetleriyle birliktc
Ceyhun’un orta mecrasini takiben Harezm uzerine yiiruduler.
33
Sindbddname. Na§ir Ahmet Ate$’in onsozii, 68.
36
Ibn u’l-Esir (/Cam. T. 559 hadiseleri) Karluklar silah tasimaktan vaz ge<;mezlcr ve
ziraatle me?gul olmazlarsa mcmlekettcn tjikarilmalari hususundaki Karahitay
hukumdarimn talebini behemchal yerine getirmcktc israr gostcren Semerkand Ham
Qagri Han b. Hasan Tigin’e kar?i Karluklarm isyan cderck Buhdra'ya.
yurudukierinden bahseder. Buhara rcisi Muhammed b. Omcr b. Burhan i’d-din Abd
i'l-Aziz de Han’i asilere kar?i te$vik ctmi? vc Karluklar Buhdra civarindan
atilmi?lardir. Fakat o zaman Semerkand hiikiimdari ne lbn ti’l-Esir’in, ne de Tarih-i
Buhdra (s. 241) nm zikrettigi Celal ud’-din Qagn Han degildi. A. Ate? tarafindan,
Muhammed b. Ali '1-Zahiri "1-Semerkandi’nin Sindbddname si mukaddimesinden
vc §air §ems ii’d-din Muhammcd-i Suzeni’nin alakali $iirlerinden tesbit edildigine
gore 556 (1161) dan itibaren en ge$ 574 (1178) e kadar Qagri Han’in karde?i K1I19
Tamga$ Han Rukn ti’d-din Mes’ud Semerkand hiikumdari bulunuyordu. Karluklari
bastiranm ve asayi?i te’min edenin bu olmasi gerckiyor (Sindbddname, onsoz, 65 V.
d.). Barthold Tamgac Han Mes’ud’u hem Celal ii’d-din’in oglu gostermi?, hem de
onu 558 (1163) den itiharen Han addetmi?tir (Turks. 334).
31
Len. Miinf. 18a-21a. 558 (1163) tarihli olan bu ferman Harezm?ah ll Arslan
tarafindan Turkistan vc Mavcraiinnehir’in Karahanhlar’dan Ebu’l-Muzaffcr Tamga^
Bogra Han’a tcvcih edildigine dair olup bu Kara- hanli hakkinda “ferzend” tabiri
kullam/makta ve adlari geyen mcmlcketlcr “§eriftcrin-i buka’ ve hatirtcrin-i diyar-i
§irk ii islam est” ?cklindc tavsif olunmaktadir. Vesikamn tam_mi nc?rcdilmcmi?tir
(bk. Selfuklu Devri kaynaklan, 559).
IIAREZMfjAHLAR DEVLETlNtN TE$EKK0L0 83
Bunu habcr alan ll Arslan su bendlcrini agarak mutad tcdbirlcri

aldikian sonra Amuye'yc dogru indi ve askermin kiilli kismini
Mavcraiinnchir Karluklanndan Ayyar Bey kumandasinda ilcriye
gondcrdi. Fakat kendisi hastalanmasi yuziinden Amuye'dc bir
miiddct tcvakkuf ettigi i§in oncii kuvetlerine yeti§cmcdcn
vukubulan muharebede Karahitaylar Harezmli- leri bozguna
ugrattilar; kumandan Ayyar Bey esir edildi, Ma- veraiinnehirc
gotiiruldii. Bu maglubiyet dolayisiyle rahatsizhgi bir kat daha artan
Harczm§ah ll Arslan Giirgdnc'a donu§iinde hastaligindan
kurtulamiyarak oldli (19 Recep 567/19 Mart 1172)38.
16 yil siiren Harezm§ahhgi zamanmda ll Arslan babasi Atsiz’a
nisbetle daha mahdut kalmi§ goriinmekle beraber, §iiphcsiz ondan
daha realist idi. MuvafTakiyetlerini golgeleyen son muharebe
istisna edilirse yine ba§an kazanmi§ bir devlet adami sayilabilir.
Seûklulara kar§i sonralan guttugii kligiik 6l$iidcki
politikasiyleoglu T e k i § igin son derece miisaitbir siyasi zemin
hazirlami§tir. Fakat Karahtaylara hara$giizarlik zincirini kiramadigi
anla§ihyor. Son Karahitay sava§imn sebebi olarak Harezm§ahm bu
vergiyi zamanmda odemedigi ileri slirulmektedir39. Buradaki
maglubiyeti ve miiteakiben oliimii haracin otomatik olarak
ogullannin boynuna aktanlmasmi inta$ etmi§tir.
ll Arslan’dan sonra gerek kudreti, gerek siyaseti bakimindan
hanedanm en miimtaz §ahsiyeti olan Ala ii’d-din T e k i § ile kar§i-
la§iyoruz. Harczm§ahlar tarihinin bu devresi taht kavgalari arasmda
ba§lami§tir. Bu sebeple bidayette i$ meselelere yabanci devletlerin
kuwetli mvidahaleleri gorulmii§ ve Harezmin servet veemvali
birpazarhk mevzuu olmu§ ise de, Teki§ az zamanda hakimiyeti ele
aldiktan ba§ka, uzun siiren karde§ miicadelesinin
38
Cih. G. II, 16-17. Kdm. T. IX, 114. Cam. T. I, 731*. Rav. S. (IV, 129) da dliim
tarihi 557 gosterilmi? ise de, Paris ne§rinde (Sultans du Kharezm, 123) 567 olarak
diizekilmijtir. Tar. Git. (491 vd.)nin bu kismi yanhjlarla doludur.
3
® Tar. Git. 490. Rav. S. IV, 129. Isl. Ans. Harizmfahlar mad. Ciiveyni (II, 89) yc
gore, Atsiz’dan sonra yerine ge5en oglu “Teki5”de mali odiiyordu ki, oliim
hastaligmda iken ogullarina Giirhan ile bozusmamalanm ve mu- karrer vergiyi
odemelerini soylemijtir. Burada Teki$ degil ll Arslan oldugu a$ikardir.
84 HAREZM$AHl.AR TARlHt
neticesindc muzaffer $ikti£i gibi, sogukkanli ve uzak gorii$lu

politikasi ile istikrarh hale getirdigi Harezm§ahlar dcvletini yalmz
islam §arkin degil. biitiin dogunun birinci sinif siyasi tc§ekkiilu
payesine yiiksehmcge muvaflak ohnu§tui\
C) Harczm$ahlar devletinde karde§ kavgasx; Ala u’d-d in T e k i §
— S u 11 a n § a h m u c a d c l es i :
l l Arslan oldugii zaman Teki§, umumiyctlc taht namzedi biiyiik
evladin nasb edilegeldiklcri, C.end valisi olarak makaminda
bulunuyordu 40. Ku$uk kardc§i Sultan§ah Mahmud’un valdesi
Terken Hatun bundan istifade etti vc kendi oglunu Harczm tahtina
oturttu 41, idarcyi de kendi cline aldi. Yeni Harzem§aha biat etmek
iizere merkeze davet edilen Tcki§, Cend'c gondcrilen elîlcri yiiz
geri tjevirdi, Harezm’e gelcmiyecegini bildirdi ve, kendisini
haksahibi gordugu cihetle, Sultan§ahi ta- nimadigini ilan etti42.
Hatun’un onu zorla yola getirmek iîn ordu sevkinc hazirlanmasi
Teki§’in mcmleketi terketmesine sebep oldu. Teki§ en yakin ve
kuwetli kom§usu Karahitaylarin yanina gitti, yardim istedi;
kendisine kuwet te’min edilir dc Harezm tahtina sahip olursa
verilegelmektc ojan yillik vergiyi muntazaman ve fazlasiyle
odeycccgini taahhiit etti. Olen me§- hur Gurhan'm kizi o zaman
Karahitay devletinin ba§inda idi, fakat ordunun idaresi bunun kocasi
F u - m a ’nin elinde bulunuyordu 43. Karahitay Imparator^csi
kocasini buyiik bir ordu ile Teki§’in yamnda Harezm’e gonderdi.
Bunlar Giirgdnc'a yakla§tiklan sirada mukavemet imkamni
goremeyen Terken Hatun ile oglu Horasan’a dogru ayrildilar.
Muharebe etmeden §ehre giren Teki§, halkin ve askeri ziimrenin
umumi ho§nut- lugu i$inde resmen Harezm§ah oldu (22 Rebiiilahir
568/10
40
Ncsevi: Sir. S. C. metin, 29 } jtWU-J'
Eserin miitcrcimi O. Houdas buradaki Cend kelimcsini ... jy—j' Ul'j ciind (asker)
diye alarak §oyle tcrcume ctmi$tir: “1c sultan Takach a l’dpoquc oil il ctait le
chef dcs troupes...” s. 50.
41
Cih. G. II, 17. Cam. T. I, 73b.
48
lbnii’l-Esir’c gore (IX, 114) Alaii’d-din Teki$, babasmin dllimii uzerine kiiîik
biradcrinin onun yerinc oturdugunu duyunca utanmi$tir.
48
Cih. G. II, 17. Kam. T. IX, 114. Cam. T. I, 73b. Rav. S. IV, 129. Uji 1 1
§eklindc yazilan bu kelime (Jince Jamad manasinda Fu-ma
dir (bk. Sultans du Kharezm, 124. Turks. 337).
HAREZMJjAHLAR DEVLETlNlN TE§EKK(JLO B
3
Ocak 1173) 44. Tcki$ boylccc mucadclcsiz tahta kavu§mu§ olu-
yordu, lakin asil mucadclc vc mii§kilat bundan sonra kcndini
gostcrdi vc scnclcrcc siirdii.
Giirganc'i tcrk cdcn Terken Hatunla Sultan§ah Mahmud cwcla,
Harezm§ahlarin Magenderdn Isfchbcdleriyle olan dost- luklarina
guvencrek,Zahir ii’d-din-i M a r’ a § i’yc gore, beraberlerinde 3-4
bin Harczmli oldugu halde, 1163 senesinde olen §ah Gazi’nin
torunu Isfchbcd Husam ii’d-devle Erde§ir b. Ala i’d- devle
Hasan’a muracaatla yardim talebinde bulunmu§tu. isfehbed onlan
fcvkaladc bir istikbale hazirlanmi§ iken, Ha- rezm§ahlar ailcsi
ipindeki tefrikadan faydalanmayi akkna koyan Miieyycd Ay-aba
siir’atlc gelerek Sultan§ahi Dihistan'da bulmu§ vc onu
Magendar&na gitmekten vaz ge$irerek Hora- san’a gotiirmii§tii 4S.
Merv ve civanna hakim olduktan ba§ka Riikn ii’d-din Mahmud
hiikumetine nihayet verdigini ve bir mliddet kendi adina hutbe
okuttugunu bildigimiz 46 Horasan hiikiimdari Miieyycd Ay-aba
Herat' 1 da istila ettikten 47 sonra Oguzlarin pargalanmasi ve
kismen Gagne cihetlerine gitmeler uzerine Horasan’in en miihim
kuweti haline gelmi§ti. Terken Harezm hazincsinden ahp
beraberinde gotiirdiigii hayli emval ve miicevherati Miieyyed’e
takdim etti ve Teki§’e kar§i muavenet edildigi takdirde daha emval
ve saire verecegi taahhiidiinde bulundu. Ayrica Harezm ahalisinin
ve ordunun kat’i surette kendilerine taraftar oldugu hususunda onu
kandirdi 48. Cuvey- ni’ye gore “gururlanan ve miilk hirsi
ile§eytamn igvasina kapilan” Ay-aba Sultan§ahla birlikte once
Mdgenderaranda Sdriye ’ye geldi, Isfehbed Husam u’d-devle
Erde§ir’den bazi metalibatta
44
Cih G. II, 18. CSm. T. I, 73 b. Rav. S. (IV, i3o)da yanli? olarak 558
gosterilmijtir. Ciiveyni’den ogrendigimize gore, Tekij’in hiikumdarhgi herkes
tarafindan tasvible kar§ilanmi$tir. §airler, cdiblcr tebriknamcler yazmi$lardir. O
zaman 70 ini a$kin bir ihtiyar olan me$hur Re$id Vat vat mahiffe iîndc huzura
getirilmi? ve tebrik zimninda bir riibaisini okumujtur.
45
Mar’a$i, 244-248 (indekste Sultan§ah Mahmud yanli? olarak Selûklu
hiikiimdari Sultan Mahmud b. Muhammed diye gosterilmijtir). Ibn Isfcndiyar II,
105, 114.
48
Bk. Oguz Istildst, 615.
47
Kam. T. IX, 91.
48
Cih. G. II, 18.
86 HAREZMSjAHLAR 'I AR1Ht
bulundu: Estfrabdd'd;\ Bdlemen kal'asim ole geîrdi 19. Mii- evyedin,

her $cyden ovvel. Sultan$ahin moveudiyetinden vc bilhassa
Harczmli askerlerden bilistitade kendi hesabma araziler zabtetmek
niyetinde oldugu anla$iliyordu. Fakat Terken Ha- tunun israrlari vc
soylcdigimiz maddi fedakarliklan kar§isinda Taboristan'dan dondii
vc biitiin ordusunu toplayarak, yanindaki Sultan§aha vc valdesine
tac ii taht kazandirmak, bu arada kcndisinc dc bir $ok mcnfaatlcr
saglamak cmcliylc yola gikti. Kisa zamanda Harczm’e ula§mak igin
Merv ile Nesa arasin- dan ilcrlemck vc Karakum qoliiniin bir kismim
gc^mck zorunda idi. Yol mii§kilati hasseten su azligi dolayisiyle
ordusu daginik halde yiiruyu§e devam etti. Gruplar 50km
Amudcrya’ya dogru nihayet noktasi olan, Harezm’in QO fersah
kadar giineyindeki, Subarh 50 mevkiinde birle§eceklerdi. Halbuki
Ay-aba’nm bu hareketini Isfehbed’dcn ogrenen ve yuruyii§
istikametini tayin edebilen Teki§ daha ewel Subarli’ya. gelmi§ ve
askerlerini golden Qiki§ noktasmin muhtelif mahallerine
mcvzilendirmi§ti. Ay-aba’nm. bu hazirliktan haberi yoktu. Oncii
grupun ba§inda Subarli’ya geldigi zaman ani olarak Harezmlilerin
hlicumuna ugradi, kuwetlerinden $ogu telef oldugu gibi kendisi de
esir dii§tu; Harezm§ahm huzuruna gctirildi ve otagm oniinde der-
hal oldiiruldii (569 senesi arife giinu/n Tcmmuz 1174) 51- Terken ile
Sultan§ah Dihistari'a dogru ka$tilar. Teki§ onlarm izinden
Dihistaria yuriidii §ehri zorla zabtederek ele geîrdigi Terken
Hatunu oldurdii. Muhaliflerden miihim bir unsur bertaraf edilmi§ti;
lakin yakalamaga muvaffak olamadigi karde§i Sultan§ah §adiyah
(Nisabur)a. gitmi§ orada, babasi Miieyyed Ay-aba’nm yerine
ge$mi§ olan Togan-§ah Ebu Bekr’e iltica etmi§ti. Ancak Horasan
ordusunun Harezm seferinde kismen: telef olmasi, kismen dagilmasi
yiiziinden kuweti azalmi§ bulunan Togan-§ah’dan kafi yardim
goremiyecegini anlaymca Gur hukiimdan Giyas ii’d-din’in yanma
gitti.
Yukanda Gurlulardan bahsederken Alau’d-din Cihanstiz’- un,
Atsiz’m yapamadigi miihim bir i§i ba§ardigmi, yani Scl-
49
Ibn Isfendiyar II, 128-129. Mar’aji, 252.
80
Muc. B. Ill, 181. Daha bk. Turks. 337 not 5.
81
Cih. G. II, 18-19. Ciiveyni zamanmda Subarli su altmda kalmi§ti. Kam. T.
IX, 115. Ibn Isfendiyar II, 129.
HAREZMfjAHLAR DRVLETlNlN TE§EKKOLO B?
<juklu clcvlctiylc olan alakasmi kcscrek istiklal ilan ettigini ve

biraz sonra da Sultan unvanmi aldigim gormu§tiik. CihansGz’un
1161 dc bliimundcn 52 sonra Gurlu hakimiyeti geli§mekte de-
vamctti. Ycni hiikiimdar Scyf u’d-din Muhammed b. Ala i’d-din
Huscyin, amcasmm ogullan olup mevkuf bulunan ve deride Gurlu
devlctinc cn parlak $agi idrak ettirecek olan §ems u’d-din
Muhammed b. Sam ve $ihab u’d-din Muhammed b. Sam hardened
serbcst birakti. Bunlardan birincisi Firtizkuh’da. oturmu§ digeri,
amcasi, Bamiyan meliki Fahr u’d-din Mes’ud’un yanma
gitmi§ti.Seyf u’d-din,Rudbar havalisinde Oguzlarla miicadele
esnasmda oldiiruliince, Firuzkuh'daki §ems u’d-din Muhammed
Gur tahtina gikti. Biraderinin Bdmiyan'dan gelerek kendisine
iltihaki neticesinde iki karde§ mukemmel bir i§birligi iînde
devletlerini itila yoluna sevkettiler. Bunlar Seyf u’d-din Muham-
med’i sava§ sirasinda katletmi§ olan Gurlu kumandan Ebu ’1-
Abbas’i ortadan kaldirmakla hakikaten kuwetli bir muha- liften
kurtulmu$ olnyorlar, sonra da tahta hak iddiasiyle ortaya $ikan
Fahr ii’d-din Mes’ud’u maglup etmekle hayli kuwetlenmi§
bulunuyorlardi. Iki karde§ aym zamanda Belh sahibi Ala u’d-din
Kamac ile Herat sahibi Tac ii’d-din Yildiz’m kuwederini ayri ayn
imha ederek iki tehlikeli rakibi de bertaraf etmi§lerdi. Bu
muharebelerin hasilasi biitun Gur iilkesinin Firilzkilh hiik- miine
girmesi ve miihim Herat kal’a ve havalisinin zabti oldu. Bir ka$
sene i$inde Garcistan, Belh, Talekan taraflan itaate alindi; Gazne
topraklarmi Husrev-§ah’dan almi§ olan Oguzlar da $etin bir
sava§tan sonra maglup edilerek Gazne, Kabil, Mey- mend ve civari
ilhak edildi (1173 de). Sonra Ftifenc feth olundu. Bu ba§arilari
miiteakip Sicistan ve Rinnan melikleri tabiiyet- lerini bildirdiler
(1175 den sonra). Saydigmuz blitiin bu yerlerde hutbe ve sikke
Gur hiikumdan namina oldu53.
Gur tahtma $iktigi zaman Giyas u’d-din lakabmi alan §ems- u’d-
din Muhammed her hususta devletin hakimi bulunuyor, kii$uk
karde§i §ihab u’d-din ise ordunun ba§kumandanligi vazifesini
goriiyordu. Iki karde§ tarihte devlet kurmu§ hanedan azalari
arasinda e§ine az rastlanan bir anla§ma ve ahenk îndc
53
Kim. T. IX, 74.
63
Tab. Na. 25, 67, 73. lsl. Ans. Gurtler mad.
88 11 ARF.Z MJjAH LAR 1AR l i l t
gali§iyorlardi. Biradcvinin emriylo hareket edcn Sihab ii’d-diti

ordulari zaferdon zatoiv kojjtunnakta idi. Bir gok fclihlcrinc ilavetcn
Ldhur ba$ta olmak u/.ero kuzey Hindistan’m bir kismmi zabtctmi;.
Ga/.neliler Dcvlctini tamamiylc ortadan kaldirmi$ti 1,117;*
simian). Kardo$ini Gazne tahtina oturtan Sultan Giyasu'd-din
Muhammed i t 7 9 tarihlcrindcn itibarcn Hin- distan’dan
Amudcrya’ya kadar uzanan sahada kendi hutbesini okutuyor, tabi
lnomlckctlcr dahil, biitun iilkelcrin minberlerinde onun “Giyas iid-
din ve'-diinya, Mum ii'l—isldm, Kasim-u Emir i'l-mu’minin” lakap
vc unvanlan zikrolunuyordu51. Selguklu- lardan ayrilan hiikumctler
arasinda Gurlular cidden miistesna bir mevki ihraz etmi§lcrdi. Tam
istiklale sahip olduklan igin, dcvlet olarak, Harezm§ahlarm gok
fevkinde idilcr. Askeri kuwct baktmindan isc “Harezm§ahlar harbe
ancak iicretli askerlerle devam cdebiliyorlardi, halbuki Gurlular
Turk hassa askerine malik olduktan ba§ka, ana vatanlanmn ccngaver
daghlanna da giivenebilirlerdi”55. Gurlularm bu derecc kuvvet
kazandik- lari bir sirada Harezm§ahlar kardc§ kavgalarma
bulanmi§lardi. Iki devlet arasmdaki bu mukaycscler Harezm§ah
Teki$’in, gorecegimiz iizere, §ahsi kudret ve kiyasetinin daha
belirli surette ortaya gikmasina yaramast itibariyle de miihimdir.
Sultan§ah Mahmud’u bir misafir hiikiimdar gibi kar§ilayan Sultan
Giyas ii’d-din-i Guri, sirf Horasan’a hakimiyet yiizvinden belki
Harezm dahili i§lerine kan§makta tereddiit gostermiye- cekti, fakat o
siralarda §arkta patlak veren bir ihtilaf Sultan§ahi daha evvel o
tarafa gektigi gibi, Giyas ii’d-din de kendi gayesi bakimindan—yarii
iki rakibini vuru§turmak igin—miilteci misafirini bir an once oraya
gondermegi uygun gordii. Bu ihtilaf Harezm§ah Teki§ ile dostu vc
yardimcisi Karahitaylar arasmin agilmasi idi. Harezm’i haraggiizar
bir memlekct bilen Karahitaylar gbnderdikleri adamlan vasitasiylc
orada her tiirlii tahakkiimii miibah saymakta ve isteklcrini
arttirmakta idiler. Elgiler Harezm§aha kar§i bir hiikiimdar nezdinde
riayeti icap eden §artlara ve merasime ehemmiyet vermiyorlar,
mutadlan tizere saygisizhk gosteriyorlardi. Teki§ bundan son derece
miiteessir
“ Kam. T. IX, 35-36. Tab. Na. 73, 115.
85
Turks. 338.
oldu. G ii vHAKE/,M$AHLAR
c y n i’yc goreDEVLETlNlN
Tcki§ bunuTE§EKK0L0
bir izzet-i nefis meselcsi
50
yapmi§ , lbn ii’l-Esir’e gore vaziyet onun “din ve dcvlet hami-
yctini gayrctc gctirmi§ti” 67. Neticc olarak Teki§ vergi tahsiline
gelcn vc a§iri mctalibatta bulunan Karahitay el$ilerini oldiirttu;
diger Karahitayli memurlar da Harezmliler tarafindan itlaf cdildilcr.
Boylece bir sava? zemini hazirlanmi? oldu. Sabik Harczm$ah
Sultan§ah bu firsati ka$irmak istemedi. Sultan Giyas ii’d-din’den
te’min ettigi bazi te$hizat ve levazimla Ba- l as a gun' a yollandi.
Karahitay hukiimdanm bvitiin Harezm ordu ve ahalisinin
kendisiyle birlik oldugu hususunda ikna etti. Giiya Harezmliler onu
sabirsizlikla bekliyorlardi. Bu suretle Harezm tahtim i§gal etmek
iizere yardim istedi. Karahitay Imparatoriêsi, Fu-ma’yi bu defa
Sultan§ahla birlikte Te- ki$’e kar?i gonderdi. Harezm§ah miidafaa
tedbirleri aldi; ilk olarak bendleri a$mak suretiyle gegitleri ve
yollan su altinda birakti. Karahitay ordusu bin mii§kilatla
Gurganc'a sokulun- caya kadar liizumlu aletleri tedarik ve
miidafaayi tanzim etti. Teki§ ilc i§birligi yapan Harezmliler tarn bir
mukavemet gostermekte geeikmediler. Fu-ma bahis mevzuu
Sultan§ah taraf- tarligina dair bir emare goremeyince askerlerinin
beyhude yere suda bogulmasindan ba§ka bir i§e yaramayan bu
te§ebbiis- ten dolayi pi§man oldu ve geri donmege karar verdi
Sultan- §ah Harezm’den iimidini kesmi§, hi$ olmazsa Horasan
taraflannda tutunabilmek dii§uncesiyle Karahitay ordusundan bir
miktannin kendine verilmesini rica etmi§ti. Fu-ma §iiphesiz bazi
taahhiitler mukabilinde ona liizumu kadar kuvvet birakarak
$ekildi.
Sultan§ah, Barthold’un tahminine gore, bir tvimen Karahitay
askeriyle siir’atle giineye dogru inerek o zaman Oguz beylerinden
Melik Dinar’in elinde bulunan Serahs kal’asina baskm verdi. Ani
hiicumla gafil avlanan Oguzlardan $ogu olduriildii, Melik Dinar
kendini kal’a duvarmadan su hendegine atti. Hen- dekten $ekilip
kurtanlan Dinar geri kalan Oguzlarla kal’aya
54
Cih. G. II, 19.
47
Kam. T. IX, 115.
58
Cih. G. II, 20. Kam. T. IX, 115. Niz&m u't-Tavarih 81. Cam. T. (Hafiz EbrU)
585a.
90 MARI',ZM.SAI U. \R TAR Mil
kapandi. Efdalii'd-din-i K i r ma n i ’ y e gore Sultauijalun taarruzu

kar$ismda Serahs'da. tutnnainayan Oguzlavdan hir kismi “ka- dinlari
vo ôcuklaviyle birliktc 5 bin kadan" h'irrndn a gidcrck kal'alan
mnhasaraya ba^lami^lar 69 vc orada kalmiijlardi. Sultan- §ah
sonralan Merz'c yuriidii vc bn miihim merkczi i$gale muvaffak
oldn. Ibnii'l-Esir’in vc Ciivcyni’nin miittcfikan, “bundan sonra
Sultan$ah Karahitav kuvvctlcrini Maveraiinnehirc iade etti"
dcmclerinc bakihrsa 60 onun Merv'in zabtini miitcakib 50k mal
cdindigi vc ctrafma hayli kuvvct topladigi anla§ihyor fi,.Sul- tan$ah
Serahs'a kar$i akmlanna fasilasizca dcvam ctti. Adamla- nndan bir
kisnunm lelcf olmasi, bir kisminin da dagilmasi iizerine kal’ayi
miidafaadan aciz kalan Melik Dinar burayi terk ctmek karariyle
Nisabur’a, Togan-§ah b. Mueyycd Ay-aba’ya haber gondererek
Serahs' 1 kendisine tcslim edeccgini bildirdi, mukabilinde Bis tarn’ 1
istedi. Nisabur’ un miidafaasi bakimindan Serahs, Bistarridan
elbette daha miihimdi. Dinar, Togan-§ah tarafindan gonderilen
Omer-i Firuzkuhi’yc Serahs’ 1 tcslim ettiktcn sonra Bistam'a gitti.
Fakat bu nevi tedbirler Sultan§ahm hiicumlarim sektcye
ugratrmyordu. Togan-sah Firuzkuhi’yi degi§tirmek zaruretini
duyarak onun yerine babasmm kole* lcrinden Emir Karaku§’u
Serahs’\n muhafazasma mcmur ctti. Bu sirada Sultan§ah 3 bin kisi
kadar kuwetle Serahs’ 1 muhasara etmek iizere yuriidii. Bir taraftan
Gur, Bamiyan, Sicistan kuv- vetlerinin mii§terek baskilarma maruz
bulunup aym scncdc, yani u8ode, Harezm§ah Teki§’in Horasan’da
goriinmesi uzerinc ferahlayan Togan-§ah 62, yanmda, Ciivcyni’ye
gore, iyi te$hi- zatli 10 binlik bir ordu oldugu haldc ilerledi. Serahs
oniindc ceryan eden §iddetli sava§ta (26 Ziilhicce 576/14 Mayis
1181) Togan-§ah sayi iistiinliigii ve te$hizat miikcmmelligine
ragmen bozularak Nisabur’a dondii, arkasindan Emir Karaku§ da
kal’ayi birakti ve ona iltihak etti. Sultan§ah bu muzafferiyetindc
Serahs’da.n ba§ka, bir 50k ganimet ele ge$irmi§ti. Az sonra Tils’u
da hakimiyetinc aldi 63. Ibnii’l-Esir’in ifadesiyle “miilk hirst
5
“ Bedayi ii’l-Ezman 87. Oguzlarm dagildiklarina dair: Zafcrn^me 7^7'
60
Cih. G. II, 20. Kam. T. IX, 115.
S1
Kr$. Tab. Na. 73-74.
62
Cam: T. Haseiri 227“.
63
Cih. G. II, 21-22. Cam T. I, 74a.
HARZEM§AHLAR DEVLETlNiN TEÊKKOLO y»
ilc 90k gayrct gosterip az istirahat eden” Sultan§ah, bundan sonra,
kaynaklanmizca daha ziyade sakin tabiatli ve eglenceye dii§kiin bir
adam olarak tanitilan Togan-§ahi siki§tirmaga ba$- ladi. Togan-§ah
bu devamli hiicumlardan adeta bezgin dii§mii§ ve ileri gelen
kumandanlarindan 90gu Sultan§aha gegmislerdi. A§agida
gdreccgimiz ilzcre, o, Harezm§ah Teki§’in himayesine girmesine,
Gur Sultaninm yardxmlarina mxiracaat etmesine ve hatta C ii v e y
n i’ye gore bir kere Herat'a kadar gidip askeri muavcnet
dilenmesine ragmen pek de miiessir bir faide elde edememi§tir84.
D) K a r a h i t a y l a r v e K i p g a k l a r :
Harezm§ah Teki§’in Karahxtaylara kar§i biraz ewel bahsettigimiz
muvaffakiyetli Harezm miidafaasuun tarihini kay- naklarimiz
kaydetmiyorlar. Bu hadise malum iki tarih, yani 1175 ile 1180,
arasinda ve biiyiik bir ihtimalle birinci tarihe daha yalun zamanlarda
ceryan etmi§tir. Fakat bu vak’anm asxl ehemmiyetini Harezm§ahxn
artik Karahitay boyxmduru- gunu kirrm§ olmasmda aramahdir.
Filhakika Teki§ gerek Ma- veraiinnehire, gerek Sirderya otesi
“kafir” lerine kar§i harekette, gerekse Karahitay topraklarmm
i9leiine kadar uzanan bolgelerde zaferler kazanmaga devam etmi§
ve bu seferlerine mani olimamami§tir. Esasen Cend §ehrinin ve
etrafimn ehemmiyeti ilk Harezmâhlardan beri fark ve takdir
edilmi§ bulxmuyordu. Maveraiinnehirin rahatsizhk xmsuru
Karluklanna mukabil, Sirderya’nm kuzey-dogu mmtxkalannx ta
uzaklara kadar ellerinde tutan gayr-i miislim Kxpgak boylan vardi
ki, bunlar ihtimal “kafir” Karahitaylardan gordiikleri te§vikler
neticesinde, Harezm iizerine kiîimsenemiyecek tazyik icra
ediyorlardx. Ala ii’d-din Teki§ Harezm§ah olmadan once Cend
valisi idi; tahta ge9tikten sonra buraya aym ehemmiyetine binaen
“en aziz oglu” Nasirxi’d-din Melik§ahi tayin etmi§ti. Bu husustaki
men§ur elimizdedir65. Bu men§urda Cend kit’asxmn “islamm ve
milletin ana memleketlerinden ve devletin buyiik iilkelerin- den”
oldugu kayded'ildikten sonra, orasi hakkinda “bizim kahre-
“ Cih. G. II, 22. Cam. T. Hasent, 227b. Rav. S. IV, 130.
*s Tvs. Trs. 12-28 “Merûr-i eyalet-i Cend ki ber n&m-i HiidAvend zade-i Cih&n
Hakan-i muazzam... isdar iiftade eat”.
92 H AREZN1§ AH LAR TAR tilt
ciici dcvlctimizin mebdoi vc men§eidir” denilmosi04 buranm belki
asil Harezm dcreccsinde ehemmiyetli oldugunu gostcrmcsi itibariylc
dikkatc $ayandir. Men§urda “kafir” mcmlckctlcrinin hududunda
sakin olup “islam padi§ahhgmm” simrlarinm §ercfli bekgilcri olan
Cend ahalisinin hususi bir itinaya mazhar kihn- masma, bilhassa gazi
vc miicahidlcrin hukukuna tam riayet gbstcrilmesinc i§aret
edilmckte, ani bir tcvaciiz kar§isinda daima hazir bulunmak iîn o
hudutlarm scqkin vc tecriibeli muharib- lerlc dolu tutulmasi
emrolunmaktadir. Cend'in chemmiyeti §uphesiz sadece bu
sebcplerdcn ileri gelmiyordu. Harczm’c ula$an ana ticaret yolunun
iizcrindc ileri bir kal’a olu§u da kiymetini bir kat daha arttirmakta
idi. Aym men§urda bu husus ayrica belirtilmektedir: uzak ve yakin
Turk ve yabanci herkese musavat iizere muamele edilmesi, din
adamlarina §eyhlere riayet, alelumum halkrn zuliim ve haksizhktan
korunmasi tavsi- yesinden sonra, ticaret yollanmn tam bir cmniyet ve
asayi§ iqinde bulundurulmasi, tacirlerin mat ve canlarinm her tiirlii
tecaviizden masun tutulmasi, bazirganlarin memnuniyetsizlik- lerine
ve kafirlerin onlari tacizlerine hi$ bir suretle mahal bi- rakilmamasi
emredilmektedir ki, bu son ciimleler ba§ka hi$ bir resmive hususi
vesikada diger bir mahal i<jin sdylenmi§ degildir.
Harezm§ahlar devleti bu mintrkamn iktisadi faaliyetinden olsun,
insan giiciinden olsun gok biiyiik istifadeler saglami§tir. Teki§
Harezm§ahlar arasinda bu avantajlari en iyi kavrami? bir adam
olarak gorviniiyor. Fakat onun devlet hesabma te’min cttigi,
Harezm§ahlari §arkin en kudretli hiikumeti seviyesinc' <pkaran bu
avantajlar, a§iri derecedc kibirli oglu Muhammed Harezm§ah’m
idaresizlik ve beceriksizligi yiiziinden bilakis devlct binasmin
temellerini sarsan amiller haline inkilap etmi§lerdir.
Karde§i Sultan§ah Horasan’a giderck Teki§’e kar§i <jikabil- mek
i$in ugra§ir, imkanlar te’minine âhîrken, Teki§’in Harezm
devletinin istikbali bakinundan, ycrinde olarak, ehemmiyetini
kestirdigi Sirderya otcsine himmet harcadigi mu§ahedc olunuyor.
Buradaki muvaffakiyetlerinden ilki Barginlig-kend ilc ha- •alisinin
Harezm’e baglanmasi olsa gerektir. Elimizdeki diger ' men§ur bu
eyaletin Teki$’in otekiogluTactt’d-din Ali*§ah’a
* >1*“' »>y. 1* U-» ) liU . , . . j jl <l»i- »
HAREZM$AHLAR DEVLETlNtN TE§EKK0L0 93
vcrildiginc dairdir °7. Ozcrinde tarih bulunmiyan bu men$urdan
anlagildigina gore, Harezm devletinin hudut vilaycti artik Bar-
pnlig-kend 8H ilc bu civarda biiyiik mahallerden biri olan Ribat-i
Togdnin olmu§lur. Mernyurda fesatgilann tenkil edilmesi veikti-
darin bozguncu tccaviiz ve tasallutundan masun bulundurulmasi
bildiriliyor ve ayrica dii§man tarafindan gafil avlanmamak i$in
beldenin en uzak yerlerine kadar istihbarat memurlan gonderilmcsi
emrediliyor. Demek ki, hudutlar §arka dogru geni§ledik$e tehlike
de o nisbette artmaktadir. Fakat Harezm§ah “kafir” lerle sava§mak
ve onlan islama kazanmagi din ve devletin en biiyiik
vazifelerinden ve §ereflerinden saydigi iîn bu sahada gayrctlerine
devam etmi§tir. Teki§ tarafindan Gur hukiimdari Giyas ii’d-din’e
yazilan ve Ocak 1181(576 Ramazan) olarak tarihlenmesi icap eden
bir mektupta 89 Harezm ordulannin islam beldelerinin nihayetinde
kain Kipgak diyanna gide- cekleri ve o tarafin i§ini halledecekleri
bildirilmekte ve beklenen maksadm hasil olacagi kanaati izhar
olunmaktadir70. Aym hiikiimdara yazilan Mayis 1181 (577
Muharrem) tarihli diger bir mektup71 bu meselcile ilgili olarak,
Miikrimin Halil Yinang’m dikkat gektigi iizere 72, hig bir tarihi
kaynakta bulunmayan, Karahitaylara kar§i harekata matuf,
malumati ihtiva ediyor. Buna gore Kipgaklardan U r a n kabilesi
reisi Alp Kara73 sayisi hesaba gelmiyecek kalabalik Kipgak kuweti
ile 74 Cend smirlarina gelerek Harezm§aha hizmet arzetmi§ ve
kendisinin en biiyiik yardimcisi oglu Kiran’i Yugur ogullanndan bir
grupla birlikte 75 Giirgdnc'a yollami§, biitiin kavmiyle hizmete
hazir
•7 Tvs. Trs. 38-43.
48
Sirderya dogusunda $imdiki Kok-Kesene (Umumi Turk Tarihine Girif I,
85).
49
Barthold yih kaydedilmemi? olan bu mektubu bir scnc sonraya, yani 577
yc koymakta ise de (Turks. 340) tarafimizdan yapilan Maveraiin- nehir ve Horasan
hadiselerinin karîla§tmlmasi neticesinde yazdigimiz ?ckilde duzeltilmijtir.
70
Tvs. Trs. 148.
71
Tvs. Trs. 156-161.
72
Turk Tarih Enciimeni Mec. nr. 2 (79) s. 103.
73
Tvs. Trs.'dc yanli? olarak
74
J€ j\ £>^5 jT jij c-Af-'j a»- ^ l
74
Uran meselcsi. Alp Kara, fciran ve Yugur ogullari hakkinda: F.
Koprulii: Uran kabilesi, Belleten VII/26 (1943), 228.
94 HAREZMSyAHLAR TARtHl
oldugunu bildirmi$ vc Harezm§ahdan bu kt$ no yapmasi l&zim-

geldigini, bir tarafa havckoti icap edip etmcdigini sormu§tur.
Harezm$ah gclcn misafirleri layiki ile agirlayip hcpsine hil’at vc
tc$rifler verdikten soma, yanlanna Harczmin biiyiik kuman-
danlarindarv to tanesini terfik edcrek Cend’c oglunun nezdine
gonderdi. Yali Nasir u’d-din Melik$aha da idaresi altmdakieya- letin
kuwetlerini tophyarak bu kumandanlarla ve Alp Kara ile birlikte
Karahitay ‘“mel’unlar” ma ait topraklan elc gc5ir- mesini, o *‘kafir”
lerin oradan tamamiyle siirtiliip ^lkanlmasim veya kat’i surette imha
edilmesini emretti76.
Burada iizerinde durulmaga deger bir ka$ nokta var. Birin- cisi,
Teki§’in bozkirlarda sakin gayr-i muslim Turk boylanna kar$i
kendini hissettirecek derecede kuwet ibraz etmi§ olmasidir; Sedanter
bir devlet olmakla beraber Harezmlilerden ve Man- ki$lag havalisi
Tiirklerinden miirekkep ordusu gogebc boy ve oymaklar kar§isinda
zebun dii§iip bir miidafaa harbine mecbur obnak §oyle dursun,
inisiyativi elde tutarak bir taarruz iistiin- liigti saglami§tir. Ikinci
nokta bunun bir devami gibidir ki, o da, ba§ta Uran-Kipgak unsuru
olmak iizere, hatta gayr-i muslim gogebelerin dahi Harezm§aha arz-
x hizmet etmi§ olma- laridxr. 1181 senesinde vaki olan bu Kipgak
tabiiyeti hadisesi ileride 90k miihim neticeler verecek olan goêbe
Tiirk boylari- mn kiitleler halindeki dehaletleriyle ilgilidir. Yalnxz
bunlarm Harezm topraklarxnda yerle§meleri daha sonra olmu§tur.
Go- riildiigii iizere, Teki§ bu zinde ve cevval kuwetleri §imdilik
devletin resmi sxnirlan di§indaki seferlere memur etmektedir.
Ogiincii ve miihim bir nokta.da miistevli Karahitaylara kar§i en kat’i
§ekilde harekete ge$ilmi§ oldugudur. Bu hususun, Kipgaklann Cend
hududunda hizmete hazir bekledikleri tarihten bir sene ewel, yine
onlar tarafmdan, Harezm§ah hesabma, daha esasli surette icra
edilmi§ oldugunu diger mektuptan anhyoruz. Ekim 1181 (577
Cumadelahire) de Atabey §ems ii’d-din Muhammed Pehlevan’a
yazilan bu mektupta, Kipgaklarla ilgili olup Gur
7
* Kipgaklarla ilgili bu malumat Teki? tarafmdan Irak Atabeyi §ems ti’d-din
Muhammed Pehlevan’a gonderilen mektupta da (Tvs. Trs. 171- 176) vardir. Burada
Alp Kara i$in (Razzakahu Allahu izz e’l-isl&m) deni mesinden onun miisluman
olmadigi anla§iltyor.
HARKZMfjAHLAR DEVLETlNlN TE$EKKOLC 95
hiikiimdarina vcrilen yukaridaki malumat tekrarlamrkcn, Uranli

Alp Kara’nm bir sene once Karahitay tasarrufunda buliman
mcmlckctlcr uzerinc yuriidiigu, ta Tarag (Talas)a kadar o diyan
cninc boyuna taradigi ve zabt u rabt altma aldigi bildi-
rilmcktcdir11. Mamafih bu havalinin Harezm§ah arazisine ithal
cdildigine dair kat’i bir delil yoktur. Alp Kara’nm bu seferi sirf bir
tedhi§ akinindan ibaret olsa gercktir. Nitekim Cend valisi Nasir
u’d-din’e asker vcrmekle miikellef mahaller zikredi- lirkcn
Barfinlig-kend, Ribatat, Signak isimleri sayilmi§, mesela Sayram
veya Talas gibi oldukga uzak mevkiler bahismevzuu
edilmemi§tir78. Buna mukabil Sultan Giyas u’d-din’e yazilan
iigiincli bir mektupta79 Harezm§ahin a§agida soyliyecegimiz
Serahs muhasarasi iîn kendisine asker gonderen beldeler ara-
sinda Kend (§ehir-kend)80 isminin gegmesi bu miihim Mavera-
iinnehir §ehrinin de Teki§’e tabiiyeti hususunda bir ihtimalin
bclirmesine sebep olmaktadir.
Goruliiyor ki, Maveraiinnehirden ba§ka Sirderya otesinde de yani
Karahitay merkezi Balasagun yakinlarinda bile - i r 80 den itibaren
Karahitaylar uzerine ciddi baski yapilmi§ ve Sig- tiak “meliki” nin
biitiin kuwetleriyle “Kata melaini” ne kar§i ba§anh hareketlerinden
anla§ildigi iizere 81 bu tazyik fasilasizca devam ettirilmi§tir.
Nihayet bizzat Harczm§ah Teki§ Mavera- iinnehire biiyiik bir sefer
yaparak Buhara'yi zabtetmekle muvaf- fakiyetlerini taglandirmi§
oldu. Elimizdeki “Fetihname” den ■ bu sava§m ceryan tarzi
hakkinda esasli bilgi edinebiliyoruz82. “Her saat miilk ve devlet
kapulan bize daha ziyade agilmakta, fetih ve zafer scbepleri bize
daha fazla amade bulunmaktadir”- gibi tefahiir dolu ciimlelerle
ba§liyan Fetihname'de bu sefer “cihad-i a’zam” diye tavsif
olunuyor. Ayrica bir sebep zikredil- memektedir. Esasen Atsiz’dan
beri Harczm§ahlar siyasetinin
71
Tvs. Trs. 172-176.
78
Gur hukumdarina mektupta (Tvs. Trs., 159).
78
Tvs. Trs. 153-156.
80
Cend havalisindc, Harezm’e 10 giinluk mesafede (Muc. B. Ill, 344). Daha
bk. Turks. 178. Tvs. Trs. na?iri bu jehri Semerkand zannetmi$tir.
81
Tvs. Trs. 189.
82
“Fetihname der an vakt ki le?ker be canib-i Buhara reft ve feth-i ?ehr-i
Buhara hasil gc?t” Tvs. Trs. 125-131.
90 HAREZMJjAHLAR TARtH 1
ana gizgilerindcn birinin, cografi durumlari icabi, din ugrunda

mucadelc oldugu vo bu politikatun Teki$ devrinde iistiiste ba§a-
rilarla bcslenerek devletin bolirli bir husiisiyeti haline gcldigi
du$uniiliirse. bu harekete atfedilen “on biiyiik din sava§i” vasfi
ba§kaca bir sebep aramaga liizum birakmamaktadir. Siiphesiz
Teki§'in bu cephedeki ana gayesi islam iilkesindcki Karahitay
hakimiyetini sokiip atmakti. Fetihndme'de “ate? gibi korkung,
riizgar gibi siir’atli” ordu ‘‘bir lahzada” Ceyhun’u gegcrek Buhdra
topragma girdi, ibarcsinden hareketin baskin §eklinde vapildigi
manasim gikamiak mumkiindiir. Filhakika Teki§, a§agida
goriileccgi iizerc, Horasan’a dogru yiiriiyii§e gcgmi§ iken
birdenbire Maveraiinnehire yoneldi. Harezm’in biiyiik kumandanlan
emrinde §eci ve tecriibeli muhariplcrden rniirek- kep segme
kuwetlerini oncii olarak ileri siirdii vc ahalinin inci- tilmemesini,
vilayetin ho§nut edilmek suretiyle alinmasim emretti. Biitiin halka
eman verildigine dair kendi tevkiini ta§iyan bir ferman gikardi.
Fakat Fetihname'de “zalimler vc miirtedlcr” diye bahsedilen bir
grup tarafmdan fermanm nazar-i itibare alinmadigi anla§ihyor. Zira
Harezm§ah asil kuwetlerle Buha- ra’ya vardigi zaman bunlar
mukavemet igin kal’aya tahassiin c.tmi§ bulunuyorlardi. Teki§
taarruza gegmeden 5nce elgiler gonderdi, miidafileri kal’ayi teslime
davet etti; onlarrn “batil” hareketlerine kar§i “son derece §efkat ve
atifet ile” mukabele edcrek tutacaklan dogru yolun ancak itaat ve
hizmet oldugu hususunda iknaa gali§ti. Kal’a etegine ordugah
kurrriu§ olan asker, hiicumun gecikmesi yiiziinden sabirsizlik
gosteriyordu. Fakat o “§akavet ehli” tavsiyeleri dinlemekten uzak
kahnca muharebe zaruri oldu. Kal’a cebren zabtedildi. Harezm§ah
bilhassa, zaten “kafirlerden 50k istirap gekmi§” olan ahalinin
zararlar gorerek peri§an olmamasina dikkat ediyordu. Bu itibarla
ordunun yagma ve gapulunu onlemek iizere biitiin kuvvetlerini
§ehrin di§ surlarma gekti83. Ancak bu hal mahsurlann gcceleyin
getin bir hurug te§ebbiisiine sebep oldu. Arkalarxndan yeti$en
Harezm kuwctleri tarafmdan bir kismi telef edilen miidafilerdcn
1000 kadari yakalanarak huzura getirildi; bunlar affolundular.
Buhdra.'da hutbc Harezm§ah namina okundugu
83
Barthold bu sekili$i Harezm ordusunun puskurtiildugune ham- "diyor. Turks.
341.
HARJ:/M§AHLAR DEVLET IN IN TE§EKKOLO 97
gibi, sikkc do onun adina bastirilmaga ba§landiM. Tcki§ “kar-i

buzurg” vc “feth-i muazzam” dedigi bu muvaffakiyettcn sonra
Buhdra imamlarma hitabcn iki emirnamc ne§retmi§tir ki, bun-
larda scyyitlcrdcn birinc, bir $ok firsatlarda ve bilhassa son
harckalta gostcrilcn sadakattcn dolayi te§ekkiir edilmekte, hatib ve
mufti Bcdrii’d-din’in ycrinde ibka edildigi ve hutbede halifeden
sonra kcndi admin okunmasi hakkmda talimat verilmckte- dir 85.
Buhdra seferinde kai’anm zabti giinii gosterilmekte ise dc (12.
Sah) ay vc yil bildirilmiyor. Barthold bunu 12 Cuma- dclahirc 578
(14 Ekim 1182) kabul ediyor M. Harezm$ahin Atabcy Pchlcvan’a
yazdigi Kasim 1182 (578 Receb) tarihli bir mektupta “Kata” lardan
bahsedilirken, artik o cihetin sii- kuna kavu§tugunun vc aradaki
anla§manin gittikge saglamla§- makta oldugunun bildirilmesine
bakilirsa 87 Barthold’un tarihinin isabeti kabul cdilebilir. Herhalde
bir miiddet iîn bozkirlar iilkesiylc Maveraiinnehirin
Harezm§ahlar hegemonyasina ithal edildigi bir hakikattir.
Yukandan beri mucib sebepleriyle arzettigimiz askeri faaliyet
Teki§’in daha ziyade bu ccphelerde baglandigim gosteriyor. Fakat
bu. onun Horasan i§leriyle alakadar olmadigi manasina
gelmemelidir. Cidden dirayetli bir devlet adami olari Harczm§ah
Teki$ bu tarihe kadar memlcketinin cenubunda ccrcyan cdcn ve
bilhassa taht iddiacisi kardc§i Sul- tan§ahin birinci planda rol
oynadigi hadiselere 50k kere yakindan miidahelc etmek firsatmi
ka<pnnami§tir. Ancak, tabiatiyle, bu kisimda Maveraiinnehir
havalisinde goruldiigii nisbette aktiv olamanu$, miidafaa tedbirleri
almakla iktifa etmi$tir.
84
Tvs. Trs. 130. Ibnii’l-Esir’de 50k muahhar olarak zikredilen (594
sencsinde) Buhdra zabtinm vesikada gosterilen fetih olmasi daha kuvvetle
muhtemcldir (kr?. Turks. 342), zira Buhdra'nm Tcki$ tarafmdan iki defa zabt
cdildigine dair hi^bir yerde kayit yoktur. Ibnii’l-Esir’den faydalandigi anla$ilan
Bar Hebraeus (II, 470) da ayni tarihi gostermij ve Buhdra'run ku§atilmasi
esnasmda mahsurlarm Teki$’i tahkir iîn gozvi kdr bir kdpcgi giydirerek
Harezmlilere: l$te Harezmjahimz! diye gostcr- diklerine dair hikaycyi dc ondan
nakletmijtir. Filhakika Tekij’in bir goziinlin kor oldugu MuvafTak ii’d-din
Abdii’l-Latif tarafindan te’yid ediliyor (bk. Zehebi, TatUm'l-isl&m, 131“).
85
Turks. 342.
88
Turks. 341, not 3.
87
Tvs. Trs. 180-181.
Hartimfahiar Tarihi 7
9« HARKZMJjAHLAR TARll-ll
Ru todbirlorin ba$mda Horasan otral'indaki Inikumetlerle gcni$

blgiidc diplomasi taalivoti gelir. Toki$ devrinin on raiihim
kayuaklanndan olup vukandan bori faydalatidignmz Et-Te- vessiil
ild't-Tcressiil adli mdoôat mocmuasinm ilitiva ettigi vcsi- kalar
avasmdaki rosmi mektup surotlorindon Horasan i§lerinin
aydinlanmasj mumkiin olmaktadir. Ru iaslm bir ycrinde, Tokico
kadar Horasan hadiselerini hulasa cdorkcn civar devlet- lerden
bahsotmi§, bu meyanda Gurlular vc Mazenderan isfch- bodlori
hakkinda malumat vermistik. Aynca Sultan$ahm Ha- rezmden
aynldiktan sonra Giyas ii’d-din-i Guri’yc iltica cttigini vc onun
tarafindan Karahitaylara gonderildigini sdylemi§tik. Sultan$ah
ikinci dcfa Horasan’a ini§inde bir dovlet kurmak gaycsiyle harekete
gegmi?, bu gayenin gcrgekle$mcsi igin To- gan-$ah!in arazisinc
hiicumlara ba§lamis vc i i 8 o d e ccrcyan cdcn Serahs muharcbesini
kazamnca faaliyetini arttirmi$ti. Et-Tevessul'dckx mektuplardan
anlaijildigma gore, Horasan’in muhteiif mahallerindeki
miitcgallibclere ilavetcn Sultan§ahm bu muzafferiyeti, Harczm$ahi
oldugu kadar, Gur hiikumdarim da endiseye du§urmii§ olmahdir ki,
iki kudrctli devlct aralarinda normal olarak cari olmasi icap cdcn
rekabeti bir yana birakarak mii§tcrekcn hareket zimmnda dostluk
miinascbctlerinc girmi§- lerdir. Ibn ii’l-E s i r’dc bu devir Horasan
vukuati hakkinda “ikinci bir rivayet” kaydiyle verilen bazi malumat
hadisati tamamla- digi gibi, iki hiikumdar arasindaki dostlugun
scbcplcrini daha da agiklamak bakimindan miihimdir: Sultan§ah
Karalntay- lardan aldigi kuvvctlerlc Horasan’a geldigi zaman
kiigiik kal’a- larda yerlc$mi§ Oguz gruplarina hakimiyctini kolayca
kabul ettirdikten sonra bahsettigimiz Serahs'dan ba§ka Jfesa,
Ebiverd vc Alerv'i elc gegirdi, nihayet Sultan Giyasii’d-din’in
hiikmiinde bulunan Herat, Fuferif, Badgis gibi mcmlcketlere
akinlara ba§ladi. Bunun iizerine Gur hukiimdarindan kendisini
buralara taarruzdan men cdcn bir mektup aldi. Sultan§ah
akmlarmdan vazgcgmeklc beraber, daha ewel elc gegirdigi
mintikalarda Gur hiikiimdari adma hutbc okutmak talcbi karsisinda
kalinca, Gur hudut bolgelcrinde baskm ve yagmalarmi
§iddetlcndirdi. Bu arada Fufnec'i muhasara vc halkini tazyik etti,
sonra Herat Iizerine yiirudii. Giyasti’d-din’in cmriyle hiicuma
gegen Sicistan meliki ile Bamiy&n sahibi karsisinda bulundugu
yerleri tahrip
HAREZMJjAHLAR DEVLETlNlN TE$EKKOLG 90
edcrck Merv'c. gckildi8B. Ibnii’l-Esir burada tarih zikretmiyor.

Ancak, her halde 1180-1189 arasmda cercyan ettigi anlaîlan bu
hadiselcrin i§igi a§agidaki muhaberatm vuzuh kazanmasma yardim
etmektedir.
Birbirlerine “birader” diye hitap eden Harezm§ah Teki$ ile Sultan
Giyasii’d-din’in tam bir samimiyet iginde vukubuldugu gorvilcn
diplomatik munasebetleri hakkinda meveut resmi vesikalarm en
eskisi Ramazan 576 (Ocak 1181) tarihlidir. Fakat temaslarin daha
ewel ba§lami§ oldugu anla§ihyor. Bundan bir ay once, yani .âban
ayinda, Sultan Giyasii’d-din bazi mesele- lcre dair fikir teatisinde
bulunmak tizere elgisi Emir Hiimam u’d-din’i Harezm’e
gondermi§ti. Miizakereler iyi netice verdi, “asayi?” yani anla§ma
hasil oldu. Iki hukiimdann birbirine miilaki olmalari kararla§tirildi;
ki§ mevsiminin sonunda Ha- rezm§ah ordulariyle Horasan’a
hareket ederken Giyasii’d-din de oraya gelecekti. Teki§ durum
hakkinda daha mufassal izahat vermek iizere kendi elgisi
“Seyyidti’l-iimera ve’n-niiwab” Fahr u’d-din’i, Hiimamti’d-din’e
terfik ederek Firuzkuh'di gonderdi89. Mektupta iizerinde anla§maya
varildigindan bahsedilen mese- lelerin dogrudan dogruya
Sultan§ahla alakasi agiktir. Hemen i§aret edelim ki, Sultan§ahin
te’sirli tazyiklerine maruz kalan ve mukavemet kabiliyeti
gosteremeyen Togan-§ah daha n8ode, Serahs sava$indan once,
Harezmjah Teki$’e tabiiyet arzetmek zorunda kalmi§ti. Ewela
Kadi’l-kudit’i ve Sadr Kivamii’d- din’i Harezm’e gondererek
“miitecavizlere” kar$i miizaheret isteginde bulunmu§ ve Teki§’ten
yardim vaidi almi§ti. Harezm- §ah kuwetleriyle Horasan’a indi,
onun hasnuni Hab&f&n etrafinda tazyike ba§ladi. Fakat Togan-
§ah, kendinden korkarak itaatini izhara gelmekten gekindigi igin
Harezm§ah 1181 Mart ortalannda (576 Ziilkade sonl an)geri
dondii90. Sonra Serahs mu- harebesini miiteakip Emir Isfehsalar
Ihtiyarii’d-din ba§kanligmda kumandanlardan miirekkep bir
hey’et o sirada Nisdbur’da bulundugunu gordvigiimuz
Harezm§ahin ordugahma geldiler ve Togan-§ahm ubudiyetinin
kabuliinii rica ettiler. Bunun iizerine
" K&m. T. IX, 116.
" Gur hiikumdari Giyas ii’d-din’e 1. mektup. 146-149.
*° Atabey Pehlevin’a 1. mektup. 165-168. Burada Togan-jah’in adi
zikrcdilmiyorsa da maksad §iiphesiz odur.
lOO H ARRZMSj AH I .AR TARll 11
Teki? “Sadv-i SuduritV$ark ve'l-garb” dive anilan Bah& U’d- din’i

vine ileri gelen sahsiyetlerden Kmir SeyfU’d-din ilc Togan- $aha
gonderdi. Bunlar avadan “mubaycnct perdesini kiilliyen kaldirmak"
ve aym zaxnanda Togan-âhla ilgili butiin mesclelcri inceden inccye
gozden geyirerek hal yolunda Qare vc tcdbirler du$iir ruck enuini
ahru§lardi 9’. Demek ki, Tcki§ kendisinin Ma- veraiinnehir i§leriyle
me$gul oldugu zamanda, mahmisi Togan- sahi korumak iqin,
Sultan§aha karji bununla smirda$ olan Gur hukumdariyle i§birligi
te'sis etmi§ oluyordu. Fakat Sultan§ah pek ehemmiyetsiz olnuyan bir
fedakarhk mukabilinde bu i§birli- ginin fiile Qikmasnu onledi.
Bahar gclip miittefikler harekete ge^meden once karde§i Teki§
nezdine el$i yollayarak sadakat gosterccegi vaidi ile onu teskine
muvaffak oldu. Harezm§ah “cn aziz biraderi” Sultan§ah Mahmud’a,
kendisine tabiiyet arzetmis olan Togan-§ahin artik hass (yani
Harezm§aha ait) topraklar hiikmune giimi§ bulunan iilkcsinden kat’i
surettc cl êkmesini, oraya karsi hitj bir te§ebbiiste bulunmamasim,
bundan ba§ka Togan-§ahla sulh ve uzla§ma yoluna girmesini ve
Harezm’den gelecek fermanlara aykiri hareket gibi neticesi
muhatarali §eyler du§immemesini bildirdi. Sultan§ahin clîsi- nin,
emirlerin yerine getirileccgini te’min ctmcsi karsisinda Gur
hukiimdan ile yapilmasi kararla§tirilan Horasan bahar seferinc
liizum kalmarru§ti 92. Netice itibariyle bizim bunlardan
tpkaracagimiz mana, §imdilik Horasan kitasmm miihim bir kisminda
Harezm§ah otoritesinin tanmmi§ oldugudur. Fakat bu hal fazla
devam etmedi. Harezm§ahm harekattan vazge$tigini Gur
hukiimdarina bildirmesi iizerinc, Sultan Giyas ii’d-din payitahti
Firuzkuh’a. donunce, Serash’i iyice tahkim etmi§ olan Sultan§ah
karde§ine verdigi sozii unutarak tekrar hiicumlanna ba§lami§ti.
Teki§ bu defa Harezm ordularmin bir kismma ilaveten Cend,
Barginlig-kend, Mankiflag.... kuwetlerini de alarak Serhas'a
dogru ilerledi. Ciircan, Dihistan, Baverd, Nesa ve
*' Melik Togan-$ah’a mektup (Tvs. Trs. 191-193). Togan-jah’m 577 de basilmi? bir
sikkesi vizerinde Teki$’in adinm bulunmasi(Es-Sultan u’l-Muaz- zam A1& ii’d-
diinya ve’d-din Ebu’l-Muzaffcr Teki$ b. Harezmjah) bu tabii- yctin diger kat’i bir
delilidir (bk. British Museum, III, 117. nr. 314).
92
Gur hukiimdarina 2. mektup (576 Ziilhicce/Nisan 1181 tarihli) 149-'5a-
IIARHZMfjAHLAR DEVLETlNlN TFÊKKtlLtr IOI
hatti Nisabiir askcrlcri dc yolda iltihak cdeccklerdi, Bu sirada

Giyas ii’d-din’e gondcrdigi bir mcktupta (577 Muharrem ortasi
Mayis 1181) harckat mcvsiminin geldigini, kendisine yardim
kuvvctlcri gondcrmcnin zamam oldugunu yazdi. Bu mektupta her
iki tarafin sclamcti ilc yakindan ilgili Horasan i§lerinin ihmal vc
tcahhura ugradigi zikrediliyor, vaktiyle yapilan anla§- malar
hatirlalihyor, Gur hiikumdan 50k nazik bir dille muharebe
bolgesine davet ediliyor ve kal’anin bir kag giin iginde dii§eccgi
umidi izhar olunmakla beraber, Giyas ii’d-din meydana
gikabilecek bazi engeller yiiziinden §ahsen gelemedigi takdirdc,
Gur iilkesinin Horasan cihetinde bulunan ve bu miihim i§in
hallinde dogrudan dogruya menfaatleri a§ikar olan hudut mem-
leketlerindeki kuwetlerin hazirlanip gonderilmesinin emredil- mesi
bildiriliyordu. Ayrica Giyas ii’d-din’in miimkiinse bizzat gelmcsi
tekrarlandiktan sonra, istenilen yardim truplannm
geciktirilmeksizin yola gikanlmasmm meveut halisane dostluk
icaplanndan olacagi ilave ediliyordu 93.
Yukanda gordiigiimuz iizere, bazi Kipgak unsurlanmn ba§inda
dehalet eden Alp Kara ile oglunun Harezm’in 10 biiyiik
kumandani emrindeki Harezm kuwetleriyle Cend valisi Nasir u’d-
din Melik§ah’in idaresinde Sirderya otelerinde esasli faaliyete
gegtigi bu tarihlerde Teki§, miistahkem Serahs kal’a- sini en kisa
zamanda zabtedip Sultan§aha kar§i kuwetli bir tenkil hareketi
yaptiktan sonra Maveraiinnehir i§leriyle daha yakindan me§gul
olmak emelinde idi.
E) H o r a s a n ’ i n i l h a k i v e M a z e n d e r a n ’ i n t a b i i y e t i :
Teki§’in bckledigi yardmun gelmedigi ve Serahs muhasara- smdan
umdugu neticeyi alamadigi anla§ihyor. Zira onu bir sene sonra
tekrar aym kal’a oniinde goriiyoruz. Aradan gegen zaman iginde
Horasan’da kan§ikliklar artmi§,. taarruz ve teca- viizler yalniz
Harezm§ah idaresindeki mmtikalara yayilmakla kalmami$, aym
zamanda Merv tarafindan Gurlular hakimiyetinde bulunan
arazilerde dc kendini ehemmiyetli surette hisset- tirir hale gelmi§ti.
Bunun iizerine Giyas ii’d-din harekete gegerck Serahs vilayeti
dahilinde ve Haber&rida 94 takibatlarda bulun-
*3 Gur hiikumdarina 3. mektup 153-156.
94
Serahs ilc Ebtvcrd arasmda (Mac. B. il, 383).
102 H AREZ M5JAI 11. AR TAR IH1
du. Civar kal’alarda tahassiin eden miitccavizleri bastirdi, o

mmtikada asayi§i iado ettiktcn sonra durumu Harczm§aha bildirdi.
Harezm$ah da, kendi sozlerine bakihrsa, aym maksatla Horasan’a
harekote hazirlanmi? hatta 10.000 ki$ilik bir oncii kuvvotini Horasan
hududuna sevk etmi$ iso de ,el$iler vasitasiyle Gur hiikiimdarmm
niiitaarrizlari tenkil cdip nizami kurdugunu ogrenmesi, bilhassa
$iddctli ki§ yiiziinden 90k istirap $ekildi- gini, atlara yiyecck
bulunmadigmi anlamasi iizerine, te§ebbiisiinden vaz gegerek
onciileri gcri âgirmi^ti. Bahar gclince yeniden faaliyctc ge$ti.
Seraks'a indi. Giyas ii’d-din’den tekrar yardim istedi; hala
aralarinda bir tiirlii gerêklejemiycn miilakatin vukuuna candan
temennilerdc bulundu 95. Teki§’in Ramazan 578 (1183 Ocak) tarihli
mektubu 96 bu son seferde Serahs'm muhasara edilmedigini, hatta o
civara bile yakla§ilmadigmi gosteriyor. Burada ifade edildigine gore,
Teki§ Horasan’a gide- cek, Sultan Giyas u’d-din ile bulu§acak,
Horasan i§inin temelin- den diizenlenmesi hususunda miizakereler
yapacak, bu vesiie ile Gur hiikiimdarlariyle miilakat saadetine nail
olacakti!.. Fakat o yari yoldan istikamet degi§tirerek Maveraiinnehir
iizerine yiiriimcgi, o zaman i$in, menfaatlerine daha uygun buldu
ve gordugiimiiz gibi, Buhara.'yi fethetti. Mektupta, ihmal edilir
neviden bir i§ olmiyan Maveraiinnehir cihetinde “devletimizin
vazifelerini yerine getirdik; ha§met derecemiz artmi§ oldugu halde
geri dondiik” denildikten sonra, Horasan yerine Harezm’e d6nii§iinii
hakli gostermek i$in, atlarin yiiriiyemiyecek kadar yorgunlugu, ki§,
soguk, devamli yagmurlar gibi engeller ileri siiriiliiyor.
Haddizatmda Teki§ igin birinci derecede ehemmiyeti haiz cephe
Maveraiinnehir ve Karahitay cephesi idi. Bu taraf matlup olgiide
halledilmedigi miiddetQe Harezm§ah Horasan’da miida- faada
kalmi§ ve daima bir oyalama politikasi gutmii§tiir. Sultan Giyas u’d-
din’e gonderilen mektuplar ne kadar nazik ve cazip bir uslubda
yazilirsa yazilsin ve Gur hiikumdarma kar§i giyabenne kadar dostluk,
sadakat, hulus gosterilirse gosterilsin,
•s Gur hiikumdarma 4. mektup (578 Muharrem/Mayis 1182 tarihli) 156-161.
®* Gur hiikumdarma 5. mektup. 161-165.
HARKZMJjAIJLAR DEVLKTlNlN TE$KKKt)LO 103
clbctte bunlar rcalitcde, hig dencmez ise dc, pck az miicssir olmu§
Tcki§’i (akip ctligi ana yoldan <;cvirmcmi§tir. Sirderya btcsinde
vc Mavcraiinnchirdc gaycyc ula$tiktan sonradirki, Tcki§’in hakiki
varhgi Horasan’da vc 1 ran’da kcndini gbstermekte, onun gergck
tjchresi gcrck Sultan$ah gcrckse Irak Selguklulan miivacc- hcsindc
ancak o zaman miikemmelen belirmcktedir.
Harczm§ahin yukaridaki mektubunun bir yerindeki “Ma-
vcraiinnchirdc artik fcrag-i hatir ve siikun-i dil elverdi” ibaresini
hatirlattiktan sonra, yinc Sultan Giyas ii’d-din’e gonderilen Rcbi-
ulahir 579 (Tcmmuz 1183) tarihli mektubunun muhteviyatina goz
atarsak, durum daha iyi anla§ilacaktir. Mektup Baverd
hududundan yazilmi§tir. Buraya gelmesinin sebebi “uzun miid-
detten bcri Harczm§ah himayesine iltica etmisolanogul” Togan-
§ahm korunmasidir. Harezm§ahin maiyetinde 50 bin “tigzen” Turk
vardir. Bu kuvvet “sancaklarm golgesi Horasan topragma dii§tugu
andan itibaren” darmadagm olan miitecavizleri her tara/ta amansiz
§ekilde kovalamaktadir97. Burada eski muha- bcratta goruldiigii
iizcre nc ordularm gelecegi bir siirii mahal ismini saymak suretiyle
kuvvet gosteri§i cihetine gidilmedigini ne de Gur hukiimdarmdan
yardim talebinde bulunulmadigmi ayrica zikre ltizum yoktur. Diger
taraftan Sultan Giyas u'd-din dc kendi menfaatlerine en muvafik
dii§en siyaseti a$ik$a takibe ba§lami§tir.
Togan-$ah ba§ansizhk iîndc 16 Nisan 1185(12 Muharrem 581) de
oldiikten sonra98 ycrine getirilen oglu Sancar-§ah da bcceriksizlik
bakimindan babasindan farkli dcgildi ve derhal dcdesinin
mcmluklerinden Atabey Mengli Bey’in" hukmii
97
Gur hiikiimdarma 6. mektup 198-201. Barthold bu mektuptan
bahsederken “Belli ki Teki? rakibinin miijkul durumundan bilistifade islam
diinyasimn $ark kisminda kendi ustiinliigiinii te’min etmegi dii$iiniiyordu. Bu
mektupta Giyas ii’d-din’e, biitiin diger tahriratlardaki gibi (birader) diyc hitap
edileccgi yerde (ogul) diye hi tap etmek suretiyle Harezm$ah biitiin mahalli
hiikiimdarlari ezctimle Gur Sultanim kendine tabi kilmak niyetinde oldugunu
izhar ediyor” diyor (Turks. 342). Halbuki mektubun bajindaki hitap: “Zendegani
meclis-i refi-i biraderi...” oldugu gibi me- tindc gc$cn “ferzend (ogul)”dan maksat
Togan-§ah b. Mueyyed Ay-aba’dir.
98
Ci/i, G. II, 22. Kam. T. IX, 115. Burada 582 tarihi veriliyor.
99
Ibnii’l-Esir’de (IX, 115): Mengli-tigin, Ibn lsfcndiyar’da (II, 147) Mengli-
tigiz (deniz), Tvs. Trs. de (342, 348): Mengli-tigin veya Mcngli-tegiz, Cam. T. (I,
74a) de Mengli Bey.
104 HARl'.'/MSAHl.AR TAR 1111
altma girdi. Mengli Roy idari mulaluxzalan bir yana birakarak

musadorclcro ve halkm emvalino tecaviizlere ba$ladi. Etrafm- daki
kumandanlan liizumsuz vo haksiz yore incittiginden dolayi Togan-
?ahm eski iimcrasmdan baki kalanlar da Sultan§aha dehalct
etmi$lerdi. Fakat Mengli’nin tecavuzleri cmval toplama simriru a§ip
online golcni oldunnek $eklinc dokiildiigii zaman Harczm$ah Ala
li’d-din Teki§ ona kar§i yiirumcge karar verdi (1186 bahan) l0°.
Filhakika Mcngli-Sultan§ah miinasebetlcri iyi dcgildi. An- cak
vaziyettcn kolayca istidlal edilcbileccgi itzcre, Mcngli, To- gan-§ah
zamanmdaki Harezm’c baghligi tanimadigi i$in, Teki§ her ikisinin
dc mii§terck hasmi idi. Tcki§’in Horasan’a inmesini firsat sayan
Sultan§ah askerden hali kaldigim zannettigi Harezme gidcrek taliini
bir kcre daha dcnemek istcdi. Fakat o, yola <pkar ^lkmaz Teki§
planini degi§tirerek Merv’c yuriiytince, payitah- tuun tehlikeyc
girdigini, binaenalevh durumun nazikle?tigini anlayan Sultan§ah
Amuye'&cn geri donmek mccburiyctinde kaldi ve biiyiik bir
cesarctle, §chre sokulmu§ olan Harezm oncii- lcrine yaptigi baskm
ncticesinde Merv'c girip tahassiin ctmege muvaffak oldu. Teki§ bunu
ogrendikten sonra asil maksadmi takiben Nisabur’a dondu, Mengli
Bey ile Sancar-§ahi muhasara altma aldi (Mayis u86)101. Iki ay surcn
tazyik sonunda mahsurlar tabiiyeti kabul etmek aynca vcrgi
odemek iizere bir anla§ma yapilmasma icbar cdildi. Harezm$ah bu
karar geregince Nisabur'dan dondiikten sonra, Biyiik Hdcib $ihab
ii’d-din Mes’- ud, Hansaldr Seyf ii’d-din Merdan§ir ve
kaynaklarimizdan biri olan Et-Tevessiil ild't-Teressiil sahibi Miin§i
Baha ti’d-din Mu- hammed b. Mtieyyc’d i’l-Bagdadi’dcn miirekkep
bir hey’eti sulh §artlarim tayin ve vergiyi tcsbit etmeleri i$in
Nisabur'a. gonderdi. Fakat Mengli Bey ters bir harekette bulundu.
Verdigi soz icabi bunlarla miizakereye giri§ecek yerde hepsini tevkif
cderek ve baglatarak Sultan§ahin yanma gonderdi102. Bundan
100
Ibn tsfendiyar’a gore (II, 147) Nisabur ahalisi Harezmsah’i davet
etmi$lcrdir.
101
Kdm. T. IX, 115. Cih. G. II, 22-23. Bav. IV, 131.
,os
Cih. G. II, 23-24. Lub. I, 139-142. Baha ii’d-din Muhammed-i Bagdadi’nin
mevkuf bulundugu zaman yazarak Harczmli bir dostuna gonderdigi mektup (Tvs.
Trs. 323-362).
HAREZMJjAHLAR DEVLETlNlN TE§EKKtlLC 105
ba§ka Harczm§ahin maiyct erk&nmdan Kadi vc §eyh iil-islam
Burhan ii’d-din Ebu Sa’d b. Imam Fahr i’d-din Abd i’l-Aziz-i
Kufi’yi yakalatarak oldiirttu103. Qok taninmi? ve niifuzlu bir kadi
olan Imam Burhan ti’d-din bidayette takibattan kaârak Mdzen-
derdn'n iltica ctmi§, Isfehbed tarafmdan htirmetkarane kar§i-
lanmis isc dc Mcngli’nin elgiler vasitasiyle hayatma dokunmi-
yacagma dair yemin etmesi tizerine tekrar Nisdbur’a. ddnmtij- tii
104
. Bu hadiselcrin ceryan ettigi ki§ mevsiminin sonunda
Harczm§ah 27 Mart 1187 (14 Muharrem 583) de tekrar §ddi- ydh
online geldi. Kirk giinliik bir muhasara ve $etin sava§lar
neticesinde Mengli, takatsiz dti§erek gonderdigi seyyitler ve
imamlar vasitasiyle eman talep etti, §ehri teslim zorunda kaldi.
Mengli huzura getirildi ve Harezm§ah 18 Mayis (7 Rebitilewel) de
§ehre girdi. Ahaliye kar§i iyi niyet gosterdi; her §eyden ewel
zulum ve adaletsizlige nihayet verdi. Mengli tarafmdan gasbe-
dilmi§ olan emval ve saire birer hirer sahiplerine iade edildi. Teki§
halka a§iri eziyet ve cefalanndan ba$ka ahidlerini nakzdan
gekinmeyen, fakat canina dokunmiyacagma dair yemin ettigi
Mengli Beyi itlaf i<jin ba$ka yollar buldu. Imam Burhan ti’d-
din’in de katili oldugu i$in Mengli, fakihlerin fetvasi geregince,
maktuliin babasi Abd ti’l-Aziz-i Kufi’ye teslim olundu ve onun
istegi ilc kisas tizere oldtiruldti. Horasan’m mtihim §ehir ve
kal’alarmdan olan Nisabur ilc vaktiyle Togan-§aha iit topraklar
Ha- rezm’e baglandi. Teki§ bu mmtikaya ewelce Ctnd valisi olarak
gordtigtimtiz biiyiik oglu Nasir ti’d-din Melik$ahi tayin ederek
Eylul aymda Giirgdnc'a. dondti105. Avdetinde beraberinde gottirtip
50k itibar gosterdigi, annesiyle evlendigi, Ibn ii’l-Esir’e gore
kendine damad yaptigi, Sancar-§ahm, sonralan bilhassa annesinin
delaletiyle Nisdbur'a para gonderip el altindan tertibat almaga
âli^tigi meydana ^llunca, gozlerine mil sektirdi. Sancar-§ah bu
vaziyette oldtigti 1198 yilina kadar Harczm’de kalmi§tir loa.
103
Cih. G. II, 23-24. hub. I, 228.
101
lbn lsfendiyar, II, 147.
m
Cih. G. II, 25. Kdm. T. IX, 115. Cdm. T. I, 74h. (Hafiz Ebni)da daima yanli}
olarak Mikail diye geger.
,M
lbn lsfcndiy&r II, 162, 147-148. Kdm. T. IX, 115. Ciiveyni (II, 36)
JVtidiur’lulari kazanma te$ebbiislerini 591 den sonra zikredcr.
io6 HAKEZM§ AHLAR TARtHt
Tcki$ tarafindan miiz’ic bir unsur savilan Mongli boylc ortadan

kaldmlmi§ vo Horasan'm miihim bir parâsi ilhak olunmu§tu, lakin
daha §arktaki Merv bolgesindc Sultai §ah faaliyct halinde idi.
Xisdbur heniiz Harczm§aha gc^mcdcn once bu $chirle bir miiddet
ugra$an. sonra Sebzvar' 1 biiyiik bir gayret sarfiyle ele gcîrmegc
muvaffak olan Sultan§ah107, Harczm$ah ayrddiktan sonra tekrar
iizerinc yiiriidiigii vc burg- iarini yiktigi Nisabur §chri ahalisine “aci
giinler” ya§atmi§, iki taraf arasindaki sava§ had dcrccesine varinca
Nasir ii’d-din Melik§ah babasindan siir’atle yardim istemi§ti. Teki§
yola koyuldu. Karde§inin buyiik bir ordu ile §chre yakla$tigim
duyan Sultan§ah sur etrafindaki mancmiklari yakti ve Merit $ekildi.
Harezm§ah §ehre gelip harabcleri tamir ettirdikten sonra ki$i
getprmek iizere Mdz.enderd.ria gitti 108.
O zaman Mdzenderarida Isfehbed Husain ii’d-devle Erdc- §ir
hiikiim siiriiyordu (1171-1205). Bunun, Sultan§ah dolayisiyle,
Miieyyed Ay-aba ile olan miinasebetlerini gormu§tiik. Miieyyed
oldiikten sonra Isfehbed ile Harezm§ahin arasi son derece
iyile§mi§ti. Ibn Isfendiyar’a gore 109, elcjilerin gidip geli§leri
eksilmiyordu vc Teki§ Mazenderan elgilerini memnun eder ve
onlarla hediyeler, “Hata” kuma§lari, gulamlar, rahvar atlar
gonderirdi. Hatta mesele bir sihriyet kurulmasina kadar ileri
gitmi§ti. Isfehbed Harezm§ahm kizina talip olmu§, bu vazife ile
Harezm’e giden el<ji gayet miisait kar§ilanmi§, ancak Teki§, kizi
§ah Hatunkii$iik oldugu i$in bir miiddet beklemek icap ettigini
soylemi§ti. Takriben 3-4 sene sonra ve hadiselerin tetabukuna
nazaran 1181-1182 yillannda, aralarmda Harezm’c sik sik gidip
gelen Seyyid Cemal ii’d-din Ebu’l-Kasim ile, miiellif Ibn
Isfendiyar’m amcasi Sa’d u’d-din Zahidi’nin de bulundugu bir
hey’et kizi aimak iizere, 100 bin “Nisabur altunu”, Rum, Bagdad,
Tiflis kuma§lan, mucevherat ilh.. gibi muazzam hediyelerle
Giirgdnc'a gittiklerinde, kizin annesinin ve buyiik iime- ramn yol
hazirligi i$in, sekiz ay kadar orada kalmi§lar, izaz ve
107
Bu miinasebetle Sultan-$ah 5;6^tar’lilarin hakaretlerine maruz kalmi$,
fakat §eyh Ahmed-i Bidili’nin miidahalesi dolayisilc halktan intikam almaktan
vaz ge^mijtir (Cih. G. II, 25. Cam. T. I, 74b).
108
Cih. G. II, 26.
,0#
Ibn tsfendiyar II, 130.
HAREZMf?AHLAR DEVLETlNlN TEijEKKOLO 107
ikram cdilmi§Icrdi 110. Bu sirada Bistdm’m Isfchbed tarafmdan

alinmasindan sonra Kirman’a giden vc Burdesir'i, i$ kan§ikhklar
yiiziinden, Kirman ScÛklulannm sonuncusu Muharmned-§ah b.
Behram-§ah’dan alarak yerle§cn Melik Dinar m, 7 bin siivari ile
Mazenderan hududuna gelerek yagma ve §apullara ba§ladi,
akmlarmi memleket iêrine kadar uzatti. Bunun tizerine Isfeh- bed
Harezm§ahdan yardim istedi. Maksadi Melik Dinar kuvvetlerini
giineyden ve kuzeyden siki§tinp kiska$ i$ine almakti. Rivayete
gore, bu husustaki mektubu hamil suvari yolda Abes- kurt
taraflannda Dinar’m eline dii§mu§, tehlikeyi sezen Dinar bir an
once o mmtikadan Serahs ve Merv’e dogru savu§mu§tum. Fakat bu
milnasebetle Harezm§ahin Ciircdn bolgesine geldigi anlajiliyor.
Zira Husam ii’d-devle buraya Harezm§ah adina kafi miktarda
hayvan yeminden ba§ka 8 bin koyun 2 bin okiiz ve sair ia§e
maddeleri gondermi§tir. Tekis geldiginde, gordiigumiiz gibi,
miitevacizler $oktan uzakla§mi§lardi. Mamafih Ha- rezm§ah i§i
saglam bir esasa baglamayi uygun buldu: Isfeh- bed’in el$isi olup
hediyeler takdimine gelen §ehriyar b. Hur- §id’e, ikide birde
tekrarlanan baskin ve akinlann onlenmesi i$in Ciircdn’m kendisine
terkini ve orada muhkem bir hisar in§asmi tenbih etti; boyle de
oldu. Derhal Esterabad’dan, Ke- budcame'den ve sair yerlerden
toplanan kimselerle Ciircdria bir hisar yaptirildi. Teki§ burasmi, ll
Arslan zamanindan beri Harezm§aha bagli bulunan Dihistan
valiligine tayin ettigi oglu Ali-§ah’a vererek kendi elgisi Baha u’d-
din Ali’yi de Isfehbed’e gonderdikten sonra Harezm’e dondii. Kizi
§ah Hatunu annesinin refakatinde yola gikardi. Bu miinasebetle ta
Subarli hududuna kadar biitiin Harezm donatilmi§, kiz Dihistan
sxnirlarmda kar§ilanrm§ ve Mazenderdn’da dort ay §enlikler
yapilnu§ti 113. Teki§’in Mengliye kar§i son seferinde Husain ii’d-
devle onun
110
lbn Isfendiyar II, 136. Mar’a$i, 254.
111
Bedayii'l-Ezman 107. Stmt u'l-ula 19. Efdalu’d-din-i Kirmani’ye gore
(Beddyi'il-Ezman 109) Muhammed-§ah Harezm’e yardim istemege gitmi? ve
Teki$ tarafmdan bidayette iyi kar§ilanmi$ ise de, bilahare aleyhindeki b&zi
dedikodulardan êkincrek oradan Sultan §ihab ii’d-din’e iltica etmi§ ve Gur’da
6lmu?tiir.
1,2
lbn Isfendiyar, II, 137. Mar’a?i 254.
1,5
lbn Isfendiyir II, 138. Mar’a$i 255. Daha bk. Sir. S. C. metin 192. trc. 320.
io3 HAREZMljAHLAR TARllIl
maiyctinc iki bin ki$ilik bir kuvvot gondcrmi§ti. Goriildiigu iizcrc
Harczm$ah Teki$ bu sualarda Horasan’m bati kisminda ba$ka
Mazoidardn tsfchbedligini do kcr.dinc tabi kilmi§ bulunuyordu.
Esason takriben 1183-1184 tarihlorindo Horasan ha- rekativlc ilgili
olarak Harezm’dcn yazilan vc Harezm$ah ordusunun \esd vo
$ehristan sahrasina ula?tigi vakit Mdzender&n kuvvctlcrinin
iltihakmi istiycn bir mcktup da bunu agikga gostermektcdir ui. N e
s e v i 'nin bildirdiginc gore, Mesa kal’a- sim, buranin sahibi
lmadu’d-din Muhammcd b. Omer ile yaptigi bir anla§ma
gcregin.ee kendine baglam.15 olan Harczmâhm Horasan’a
hakimiyetinde bu “Melik” tmad ii’d-din’in 90k yardimi
dokunmu§tur 115.
Bu fash bitirmeden once, Harezm§ahin Iranla miinasebetlerini
bclirtirken, Irak Selguklu Sultanhgi hakkinda biraz izahat vermek,
miiteakip fasillar hadisclerinin iyicc kavranmasi bakimindan
faydah olacaktir.
F) I r a k ’ d a v a z i y c t :
Irak’da bilfiil hukumran olan Atabey Ildeniz 1174 de oldiikten
sonra oglu §ems u’d-din Muhammed Cihan Pehlevan Atabek-i a'zam
unvaniylc ve aym §artlarla onun ycrine kaim olmu§tu. Yeni Atabey
bilhassa Sultan Arslan’in Kasim 1175 de oliimunii 116 takip eden on
senede, yani oliinceye kadar, babasindan daha a§kin §ekilde hakim-i
mutlak oldu. Zira onun tarafindan tahta gikanlan yeni Irak Sultam
Riikn u’d-din Tug- rul b. Arslan heniiz yedi ya§inda bir gocuktu m.
Atabey Pehlevan karde§i Muzaffer u'd-din Kizil Arslan Osman ile
i§birligi ederek, vaktiyle Rey emiri Inang Bey’in kuwetine istinaden
tahta gikma tecriibesinde bulunan ve hala da bu te§ebbiisiinden vaz
gegmeyen Muhammed b. Tugrul’u (Riikn u’d-din Tugrul’un amcasi)
ilk hamlede itaate meebur etmek ve ona taraftar ume- rayi kazanmak
veya yerlerinden uzakla§tirmak suretiyle
114
Zendegani-i mcclis... Isfehbed... ferzend (Tvs. Trs. 182-185).
115
Sir. S. C. metin 50, terc. 85.
,w
Rah. S. 300 Ahb. D. S. 118. îib. JV. 268. Arslan-$ah ve zamani hakkinda M. H.
Yinang: lsl. Ans. Arslan $ah. b. Tugrul mad.
1,7
Ravendi’ye gore (Rah. S. 331). lbnu’l-Esir’de Sultan Tugrul hutbesinin
Muharrem 573 dc basladigi soyleniyor (Kam. T. IX, 143).
HARF./.M.’jAHLAR DEVLRTlNlN TE§EKKCLO 109
dahili; Azcrbaycana kar$i Abhaza tecaviizlerini durdura- rak
harici; muvaflakiyctler sagladiktan donraoldiigli 1185 ydina kadar
mcmlekcti inzibat vc cmniyct i<jinde idare etti. Devrin mu&sir
tarihcisi R a v c n d i ’ n i n ifadesine gore, Sultan tac u tah- tinzineti
olmu§, Atabek-i azam Scms u’d-din Muhammed b. lldeniz ise
refah, stikun ve ne§’cnin koruyuculugunu yapmi§tir I18.
Ravendi’nin “Melik-i muazzam, Hakan-i Acem” dedigi Atabey
hiikumran bulundugu iilke i$indeki bliyiik ve miihim mevkilerc
kendi adamlarmi yerle§tirerek ve 60-70 kadar “bende,, sini eski
iimera yerinc ikame ederck biitiin memlekctin kontrolunu sim- siki
elinc almi§ti u9. Yani Irak’da istikrarh bir idare kurulmu§
bulunuyordu.
Irak’daki bu vaziyete ve §imdiye kadar dogrudan dogruya Teki§ ile
ilgili olup tafsilatmi atpklayageldigimiz Maveraiinnc- hir ve
Horasan hadisclerine nazaran, Harezm§ah Teki§ gibi ilcri gbru§lii
ve tedbirli bir devlet adammin Atabey’e kar§i siyaseti ancak
dostanc olabilirdi. Buna Miieyyed Ay-aba misalinde goriildtigu
gibi ve Miikrimin Halil Yman§’in dedigi ve^hile 120 Horasan’daki
mutegallibelerin me§ru sultan olarak Irak Sel- $uklularim
tamdiklari, Harczm§ahlarla Atabey arasindaki bir anla§mazhkda
bunlarm her halde Irak tarafim tutacaklan ilave edilirse, bu
politikanm sebepleri anla§ilmi§ olur. Et-Tevessiil ila't-Teressul'de
Harezm§ah tarafindan Atabey §ems u'd-din Mu- hemmed’e
yazilmi§ dort mektup vardir. Hepsinde de “birader” diye hitap
edilen ve bazilarmdan yukanda miinasebet du§tuk$e bahsettigimiz,
miikemmel bir dostluk ve samimiyet havasimn hakim bulundugu
bu mektuplardan Mayis 1181 (577 Muhar- rem) tarihlisi121 iki
hiikumet arasmda el$ilerin gidip gelmekte oldugunu gosterdikten
ba§ka, bundan daha miihim olmak iizerc Harezm§ahm 1181
Martmda Horasan’a ini§inin sebepleri izah edilmektedir. Y£ni bu
sefer adeta mazur gosteriliyor gibidir. Atabey’in elîsi Emir
Re§idu’d-din vasitasiyle gonderdigi diger bir mektupta (577
Rebivilahir/Agustos 1181) takdimi vaid
m
Rah. S. 332-334. Daha bk. êyl-i Ebu Hamid (C&m. T. II, 262b). Zfib. N. 268.
Ahb. D. S. 119-120.
m
Rah. S. 335.
lM
Turk Tarih Enciimeni Mcc. nr. 4 (81) s. 223. ;
1,1
Atabey PehlevAn’a 1. mektup 165-168.
1 IO HAREZMJjAHl.AR TARlIlt
cdilmi§ olan sunkur ku$unun t-lîye teslim cdildigi hildiriliyor vc

“cenab-i hiimayun" clîlcrmin scyreklestiginden vc “muhata- bat-i
buzurgvari" nin kcsildiginden uzuntii duvuldugu vc bir iniilakatm
candan temcimisi izhar cdiliyor123. Diger mektuplarda yukarda
gordiigiimuz Kip<jak boylarmm iltihaklan vc Horasan’da “evliyanm
nef’i ve a'darnn dePi” i$in miimkiin olan gayrctin gosccrilmektc
oldugu tckrarlanmaktadir123.
Atabey Gihan Pchlcvanm 1185 de oliimunu miiteakip Irak i?lcri
ba§tan vc bu defa bir da’na diizclmcmek uzcrc kan§ti. Sultan Tugrul
ilc Pchlcvan’in karde$i Kizil Arslan Osman ida- reye fiilen hakim
olma davasina giri§tilcr. Halife En-Nasir lidinillah (1179-1225)
Irak Sclûklu devletinin temellerini esasli surette sarsan ve neticcde
yikilip tamamiyle ortadan kalkmasmi intac eden bu rakabeti, me§ru
hukiimdar ycrine kar§i tarafi kasdcn iltizam ederek, var kuwetiyle
koriiklcdi ve geni§ topraklar iizerinde tarn miistakil olarak
kurmayi tasarladigi ve zaten tjekirdeginin mevcut oldugunu
bildigimiz diinycvi hakimiyet planlarim gerêkle^tirmek yoluna
girdi. Bu 119 §ahistan ba§ka, memleket olgusiinde yayilmi§ diger
bir ziimre vardi ki, velcvki bilmiyerek, devleti siir’atle felaket
utjurumuna siiriikliiyordu. Bu ziimre biiyiik makamlari ve
kumandanhklan ellerinde tutan Atabey Pehlevamn “bendeleri” idi. R
a v e n d i’ye gore124 Pehlevan bunlari, o zaman ve daha sonra
idareyi kendi ailesine saglamak maksadiyle miihim yerlere
yerle§tirmi§ ve o ya§adigi miiddet$e bunlar, bazi tecaviizlerine
ragmen, vazifelerini yapmi§lardi. Fakat Pehlevan oliip siyasi
rekabetler ba§layinca bunlann her biri bulunduklari mahallerin
derebeyi olarak en zararli unsurlar haline geldiler. Bazen bir tarafi
bazen diger tarafi tutarak ara yerde yagma ve âpullarina devam
ettiler. Bu ytizden binlerce ocak sdndii, ahali evini barkmi birakarak
ka$ti. Gelecek fasilda bu noktaya tekrar temas edecegiz.
Sultan Tugrul §imdiye kadar maruz kaldigi tahakkiimun devamim
artik istemiyor ve Kizil Arslani en miisait buldugu
142
Atabey Pehlcv&n’a 2. mektup. 168-171. Ahb. D. S. (s. I2 i) d e “Harezm$ah,
Pehlevan’a mektup gondererck dostlugunu izhar etti”, deniyor.
1M
3. 4. mektuplar, 172-176, 178-181.
Rah. S. 335 vd.
HARF//Mf?AHLAR DEVLETt.NlN TE§EKKOLC HI
§u sirada bagmdan atmak fikrini bcsliyordu. Veziri ilc iimcra- dan
bir kismi buna taraftar olup Kizil Arslanm Sultan emrindc
Azcrbaycan vc Erran bolgcsinde oturmasmi ilcri suriiyorlardi.
Fakat kalabalik bir ‘bcndc” grupu hakimiyetin, Pchlevan zama-
ninda oldugu gibi, Kizil Arslan elinde bulunmasmi kendi menfa-
atlerinc daha uygun gormektc ve onu gabuk harekete te§vik et-
mektc idiler. Sultan vaziyeti anlaymca ve §ayet onu istememekte
israr gosterirsc Sel$uklu ailesinden mahbus bulunan diger bir
§ahsin (Melik Muhammed b. Tugrul’un veya Sancar b. Siiley-
man§ahin) sultan ilan edileceginden korkarak, $aresiz Kizil
Arslan’i Atabek-i o’zam yapmak meeburiyetinde kaldi. Boylece
ordunun ba§inda Hemedaria gelen Kizil Arslan Sultarun aezi ve
§a§kinligi kar§isinda muhaliflerini birer birer ezmege ba§ladi. Bu
hal ise Sultan taraftarlannm sayisini arttirdi. Kuwetlenen Tugrul ile
Kizil Arslan arasinda agiktan a$iga miicadele kendini gosterdi 125
. Bilhassa 1187 den itibaren alevlenen bu miicadeleye Selûklu
otoritesinden kurtulmayi gaye edinen Halife dc kan§ti 126. Kizil
Arslan 1187 seuesinde Bagdad’a adam gondermi§, Halifenin
miizaheretini rica etmi§ti. En-Nasir li-dinillah bunu memnuniyetle
kabul ederken, Bagdad’daki Dar ii’s-Sal- tana’nin tamiri ricasi ile
gelen Sultan Tugrul’un eîsinin yiiz geri $eviriyor ve Dar ii’s-
Saltana’yi verdigi bir emirle yiktinyor- du127. 1188 de ise Kizil
Arslan’i desteklemek igin te$hiz ettigi bir orduyu hilafet veziri
Cel&l u’d-din Ubeydullah kumandasinda Sultan TugruPa kar§i
gonderdi. Anla§maya gore Bagdad askeri ile Kizil Arslan’m
kuwetleri birle§erek xnii§tereken Heme- ddn'a yiiriiyecekler ve
Tugrul’u bertaraf edeceklerdi. Fakat yaninda §ems u’d-din
Pehlevan’m, yukarida adi ge$en Inan<j
125
Rah. S. 341 vd. Ahb. D. S. 122.
1J
* Halbuki Atabey Muhammed Pchlevan, Halife’nin cismani hukumet
kurmasma riza gostermemi?, Sultan Tugrul’u da bu hususta ikaz ve ikna etmijti.
Atabey taraftarlariyle Sultanm halka isdar ettikleri $u meal- deki namcler
manalidir: “Halife îinki imamdir, pes ona gerektir kim d&im i$i namaz ola ki
dinin riiknudur ve cemi’ ijlerin yegregidir ve anda takad- diimu ve halk. ana
iktida kildigi yeter. Hakikatde padi$ahlik oldur, bu mecazi padi$ahhga ol dahl
etmek bi-manadir, bunu salatine ismarlamak gerek”. Rah. .S.un ttirkê metninde:
bk. Turks. 347 not 1.
127
Kdm. T. IX, 189. Tecaribu's-Selef 323-324.
I 12 HAREZM§AH 1 .AR TAR 1H l
Bey’in kizi tnan<; Hatundan dogma ogullari Killing inan$ vc Emir-i

Emiran Omer ilo bcraber Sultan, daha Kizil Arslan ycti§meden,
Halite ordusunu Hemeddn civannda kar$ilayarak bozguna ugratti
vc vezir Ubeydullah’i esir o t t i (8 Rebiiilcvvcl 584/8 Mavis 1188)
ia8
.
l§te Harezm$ah Tcki§ Nisdbur'w kardc§i Sultan§ahm tasal-
lutundan kurtannak iizerc Horasan’a inip, Sultan§ah muhasarayi
kaldirarak $ekildigi i$in, Mazfindcrarta ki§laga gittigi tarihlerde
Irak bu durumda idi.
Harezm§ah bahar gelince avdet etti. Hcrhaldc Sultan§aha kar§i ciddi
ve kat’i bir harekete giri§ecekti. Fakat daha ewel meveut biitun
ihtilaflarm sulh yoluyla giderilmesi 9aresine ba§ vuruldu. Elgilcr
teatisi neticcsinde, zaten hayh dar vaziyete dii§mu§ olan Sultan§ah
bir kisim araziye sahip olmak tizere uzla§maga razi oldugunu
bildirdi. Boylece G u v e y n i ’ y e gore Cam, Baherz, £ir-i Pil
Harezm§ah tarafmdan Sultan§aha bagi§landi. O da,.§imdiye kadar
yaninda bulunan, vaktiyle Mengli Bey’in bagh olarak kendisine
yollami§ oldugunu gordiigumiiz, Harezm devleti erkanindan
§ihabu’d-din Mes’ud, Scyfu’d-din Merdan§ir ve Miin§i Bahau’d-
din Muhammed-i Bagdadi’yi hil’at ve te§riflerle Teki§’e iade etti.
Teki§ neticeden memnundu. Harezm§ahhgmin bu ilk devresinde
devleti tarn istiklale ula§- tirmi§, ordusunu kuwetlendirmi§,
memleketin dogu ve kuzey hudutlanni geni§letmi§, cmniyet altina
almi§, Horasan ve Taberistan’da hakimiyet te’sis ctmi§, bilhassa
i$ten i$e daimi surette endi§e duydugu Sultan§ah meselesini nihayet
matlub §ekilde halle muvaffak olmu§tu. Artik kendini her bakimdan
eksiksiz bir hiikiimdar sayabilirdi. Bunu bir merasimle tes’id etti.
Tu^’un me§hur Radekan korulugunda buytik otagmin oniinde
kurdurdugu muhte§em saltanat tahtma oturdu (18 Cuma- delula
585/5 Temmuz 1189). Sultan Aldii’d-diinya ve'd-din Ebd *l-
Muzaffer Muhammed Tekif Burhan-u Emir i’l-mii’minin unvanl
gcrek iilkesi dahilinde gereksc kom§u memleketlerdc akisler
*** Rah. S, 345-346. Kdm. T. IX, 197. Ahb. D. S. 123-124. Mir'tu'z- Zaman,
169*. Tecarib ii's-SeUf 328.
HAREZM$AHLAR DEVLETtNlN TE§EKK(JLU 1
*3
uyandirdi. Bir 90k $air vc cdibler bu miinasebctle kasideler

yazdilar. Sultan da hcrkcsc bol bol ihsanlarda bulundu 129.
G) A l & i i ’ d - d i n T e k i § - S u l t a n § a h m i i c a d e l e s i n i n
sonu:
Sultan Teki§ 1189 sonbahannda Harezm’e donmii§tu.
Fakat kardc§i ilc anla$ma yapan ve C i i v e y n i tarafxndan “§er,
itaatsiz, scrke§ tabiatli” olarak tanitilan Sultan§ah130 bu ha-
lct-i ruhiyesine ilavcten muhtemeldir ki, etrafinda toplanmi?
olup soygun, <japul ve yol kesiciligi gesinme vasitasi yapmi§
olan zumrelerin tazyiki neticesi rahat durmadi. Bu arada Ha-
san-i Yezdi’ye gore, Gur Sultamna isyan eden T&lekan emiri ile
birlikte Gur topraklarma dogru akinlara ba§ladi. F&fmc’i zabt
ile buraya Izzii’d-din Tugrul Feleki’yi tayin ettikten sonra
Merv'c dondii131.
Gur hukiimdari Sultan Giyasu’d-din, Teki§ ile arasmda
ccryan eden uzun siyasi muhaberatm Harezm§ah karde§lerin
birbirleriyle en hasim bulunduklari siralarda bile ciddi bir i§-
159
Cih. G. II, 26-27. Cam. T. I, 74s. Cam. T. Haseni 257*. Zafemame
794. Rav. S. IV, 131. Hab.'S. II, ciiz 4, 176.
Resmi muhaberati ihtiva eden Miinjeat mecmualannda Teki§’e
kadar olan Harezm$ahlar hakkinda tabiatiyle hi$ sultan unvam kullaml-
mamijtir. Bazi vakayinamelerde ba$tan itibaren sultan diye bahsedilmesi
bir ahjkanlik neticesi olabilir. Meskukatta da sultan unvam Teki? ile ba$lar
(Sultan b. Harezmjah. bk. tsl. Axis. Harizmfah mad.) Sultan Muhammed
Harezmjalx’in bir altin sikkesi iizerindeki ibare joyledir: “Es-Sultan...
Muhammed b. is-Sultan Burhan-u Emiri’l-mu’minin”. Kcza aym hii-
kumdarin miiteaddit altun, glimu?, bakir sikkelerinde “Es-Sultanu’l-a’zam,
Ebu’l-Feth Muhammed b. is-Sultan Teki$” vinvam bulunmaktadir {Cata-
logue of oriental coins in the British Museum, II, nr. 589-616. Monnaies antiques
el orientates, Janvier, 1913).
Barthold, Tekij’in sultanligim, onun Irak Sel5uklu hakimiyetini yik-
masmdan yani 590 (iig4)dan sonraya koymakta (bk. Encycl. de l’lsl.
Takach mad. vc her halde Barthold’u takiben F. Kopriilii: tsl. Ans. Hdrizm-
fahlar mad.) ise de, yukarida zikri geên Togan-jah sikkesi uzerindeki “Es-
Sultan u’l-Muazzam.. Teki$ b. Harezmjah” ibaresi cn a$agi bu sikkenin
basildigi 577 (u8i)den beri Tekij’in sultan unvaniyle aruldigim gosteriyor.
Fakat saltanatmm Halifc tarafmdan tastiki, Irak’daki malOm hadiseler
yiizunden, ileridc gorecegimiz iizcrc, daha sonradtr.
190
Cih. G. II, 29.
1,1
Cam. T. Haseni, 257*.
Haretmfuklor Tviki 8
"4 HAREZMiJAHl.AR TAR 111 1
birligine mcdar olantadigmi gordiikten sonra, iki biraderin
uzla§uklan bdylc bir zamanda Sultan$ahla tck ba§tna hcsap-
la$maktan ba$ka gare kalmudignu anhyordu. Son tccaviiz kar-
§ismda, $imdiyc kadar Hindistan’daki fiituhatina scrbcstge dcvam
odon karde§i §ihabii*d-din’i gagirarak Horasan’a scv- ketmegi
muvatik buldu. Siir’atle merkezc gclcn §ihabu’d-din Gur ordulanna
Sicistan melikinin ve sair meliklcrin kuwetlc- rini do ilave ederek
Sultan§ah uzcrine yuriidii. Giyasii’d-din kendisi do Tdlekan'a. kadar
ilerlcmi§ti. Sultan§ah Mcrv-i Rud da siki$ik duruma dti§tu vc bunun
iizerine clgilcri vasitasiyle dogrudan dogruya Sultan Giyasii’d-din
ile tcmasa gegti. Vuku- bulan miizakerelcr Gur hukumdannm
politikasinda kesin bir dcgi§iklik vucuda gctirdi, oyle ki, Fufenc,
Badgis, Beyvar kal’alarini Sultan§aha terke riza gosteren Giyasird-
din, §ihabii’d-din’in ilerlemcsine izin vermemi§, konu§malarm
siirdiigu iki ay devaminca, Merv-i Rud kenarmda hasmi iyice
kistiran Gur ordusu yerinde saymaga mecbur tutulmu§tu 132. Hemen
gorecegimiz gibi, bu, Teki§’in son muvaffakiyetlerinden sonra,
islam §arkin iki kuwetli devleti arasmda artik te’vili imkansiz
§ekilde kendisini gosteren rekabetin neticesi idi. Gur hukiimdan
teferruatini bilmedigixniz muzakerelcrdc Sultan§ahi Sultan Alaii’d-
din Ha- rezm§aha kar§i bir koz olarak kullanmayi tercih ctmi§
bulunuyordu. Ancak bu yeni hat ii hareket Gur devletinin huktim-
ranligini senelerden beri ihlal edegelen azili bir du§mamn
behemahal ortadan kaldinlmasim iltizam eden §ihS.bii’d-din ve
yanindakilerle Giyas ii’d-din ve onun fikrine taraftar olanlar
arasmda §iddetli bir gorii§ ihtilafina sebep oldu. Bu itibar- ladir ki,
Sultan§ah anla§ma §artlarmm tesbitinde îhabu'd- din’in de hazir
olmasiru istemi§ti. Ibnii’l- Esir’e gore Giyasti’d- din kendi nokta-i
nazarini karde§ine kabul ettirmi§ ise de, Oguzlardan, Tiirklerden ve
Sancari’lerden “kihgla zabtedilmi§ topraklann durup dururken
memleketinden matrud bir kimseye hibe edilmesinin hig de uygun
olmiyacagi” tezini israrla miidafaa eden ve muharebeden
kaginmamn kar§i tarafga korkakhk sayilacagmi ileri sliren Herath
Meed ii’d-din Alevi ile Giyas ii’d-din’in hem§irezadesi Alp
Gazi’nin ayak dire-
1,1
Kam. T. 586 hadiselcri.
HAREZM!jAHLAR DEVLETlNiN TE§EKK0LC 115
mclcri kar§isinda, ustclik bunlar mimaka$a csnasmda §ihabii’d-
din’i dc kcndi fikirlcrinc imale ettikten sonra, Giyasii’d-din
§imdilik planlarim gcri birakti. Vukubulan Penfdih sava§mda
Sultan§ah bozguna ugrayarak az bir kuwetle gekilmege mccbur
kaldi vc dagilmi§ olan suvariierinden 1500 kadan da bilaharc
Merv'c dondiilcr 133. Gii v c y n i , yukanda Teki§ tarafindan
Sultan§aha verilcn ycrleri sayrru§ti. Aym Ciiveyni’nin, bir sene
sonra iki karde§ arasmdaki sava§tan bahscderken, Serahs §ehrini
de Sultan§ah silah ve te9hizat deposu haline getirmi§ ve hiikumeti
ricalini birakmi§ti, demesinden 134 anla§iliyor ki, Sultan§ah her
halde Gurlularla muharebesinin arifesinde bu muhkcm kal’- ayi
yenidcn ele ge9irmi§ bulunmakta idi. Bu miinasebetle sefer
hazirhgma ba§lami§ olan Sultan Teki§ karde§inin Penfdih he-
zimetini haber almca onu en zaif zamanmda yakalamak iizere
derhal harekete gegti ve onun Karahitaylara kagmasi ihtimalini
onlemek iîn, Ceyhunun gegit noktalanna kuwetler biraktiktan
sonra sur’atle cenuba kayarak 1190 da Serahs kal’a- smi kahren ve
cebren zabt ve iyice tahrip etti 135; Sultan§ah lizerine yiirudii.
Sultan§ah hakikaten Ceyhunu ge9mek te§eb- biistinde bulunmu§,
fakat muvaffak olamayinca Gur hukiimda- nna siginmak zorunda
kalmi§ti. Sultan Giyasu’d-din igin yukanda zikrettigimiz yeni
planlanni tatbik mevkiine koyabilmek hususunda mukemmel bir
firsat zuhur etmi§ bulunuyordu. Sultan§ahdan dehalet zimninda
aldigi mektubu biiyiik memnunlukla kar§iladi ve hemen ba§ta
Herat olmak iizere civar kal’a ve §ehirlere Sultan§ahin istikbal
edilmesini, zaruri ihtiya^lanmn te’minini emretti. Boylece
Firilzkuh'a. varan Harezm tahtinm iddiacisi, hiikumdann misafiri
oldu; yanindaki adamlan da riitbeleriyle miitenasip olarak Gur
devletinin veziri, hicibleri ve kumandanlan tarafindan misafir
edildiler, izzet u ikram gordiiler 136 ve 1191 ki§im orada gegirdiler.
Harezm§ah
153
K&m. T. IX, 116. Cih. G. II, 37.
184
Cih. G. II, 27.
1M
Kdm. T. IX, 117. Burada hadiseleri gayet kisa olarak hiilassa eden Ciiveyni’nin
beyanati kari$iktir. Cihangiifd (II, 27)ya bakilirsa kaydettigimiz hidiselcr iki kere
vaki olmu§tur. Onun i^n Ibnii’l-Esir’i tercih cttuc. m Kdm. T. IX, 117.
116 HAREZM$AHl.AR TARlHt
Sultan Teki$ Gur’a clîlor gonderdi, kardcgi Sultan§ahin yaptigi
tahribati ve anla$malara ragmen tekrar tekrar asker tophyarak
muhalcfetinc §iddet verdigini daha da vercbilecegini anlatarak onun
kendisine teslimini istedi; aym zamanda Herdt' taki Gur valisine de
tehtitkar mektuplar vazdt. Sultan Giyasii’d- din, Harezm$ahm
clîsinc iyi kabul gostermckle beraber Teki§’in arzusunu red ve
“Sultan§ahin miilk taleb ettigi vc bu itibarla tahrip hareketlerinde
bulundugu soyleniyor. O da bir hiikiimdar oglu ve bir melik
olduguna gore, hakki yani babasmdan ona dii§en hissc kendisine
vcrilmelidir. fikrimiz budur” diye cevap verdi l3T. Son dcrece
hiddetlcncn Teki§, Giyasu’d-din’e Gur’a yiiriiyecegini bildiren bir
tehdit mcktubu gonderdi ise de, bovle bir sefer yapamadi. Zira o
siralarda Irak hadiseleri kendini daha yakindan ilgilendirmekte idi.
1192 de Irak’dan, Kizil Arslan ile anla§mi§ olan Kutlug Inamj’m
cl<jileri memleketi Sultan Tugrul’un elinden aimak i$in yardim
istemek iizere Harezm’e gclmi§ bulunuyorlardi 138.
Kutlug Inan$ Irak’da Tugrul’a muhalif partinin ba§inda
bulunanlardan biri idi. Goruldiigu iizere, 1188 de halife ordusunu
maglup ettikten sonra Tugrul, burada ele gcîrdigi silah, at ve
te^hizattan ba§ka bazi umeranin kendine hizmet arzetme- siyle hayli
kuwet kazanmi§ vc biiyiik sayida bir ordu toplamaga muvaffak
olmu§tu. Sava§a ba§ladigim soyledigimiz Atabey Kizil Arslan
Hemedan'a yakla§tigi zaman miittefiki halife kuvvetleri- nin
bozgunlugunu ogrenip Tugrul ordusunun biiyudiigiimi gbrlince,
hiicuma cesaret edemiyerek $ekildi ve En-Nasir lidinillahm
miimessilleriyle isti§arelerde bulunmak ve Halifenin halk iizerindeki
niifuz ve otoritesinden bilistifade Hemed&ria girmek iizere
Kirmanjak’a. dogru gitti. Fakat, Sultan Tugrul, c.esur ve §eci’
olmakla beraber, hadisclerin aki§ini yeter incelikte takip edebilecek
siyasi kafaya sahib bir adam dcgildi. Bu itibarla Atabey aynlir
aynlmaz etrafi kazanmaya himmet harciyacagi yerde, aksinc
kendisine tabi olmu§ kumandanlar arasmda bile
147
Kam. T. IX, 117.
188
Ahb. D. S. 125. Cih. G. II, 28. Rav. S. IV, 131. Hab. S. II, cuz 4, 113. Kizil
Arslan’m, Kutlug’un annesi lnan^ Hatun ile evlendiginden bahseden kaynaklar bu
Hatun’un admi v* ve buna benzer jekillcrde zabtctmijlerdir. lsl. Ans. ll Deniz mad.
de: Mii’mine Hatun.
HARBZM$AHI,AR DEVLETlNlN TE§EKK0L0 117
fazla guvenemcdiklcrini yok ctmek surctiyle vakitsiz bir icraata
giri§ti; czciimle Ay-aba vc Boz-aba gibi taninmi? cmirleri
dldlirttu. §iddctli harckctlcri muhitte ho§nutsuzluk yaratiyordu.
Kutluk lnan$ da akibctir.dcn (jckincrck Reft, gitmi§ti 13#. Tugrul,
Kizil Arslan’i Azcrbaycanda sanarak o tarafa yoneldigi sirada
Kirmanfahdan doncn Atabey Hemedan'dz. miisluman evlerini, bir
nevi intikam hirsi ile yagmahyarak ahaliye istirap vermek- ten geri
durmadi. TugruPun geri gclmesi iizerine de Azerbay- can yolunu
tuttu. §imdilik Sultan TugruPun duruma kismen h&kim oldugunu
gosteren bu hal onun daha esasli $ekilde temizlik yapmak
arzusunu karmphyordu. Devrin hadiselerine yakindan §ahit olan R
a v e n d i ’nin anlattigina gore, tasfiye hususunda Sultam bilhassa
§eyh’ul-islam Zahir u’d-din-i Belhi te§vik etmekte idi. Tugrul
hiirmet besledigi Zahir li’d-din ile sik sik gorii§iir, idari i§ler
hakkinda fikirlerini sorar, o da devletin saglam temel- lere
dayanmasi i$in muhaliflerin kiilliyen atilarak yerlerine sadik
bendelerin ikamesinin isabetli olacagim soylerdi. Bu mii-
§avereleri dikkatle takip eden buyiiklerin de glin ge$tik<je kor-
kulan, hayat endi§eleri artmakta idi ki, bunlar Rey’t Kutlug
Inan$’a gizlice mektuplar yazarak Hemedarida emniyet kal-
madigim, kendileriyle i§birligi yaptigi takdirde Sultam yakala-
yabileceklerini bildirdiler. Fakat bu mektuplardan biri, alinan
tertibat sonunda, $avu§lar tarafindan ele geîrildi ve bahismev-
zuu iimera ve biiyiiklerin hepsi tevkif ve kal’aya hapsolundu; az
sonra da i$lerinden birinin sozlerine hiddetlenen Sultanm emriyle
cumlesi olduriildii. I§ler biisbiitun ^lgirindan $ikti. Gen9 Sultan
kendi miidafaa imkanlanm baltalami§ti. Kizil Arslan
Azerbaycandan harekete geînce, onun i$in saltanat tahtga- hini
terk edip gitmekten ba§ka $are kalmami§ti. Boylece Sultan
Azerbaycan valisine iltica ederken, en nazik firasati yakalami§
olan Atabey, onun agirhk ve sairesini yagmaladiktan sonra He-
meddn’a, geldi ve devlet dizginlerini eline aldi. Diger taraftan
Halife de N&sir-u Emir-i'l-miiminin telkip ettigi “Melik-i mu -
azzom Kizil Arslan” 140 namina te§rifler gondermekte gecik- medi.
Ancak Irak’da tam bir idari laubalilik huktim siirmekte
1S
* Rah. S. 347-348. Kam. T. (IX, 230) aralannda ccryan eden bir muhabercdcn
sonra Rey'c tahassiin ettigini bildiriyor.
140
Ahb. D. S. 125.
ix8 H AREZ1$AH L.AR TAR t H t
idi. Her iktidar sandalvasma oturan ve partizanlan halki soy- makta
vc hesapsiz su-i istimalde bir evvelkine ta§ 9-ikartiyordu. Sibt Ibn
ii'l-Cevz i’nin fasik ve daima sarho? bir kimsc olarak tanittigi Kizil
Arslan 141 byle bir musadere vc irtikap yoluna girmi?ti ki, herkes
Sultanm giinlerini arar oldu. Din adamlan, zahidler ve her smif halk
zaviyelerde vc mescidlcrde Tugrul’un avdeti iîn dua ve niyazlarda
bulunuyorlardi. Azerbaycan hudutlannda bazi muvaffakiyetlcr
sagliyan Atabcy kandirdigi adamlan vasitasiyle S u l t a n i tevkif ve
hapsettirdikten sonra, Selquklu rilesindcn Sancar b. Siileyman§ahin
tahta 9ikanlmi§ olmasma ragmen 142, Selûklu hanedanma son
vermek maksadiyle bizzat Kizil Arslan’in sultan olmasmi tervic
eden Halife En-Nasir lidinillah’in bir mektubu uzerine, kendisi
merasimle saltanat tahtma oturdu vc giinde be? nobet 9aldirdi. Fakat
bu defa Kizil Arslan muhalif bir gmp tarafindan 9adinnda oldii-
riildii (§ewal 587/Ekim 1191) U3. Artik Irak’ta ke?meke? son haddini
buldu. Seûklu hiikumetine dahil beldeler Irak iimerasi arasmda
taksim edildi. Rey ve havalisi Kutlug lnan9’a, Azerbaycan bolgesi
§emsu’d-din Muhammed Pehlevanin oglu Ebu Bekr’e ait olmak
iizere diger §ehir ve kal’alarda birer kumandan istiklal ilan etmi?
halde idiler. Nihayet bir ka9 bey tarafindan Sultan Tugrul mahbesden
9ikanldi. yeniden mucade- leye giri§ildi ve Sultan Tugrul Kazvin
oniinde hasimlanni bozguna ugratip (Cumadelahire 588/Haziran
1192) Hemeddni da zabtederek tekrar tahta oturdu 144. Yiiksek
gayelerden tamamen habersiz, biitiin maksatlan yagma, 9apul,
soygundan ibaret olup, adi menfaatleri ugruna te§ewu§ati boyuna
desteklemekte devam eden eski Pehlevan’m “bendeleri” bu defa
Sultan etra- fmda toplanip hizmet arzindan geri kalmami§lardi.
Kazvin muharebesinden sonra Kutlug Inan9 Harezm§aha miiracaatla
Irak ahvalini ve Sultan Tugrul’un durumunu bildirmi§,
soyledigimiz gibi, Irak’a sahip olmak emeliyle yardim
111
Mir'alii’z-Zam*n 181a.
142
Zeyl-' Ebu Hamid (Cam. T. II, 263b). Trc. T. T. 177b.
143
Z*yl~* Ebd Hamid (Cam. T. II, 263b). Nizam ii't-Tcvarih, 74. lbnii’l- Esir
(IX, 218) §abanda gosteriyor.
144
Rah. S. 346 vd. Ztyl-i Ebd Hdmid (Cam. T. II, 264a). Ahb. D. S. 127-128.
£ui. jV. 269. Tar. Gii. 475.
HAREZM$AHLAR DEVLETlNlN TE§EKKOLO 1
*9
istcmi§ti. Sultan Alaii’d-din Tcki§ durumu kendi hesabina miisait
buldu, tcklifc muvafakat ctti vc Harezm’den yola gikti 14S.
Harczm5ah Bistam iizcrindcn Irak’a girdigi zaman, Harezm
ordusunun ba§inda bizzat Tcki§’in gelmekte oldugunu i§iten vc o
sirada, Tugrul’un Hemedan'a gitmesi uzerine, tekrar Rey'c donmii§
olan Kutlug Inang ile bu hadiselerde miihim rol sahibi anncsi,
boylc 50k kuwetli bir devlet reisini gagirmi§ olduklanndan dolayi,
pi§manlik duyarak kal’aya tahassiine karar verdiler. Bununla
beraber Sultan Teki§ harekata gelmekte tereddiit ctmcdi vc bir iki
gun iginde Rey civanndaki muhkem Taberek kal’asim zabt ve
ordusunu ganimetlerle tatmin etti; tamamiyle hakim oldugu Rey
havalisinde gegirdigi yaz devaminca etraftan epeyce emval
topladi. Irak Sultam ise Teki§’le Kutlug Inang’m bozu$tugunu
haber almi§, Harezm§aha hediyeler gondererek Nasih-i
C er b a z e k a n i ’ y e goreyardim, istemi§148, fakat her halde, onun
ileri harekatim onleyebilmek igin dostane ta- virlar takinmak
zorunda kalmi§, hatta kizmi Harezm§ahm oglu Yunus-han ile
evlendirmek yoluna gitmi§ti 147. Bu sirada Harezm’den gelen
haberciler Teki§’e Sultan§ahin Giirgdnc' 1 muhasara ettigini
bildirdiler. Harezm§ah bir kisim kuwetlerini Tiirk iimerasmm
buyiikierinden Emir Tamgac kumandasmda Taberek’de ve Rey
kal’asi oniinde biraktiktan sonra siir’ade geri dondii 148.
Filhakika, Gur hukiimdarmin yanmda bulunan Sultan§ah taliini bir
kere daha denemek iizere Harezm’i fethe gikmi§ti!Ta- bii Sultan
Giyaii'd-din onu te§vik edenlerin ve destekleyenlerin ba§mda
geliyordu. Hem§irezadesi Alp Gazi ile Sicistan meli- kini,
ordulariyle, Sultan§ahm yanma vermi§ ve onlan Harezm’e
gondermi§ti 149. Sultan§ah Harezm’den limit beklemenin bo§
144
Tekij’in bu scferinde miin$isi Bahau’d-din Muhammed Katib ii’l- Bagdadi de
hazir bulunuyordu. Cuveyric vardiklannda, miiellif Cuveyni’- nin ccddi Bahaii’d-
din Muhammed b. Ali, Azadvar kasabasindan, Sultan’in yanma gitmij ve Tekij’in
huzurunda miinji ile miibahasclerde bulunmu§tur. {Cih. G. II, 28).
144
Trc. T. Y. 1760.
147
Rah. S. 366, 380.
148
Cih. G. II, 29. Kdm. T. IX, 230. Cam. T. I, 74*.
141
Ibnii’l-Esir (IX, 117) Nisabur sahibi Melik Mueyyed’den de kuvvet ahndigim
soyliiyor ki, bariz bir yanli§Ur. Zira gordugiimiiz gibi.
120 HAREZMJNAHLAR TARtHt
oldugunu nihai surcttc vo bittecriibe anladi: Kardc§i Sultanin

yakla$tigi haborini almca to$ebbuston vaz gc^ti, ^.ckilip gitti.
Harezm$ah Teki? Dihistan'a geldigi zaman kendisinc Sultan- §ahtn
gittigi tcb§ir odildi. Teki$ Harezm'e vardi vc ki§ mevsimini, baharda
biraderinc kar§i yapacagi sava§ hazirhgi ilc gcîrdi 18°. Mamafih
Irak-i Acorn bolgesi do bilhassa ora ahvalinin i$ yiiziinii
ogrendiktcn sonra, Sultan'i §iddetle cczbcdon iilkclcrden biri
olmu$tu. Anlasildtgma gore Teki§ Horasan’da karde§inin i§ini
bitirir bitirmez, yanm kalan Irak harekatim nihayctlendirmegi aklma
koymu§ bulunuyordu. Fakat bu meselenin daha kolaylikla halli iîn
yol iizerindeki bazi miihim mahal ve karalann Harezm devletine
baglanmasi daha miinasip olurdu. Rey ve civarmdaki Harezm
askerlerinin kat’i emniyeti ile, icap eden sevkiyatm ve daimi temasm
her tiirlu engelden masun olarak cereyam, ortada I s f e h b e d l er
idaresinde bulunan Taberis- tandaki (burasi ne kadar tabi bir
hiikumet durumunda olsa da) giizergahm tehlikeden uzak
tutulmasma bagli idi. Mazendercn’- da vuku bulan bir iki hadise
buna imkan verdi. Harezm§ahm Horasan’a hakimiyetinden sonra
Taberistan’da Giilpdyegdn kal’asi sahibi Fahr u’d-devle, Isfehbed
Husam u’d-devle Erde§ir’den ka- $arak Teki§’e gitmek istemi§ fakat
araya bir anla§mazlik sokacak bu te§ebbiis farkedilerek Fahr u’d-
devle irmaga atilmak suretiyle bogdurulmu§tu. Bunun oglu Sirac
u’d-din ile, yine tsfehbed’in muanzlanndan Keykavus Harezm’e
giderek Teki§’e sigmmaga muvaffak oldular. Husam u’d-devle
elgileri vasitasiyle bunlan geri istedi ise de, miilteciler verilmez /
§eklindeki red cevabx iizerine, Teki§’in niyetleri hususimda
§iipheye dii§tii. Ibn 1 s f e n d i- y a r’a gore, Harezm$ah diger
taraftan Gefvare kumandam Sa-
Mclik Miieyyed ve oglu Togan-jah goktan 6lmii$lerdir. 1 bnti’l-Esir’in bundan
sonra fakat bu bahsin devami olarak anlattiklari Harczmjah-Melik Miieyyed
mucadelclerinc ait, y&ni gc$mi$ zamanin hadiseleridir. Mamafih Ortaâg’m bu
jayan-i itimat tarihijisi bu bahsin sonunda: “Evvelki rivayete aykiri olan bu rivayete
gore meselc anlatilan $ckildc cercyan etmijtir. Eger iki rivayeti te’lif mtimkiin
olsaydi, yapardik. Fakat birinin ewela soyledigini digeri sonra zikrediyor, onun i?in
vc mcmleketin bizden uzakhgi cihctiyle hangisinin dogru oldugunu tahkik
cdemcdigimizdcn denilcnlerin hepsini zikrettik” dcmekle zaten malum olan
ciddiyetini bir kere daha gostcrmi? oluyor (Kim. T. IX, 118).
,S0
.CiA. G. II, 29. Rav. S. IV, 132.
HARF,ZMf?AHLAR DEVLETlNlN TE$EKKt)LO 121
bik ii’d-dcvlc Riistcm’c dc gizlicc adam g6ndermi§, kendi hizmc-

tine girdigi takdirdc Ciircdn ile Dihistan'i vcrecegini bildirmi§ti.
Bu da, mczkur emir tarafindan Husain li’d-devleye haber verildi.
Isfehbcd dc cephe aldi vc Sultanin Ciindfek’t gonderdigi Sirac ii’d-
dini oldurttiigu gibi, oglu Harczm§aha ka$an Seyyid Kemal ii’d-
din’c dc i§kcncc yaptirdi. Bilhassa himayesinc sigman bir adamm,
yani Sirac ii’d-dinin, olduriilmesi Harezm$ahm Ktbud- edmt
vilayetini ve civanni tahrip etmesine ve Hiimayun kal’a- sim elc
getprmesine sebcp oldu. Teki§ aynca Taberistan iglerine dogru
akinlar yaptirdi, Esterdbdd'i tahrib etti. Arkasindan Isfehbed’c
haber gondererek, Irak’a sefer yapacagi i$in, Bislam, Damegdn
vilayetlerinin kendine terk cdilmesini bildirdi ve tasarrufuna aldigi
bu mahallere hakim ve muhafizlar yerle§tirdi. Isfehbed, Gur
hukiimdan ve Sultan§ahla temas aramaga ba§ladi, Bir yandan da
Irak Sultam ile i§birligine giri§ti. Tabii adlan gegenler en biiyiik ve
mii§terek hasim olarak Sultan Ala ii’d-din Teki§ Harczm§ahi
gortiyorlardi. Yapilan anla§ma geregince Sultan Tugrul Bislam ve
DdmegarC 1 alacak, Sultan§ah Nisdbur'a hakim olacak, Isfehbed
de Ciircdn ile etrafim tutacak, boylece Harezm§ahm Irak,
Taberistan ve Horasan ile ilgili kesilecekti151 Bu ittifakta
Gurlulardan bahis yoktur. Geri kalanlar ise ciicele- rin dev
kar§isinda sonu pek me§kuk bir mticadeleyi kabul etmeleri
demekti. Netice de boyle oldu: Irak yolu emniyete almdigi gibi, bir
iki sene kadar bir zamanla, gorecegimiz iizere, Horasan rminazaasi
ortadan kalkti ve Irak Selguklu devleti nihayete erdi.
Ala u’d-din Harezm§ah 1193 bahannda Bdverd't indi. C u z -
c a n i ’ y e gore, ihtimal eski Herat emiri Baha u’d-din Tugrul ile
anla§arak Gur memleketlerine de akmlara ba§lamasi tizerinc 1192
de Giyas ii’d-din’in emriyle Gazne, Sicistan, Bdmiydn ordulannm
mii§tereken taarruzlan ncticesinde Mergdb civannda maglup
edilen Sultan§ah’m162 dayandigi miistahkam kal’anm y&ni
Serahs'm kumandani olan Bedr u’d-din Qakir, Sultan§aha sadik bir
kisim muhafizlan tevkif ettikten sonra, Teki§’in siir’atle gelmesi
i$in Baverd't haber gonderdi. Sultan Ala u’d-din yakla-
151
lbn lsfendiy&r, II, 149-150, 158. Mar’aji 256-259.
w
* Tab. Na. 74.
122 HAREZM?AHLAR TAR 1H t
$inca kcndisini istikbal vc hizmct arzcdcnBodr u'd-din tarafindan

hazinclcrlc birlikte kal’amn anahtarlan tcslim cdildi. Sultan§ah
muvaffakiyetsiz ge$cn hayatinm son iimidi dc sondiigunu anla-
ymca tecssiiritndcn hastalandi vc iki gun i$inde oldti (589 Rama-
zanmm son giinu/29 Eyb'd 1193)153. Tdkkan-Mevirild-Herat hatti-
na kadar biitiin Horasan kit’asi Harezm§ah Teki§’e intikal ctti. Ms a
bur valisi veliahd Nasirii’d-din Melik§ah’a, izhar ettigi arzu uzerine,
Merv vilaycti verilerek, Harezm’den $agnlan, Sultan Teki§’in oglu,
Melik Kutbii’d-din Muhammed Misabur valiligine tayin cdildi
(589 Zulhicce/Arakk 1193)154.
Sultan§ah gailesinin ortadan kalkmasi, Alaii’d-din Muham- med
Teki§’in yillarca suren miihim bir endi§esine son vermi§ ve
Harezm§ahlar idaresini sihhatli bir devlet organizasyonu haline
getirmi§ti. Nitekim bunun te’sirleri, a§agida tafsil edece- gimiz
iizere, kisa zamanda kendini gosterdi.
ii93-senesi Harezm§ahlann tedrici ve hazimh yiikseli§ yolundan
birdenbire 50k parlak bir $aga gegtikleri ve, sukut uQurumunun
derinliklerine aym siir’atle yuvarlanmak iizere, kudret ve ha§metin
evc-i balasina firladiklan devrin ba§lan- gicidir.
1M
Cih. G. II, 29-30. Kam. T. IX, 229-230. Cam. T. I, 75*. Tekij’in Sultan jah’i
hapsettirip gozlerine mil êktirdigine dair Ccm&l-i Karji rivayetinin asilsizhgi
hakkinda: Turks. 346 not 4.
1M
Kam. T. IX, 230.
IV. -
HAREZM§AHLAR IMPARATORLUGU
(589—614/1193—1217)
A) I r a k S e l g u k l u d e v l e t i n i n yikili§i, I r a n ’ i n i l h a k i ,
H a l i f e - H a r e z m § a h l a r m i i c a d e l e s i n i n ba§- l a ma s i :
Irak’da durum vahim idi. Biitun emareler bu Selûklu devletinin
oliim ûkuruna yuvarlanmakta oldugunu gosteriyordu. Bu
bakimdan o devri ya§ami§ olan Ravendi’nin mii§a- hedeleri pek
calib-i dikkattir. Ta ba§tan beri Irak Selûklula- nmn ugradigi
istihalelere dair bu muellife ve digcr muasir kaynaklara dayanarak
verdigimiz bilgiler, bir devletin yikihrken takip ettigi yolu
belirtmek, gegirdigi safhalan gostermek itibariyle de ibret
vericidir. Kuguk-biiyuk her cemiyetin sukut amil- leri de
umumiyetle bunlardan farkli degildir.
Heniiz yirmi ya§mda bulunan Sultan Tugrul, ôktandir
mihverinden 9ikmi§, giinluk menfaatlerinden ba§ka bir §ey
du§unemeyen, disiplin tanimaz bir svirvi oportunist iimeranm
hadsiz hesapsiz su-i istimalleri1 iînde kivranan bir idarenin
dizginlerine hakim olabilmek i$in 50k gen9 ve 90k kifayetsiz idi.
Heyecanma maglup oluyor, sabirsizlik gosteriyor, bir giin
iltifatmm §ahikasina 9ikardigi kimseleri ertesi giin haps veya telef
etmekte, mallanm miisadere ve yagmalatmakta tereddiit etmiyordu.
Devlet adamligi vasfina sahip olmiyan Tugrul’un biiyiik bir
talisizligi de, olgun, tedbirli ve §ayan-i hiirmet bir vezirden
mahrum olu§u idi. Kendisine yar olabilecek degerli §ahsiyetleri
oldurtmii§tu. En nihayet HSce Muinu’d-din-i K&- §i’yi vezarete
getirmi§, fakat mukabilinde 100 bin dinar pi§ke§ alrru§ti. Bu gibi
ahv&lde sarf edilen paralann halktan kat kat 9ikanlacagma §uphe
yoktu. Ahaliyi tazyik kapismm daha Ata- bey Pehlevan zamaxunda
a9ildigmi kaydetmi§tik. Bu Atabey
1
Muasir muellif N&sih-i Cerb&zekani ?oyle diyor (Trc. T. T. 3*): «•..
[Atabey Pehlev4n] j\ rfUlf j\J"ji JU» 0^ .. . »
1*4 H ARE7,M$AH l .AR TAR Hit
csaseti “bcndeleri"nin gozlerini doyurmak i$in Pars ve ctrafmi

vagmalatmayi miibah gonnii$tu3. G i t t i k ^ o inki$af cdcn bu kctii
îgir bilhassa Irak-i Acem’de, Harozmlilorin gcli§indcn sonra daha
da geni$ledi. Bn “bcndeler” hakim Harczmlilerin gdlgcsindc, giiya
onlar yaptinyorlarrm§ susimti vcrerek, miisliiman ailelcrini
insafsizca istismar hatta istisal cdiyorlardi. Ahl&ki du$kiiniugiin
dorecesinc bakmiz ki, âpul yapilacak bir §cy kalmaymca vakif
kutiiphanclcri yagmaliyorlar, kitaplarm vc mushaflarm iizcrindeki
vakif damgalarim sildircrek Hemeddn nakka$larma kendi adlarim
yazdiriyorlar ve birbirlcrine hediye cdiyorlardi. R a v e n d i bunlara
§ahit olmu§tur3.
Ala u'd-din Teki§ ifcy’dcn Harezm’e dondiigii zaman, b u n u n
karde§i ile me§guliyetini firsat bilcn Sultan Tugrul ah- dini bozarak
Rey'i kurtarmaga tc§ebbiis etti. 1193 baharmda Taberek kal’asim
ku§atti, zabt ve tahrip etti; Harezm§ahin kumandan, Emir Tamgag’i
oldiirdii; ileri gclen Harezm iimerasi- ni, bidayette silah ve te$hizat
harig emvalleriyle serbestê gitmele- rine miisaade etmesine
ragmen4, esir tutarak Ferrealn kal’asina gonderdi. Bundan sonra,
yukanda gordiigiimuz ii$lu ittifak geregincc, Harezmliler elinde
bulunan Bistam ve Ddmegan havalisine yuriidii. Buradaki Harezm
kuwetlerini yerlerinden oynatti. Har-i Rey vadisindeki §iddetli
sava§ta 5 Harezmlileri maglup ve takip ederek aralanndan yiiksek
rutbeli yirmi bc$ ki§iyi esir aldi. Ba§arilarindan dolayi Sultan
Tugrul’a tebrikler yazildi8. Tugrul bundan sonra Harezm§ahin
mukabil bir taarruzunu kar§ilamak iizere /fcy’de hazirhklara
ba§ladi. Bu kritik giinlerde dahi Sultan sirf bir §iiphe uzerine,
Mum u’d-din-i Ka$i’yi yakalatarak butiin emvalini yagmalatmak
ve yerine getirdigi Fahr u'd-din-i Veramini’nin, soluk yiizlu insan
yigmlan arasmda,
2
Rah. S. 335. Trc. T. T. 177'' - 178a. Daha bk. îib. N. 268. Tugrul hakkmda:
Ibn Isfendiyar II, 152.
3
Rah. S. 336.
* Muc. B. Ill, 507-508. Burada Taberek'in tahribi 588 dc gdsteriliyor.
4
4 Muharrem 590 (31 Aralik 1193) Ebi1 Hamid (C&m. T. II,
264a).
‘ Rah. S. 336. Ravendi’nin dayisi TSc ii’d-din Muhammed’ir- Ravendi’nin de iki
beyitlik bir kit’asi bu meyandadir (Rah. S. 369). Ahb. D.S. «33-
H A R EZ MfjAHLAR 1MPAR ATORLUftU >25
biiytik vezir Nizam U’l-miilke bcnzer, debdcbeli omiir siirmcsine

tahammul clmck gibi acaipliklcr gosteriyor vc kendisi zevk vc
cglcncc alcmlcrindc ko$uyordu7. Anla§iliyor ki, hayatiyetini
kaybctmi? devlet biinyesini canlandirmak artik ntiimkiin dcgildi.
Harezm§ah A1& ii'd-din zaten Irak’a yiiriiyecekti. Ba$taKut- lug
tnan$ olmak iizerc Irak umcrasindan aldigi davet mektuplan vc
bundan daha chcmmiyetli olarak Halife En-Nasir lidinillah
tarafindan Harezm’c gonderilcn clînin Tugrul’dan §ikayetleri ve
onun beldelerinin Harezm§aha verildigine dair bir hilafet men-
§uru getirmesi uzcrine8 hareketini tacil etti. 1194 bahannda
Simndn'a yakla§tigi zaman Kutlug Inan$ ve diger iimera tara-
findan istikbal cdildi. Sultan Ala ti d-din, ewelki kabahatlerini
affettigi K u t l u g tnan$’i, yanma verdigi kuwetli bir oncii kit’a-
siyle Rey'c dogru gonderdi; kendisi de onun arkasindan ilerlcdi.
Sadr ii’d-din i i ' l - H u s e y n i ’ n i n o zaman Rey n&ibi bulunan
Emin ii'd-din Muhammed-i Zencani’den duyduguna gore, Hdr-i
Rey'c gelen Teki§’in Biiyiik Hdcib'i §ih£b ii’d-din Mes’ud Sultan
Tugrul’a gizlice mektup gondererek onun Rey'i Ha- rezm$aha
birakip Save'ye $ekilmesini tavsiye etmi§, bu suretlc oradan
yapilacak bir anla§ma te§ebbiisiinun muvaffakiyete
ula§abilecegini, kan dokiilmcnin onlenecegini bildirmi§ti. Tug-
rul’un kumandanlari, ezciimle Kazvin sahibi Nur ii’d-din Kara bu
fikre taraftar bulunuyorlar ve “eger Teki§ /fey’den sonra da ileri
harekata geêrse Isfahan ve Hrneddn cihetlerinde tarn mukavemet
gosteririz, zannimizca sulh ihtimali kuwetlidir” diyorlardi.
Harezmlilerin Rey'de halki tazyik edeceklerini ileri siiren Tugrul,
tavsiye ve miitalealan reddetti9 ve sava§mak iizere /fcy’den $ikti.
O? fersah otede, harp nizaxmnda askeriyle beklemekte oldugu
sirada, Kutlug Inan^’m siivarileri goriiniince, nisbeten az sayida
olan onculeri bir hamlede ezmek maksadiyle, umumi taarruz emrini
haykirarak, kendisi elinde agir giirzii oldugu halde, at iizerinde ileri
atildi. Fakat giiya guvenerek tertip ve tanzim ettigi ordusu
hiicuma kalmiamak suretiyle
7
Rah. S. 370.
8
Kam. T. IX, 230.
* Ahb- D• S. 134-135.
126 HAREZM$AHLAR TAR 1H l
son dakikada onu yalmz birakinakta bcis gormcmi§ti 10. Sultan

Tugrul ijonbcr iîne almdi. Yanmda (Y/rini ta§iyandan ba§ka kimse
yoktu. Tck ba§ma biivuk bir §ccaatle $arpi§ti. Giirziinun kazara
atmm omuzlarma irunesi neticcsindc atiyla birliktc yikilmcava kadar
teslim olmadi. Yere du§tugii zaman yakalandi, siir’atlc yoti§en ve
onun aci feryatlarma chemmiyct vermi- yen Kutlug Inan^.
tarafmdan ba$i kesildi (29 Rebiiilewel 590/25 Mart 1194).
Tugrul’un na§i az sonra muharebe sahasma ula§an Sultan Ala ii'd-
din’in huzuruna getirildi. Halifeyc gonderilen Tugrul’un ba§i
Bagdad’da te§hir edildigi gibi, cesedi de Rey Qai-§ismda dar
agacinda gunlerce asili kaldi u. Irak Sel- guklu devletinin son
hiikumdan boyle trajik bir §ekilde ve senelerden beri trajik
sahnelerle dolu o devletle beraber ortadan kalkti.
Sultan Alau’d-din Teki§ Ref i tamamiyle ele geîrdikten sonra Irak
Selguklularinm payitahti Hemeddn'a geldi. Bu sefer yeni
hiikumdarin etrafmi saran Irak iimerasuun tasvib sadalan arasinda,
Sultan Harezm§ah, Irak tahtina oturdu (4 Receb 590/26 Haziran
1194). Orada kaldigi miiddet isinde Hemeddn civannda, Dezec ile
Kasimabad arasmda bir ayda in§a ve ikmal ettirdigi av ko§kiinde
muazzam bir kabul resxni tertip etti; herkesin dertlerini dinledi,
Hemeddn imamlanni ve ileri gelenlerini tejrijItrle taltifetti 12. Bu
esnada Halife En-Nasir’da yeni veziri Miieyyed vi’d-din Ibn ii’l-
Kassab ile Harezm§ah Teki§’e saltanat ahdi hil’atler ve sair tiirlii
tefrif lcr g6ndermi§ti. Fakat Halife biitiin Irak ahalisinin gozlerini
yeni hukiimdara êvirdigi bu sirada Sultan Teki§ iizerinde tahayyiil
ettigi niifuz ve otoritesini gostermek, bu suretle parlak siyasi bir
zafer kazanmak hevesine kapilnu§d. mamafih Harczm§ahin
Irak’daki jnuvafTakiyetlerinde Halife’nin eski sultan Tugrul’a kar§i
aldigi tavir miihim rol
Rah. S. 371. Ahb. D. S. 135. Zab. N. 269-270. Ibn tsfendiy&r II, r,aji 259-260. Cam. T.
II, 264b. Tar. Gii. 477.
II, 32. Trc. T. T. 176b. Cam. T. I, 75*. Jfizdmii't-Tevarih, 'dr 203b. Zafnilame (799):
“CiilCis-i Teki$ Han be saltanat-i Hebraeus II, 467. Muharebe gunii Rah. S. (37i)da
24 'IX, 23o)de 24 Rcbiulewel, Ahb. D. S. (i36)de
HAREZMJJAHLAR 1MPAR ATORLUGU 127
oynarru§ vc aym zamanda, halk arasmda hatirh din adamlarinm

m&nen Halifc’yc bagli bulunmalari Tugrul’un vaziyetini hayli
zaiflettigi i$in Teki§’in dc i§lcri nisbeten kolay hallolunmu§tu.
Bundan ba§ka Halife, her haldc cismanl devletini geni§letmek,
maddi kudrctini arttirmak bahsinde beslcdigi emellerin Teki§
nezdinde nasil bir tepki yaratacagim da anlamak istiyordu. Bu
itibarla vezir Ibn u’l-Kassab hil’atleri ve hediyeleri Sultan Teki§’e
goturtirken, pek tabii olarak aldigi emir geregince, Irak kurtleri ve
bcdevi araplardan miirekkep 10 bin ki§ilik bir kuv- veti beraberine
almayi unutmami§ti. Boylece Eseddbdd'a geldigi zaman
Harezm§aha a$ik bir hakimiyet edasi ta$iyan §u haberi gonderdi:
“Saltanat ahdi ve bu te§rifler Sultana Divan-i Aziz (hilafet
divam)’in bir cemilesidir. Biitun memleketin i§lerinden sorumlu
olan biz sirfbu maksat igin buraya kadar gelmi§ bulunuyoruz.
Sultan bu nimete layiki veijhile mukabele etmek isterse, az bir
maiyetiyle miitevaziane istikbale gelmeli, hiratleri 9adi- rimizda
giymeli ve rikabimizda yaya yuriimelidir!”13. Sultan Alati’d-din
Harezm§ah igin bu, §uphesiz pek de hafif bir teklif sayilamazdi.
Binaenaleyh o, veziri kar§ilamak iizere ordu sevketmegi daha
miinasip buldu. Vezire, ele dii§memek i$in firardan ba§ka $are
kalmadi; kendisi dag yoluyla Bagdad’a dogru kagarken kuwetleri
de dagildi. Harezm§ah onlan takiben Dinever't kadar uzandi ve
hayli emval topladiktan sonra Hcmedaria. avdet etti. Irak’m
idaresini ba§tan nizama koydu, her tarafa tahsildarlar gonderdi.
Isfahan' 1 Kutlug Inang’a, Hemedari 1 Emir Karagoz’e verdi.
Diger iimeraya bir 50k ikta’larda bulimdu. Biitiin Irak’a nazir
olmak iizere oglu YunuS han’i Rey hakimiyetine tayin etti ve
biiyiik emirlerden Maya- cik’i ba§kumandanhk vazifesiyle onun
atabeyligine getirdi14. Harezm’e donerken yolda oglu Nasiru’d-din
Melik§ahin Merv havasma dayanamiyarak hastalandigim haber
aldigi i$in onu tekrar Nisdbur valiligine iade etti. Once Nisdbur
valisi olup hesabina Horasan’da birikta ayirdigi Kutbii’d-din
Muham- med’i yanma aldi ve Harezm’e gitti.
13
Cih. G. II, 33. C&m. T. /, 75a. Rav. S. IV, 132.
14
Rah. S. 375. Kam. T. IX, 230-231. Cih. G. (II, 33)da daima “Ma- yancik”
Cam. T. (II, 264a)de bu isimler arasmda b&zi degijiklikler vardir.
128 HAREZM§AHL.\R TARlHl
Hilafet vcziri tbnii'l-Kassab ilc ilgili olarak cercyan cden hadise

Harczm§ahla En-Nasir lidinillah arasmda mevcut goru§ vc telakki
aynligmm derinligini bariz surcttc gostermi§ti. Halifc dini nuluzuna
dayanarak menfaatlcr te’mininc $ali§irken, Sultan Alau'd-din Tcki§
dupediiz bir fatih havasi ilc kihcinm hak- kindan fedakarhk yapmayi
akltna bile getirmiyordu. Ilk adimda beliren vc aksulamcllcrini
dcrhal ortaya koyan bu ihtilaf zaman ge^tikgc biiyuyccek vc
Teki§’in oglu Muhammcd Harczm§ah devrindc azami hadde
ula§arak Harczm§ahlar dcvletinin teme- lini sarsan ana davalardan
biri olacaktir. Daha o zaman Halife Gur hukiimdari Sultan
Giyasii’d-din’e mektup gondererek onu Harezm§aha kar§i te§vik
etmi§, Giyasii’d-din de bu arzuyu yerine getirmek iizere Teki§’i
yaptigi hareketlerden dolayi takbih ve memleketlerini zabtedecegini
soyliyerek tehdit etmi§ti. Ibn ii'l-Esir’e gore Alau’d-din Teki§
Karahitaylari yardima gagirdi. Kendisi Herat' 1 muhasara ederken,
Karahitay ordusunun Cey- hun’u geêrek Bdmxydn istikametinde
ilerlemesi Giyasu’d-din’i mii§kil duruma soktu ise de, Muhammed
b. Qurbek, Huseyin b. Harmil ve Emir Harru§ gibi dirayetli
kumandanlar idaresindeki Gurlular ani bir gece baskim ile
Karahitaylari magluben Ceyhun’a doktiiler 15.
Halife-Harezm§ah arasindaki bu yeni ihtilaf, Irak’da kok salmi§
olan diizensizligi var kuvvetiyle koriikledi. Harezm§ah Teki§’in
Harezm’e dondiigti senenin ferdasinda kan§ikhklar birbirini takip
etti. Sultanm 1195’de memleketin dogu hudutlarmda me§gul
olmak zorunda kalmasi durumu biisbutiin alev- lendirdi. Bilindigi
gibi, Sirderya boylanndaki bozkir kavimleriyle ilgili haberler ve
miinasebetler 10-12 yil oncesine aittir. Arada geên zaman zarfinda
ne kronikler ne de ba§ka vesikalarda malumat yoktur. Fakat
Cihdngiijd'dan anla§ildigina gore, 1195 de o istikamette bir takim
yeni hareketler goriilmektedir. Yu- kanda Cend valisinin Horasan’a
ahndigmdan bahsetmi§tik.
16
Kam. T. IX, 241. lbnii’l-Esir burada Karahitay hukilmdanmn oldiiriilcn 12 bin
Karahitay askerinden her biri în Teki?’den 10 bin dinar istedigini kaydediyor.
Belki toptan 10 bin dinar btemi? olabilir (kr?. Turks. 344 not 4). Sultan Giyasii’d-din
bu muvaffakiyetinden sonra Harezm$ahlarla aramn diizelmesi i$in Halife’ye itaat
ve cle geîrdigi memlekctlerinin iadcsini ?art ko$mu§tur ki, bundan dogan
ihtilatlari a$agida gorecegiz.
HAREZMJJAHLAR lMPARATORLUCU 129
Her halclc simrin kismi bir ihm&le ugramasi ve Harezm§ah
Tcki§’in son yillari Irak’da geîrmesi yuziinden olacaktir ki,
Kipsak’lar yeni bir hamlcde bulunmak istemi§lerdir. Ciiveyni bu
senede Sultan Teki§’in Signak'da. bulunan Katir Buku Han’a kar§i
gazaya gitmegc karar verdigini bildiriyor14. Bundan, yeni gayr-i
miislim Kipgak unsurlarinm Sirderya sahillerindc hakimiyeti cle
getprmege ba$ladiklan manasi $ikanlabilir, zira Signak'm
Harezm§aha tabiiyetini ve hatta buradaki “melik” in Karahitaylara
kar§i ba§anh hareketlerde bulundugunu gormii§tiik. Sultan Teki§
kalabalik bir ordu ile Cend't yakla§mca Katir Buku êkildi ve
Harezm§ah tarafmdan takip edildi, fakat Harezm ordusundaki bir
kisun Uran’lar 17 akrabalariyle sava§- mak istemiyorlardi. Hatta
daha ileri giderek Harezm§aha hiyanet hususunda Katir Buku ile
anla§tilar. Iki taraf 6 Cumadela- hire 591 (18 Mayis 1 i95)’de
kar§ila§tiklan zaman Uranlar mev- kilerini terk ile ordunun agirlik
ve levazunatim yagmaladilar. Islam kuwetleri bozuldu, $ogu harp
meydaninda oldii, bir $ogu da sicak ve susuz $dlde telef oldu.
Sultan Teki§ 18 giin sonra Harezm’e donebildi18. Teki§ a§agida
nakledecegimiz ehemmiyetli Irak h&disclerinden dolayi bu cephe
ile fazlaca yakindan alakalanmak imkanmi bulamami§ti. Ancak
1197 senesinde mesele kendiliginde hal yoluna girdi. Amcasi (veya
dayisi) Katir Buku ile aralarmda miinazaa tpkan Alp Direk Cend'e
gelerek elîlerini Harezm’e gondermi§ ve yardim gor- diigti
takdirde Katir Buku’yu ortadan kaldirabilecegini ve onun miilkiinu
Sultana teslim edecegini bildirmi§ti. Bu sirada Nis&bur, valiligi ile
butiin Horasan i§lerinin ba§ma getirmi§ oldugu oglu Kutb ii’d-din
Muhammed’i dcrh&l merkeze $agiran Teki§, onu
M
Cih. G. II, 34. Katir Buku hakkinda bk. Cih. G. II, 34 not 2. Barthold Tuku olarak
kaydeder (Turks. 343). Birinci kelime Kadxr veya Katir Tvirklerde kullanilagelen,
kuwetli-biiyuk m&nasmda bir unvandir (bk. F. Koprulii, Belleten VII/26 (1943),
232, not 18). Buku kelimesi de islami- yetten onceki zamanlardan beri Tiirkler
arasmda yayilmi? diger bir unvan olup (bk. Eberhart, Belleten IX/35 (1945), 337)
IV. asirdan kalma Tiirkse bir metine gore (L. Bazin, Oriens II. 2, s. 208-220) $ef,
kumandan raa- nasindadir.
17
Cuveyni bunlara “A’cemiyan” (yabancilar) denildigini soyluyor (Cih. G. II, 198).
Cam. T. I, 87*. Daha bk. Tab. Na. 349.
" Cih. G. II, 36. C&m. T. I, 87*.
HaramtaUar Torihi 9
130 H AR F.Z MJJAH l.AR TAR tilt
yamna alarak Sirderya'ya dogru ilerlcdi. Ccnd eivarmda, Alp

Direk'in arkasmdan gelmekte olan Katir Buku ilc kar$ila§tilar vc
Kipâklar agir bir hezimete ugradi. Katir Buku, kcndisini takip cdcn
Kutb ii'd-din tarafmdan biitiin biiyiik kumandanlariyle birlikte esir
cdilerck Sultanin huzuruna gctirildi ve ciim- lesi bagli olarak
Harezm’e sevk olundu (594 Rcbiiilahir/§ubat 1198). Bu sure tic
bozkirh unsurlar Alp Direk vasitasiyle Ha- rezm'c inkiyad ctmi§
oldular, lakin bu da 90k siirmedi. Bu defa Atp Direk t'csad kaynagi
olmaya ba$lami§ti. Harczm§ah bu kom$uya kar§i onun amansiz
rakibini kullandi, yani Katir Buku'yu “esaret zilletindcn emarct
izzetinc” ula§tirarak ve bazi anla§malari miiteakip biiyiik bir ordu
ite Alp Direk iizerine gonderdi. Ertesi sene, 1199 sonlan, Katir
Buku’nun kazandigi zafer Sultana teb§ir ediliyordu 19.
Bozkirlardan, sirasi geldikge anlattigimiz §ekilde, Harezm- §ahlarla
temasa gclen Kipâk, Uran vc Kankli boylarinm Ha- rezm devleti
tarihi bakimindan biiyiik ehemmiyetini yukarida bir nebze
belirtmi§tik. Son olarak naklettigimiz bu arizi 9a- ti§ma istisna
edilirse, bu Tiirk kavimlerinin Harezm iilkesinde kendileri i9in
herhalde 90k miisait §artlar bulduklarma §iiphe yoktur. O sebepledir
ki, 1181 yilindan itibaren hemen hemen fasilasizca kiitleler halinde
Harezm’e gelmi§ler ve Harezm§ahlar ordusunda imparatorlugun
muhtelif ycrlerinde faal rol almi§- lardir. Kankli-Kip9ak unsurunun,
bilhassa Sultan Teki§’in Terken Hatun20 ile evlenmesinden sonra,
Harezjn’e bagli mem-
19
Cih. G. II, 40-43. Daha bk. Ibn lsfendiyar II, 161. Rav. S. IV, 133. Barthold
bu vakayii yukarida resmi tahrirata dayanarak naklettigimiz hadiselerlc birle$tirmek
temayiilundedir. Ona gore burada adi geên Alp Direk yukaridaki Alp Kara’nm
aynidir (Turks. 343-344; F. Kopriilii de aynt fikirdc: Belletcn VII/26, 235). Bize
kahrsa, boyle bir aynilcjtirmeyc mahal yoktur. Ayri ayri zamanlarda bu gibi
hadiselerin zuhurunu sed cdcn bir amil meveut olmadigi gibi. Alp Kara ile Alp
Direk’in de aym $ahis olduguna dair (isimlerinin ilk kisimlari olup Turk adlarinda
kullanil- masi mutad Alp kelimesinden ba?ka) hi<; bir dclil de yoktur. Bundan
ba§ka Harezm ordusunda Uran’larin meveudiyeti du$iinulursc bu kavmi 14 sene
cwel ilk olarak Harezm’e getiren Alp Kara’nm bu Alp Direk ilc alakasi olmiyacagi
daha iyi anlajihr.
20
Islam kaynaklarmda $eklinde yazilan bu ismin Tiirk lite- raturundc
okunu$u Terken olarak (bu hususda Osman Turan’in tetkikine
1-1A R EZM§AI fLAR lM PARATORLUCU *31
lckctlcrdc kesafct kcsbcttigi anla$iliyor. Aslcn bozkir Tiirk prens-

Icrindcn birinin ki/.i olan Tcrkcn,21 daha ilcrdc mufassalan gorii-
lcccgi gibi, kcndisi ilc bcrabcr vc sonra akraba Tiirk boylanm bu
iilkeye suriiklcmiij ve onlarin en mukemmcl hamisi olmu§,
kcndisinin tabii istinatgahi olan bu ziimreye yiiksek askeri ma- kam
ve mevkileri tc’min ederck onlann devlet dahilindc ayn bir
militarist sinif halinde taazzilerine sebebiyet vermi§tir. Ilk
zamanlarda Harezxn§ahlar igin §uphesiz bir kuwet olan, fakat
Muhammed Harezm§ah zamanmda devletin en biiyiik zaaflarmdan
birini meydana getiren bu husus Sultan Ala- U'd-din Teki§ devrinin
en bariz alamet-i farikasim te§kil ettigi gibi, bilumum islam
devletleri arasinda Harezm§ahlar imparatorlugunun orijinal bir
damgasi mahiyetindedir.
Halife-Sultan Teki§ ihtilafimn Irak’daki diizensizligi geli§- tirdigini
soylemi§tik. Ravendi’yebakilirsa,hadiseleringittikê girift §ekle
biirunmesinde Harezmlilerin te’siri de miihim olmu§tur. Ana
vatanma gelen Harezmlileri bir miistevli sayma- sini tabii gormek
icap eden bu tarih$inin Harezmli kuwetlerin yaptiklarmi mubalagali
olarak aksettirdigi du§iiniilse bile, her tiirlii miibalaga payindan
sarf-i nazar, ilk vazifesi nizam ve asayi§i iade, hak ve adaleti te’sis
etmek olan yeni hakimlerin, bu gibi miisbet icraat yerine, oradaki
miifsit unsurlarm gidi§ine $abucak ayak uydurduklari
anla§ilmaktadir22. §imdi bilmii- nasebe nakledeccgimiz ve Sultanm
Sirderya boylanndaki me§- guliyet yillarma rastliyan bir 90k
hadiseler Harezmlilere kar§i yerli ahalinin ncfretini artirmi§tir.
Hilafet makami ile imtizac-
bk.: Tiirk Hukuk Tarihi Dergisi I, Tiirkan degil Taken) taamraiim ctmijtir. Ayrica
bu unvan hakkinda Pelliot’nun fikirlcri igin bk.: Hist. d. campag, de Gengis, 89 vd.
81
Tcrken Hatun Ciiveyni’ye gore (II, 198) Kankli Tiirk kabile- sinden; Tab. Na.ye
gore (bk. Tiirkiyat Mec. I, 91, not 1) Kipâk reisi Kadir Han’in km; Nesevi’ye
gore (Sir. S. C. trc. 44) Yemek kabilesinin Bayavut a$irednden (daha bk. Ebu’l-
Gazi, Desmaison trc. 37) olup Cenk$iadmda bir beyin kizi (Sir. S. C. trc. 72) idi. F.
Kopriilii’ye gore buradaki Bayavut- lar Mogol kabilesi degil, Tiirk Bayatlardir
(Belleten, VII/26, 237; Tiirkiyat Mec. I, 201-202). Bayavut-Bayat meselesinin
miinakajasi ve Cenk$i admin okunuju hakkinda son arajtirmalar iîn bk. P. Pelliot
- L. Hambis: Hist, d. campag. de Gengis, 87-89, 91-92, 106-107).
” Rah. S. 375 vd. Daha bk. Bar Hebraeus II, 468.
132 1 1ARE7.MJjAHl.AR TARtH1
sizliga ilavoton bu vaziyet Harczm§ahlar idarcsi biinycsindc sonuna

kadar nuizmin bir vara gibi i§leyip durdu as.
Toki$ Harezm’o donor dbnmez Irak’daki kayna§ma §iddet-
lonmi$ti. Biiyiik omirlerdon Ulug Bar Boy Av-aba, Sultan Tug-
rul’un bir zamanlar hazinc ve toghizat doposu yaptigi Ferrezin
kal’asmi ole gegirmck istodi ve Emir Karagoz’u do Yunus-han’a
kar$t isyana to$vik etti. Ferreztn’i tcrkc mecbur cdilen kal’a
kumandam Harezm’e §ikaycte gidcrken, Isfahan'da adamla- rivle
birlikte hareketc gelen Kutlug Inang, Ravcnd i’nin tabi- riyle,
“tiynetinde mevcut isyankarligi” agiga vurmu§ 24 ve He- medan'z.
yiirumu$tu. Bunun uzerine Irak’daki Harezm kuwct- lori
ba^kumandam Mayacik, yamnda Teki?’in oglu Yunus-han oldugu
halde, Rey'den kalkarak Kutlug Inang’a kar§i ilcrledi ve Bagdad
civarmda Muhammedi ve Sdmin koyleri arasmdaki sava§ta onu
maglup ederek askerlerini bozguna ugratti. 25 Kutlug Inang tabii
rniittefiki Darvi'l-hilafeye gitti vc beklendigi gibi vezir Ibnii’l-
Kassab tarafmdan hararetle kar§ilandi; kendisine ve maiyetine
hil’atler verildi. Kutlug Inang kuwetlerine vc onunla
i§birliginemuvafakatcden Yiva Tiirkmenlerinden bir grupa luzumu
kadar at, gadir ve sair teghizat te’min edildigi gibi, aynca Bagdad’da
be§ bin ki§ilik bir kuvvet hazirlandi. Boylece te§ekkiil eden
mii§terek ordu ba§inda Ibnii’l-Kassab ve Kutlug Inang Hemeddn
uzerine yurudiiler. Yunus-han vc Mayacik Reft gekilmek zorunda
kaldilar. 1195 Eylul (591 §ewal) unda Hemeddn' 1 i§gal eden hilafet
ordusu 28 Hardkan, Mezdegan ve Save'yi ele gegirdikten sonra Reft
yuriidii. Fakat Haliferiin emrini ifa ile vazifeli Bagdad askerleri dahi
99
Ravendi’nin \ji dedigi raahalli dcrebcylerin bircr
iki?er Harezmlilere iltihak cdcrek onlara zuliim vc tahrip yolunu goster- dilcr, (Rah.
S. 377) demesinden, vc Sultan Tckij’in, Harczmli kisvcsi altinda 9apul yapan
ycrlilcre m&ni olmak i<jin Harezm kiilahi giycn Iraklilarm dcrhil oldurulmelerini
cmretmcsindcn (ayn. esr. 385) bu me§’um hareket- lcrdc eski “bcndelcrin”
mes’uUyctleri aipkâ gdriilmcktedir. Bundan vc daha benzer misallcrden
anla§ihyor ki, itidal sahibi ve munsif dcvlct adami olan Sultan Teki$ memleketinin
her tarafinda oldugu gibi Irak’da da zuliim vc tazzike yer vermemi? vc boylc halleri
onlemcge gali^mtyti.
M
Rah. S. 376.
ls
Rah. S. 376. Ibnii’l-Esir (IX. 23i)e gore Zencan yakininda.
s
* Kam. T. IX, 232. Daha bk. lbn Isfcndiyir II, 160.
HAREZMSAHLAR iMPARATORLUCU *33
ugradiklari ycrlcrclc-cski gapullardan gcri kalam-yagma ve garcttcn

gckinmiyorlardi 27. Agir tazyik kar$isinda Rey' i tcrk ctmck
mccburiyctindc kalan Harezm kuwetleri H&r-i Refdc tutunmak
istedilcr ise de muvaffak olarruyarak Ddmegan, Bis- tdm, Ciircdn
istikamctindc gcrilcdilcr. Kutlug Inang Harezm- lileri takip ettigi
sirada Ibnii’l-Kassab kendi kuwetlerini gekmi$ vc Irak-i Acem’in
en miihim merkez ve kaPalanndan olan Rey §ehrine tcsahiib etmek
istemi§ti. Bu durum, sureta Irakli’larm yardimina gonderilen
Halife kuwetlerinin asil maksadim, y&ni En-Nasir lidinillahm Irak-i
Acem’de fiili hakimiyet kurma pl&mni ortaya koymu§ oluyordu ki,
aym zamanda Kutlug Inang ile vezir Ibnii'l-Kassab arasmda patlak
veren ve scbebi yalmz IbnU'l- Es i r’de Irak iimerasimn
Harezmlilerden bo§alan bolgeye temai hirsi ile tek tarafh olarak
izah edilen 28 ihtilafm ba$langici olmu§tu. Birbirlerine dii§en
miittefiklerin miicadelesi de getin oldu. Kutlug Inang Rey'i ku§atti
ve §ehirdeki halife alcyhdan Rafizi ziimrenin reisi tarafindan
kapulann agilma- siyle igeri girdi. Fakat akabinde Ibnii’l-Kassab
biitiin kuwetlerini sava§a siirerek Rey'i istirdada muvaffak oldu.
Hilafet ordusu §ehri oyle bir katl-i ama ve yagmaya tabi tuttu ki,
“islam memleketlerinde miislumanlarin kanmi ve malim hige
sayan boyle bir merhametsizlik gorulmu§ degildi” 2*. R*/den kagan
Kutlug Inang Ave'ye gittiyse de, §ahnenin muhalefeti kanpsmda
ba§an elde edemedi; kumandan arkada§lanndan bir kismi burada
oldiiriildu. Kutlug Inang Hemtddna, oradan Kerec derbendine gitti.
Ibnii’l-Kassab’in oniinden tekrar Rey'e dondii ve Ave' de maktul
dii§en Siracii’d-din Kaymaz’in muhal- lefatmdan aldigi 16o bin
dinarla yeniden kuwet te§kiline giri§ti. Diger taraftan Harezm§ahin
Kutlug Inang’a vermi§ oldugu Isfahdn ve havalisi Halife’nin
Seyfii’d-devle Tugrul kumandasmdaki kuwetleri tarafindan istila
edilmi§tis0. En-Nasir lidi-
17
S. 377.
l
* Kam. T. IX. 232.
*' S. 378. Daha bk. lbn tsfendiy&r II, 160.
10
Trc. T. T. i78b. Bar Hebraeus II, 468. Ibnii’l-Esir (IX, 234)e gdre jafiiler reisi
me?hur Sadrii’d-din-i Hocendi, Halife’yi bu $ehri zabta te$vik ve buradaki Harezm
kuwetlerine ragmen beldeyi Bagdad askerine teslim etmekle En-Niisir’a biiyiik
yardimda bulunmujtu. Rah. S. (381) da
134 HAREZM§AHLAR l'AR 1HI
nillahm emclleri gcr^cklc^mc yoluna girmi$ gibi idi. Vczir, Irak-i

Accm'in ba$ $ehri Heme dan da, Sultan Tcki§’in yaptirdigi biiyiik
ko§kte oturmu$ (12 Cumadelahirc 592/14 Mayis 1196) ctrat'a valilcr,
momurlar tayin odiyordu. Aym zamanda biitiin Irak-i Acem’de,
Huzistan’daki gibi, Halife’nin mutlak diinycvi hakimiyetini yaymak
vc yerle§tirmck iqin §iddet yollanna ba? vuruyor, miilk hukuku
taninuyor: “Biitiin zcmin Emir ii’l-mii’minin’e aittir. Emlak sahibi
olmak ba§kaca kimsenin haddi degildir” gibi ahaliyi endi§eye sevk
edici ihtarlarda bulunuyordu 31.
Irakhlarla Bagdadlilann $arpi§malarma takaddiim eden giinlerde
Yunus-han, yerine Mayacik’i birakarak, yardim te’- minine gitmek
iizere Irak’tan ayrilirken, Mayacik da Simndn ve Ddmegan
taraflannda, Hemedan, Rey, Isfahan ve sair yerlerden par$a parga
gelen Harezmlileri toplamakla me§gul bulunuyordu. Ciiveyni,
Yunus-han’in, karde§i Horasan valisi Melik§ahdan kuwet isteyip
dondugiinii, fakat Melik§ah hcniiz gelmeden kendisinin Bagdad
kuwctlerini ric’ate mecbur ettigini ve iki karde§in Hemedan’da
birle§erek bir muddet oturdukla- nni ve muvaffakiyeti tes’id
ettiklerini soyliiyorsa da 32 bu haber hakikate uymamaktadir, zira
Irak-i Acem’de daginik halde bulunan ve her taraftan tard edilen az
miktardaki Harczmli- lerle bu, miimkiin degildi; ustelik bahis
mevzuu bu zamanda Hemedan’da dogrudan dogruya halifenin
miimessili vezir Ibn ii’l-Kassab hakim bulunmakta ve kendisi orada
oturmakta idi. Cihdngiifa’daki bu malumat her halde miittefikler
arasi miicadelenin Hemedan civanna intikali dolayisiyle,
Harezmlilerle ugra§maga vakit bulamiyarak hasim kuwetlerinin o
mmtikaya gekilmelerinden galat olsa gerektir.
Ibnu’l-Kassab’m Irak-i Acem’i istilasi Kutlug tnang’i oldukga
mii§kil duruma du§iirmii§, bu da, Harezm kuwetleri
bunu miitcakip, azamcti Dar li’l-Hilafece dikkati geken Hocendi’nin Bag- dad’m
ijarctiyle itlaf olundugu soyleniyor. Sadr u’d-din-i Hoccndi ve Ho- cendiler ailcsi
hakkmda bk. Lub. I, 265 ve Mirza Muhammed Kazvini ha$iyelcri, 354 vd.
S1
Rah. S. 381-382.
JS
Cih. G. II, 35-36.
MAR EZ M$ A H LA R 1M PA RATOR LUtiU •35
kumandam Mayacik tarafindan Kutlug’un ortadan kaldinl- masina

miisait bir vcsilc olmu§tu. Mayacik Simnari’dan Kutlug Inan^’a
haber gondcrcrek kasdcn yakinhk ve dostluk gosterdi. Hcdcfinc
u!a§mak i<;in, onun Harezm§ahdan êkindigini bildiginden, icap
cdcrsc Sultana kar§i mii§tcreken hareket cdebile- ceklerini
soyliycrck i§birligi teklifinde bulundu ve oyununda muvaffak oldu.
Rey'dc birlc§tiklcri zaman Mayacik’m tertip- ledigi plan
mucibincc, Kutlug lnan$ bir siivari miifrczesi ba- §mda Save'ye
gidcrken ansizm yakalanarak olduriildii (592 Cumadelahire/Mayis
1196) M.
Harezm§ah nihayet bu siralarda Irak’a gelebildi. Alati’d- din Teki§,
Ibnu’l-Esir’c gore, Ibnu’l-Kassab’a elgilerini gondermi§, “firkin
§ekilde” istila edilen ve askerlerinin elinden alinan memlcketlerin
toptan iadesini talep etmi§ ve ancak bundan sonra bir anla§manm
mumkiin olabilecegini bildirmi^ti34. Vezir bunlari red edince Teki§
dogru Hemedan uzerine yuriidii. Ha- life ordusiyle Harezm ordusu
arasinda 1196 Temmuz (592 §aban) ortalannda Hemedan oniinde
§iddetli bir sava§ oldu. Halbuki bu ayin ba§larmda, rahatsiz
bulunan, Ibnii’l-Kassab vefat etmi§ti 3S. Bagdad iimerasi ordunun
goziilmesine mani olmak iîn onun oliimunii gizlemi§lerdi.
Muharebede oncii bulunan Mayacik hasmi kendi tarafma êkmek
maksadiyle sahte ric’atler yaptigi esnada Harezmliler
ehemmiyetlice kayip verdi- lerse de Bagdad askerinin maneviyati
bozuldu ve neticeyi emin gormeyen Yiva’larm bazi agirhklan
yagmalayarak sekilmeleri uzerine Halifc ordusu hezimete ugradi.
Teslim olanlann canlan bagi§landi ve memleketlerine gonderildi.
Fakat ka$anlari Mayacik Dinever'c kadar kovaladi ve hayli ganimet
aldi; sonra Hemedan'a. donerek Teki§’in ko§kiine indi.
Mueyyedu’d-din
33
Rah. S. 380. Trc. T. Y. 178*. Ravendi’ye gore bu hilenin terti- bindc Kutlug
lnan^’tan babasi Sultan Tugrul’un intikamini aimak isteyen, Yunus-han’m
zevccsinin mtihim rolu olmuftur. Cih. G. (II, 38)ya gore. Mayacik, Kutlug’un
bajim Harezm’c gondermi? ve katline sebep olarak onun muhalefct du$iindugunu
sdylemi$ ve giiya Harezmjah Bu ajikar gadr- den mtiteessir olmu? ise de, isyan
emaresi saydigi Mayacik’m bu hareketine kar$i jimdilik hissiyatmi gizlemijtir.
34
Kdm. T. IX, 231. Daha bk. Tccarib u's-SeleJ 332.
33
Rah. S. 391. Kam. T. (IX, 237) §aban 4 dc.
136 HAREZMijAHLAR TARlHl
IbnU’l-Kassab’m ccsedini mczardan $ikartarak ba§im kcsti vc

Harezm§aha yolladi3®. $ehre gbnderdigi clîlcrlc mukavcmcttcn
ka^mxnalanm tavsiyc etti. Ahali Sultanui gcldigine inanmadigi i$in
tcslim olmakta tereddiit gbstcriyordu. Sultan Tcki§’in 19 Temmuz
1196 (19 §aban 592) da ko$kc vasil oldugunu Riikn ii’d-din Hafiz-i
Hemedani minbcrden ilan ettikten sonra, hatib Alemu'd-din’in oglu,
muellif Ravendi’nin biraderi vc Sadru’d- din-i Kirmani vc daha
birka$ ki§iden miirekkcp birhcy’ctko§ke giderek §chir adina Sultani
ziyarctle elini opttiler ve ahali namma oziir dilcdiler. Teki§ halka
kar§i gayet mii§fik davrandi. Uzerine dii§en vazifeleri Iraklilardan
daha iyi eda edecegini bildirdi vc ordudan kimseye zarar
gelmiyeccgini ilan etti. Esir- Icri serbest birakti, halka ccfa ettigi
sabit olan, Emir-i Bar Ulug Bey’in yegeni, Cemalu’d-din Ali’ye
meydan dayagi attirdi, yerlilerin Harezm kiilahim giymelerini men
etti. Ahali Teki§’ten 50k memnun olmu§, §enlikler yapiyordu 37. Bu
sirada Halife’nin eltjileri HemedarCz. geldiler. Hey’etin ba§kani
Bagdad Nizamiy- ycsi muderrislerinden fakih Mucirii’d-din Ebu-’l-
Kasim-i Bagdad! idi. Harezm§ah onlan hurmetle kar§iladi.
Ayaklannm altina atlas serdirmi§, ba§Ianndan altun sa$mi§ti.
Ancak yapilan tcbligat En-Nasir’m hala hi$ bir §ey olmami§ gibi
davranarak cski arzularindan feragat etmedigini gosteriyordu.
Halife’nin dii§iincesine gore, Sultan Alaii’d-din Teki§ babasina ve
dedesine hilafetce verilmi§ olan mlilkii kafi gormeli, fazlasma sahip
olmaga kalkmamali, yani Irak’i iade ctmeli idi. Aksi takdirde
33
Rah. S. 383. Ctiveyni vezirin cescdinin kabirdcn ^lkarihp ba$intn kesilmesinin
Harezm$ahin emriyle oldugunu ima edcrck “Bu hareket ne insanliga nc dc saltanat
§amna yakijmaz” diyor (Cih. G. II, 38). lbnii’l- Esir’c gore (IX, 231) ba§ Harezm’e
g6nderilmi§tir. lbn lsfendiyar’a gore (II, 160) Sultan Teki$, Rey nakibii'n-nukabasi
olup Darii’l-Hilafe’ye iltica ederek fitneyi alevlendirenlerden biri olan Izzii’d-din
Yahya’yt da saklandigi yerden buldurmu? vc bajim kestirmijtir (daha bk. El-Fahri
559. Fakat burada verilen not, s. 559, not 1, yanli§tir. Ala ii’d-din Harezm- §ah’dan
maksat Sultan Muhammed degil, Sultan Tcki$’tir). Bu h&dise dolayisiyle Bagdad’a
kaânlardan, maktuliin naibi, Nasir u’d-din b. Meh- di’nin Halife tarafindan evvela
vezirlik naibi, sonra vezir tayin edilmesi (Tec&rib u’s-Selef 333) de Halife-
Harczm?ahlar miinasebeti bakimmdan manalidir.
37
Rah. S. 382 vd.
HAREZMJjAHLAR iMI'ARATORI.UÛ '37
Halifc Harezm§ahm topraklannda gaza yapmaga mecbur olacakti!

Sultan bu taleplere §u manali mukabcledc bulundu: “Vakia hiikiim
Emiru’I-mu’minm’c aittir, biz bir fahneyiz. L&kin hasmimiz 90k
oldugu cihetle kalabalik orduya muhtaaz. Arz Divdmmizm
kayitlarma gore askerimizin meveudu 170 bin ki§idir.
Kuwetlerimizin bcslenebilmesi bakimmdan arazimiz dardir. Bu
itibarla Halifc’nin, elindeki Huzistan’ida bize in’am etmesi munasip
olur” Cevabt kaydeden Ravendx “Emiru’- 1-mii’minin Harezm§aha
kar§i ciir’et etmi§ ve onu sinirlendir- mi§ti” diye ilave ediyor38.
Sultan Teki§ Muciru’d-din’i, kendi cl$isi Biiyiik Hacib §ihabii’d-
din Mes’ud-i Harezmi refakatinde geri gonderdi.
Sultan Teki§ Hemedan'da oglu Yunus-han’i biraktiktan ve Rey
§afiileri rcisi Sadrii’d-din Muhammed b.’l-Vezzan’i39 kadihga tayin
ettikten sonra, tefti§e gittigi Isfahan'da bir muddet kaldi. Torunu
Er-boz b. Togan-togdi’y1 Isfahan valiligine ve Emir Yabgu
Sipehsalar Samani’yi onun alabeyWgmt getir- di40. Bu sirada
Yunus-han gozlerinden hastalamru§ti, umuru idare cdccek halde
degildi. Buna binaen <\encdn online geldigi zaman Azerbaycan’a
Atabey Ebu Bekr b. Pehlevan’a mektup yazarak Hemedan i§lerini
deruhde etmesini bildirdi. Fakat o zaman Abhazlarla miicadele
etmckte olan Ebu Bekr vaziyeti arzederek karde§i Ozbek’i
gonderdi; Hemedan'a Ozbek’in tayini kararla§tinldi 41.
Sultan yukarda soyledigimiz Sirderya hadiscleri dolayisiyle 1196
sonlannda Harezm’e donmek mecburiyctinde idi. 2 Mart 1197 (9
Rebivilahir 593) de Horasan valisi veliahd Nasirii'd-din Melik§ah
av mcrakmdan dolayi bir tiirlii terk edcmedigi Men?de
hastalanarak oldii12. Sultan son dcrccc miite- cssir oldu. Melik§ahin
oglu Hindu-han ctrafinda bir klikin tc§ekkiil ctmesi ve bazi
§uphcler uyandirmasi iizerine leki$, veziri Nizamu’l-Miilk
Sadrii’d-din Mes’ud-i Hcrcvi’yi Msdbui a
** Rah. S. 385. Huzistan 591 ^1195) ba?larmda lbnli’l-KassAb tarn- findan
zabtolunmujtu (Kdm. T. IX, 231. Tecarib ii's-Stbf 331)*
** Bk. Lub. I, 276, Mirza M. Kazvini ha>iyesi, 3G0.
40
Cih. G. II, 39.
41
Rah. S. 388. Kr?. Cih. G. II, 38-
42
Cih. G. II, 39. Kdm. T. IX, 239.
138 HAREZM$AHLAR TAR 1111
gondcrdi. Yczir Horasan i$lerini tanzim, belinnckte olan boz- gunou
cereyanlnri bertaraf cdorek lazun gelcn ledbirleri aldi. Bu arada
Hindu-han'm merkoze gonderilmcsi icap ctmi§ti. Yczirin arkasmdan
gidip Horasan umurunu tekefiul cdcn ycni vcliahd Kutbii'd-din
Muhammcd, Nizamu’l-Mulk Mcs’ud’un avdotindcn soma, deruhdc
ettigi hususatla kifayctli bir $ckilde mc$gul olmaga ba§ladi43.
Bundan sonra Kutbii’d-din, Alp Dirck mcselcsiyle, gordiigiimuz
gibi, Harezm’e $agrilnn§ oranin tes- viycsini miiteakip Sultan Teki$
1198 sonbaharmda, tekrar ka- n§nn$ olan, Irak'a gitmek zorunda
kalmi§tir.
Hemedan i§lerini tcdvire memur cdilen Ozbek heniiz gcl- meden
once Emir lzzii?d-din Satmaz naib bulunuyordu. Pehle- vanin
“bendelcri” biiyiik iimeradan Nurii’d-din Gok^c’nin etra- 1'inda
toplanarak âpul vc tagalliibe ba§ladilar ve Hemedan' 1 ilk hedef
olarak seedier. Gorulmemi§ zuliim ve haksizlikla her tarafi alt-iist
ettiler. Izzu'd-din Satmaz Ozbek’in muvafakatiyle vist- lerine
yiiruyerek onlan cyaletten ipkardi Rey tarafina giden Nuru’d-din
GokQe o havaliyi istilasi altina aldiktan sonra Isfahan uzerine
hareket etti. Maksadinm Harezmlileri siirmek oldugunu ilan
ediyordu. Isfahan'da, Sultan Tekj§’in geli§i esnasmda ona itaat ettigi
anla§ilan, Halife’nin kumandam, Scyfii'd-din Tugrul ilc askerlerinin
bulundugunu anlaymca, Bagdad htikumetine hizmet arzettigini
bildirdi. Miiteakiben bir kisim Harezmlileri Tabes'e kadar
kovaliyarak geri dondii, Isfahan'a geldi ve En- Nasir’a, elîleri
vasitasiyle, Isfahan, Hemedan, £encan, Kazvin Halifc’ye ait olmak,
fakat Har-i Rey, Save, Kum, Ka$an ve Mtzdekan bolgesi kendisine
verilmek iizere Irak-i Acem’in taksimini teklifetti. Tabiatiyle halife
tarafmdan memnunlukla kar§ilandi ve adlari ge$en yerlerin
Gokge’ye verildigine dair bir men§ur, hil’atlerle birlikte, gonderildi
45
. Diger taraftan En-Nasir lidinillah, Gok$e ilc ba§a <jikamiyan
Ozbek’i de firsattan bilisti- fede iradesine ram etmek, hi$ olmazsa
minnet altmda birakarak itaatine aimak yolunu tutmu§tu. Nur ii’d-
din Goktê Rey ile
43
Cih. G. II, 39-40. Cam. T. (Hafiz Ebru 586). Bar Hebraeus (II, 469)da Hendok
(Hindu-han) yanh? olarak Mclik$ah’tn karde$i gosterilmi$tir.
44
Rah. S. 388.
45
Kdm. T. IX, 234.
HARF.ZM$AHLAR iMl’ARATORLUftU W
Isfahan arasinda dola$tigi siralarda, Ozbek Hemeddn'Aa vazi- yctini
diizcltir gibi olinu? ve hizmetinc gelen, Ravn.d. run mahmisi oldugu
iqin bu miiellif tarafmdan ziyadesiyle medh 0 senaedilen, Melik ii’l-
iimera Cemal u’d-din Ay-aba’nm atabeyhfr sayesinde durum mazbut
hale gclmi; ve 1197 §ubatmda Emir Kur’an-han cvlailariyle, Nur u’d-
din Kara’nm oglu ve Cemal u’d-din Ay-aba’nm damadlarmm
kuvvetleriyle dehaletlcri vaziycti hayli saglamla§tirmi§
bulunuyordu. H-medan hadiselerini dikkatlc takip ettigi §uphesiz olan
Halife tarn o esnada Kudiis- deki iktaimn clinden alinmasi uzerine
Bagdad’a gclmi§ bulunan Misir umerasindan Ebu’l-Hcyca’yi, her
halde yeni ikta’lar bagi§lamak vaidi ile, hilafet ordusu ba§inda
Hemeddn’a gonderdi. Verilen emir zahiren o civarda halka
rahatsizhk veren guruhlann tardi idi. Bu hususta, Ibn u’l-Esir’e
bakihrsa, Bagdad ile Hemeddn arasmda mektuplayma da olmu§tu.
Fakat Ebii’l-Heyca Hemeddn’a gelir gelmez, yine lbn u’l-Esir’e gore,
ba§ta Ozbek olmak iizere yukarda saydigimiz hi<; bir §eyden haberi
olmiyan zcvati kolayca tevkif etti. Ravendi’ye gore ise, aralarmda 29
Nisan 1197 (9 Cumadelahire 593) deki olduk$a $ctin sava§ta Irakhlar
mii§kil duruma dii§tuler. Ozbek kal’aya sigindi. Halife bu sefer
gonderdigi bir mektupla Ebii’l-Hey- ca’nm hareketini tasvib
etmedigini, “Melik” Ozbek’in maka- mina oturtulmasmi bildirdi.
Ayrica hediye olarak bir kiln; bagi ile ona ve biitiin maiyetine
hil’atler gonderdi. Bundan sonra Ebu’l-Heyca Bagdad’a donememi§,
Erbil’c giderken olmu§- tiir 4e. Halbuki Ozbek Hemeddn'’a ewclce,
Halife’nin hasrm Sultan Teki§ tarafmdan tayin edilmi§ti. Melik u’l-
umcra Cemal ti d-din Ay-aba’nm Bagdadlilara itimad
edilemiyccegini sovle- mesi uzerine Ozbek Azerbaycanda Atabey
Ebu Bekr’in yanma gitti, yardim istedi ve 1197 Haziramnda
biraderinin bir kat; kumandam ile birlikte Hemeddn’a dondii.
Talanlarma dovam eden Gokê’ye yapilan ihtar bir netice vermedi.
Bilakis o, a^tk- tan_ a<pga kilici elden birakmiyacagmi ilan ediyordu.
Atabey Ebu Bekr, Kadi Zeyn ii d-din’in oglunu atabey tidibligi ve
vezirlik vazifeleriyle Ozbek’e gonderdi isc de, bunun da, melik til-
tittle fa} seyyid ii’l-viizera gibi unvanlar takmmak, her gibi muntaza-
“ S. 388 vd. Kam. T. IX, 237

>4» HARKZNUjAHl. AR TAR 1 111
man ziynfeilcr vormekien b.i$k;i bir beccrikliligi olmami§ti

Mayacik'a gcliuce, o. bidayetic Gbkyc ilc vo halifc kuvvct- Kriylt*
miicadcleyo giri§ti. Evvelu llctneddn a yiiriiyerek, o zaman heniiz
Halite taral'uulan rcddcdilmeinijj olan EbiYl- HevcA ilo vc
yanmdaki halitonin adami Emir-i Alcm ilc kar$i- ln$u. iki giinliik
y\irpi$madan sonra onlari iirara mecbur ctti. Bu suada Gdk^c ilc
arkada^lan Mayaeik'in karargahi olan Rrj c vanvu§lar, onun
taraftarlaruu katletmi$Icr, fakat hazine Mayacik'm berabcrindo
oldugu iyin hcrhangi bir maddi mcn- laat tc’min cdcmcmi^lcrdi.
Mayacik o tarafa yonelincc Gokgc dc ycnidcn Hemeddn taraflarma
geldi vc sdyledigimiz gibi Atabcyc tabiiyctten imtinami a<pk$a
bildirdi. Bu arada Isfahan a giden Mayacik oradaki Harczm
kuvvctlcrini alarak Ka- fana yiirudii, §chri dort ay siircn zahmctli
muhasaradan sonra vc bir takim vaidlerlc alabildi. Buna ragmen
ahaliyi a§iri dereccde lstiraba maruz birakti. Harezmliler
mcskcnleri birer bircr arayarak, duvarlari dclcrck, yerleri kazarak,
gizli dcfineler ele gegirmege gali§iyorlardi. Ravend’dc dc boyle
yapmi§lar, e§raftan Baha u’d-din Ebu’ 1-Ala'nm evinden kiilliyctli
miktarda aliun vc giimii§ gikarip g6lurmii§lcrdi Js. Mayacik Rey’c
dogru harcket ettigi zaman Gokge'nin arkada§larmdan Nasir u'd-din
Akku§, Halifenin taraftarlarmdan Emir-i Alcm vc Ozbek onunla
sava§mak iizerc Kazvin online geldilcr40. 2 Mart 1198 (21
Rebiulahir 594) de vukubulan kar§ila§mada Mayacik kuvvetlcri
cansiparane garpi§tilar. Bilhassa Harczmli kadmlar 50 ta-
17
Rah. S. 391.
4
" Rah. S. 393-394. Ravendi bu harekederden bahsederken, “Ha- rczmlilcrin
Irakhlara kar$i reva gordiiklcri katl, zuliim, yagma ve merha- metsizligi Oguzlar
Horasan’da yapmamidardir”, diycrek aci aci $ikayet cimekte vc onlara rchbcrlik
eden RafizVler—Bilhassa Kdfan Rafizi’leri— hakkinda ôk agir kclimclcr
kullanmaktadir. Mucllif her halde haklidir, zira buyiik bir cogunlukla yeni
musliiman goqcbclerdcn miirckkep Harezm kuvvctl crinin bu RafizV ler tarafindan
kolayca ikna edilebileceklcrini kabul ctmck yanliij olmaz.
15
Burada, Halife’nin cmri ilc makammda ibka edildigini gordiigumuz Ozbek’in
mcvcudiycti bu harckctin Halife’nin i$aretiyle olduguna delil sayilabilir. Bundan
ba^ka Ravcndi’nin tasrih ettiginc gore Bagdad’hlar larafini pek tutmiyan Genial
u’d-din Ay-aba bu sefcrc ijtiraki reddctmi$tir [Rah. .S'. 395).
i0
Umumiyetlc Ortaâg’da Turk vc Turkmcn’lcrin sava$larda aile-
H A R K / M V U U . \ R I M l ’ \ U . \ I t >1(1.1 :< il i
•V
savvurun fcvkindr g.iyret sartcdcu-k h.tip l.iliinin ilrp.rjin* MH< scbcp oldular.
(ôkilmcgc m«\ but cdilm Irak <•11111111 , rimin' ,1 dogru gidcrkon Mayacik
Hemeddn li/.ciiiic yimidil. \Y11i Im durum hasil olinu$tu: HalilVnin luttugu veya
k< inline k.tz.m maga <jali$tigi Nur ii’d-din Ciok<ô iU* arkadaslan vrya O/brk
I | I - yanindakilcr ikir.ci plana du$mii$, Harczm$alim liak’da inll- messili bulunan
Mayacik onlara iistunlugiimi islml rylrjniyii.

Bu gidi§le mahud planlarin gcr<jeklc$mcsi biraz miiykilrii, biiia- cnalcyh En-
Nasir bu dcfa da Mayacik’a ihifatnamc gbmlri* mcktc tcrcddiit ctmcdi. “Mclik-i
niuazzam, lskcndcr-i zaman,
Husrcv-i afak Cihan Pchlcvan Riistem-i sani Ki$ver-kii!j«iy §cms u’d-din
Mayacik” gibi tantanah bir hitapla ba§Iiyan bu mektupta or.a Emir’ul-mu'minimin
naibi olmak payosi bah<jolu- nuyordu 3l. Yazih§ sebebi izaha liizum
gostcrmiyccek kadar a<;ik olan bu mektupta Sultan Harezm§aha da §erefli bir
mevki ay- nldigi goze ârpmaktadir. Mayacik 27 Mavis 1198 (19 Rcccb 594} de
Hemeddn'm ileri gelenlcrini kabul etmi§, §ehrin vc min- * tikanin ahvalini
sormu$, zulum vc itisaflan i$ittigi zaman ya- panlara lanct etmi§, kendisinin adalet
vc imarct yolunda ytirii- yecegini ahaliyc teblig ettirmi§tir. Aym giin Harezm$ah
Sultan Teki§’dcn de Mayacik hakkmda bir ferman gelmi§ bulunuyordu.
28 Mayis giinii Hemeddn imamlari huzurunda okunan ve keza biiytik unvanlarla
siislii olan bu fermanda da: “Mayacik bizim bendemizdir, adaleti malumumuzdur.
Kendisine ewelce em- rettigimiz hususlann icrasi i$in Irak’a. tarafimizdan ndib
nasbe- dilmi§tir. Oradaki rmlcrin, kadilann ve amt’/lerin mercii odur,, deniliyordu
52
.
Mayacik hakikaten muvafTak bir §ahsiyet olmu§tu. Irak’in muhtelifyerlerinde
hasimlari halafaaliyet halinde olmaklabera- ber, te’min ettigi mevki ve kazandigi
kuvvct sayesinde muhaliflcri alt edebilir ve yillardan beri ezilen memleketi sulh ve
asayi§e ula§tirabildi. Fakat o da pek <jabuk iktidar hazixnsizhgma ug-
leriylc beraber bulunduklan malumdur. Anadolu’nun fethinde boyle idi.
Yinc Biiyiik Sultan Mclikjah devrindeki Kahirc seferinde dc kadinlar bulunmu$lardi (bk. Mirat
ii'z-£amdn, lbn Kalanisi ne$rinde, 109), burada #
onun ba$ka bir niisalini gortiyoruz.
51
Rah. S. 396.
42
Rail. S. 397.
i HARK/MSAHLAR TAR I III
r.uii. Hnncddn a hakim oldugu andan itibarcn istiklal davasma
kalku. Maunder an bfchbodi ilo gizlico anla^jna yollan anyor,
Harc/m’e gbndorilmok uzere toplanan vergileri kendi hazinesi
hcsabma zabtcdiyordu. Bundan ba§ka ainil\cn haraca kcsli. Isfahan
d:u\ Erboz-han (Teki§’in torunu)’i ihrag etti. Harezm askerlcrini
omrine aldi. Mustarip halki daha da gigncmege basladi. "lrak'da
ctrafi gezdi, doIa$ti. Kuvvct vc kudrctini a turmak iizcrc loprak
iisuinde alinacak bir §cy kalmayinca yer altlarim kazdirdi, gizli
emval aradi. Onun vc maiyetindeki kuvvetlerin vaptigi zulmii bir
Abhaz kafiri, bir Hata Tiirku (yani Karalutay), bir $am frcngi reva
gormez. Kalplcrinde musliimanhk merhamcli yoktu. Su gibi insan
kani akittilar” 53. Bu hale yinc Irakhlar tahammiil edemediler.
Atabey Ebu Be- kirlc anla§an Comal u’d-din Ay-aba ve diger Irak
iimerasi Maya- cik’i gckilmcgc zorladdar. Ancak mevsim ki§
oldugu igin fazla harekata giri$emiyerck §ehirdc kaldiklari sirada
Harezm§ahin gclmckte oldugu sayiasi iizcrinc Atabey EbuBekr bir
an once Azerbaycana donmegi uygun buldu. Irak tekrar Mayacik’in
clinc dii§tii. Filhakika Harezm§ah Teki§ geliyordu, lakin onun
maksadi, Mayacik’a yardim degil, kat’i surette itaattan giktigim
haber aldigi bu eski kumandanim te’dib etmekti.
1198 Ekim ba§larmda Horasan’a inen Teki§ orada hazir- hklarini
yaptiktan sonra Mazenderari’a gegti. Evvela son yd- lardaki
Isfchbcd’in harcketlerini cevapsiz birakmak istemiyordu. Zaten
Sultan Tugrul’un olumiinii miitcakip bir nevi hulus gostermek
gayesini giiden Husam u’d-dcvle tarafindan Heme- ddn’a yanma
gonderilen kiigiik oglu Riikn ii’d-din Karm ile diger iki tanmmi§
emire iltifat etmemi§, Taberistan’i ele almagi dii§unmu§; Bistam'a
geldiginde Emir Suta§ ile Izz ii’d-din Celdek ve Nusret u’d-din
Muhammcd’e, Horasan ve Harezm kuvvetleriyle, fiituhata
gegmelerini cmretmi§ti. Bunlar Gefvare, Ciind- fek kal’alarim
zabtettiler, Isfehbed’in merkezi Sdriye’nin kasir- larint yaktilar.
Birun-Temife (Esterabad nahiyesi) vilayetini yagmaladilar. Husam
ii’d-devle gckildi. Bizzat Teki§ ise bu dela geli§inde Firdzkuh M,
Ustiivnavend kal’alarmi harpsiz
53
Rah. S. 398. Daha bk. tbn tsfendiyar, II, 162.
51
Bu kai’a Gur Firuzkuh’undzn ba?ka olup Rty ile Dum&vend arasmdadir (tsl, Ans.
Firuzktih mad.).
NARK/.MJJAHLAR 1M PARATORLUCU >43
nidi 55. Sonrn ki§m §iddcti hafifledigi zaman Irak.’a yoneldi.

Mayacik uzun miiddet kcndi haline birakilmi§ olan Irak’da
Sultanin gorunii§u kar§isinda 'a§kinlik ge$irdi. Akibctindcn
korkdugu i$in, yapilan davcte icabct ycrinc, mukavemct ede-
miyecegini bildigi Harczm ordularinm dniindcn firar etti. Kcn-
disindcn ayrilan kuvvetlcr arkadan ilerliycn Harezm$aha kati-
hyorlardi. Bundan sonra af vc itizar zimnmda yolladigi elgileri
dinlcnmcdi. Pe$inden siir’atle takip cden bir Harezm miifrezcsi
tarafindan adamlarmdan $ogu kih^tan ge$irildi. Mayacik pek az bir
kuvvetle Erdehn 56 kal’asma siginabildi 57. Sultan Teki§ buraya
gelerek onu cebrcn kaPadan indirdi. Mayacik bir deve- nin iistiinde
bagli oldugu halde huzura getirildi. Sultan onun aleme ibrct te§kil
edecek bir cezaya mtistahak olduguna kani bulunmakla bcraber,
onun karde§i olup devlete hizmet etmi§ ve big bir kotuliigii
goriilmemi§ olan Akâ’mn hatiri ve Raven- di’dcn anla§ildigma
gore, vezir Nizam ii’l-mulk Mes’ud’un ilti- masiylc Mayacik’i
oldiirtmedi, sadece bir sene hapsedilmesini ve miitebaki omriinu
Cend hududunda daitilharpde gegirmc- sini emretti 58.
1199 sonlanna rastliyan bu siralarda Sultan Harezm§ah Teki§ bir
taraftan, yukarida soyledigimiz iizere, Sirderya boy- larindaki
miicadelenin zaferle neticelendigi miijdesini alirken, diger taraftan
daha miihim siyasi bir zafer kazaniyordu. Son Irak harekatindan
sonra Halife En-Nasir nihayet Harezm§ahin hakiki kudretini ve
Imparatorlugunu tasdik etmekte idi. Dar ti’l-hilafc’nin ehpleri
Sultan Teki§’c hediyelerve hil’atlerle birliktc Horasan, Tiirkistan
ve I rak memleketlerinin saltanat men- §urunu getirmi§lerdi59 Cii
veyni’ye gore, boylece, me§gul olun- masi icap eden umur ortadan
kalkmi§ ve “Divan-i Aziz” cihe- tinden “ferag-i dil” hasil
olmu§tu60. Siyasi yonden ve formcl
ss
lbn lsfendiyar II, 159, 163, 165. Mar’a$i 260-261.
66
/&/den ijarka dogru 3 gunluk mesafede muhkem bir kal’a (Mac. B. I, 204).
57
Rah. S. 399. Cih. G. (II, 42)ya gdre Firuzkuh'& iltica etmi^tir.
5S
Cih. G. II, 42-43. Rah. S. 398-399. Kam. T. IX, 248. Cam. T. I,
87a.
54
Cih. G. II, 43. Kam. T. IX, 248.
40
Cih. G. II, 43.
>44 H.\RKZM$AHl..\R TARlHt
olarak Toki$’in gayesino crdigi muhakkakti. I .akin Irak’da

vaziyctin durulmadiguu ve bn halin Harczm devloti ba§ina bir yok
gailcler aytiguu ilorido gdrcecgiz.
Ba$langiyta, Teki$’in kudretli idaresindeki Harcznvjahlar
tmparatorluguna kolaylikla iltihak odip to bilahare Harczm
suitanlarnn mo$gul cden bblgolerdon biri do Kirman’dir. Kir-
man’da hakim bulundugunu gdrdiigumiiz, Oguz reislcrindcn,
Molik Dinar'm dliimii (591/1195) uzcrine ycrinc gcyen, Fcrruh-
$ah vc Accm-$ah adlanndaki iki oglundan, Fcrruh-§ah zamanmda
mcmlckct biitim huzur ve siikununu kaybetti. Oguzlari merkez- don
uzakla§tiran Burdesir ahalisi Alaii’d-din Teki§’c muracaatla,
ondan, Oguzlari tamamile tardctmck iizcre, ordu gondermesini
istedi. Hutbe Teki§ adina okutuldu, para onun adma basil- maga
ba§landi. K'ubnat'tan da Harezm§ah’a aym mealdc miiracaat
yapildi. Teki§, Harezm’dcn Nusrctii’din Atabek b. Muham- med
Uner’i gonderdi. Bunun yaninda, akilh ve i§ bilir bir zat olan
Radiyii’d-din Ebu Bekr-i Ni§apuri de bulunuyordu. Nusre- tii’d-din
Burdestrc yerle§ti. Kirman ileri gelenlcrinden Riik- nii’d-din’in de
i$tirakile muntazam bir idare kurulmu$tu. Lakin daha sonra
Harczm’den buraya gelen, bilgisiz vc basiretsiz, Hacib Hiisamu’d-
din Omer’in halka kotii muamelesi Kirmanm §ebankare reislcrine
geymesini intac cdcccktir80 b.
B) S u l t a n Teki§’in o l u m i i . S u l t a n M u h a m m e d H a r c z m
§ah:
Sultan Teki§’in son yillari Melahide (Batini'ler) ile miicadele
iyinde geymi§tir. Halife’nin elyileri donduktcn sonra Ha- rezm§ah,
ortayag islam tarihinde cari umde ve teamiillerden ayri bir
dii§unceye sahip bulunmakla beraber, daha ziyade ccmiyetin gayr-i
memnunlarmi sinesinde toplayan bu ziimreye kar§i miiessir
surettc harcketc geymegi vecibc bildi ve ilk olarak, vaktiylc Irak
Sultam Arslan b. Tugrul tarafindan fcthedildigi iyin Arslan-guâ
diye amlan me§hur Kahire kal’asina askcr yekti. Dort ay siircn
yctin ku§atma ve tazyiktcn sonra, iyerdekilere dokun- mamak
§artiylc, ele gcyirmege muvafiak oldu. Burasi AlamCt'- tan sonra
Ismaililerin miistahkemligine en yok guvenerek
oul
’ Afdal u’d-din-i Kirmani, E-Muzaf, 6-7.
HARKZMJjAHI.AR iMPARATORLUCU
'45
cn zorlu muhasaralarda bile aylarca dayandiklan ve ckscriya
muhasaracilarm neliee alamadan ^ckilip gittikleri bir kal’a idi61.
Tcki? bu muvairakiyetini mutcakip Alamul taraflannda da
harckatta bulunarak hayli mulfiid bldiirdu. Bunda sonra fjglii
Tacit d-din Ali-§ah 1 Irak’a tayin ile onu, merkez olarak segtigi,
Isfahan’a gonderdi. Kendisi de Harezxn’e dondu vc 29 Mart
1200 (10 Cumadelahire 596)’de Giirgdnc'n muvasalat etti02.
Fakat lsmaililcr usullerine uygun tarzda intikam almakta
geeikmediler. Sultam kendi ustlerine tahrik ettigini du§unduk-
leri vezir NizamU’l-Mulk Mcs’ud’u fedaileri vasitasiylc bigakla
oldurduler (596 Cumadclahire/Nisan. 1200)63. Vezirinin olii-
munden dolayi cam sikilan Sultan Teki§ Melahide'ye kar$i daha
amansiz takibata giri§mege karar verdi. Se^me bir ordu tanzim
edcrek kumandasina verdigi veliahd ve Horasan valisi Kutb u’d-
dinMuhammedin dcrhal i§e ba§lamasmi emretti. Kutb ii’d-din
Muhammcd ewela Tor fig kal’asim ku§attiM. Ciiveyni’ye gore,
buranin muhasarasi dort ay surdii. “In gibi derin,.hendekler
dolduruldu. Sultan da aym maksatla ikinci bir ordu hazirladik-
tan sonra yola tjtkacagt sirada kendinde demevi bir anza baj
gosterdi. Bir miiddet geînce rahatsizlik nefes darhgma $evirdi.
11
Kazvin'c iki fersah mesafede. Zekeriy&-i Kazvini’ye gore, Sultan Tcki? burayi
evvcla sulhen alarak garnizon te’sis edip dbnrnii?, fakat sonra iîndekilerin Batiniler
tarafindan oldiirulmesi iizerine tekrar gelerek muhasara ctmi? eman ile teslim
aldiktan sonra kal’ayi yiktirmijtir (Asar u'l-Bilad
II, 194).
*2 Cih. G. II, 43-45. Kdm. T. IX, 248.
“ Cih. G. II, 45. Kdm. T. IX, 248, 250. Ravend I (s. 399) vezirin Mayacik’t himaye
ettiginden dolayi kendisinden mugber olan Sultamn emriyle miilhid’ler tarafindan
olduriildugiinu soyliiyor ki, 90k zayif bir ihti- maldir. Ravendi aym zamanda
Mayacik’in da idam edildiginden mektedir. Ciiveyni’nin naklcttigine gore, vezirin
Buyiik Hacib §ihab ii - din Mes’ud ile ATIZ Hamidii’d-din-i Zevzeni’ye diismanhgi
vardi ve Arvz 1 saray kapusunda idam ettirmi$ti. Buyiik Hacib'i de ltlafi tasarlarken
ken ISI blduriilmujtur (daha bk. Rav. S. IV, 134).
•* Sistan orausu Haziran-Temmuz 1194 (590 Receb) ve ayis Haziran 1195 (591
Cumadelahire)de olmak iizerc ve ikincisinde Our vc Horasan askcrlcrinin ijtirakiylc
Kain oniinde Melahide ile 9arpi5mi$tir ( ar 1 Sistan 392). Eserin na$iri MclikiiV§u ara
Bahar bu harekati, ut ii in Muhammcd’in miicadelesiyle kanjtirmakta ve Sultan Tekiy
in b iimunu 591 siralarinda gostermektedir (ayn. esr. 392, not 2). ^ x«nAi 10
!
146 HAREZM$Al 11 AR TAR 111 l
Hekimlerin ihtimamlan ncticesindi* iyiloîucgo yiiz tutmu§tu, fakat

sihhati heniiz yolculuga miisait degildi. Tabibler bu hususu arzedip
onu scfordcn ahkoymaga yah$tilarsa da dinlcmcdi. Yolda
hastaligmm $iddetlonmesi dolayisiylo sS’e/iristanWc Qah-i Arab
monzilindo 4 Tcmnniz 1200 (19 Ramazan 596) da oldii. Yaziyet
derhal Kutb u’d-din Muhammcd'c habcr verildi. Tor- j/Vdcki
mahsurlar siki$ik durumda idiler, anla§ma tcmayiilu gosteriyorlardi.
Sultamn oliimunii vo Kutb ii'd-din’in esasen gidccegini
bilmcdiklcrindcn bir $ok tavizlerdc bulunduktan ba$ka 100 bin
dinar vcrcrck sulh oldular. Siir’atlc §ehristan'a gelcn Kutb u’d-din
taziyet mcrasimini icradan sonra Harczm’c dondii. Sultan Tcki§’in
na§i Gtirganc'a gctirilcrck, vaktiyle kendi tarafindan in$a cttirilcn,
buyuk mcdrcscdeki tiirbcyc defno- lundu 65. Bu fasilda ge§itli
vesilclcrlc soyledigimiz gibi vc naklc- dilcn hadiselerden
anla§ilacagi iizcre, Sultan Ala ii’d -d i n Mu- h a m m e d T c k i §
Harezm§ahlarsiilalesinin endikkate§ayan bir simasidir. Hayati
boyunca uzun ve yorucu miicadelclcrc ka- n§mak, bu arada yirmi
kusur yil gibi uzun bir miiddct tahta hak iddiacisi karde§i ile
ugra§mak zorunda kalmasma ragmen, her sene memlekctini biraz
daha biiyutmu§, dcvletini biraz daha gcni§letmi§, nihayet Bagdad
yakinlanndan Talas civarla- rma kadar uzanan buyiik bir
imparatorluk te’sisine muvaffak olmu§tur. Adil, halka kar§i insafh
idi. Gittigi yerlerde ahali onun §ahsmdan ve icraatindan daima
memnun kalmi§tir M. Idare nizami ve te§kilati §uphesiz saglam ve
muntazamdi. Eksc- riyeti Kankli, Kipgak, Uran ve sair Turklerden
miite§ekkil ordusu devrin en se$kin islam ordusu idi. Kuvvctli
§ahsiyeti gerck memleket dahilindcki $c§itli halk zumreleri, gerekse
ordu i<pndeki imtizacsizhklarm belirmesine meydan vermedigi i?in
bunlardan mutcvellit naho§ hadiselcr goriilmemi§tir. Oglu
Muhammed’e kurulmu§ te§kilatiyle, kuvvctli ve organize ordu-
suyle, buyiik bir imparatorluk-sultanlik birakan Sultan Ala- ii’d-din
Teki§ mcs’ut bir devlet adami olarak 6lmii§tur.
85
Cih. G. II, 46-47. Kam. T. IX, 248, 250. Cam. T. I, 87“. Daha bk. Bar Hebracus II,
472. Bazi yerlerde oldugu gibi burada da Teki$’in babasi ll Arslan ycrine Alp
Arslan kaydedilmijtir.
•* Bk- Cam. Hk. 187**. Lub. I, 39-40.
HARKZMfjAHLAR iMPARATORLUCU *47
Kutb ii’d-din Muhammcd dcvlct mcrkczinc varrnca, erkan vc

kumandanlar mcclis akdcttilcr vc onu 3 Agustos 1200 (20 §cvval
596) ’da, Harezm tahtma oturttular67. Kutb ii’d-din Izt- kabi
Alau’d-din’c gcvrildi. Her tarafa teb§ircilcr, yeni saltanat
mektuplari gondcrildi.
C) G u r l u l a r l a mu c a d e l c . H o r a s a n s a v a § l a n :
Sultan Ala ti’d-din Muhammed’in saltanatinin ilk yillan hanedan
azalariyle miicadcle ve Gurlu istilalarma mukabele gibi bunaltici
hadiselcrle gegti. Bu arada Esterabad'a kadar biitiin Mdzenderan,
bilumum Harezmliler kal’alardan ve na- hiyelerden kogulmak
suretiyle, Isfehbed Hiisamu’d-devle Erde- §ir tarafindan istirdad
edildigi, Suta§, Nusretti’d-din Muham- med, Tutuk ve sair iimera
kismen uzakla§tinlip kismen oldvi- riildugii gibi 68, Irak da elden
giknu§ti. Sultan Muhammed devlet reisi sifatiyle Giirganc'da
oturacagi igin, imparatorlugunun ikinci asli pargasi olan Horasam
teslim etmek iizere biraderi Tacii’d-din Ali-?ah’i Isfahan’ dan
gagirdi ve onu hiikumet erkaniyle birlikte Nisabur'a tayin etti.
Teki§’in olurnii ile kismi bir ferahlik duyan Irakhlar, Harezm
miimessili Ali§ah’m da gekil- mesi tizerine tam serbestlige
ula§tiklarim anladilar ve ilk hamlede memleketlerinde §urada,
burada dagimk halde bulunan Harezm kuwetlerini kiligtan
gegirdiler veya tard ettiler. Bu hususda bir yandan Ozbek, diger
taraftan Nuru'd-din Gokge epeyi gayret gostermi§lerdi.
Azerbaycan’dan gelen Atabcy Ebu Bekr Hemedam Ozbek’e
vermi§, kendisi de Isfahan' 1 i§gal etmi§, Gokge ewelce oldugu
gibi Rey ve havalisini hakimiyeti altma almi§ti ki, bu hal Irak-i
Acem’in filen payla§ilmasi demekti. Fakat aralarmda samimi bir
uzla§ma yoktu. Gokge bermutad kilicma dayanmakta, Atabey falan
tammadigmi ilan etmekte ve “padi§ahlik Selguklu hanedanma bile
kalmamijtir. Harezm- §ah topraga gomuldii. lldeniz’lilerin
padi§ahligi ise dogrusu 5a§ilacak bir §ey olur!” diyerek meydan
okumakta idi69. Hakikatte ne Ebu Bekr ne Ozbek onunla
miicadeleyi goze alamiyorlardi.
47
Cih. G. II, 47. Rav. S. IV, 134. Cim. T. (Hafiz EbrCi 586)de 8 §ewal.
4S
Ibn lsfendiydr II, 166-167.
44
Rah. S. 399-402. Nasih-i Cerb&zekani: “O (Gokge) ciiz jeinjir 41eti ncdajt ve
riisdm-i padijahi nedanest” Trc. T. Y. i78b.
H8 HAREZN1?AHLAR TAR t II t
Boylccc Gdkqc'nin itibari artnu§, hele FAni Bekr’in, R a v c n d i ’

nin labiriylc, “rahat bir miilkii arkada bnakarak” Azcrbaycana
(jekilip gitmesi, askcrlerin Gokê’ye iltihakma vc onun biisbii- tlin
kuvvetlenmesine yol a^mujti.
Sultan Muhanunod Harezm§ah kcndi dcrdiylc mc$guldii.
§adivah'da bulunan ve burasmm, babasi NSsiru’d-din Melik- §ahm
oliimiinden sonra, kendine intikal cdeccgini tabii goren Hindu-
han’m, Horasan amcasi Kutbu'd-din Muhammed’c verilince,
etrafmdaki iimera ilc birlikte ho§nutsuzluk gostermesi vc bundan
faydalanan bazi bozguncu unsurlarin muhalif hare- kctlcr izhar
ctmcleri iizerinc, Harezm’e âgrildigxm ve oramn olen vezir
tarafmdan nizama konuldugunu gormti§tiik. Amcasi Muhammed
sultan oldugu zaman, korkarak Harezm’den ka9ti; miilku telakki
ettigi ulkeye, fakat jVisdbur’da Ali-§ah bulundugu igin, Mcrv’e gitti
ve askeri hazirhga ba§ladi. Sultan Muhammed buna kar§i vakit
kaybetmeden Qakirii’t-Tiirki kumandasmda bir ordu tpkardi.
Ordunun yakla§masi Hindu-han’i firara zorlami§ti. Men'i i§gal
cdcn Qakir $ehirde ele geiprmege muvaffak oldugu Hindu-han’m
annesiyle ôcuklarmi, Sultandan aldigi emir geregince, miikerrem
olarak Harezm’e gonderdi70. Hindu- han Harezm§ahlarin eski ve
biiyiik rakibi Gur sultanlarma iltica etmi§, yardim istemi§ ve
mukabilinde, Ibnii’l-Esir’den anla§ildigma gore 71 Gur’a tabi olup
onlar adina hutbe okutacagini vadetmi§ti. Alaii’d-din Teki§’i
oliimiinii haber aldigi zaman onun biiyiik §ahsiyetine hiirmeten
resmi matem ilS.it ederek ii<j giin nobet vurulmasim men eden ve
taziyete oturan Sultan Giyasii’d-din, Hindu-han’m geli§ini
memnunlukla kar§i- ladi, ona ikramlarda bulundu. Harezmdcki
tahawiilden dogan tabii sarsintiyi arttirmak ve kendi dcvletinin
itilasina yol a^mak arzusiyle, Harezm§ah ailesindeki bu i$
miicadeleyi desteklemege karar verdi, Hindu-han’a yardima hazn;
bulundu 72: Talekan sahibi Muhammed b. Qurbek’in Merv’i Qakir
ii’t-Tiirki hakimiyetinden kurtarmasim emretti. Ibn Qurbek Merv-i
Rdd iizerinden gc<;erek Pengdih mevkiini aldiktan sonra, Qakir’a
70
Kam. T. IX, 250. daha bk. Lub. I, 43.
71
Kam. T. IX, 250.
72
Kam. T. IX, 250. Cam. T. I, 87a.
UAREZM§AHLAR iMPARATORLUCtJ '49
Merv'dc Sultan Giyas u’cl-din hutbcsini ikame etmcsini, aksi halde

mcmlckcttcn uzakla§masim bildirdi. Ibn u’l-Esir’in ifadcsinden
anla§ildigina gore, Merv'i Sultan Muhammed adina i§gal ctmi§
olan Qakir’m bu tchdit kar§ismda gabucak boyun egivermesi Gurlu
karde§lcrin Horasan’da daha csasli surette harek&ta ge£- melerini
tc§vik ctmi§ti, zira bunlar yeni Harezm§ahin taze kuvvetlcr
gondermek iktidarinda olmadigina kanaat getirmi§lerdi73. Qakir’in,
cman verildigi takdirde, Gurlu hizmetine girecegini yazmasi
iizerine Sultan Giyas ii’d-din Hindistan seferleriyle me§- gul
bulunan biraderi §ihab (i’d-din’i $agirarak beraberce Hora- san’i
cle geîrmek igin askeri hazirliklar yaptilar ve Sicistan sahibi ve
sair meliklerin katildigi, kuvvetlerle doksan filden miirekkep,
btiyiik bir ordu ile Talekan ’dan yola koyuldular. Oncvi kuvvetleri
kumandani §ihab ti’d-din Merv'e yakla§mca, Qakir’m teslim
istegine ragmen, halk, Harezmli askerlerle birlikte muka- vemette
israr gosterdiler ve Gurlulara kar§i sava§a giri§tiler. Bu maksatla
di§ari $ikmi§ bulunan miidafileri §ihab u’d-din mukabil taarruzla
tekrar §ehre gekilmege zorladi. Arkasmdan, fillerle desteklenen
miiteaddit hiicumlar neticesinde Afmi’liler eman dilemege meebur
oldular. §ehir du§tiikten sonra Giyas ii’d-din de geldi, huzuruna
^lkan Qalur’i izaz etti ve Herat'a, gonderdi. Merv'i yanmda
getirdigi Hindu-han’a teslim etti ve ahalinin ona itaat etmesi
tavsiyesinde bulundu 74. Sonra sulhen aldigi Serahs'i amcazadesi
Emir Zengi b. Mes’ud’a verdi. Keza zahmetsizee cle getirdigi
Nesa, Ebiverd §ehirlerini de ona ikta etti. Yalmz Tus kapulan
kapadi ise de bu, ii$ giin siirdii ve halkin israri kar§isinda Tus
kumandani eman istemege meebur oldu; Sultan Giyas u’d-din
tarafmdan hil’atlenerek Herat'z. gonderildi. Bu suretle Horasan’m
ba§ kenti Nisabur etraftan ihata edilmi§ bulunuyordu. Harezm’den
yardim gelmemesi Horasan
7
* Kdm. T. IX, 250, 253 deki Muhammed b. Harmil yanli§tir.
74
Kdm. T. IX, 253. Ciivcyni (II, 47) tafsillt vermiyor. Kisaca Sultan Giya sti’d-
din’in, Tekij’in olumunii firsat bilerek zabtettigi Merv'i Muhammed b. Qurbek’e
verdigini soyluyor. Mamafih biraz a§agida (II, 50) Hindu-han’i burada
gostermektedir. Asil gayesi Horasan’i i?gal etmek olan Giyas u’d-din’in, Hindu-
han’m hukukunun miidafaacisi goriinerek hareki- tmi halk nazarinda me$ru’iyet
perdesine biirumesi, bu itibarla Merv'i ilk planda Hindu-han’a teslimi normal bir
h&dise olmak icap eder.
ljO HAREZMJjAllLAR TARlHl
ahalisi gogunlugumm biiyuk Cur ordusuna kar$i mancviyatim
bozmu$ vc kolayca tcslim olmalanm intag ctmi$ti. Sira Nisdbur' a
gclince, Giyas u’d-din burada oturan Harczm sultanirun kardc§i vc
Horasan ku’asi valisi Tac u’d-din Ali-$ah’a makammi vo $chri tcrk
cdip gitmcsini ihtar etti. Ali-$ah vc askcrleri muha- rcbcyc karar
vcuni$ler, §clur di$mda hasmin i§ine yarar nc varsa tahrib cdcrck,
hatta agaglari bile kcscrck, mukabil tcdbirlcr almi§lardi. Sultan
Giyas u’d-din vc kardc§i §ihab u’d-din 1201 Nisan ba§lannda
Nisdbur’u tamamiylc ku§attilar. Iki biradcrin ordulari, yani Gur vc
Gazne kuvvetlcri §chri zabtetmek hususunda birbiriylc musabakaya
giri§mi§lcrdi. Burglar arka arkaya yikildi ve Nisdbur lasa zamanda
sukut ctti. Igeri giren ordu yagmaya ba§lami§ti. Sultan Giyas U’d-
din bunu dcrhal onlcznck vc halkga muhterem tutulan bazi ulema vc
zahidlcrin cvlerine adamlanni gondercrek oralara askerin zarar
vermelerine mani olmakla Nisdbur\u\an memnun cdici harcketlcrde
bulundu. Daha sonra da garct edilmi§ nc kadar mal vc saire varsa
bircr hirer sahiplerine iade ettirdi 75. Ulucami’c siginmi§ olan
Harczmlilere dokunmadi. Tac u’d-din Ali-§ah yakalanmi? ve
yayaolarakhuzuragoturulmu§lu. Giyas u’d-din ona bu muame- leyi
reva goreni azarladi ve Ali-§ah’a itibar etti, hatta Ibn u’l-Esir’e gore,
onu kendisiyle beraber tahta oturttu 76. Sonra Ali-§ah ve ileri gclen
Harezmlileri Herat’a gdnderdi. Sultan Giyas u’d-din fethettigi
Horasan’da her tarafa amiller tayin edip, Cuveyni’ye gore ta Bistam
ve Ciircan'a kadar §ahneler gonderdikten ve akrablarmdan Melik
Ziya u’d-din Muhammed’i Nisdbur valiligine getirerek butun
Horasan umurunu ona tevdi ettikten sonra Herat’a dondu. §ihab u’d-
din ise Kuhistdn’a ilerledi, Ismaili’lerle meskun bazi bcldeleri
tahrip etti. Bu arada ele gegirdigi Kiindbad §ehrinin muhafazasmi
TtUek kadisina vererek Ve umumiyetle bolgede islamin §iarlarim
ihyaya gah-
75
Cih. G. II, 48. Tab. Na. 74-75. lbnu’l-Esir (IX, 254) Nisdbur’un zabti ve miiteakiben
olup bitenlcri muhasara esnasinda bu jehirde bulunmu$ olan tamdigi bir tacirden
naklctmektcdir ki, bu tacir de e$yalanm geri almi§tir.
7
* Kam. T. IX, 254. Ibn lsfendiyar II, 169. Cuveyni (II, 49) Ali-jah’a vc maiyetine
i$kence yapildigim soyluyorsa da miibal&ga olsa gcrcktir.
11A R KZM$AH LAR 1MPARATORLUftU «5>
§arak mcmlekctine avdet ctti. O zaman Harezm clgilcri vasitasiylc
Sultan Giyas u’d-din’c Harczmâhla Gurlular arasindaki cski
dostluk lialirlatdmi§ vc olduk$a buyiik bir tcvazu ilc Hora- san’m
iadcsi istcnmi§ isc dc hi9 bir nctice alinamami§ti77.
Irak’in Harezm§ahlar clindcn ^lktigini gdrmu§tuk. Sultan
Muhammed’in, bir muddct babasmin matemi iînde bulunmasi vc
xncrkezdc acilen halli icap cdcn meseleleri dlizene koy- makla
mc§gul olmasi. Irakdan da mtihim olan Horasan kit’asinm da
yabanci i§gali altina du§mesini intac etmi$ti. Sultan Muham- med
Harczm§ah tahta ciilusundan ancak bir sene sonra bu hadiselcrlc
yakmdan ilgilenmek imkanim bulabildi. 1201 sonbahannda
Harezm’dcn yola 9ikmadan once Gur sultamna yazdigi ta’yib ve
tekdir dolu bir mektupta, firsat ganimet sayi- larak yapilan bu
istilayi takbih ediyor, memleketlerinin iadesini istiyor, aksi
takdirde onu cebren tardedebilecek kudrette oldugunu, icap ederse
bu hususta Hata (Karahitay) ve Turk- lcrdcn faydalanmak mumkiin
bulundugunu, fakat her halde miistcvliyi kovmaktan aciz
olmadigini bildiriyordu. Sultan Muhammed cesur, fakat a§iri
derecede magrur bir adamdi. Kudretine guvendigi miiddetê
kendini kiiîik dii§iiren hadisata tahammiil gosteremez ve,
gorecegimiz gibi, 90k kere itidali elden ka9inrdi. Gur hiikumdarina
gonderdigi bu mektubun agir edasi, onun muazzam oldugu nisbette
ince devlet mesele- lerinde ifrat ile tefrit arasinda seyreden
psikolojisinin ilk, hem dc agir ba§h telakki edebilecegimiz, bir
ornegidir. Sultan Giyas u’d-din’in cevabi aym §iddette degildi.
Ewela kendisi nikris hastaligmdan mustaripti. Ikincisi karde§i §ihab
ii’d-din yine Hindistan’a gitmi§ bulunuyordu. Bu itibarla bir takim
muga- latalarla Harezm§ahi oyalamaga vc vakit kazanmaga 9ali§ti.
Sultan Muhammed aym zamanda Gur hukumdarimn Hora- san’da
naibi Ziya u’d-din-i Guri’yi de Nisabur’u terke davet etmi§ti.
Ziya U’d-din’in Firuzk&h'a bildirdigine gore ahali daha ziyade
Harezmlilere mutemayildi. Fakat Giyas u’d-din yakmda yardim
gonderecegini vadederek onun yerinde kalmasim tavsiye ctti ve
maneviyatim kuvvetlendirdi 78.
77
Cih. G. II, 49. Tab. jVa. 74-76. Kim. T. IX, 254.
78
Kim. T. IX, 256-257. Daha bk. Bar Hebracus II, 475.
•52 HAREZM$AHLAR l'AR l HI
Nihayet Sultan Muhammcd Harczm§ah 1201 Eylul ortalannda

Horasan'a indi, avin 19 (,17 Ziilhiccc 597) unda dogruca jXisdbur
online kondu :9. Kendilcrine giivenen Gurlular §chir haricinde
sava§a girdilerse do Harezm ordusunun kar§ismda gerilediler.
Sultan Muhammed §ehri tam muhasara altma aldi ve iijerdeki Gurlu
kumandana teslim olmasi hususunda haber gonderdi. Zivaii’d-din
ise vadedilen kuwete intizaren mukavemete devam ediyordu.
§iddetli miicadele iki ay kadar siirdii, surlar hayl! harap olmu§
hendekler doldurulmu§tu. Ziyau’d-din neticede Harczmgahm
tekliflerini kabul zorunda kalarak eman istedi. §ehir teslim
ahndiktan sonra Sultan Muhammed Gurlu miidafilere verdigi sozii
tuttu, canlarma dokunmadigi gibi, bir $ok hediyeler, hil’at ve saire
ilc onlan memnun etti ve hepsini serbest birakti. Ibnii’l-Esir’e
bakilirsa Harezm§ah, Ziyaii’d-din’in Gur hukiimdari nezdinde
tavassutunu istemi§, o da kabul ederek iktalannm bulundugu
Herat'a varmi§ ise de, yardim gondermek hususundaki vadini
yerine getirmemi§ olan Giyasii’d-din’in yamna gitmemegi tercih
etmi§tir 80. Yani bir netice almamami§tir. Bundan Harezm§ahm
butiin Horasan’m tahliyesini tekrar ileri surdiigii ve Gurlu
biraderlerin de reddettikleri istidlal olunabi- lir. Harezm§ah bundan
sonra Horasan’m ikinci merkezi Merv'e yuriidii. Hindu-han bilhassa
Nisabur'un sukutu uzerine endi§e- lenmege ba§lami§ ve amcasmin
yakla§tigmi ogrenince Merv'i birakarak Firuzkuh'a Giyasii’d-din’in
yanina yollanmi§ti. Bu suretle Merv de kolayca istirdat cdilmi§
oldu. Geride kalan miistahkem Serahs kal’asi muhasaraya almdi,
fakat Giyasii’d- din tarafindan buraya tayin edilen Emir Tacvi’d-din
Zengi b. Mes’ud sert bir mukavemet gosterdi. Muhasaranm uzamasi
neticesinde asker ve ahali bilhassa yakacak darhgma dii§mii§tu.
Harezm§ahin, miidafaadan vazgegip huzura geldigi takdirde
affolunacagi teklifini reddeden Zengi, miizayakayi gidermek
cmeliyle hileye ba§ vurdu; Harezm§aha, kit’alarmi geri êkerse
kuwetleriyle birlikte kal’adan ayrilacagmi bir mektupla bildirdi.
Sultan da bunu kabul etti. Fakat kal’a kumandammn Serahs'tan
$iktiktan sonra askerlerinin ihtiya5 maddelerini ta-
" Cih. G. II, 49.

80
Tab. Na. 86. Kam. T. IX, 257. Tar. Gti. 410.
HAREZMfjAHLAR lMPARATORLUCU '53
mamlayarak <;abucak tckrar kal’aya kapandigi hayrctlc gbriildu.

Sultan Muhammcd bu kadar uzun muharebclcrden sonra ycni
hazirhklarda bulunmak iizcrc Harezmc ddnmck zorunda idi. Se-
rahs muhasarasina kafi miktarda kuwet birakarak hareket etti. Bu
sirada Zcngi’yi siki§ik durumdan kurtarmak isteyen Giyasu'd-
din’in Talekdn valisi Muhammed b. Qurbek’in Serahs'a ani bir
baskin vcrcccgi anla§ilmca Harezmliler muhasarayi kaldirarak
ayrildilar. Bundan bilistifade Emir Zengi Serahs'tan $ikti, Merv-i
Rud'a gitti ve orada Muhammed b. Qurbek kuvvetleriyle birlc§ti.
Harezm§ahin bunlar uzerine gonderdigi 3 bin kadar siivari Ibn
Qurbek tarafmdan bozguna ugratddi, bir kismi olduruldii, bir kismi
esir edildi, hatta ordugah bile Gurlulann eline ge$ti 81. Fakat
muhasara ile vazifeli Harezm askerleri, Emir Zengi gittikten sonra,
geri donerek Serahs'i zabtetmi§ler ve onun yerine kaim olan kutvdli
yakalami§lardi82. Tabiatiyle Mesa, Ebiverd ve havalisi de
Harezm$aha ge<jm.i§ti.
Sultan Muhammed 1202 Temmuzunda Tiirklerden ve yerlilerden
(Tazik) topladigi biiyiik bir ordu ile bu defa dogruca Herat uzerine
yuriidti83. Ibnii’l-Esir’e gore bu scferden once Harezm§ahla Gur
Sultam arasinda bir sulh denemesi daha olmu§, fakat Giyasii’d-
din’in i$i yine mugalataya dokmege gah§- masi, gonderdigi el<ji,
biiyiik Gur emirlerinden, Hiiseyin b. Muhammed il’-Mergani’nin
Sultan Muhammed tarafmdan tevki- fini mucip olmu§tu84. Herat
kumandam bu Huseyin’in karde§i Omer b. Muhammed i’l-Mergani
idi85. Ibnii’l-Esir’in rivayetine gore, yukarida bahismevzuu
ettigimiz Sultan§ahin oliimiinden sonra Gur’a ka§an ve Giyasii’d-
din tarafmdan ikram goren iki Harezmli emir casusluk faaliyetine
giri§mi§ler, yerle§- tikleri Herat hakkinda Sultan Muhammed’e
gizli malumat
81
Kam. T. IX, 257.
81
Cih. G. II, 50. Ibnii’l-Esir’de bu kadar serahat yoksa da, Serahs’in Gurlular
tarafmdan terk edilijini bildirmcsinden ve daha ajagida bu kal’amn Harezmjaha
aidiyctini zikredi$inde Ciiveyni’nin dogrulugu s&bit oluyor.
88
Cih. G. II, 50. Ytl gosterilmemijtir, fakat 598 olmak icabeder (bk. ayn. esr. 50, not
4). tbnii’l-Esir de bu hadiseyi 598 de nakleder.
88
Kam. T. IX, 257.
84
Cih. G. (II, 50) da yanli$ olarak tzzii’d-din Mergezi diye ge$er. Rav. S. IV, 135 de
de oyle.
134 HARUZNUJAHLAR TARlUt
vcrmckte vo onu boldenin zabtma tc$vik otmokto bulunmu§lardi.

Gurgdne' da bu halo vukuf poyda odon Hiiscyin i’l-Mergani vazi-
yoti \c Herat'A yapilaoak sel'eri karde§ino bildirdi- Hulasa Mu-
hanimod Harozm$ah Herat'a gidip muhasaraya ba§ladigi zaman
Gurlular da ioap odon hazirhklan yapmi§lardi: Giyasii’d-din
hem$irczadesi Alp Gazi’yi Gur ordusu ba§mda yola <pkarmi§,
digor taraftan Hindistan’dan gagnlip bu senenin Nisanmda Gayie'ye
gelmi? bulunan §ihabti’d-din kendi kuwctleriyle hare- koto
ge<pni§, Sultan Giyasu’d-din Herat civannda Rezin riba- tina kadar
gclmi§ti. Gur ordularmm kiilli kisnu îhabii’d-din’in kumandasmda
vc yaninda bulundugu cihetlc, diger Gur kuwetleri Harezm§aha
taarruza cesaret edemiyorlarsa da o civarda dola$malari epeyce
sinir yorucu te’sir yaratiyor, helc Herat'a bc$ fersah mesafeyc
konan Alp Gazi’nin Harczm kuvvetlcrinin ia$c kollarmi vurmasi,
zahire te’minine mani olmasi, durumu hayli gu<pc$tiriyordu.
Ustclik vagina maksadiyle Talekan havalisine gonderilen
Harezmliler dc Ibn Qurbek tarafindan tamamen imha edilmekte
idi. Sultan Muhammed $etin §artlar i<jindc muhasarayi 40 gun
kadar devam ettirdi, fakat netice alamadi. Gun gegtik$c vaziyet
alcyhde olarak geIi§iyordu. Bunun tizerine Herat kumandanmm af
dileklcrini kabul etti ve aldigi bir miktar mal mukabilinde
muhasarayi kaldirarak aynldi. Bununla beraber Sultan Talekan
yolundan gelen §ihabu’d-din ile Merv-i Riid’da kar§ila§ti.
Cuvcyni’ye gore Harezm§ah irmagin iki ordu arasinda bir perde
gibi kalmasini daha uygun buluyordu, fakat erkandan bazilan nehri
gegmegi tercih etmekte idiler. Bu anla§mazlik iginde iken onciiler
arasinda ceryan eden §iddetli garpi§mada her iki taraf hayli telefat
verdi ve Gurlulann asil maksatlannm Harezm ordulanni bu havalide
me§gul ederek miidafaasiz Horasan kit’asmi yeniden ele gegirmek
oldugunu sezen Sultan Muhammed, kopriileri yikarak Merv’e
dogru gekildi86. Serahs’a vardigi zaman yanina gelen Gur elgileri
vasitasiyle, Horasan vilayetlerinden bir kismimn terki ile zarar vc
ziyana mukabil nakdi lazminat isteginde bulunan Gur
hiikumdarlannm tekliflerini reddederek Harezm’e dondii. §ihabii’d-
din-i Guri Tus'a kadar ilerledi. Mevsim ki§ idi. Zahire
"8 Kam. T. IX, 258. Gift. G. II, 51.

IIARIiZM$AHLAR iMPARATORLU&J 1
55
nzaldigi gibi atlara da yctcr mikdarda yem bulunamiyordu.

§ihabu’d-din Tus ahalisini tazyika ba§ladi, gcni§ olgudc miisa-
dcrclcr yapti ; adamlarmi gondcrcrek yiyccck, ot'namma nc varsa
zorla aldirdi, halka tahammulii a§an vergilcr tarh ctti. Bu hal dcrin
darliga dii§cn yerlilcr arasmda nefret uyandirdi vc onlarin
Harczm§ahlara baglanmak arzulanm artirdi. §ihabu’d-din bahar
ba§inda daha §imalde futuhat yapmak fikrindc idi, fakat bu sirada
karde§i Giyasu’d-din’in oldiigii haberi gclincc Herat'a donmek
zorunda kaldi 87.
Bir miiddetten beri hasta oldugunu gordiigiimuz, Gur’un cn btiyiik
Sultani, Giyasii’d-din Ebu’l-Feth Muhammed b. Sam Ocak 1203
(599 Cumadelula) de olmii? ve oliimu, herhangi bir kari§ikhga
meydan vermemek iîn, §ihabu’d-din’in Herat'a vardigi Mart ayina
kadar gizli tutulmu^tu88. §ihabti’d-din matem ilan ettikten sonra,
onun oglu olup babasi gibi Giyasii’d- din lakabmi ta§iyan Mahmud
b. Giyasii’d-din Muhammed’e ragmen, idarcyi eline aldi. Kendi
oturdugu yeri yani Gazne'yi devlet payitahti yapti. Hem§irezadesi
Alp Gazi’yi Herat'a gonderdi. Firuzkuh'u, Horasan i§lerinden de
sorumlu olmak vizere, hanedandan Alaii’d-din Muhammed’e verdi.
Asil tahta gegmesi icap edcn Giyasii’d-din Mahmud’u Bust, Ferd
ve Isfizar’a gondcrcrek onu ve ailesini adeta merkezden
uzakla§tirdi89. Boylcce §imali Hindistan’a ve biitiin Gur
memleketlerinc tamamiyle hakim olunca Harezm§ahlarla
mucadelesine §iddet verdi.
§ihabu’d-din Herat'a donmeden once Men'i, Harezmli miidafilerden
aldigi esirlerle maktullerin ba§ini Gur’a gondermek suretiyle,
i§gal ve burayi yukanda adi ge$en me§hur Gurlu kumandan Ibn
Qurbek’e tevdi etmi§, bir baskm neticesinde ele ge$irdigi
Ebiverd'deki Harezm iimerasim yakalami§ vc ahalinin bir kismmi
oldiirmu§tu. Bunun iizerine civardaki diger kal’a kumandanlari da
kendiliklerinden tabiiyetlcrini bildirmi§lerdi.
87
Kam. T. IX, 258. Cih. G. II, 51.
88
Tab. Na. 77. Kam. T. IX, 259. Ray. S. IV. 214.
89
Tab. Na. 89, 121. Rav. S. IV, 215. Hab. S. II, ciiz 4, 156. Tar. Gil. (s. 4io)dcki
598 tarihi yanhjtir.
»5<> HARKZMJJA 111.AR TARtlll
D) G i i r g a n c m u h a r c b c s i v r H o r a s a n ’ i n i s t i r - cl a cl i :
tkinoi Horasan \iiruyusune zatcn hazulaninakla olan Sultan
Muluimmcd’i, Sultan Gtyasii'd-din’in blumiino ilavctcn Gur tahti
ctrafinda miina/aa ba$gbstcrdigine dair Harezmli crkamn tc$vik
edici sozlcri, bir an cvvel harckcte gctirdi. Ilk olarak Merv ii/crino
scvkcdilcn Harczm onciilcri biiyiik bir basjari kazandilar. Bu
kuvvetlcr yol yolundan Merv'e yakla$- uklari zaman, kendilcrini
$chrc to fersah mesafedc sayica iistiin kuvvctlerlc karîlayan
Muhammcd b. Qurbek’i maglup vc yanmda ciiz’i maivctiylc
kaârak kal’aya kapanan Muham- mcd’i takibcn Merv*i muhasara
cttilcr. 15 gun siircn bu ku§atma sonunda surlar dclindigi sirada,
Gurlulann, kal’ayi tcrkc hazir olduklarint bildirmelerine vc bu
hususta anla§maya varilmasina ragmen «jiki§ csnasinda, hepsi
yakalanarak csir cdildiler. Derhal olduriilen kumandan I bn
Qurbek’in ba§i Harczm’e gondcrildi90. Bu hadisc Harezm§ah
Muhammed’in muvaffakiyct inancmi takviyc etmi§ti. Sultan
Muhammcd kalabahk ve iyi tcrtiplenmi§ bir ordu ba§mda Gurlulann
Horasan’a dogru en biiyiik harcket iissii olan Herat iizerine yuriidii
(Ocak 1204/Cumadelula 600) vc orayi Mart ortasinda ku$atti.
Surlarm tahribi vc biiyiik mancimklarla yapilan, mahalle aralarina,
ârâlara kadar uzatilan ta§ bombardimam Nisan sonlarina kadar
siirdii. Giin ge^tikê tahribat 90gahyor, oliim artiyordu. Sultan
$ihab ii’d-din memlekctini tanzim i<jin Luhur taraflanna gitmi§ti
ve zannettigi gibi Herat miidafaasmda muvaffakiyct elvermedi. O
siralarda hastalanan Herat kumandam Alp Gazi ahalinin de
sizlanmasi kar§isinda Harezm§ahm ileri siirdiigii teklifleri kabule
zaruret duydu. Buna nazaran, Alp Gazi huzura gelecck, bir miktar
para odeyccek, taarruzlar durdurulacak yani bundan sonra Herat'tan
Harezm topraklanna ve Horasan’dan Gur arazisine ■.kin vc
hiicumlara nihayet vcrilecck vc Alp Gazi bu §artlarla lh yapmak
hususunda §ihabii’d-din nezdindc tavassutta ■macakti91. Sultan,
yamna gelen Alp Gazi’yc iyi kabul gos- ve Barthold’un i§aret ettigi
iizere Harczm§ahlar ilk defa
■h. G. II, 52-53. Kant. T. IX, 259. Rav. S. IV, 135. Tar. Gu. 411.
. G. II, 53-54. Daha bk. Kdm. T. IX, 261.
i IAKP//M$AHLAR 1M PA R ATORLUCU >57
olarak Herat'i cllerine gcgirdilcr92. C ii v c y n i’yc goregeri gondcrilcn

Alp Ga/.i vcrilmcsi kararla$tirilmi§ parayi tahsil igin halki tazyika
ba$laymca, Sultan Muhammcd ahalinin Uziintuye du§mcsini istcmemi§,
vergiden feragat ctmi§tir93. Harczm§ah Bddgis hududlarinda bir ka$ baskin
yapan kuweticrinin aldik- lari mal vc hayvanlarla Merv'c dogru hareket etti.
Fakat, zaten hasta olan Alp Gazi’nin U9 gun i<jinde olmesi, anla§ma
imkan- larini akametc ugrattiktan ba§ka, Muhammed b. Qurbek’in
olduriilmcsindcn beri Harczm§aha kar§i gazaplanan §ihab u’d-din’in
Harczm lizerine yiirumek ihtiraslarini Herat'in sukutu gibi miihim bir kayip
da ayrica kbriiklcmi§ bulunuyordu.
Gazne'den hareket eden $ihab u d-din ile Men di§ina kon- mu§ bulunan
Harczm§ah arasmda tehdit dolu ve birbirlerine meydan okuma yollu
mektuplar teatisinden sonra94 Gur Sul- tani Harezm istikametinde ilerlcdi
(601 ba§lari/i204 Eylul).
Sultan Muhammed dc Men'den aynlarak siir’atle ana yurdunu miidafaaya
ko§tu vc daha ewel Harezm’e ula§ti. Iki taraf evvcla, Tabakat-i Ndsiri'yc
gore, Amuderya kanallarmdan olan Kurasu95 da kar§ila§tilar. Gurlular da
fazla telefat vermi§ler, bu arada cski Herat emiri Hiiseyinii 1-Mergani gibi
bir 50k kumandanlar maktul dii§mii§lerse dc, Ciiveyni’nin “karinca
siiriileri kadar bol” olarak vasiflandirdigi §ihabii'd-din ordusu tarafmdan
Harezmliler ezildi; esirler oldiiruldii. Muhammed Harezm§ah kanal
bcndlerini agtirarak memleketi su iijinde birakti, fakat gerek Karasu
mukavemeti, gerek bu tedbirlcr Gur ordulanm ancak bir bu$uk ay kadar
geciktirebilmi§ti. Gur Sultam, mii§kilatla olmakla beraber, butiin engelleri
a§arak ilerledi vo Harezm§ahlar imparatorlugunun ba§kenti Gurgdnc'i
ku§atti. §ehrin bu cn kritik anlardaki manzarasi goriilmcge deger derecede
hcyecanh idi. Biitiin halk tarn bir fikir ve goniil birligiyle tek bir insan gibi
miidafaaya kiyam etmi§ti. Bilhassa 4
“dinin ana dayanagi, devletin kal’asi” mesabesinde olan §afii fakihi Imam
§ihabu’d-din-i Hayvaki’nin minberlerden, ahaliyi dii§mana kar§i
miicadeleye davet eden scsi, “malim vc canmi
92
Turks. 349.
93
Cih. G. II, 54.
•* Kam. T. IX, 262.
,s
Tab. Na. 122. 1 bnii’l-Esir’de “Su kara” aj-V' *Ut IX, 262.
<;,8 HARF.ZM$AHLAR TARlllt
koruma yolunda blon $ohittir'’ moalindoki had iso istinadcn yaptigt
var/.lar, miiossir vo tolkin dolu hutboleri,kii9.uk - biiyiik bilumum
Gurgdnc'hlavi ayaga kaldinvu§ vo miittehid bir kiitle haline golon
bu insan toplulugu uzcrindo vatan mudafaasnun kudsiligini ilham
odon lahuti bir riizgar ostirmi§ti. Ba§ta §ahsi biidcosindon bir yok
fcdakarhklarda buliman Hayvaki oldugu halde, horkcs silah, para,
nosi varsa ortaya dbkmu§tii 90. Diger larai'tan, Muhammod
Harezmsahm validcsi Tcrken Hatun da askori hazirhklarm vo
mudafaanm te$kilatlanmasinda birinci derecedo rol oynuyordu. Bu
sirada Giirgdnc'da bulunan Mu- hammcd Avf'i’nin dodigine gore 97
Tcrken biitiin ahalinin si- lahlanmasma dair bir cmirname yikarmi§,
kagittan bir 90k migferler hazirlatarak surlara koydurmu§ ve hasma
§chirde ordu bulundugu intibami vcrmi§ti. Bir kay gun sonra Sultan
Muhammed maiyctinde pek cuz’i bir kuvvetlc §ehre gelcbildi 98 ve
kisa zaman iyinde §ehirden kulliyetli miktarda (Ciiveyni’ye gore, 70
bin ki§i ki, tabii miibalagahdir) miisellah kuwet toplamaga
muvaffak olmu§tu. jVuraver lrmagmm (kanalmin dogusunda
karargah kurmu$ olan Sihabii’d-din §ehre taarruz hususunda adeta
tereddiit geyirmekte idi. Nihayet umumi hiicum iyin kanaldan
miisait bir gcyit aramakta iken, kar§i taraftan Karahitay ordusunun
ansizin yeti§tigi haberi geldi. Sultan Muhammed miidafaa tedbirleri
aldigi siralarda, aym zamanda Giirhan’a clyi gondererek yardim
talebinde bulunmu§tu. Taraz (Talas), da oturan Tayangu 99
kumandasmdaki Kara-
96
Cih. G. II, 55. Rav. S. IV, 136.
97
Kr^. Turks. 350.
** Barthold, Karasu’da sava$an Harezmli kuvvetlerin de Terkcn Hatun tarafindan
gonderildigini ve bcndlerin ayilmasinin onun aldigi tcdbirlcrdcn oldugunu daha
muhtcmcl goruyor (Turks. 350, not 4). Cuvcyni’dc Karasu'dan bahis yoktur. Fakat
Ciizcani Sultan Muhammed’in burada magluben ric’at ettigini soylcdigi gibi,
Ibnii’l-Esir Karasu savajini bilhassa belirtmektcdir. Eger Muhammed’in, ordusu ile
Karasu'da sava$madigina dair Barthold’un istidlali kabul edilirsc, Giirgdnc’a 150-
200 ki$i ile gelcn Harezm$ah’m durumunu ve yaninda bulundugunu gordiigumuz
ordusunun nc oldugunu anlamak mu§kulle$ir.
90
Cih. G. II, 55 (ve II, 76)da “Tayangu Taraz" §eklindc geyen ve modern
muelliflcre kadar (mcsela, R. Groussct, L, Empir. d. Stepp. 2224) has isim gibi
ahnan bu kelime, merkezi Talas 5ehri olan Tayangu (h&cib)
uAREZMJjAHI.AR IMPARATORLUCU 1
50
hitaylar yanlannda Semerkand hukumdari Sultan Osman m vc
kuvvctlcri oldugu halde 101 tam zamanmda ycti§mi$ idilcr.
Durumun agirligim idrak cdcn $ihabu'd-din ^ckilmcktcn ba$ka
?arc kalmadtgmi anladi; gecclcyin btiliin agirhklanru yaktirdi, hatta
bir kisim at vc dcvclcrini itlaf ctti vc ordusuna ric’at emrini vcrdi.
Ani karar dolayjsiylc gayr-i muntazam §ekilde gcri- leyen
Gurlulari Sultan Muhammed Hezaresb’c kadar takip etti. Orada
$ihabii’d-din mukabeledc bulunmak istedi ise de bozguna ugradi,
kumandanlarindan ve maiycti erkanmdan bir ?ogu csir cdildi;
miitcbaki ordusu da peri§an halde 01 yoluna du§tU. Fil, deve, at
ve sair bir siirii ganimetle Harezm§ah Giirgan^ZL dondii;
muvaffakiyetini tes’id ile me§gul olurken, zaferden hissesiz
kalmak istemeyen Karahitaylar, Gurlulari ko- valamaga devam
ettiler; Cuzcani’ye gore, Gurlu oncii kumandani Hiiseyin b.
Harmil’in fedakarane 5arpi§masina ragmen §ihab u’d-din’in
dagilmi§ kuvvetlerini Endhud (veya Endh&y) yakmlannda dort
taraftan tjevirmege muvaffak oldular; $en- bere girdiklerinden bile
habersiz yorgun ve bitkin, rivayete gore 102 20 bin Gurluyu bir iki
gun zarfmda tamamen imha ettiler. Sultan $ihab ii’d-din pek az
kuvvetle Endhud kal’asina sigindi, fakat derakap burasi da
muhasara altma alindi. Qok mu§kil duruma dii§en Gur sultanmin
imdadma Semerkand Ham yeti§ti. Denildigine gore, “hamiyet-i
islamiyesi galebe salan Sultan Osman bir islam hukiimdarinm
kafirlere esir dii§iip onlar elinde olmesini miislumanhk gururuna
yediremedigi
unvamndan ibarettir (bk. F. Koprulii, Belleten VII/26, 234). Kelimc aynen jCi\J
(Tayangu) Mahmud-i Kajgari’de, hacib mukabili olarak, tiirkê tayanmak
(dayanmak)dan geldigi kaydolunmaktadir. (DLT, III, 380). Bunu kabul eden
Pelliot da unvamn menjeini Qinceden aramak tecrubelerini yersiz ve lvizumsuz
saymaktadir (Hist. d. campag. d. Gengis, 92-93).
100
Sultanii’s-Selatin veya Hdn-i Honan (Korn. T. IX, 291) diyc anilan
Osman, Avfi’ye gore (Lub. /, 42) 597 de han bulunan Ibrahim b. Hiise- yin’in
ogludur (kr?.^Turks. 353).
101
Cih. G. II, 55. Cam. T. I, 870. Semerkand Sultaninin Tayangu mai-
yetinde bulunmasindan Karahitaylarm tekrar Maveranunnehir’c cl attik- lan
anlajihyor (bk. Kdm. T. IX, 262). Fakat bu her halde son, belki Tekij’in oliimunu
takip eden, yillarda olmujtur, zira bu hususda daha ev^clc ait bir kayda
rastlamiyoruz.
102
Kdm. T. IX, 262. Cih. G. II, 89. Tar. Gil. (s. 4ii)de yanli? olarak Talekan
zikrcdiliyor.
160 HAREZM$AHI.AR 1'ARtHl
itjin103 sulh tavassutunda bulundu. Gurlulann hazinc, teghizat vc
saire namma nclcri varsa hepsinin Karalutaylara terki §artiyle iki
tarali uzla$ttrdi vo §ihab u’d-din bu sayedc camni kurtarabildi lW.
Mcmlckctinc dondiigii zanian her t a raft karmaka- n$ik buldu.
Harczm’deki feci hezimeti, hele burada oldiigu §ayiasi Gur
devletinin muhtelif iilkcleri arasinda meveut baglann 90- ziilmesine
sebep olmu$, yer yer askerlcri oldiiriilmii§, hazincleri yagmalannu§,
vilayetlerde mlistakil hiikiimdarlar turemi§ti 105. Bunlan diizene
koymak ve yeni bir ordu haztrlaytp teijhiz etniek epey bir zamana
miitevakkifti. Bu itibarla Muhammed Harezm§ahtn, hacibxni
gondcrerck, aradaki miinaferctin kalkmasi, sulh ve siikunun iadcsi
teklifini memnunlukla kar§tlamasmi tabii gormck ve, aym zamanda
ycti§kin ordularim kaybeden ve yorucu bir sava§tan yeni kurtulan
Harezm§ahtn da zamana ihtiyaci oldugunu dii§iinmek lazimdir.
Ciiveyni’ye gore Sultan Muhammed’in teklifi §ihab u’d-din
tarafindan yeminle kabul ve te’yid olunmu§, hatta Gur sultani
Harezm§ah istedigi zaman yardimda bulunacagtm da taahhiit
eylemi§ ve bu hususta vesikalar tanzim edilmi§tir (601
Cumadelula/Ocak 1205) 106. Herat harit; Merv-i Rud dahil olmak
iizere Horasan ktt’asinm tekrar Harezm§aha baglanmasi da bu
muahedenin icaplarm- dan olmahdir. Fakat Sultan Muhammed iki ay
kadar sonra, artik serbesti iînde harcket edebilen Gur iimerasiyle
ugra§maga meebur olmu§tur. 1205 Nisamnda Belh valisi Tac u’d-
din Zengi Talekan civarmda topladigi Gurlularla Merv-i Rtld'a
baskin vercrck muhafizim oldiirdii, zorla emval tahsiline, halka
zulmc ba§ladt vc tazyikini Merv’e dogru te§mile kalkti. Harezm§ah
Merv kumandam Bedr u’d-din Qakir-ki bunun Herat'in almma-
sindan sonra tekrar Harezm§aha dondiigii anla§ihyor- ile, Ebi-
’ierd'den kardc§i Tac u’d-din Aliyi107 ona kar§i gonderdi. Emir
'03 Tab. Na. 121 vd. Cih. G. II, 57. lbn Isfcndiyar II, 170.
Cih. G. II, 57. Sir. S. C. trc. 38. Cam. T. I, 87*'.
‘am. T. IX, 262.
>. G. II, 58. Rav: S. IV, 136, 215. Hab. S. II, ciiz 4, 156. rida Sultan Giyasii’d-din’in
esir aldigini gordiigiimuz Tacii’d- ij’in ya Hab. S. rivayetine (II, ciiz 4, 155)
dayanarak mezkur tarafindan Harczm’c iadc cdildigini, yahut Gur devletin- 1
esnasinda Ebiverd'e geldigini kabul etmek icap ediyor.
HARR/MJjAHI-AK IMPARATORLUCU M»i
Qakir pusuya du§urdugii miitccaviz Gurlulari bozguna ugratti; Emir

Zcngi dc on arkada$i ilc csir cdilcrek Harezm’e gondcrildi. Bunlar
orada oldiilcr 108. Horasan vukuati Sultan Mu- hammcd lchine
inki§af ederken muhim bir hadisc daha oldu: Gur dcvlctinc cn
parlak devri ya$atan karde§lerdcn ikincisi, yani Sultan §ihabii’d-din
dc Hindistan’da katlcdildi.
E) G u r ’ u n v c M a z c n d c r a n ’ i n t a b i i y e t e a l i n ma s i :
Harczmlilcrle ahdinc ragmen, Sultan Muhammed’dcn ve
Karahitay’lardan yedigi darbeyi unutamr/an §ihabu’d-din m, asker ve
te$hizat te’min ctmek iizcrc Hindistan’a gitmi§, yaptigi fiituhat
ncticesinde maddi imkanlar elde ederek kafi miktarda kuwctle
Gazne'ye dogru yola $ikmi§ti. Lahur civarina gcldigi zaman
gadirmda, bir xivayete gore Hindu’Iann, bir rivayete gore de
Ismaili’lerin, hiicumuna ugrayarak bldiiruldii (602 §aban ba§i/i2o6
Mart ortasi) no. §ihabii’d-din Ebii’l-Muzaffer Mu- hammed b.
Sam’in oliimu Gur devletinde yukarida gordugumiiz aynhklan daha
arttirmi§ ve bu hal Cii veyni’nin ifadesiyle “Sultan Muhammed’in
ikbaline sebep olmu§tur” U1. Gur ulkelc- rinden Delhi bolgesinde
Kutbifd-din Aybek; Lahur, Multdn ve civannda Nasirii'd-din
Kabaca; Zabulistan ve Gazne'dc Tac ti’ddin Yildiz miistakil oldular.
Bizi ilgilendiren bolgede iso, FirUzkuh'u, Herat' e w e Ice
amcasi tarafindan merkezden uzakla§tinldigim soyledigimiz,
Giyasii’d-din Mahmud b. Sultan Giyasi’d-din hakimiyetine
ge<jirmege muvafTak oldu (60a Ramazan/ 1206 Xisan; m. Fakat
Mahmud’da nc babasmm tie de amcasuun eneijisi yoktu. Bu itibarla
babasmm kumaudanla- nndan yalniz bir lasrru onun otoritesini
luiuniiykmh. kuh'da kendisini sultan ilan ederek hutbe okulau ve
para has- tiran Mahmud da Herdt'i kendi topraklarmdan saymakta
ohuam- na ragmen, buradaki vali Izzii’d-din Uiiseyin b. I l a r m i l
oua
1M
Cih. G. II, 58. Kim. T. IX, aCk|.
10
® Tab.’Xa. 123. Rai. S. IV, 21 \)A\IA <> /ammi tylliAh UM dtaHn Terntiz kal’asim
Karahitaylardan zab<eitiri/ir«i vr Miivnultmii'lili vliwav hazirlik olmak uzere
Oryhun’a kfjj/rn kui alnui oinu dull vndlfll vmlv UaV kinda bk. Turk:. 352.
110
Tab. Sa. 124. Kim. T. IX. 272, Cih. <i. II, fit), m Cih. G. II, fyj.
1,1
Kam. T. IX, 272-277 'rnulnwalf.nj, '/«//, Nil, ll(), itf|| \il
/ iltll H
lb 2 HARF.ZM$AH1.AR TAR till
olmaktansa Harezm$aha baglanmagt torcili cdiyordu. Etralinda- ki

iimoraya w mcmlekctiu ilori gelenlcrino bu niyctini ihsas ettigi
zaman, iki kiî miistesna, digcrleri bu likri uygun kar§ilami§- lardi.
Sultan Mahmud’dan saltanat mcktubu gclmcdcn once Harzem$aha
clyiler gbndererek itaatuu bildinni§, Herat'a el koy- makiizere
asker gondermesini istcmi$ti. Sultan Muhammcd, lbnii'l-Esir’e
gore, evvela Hiiseyin’in oglunu rehine olarak getirtti ue sonra
Horasan ordusunun Herat'a gitmclerini cmretti. Giyasii'd-din
Mahmud, Huscyin’in maksatlanndan haberdar edilmi§ isc de onun
iizerine yiiriimck bahsindc maiyetindeki- lcrin fikir birligi
cdememeleri yiiziinden i§i siiriincemede birakmi§ti. Bu esnada
Herat'a varan Harezm kuvvetleri Hiiscyin b. Hannil tarafmdan
istikbal edildiler ve ona Herat vilayetini kendi iizerinde ibka eden
Sultanm tugrah men$urunu sundular. Har- zem askeri de onun
cmrine vcrilmektc idi. Hiiscyin ozamana kadar Giyasii'd-din
Mahmud’un mektuplanna cevabi geciktirmi§, hutbe okutma i§ini
do te’hire muvaflak olmu§tu 113. Fakat mesele bununla bitmedi.
Sultan Muhammed Harezm§ahi i§gal eden asil mesele Belli ve
havalisinin akibeti idi ve Karahitaylarin hiikiimran oldugu
memleketlere hudud bulunan bu mintikanin, Gurlular devlctinin
9oziilmesi sirasinda, onlar tarafmdan istilaya ugramastndan
endi§eleniyordu. Zaten bu scbeple idi ki, Herat' y a p i l a n
davete Horasan kit’alarmi memur etmi§, fakat kendisi ordunun
ba§mda Belh'c yiiriimii§tii. Oraya kadar gegtigi yerlcrde
kumandanlar huzura geliyorlar ve kal’alarmm anahtarlanni teslim
ediyorlardi. Bu muvaffakiyetleri bir bakima Hiiscyin b. Harmil
iizerine te’sir eden hususlardan idi. Lakin §ihab u’d-din’in
oliimiinden sonra, Harezm muharebesinde esir dii§mii§ Gurlulan
serbest birakan, onlari ikta’lar vermek ve memnun bir §ekilde
yurtlarina iade etmek suretiyle kazanan Sultan Muhammed’e kar§i
bidayette taraftarhk etmi§ olan Belli emiri Imad ii’d-din Omer, Tac
ii’d-din Ali-§ah kumandasmdaki Harezm onciilerine mukavemet
gosterdi ve onlari dort fersahlik tesafeye uzakla§tirdi. Arkadan
gelcn Muhammed Harezm§ah aziran’da) seri birzafereldc edemedi,
miiteaddit kar§ila$malar 'esiz kaldi. Kal’aya kapanan Belh emiri,
B&miydn' dan
rik. G. II, 62. K&m. T. IX, 278.

HAREZM§AHLAR IMPARATORLUGU 163
gclccek yardima intizarcn, hticumlan pilskiirttu. Bu hal He- ra/hlar

uzcrindc tcpkilcr uyandirmi§, fakih Ibn Zeyyad ile kadi Said gibi
Giyas u’d-din Mahmud taraftarlarmi Ibn Harmil kar§ismda ciddi
muhalcfete sevketmi§ti. Ibn Harmil de Belh habcrlerini duyduk$a
inkisara ugrayip, muhaliflerin tazyiki buna inzimam
ettiginden,yanmdaki Harezmli kuwetleri bir kolayim bularak
ba§mdan savmak zorunda kaldi ise dc, Giyas ii’d-din’in Herat'a
hakim olmasi kendisi i$in tehlikeli idi. Firuzkuh'tan Gurlu
askerlerin Herat'a yuriimeleri emri verilmi§ti. Ibn Harmil yine
garesiz kalarak Harezmlileri yoldan gcri ijevirdigi gibi, gizlice
gonderdigi bir mektupla Ha- rczm§ahi da siir’atlc Herat' a da vet
etti; Harezmliler geldikleri zaman, Ibn Zeyyad’i yakalatarak
gozlerini oydurdu, kadi Sa- id’i §chirden tardetti. Bu sirada
Belh.'de bekledigi kuwetlerin gelmiyeccgini anliyan lmad u’d-din
teslim olma yolima girmi§ti: Eman verilmck §artiylc Harezm§aha
tabi olacagmi, hutbe ve sikkeyi onun adina yapacagim bildirdi.
Sultan Muhammed’in huzuruna gcldi, tahminin iistiinde itibar
gordii. Sultan onu hil’atlemi§ ve yerinde kalmasma karar vermi§ti;
fakat lmad u’d-din’in, Bamiyan'a gonderdigi, Harezm§ah hakkmda
hakaret- amiz ifadeleri muhtevi, mektuplar muhafizlann eline
ge$ince, tcvkif edilerek Harezm’e gonderildi. Belh ve havalisi Emir
Qakir’a tevdi edildi.
Harezm hakimiyetine giren Herat's. kar§i Giy&s ii’d-din
Mahmud’un te§ebbiisii hi^ bir netice vermedi. Talekan emirinin
kumandasmda sevk ettigi kuwetler, bu kumandanm suret-i
mahsusada anla§tigi Ibn Harmil tarafindan ku§atilarak esir ve
malzcmesi igtinam edildi. Gerek bu hadiseler gerekse Badgis
sinirlarimn //eradtakilerin gapullarma maruz kalmasi ve Belh’den
Herat's gelirken Sultan Muhammed’in ku§attigi Giirz- ban'in
fethedilmesi muvacchesinde Sultan Giyas ii’d-din, Firdz- kdh-
Gazne-Bamiydn arasinda ceryan eden i$ kavgalar yiiziinden,
hareketsiz kalmaga, mliessir hi^ bir tedbir alamamaga mecbur
olmu§tu u4.
Sultan Muhammed Harezm§ah boylece uzun miicadeleler- dcn
sonra Herdt, Belh ve mulhakatlanm kendi imparatorluguna
,u
Kam. T. IX, 278-279. Tab. Na. 90. Cih. G. II, 63-64.
•<>4 H.\REZM$.\HI.\R TARlHl
baglamaga muvaffak olnni$tu. Bununla yalntz Gurlulan Ho-
rasan’dan torrid etmeklo kalnuyor, aym zamanda ta dcdcsi
zamamndan bori Hareznvin on kuvvctli rakibi olan Gur dcvlctinc
agir bir darbo indirmi? oluyordu. Bundan sonra artik Gur- lular
dogrulamavacaklardir. Harezm§ahm bu ciddcn biiyiik
muvafTakiyeti o muhitte memnunlukla kar§ilanmi§ ve alki§lan-
mi$tir. C u v e y n r y e gore, Sultan Muhammcd Belh vc Herat
mmtikalarmda bulunurkcn ahali sevin$lcrini izhar ctmi§ler, her
mcmlcketin c$rafi ve ileri gelcnleri Sultam istikbalc ko§mu§, halk
§ehirleri suslcmek, caddclcri, meydanlan, $ar$ilari tezyin etmekle
me§gul olmu§tur n5. 1206 Araligmda Sultan misilsiz bir heybet ve
ha§metle Herat'’a girmi§ vc adalcti te’sis etmi§tir. Huzura gclcn
Sistan melikinc dc miistesna bir kabul gostermi§tir 116.
Burada dikkati ejeken nokta Termiz meselesidir. Termiz’dc cski
Belh emiri Imadifddin’in oglu Behram-§ah 117 bulunuyordu. Sultan
Muhammed Belli’den sonra Termiz’e yiirtidu ve kal’a- nm teslim
olmasi igin, tamnrm§ Gur emirlerinden olup Harezm
muharcbesinde esir dii§mii§ ve Sultanm hizmetine girerek yu-
karidan beri zikredilen §ehirlerin alinmasmda muhim tavassut vc
elîlik vazifesini gormii? bulunan Muhammed b. Ali b. *e§ir’i
gonderdi. Termiz kumandam mukavemete meyyal idi le, Belh’in ve
babasinm akibetini ogrendikten ve etrafinm ■mliler tarafmdan
zabtolundugunu gordiikten sonra, cman ■'indc §ehirden gikti.
Sultan bizzat teslim aldigi Termiz Semerkand ham Sultan Osman’a
devrettin8. Ibn gore muhkem bir islam kal’asinm Semerkand hukiim-
-*olayisiyle kafir Karahitaylara, verilmesi halk mucip olmu§,
Harezm§ahin i^ten ige muaheze in aleyhinde soylentilere yol
a^mi^tir 119. Fa- ' " ve ettigi gibi, bu harcket muhakkak ki bu feragat
mukabilinde, Maveraiin-
bk. Rav. S. IV, 137.

iktur. Ibnii’l-EsJr bu son hftdiscleri 603
HAREZM!>AHLAR IMPARATORLUCU 16
5
nchirc dogru Sultan $ihabli'd-din tarafindan kurulan miidafaa
scddinin yikilmasindan sonra, hclc Harczm ordularmin o havaliyi
birbirini takip cdcn niuvaffakiyetlerle i§gali esnasinda, yani kritik
anlarda, Karahitaylann cenuba dogru baskilanm onle- digi vc
Terrr\iz' in hasmi teskinc yarar bir taviz vazifesini gordiigii
?uphcsizdir. Nitckim bu surctle Karahitaylann miidahalesi gibi
neticcsi mc§kuk yeni ihtilatlara mini olunmu§ ve bu hal yeni Gur
Sultam uzerinde bilvasita te’sirini gostermi§tir. Gurlu Giyasii'd-din
Mahmud’un i$inde bocaladigi gikmazi gormii§tuk.
Miicadclesinde kendine destek olacak civarda kudretli bir hiikumet
de yoktu. Zatcn §ihabu’d-din’in oliimu bu mmtikada otedcn bcri
Gurlular-Harezm§ahlar-Karahitaylar arasmda mevcut kuvvctler
miivazencsini bozmu§ iken, Sultan Muhammed, zamanmda
te§ebbusii cle alarak teraziyi kendi tarafina ehemmiyctli surette
meylettirmi§ ve Termiz “hakk-i siikutu” ile Mavc- raiinnehir
kit’alarmin Gur’a yonelmelerini onlemi§ti. Siyaseten yalmz kalan
Giyasii’d-din Mahmud, Sultan Muhammed Ha- rezm§ahin
tekliflcrini reddedemedi.
Harezm§ah, Giyasii’d-din’e tabi bulunan Talekan emiri Sevin$’i
maglup ederek Talekan, Endhud, Meyhene kal’a ve §ehirlerini ve
civardaki diger bazi kal’alari aldiktan sonra, cl- $isi Allame-i
Kirman’i Giyasu’d-din’e gonderdi. Sultan Mahmud t a b i i y et i ve
ulkesinde hutbcnin Harezm§ah adina olma- sini paramn onun
namina bastirilmasmi kabul etti; kendisi Firuzkuh'da. Sultan
Muhammed’in naibi sifatiyle oturacakti. Gur hiikumdan mctbuuna,
arada bir beyaz fil olmak iizere, ccdadmm hazincsinden $ikardigi
zengin hediyeler gonderdiia0. Herat'ta Sultana gelen bu hediyeleri
ve Giyasti’d-din’in elgisini ahali hayretle kar§ilami§ti. Fakat
hakikat bu merkezde idi. Sultan Harezm§ah Hindistan ile eski
Gur’da te§ekkiil eden bir iki beylik miistesna Gur iilkesinin
istiklaline son vcrmi§, me§ru’ hukumdanm, me§hur Giyasu’d-dia
Ebu’l-Feth Muhammed’in oglunu kendine tabi kiln\i§ti.
Sultan Muhammed 1207 Ocaginda Harezm’e donerken Herat'ta
naib biraktigi Izzii’d-din Hiiseyin b. Harmil harekita devam
etmektc idi : Isfizar'i muhasara etmi§ ve teslim aldiktan
110
Cih. G. II, 65. Rav. S. IV, 137.
166 HAREZM$.\HI,AR TAR tut
soura Sidstan sahibi
Tacu d-din Harb b. Muhammcd’e haber gonderorck omi
H.uvzm$uha itaate, memlekcttc hutbcyi onun a d ma okutmaga dawn
etmijjti. Harb, Sultan Muhammed’i mctbit tannnakta geeikmedi.
Buudan ba§ka Herat'dan îkanldigim M Oi\ asii d-din in yanma
gittigini gbrdugiimuz kadi Said tckrar lbu Hannil in yanma dondii,
fakat hala Gurlulara taraftarhk < t t i g i anlaîlmca Sultanm emriyle
êvzen kal’asina hapsedildi; yorino Herat kadiligma Es-Safi Ebu
Bckri’s-Serahsi getirildi m.
I'1 I m p a r a t o r l u g u n g e $ i r d i g i btiyiik s a r s i n t i :
Sultan Muhammcd Harezm§ah 1207 yazindan itibaren
Maveraiinnehir i§lerinc kan§mak ve Karahitaylarla hesapla§- la§mak
yoluna girmi§ bulunuyordu. Tafsilatiyle arzcdecegimiz bu meseleden
evvel, teselsiilii kaybetmemek i$in, Horasan vc Mtizendertin’’da
cereyan cdcn hadiscleri gozden gegirmege devam edelim.
Harezm§ah Gurlulai-a kar§i kazandigi ba§arilariyle miivazi olarak
Mtizenderdndz da biiytik muvaffakiyet sagladi. Uzun bir
hakimiyetten sonra (34 sene 8 ay) olen Mtizendertin hiikumdan
Hiisamu’d-devle Erde§ir’in ogullari arasmdaki gegimsizlik bu
neticenin kolayhkla almmasina yardim etmi§ti. JBiiyuk karde§
§emsu’-miiluk Rustem Isfehbed olunca kiigiik biraderi Ruknii’d-
devle Karin memleketten aynldi. Sultan Muhammed’ in Ciirctin,
Bistdm ve Dtimegari"dzki ntiibi Tacu’d-din Ali-§ah’a geldi ve
babasmdan intikal eden hisselerinden mahrum kilm- digmi,
yurdundan gikarildigmi bildirerek, hakkmda §ikayetlerde bulundugu
Mazenderan hukiimdarina kar§i yardim istedi; topraklanna sahip
oldugu takdirde, Harezm§ahlar tabiiyetinc girecekti. Ali-§ah bu
hususta karde§i Sultan Muhammed’den aldigi emir iizerinc
Mtizendertin lilkesine yuriidii, Rtidbar a yakla§ti. Ibn Isfendiyar’a
gore iki birader arasmda uzla^ma oldu ise de m, cle gegirilen bir 50k
mahal ve kal’alar Harezmli muhafizlara verildi. Ibn ii’l-E s i r ’in
izahatma nazaran Harezmb kuwetlerle beraber ve yamnda hak
iddiacisi Mazenderanh §ehzade oldugu halde ilerleyen AIi-§ah
mukavemet gormeden
Ml
Kam.T. IX, 286.
122
Ibn Isfendiyir II, 172.
HAREZMfJAHLAR lMPARATORLUCU 167
bolgenin on miihixn kal’alari olan Sariye, Amul vc saireyi tahrip ve

yagma ctli. Isfchbcd $cms vi’l-muluk cmval ve zahirclerini
topladigi miistahkcm Kxira kal’asma123 $ckilmi§ti. Bu kal’a
miistesna olmak iizerc, Mazenderan kit’asi Harezm§ahlar tabii-
yctinde olarak vc Ali-ijah’in uraumi valiligi cmrinde ortanca
kardc§e vcrildi ve her tarafta hutbe Harezm§ah adma okundu 124
Daghk oldugu i<jin askeri harekatin mu§kil bulundugu
Mazenderan-Taberistan mmtikasinm boyle oldukâkolay §artlarla
Harezm’c baglanmasma mukabil, Sultanm o sirada Maveraiinne-
hirde me§guliyetinden faydalanmak isteyen kimseler yviziinden
Horasan ahvali yeni bir sarsmti getprmekte idi. Sultan §arka
gitmezden once Horasanh ve sonradan ilhak edilen beldeleri
saglam bir inzibat ve idare ile emniyet altma aimak istcmi§, bu
maksatla garnizonunu takviye ettigi miihim Nisobur §ehrini
annesinin akrabalanndan, yani Kankh Tiirklerinden, Emir Kezlik’e
han’a 125 vermi§, Emir Emin ii’d-din Ebu Bekr’i Zev~ zen’e tayin
etmi§, Merv’de, Serahs'da ve diger yerlerde ayri muhafiz kit’alari
birakmi§ ve biitiin valilere siyaset ve ihtiyat tavsiyelerinde
bulunmu§tu. Taberistan’a biraderi Ali-§ah nezaret ediyor,
Herat’ta Emir Hiiseyin b. Harmil bulunuyordu. Ilk muhalefet
hareketi Ibn HarmiPden geldi. Bunun sebepleri Ciiveyni’de ve Ibn
u’l-Esir’de ba§ka ba§ka gosterilmektedir. Ibn ii’l-Es ir’e gore 12S,
Sultam Herat valisinden sogutan hadise, Harezm askerlerinin
ahaliye kotii muamelesi ve halkm emvaline el uzatmalari
neticesinde bunlarm Ibn Harmil tarafindan tevkif edilmeleridir,
Hiiseyin tevkifin sebeplerini Sultana bildirmi§, Harezm§ah
itaatsizlik saydigi Hviseyin’in bu hareketi kar§isxnda, Karahitay
meselesinden dolayi hemen mukabelede bulunmagi zamansiz
sayarak, Huseyin’i iltizam eder gorunmii§ yalniz mevkuflann
Harezm’e gonderilmesini emretmi§, fakat itimat ettigi emirlerden
Izz ii’d-din Celdek’e Ibn Harmil’in ush- liyle ele gegirilmesi
hakkmda talimat vermi§tir. C u v e y ni’ye
123
Asarii’l-Bildd (II, i65)da: V,/
124
Kam. T. IX. 288, 291. Cam. T. I, io2b, 103“. Bk. Mar’a$i 263-264.
125
Cih. G. (II, 6g)da ve El-Muzaf (s. 38)da Kezli. Hindustan Tiirk
meliklerinden birinin adi da Tac u’d-din Sancar Kezlik -han(7a6. Na. 231) dir.
Kezlik bir nevi bâktir. Bk. DLT. I, 398.
m
Kam. T. IX, 292.
168 HARKZMSJAt11 ,AR l'ARtilt
gore ise '-7, Ibn Harmil Sultamn yoklugundan bilistifadc Ha-

rezm’den aynlmayi vo Gurlularla anlasfip Harezm hakimiyetine karji
a<jik<ja cephe almayi akhna koymu§ bulunuyordu. Bu itibarla Gur
hukiimdari Giyas ii'd-din Mahmud’a clîler gonde- verok i$birligi
saglami? ve evvcla yamndaki Harezm askerlerin- den Sultan
Muhammed’e sadik bir grupu tevkif etmi§, miiteakiben hutbe ve
sikkeyi Mahmud adma Qcvirmi§tir. Fakat sonra Sultamn Harezm’e
dondiigunii duyunea, korkuya kapilarak ileri surdugii bir takim
mazeretlerle kabahatini ortmege ve merkeze âgnlmayx onlcmege
$ali§ti; bu hal ise Gurlulan onun alcyhine sevketti. Gurlular tekrar
Harezm§aha temayiil gosteren Herat valisini ortadan kaldirmak i$in
hazirliga giri§tiklcrinde, Ibn Harmil, Horasan’daki Sultan
ordusundan yardim istedi ve Harezm kuwetlcrinin Herat'a
muvasalatlcrinde, kendilerinden sultan adma yemin ile eman aldiktan
sonra, onlarla birle§erek Gur miidahelesini bertaraf etti 128. Ancak
Ibn Harmil’in her gun bir ba§ka cephe gosteren hat u hareketleri
Sultani iyice §tipheye dii§urdugu gibi, Horasan’m ileri gelenleri ve
Harezm’- deki hiikumet erkam arasmda ona kar§i kimsede itimat
kalmami§ti. Bunlar bu “Herat ormani arslani” nin gelecekte
devletin ba§ma $etin gaileler atjabilecegi hususunda Harezm§ahin
dikkatini gekmekte ve tedbir almakta ihmal edilmemesi
tavsiyesinde bulunmakta idiler. Bunun iizerinedir ki, Sultan
Muhammed onun ortadan kaldinlmasma karar verdi. Bu vazife ile
yanmda 2 bin siivari ile Herat'a giden Celdek’i Ibn Harmil istikb&le
arlandigi zaman Hace 5s-Sahib diye maruf zeki ve tecriibeli ■iri Sa’d
u’d-din Rindi129, Sultamn gizli planlari olabile- ' Tek Hiiseyin’e
kal’ayi terk etmemesini soyledi ise de, oyle bir ihtimale yer olmadigi
fikriyle Her At' tan <pkti 7U Celdek tarafmdan derhal tevkif edildi.
Ibn adamlan §ehre donerek vaziyeti Sa’d ii’d-din’e i’ye bakihrsa,
davet ilzerine Herdt'a gel- ’tanm iimerasi bidayette Huseyin’e kar§i
ry hissettirmemi§ler, sonra resmi i§le-
138.
, hadiselcrin uygunlugu bakinun-
MAR EZMgAHLAR 1 MPARATORLUCU 169
rin miizakercsi i§in yapilacak bir toplantiyi miiteakip onu
yakalamayi tasarlami$lardi. Filhakika boylc bir igtima sonunda
Hiiscyin, plan gcrcgincc, yemege davet edilmi? fakat onun, her
haldc ku§kulanarak, bazi bahanclerlc daveti rcddetmesi uzerine
£evzen mcliki Emin u’d-din’in i§arctiyle Ibn Harmil tevkif cdilmi§
ve Havaf vilayctinde Selumek kaFasma g6nderilmi§tir130. Mamafih
Ibn Harmil’in aradan gikarilmasi hadiselerin scyrini degi§tir- mcdi,
zira asil mukavemcti organize eden vc hatta Hiiseyin b. Harmil’in
dc yanli§ vadilere suriiklenmesinde miiessir oldugu aîkga goriilcn
Sa’d ii’d-din Rindi kal’aya tahassiin etmi§, surlara kuwetler
ycrlc§tirmi§, miidafaa tedbirleri almi§ti. Ibn Harmil’in
taraftarlanndan ba§ka, §ehrin bilumum avam ve evbaflari
kendilerine eski valinin hazinesinden bol para ve yiyecek dagi- tan
Sa’d ii’d-din ile elbirligi yaprm§lar ve onun emrinde fedailer gibi
$arpi§maya azmetmi§lerdi. Celdek’in Sa’d ii’d-din’c elgiler
gondermesi, cman verme te§ebbuslcri neticesiz kaldi. Esir valinin
oldiiruleccgi tehdidi bile miiessir olmadi. Rindi Herat'm eskiden
oldugu gibi, §imdi de Gur hukumdarlarma aidiyetini ilcri
siiriiyordu. Bizzat Ibn Harmil’in, §ehri teslim etmesi hususunda
Sa’d ii’d-din’c yaptigi hi tap da dikkate ahnmayinca, Sultan
Muhammed’in emri yerine getirildi yani Ibn Harmil olduriildii,
ba§i Harezm’e gonderildi 131 ve aym zamanda Herat'da hasil olan
yeni durum Sultan Muhammed’e bildirildi. Nisdbur valisi Kezlik
ile Zcvzen sahibi Emin ii’d-din Giirgdnc'dan verilen emir iizerinc
10 bin ki§i ile Herat' 1 ku§attilar ve tekrar §ehrin teslim olmasmi
teklif ettiler. Rindi bu defa Harezm§ahm bizzat gelmesini ve
beldeyi dogrudan dogruya ona teslim edecegini soyliiyordu. Bu,
§iiphcsiz bahane idi, lakin Ibn Harmil tarafindan surlari
saglamla§tinlmak, hendekleri geni§letilmek suretiylc esasli tahkim
edilmi§ olan Herat, Harezm ordusunun miitcaddit hiicumlarma
ragmen zabt olunamadi.
Sultan Muhammed Harezm§ahm Karahitaylarla yapmakta oldugu
muvaffakiyetsiz miicadeleler, tizerinde durdugumuz He- r&t
i§indcn ba§ka Horasan’da yeni yeni kan§ikhklarm ^lkmasina scbep
oluyordu. Nitekim bu isyan kmlcimi Nisdbur'a da si9ra-
130
Cih. G. II, 67, II, 68, not 7.
131
Cih. G. II, 67. Kam. T. IX, 292. Rav. S. IV, 139.
HARKZM$*AIIl.AR TARlIlt
mi$ vo Torkon Hatuu'un akrabasi ohm Kezlik-han da muhalefct

bayragim a<jmi$tt. Sultan Muhanunod'iu esir dii§tugii §ayia- larmi
duyan Kezlik-han Herat muhasarasim ani olarak terk ile,
kuvvctloriylo borabor ayrtldt \*o vilavcti Jfisabur'a. gcldi. Sudan
vaktiylc Gurlular tarafindan zabtedildigi csnada tahrip odilon
jYisdbur'u tamir ve tahkimo ba§ladi, erzak doldurdu, askerlerini
<;ogaltti. Buna sebep olarak, §chirdcki hiikumct erka- nina. Hitay
ordusu Harczm’e geldigi igin buranm tahkiminc Sultan tarafindan
memur cdildigini soylerken, Gurgdnc'a gonderdigi elîlcrle dc,
parlak sozlcr ve bir takim bile ve desiselerlc devlet merkezini
igfale 5ali§iyordu. Ciivcyni’ye132 gore, maksadi boylece zaman
kazanarak §adiyah'a iyice ycrle§mek, ciddi mukavemet
imkanlarmi elde etmek idi ki, ondan sonra esasen i?leri peri$an
durumda olan Sultamn ycni bir gaile (jikarmamak i?in kendisiyle
uzla$ma yoluna girecegini zannetmi§ti. Fakat Sultan Muhammed
Harezm$ah ba$tan ve tarn bir enerji ilc harekctc ge$crek biitiin
ihtimalleri altiist etmegi ve imparatorluk biinye- sinin aslx uzvu
olan bu kit’ayi devletin dimagi Harezm’e daha saglam surette
pcrginleniegi bildi.
Kezlik-han’dan gelen elgilerin ifadesi durumun i? yuziinii

^dmlatmaga kafi idi. Sultan i§c Nisabufdan ba§ladi. Kala- bir
ordu ile Qadiyah uzerine yuriidli. Bunu haber alan ’sker ve
emvaliylc §ehirden ayrilmak zorunda kaldi; '"’’l-rniilk, Seyyid
Alaii’d-din Alevi ve saire gibi divan Rtiknii d-din Mugisi’yi ve
diger ileri gelenleri 'iiyerek Torfiz yoluna dii§tu. Torfiz Muhte-
uyuklerin kendi yanmda kalmalari arzu- T'nden, onlan Torfiz'de
biraktiktan Maksadi hakimiyetini bu mmtika- Ciiveyni’ye gore,
§adiyah’a. vasil oldu. §chir ve bolgeyi ' f’a ugradu Miitcakiben
K i r m a n I, Kezlik’in junculuk yuzunden, . hirsizi oldugunu soy- A-Muz&f, 38-
40.
HAREZM§AHLAR IMPARATORLUCU 171
Serahs uzcrindcn Herat istikametindc ilcrlcdi. Bu esnada Sistan
kuvvctlcri dc Nasirii’d-din Osman b. Harb kumandasinda, Sultana
yaridim ctmck uzerc, yola 51km1.5l.ardt134. Kirman'da bir ba- §ari
kazanamiyan Kczlik, Sultanm Horasan’dan ayrildigim duyunca,
tekrar Msabur’a. donmege karar verdi. Tabes’dcn gelcn haberler
onun Tor$iz'c yakla§tigini bildiriyordu. Kendi hiikumet crkanmm
bulundugu bu §ehre baskin vermesi, ahalinin miidafaa hususunda
el birligi yapmalanni intac etti, kapular kapatildi, surlar tutuldu. O
sirada KebMcame Isfehbedinin Tus civarinda oldugu anla5ihnca,
vezir §eref u’l-mitfk derhal haber gondcrerek Tor$iz’i Kezlik’in
tasallutundan kurtarmasi 15m isfehbed’i davet etti. Isfehbed’in
1000 kadar suvarisi ani bir hu- cum neticesinde Kczlik kuwetlerini
bozguna ugratdlar ve agir- liklarmi yagmaladilar. Kezlik
yaptiklarmdan pi§man ve §a§km bir hale dii§mu5tu. Bir aralik
maiyetindeki bir Turkmenin tek- lifiyle Yazir tarafma 135 gitmegi
tasarladi ise de, oraya gonderdigi bir kisim kuwetlerinin bu
Turkmen ile birlikte yakalanarak Sultana yollanmasi uzerine, bu
limit de suya dii§tukten sonra ne yapmak lazim geldigi hakkmda
kendisi ile oglu ve yanmda- kiler arasinda anla5mazhk ba§
gosterdi. Oglu Maveraunnehire gidip Karahitaylardan yardim
istemegi ileri siiriiyor, Kezlik dogrudan dogruya Harezm’de
Terken Hatun’un himayesine siginmayi tercih ediyordu.
Maiyetindekiler de ikiye ayrilmi?- lardi. Nihayct Kezlik’m oglu
hazinenin yarisim zorla ele ge5ire- rek Maveraiinnehir yolunu
tuttu; fakat Ceyhun kiyilarmda Sultan kuwetlerine mensup bir
grupla kar§ila§ti. Uzunca miisa- dcmeyi muteakip yakalanan
Kezlik’in oglunun ba?i kesilerek Sultana gonderildi. Harezm’e
gitmege karar veren Kezlik ise ewcla aracilarla Valide Sultan’dan
himaye talcp etmi§j 0 da Sultan Tcki§’in ttirbesine iltica ettigi
takdirde affa mazhar olabileccgini bildirmi§ti; fakat Kezlik’in
payitahtta, turbeye geldigini haber alinca tevkif edilip olduriilmesi
emrini verdi. Kezlik’in ba§i da Muhammed Harezm§aha
gonderildi 136. Terken Hatun devleti te§ewii§e gotiiren asiyi, kendi
akrabasi olmasma ragmen, itlafta tereddiit gostermemi§ti, bu hal
aym
134
Tarih-i Sistan, 392.
I* vilayetinc bagli bir 5ehir (1Cih. G. II, 345, not 1).
CJA. G. II, 72.
172 HAREZM$.\m.. \R TARlllI
zamandn Tcrkcn'in daha o siralarda harckct scrbcstligini bc- lirtmcsi

itibariyle calib-i dikkattir.
Harezm?ah Herat'a vardigi zaman. cvvclcc §chri tcslim ctmek ii/ere
Suhamu sancaklarma muntazir bulundugunu soy- liyen Sa'd u'd-din
K i n d i hakiki niyctini atpkladi. Sultan Muham- mcd'in ona vadini
hatirlatarak tcslim olmasi teklifini §u tc’vil gotiirmcz cumlclcrlc
kar$iladi: “Sizin cmanina riayct ctmiycn gaddar adamlar oldugunuzu
biliyorum. Bcldeyi ancak hakiki sahibi Giyas ii'd-din Mahmud’a
vcrebilirim”. Bu sert sozler sultani sadccc hiddctlcndirdi. Filhakika
Rindi’nin harcketindc hi$ bir realist cihet yoktu. Gtvas ii’d-din
Mahmud-i Guri Herat vc bolgcsini Harezm§ahlara kar$i miidafaa ve
muhafaza edcbile- cek kudrette dcgildi. Bundan ba§ka, bir sene bir
ay siircn muhasara dcvammca dcrin miizayakaya dii§cn §ehrin
takali tukenmi§, ahali atjhktan hclak olacak dereceye gelmi§ti.
Sizlanmalar; haps, tevkif gibi sert tedbirlcrle susturulmak isteniyor,
bu isc askerlc halk arasindaki ihtilaf uqurumunu geni§letiyordu.
Igcrde miicadele ba$ladigi sirada Harezm$ahin yaptigi hiicumlar
neticesindc Herat zabtolundu. Dcrvi§ kiyafetine gircrek saklanmak
istcyen Sa’d ii’d-din siki arama sonunda yakalandi, saglarindan
siiriiklenerek huzura gctirildi vc oldtirtildii (605 ba§lari/i2o8
Temmuz ortasi)137. Onun haksiz ycrc toplami? oldugu emval sahip-
lerine iade cdildi. Harezm§ah biiyiik cmirlcrinden dayisi, ihtimal
Kankli kabilcsi reislcrinden 138, Hacib Emir Melik’i Herat' - ta
birakarak Harezm’e dondii ki, bu kumandan Sultan Muham- mcd’in
oltimiinc kadar Herat'ta kalmi§tir 139.
Zikrcttigimiz Horasan vc Herat meselelerinin ba§ vcrmc- sinde
birinci dcreccde amil oldugu §iiphesiz bulunan Mavcra- tinnehir
harekati veya Karahitaylarla miicadclc bahsi, Harezm- §ahlar
tarihinde kaynaklarimizm gerek kronoloji gerekse ceryan tarzi
bakimindan en miitenakiz §ekilde aks cttirdiklcri bir boliim- diir.
Onun i$in devrin ana kaynaklarmdan nakiller yapan, mescla M i r-h
a n d ve sairc gibi ikinci elden mcnbalardan
137
Kam. T. IX, 293. Cih. G. II, 68-69.
138
Kr$. Cih. G. II, 192, not 5.
139
Kam. T. IX, 294. Tab. Na. 95 de Melik -han. Cih. G. II, 192 de Yemin Melik
vc bazi ycrlerinde Emin Melik vc Emin u’d-din Melik.
I IARKZMJ?AHLAR IMPARATORLUCU >73
ba$hyarak son Barthold’un (Turkestan) adh kitabi nev’indcn

tctkiklcrc kadar, atpklanmasi vc nakli mii§kil olan bu bahis, her
mucllifin kendi manlik vc muhakcmcsinc gore bir sira tertibine yol
a$mi§tir ,4°. Filhakika tarihi ehemmiyeti haiz geli§melcrlc dolu
1206-1216 arasi vukuati ibn ii’I-Esir’c gore ba§ka Ciiveyni’- dc
ba§ka vcrilmcktc; bcyanatinda sarf-i nazar cdilmesi gayr-i kabil
hakikatlcri bildirdigi a§ikar olan Ibn ti’l-Esir, kendinin Ma-
Veraiinnchir vc Turkistan’dan uzakta bulunmasi yiiziinden hadi-
sata layikiyle niifuz imkanim bulamadigma dair $ahsi itiraflari goz
oniindc tutularak, bir an i$in ikinci plana almsa bile, Ha-
rczm§ahlar tarihinin ba§lica ana kaynagi Cihangufd’da bu hususta
birbiriylc miibayenet halinde iki versiyon bulunmaktadir 141.
Mamafih biz, kronolojiyi esas aimak iizere, ihtiva cttikleri hakikat
paylari nisbetinde kiymetlendirmek suretiyle bu mu’talari, elimizde
meveut diger tarihi matcryallerin yardi- miylc a§agtdaki $ckilde
te’lif vc telfika gal^tik:
Sultan Muhammed Harezm§ah Horasan ve Herat i§lerini lanzim
ettikten ve gdrdiigiimiiz gibi, miihim mevkilere sozde mutemed
adamlarim ycrlc§tirdikten sonra Maveraiinnehirc hareket ctmi§ti.
Fakat bidayette hedefi Karahitaylar degildi, zira pek kisa zaman
once Termiz kal’asim onlann kontroluna veri- §indcn de
anla§ilacagi iizere ve Barthold’un da i§aret ettigi ve$- hilc l42, hi$
olmazsa imparatorlugun giiney bolgesindeki huzur vc siikuneti
bozabilecek mahiyetteki Gurlular problemini tamamen
halledinceye kadar bu “kafirler” le 9ati§mak istemiyecegi
meydandadir. Harezm§ahm Maveraunnehire gidi§i Buhara'da.
vuku bulan bir iktidar degi§ikligi yiiziinden olmu§tur. Karahi-
taylarm Maveraiinnchirde mahalli hanedanlan yerlerinde bi-
raktiklan ve oraya sadece nezaret ve vergi tahsili i$in mahdut sayida
memur gonderdikleri malumdur. Bu itibarla, mescla Semerkand
eski Karahanhlar neslinden Sultan Osman’m ida-
140
Bu hususta karsila$tirmalar vc Barthold’un kendi gorii$ii hakkinda bk.
Turks. 356 vd.
141
Cih. G. II, 74 vd. II, 86 vd. Cihdngiifd'ddi aym zamanda bazi kronolojik
tcnakuzlar ve metinde bazi takdim ve te’hirler goze £arpmaktadir ki, bu, herhaldc
n4?irin soyledigi iizere (II, 86, not 4, 86, not 6) mtisved- dclerin tebyizi esnasinda
vukua gelmi$ olmahdir.
142
Turks. 360.
*7 J- HAR.F.ZM§AHl.AR TARlllt
resinde bulunuyordu. F.ikat Buhara' da hakimiyet, bu §ehrin
imamhk, hntiblik gibi yiiksek diiu vazifolcrini babadan ogula irsen
intikal odor $ekilde doruhdo ctmi§ olan vc rcislerinc “Sadr-i
Cihan" donilcn Bur ban ogullan ailesindc idi143. Karalntaylar, dial
niiluzlanndan ba$ka, aym zamanda, 50k zcngin olan bu ruhani
rcislerin otoritesini tasdik etmi§lcr,hatta Nizami-i A r u z i ’ - yo
gore, kendi miiinessillerinin dahi Sadrilarm talimati dairc- sinde
haroketine riza gdstcrmi$lcrdi1U. I§tc mc§gul oldugumuz devirde
Burhan ogullanrun §ehirdc hakimiycti ellcrindcn kaptir- diklarmi vc
halktan bir “kalkan tiiccanmn,, oglu olan Sancar 146 admda birinin
Buhara’ya tagalliib ettigini goriiyoruz. Sancar ctrafma topladigi
ayak takimma dayanarak ba§ta Sadr ailesi olmak iizere mcmleketin
yiiksck tabakasini susturmaga muvaffak olmu§, hiirmctc §ayan
kimscleri tahkir vc tezlilde bcis gormemi§, bu suretle muhalefet
tanimaz bir derebeylik kurarak kendini rnelik ilan etmi§ti146. Buna
kar§i Buhara ileri gclcnlerinin Kara- hitaylar nezdindeki
tc§ebbiisleri netice vcrmiyordu. Karalntay payitahtma kadar
giderek miistevliden §ikayctlerini bildiren •Wrlarm cline icap cden
emirler yazili ve muhiirlii olarak verildigi halde “Melik” Sancar
bunlan dinlememi§ti147. O zaman Buharah\a.r Harezm§aha
miiracaat ederek te§evvii§ata son vermesi istirhammda
bulundular. Sultan Muhammcd 1207 ya- zinda Buhara'ya yiiriidu.
§ehir ileri gclcnlerinin yardimi saye- sindc Buhara elc gcgirildikten
ba§ka, ba§i-bozuk miitegallibe dagitildi ve “Melik” Sancar
yakalanarak Harezm’e gonderildi148.
1,3
Al-i Burhan (Beni Maze) hakkinda bk. Lub. I, Mirza M. Kazvini hajiyeleri, 332
vd. Cehar Makale, ayni na$irin ha$iycleri, 112-114. Isl. Ans. Burhan Ailesi mad.
144
Qehar Makale (Berlin tab’i) 26. Bundan naklen Diistur ii’l-Kdtib 19k
145
J-jji (Cih. G. II, 74): Macann furu$. bk. Isl. Ans. Buhara mad.
146
Cih. G. II, 74. Rav. S. IV, 137.
147
Lub. II, 385. Avfi o zaman Karahitaylar’in satvctlcrini kaybetmi$
olduklarmi sbyliiyor (bk. Turks. 355). Muasir miiellif Avfi’nin verdigi bu malumat
miivacehesinde Ciiveyni’nin, 604 de, Karahitaylar’dan zuliim goren
Mavcraiinnehir e$rafi larafindan Harezm?ahin yardima davet cdildigi jcklinde
beyanatini §iiphc ile karijilamak icap ediyor. Bu d&vct Sancar’dan kurtulmak i£in
olmu§tur.
148
Sancar, Harczm?ah’in sarayinda senclerce kalmi? vc saray mera-
simlcrinc ijtirak cttirilmijtir (Sir. S. C. melin 21, trc. 38).
IIARIvZM$A HLAR IM PARATORLUCU >75
Fakat, Buhdra hisanm ve surlarim tamir cttircn Sultan Harezm- §ah

bu muvaffakiyctini tcs’idc firsat bulamami§, bilakis miihim
badircler atlatmak zorunda kalmi§tir. Ibnii’l-Esir tarafmdan, bu
sirada, muslumanlarin fcci bir hezimetc ugradiklan, aralarindan
pck ôgunun bldiiruldugu, bizzat Sultamn csir dii§tiigu §eklindc
kisaca bildirilen n9, Horasan, Mdz.end.eran vc Herat'ta akisler
uyandiran bu hadise hakkinda diger kaynaklar fazla bir bilgi
vcrmiyorlar. Hclc yukandaki iki versiyonda vukuati birbirine
kari§tirdigimgordugiimiiz Cuveyni, busafhadamcseleyi
busbiitiin muglak hale getirmekten ileri gitmiyor. Bununla berabcr,
az ewcl tafsilatini verdigimiz, Herat emirinin muhale- fcti vc
Gurlularla isbirligi yapmasi, Kezlik-han isyani, Ciircan ilc
Mdzenderan umumi valisi, Harezm§ahm karde§i, Ali*§ahm
saltanat yoluna sapmasi gibi dcvleti ôkertecek kadar §umullii
ncticelcr doguran bu Maveraiinnehir hadiseleri bahsindc Ibn iil’-
Esir’in kisa beyanatmi pek kiymetli telakki etmek mecbu-
riyetindeyiz. Diger taraftan Ciiveyni’nin, birinci versiyonun
sonunda ve zaman itibariyle en muahhar olarak zikrettigi Sul- tanin
esaretini de—zira ayni muelifin Harezm§ahin Horasan
ayaklanmalanni bastirmak iizerc Nis&bur'-a avdetini 1208 Mart
sonlanni (Ramazan 604) gosterdigine gore—bu tarihe yani 1207-
1208 sencsine koymak zarureti vardir 15°. Imparatorlugun iig
miihim noktasmda, Maveraiinnehire hareketinden ewel bizzat
Harezm§ah tarafmdan inanilarak ve gtivenilerek nasb edilcn iig
biiyiik §ahsiyctin, ayni zamanda giri§tigi te§ebbiisun, mahiyct ve
ehemmiyeti itibariyle, ancak bir hukiimdarin esareti veya dliimii
halinde tcvessul edilcbilecek i§lerden oldugu du§ii- niiliirsc, bu
tarihi mu’talan zaman i$inde yerle§tirme ameliye- mizin hcrhangi
bir zorlama neticesi olmadigi anla§ilir.
149
Kam. T. IX, 293.
150
Halbuki Ciiveyninin bu miinasebetle verdigi tarih 606 dir HE 73). hatta
Cihdngiifd’nm bazi yazma niishalarinda 607, 608 yillari gos- tcrilmijtir (bk. II, 75,
not 5). Burada Harezmjah’m dogrudan dogruya Karahitaylar’a kar?i yaptigi
sefcrlcrle bu Maveraiinnehir hadiscsinin kari§- tinldigi anlajiliyor. Ibnii’l-Esir ilk
Maveraiinnehir harckctini 604 dc hikaye cder (Kam. T. IX, 291). Bundan bajka
Ner§ahi ’nin muakkibinde de Buhdra'nin Sultan Muhammed tarafmdan zabtmin
604 dc oldugu tasrih edilmektcdir (Tdrih-i Buhdra 23-24).
‘ 7‘> HAREZM$AHl.AR TARll-U
Buhdra' nm korkung bir nuitogallibeden (yani Sancar’dan)

temizlenmosinin Maveraunnehirdc Sultan Hnrczm§ahm prcs- tijini
arttirmasi tabii idi. O ana kadar Karalutaylara bagh bulunaiu Seme
rk a nil hukiinulan ilo Maveraiinnehir seyyid leri vo ulcmasinm
Sultana temayiiliinu boylo izah ctmek mumkiindiir.
Kaynaklanmtzm da lmittefikan bclirttiklcri iizere “kafir” baskisma
kerhon vo $iiphesiz ihtiyan di§inda tahammul gostc- ron bu
nuisluman muhitin; Harczm imparatorlugu dahilindc otoritesini
kurduktan baska Mazenderanhlara ve bilhassa Gur- lulara
hakimivetini kabul ettirmi§ olan Sultan Muhammed’e, hasseten
Buhdra’wm kurtarilmasmdan sonra, itimatlannm art- ugini ve ona
yakla§mak arzularinin gogaldtgmi normal addet- mck lazim gelir.
Bu itibarla Buhdra’dan Semerkand’c gondcrilcn Harczm§ahm
elgileri siir’atle musbet neticcye ula§tdar. Ciivcyni’ye gore151,
esasen o siralarda Giirhan’m kizi ile ev- lcnmek isteyip aldigi red
ccvabi iizerine Karahitaylara mugber bulunan Sultan Osman,
Muhammcd Harczm$ahin tekliflcrini en mtisait §ekilde kar§iladi.
Miiteakiben Sultan tarafmdan sevkedilen Harezm oncii kuvvetlerini
mcmnunlukla istikbal etti ve hemcn inkiyadmi belirtmek iizere
hutbeyi Sultan Mu- hammed namina okutmaga, parayi onun adma
bastirmaga ba^ladi. Semerkand hukiimdan ilc Harezm§ah arasinda
vuku bulan miiiakatta “kafirlcr” in islam iilkesindcn tardi maksa-
diylc mii§terckcn “cihad” agmak bahsinde tarn fikir birligine
varildi. Sultan Muhammed annesi Terken’in akrabalarmdan Emir
Burtan’a 152 yi saltanat naibi sifatiyle Semerkand hanmin yaninda
biraktiktan ve icap eden hazirhklarm Sultan Osman ile birlikte
yapilmasi hususunda talimat verdikten sonra, ayrildi. Fakat mcsele
bundan sonra kendini gosterdi. Zira Karahitay- 'ar, anla§ildtgtna
gore, daha ziyade Semerkand’i kaybetmeleri •crine ciddi harp
hazirhklarina giri§mi§lerdi. Giirhan bir ta- jin eli altindaki
kuvvetleri, Sultan Muhammed’i biiyiik 6l- bir sava§ igin kafi
dereccde hazirhksiz yakalamak iizere, aya sevk ederken, diger
taraftan Harezm ordusu men-
G. II, 76.
'ii}d'run yazmalarmda bu ismin muhtelif §ekillerdc gdriil- 'cn na$ir O/ olarak
yazilmasiru uygun goriiyor (II, 76, not 2). ks. 356) “Burtana” diyc okumaktadir.
Ihtimal Bori tana?
H A R K/.M$A H LA R 1 MPA RATOR LU 6 U 177
suplarmin ileri gclcnlerini kcndinc kazanmaga giri§ti. Ezcumlc

Kebudcame lsfehbedi ile153, Gii v e y n i’nin Semerkand BaskakiVo*
olarak bahscttigi yukanda adi geên Burtana’yi kandirmaga
muvafTak oldu. Anla§maya gore, Sultan Muhammed maglup
edildigi takdirde topraklan b6lu$iilecek; Horasan Isfehbed’e,
Harezm mintikasi isc Burtana’ya verilecekti 1S5. Bu talepler
bahismevzuu kumandanlar tarafmdan vaki olmu§, Karahitay
hukiimdari onlara istediklerinden daha fazlasim vermege hazir
bulundugunu bildirmi§ti. Karahitaylar Harezmlileri siki§tirdik- lari
zaman, Emir Burtana’yi da yanrnda sava§a soktugu goriilen Sultan
Muhammed mii§kil bir duruma du§tii. Karahitay ordusu
Harezm§ahm sag cenahma saldirdigi sirada, vaid geregince,
Isfehbed ile Burtana muharebe meydanmi terk edip $ekildiler 156.
Hasmin sag kanadimn ezilmesine ragmen bu hiya- netten dolayi
Sultan ordusu sarsildi. Bununla beraber Harezm- §ah §iddetli
mukavemet gosterdi, merkez cephelerinin birbirine girmesiyle
sava§ en kanh §eklini aldi, Harezmliler maglup oldular.
Askerleriyle irtibatini kaybeden Sultan Muhammed
maiyetindekilerle beraber dii§man kuvvetleri arasmda kaldi 157.
o
153
Bu tsfehbed’in, Muhammed Avfi tarafmdan takdim edilen bir rubaiye
mukabil ihsanlarda bulunmu? olan Nusrat ii’d-din (Lub. I, 5i)in yegeni Rtiknu’d-
din Kebudcame (ki amcasmin Harezm$ah tarafmdan oldiirulmesi iizerine intikam
aimak arzulari besliyordu: bk. ayn. esr. Mirza M. Kazvini ha?iycsi 304) olmasi
muhtemeldir.
154
Ciiveyni’nin, bilahare Mogollar devrinde istimal edilen bu ke- limeyi
fahne mukabili olarak kullandigi bcllidir.
155
Cih. G. II, 84.
166
t Sultan’m Harezm’e avdeti esnasmda Kebudcame Isfehbedinin, soyledigimiz
gibi, Tus civarinda gdriinmesi ve Kezlik - han kuwetlerini ezmesi de bu hadise ile
zaman bakimmdan mutabakat etmektedir (kr$. yukanda not 153). Vukuati
Ci'Aaneufa’daki zabt sirasina gore miitalaa eden vc Horasan vukuatmi ijlememi?
olan Barthold, iki tarafta cereyan eden hadiselcri karjilajtirmadigi igin olacak,
Isfehbed ve Burtana ile ilgili hiyanet vak’asim hayal mahsulu addetmek
temayiilunu gosteriyor (Turks. 357, 365). Cti veyn i’nin boyle bir vak’a
uydurmasina elbette hi? sebep yoktur.
157
Harezm$ah’m bundan sonraki durumu hakkmda iki rivayet var: Ciiveyni’ye
gore (II, 84 ve buradan naklen Rav. S. IV, 138) Sultan, muharebc zamaninda,
ihtiyaten hasim taraf askerleri gibi giyinmek adetinde imi?; bu sebeple giinlerce
yabanci kavim arasmda kalmasina ragmen te^his edilememi?; nihayet bir firsatmi
bularak ka?mi$. Ibnvi’l-Esir’e gore ise,
Hareimfahlar Tarihi 12
>78 HARK/. MS Mil.\K FAR III I
Kagan kuvvotlor parga parga HarozmY donuyorlar, vaziyeti
anlaiiyorlar. I'akat Sultanm akiboti hakkmda hig bir habcr vere-
miyorlaich. Bu ha I imparaiorluk igiude ycr ycr Muhammcd
Harczm$ahm muharobodo kayboldugu ve Giir/ian'a. csir dii§- tiigii
vcya bldiigii §ayialaruun gikmasina scbep oldu. Sultanin, siuTsi
tayin edilemiycn bir miiddct Giirgdncda veya kcndi top- raklannin
horhangi bir yerindc goriinmemcsi §ayialarin dogrulugunu tevsik
odor gibi idi ki, yukanda bahis mcvzuu ettigimiz Horasan, Herat
vo (Vurcwj’daki hadisclor bu yiizdcn vuku bulmu§tu. Fakat
Sultan nz sonra Harozm’o dondii. C i i v c y - n i’ye gore
Harezm$ahin yurda geli§i momlokcttc hcyccanla kar§ilaudi, ordu
laze bir kuvvct kazandi. Her tarafa dcrhal teb$irciler gondcrildi,
mcn§urlar gikanldi. Tabii Sultana verilen ilk habcr Ibn Harmil’in,
Kozlik - han’in itaatten ayrildiklan, kardc§i Ali - §ah’in saltanat
davasma kalktigi oldu. Muhammed Harczm§ah hazirhklarmi
yaptiktan sonra, anlattigimiz gibi, Horasan’a indi. asilcri te’dib ve
tenkil otti. Yaliuz Curcdn vc Mazender&n umumi valisi Tac u’d-
din Ali - ?ah, mcmleket idaresini tekrar oline alan karde§i Sultan
Muhammed’den korkmu§, Kuhistan yoluyla Firuzkuh'a giderck
Giyas u’d-din Mahmud’a iltica etmi§ti. Takribcn bir buguk sene
kadar cvvcl Gur ve Cibal bolgesini aimak igin Harezmdcn yardim
istihsal etmi§ olan Bdmiyan meliki Ala u’d-din Atsizi-ki Giyas ii’d-
din’in biiyiik amcasmin oglu idi-maiyetindeki, Harczm§ahin Turk
memluklcrin- den Emir Muhammcd Sems u’d-din Atsiz
kuwetlcriyle birliktc, Faryab ile Meymend arasmda hezimete
ugralan Giyas ii’d- din Mahmud159 Tac ii’d-din’i mukemmel
§ckilde kar§iladi,
Sultan, Ibn Mes’ud adindaki kumandam ilc bir Karahitay tarafindan csir lululmu$,
Ibn Mcs’ud’un lavsiyesi ilc hiiviyclini gizleycn Sultan kendisini kole gibi
gostermi} ve nihayct Ibn Mcs’ud’un Karahitay’a vadettigi parayi getirmek igin,
emin bir adam sifatiyle, Harezm’e gonderilmi? (IX, 293. Daha bk. Sahdi/i’l-Ahbar
II, 584). Barthold’un i?arct ettigi iizere, son vak"a, Sultan Melik$ah-Nizamu’l-
Miilk munascbetiyle goriilcn malum cfendi-kolc hikayesinin tckrari olup masaldan
ibarettir. Ancak her iki miicllifdc mtij- tcrck vc miihim olan cihct, Sultanin
Karalnlaylar’a maglubiycti vc uzunca bir miiddct Harezm’e donemcmi$ olmasidir.
158
Cih. G. II, 84. Daha bk. Tab. Na. 90-91.
109
Tab. Na. 90, 98.
IIAR EZMfyAHLAR 1MPARATORLUGU *79
vc muhtercm bir misafir sifatiylc payitahtmda ahkoydu 180. Bu- nun

ncticclcrini biraz sonra gorecegiz.
Mavcraiinnchir maglubiycti, Mogol istilasi istisna cdilirse,
Harczm§ah Muhammcd’in ugradigi en biiyiik muvafFakiyet-
sizliktir. Esarct vcya gaybubeti esnasinda ccreyan edcn hadiscler
imparatorlugun fiilcn ôktiigii manzarasmi gosteriyordu. Ken- disi
Mavcraiinnchirdcn kogulmu§ oldugu gibi, Gur mintikasi tabiiyet
baglarmi kirmi§, Tabcristan, Horasan ile Herat bolgesi Harezm ilc
alakasmi kesmijti. Bu §artlar altinda Harezm§ahm lehme
kaydctmck lazimdir ki, Sultan Muhammed, daha da tahaddiis
edcbilccck, tc’sir ve §umulii geni§, ihtilatlan eneijisi saycsindc pck
kisa zamanda engellemi? ve biiyiik isyan ve istiklal harekctlcrini
ehcmmiyetsiz mevzii ayaklanmalar haline getirmcgi bilcrek onlari
olduk<ja kolay bir §ekilde izale ctmi§tir. Bu ba§ari Harezm§ahm
harpcu bir hiikiimdar olarak parlak bir not almasma yardim edecek
kiymettedir. Ancak bu hukiim onun aym zamanda idarecilik
itibariyle de iistiin vasifta olduguna delalct etmemelidir. Ince
zeka, uyanik dimagla siki-sikiya bagda§mi§ olgun bir maneviyat
ve karaktere, yiiksek ihata ve idrak melckcsinc ihtiyag gostercn
idarecilik kabiliyeti ile, hazir ve organize ordular ba§mcfa askeri
zaferler kazanmak keyfiye- tinin birbirinden ayirt edilmesi liizumu
a§ikardir. Muhammed Harczm§ah sultan olahdanberi ikinci
imkana, yani eli altinda daimi silahli kuvvctler bulundurmak
hususuna, her zaman malik olmu§tur. Fakat imparatorlugun
dayanagi olan ordunun tertip, tanzim ve muhafazasim ona
atfetmek, babasi Teki§’e ve validesi Terken Hatun’a kar§i agik bir
haksizhk te§kil eder. Hakikat §udur ki, §imdiye kadar miiteaddit
ba§arilarmi gdrdugiimiiz ve oniimvizdeki sahifelcrde daha §a’§aali
zaferlerine §ahit olaca- gimiz kudretli imparatorluk ordusunun
kurucusu Alaii’d-din Tcki§ idi. Fashn ba§lannda miinasebet
dii§tukQC bu noktayi belirtmi;, kabiliyctli ve normalin iistiinde
siyasi ve idari gorii§ sahibi bir hiikiimdar olan Sultan Teki§’in,
buyiik $ogunlugu Kankh-Kipâk gibi muharib bozkir Tiirk
kavimlerinden miirekkep ve yine aym soydan kumandanlar ile
sevk ve idare edilen en a§agi 170 bin mcvcutlu bir orduyu161
Muhammed Harezm-
ln
Kam. T. IX, 293. Cih. G. II, 85.
161
Bk. Rah. S. 385.
180 HAREZMtjAHl.AR TARlHl
§aha devroitigini i$aret cimi$tik. Bu tc$kilath, muazzam kuwctin
bilaharc harp kudrotini kavbetmoksizin muhafazasi, yahut dogru bir
it'ade iU\ fasilasiz ycnilencrck dcvani ctlirilmesi dc daha zi\ade
Torkon Hatun’un ihtimami noliccsidir. Validc Sultan Harczm'e
boyuna gelcn irkda$lanm miitcmadiycn askero aimak suretiyle,
imparatorluk ordusuna muntazaman tazc kuvvctlor a§tlami§,
ba$larma ekseriyeti akrabasi olan cmirlcr layin cderok, kendi $ahsi
ctrafmda donen, bir kumanda crkani viicuda getirmi$tir 16a.
Binacnalcyh ordunun mcvcudiyct ve bakasmi, sultanla degil, Tcrkcn
Hatunla kaim addctmck yanh§ olmasa gerektir. Bu bakimdan, her
haldc oglundan daha zcki vc becerikli olan Terkcn Hatun’un
deviette big olmazsa Sultan kadar nufuzlu bir sima olu§una hayret
etmemek icap eder. Terkcn, yukanda zikrettigimiz Giirgdnc'in Gur
hiikumdari §ihab u’d-din tarafindan muhasarasi zamaninda nasil
ycrindc tcdbirler almi§ ise, Sultanm son Maveraiinnehir donu§iindc
de onun cmrine, Karahitaylarm Harczm’e dogru savlctlerini
onlemegc ve Horasan i§lerini tasfiycye muktedir, bir kuwet
saghyabil- mi§tir. Esasen kalabalik Giirganc schri ahalisinin de
toptan askeri hizmete ahnabildikleri ve halkin bu vazifeye gabucak
intibak ettigi de unutulmamahdir 163.
Harczm§ah Muhammed bu §artlar sayesinde ust-uste bir gok ve bir
birinden azametli muvaffakiyctler cldc etmi$tir:
G ) M a zcnder a n’ i n i 1 ha k 1 :
Irak’a Nur ii‘d-din Gdkge’nin Rey vc Hemedan bolgesiylc civar
topraklarda hakimiyet kurdugunu gormti§tuk. Gdkge’ye
162
Bk. Sir. S. C. trc. 72.
183
Bu itibarla Zekcriya-i Kazvini’nin sozlcri dikkate ijayandir [Asar ii'l-Bilad II,
349). Ona gore Giirganc ahalisinin hepsi, esnaf dahil, asker idiler. Bir defa Sultan
Muhammed Karahitaylar’a yenilerck maiyetinde bir kag ki$i ile Giirganc'a
kagarken, askerinin azhginin kimse farkina var- masin diyc $ehrc gecc girdi. Ertesi
gun du$manlarina kar?i 30 bin siivaridcn murekkep bir ordu ile goriindu.
Barthold’a gore pek ziyadc miibalagah olan bu rivayct ancak §ihab’ii’d-din-i Guri
ile vaki muharebeye ait olabilir. Karahitaylar yanh$hkla zikredilmi$tir {Turks.
350, not 4). Biz dc buradaki 30 bin rakamtnda mubalaga gormckte isck de,
Barthold’un sonraki fikrine i$tirak edemiyoruz. Zikri gegen hadisenin Sultan
Muhammed’in Karahitaylar’a maglubiyctiylc alakasini daha kuvvctli ihtimikl
dahilinde buluyoruz.
11A I< IvZMljA MI.AR 1M EARATOR LUC U 181
1204 scncsinde, kt-ndisi gibi Atabcy Pchlevanm kolclcrindc

olupzamanla ctrafma digor “bcndclori” ve daha bir 90k kimscJcri
toplayan, §cms u’d-din Aydogmu? isyan ctti; vukua gclen sava§ta
Gdk$c oldiiruldu vc onun hukmiinde olan iilkeler Ay- dogmu§’a
gc$ti164. Ibn i i ' l - E s i r ’ e gore Aydogmu? 1206 da, ka- dinlari ve
gocuklariyle beraber 10 bin siivariye yakm kalabahk bir kiitlc halindc
Zaicari’d. ula§an Harezmiileri §iddetli bir muharebedc bozguna
ugratti, ôgunu oldilrdii, geri kalanlari esir etti; Harezmlilcrin
<pkardigi kan§ikiiklara son verdi • bn ii’l-Esir’dc sayi bakimmdan bir
miibalaga yoksa, bu Harezm kuwetlcrinin, Sultan Muhammed
Gurlularla ugra$tigi siralarda yurtlarindan ayrilarak Irak’a dogru
inmi§ Tiirkmenler veya Gdkge’nin harekati esnasmda bulunduklan
yerlerdcn gikarilan son Harezmli askerler olriugu tahmin edilebilir.
Bu muvafTakiyetten sonra Isfahan dahil biitun Irak-i Acem de
hakimiyctini saglamla§tirmi§ olup halife En-Nasir ile ve Atabe)
Ozbek’le iyi gcginen Aydogmu§ §cci, fakat zalim bir adamdi Bu
yiizdcn zamanla kendine kar§i bir muhalefet grupunun te§ekkulune
scbep olmu$tu. Nihayet yine Pehlevan m en e lcrinden Nasir ti'd-din
Mengli ortaya 91kti, Aydogmu§ u kog u vc ayni bolgeleri elc geîrdi.
Bagdad’a iltica eden ve Halife tara fmdan himaye goren Aydogmu§,
bilahare, onun adina, eme ddn'vL yiiriirken yakalanarak 6ldurulmii§
ve ba$i Meng 1 ye gonecrilmi§tir( 1211 ’de). Burada biziilgilendiren
cihet, Meng 1 nin kudretini artirarak Maz.end.eran topraklanna
kadar^ e atmaga te§ebbiis etmesidir. Biraz yukarida Mazen eran m
Harezm’c tabiiyetinden bahsederken Isfehbed §emsii 1-mu u Rustem
b. Hiisami’d-devle’nin cn mustahkem kal’alardan binne êkildigini
yazmi§tik. §emsu’l-muluk’iin gocugu yoktu. unun i$in kendi
yeti§tirmelerinden olmasi sebebiyle giivendigi u
181
Kam. T. IX, 265. Cih. G. Ill, hajiyelcr 409-410. Ibn Isfendiyar II, 169.
>•» Kam. T. IX, 282. ..K.
>«• Rah. S. 395. Kam. T. IX. 265. Utbl’nin maruf tercumes.m bo3 dc
yani Aydogmu? zamanmda ikmal eden EbuV§eref Nasih-i cr aze an
onun lakablarim ?oyle tesbit etmijtir: “Hakan-i azam Padija mua.^Za,m §cms u’d-dcvlc
vc’d-din Nusrctu’l-islam ve'l-miislimin Mclik-x muluku 5- §ark ve’l-Garp Aydogmuj
harrasallahu celalchu... TTC. • •3•
182 HARKZM$AHl.AR TARlHl
Riza Hiiscyiniri-AU'vi'yi kvunandau layin edcrok askcri kuv-
vetleri onun cmrinc vermi§ti; fakat Ebu Riza'mn gadrine ugradx vc
1210 Nisan (606 $cwaE *mda dlduriildii 107. Mcmlckcttc karga§alik
yiku. tsfehbcd'in hem$iresinm do Ebu Riza’yi yakalatarak
iijkonceylc bldiirtmesi iizcrinc i§lcr daha da kari§ti. Caiveyn
i'ycgbro, durumdan faydalanmak istcycn Mcngli, Ma- zenderau'a
yiiriidii, hazinclcri aldiktan ba§ka Isfchbed’in hcm- §ircsi ilc
cvlcnmck istcdi. Halbuki Mazcnderan iimcrasi ve ilcri gclcnlcri
Harczm’c tamamiyic mutavaati tcrcih ediyorlardi. Mcnglrnin
talcplcrinc riza gbstermiycn kadm, Harczm§aha gondcrdigi
eltpleriyle kcndini ve cihaz olarak memlckctini Sultan Muhammed'c
takdim etti. Sultanm gonderdigi bir ndib Md- zenderan’i oldugu gibi
imparatorluga bagladi. Ordu ilc ahna- miyan “bclde” boylecc elc
gc$mi§ oldu. Fakat Muhammed Harezm§ahla cvlcnmck iimidi ile
Giirgdnc’a varan Mdzenderdn prcnsesi, Sultan tarafmdan
kumandanlardan birine tczvic edilmi§tir. Mazcnderan iilkesi dc
Dihislan emiri Eminu’d-din’in uhdcsine verilmi§tir 16S.
H) M a v er a l i n n e h i r i n i l h a k i :
Harezm§ahm Mavcraiinnehir hezimcti Karahitaylarm Sultan
Muhammed uzerindeki baskilarmi chemmiyetli surette artirmi§
bulunuyordu. Horasan vc Mazcnderan hadiselerinin cercyan ettigi
siralarda Sultanm, bilhassa oyle bir maglubi- yetten sonra,
Mavcraiinnchirin mukaddcratiyle ugra§acak vaziyeti clbcttc
yoktu. Buhdra ile Semerkatid’in tekrar Gurhan'i metbu tamdiklari
tabiatiylc kabul edilmclidir vc her halde, ileride tezahiirlcrini
gorcccgimiz, Sultan Osman Han’m, bidayette muvaffak
olamadigi, Karahitay prensesi ilc evlenmesi de bu sirada vuku
bulmu§ olmahdir. Aynx maglubiyetin Ha- rezmin dogu smirlannda
da bir takim ayaklanmalara sebebiyet verdigi goriiluyor. Sultan
Teki§ zamaninda, 1199 sonbaharinda,
167
Ibn Isfendiyar II, 175 (bu kisim Evliyaullah-i Amuli’den naklen na$ir
tarafmdan ilavc edilmi$tir). Mar’aji 264.
168
Cili. G. (II, 73) 607 sencsindc. Ibnii’l-Esir Mcngli’nin Aydogmu$’u
tardint ve onun mcmlekctlerine hakimiyetini 608’c koymakta ise de, bu
hakimiyetten sonra vukubulmasi icap eden Mdzenderdn hadisesi Evliyaullah-i
Amuli, Mar’a$i ve Ciiveyni tarafmdan 606—607 yillarmda gos- terilmcktcdir ki,
bu u? miiellifin tcrcihi tabiidir.
I JARF.ZMAfjl IALAR 1 M PAR ATORI-UCiU i»3
Harczmsahlar hesabma Sirdcrya olesindc bir zafer kazandigim
bildigimiz Katir Han’a bagli boylardan bir kismi Cetid hududunda
yeniden tccavuzlcre ba§lami$lardi. Sultan Muhammcd’in o larafa
gitmcsi zaruret halini aldigi sirada, Giirhari dan Ha- rczm’c gclcn,
vczir ba§kanligmdaki elîlcr Gur hukiimdan §ihabii’d- din’c kar§i
yardimlarmdan dolayi o zamandan beri her scnc alinakta olduklan,
fakat son yilm hadiselcri dolayisiylc gecikcn verginin fazlasiyle
odenmesi hususunda tazyikc giri§- mi§lcrdi. Magrur tabiatli
Harezm$ah vergiyi “utandinci vc haysiyet kirici” tclakki etmekle
berabcr, Sirdcrya harckati yuziindcn vc Karahitaylann firsati
ganimet sayarak yenidcn taarruza ge^mclcri korkusundan
ba^giizarligi red edecek durumda dcgildi. Giirhan'm veziri Mahmud
Bay’m Terken Hatunla miizakcrelerdc bulunmasmi uygun gorerek
meseienin hallini Valide Sultan’a biraktiktan sonra, Cend'e dogru
hareket etti 169. Ihtiyatli Terken Hatun clgilere ihtiram gosterdi,
istenilen parayi verdi; maiyctindeki tanmmi§ kimselcrden bir grupu
Mahmud Bay’a terfik cderck Giirhan'm yanma gonderdi, verginin
tcahhurundan dolayi oziir diledi. bundan boyle kararrn icapla- rmdan
ayrihnmiyacagim da te’yid etti 17°. Fakat Cii ve y n i’nin izahatma
bakilnsa, Mahmud Bay, Sultan Muhammed’in gururunu, kendi
mertebesini daha yiiksek tuttugunu, hi$ tevazu gostermedigini ve
herkesi kendine hadim telakki ettigini sezmi§ ve mu§ahcdclerini
Giirhan'a aynen bildirmi§ti. Bu sebeple Ha- rezm elgileri Karahitay
ba§kentinde izaz ve iltifat gormez oldular 171. Durum Harezm§ahlar
- Karahitay $ati§masmin ikinci safhasi iîn bir hazirhk mahiyetinde
idi. Sirderya boylarmdan donen Sultan Muhammcd Maveraiinnehri
kat’i surette ele geîrmek iîn siyasi ve askeri yonlerden faaliyete
gc$ti. Ba§ta Sultan Osman Han olmak iizere hemen her §ehir ve
kal’aya gizlice el$iler ve haberler yollayarak bir 90k vaidlerle onlan
kazanmaga 9ali§ti. Anla§iliyor ki, Karahitaylar Harezm§ah ordusunu
ezdikleri zamandan beri gittikê artan bir tempo ile Maveraiinnehirde
tazyiklerini arttirmi§lar, bu vaziyet ise iilkede
1,0
Cih. G. II, 89-90.
1.0
Cih. G. II, 90.
1.1
Cih. G. II, 90. Daha bk. Rav. S. V, 22.
.84 H ARF./.MJNAHI.AR TARtllt
“kafirlerc" kanji ncfrctin ziyadohvjmesmi intac ctmi§(i. Nitekim

Sultan ii’s-Seldtin Osman ve digorlori Harczm§ahtn davct vc
tckliflcrini mcmmmlukla kabul cdivorlardi ,7“. Giirgdnc'a gi- don
ycni Karahitay elgilerinin takmd.klari miitehakkim tavir biiyiik
sava$m parlamasi igin son kivilcim oldu. Mutad vcghilc vergi
tahsilino go Ion hcy'etm rcisi oJ. 1T3, her tiirlii mcrasim ve teamiilii
bir yana birakarak, biiyiik bir saygisizhkla Sul- tanin yanma
iinparatorluk tahtina oturdu. Bu, en kisa yoldan hiikiimranhk
hukukunun taninmamasi, dcvlctin higc sayilmasi idi. Sultan
Muhammed, bcklenecegi gibi, buna tahammiil edemedi, elgilerin
oldiiriilmesini cmretti ve dcrhal hcy’ct azalari Ceyhun’a atdarak
bogduruldu 17‘. Giirhan hadiscyi duyup hazirlanmcaya kadar,
Semerkand ham ile Harezm§ah arasmda i§birliginc karar verilmi§ti.
Giirhan kalabahk bir orduyu, Ibn ii’l-Esir'c goreva§h ve tccriibeli
kumandan Tayangu idaresindc Harezm§aha dogru scvketti. Sultan
Muhammcd de ayni derc- ccde hazirhkh olarak ve Maveraiinnehir
ahalisinden emin bir vaziyctte Seyhun’u gegti vc ilerledi. Endican
civarmda Ilamif sahrasinda 175 gok §iddctli bir sava§ oldu. Bu
muharebcde hakiki bircihad atmosferi yaratmaga muvaffak olan
Sultan, ordusunun, tela§ gostermeden, gayet temkinli olarak
harekctini saglami§ ve “islam hatiblerinin minberlere ayak koyup
miisliimanlarm zaferi igin duaya ba§ladiklari anda” hiicuma
kalkmalarmi emrctmi§ti. Muharebenin en kizgm devresindc
gogiis gogiise garpi§malar esnasmda islam ordusu saflarmdan
tekbir sesleri yiik- seliyordu. Karahitaylar korkung bir hezimete
ugradilar. Ilcri gelen kumandanlarindan gogu oldiiriildii,
ba§kumandan Tayangu yarali halde ele gegirildi ve baglanarak
Sultamn huzuruna getirildi (607 Rebiiilevvel/Eylul 1210).
Pargalanan Karahitay ■>rdusu yollarina rastliyan mahallerde geni§
tahribat yaparak -un halinde gekiliyordu176. Fetihnamelcrle birlikte
Giir- a gonderilen Tayangu zafer §enliklcri arasmda Ceyhun’da
Cih. G. II, 90.
êlime okunamiyor. Kr$. Turks. 355 not 5. h. G. II, 75-
G. II, 76. Ikinci vcrsiyona gore (II, 92) muharebc Taraz’da
\ II, 77-78. Rav. S. IV, 137.

IlARKZM.'jAHI.AR IMPARATORLUCU
bogduruImu$tur177. Sultan Muhammed Harczm§ah hayatimn

muhakkak ki cn biiyiik ba§ansi clan bu zafcrden hakkiylc isti- fadc
ctti. Semerkand ilc Buhara’yi yarn’ Mavcraiinnehiri impa- ralorluga
bagladi. Firari Karahitay dokiintulcrini ta Ozkend’c kadar kovaladi178.
Her §chir vc kal’aya Harezmli valiler tayin ctti. Ugnak (veya
Tugnak)17B uzerine gonderilen Harezm kuvvetlcri burantn Sultana
tabiiyeti reddeden musliiman valisini ccbrcn kal’adan indirdiler,
zincire vurarak Harezm§ahm yanina sevk ettiler180. Diger taraftan,
bizzat Sultanm yuruyii§ii kar§isinda, Semerkand ham Osman’m
yegeni olan Otrar meliki Tacii’d-din Bilge Han tabiiyet arzile huzura
gelip yer optii. Harezm§ah Bilge’nin Nesa'da oturmasmi emretti181.
Boylece miihim bir kal’a, aym zamanda ticaret kervanlannm
guzergahu olan Otrar §ehri dc zabtolundu. Muhammed Harezm§ahm
zaferinin akisleri etrafta o kadar te’sir vc heyecan yaratmi§ti ki,
Karahitay devletinin payitahti Balasagun ahalisi bile kendile- rinin
Sultan tarafindan kurtarilacaklari zamanin yakm oldugu iimidine
kapilmi§lardi ve Sultam beklediklerinden dolayi, daginik vaziyette
donen Karahitay kuwetlerine kar§i kapilan kapa- mijlar, mukavemet
tedbirleri almi§lar ve onlari §ehre sokma- maga azmetmi§lerdi;
Giirhan'in veziri Mahmud Bay ile diger timeranin tavassut
tekliflerine ve nasihatlanna ehemmiyet vermemi§lerdi. Fakat bu,
Balasagunlulaxa. pek pahahya mal oldu. Toplanan Karahitay ordusu
15 giin suren §iddetli hiicumlardan sonra §ehre girdi, miithi§ bir
katliamyapti. C i i v e y n i ’ y e gore 47 bin ki§i kihgtan gegirildi182.
Halbuki Balasagun'a yiiriimegi
177
Cih. G. II, 81. Rav. S. IV, 138. Ciizcanl (s. 329) Tajangu’nun musliiman
oldugunu soyluyorsa da, Barthold’un dedigi gibi {Turks. 364) bilaharc Kirman
meliki olan Burak Hacib ile karijtirdigi muhakkaktir.
178
Kdm. T. IX, 294. Bu miinasebctle D’Ohsson Harezmjahin Oz- kend’c kadar
hakim oldugunu kaydediyor (Hist. d. Mong. I, 127).
178
Bk. Muc. B. I, 320.
",0 Cih. G. II, 83.
181
Sir. S. C. trc. 38. Ciiveyni’ye gore (II, 80) Otrar Meliki, Sultan’a kar§i
gelmi$, sonra Harezm ordusu tarafindan cebren kal’adan indirilmijtir. Fakat
Harczm$ah’m muamclesinden anla?ihyor ki, Nesevi hakhdir: O. Pritsak’a gore,
Tacu’d-din Bilge, Karahanh’larm Fergane koluna mensup olsa gcrektir. lsl. Ans.
Karahanldar mad.
182
Cih. G. II, 92. Rakam tabii mubaligahdir.
186 H AR EZ M$A HI A R TA R1H t
hi$ du§iinmomi§ ohm Sultan Muhammod, vaiunda miistakbol

damadi Semerkatul Ham Sultan Osman oldugu haldo Harczm’e
doniiyordu.
IIanu? savant bir mcydan muharobosi karaktcrindcdir. Yakta
Karahitay dovleti yikilmaim§, hatta bir iki sene sonra, Semerkand'i
muhasara edebilocok kuwcti ycnidcn iktisab ctmi§ iso do, burada
on agtr darboyi yedigi §iiphcsizdir. Buna, a§agtda gorocogimiz, G
ii $ 1 ii k moselesi do inzimam cdince Karahitay devlcti
kcndiliginden vo artik kolayca ortadan kalkmi§tir. Bu muharebe, elc
gcîrilcn kiilliyetli ganimetlcrdcn183 ba§ka Sultan Muhammed’e
kat’i i s t i k 1 a 1 kazandirmi§tir. Ayrica Ortaâg umumi islam
tarihi <jer$evesinde, miisluman dcvletlerine pck uzun miiddct
tahakkiim etmi§ bir gayr-i miislim unsuru tjokiin- ttiye gotiiren
darbe olmast bakimindan Harczm§ahlar tarihinin §erefli
sahifelerinden birini te§kil edcr. Bu zafer o zaman layikt- vetjhile
takdir cdilmi§tir. Her tarafa mujdeciler gonderilmi§, imparatorluk
dahilinde, haberi alan, herkes kendi mc§guliyct ve telakkisi
dairesinde seving vc mcmnunlugunu izhar etmi§tir. Zahidler
mabedlerde Allaha §iikretmi§ler; ileri gelenler vee§raf biiyiik
eglence meclisleri, ziyafetler tertiplemi§ler; orta smif halk vc
gentler bahgelerde mesirelerde ne§’elenmi§lerdir184. Huzura gelen
bir $ok elgiler hediyelcr ve tebriklerini sunmu§lardtr. Sultanin
itiban halk nazarmda pek yiikselmi§ ve o, etrafmdakiler tarafmdan
“ikinci Iskender” diye amlmaga ba§lamt§tir 18S. §airler fethi tebrik
ve tes’id babinda kasideler yazmi§lardir 186. Fakat bu muzafferiyetin
hcrkesten ziyade Sultan Muhammed’in magrur ruhunu ok§adigi
gortiliiyor. Ha- rezm§ah kendine izafe edilen “Ikinci Iskender”
lakabmi pek tatminkar bulmami§, Selguklu Imparatoru Sancar’m
uzun siiren saltanatini hatirlatarak badema “Sultan Sancar” denil-
mesinin daha uygun dii§eccgini i§aret etmi§tir. Bundan sonra
183 “Btitiin ordu zenginlc$ti. Herkes arzu ettigini aldi, boylece servet sahibi oldu.
Hesapsiz at, deve, emval ve saire igtinam edil” (Cih. G. II, 78).
11(4
Cih. G. II, 78-79- Daha bk. Zjxb. N. 250.
196
Cih. G. II, 78. Mescla Muhammed Harezmjah yerine: “Sultan Iskendcr-i sani”
(hub. 1, 43, 112, 201).
188
Bazi orneklcr: Cih. G. II, 74.
HARF.ZMJjAPLAR iMPARATORLUCU 187
onun clkabi arasmda “Sultan Sancar” lakabi da kullanilmaya

ba§lanmi§tir187. Bundan ba§ka t u g r a s ma “Allahin yeryiizundc
golgesi” uiijk) ibarcsi yazilmi§tir188. Tcfahiirden, medh
ii senadan ho§lanan psikolojisini sirasi geldik5c tanittigimiz Sultan
Harezm§ahin bu lakaplara ve unvanlara ne dereceyc kadar layik
oldugunu ilcrde gorecegiz.
I) K a r a h a n 1 l’larin vc K a r a h i t a y ’ l a r i n sonu:
Harczm§ahla birlikte Harezm’e gelen Semerkand Sultani c§it
hukumdar gibi kar§ilandigi Giirganc'da Sultan Muham- mcd’in kizi
Han - sultan ile evlendi. Osman heniiz 25-26 ya§larinda bir gcn$ti
189
. Diigiin sona erip de memleketine donmek istedigi zaman
kaymvaldesi Terken Hatun onu Tiirklerdeki adct geregince—ki
Ciiveyni’ye gore damad izaz ii ikram sebebiyle bir sene miiddetle
kendi evine gonderilmezdi — Harezm’de alikoydu190. O sirada
Karahitaylar topladiklart yeni kuwetlerle Maveraiinnehirc gelmi§ler
vc Semerkand'i muhasara etmi§lcrdi. Gamizonun ve halkin
miidafaasi 9etin oldu; §ehrin kapisi oniinde lrmagm kenarinda
ordugah kurmu§ olan Karahitay ordusu iistiiste hiicumlanna
ragmen—rivaycte gore 70 kar§ila§madan yalniz birinde muvaffak
olabilmi§- lerdi—hig bir§ey eldeedemedi. Gugluk’iin,
memleketlerini istila te§ebbiisleri iizerine ve Sultan Muhammed’in
de oraya yoneldigi haberi kar§isinda êkildiler m. Bu da gosteriyor
ki, Kara- hitaylarm eski sarsilmaz otoritesi ve kudreti artik nihayete
er- mi§ bulunuyordu. Buna mukabil Semerkand'e varan Sultamn
yanmda kendi hukiimdarlarmi goremeyen halk Harezm§aha
ho§nutsuzluklarmi izhardan 9ekinmemi§lerdi. Osman’m uzun
miiddet kendi memleketinde bulunmayi§i ahaliyi §iiphelendir- mi§
ve Sultana husumet beslenmesine sebep olmu§tu. Vaziyeti
187
Meseli oglu veliahd Uzlag-$ah’m tevkii $6yle idi: Ebu’l-Muzaffer Uzlag
bi’s-Sultan Sancar (Sir. S. C. metin 25, trc. 44).
188
Cih. G. II, 81. Muhammed Harezmjah Alp Ulug unvanini da kullamyordu
(Isl. Ans. Alp mad.).
188
Avfi’nin Buhara’ya gittigi 597 baharmda Osman 14-15 ya$lannda bulunuyordu.
Miiellif, dayisi Meed ii’d-din Adnan’m dclaletiyle, Osman’m hizmetine girmis ve
Infa Divam'ni idare etmi§tir (Lub. I, 144-45).
190
Cih. G. II, 124. Daha bk. Kam. T. IX, 294.
191
Cih. G. II, 82.
1815 HARE/.MJjAlll.AR TAR 1HI
anliyan Sultan a d a m l a n m hemcn Hare;: mV gbnderdi, damadi ile
kizinin, Yalide Sultandan izin alarak, Semerkand'c gclmc- lcrini
bildirdi. Terken Hatun onlari bir sultana vaki$ir tcrtiplc vela ^tkardi.
vanlanna liizumu kadar maiyct terfik otti. Fakat Osman’m
Swrkand'c dbnu§iinu miiteakip durum kari§ik bir h a l . aldi.
Semerkand hukunidari Hnrezmsah tabiiyctini red- dcdcrek tekrar
Karahitaylara yakla§mak vc Giirhan ilc birlc§- mek yoluna
girmi$ti. Ibnu'l-F.sir’c gore b u n a sebcp Semerkand'- deki
Harczmlilerin halka kotii muamclc ctmcleri, z u l u m vc tccavuzde
b u l u n ma l a r i d t r m . Ciivcvni’dc bu hususta malumat verilmiyor.
Sultan Osman bir taraftan §chri teslim etmek iizere Giirhan'I davet
ederken, diger taraftan Semerkand'do sakin ne kadar Harczm askeri
varsa hepsin.i katlettirdi. Nefrct o derecc umumi idi ki, hukiimdarin
musaadesiyle, Harczmli sivillere hiicum eden ahali onlari
parâhyarak kasaphk etlcr gibi (,arsilara, sokaklara asiyorlardi193.
Sultan Osman ustelik kansinm refakatinde Harczm’dcn gonderilmi?
kimselcri de oldlirttu vc zeveesi Han - sultan’i cglcncc alcmlcrinc
9ikararak herkesin gozii oniindc diger karisi olan Karahitay
prensesine hizmctc mccbur etti. Hatta bir aralik onu da oldiirtmek
istemi§, fakat kadin daha ewel kal'aya siginarak kendini korumu§tu.
Biitun olup bitenler Harczm’e bildirilince zaten itidalden uzak her
zaman tehewiire miiheyya tabiatta bulunan Sultan Mu- hammed ani
gazaba kapildi ve mukabelc-i bilmisil olmak iizere Harezm’dc
meveut, yalniz SemerkandWXcrvn degil bilumum yabancilarm
katlini cmretti. Anncsinin miidahalesi iledir ki, bu karardan
vazgeîlmi^ti1M. Terken Hatun §uphesiz, oglu iizerindeki niifuzu
sayesinde bir 90k su9suzlarm kanlarmm dokiilmesinin ve
dolayisiylc belki tarihin en 9irkin bir kallia- mmm oniine gc9mi§
oluyordu. Sultan Muhammed, Osman’in biraderi olup Harczm’de
bulunan ve kendisinin itimadini kazanmi§ olan Er-tigin’i
hapsettirdikten sonra Semerkand'c yiiriidii. Her ne kadar kapilar
kapatilmi§ idi ise de §ehrin Harezm ordusu kar§ismda dayanmasina
imkan yoktu. Nitekim az sonra Osman bir elinde kiluj, bir elinde
kefen oldugu halde kal’adan
195
Kim. T. IX, 294.
*M Kim. T. IX, 294.
194
Kim. T. IX, 295.
11A R Y.V. Mfj AH LAR lMPARATORLUCU i8
g
incrck huzura gcldil95. Muslumanlari oldiirttiigiinden, nikahli
karisma rcva gordiigu harckctten dolayi Sultanm agir haka-
rctlerine maruz kaldi. §chrc giren ordu ise verilen emir gerc- gin.cc
$iddctlc katliam yapmakta idi. Yabancilarm oturdugu bir mahalle
miistcsna, Semerkand\\\cr kihgtan getpriliyordu. Nihayet seyyidlcr,
imamlar vc ulcmanm cllerinde Kur’an-i Kcrimlcri kaldirarak §efaat
dilemeleri iizerine katliam durdu- ruldu. io bine yakin insan
oldiirulmu§tum. Osman Han isc, zeveesi yani Sultanm kizi Han-
sultan’m talebi iizerine o gecc katledildi (1212 de). Sonra,
Harezm$ah miitebaki Semer- kand halkmin gonliinii almaga
gah§mi§, ikinci payitaht ittihaz ettigi bu §chirde cami yaptirmi§ ve
diger imar i§lerine giri§mi§- tir197. Semerkad harckatinm miihim
neticesi, Sultan Osman ile birliktc biitiin akrabalarmm bu arada
kiiîik karde§i Ot-dgin ve digerlcrinin de itlaf edilmesiyle
K a r a h a n l i l a r sulalesine son vcrilmi§ olmasidir ki, bu,
Harezm5ah Muhammed’in Md- Z'nderdn'&akA Bavcndi’lerden
sonra yiktigi ikinci hanedandir. Barthold’a gore, numizmatik
vesikalara nazaran o devirde Ozkend hukiimdan bulunan vc
Osman’m babasi gibi Ulug Sultan unvanmi ta§iyan Celal ii’d-din
Kadir Han’m da aym akibctc ugramt§ olmasi kuwetle
muhtemeldir198. Sultan Ha- rezm?ah bundan sonra Tiirkistan ve
Fergane umerasma elgiler gondermi§, onlari tabiiyet ve mutavaata
davet etmi§tir. Aynca Karahitaylarin kalkmmasina mani olmak ve
onlan kontrol ve siki baski altmda tutmak i$in Isficdb'a bir tiimen
gondermi§tir 199. Halbuki bu siralarda Karahitay tahtmda fiili
iktidar Giigluk’e intikal etrni? bulunuyordu.
Gii^luk, Cengiz Mogullarimn Kereyitler kadar biiyiik vc
ehemmiyctli hasimlarmdan olan Nay man kabilelerinin reisi
Tayang Han’m oglu idi 20°. Kereyitler Cengiz tarafmdan ccb-
195
Cih. G. II, 125. Sultan Osman hakkinda daha bk. Isl. Ans. Kara- hanlilar mad.
1,4
Cih. G. II, 125. Ibnii’l-Esir (IX, 295) pek mtibalagali olarak 200 bin diyor.
1,7
Cih. G. II, 126. Kim. T. IX, 295.
in
Turks. 366.
199
Cih. G. II, 125.
300
Giz. T. / 194: Gu9uluk. Tab. Na. 330: Kii$lu Han Sunkur Tatar. Sir. S. C. metin
9: Kujlti Han. Cam. T. /, ioo1’. Kim. T. IX, 295.
190 HAREZMijAHI.AR TARtH t
ren itaate almdikian ve Mogul kumandanlari arasmda taksim
cdilmek suretiyle her tarafa dagitildiktan sonra, hiikiimdarlan
Onghan kagarken Naymanlar taralindan oldiiriilmu§, bundan ba§ka
Cengiz'in §ahsi rakiplerinden olan Cainuka, Tayang- han'a iltica
etmi§tiStfl. Tayang, zaif ve sayica az addettigi Mo- gollara kar$i
harckctc karar vercrek Onggud’lan ittifaka gagirmi§ ise do, bunlar
kabul ctmemi§ler vc durumu Ccngiz’c bildirmi§lerdi. Gongiz’in
ordusunu ba§tan tanzixn, ycni kumandanlar tavin, gece vc giindiiz
mtihaftz kit'alan tertip etmesin- don anla§iliyor ki208, Naymanlar
miihimsenmesi lazimgelen bir kuvvetti. Ccngiz hazirhklanni
bitirdikten sonra Sigan Till (1204) yazmda Naymanlar iizcrinc
yiirudu. Biiyiik kumandanlarmdan Cebc ile Kubilai emrindeki
oncitler Orhun nehri havalisinde Sa’ari bozkirma geldiklcri zaman,
oraya ilerlcmi? bulunan Tayang Han sayica kalabahk ordusuna
ragmen, geri geki- lerek Altay ctcklerinc kadar oyalama
muharcbclcri vermegi du$unmii§, fakat bu fikri istihfafla reddeden
oglu Gugltik tarafmdan korkaklikla itham cdilmi§ti. Neticedc
Tayang Han muharebeyi kabul zorunda kaldi. Gizli Tarih'in taltif
makammda olarak “Dort Kopek” diyc tanittigi dort biiyiik
kumandan: Cebe, Kubilai, Cclme ve Subc’etai203 in idaresindeki
Mogol ordusunu, arkadan, kardc$leri Cogi Kasar ve Ot-gigin ile
birliktc Ccngiz takip etmekte idi. Naymanlar sarildilar ve firara mu-
vaffak olamiyarak ezildiler. Tayang Han esir du§tii: yalniz Giigliik
ciiz’i bir kuwctle gekilmi§ ve Tamir mevkiinde neticesiz bir
mukavemetten sonra miicadeleyi tamamiyle terke mecbur olmu?
ve garbe dogru uzakla§mi§tir2(M. Cengiz aym sene iginde Merkitleri
de maglup ederek biitiin halki ve araziyi ilhak r kat Merkitler reisi
Tokto’a-biki ile ogullari Kudu, Qila’un bir kag ki§i bati
istikametinde kagmaga muvaffak ol-
I. Cih. G. (I, 46) Gu$luk’u Onghan’in oglu gos- a bk.

(ayn. yer, not 3).
HARHZM§AHLAR IM PARATORLUCU •9*
Nayman rcisi Giigliik ilc kurtulan Mcrkit biiyuklcri lrti§ boyunda
Buhdurma mcnbai havalisinde birlc§erek kuwctlerini' tanzimc
ugra§irkcn, Okiiz Till (1205) nda bizzat Cengiz Han’m takibinc
ugradilar, vukua gelen sava§ta Tokto’a-biki olduruldii. Miittcfiklcr
bozgun halinde gekildiler; alelacele Irti$ nehrini gc<p§ esnasmda bir
kisrru boguldu. Tokto’a’nin ogullan Kip- âklar ulkesindc Sube’ctai
tarafindan amansiz §ekilde kovala- nirkcn, Gu$liik, Uygur ve Karluk
memleketlerinden geêrek Qu havzasma kadar gelmi§ ve Karahitaylara
iltica etmi§ti 206. Ciiveyni’ye bakilirsa, Gi'^luk yamndakilerlc birlikte
Bifbalig yoluna du§mu§, oradan Kuga sinirma gclmisti. Daglarda zaru-
ret itjinde kalan Naymanlar dagildilar ve reisleri, bir rivayetc gore,
Karahitaylar tarafindan yakalanarak ordugaha goturiildii, bir rivayete
gore de, kcndiliginden Giirharim nezdine gitti 207. Cdmiii't-Tevarihe
gore Gu$liik’un Karahitaylara dehaleti Ej- dir ha Till (1207-1208) nda
olmu§tur 208 ki, bu tarih diger kaynaklarimizdaki, bahisle ilgili,
malumatla tetabuk halindedir. Karahitay hukiimdari miilteci Nayman
prensini, maiyetinde bulunan veya ona bagh kuwetlerden icabmda
faydalanmak maksadiyle, iyi kar§iladi. Hatta onu kizi ile evlendirerek
209
®
devlet i§lerine te§rik etti. Fakat Gugllik zahiren Giirhan'a muti’ ve
hiirmetkar goriinmekle beraber, hflkiimdarlik emelleri bes- lemekte
devam ediyordu. Karahitaylarm Harezm§ah kar§isinda ugradiklari agir
maglubiyet neticesinde uzak mahallerde Karahitay hakimiyetine kar§i
yava$ yava§ beliren ayaklanmalar, onun planlarini ger5ekle§tirmesine
zemin hazirlamt§ oldu. GU5- liik Karahitay imparatorlugunun
§arkinda, Imil, Kayalig ve Bifbalig havalisinde dagmik halde ya§ayan
Nayman kabilelerini bir araya getirip Giirhan emrine vermek
bahanesiyle kayinpe- derindcn izin istedi. O zaman ya§i hayli ilerlemi$,
harp u darb- dan kismen el $ekmi§ bulunan ihtiyar hukumdardan
miisaadc alarak gitti ve soyda§larmi yalniz kendi hesabma topladi.
Yeter derecede kuwetlendikten sonra isyan hareketlerine giri§erek
baskin ve yagmalara ba§ladi. Ciiveyni’ye gore ona iltihak edcn-
40
* Giz. T. I 198-199. Cam. T. I, 91a.
407
Cih. G. I, 46.
408
Bk. Cih. G. (I, 46, not 4).
408
Cam. T. I, 98b (Hafiz Ebnl, 395b).
H)2 1 lARF./.MSjAHl.AR TARlHl
lor arasmda Naymanlardan ba$ka Morkitlcr do vardi ai°. Dogu

Tiirkistan'da ie$okkul odon bu voni kuvvot Karahitaylar alcy- hino
goli$ti. Giigliik Ozkend'i vo Giirhan m bu §oliirdoki hazinclc- rini
yagmaladi, fakat o zaman Balasagun da bulunan Kara- hit ay
hukiiindan tarafmdan civarmda bozguna ugrati-
larak puskiirtiildu 2U. Islam kaynaklarmdau hikayc odi- Icn
Harozm§ahla Giiyluk arasmdaki temaslarin bu siralarda
vukubulmu§ olmasi kuwetle muhtcmoldir. Ancak bu hususdaki
rivayetler <je§itlidir. Giiveyni’yc vo bundan naklcn diger
kaynaklara gore 212. batida kudreti artmakta vc gittikge dikkati
iizcrine ^ckmekto olan Harezm§aha Giigliik elgilcrini gon- dormi§
ve mu§terck dii§man Karahitaylara kar§i iltifak esasrna dayanan bir
teklif sunmu§tur. Vardan anla§ma gcrcgince her iki taraf
mu$tereken harcket cdecekler, Giirhan 1 ortadan kaldi- racaklar ve
Karahitay topraklarim payla§acaklardir. §u §artla ki, ilk
muvaffakiyeti Sultan kazanirsa Kaxgar vc Ho ten' c kadar olan
rnmtika Harczm§ahm olacak: Giigliik daha ewel muvaffak oldugu
takdirde Sirderya’ya kadar arazi Nayman hiikiimdarma
vcrilecektir. Barthold’un da tcrcih ettigi Ibn ii’l-Esir rivayetine
gore213, bir yandan Giigliik, Sultan Muhammed’c haber gondererek
Karahitaylarm Harezm§ahlara eskiden beri hasim olduklarmi
hatirlatir, mu§terck dii§mana kar§i miitekabil yardim tavsiyc eder,
bu tahakkuk edip dii§man yok olduktan sonra Harczm topraklarina
tecaviizde bulunmiyacagina dair te’minat verirken, diger taraftan
Giirhan, elgileri vasitasiyle Harezm§aha gegmi§ hadiseleri unutma
zamani oldugunu bildiriyor, Nay- man lari tardetmek igin yardim
istiyor, buna kar§ilik olarak Sul- tan’m i§gali altmdaki arazinin
Harezm’e ilhakimn resmen tam- 'acagini ilave ediyordu. Harezm§ah
Muhammed, taraflarm miiracaatlarmdan istifadeyi dii§iindii. Elgi
hey’etlerine ayn kendileriyle beraber oldugunu soyledi. Maksadi
Nayman- utay miicadelesini alevlcndirmek ve garpi$malar sonunda
cagi muhakkak olan galibin de ilerdc kolayca ezilmesinc
G. I, 47. Burada Mekrit gesiyor ki, Mcrkit ile aym jcydir.
7
. I, 48. D’Ohsson (Iiist. d. Mong. I, 115) da: Tchinboudj.
I, 47, II, 126. Cam. T. 99a-b. Rav. S. V, 23. Hatta modern -i Mu/assal-i Iran I, 11;
R. Grousset, L'Emp. Mong. 223.
X, 295. Turks. 367.
11A R EZ M$ A H L A R IWPARATORLUCU *93
zcmin hazirlamakti. Bu itibarla ordusu ba$mda dogu istikametindc
Bifbalig'a kadar ilcrlcdi. Anlaîlacagi iizcrc muhasim taraflardan her
biri Sultanm kcndinc yardima gclmcktc oldugunu zannediyordu.
Umumi durum Gutjluk lehinc ncticclcndi. Nayman prensi memleket
dahilindeki ho5nutsuzIuktan faydalanarak, mesela Karahitaylara tabi
bulunan Almalig hukiimdarmm yardimlanm te’min cdcrck Kaxgar
hududunda yaptigi ani bir baskinla 214 Karahitay kuvvctlcrini maglup
vc Gurhan'i csir etti; Karahi- tay topraklanna el koydu, devlctin
bilfiil hakimi oldu (1211)215. Mamafih Giigliik csir kayinpederini
itlaf etmedi, bilakis ona, oldiigu 1214 senesine kadar tahtinda
oturtmak, huzurunda ayakta durmak surctiyle zahiren hiirmet
gostermekte devam etti. Bu hal, tam otoriteyi te’sis i$in zaman
kazanmak ihtiya- cindan dogabilecegi gibi, ilerde Gu<;Iuk
uzerindeki nufuzunun akislerini gorcccgimiz kansinm, yani
Giirhan'm kizmin, te’siri ncticesi de olabilir. Harczm§aha gelince o,
Karahitaylarm son hezimetini ganimet bilerek kaânlari takip, katl vc
esir etmi§ ve kendisine dehalct etmek isteyen bir kisim Karahitay
kuwet- lcrini ordusuna almi§tir216. Karahitay dcvleti, Sultan Muham-
med’in darbcleriylc vc onun giittiigu siyasetle yikilip ortadan
kalkmi§ olan iiîincu devlcttir. Giigluk ilc miinascbctlerini a§a- gida
gorccegiz.
J) Gurlu devletinin sonu:
§arkta bu vak’alann cereyan ettigi siralarda Harczm§ahlar
imparatorlugunun giiney hudutlarmda aym derccedc chemmi- yctii
h&diselcr birbirini takip ediyordu. Yukarda miiltcci Tac
2,4
Sir. S. C. trc. 13.
214
Cih. G. I, 4O, II, 100. Cam. T. 99b-100b. Tab. Na. 330. Cemal-i Kar$i’yc gore
cvvelcc Giirhan tarafmdan hapscdilmi? olan Ka$gar haninin oglu Arslan Han’in
(adi: Ebu’l-Futuh Muhammcd III, b. Yusuf, bk. 1st. Ans. Karahanlilar mad.)
Gii^luk tarafmdan kurtarildiktan sonra Ka$gar’a iade edildigi esnada asi cmirlcr
tarafmdan oldiirulmcsi 607 larihindc olmu$tur (bk. Turks. 366). Buna nazaran
Giirhan’m esareti bu yilda olmak l&zim geliyor. D’Ohsson (Hist. d. Along. I, 116)
GuQluk’iin Karahitaylar uzerindeki hakimiyetini 608 e koymaktadir. Ibn u’l-Esir bu
hadiseleri toptan 604 dc zikrctmijtir.
2,6
Kdm. T. IX, 296.
Harrxmfahlar Tarihi 1.1

>94 HARF./.M$AHI.AR TARlUl
ii'd-din Ali-§ah’m Gur hiikiimdan Mahmud tarafindan ihti- ramla
kanjilanarak payitahlta alikonduûnu gbimii$tiik. Sultan
Harezm$ah Ilf I IK Herat ve Horasan ijjlcrini hallcttikten sonra
karde$i mosolosini ole aldi. Firuzkuh'i\ goilderdigi bir cl$i ile, Gi\as
h'd-din Mahmud'un vaktiylo yapmuj oldugu ahid- lori hatirlatarak.
devlcte kar$t hasmane hareketlerde bulunmu? bir kay'ak olan Ali-
$ah'm tevkif odilmesini istcdi. Giyas ii’d-din talebe kar$i gclomcdi
ve misafirini Firuzkuh'da, Cuzcani’nin mimari ha§meti vc tczyini
giizelligini uzun uzadiya tarif cttigi (Kd§k-i Sultan) kasrma
hapsetti217. Bu hal Ali-§ah’in bcrabe- rindc gotiinnii? oldugu
Horasanh, Harczmli Tiirklcrdcn miite$ckkil maiyotini
hiddetlendirdi. Bunlar aym zamanda kcndilcrinin Sultan
Muhammcd’e toptan tcslim cdilmelerinden do korkuyorlardi. Bu
endive ilc aldtklari gizli tcrtibat sonunda gccclevin Giyas ii'd-din’i
sarayinda oldiirdiilcr (7 Safer 607/31 Temmuz 1210) 21S ve ertesi
giin cinayeti kendi tistlerindcn atmaga âhstilarsa da halk agzmda,
hiikiimdann, miilke tama’ eden Ali - §ah tarafindan katledildigi
§ayialari dola§maga ba§ladi. Giyas ii'd-din’in yerine 14 ya§indaki
biiyiik oglu Baha ii’d-din Sam Gur tahtina tpkarildi. Fakat Ali-
§ah’m hala serbest bira- ktlmamasi, taraftarlarmi bu sefer dogrudan
dogruya taklib-i hiikumct te§ebbiisiine sevketti. Bu hususdaki
hazirligm farkina varilmasi isc onlar i$in oldiiriicii oldu. Bir kismi
Melik Hiisam ii'd-din Muhammcd tarafindan uûrumlardan a$agi
atilmak, fillerc îgnctilmek suretivlc itlaf olundular. Firuzkuh ka-
nsiklik iijinde idi. Vaktiyle Giyas ii’d-din’e kar§i Sultan Harezm-
sahdan yardim istedigini, fakat maglup oldugunu gordiigiimtiz ve o
zamandanberi Harezm’de bulunan Bamiyan sahibi Ala ii’d-din
Atsiz vaziyeti haberahnea yeniden faaliyete ge$ti, Sultan
Muhammcd tarafindan kendisine yardima memur edilen Herat
valisi Melik -han (Emir Melik veya Emin Melik) ile Firuzktih’a
yuriidii. Bunun iizerinedir ki, neticeli bir miicadele iimidiyle Turk
ve Gur iimerasi miittefikan Tac ii’d-din Ali-§ah’i FiruzkHh tahtma
getprdiler 219. §ehir etrafinda Harezm ordulariyle sa-
217
Tab. Na. 91.
218
Tab. Na. 93. Cih. G. II, 85 (vc Tar. Gii. 413. Rav. S. IV, 2i5)deki 609
tarihi Tab. JVa.dcki malumata nazaran geytir.
210
Cih. G. II, 85. Ciizcani’dc bu sarahat yoksa da, verdigi izahattan Ciivcyni’nin
dogrulugu anla§iliyor.
HAREZM$AHLAR iMPARATORLUCU »95
va$lar yapildi vc nihayct Firdzkuh 5 Kasim 1210 (15 Cumade- Iula

607) da zabt cdildi. Sultan Baha u’d-din Sam lie validesi, biradcri vc
hem§irclcri, hazinc ilc birliktc Giirgdnc'a gondcrildi 22°. Emir
Mclik’in Firdzkdh'da tahta gikardigi Ala u’d-din Atsiz Gazne mcliki
Tac u’d-din Yildiz ilc miicadelelerde bulundu. Harczm’c tabi olarak
4 sene hukiimdarhktan sonra, Tac u’d-din Yildiz’in
kumandanlarindan Melik Nasirii ’d-din Hiiseyin ile yaptigi bir
muharebedc oldiiruldii. Firuzkuh'n clc gegiren Nasir u’d-din
ba$kasim tahta gikarmasma ragmen (1212 de), Tac u’d-din Yildiz
tarafindan, bunun yerine, ta Sultan Giyas u’d-din Muhammed
zamanmda Firuzkdh'un kendisine verildigini gordugumiiz Melik
Ala u’d-din tahta getirildi (1215 de). Yildiz’in yapliklan Sultan
Harezm§ahin goziinden kagmiyordu. Onun Gazneye hakim
olduktan ba§ka Harezm himayesindeki Firuzkuh ve havalisine de el
atmi§ olmasi Sultam bu civara sevketti. Ewela tabiiyeti kabulii,
hutbe ve sikkeyi Harezm§ah namma yapmasi tcklif edilmi§,
emirlcrinden Kutlug-tigin 221 in teklifi kabule miitemayil clmasma
ragmen, Tac ii’d-din’in miisbet bir ccvap vermemesi iizerine
Harezm§ah o tarafa yiiruyerek kendi mahmisi Ala u’d-din Atsiz’in
memleketi olan Bdmiydn bolgesini i§galden sonra Gazne'ye
yuriimu§tiir. Gazne dc bulunan Kutlug-tigin §ehri ve kal’ayi
Harezm§aha teslime hazirdi. Sultan Muhammed Yildiz’i maglup
ederek kuwetlerini dagitti, onu Hindistan’a firara meebur etti 222 ve
Gazne'ye girdi. Firuz- AwA’daki Melik Ala u’d-din de hazineleriyle
beraber, §ehri Sulta- nm adamlarma teslim ettikten sonra, kendisi
Harezm’e gonderildi (1215) 223. Tac u’d-din Ali-§ah’a gelince o,
Ciizcani’ye gore Emir Melik’in Gazneye vari§inda firar etmi§tir 221.
Cti- veyni onun hakkmda enteresan bir rivayet naklediyor: Kar-
dc§inin Firuzkuh'da saltanatini kabul etmi§ goriinen Sultan
Muhammed hil'atler ve tefrifierle menjur'u Muhammed Be§ir
admdaki mutemed bir adami ile Firdzkuh'a gondermijtir. Mu-
520
Tab. Na. 96. Rav. S. IV, 215.
221
Kam. T. IX, 310. Tab. Na. (s. 130) deki Ay-tigin hcrhalde bu olmalidir.
222
Tab. Na. 135. K&m. T. IX, 310.
223
Tab. Na. 100-101, no. Cih. G. II, 85.
221
Tab. Na. 96.
1 IAREZMJJAH 1.AR TAR 1111
akip Harezm’e mektup ya/.arak kom$u A'irnuiu iilkesinin ko- lavca

zabledilebilecegini bildirdi vo askovi yardim istedi. Ha- rezm$ahm
omri goroginco Emir tzz ii'd-diu Coldok tarafmdan destcklenon
Kivam ii'l-miilk h'irmdnx hakikaton kisa zamanda aldi. 6o8 (rzii) do
A'/wwVda bulunan Molik lmadii’d-din Muhammod Sultamn
dcrgahma tjagrildi; orada iyi kartjilandi. Bir yil soma, zabti
dii$iiniilon Pars'ta kendisine bir vilayet vo- rilecegi vadile Kirnuirux
gori gonderildi 2a0. Kivan ii’l-miilk duruma hakim oldu ve o
havalide cldc ettigi serveti, koyun, at, bkiiz vo saircyi Harezm'e
gbndcrdi. Sultan pek memnun kalmi? “Melikif 1-Muazzam”
unvamm verdigi bu kumandanma, Zev~ zen'c ilavetcn, Kirman i da
vererek onu o bolgcdc naib yapmi§ti. Kivam ii'l-miilk iilkesini
cidden ^.ok iyi idarc ctmi§, liayvan yeti$tirme, iirctme i§lerini
chemmiyetle elc alarak mev- cudu ve dolayisiyle devletc ait vergiyi
iki mislinc tjikarmaga vc mcmlekctin rcfahmi artirmaga muvaffak
olmu§tu.
Ibn ii'l-E s i r in ifadcsindcn Sicistan’da Harb b. Muhammcd b.
Ebi’l-Fazl’i maglup edenin de aym Zev<en meliki oldugu anla§iliyor.
Yalmz burada isim Tacii’d-din Bckr diye gesmek- tedir 231. £evzen
meliki ile, Harczm§ahin gonderdigi yardimci kuwetler Harb b.
Muhammed’i kolayca maglup ettikten sonra Efganistan hududuna
kadar Sicistan ve Kirman bolgcsine hakim oldular. Oradan cenuba
dogru ilerliyerek Belucistaria indiler ve Mekran dahil, bu mintikayi
Harezm imparatorluguna bagladilar. Hatta ib un’l-Es i r’e gore
Hiirmiiz bile Harezm’e tabi kilmmi§ ve biitiin sahil bolgesinde
oldugu gibi, Ummarida da hutbe Muhammed Harezmsah adma
okunmu§tur 23a.
230
Fakat bu vaadde durulmami? vc tek ba$ina terkedilen Imad ii’d- din,
yanina gittigi Kutb ii’d-din Mubariz tarafmdan kendisine verilen bir koyde az sonra
olmiijtur. El-Muza/, 48-49 vc not 1.
231
Kam. T. IX, 308. lbnij’l-Esir burada ceryan eden vukuatt Kirman
sava^larina i$tirak edip Musul’a donen bir askerden ogrenmi$tir. Ebu Bekr ihtimal,
maiyetindc bu askerin harp ettigi bir kumandandi. Bu yiizdcn bu kumandan Zevzen
meliki Kivam ii’l-miilk ile kan§Unlmi§ olabilir.
232
Ibnii’l-Esir (IX, 308) 611 vukuatinda zikrcdiyorsa da vakayi’
tarihini kat’iyetle tayin edemiyor. Tarih-i Sistan'z gore (s. 393) Zevzen sahibinin
Kirman’i zabti 606 da oimu$tur. Ciiveyn! (II, 74)dc ise 607 tarihi verilmektedir.
11AR KZMfjAHLAR 1M l»ARATORLUft U >99
Sultan Muhammcd Harczm$ah ycni fethcdilcn bu memlc- kctlcri
oglu Giyas ii’d-din Pir-§ah’a vcrdi vcyanma Tacu’d-din b. Kerim
iV§cref i’n-Nis&buri’yi vczir tayin ctti. Giyas ii’d-din iilkcsinc
Mogol istilasmi miitcakip gelmi? ve Celal ii’d-din Ha- rczm§ah
Hindistan’a vc Irak’a (jekilinccye kadar, idare ctmi? sonra yerinc,
Kirmdn’da., Karahitay Burak Hacib’i birakarak Irak’a gcgmi§tir233.
L) Irak-i Accm’in, fcthi; Fars’in ve Azerbay- can’in tabiiyete
almmasi:
Sultan Harezm§ah hayretc ?ayan bir dinamizm i<pndc §imdiyc
kadar izah ettigimiz ba§arilarini Irak kit’asim Harezm’e baglamak
gibi miihim bir zaferle taglandirildi vc devletini ha§- mct ve
viis’atinin gaye haddine ula§tirmaga, Sultan Sancar devri Biiyiik
Selûklu Imparatorlugu geni§ligine yakin bir imparatorluk haline
getirmege muvaffak oldu.
1211 de Irak’da Aydogmu§’un yerine kaim olan Nasir u’d-din
Mengli Rey, Isfahan ve Hemeddn bolgesine hakim olmu§,
miistakilen saga sola akmlara ba§lami§, bu arada gordiigiimuz
gibi, Mazenderdn'a kadar uzanmi§ti. Mengli Atabey Ozbek’c kar§i
muhalif oldugu gibi, Halife tarafmdan desteklenen vc Bagdad
askeriyle Hemeddn a yiiriiyen Aydogmu§’u oldiirtmesinden dolayi,
En-Nasir lidinillah ile de hasim durumda idi. Bundan ba$ka
Bdtiniitr\z meskun kal’alara alanlar yapmakla Alamut Ismailileri
hiikiimdan Celal li’d-din Hasan’i da dii§manlari meyanma
katmi§ti.
Bu Celal ii’d-din Hasan Ismaililer arasinda entcresan bir sima
olarak goriinur. Daha veliahdligi zamanmda ilhad vc ibdheye
miistenit Batini akidelerini reddedcrek babasi Muham- med’e kar§i
cephe almi§, bu yiizden $ikan ihtilaf dolayisiyle Abbasi Halifesi’ne
ve diger civar hukiimdarlara, Ismaililerin ba§ina ge$tigi takdirde
iilkcsinde islamiyetin §iarlarim ihya edccegini bildirmi§ti234.
Filhakika IQIO da babasi oliip yerinc hiikumdar olunca £a/miligin
miibah gordiigii, memnu’ haller- den vaz ge<jti, murid ve tabilerini
de ilhadAxn. menetti. Toprak- lan dahilinde mescidlcr yaptinyordu;
Horasan’dan ve Irak’dan
233
Sir. S. C. melin 26, trc. 45. Cih. G. II, 201.
231
Cih. G. Ill, 242.
»o6 HARKZMJjAHl.AR TARlllI
hammed Be$ir tebligati vapmt$, fakat Ali-§ah lul’atlori giyerkcn,
ona yard»m bahanosiylo yakla§arak anstzm vurdugu kih<;ln Ali-
sah'm ba$mi kesnnijtir. Bilaharo erkana hitaben yazilnu$ olan digor
men§uru okumu$ bbylcce Gur topraklan Sultan Harczm§aha intikal
otmi$tir 22i. Tac ii-d-din Ali-$ah'm Firuz- kuh sava$lan esnasmda,
Mulumnnd AvtTve goto Finizku/i hududunda 226 hovhangi bir
$okilde bldiigii anla?ihyor. Notice itibariyle Sultan Muhammed
Harozm$ah lidmiydn, Gur vo Gaznc bolgesini tamamiyle
hakimiyotine aldi. Buralara kuman- danlanm tayin elti vo hepsinin
ba$ma yani Gur, Herat, Garris tan, ^jmin-ddver (Sioistan-Gur
arasi) mcmleketlerine, ta Hin- distan hududuna kadar hakim
sitatiylc, Gazne merkcz olmak iizero, buyiik oglu Celal ii'd-din
(miistakbol Harczm§ah Sultan Colal ii'd-din) i getirdi 227 vo ona
$oms ii'l-miilk §ihab ii’d-din Alp u'l-Horevi’yi vezir nasbotti. Fakat
$ok sevip dcgcrini takdir ettigi ve kendisine kar§i dorin itimat
boslcdigi bu oglunu yamndan aynmamak, hizmetlerindcn mahrum
kalmamak iijin, bu mcmloketlere onun naibi olarak Kerber Mclik’i
gonderdi. Bu zat uhdosine verilen mintikayi teskilatlandirmi?,
meharctle idarc ctmi§, Mogol istilasmdan soma Colal ii'd-din
doniinceye kadar orayi clinde tutmu§tur 228. Gur luikiimdarlari ailcsi
olan §an- sabi siilalcsinin her ii<j kolunu da inkiraza ugratan Sultan
Muhammed bununla ortadan kaldtrdigt ve yiktigi devletlerin sayi-
smi dorde <jikarmi$ bulunuyordu.
K) Kirman, Sicistan’in vo Umman denizinc kadar olan bolgenin
imparatorluga baglanmasi:
Muhammed Harczm$ah bunlara ilavetcn be§inci ve al- tinci olarak
diger iki melik ailesini do bertaraf etmis ve muazzam bir arazi elc
gcgirmi§ti ki, bu da Sicistan ve Kirman top- raklariyle, buralarda
hiikiimran bulunan, Sultan Sancar ve Atsiz Harczmâh
zamanlarinda gordiigiimiiz, Tac ii’d-din Ebu- 1-Fazl ve Melik Dinar
ogullari idi. Yukarida Kirman in Sultan Teki§’c baglandigmi vc
onun Harezm’den gondcrmi§ oldugu Nusrctii’d-din zamamnda
orada muntazam bir idare teessiis
525
Cih. G. II, 85. Rav. S. IV, 139.
224
Lub. I, 48.
227
Cih. G. II, 86.
228
Sir. S. C. metin 25, trc. 45.
HARP.ZM$AHI,AR iMPARATORLUCtU i«)7
etligini soylcmi§tik. Fakat Alali’d-din Muhammcd’in ilk yilla-

rmda Kir man idarcsinc mcmur odilcn Hacib Husamii’d-din OrruT,
halka karsi insafsiz davrandi; zcnginlcrin mallarim mii- sadorc,
Kirmdn idarcsinc i$tirakini gordiigtimuz Ruknii’d-din ilc diger ilcri
gclcnlcri tcvkif ctti vc ahaliyi tazyikc ba$ladi. Az sonra hapislcn
kurtulan Riiknii’d-din’in miizaheretile Kirman- hlar ban karc rcisi
Kutbii’d-din Miibariz’i davct cttilcr. Boylccc mcmlckct bir scnc
kadar §cbankare tahakkiimiinde kaldi. Sonra Fars Atabcyi Sa’ad
Kirmdn’a. hakim olarak (599/ 1202), orayi kcndi biradcr zadesi
Melik tmadii’d-din Muham- med’c verdi 228,). Hareznvjah’m emrilc
Radiyu’d-din Nisapuri vc Boga - ligin kumandasinda gelcn
kuvvetler, Atabey taraftar- larinin mukavemcti kar§ismda
9ekilmegc mccbur oldular. Fakat digcr taraftan da maiyetindeki
Oguzlarla o havalideki bazi kalcleri clindc tutan, Melik Dinar’m
ikinci oglu, Acem-§ah228c ile Fars Atabeyleri kuwetleri arasinda
fasilasiz miicadclc devam cdiyordu 229.
1208-1209 scnelcrinc dogru Zev&n nieliki bulunan Nusrat iid’-din
Muhammed’in, bazi i§lerin miizakeresi iqn metbuu Sultan
Muhammed nezdinc gonderdigi Kivam ii’l-mulk, vazifesini ifada
muvaffakiyet hasd olmasi iizerine %evzen'i ele gcîrmek emeliyle,
Melik Nusrat ii’d-din hakkmda bir takim isnatlarda bulundu;
ezciimle onun Batin!lere miitemayil ve Sul- tan’a itaatten ayrilmak
fikrindc oldugunu ima etti. Mcmlekc- tine dondiigii zamanda
Sultamn Nusrat u’d-din’i Batin! sanarak hakkmda §iiphe
besledigini soyledi,. Akibetinden endi§eye dii- §en Melik’in hudut
kal’alanndan birindeki Ismaililere siginmasi iizerine Kivam u’l-
miilk Sultan tarafindan Zevzcn i§lerinin tcd- virine memur edildi. Az
sonra da oraya nulik oldu. Bunu miite-
228b
Kirmanda Fars Atabey’Ieri hak. bk. El-Mnzaf, 14, 18 vd.
-:“c Simtu'l-uld 19-20. Daha bk. Nizamii t-Teuarih 76. âftrndme'yc bakihrsa (s.
804) Melik Dinar’dan sonra oglu Fcrruh-$ah zamanmda Kir- man, Sultan Teki$’in
gonderdigi Hacib Hiisam ii’d-din. Omer vasitasiylc, bunun orada kaldigi 10 sene
muddctle, Harezm’c tabi olmu$tur; bilaharc §ebankare ile mucadelclcr ceryan
etmi$, nihayet Accm-sah "fehriyar" olmujtur.
220
El-MuzdJi 44-46
i >)»' HARE/.MSyAHLAR TARlIll
akip Harezm’e mektup ya/.arak kom§u Airman iilkoshxin kolayca

zubtedilebilecogini bildirdi vo askcri yardi.ni istcrii. Ha- rczm$ahm
omri gereginco Emir tzz ii'd-diu Geldok tarafmdan destcklenon
Kivam ii’l-miilk h'irimin'i hakikaton kisa zamanda aldi. 608 (1211)
dx' A'jYwrtVda bvdunan Melik Imadii’d-din Muhammod Sultamn
dergahma âgnldi; orada iyi kanjilandi. Bir yil soma, zabu
dii$iiniilen Fars'ta kendisine bir vilayet vc- rileccgi vadile Airman,\
geri gonderildi 23°. Kivan ii’l-miilk duruma hakim oldu ve o
havalide cldc ettigi served, koyun, at, okiiz vc saireyi Harezm’e
gonderdi. Sultan pek memnun kalmis “Melikii'l-Muazzam" unvamrn
verdigi bu kumandamna, £ev- Zenc ilaveten, Airman' 1 da vererek
onu o bolgede naib yapmi§ti. Kivam ii'l-miilk iilkesini ciddcn <,ok
iyi idarc ctmi§, hayvan yeti$tirme, iiretme i§lerini ehemmiyetlc clc
alarak meveudu ve dolayisiyle dcvlctc ait vergiyi iki mislinc
tpkarmaga vc mcmlckctin refahmi artirmaga muvaffak olmu§tu.
Ibn ii'l-E s i r'in ifadcsindcn Sicistan’da Harb b. Muhammcd b.
Ebi’l-Fazl’i maglup edenin do aym Zjevzen mcliki oldugu
anla§iliyor. Yalmz burada isim Tacii’d-din Bckr diye ge$mektedir
231
. Zjvzen mcliki ilc, Harczm§ahin gonderdigi yardimci kuwctler
Harb b. Muhammcd’i kolayca maglup ettikten sonra Efganistan
hududuna kadar Sicistan ve Kirman bdlgcsine hakim oldular.
Oradan cenuba dogru ilerliyerek Belucistan'a indiler ve Mekran
dahil, bu mintikayi Harezm imparatorluguna bagladilar. Hatta lb
iin’I-Es i r’e gore Hiirmiiz bile Harezm’c tabi kilmmi§ vc biitiin
sahil bolgesinde oldugu gibi, UmmatCda da hutbe Muhammcd
Harezm?ah adma okunmu§tur 232.
230
Fakat bu vaadclc durulmami? vc tek bajina tcrkedilen lmad u’d- din,
yanina gittigi Kutb u’d-din Miibariz tarafmdan kendisine verilen bir koyde az sonra
blmu$tur. El-MuzaJ, 48-49 vc not 1.
231
Karn. T. IX, 308. lbnii’l-Esir burada ccryan eden vukuati Kirman
savajlarina i$tirak edip Musul’a donen bir askerden ogrenmi?tir. Ebu Bckr ihtimal,
maiyetinde bu askerin harp ettigi bir kumandandi. Bu ytizden bu kumandan £evzen
meliki Kivam ii’l-miilk ile kari$tirilmi5 olabilir.
232
lbnti’l-Esir (IX, 308) 611 vukuatmda zikrediyorsa da vakayi’
tarihini kat’iyetle tayin edemiyor. Tarih-i Ststan'a gore (s. 393) Zev*en sahibinin
Kirman’i zabti 606 da olmu$tur. Ciiveyni (II, 74)de ise 607 tarihi verilmektcdir.
IIARKZM$AH LAR IMI’ARATC)RLUCiU »9!)
Sultan Mu hammed Harczm$ah ycni fethedilen bu mcmlc- kotleri

oglu Giyas ii’d-din Pir-$ah’a verdi vcyanina Tac u’d-din b. Kerim
i’$-$crcf i’n-Nis&buri’yi vezir tayinetti. Giyas u’d-din iilkcsinc
Mogol istilasim muteakip geimi§ ve Celal u’d-din Ha- rczm§ah
Hindislan’a ve Irak’a qckilinceye kadar, idarc etmi? sonra yerine,
Kirman’da, Karahitay Burak Hacib’i birakarak Irak’a gegmi§tir233.
L) Irak-i Accm’in, fethi; Fars’in ve Azerbay- can’in tabiiyetc
alinmasi:
Sultan Harczm$ah hayretc $ayan bir dinamizm iîndc §imdiye
kadar izah ettigimiz ba§arilarmi Irak kit’asini Harezm’e baglamak
gibi miihim bir zaferle taglandirildi ve devletini ha$- met ve
viis’atinin gaye haddine ula§tirmaga, Sultan Sancar devri Biiyiik
Sclûklu Imparatorlugu geni§ligine yakin bir imparatorluk haline
getirmege muvaffak oldu.
1211 de Irak’da Aydogmu§’un yerine kaim olan Nasir ii’d-din
Mcngli Rey, Isfahan ve Hemedan bolgesine hakim olmu§,
miistakilen saga sola akinlara ba§lami§, bu arada gordiigiimuz
gibi, Mazenderan'a kadar uzanrru§ti. Mengli Atabey Ozbek’e kar§i
muhalif oldugu gibi, Halife tarafindan desteklenen ve Bagdad
askeriyle Hemedan'a yuriiyen Aydogmu§’u oldiirtmesinden dolayi,
En-Nasir lidinillah ile de hasim durumda idi. Bundan ba$ka
Bdtinilerle meskun kal’alara akinlar yapmakla Alamut tsmailileri
hukiimdari Celal u’d-din Hasan’i da du§manlari meyanma katmi§ti.
Bu Celal u’d-din Hasan Ismaililer arasmda enteresan bir sima
olarak goriinur. Daha veliahdligi zamanmda ilkad ve ib&heye
miistenit Bdtini akidelerini reddedcrek babasi Muham- med’e kar§i
cephe almi§, bu yiizden $ikan ihtilaf dolayisiyle Abbasi Halifesi’ne
ve diger civar huktimdarlara, Ismaililerin ba§ina ge$tigi takdirde
iilkesinde islamiyetin §iarlarmi ihya edecegini bildirmi§ti234.
Filhakika 1210 da babast oliip yerine hiikumdar olunca BatiniWgm
miibah gordiigu, memnu’ haller- den vaz getjti, miirid ve tabilerini
de ilhaddan menetti. Toprak- lan dahilinde mescidler yaptmyordu;
Horasan’dan ve Irak’dan
233
Sir. S. C. metin 26, trc. 45. Cih. G. II, 201.
231
Cih. G. Ill, 242.
-\*o HARl'./.MJjAHLAR TARl111
fakihlor davot cdiyor vo onlara ikranilarda Indunuyordu. Soma l'n-

Nasir’a, Muhammed Hnroznvjah'a vo ba$ka islam mcliklo- rine
elîler gdndororok normal siyas! miinasobotlero giriyti a3:>.
Horkeston ovvol. cium miisliimanli&ma luikmoljni?olau Halifo
larafmdan samimi alaka ilo kanjdandi. Miisliimanligma dair verilon
foivalar ouunla kurulacak dostano miinasobotlorin §or’- an
mah/urlu olnuyacagmi ilan oimokto idi. Bu yiizden “Nov
Mii$H'una:\“ cliyo $bhrei bulan Colal ii'd-din “3fi homcn Irak
mosclolcrino kansti vo daha ziyadc Halilo’uin politikasmda miihim
rol oynadi.
En-Nasir. Mcngli’yo karyi, bir yandan Alaboy Ozbok’e digcr
taraftan C.olal ii'd-din Nov Miisliiman’a habcr gdndororok,
kondisinin do dahil bulundugu bir tiylii itiifak viicuda gctirdi.
Yanlan anla$maya gore, Mcngli ortadan kaldinlacak, Irak-i Acom
bolgosi in; miittcfik arasmda paylayilacakti -37. Mcngli ilo
savaymak hususunda Atabcy’o yardim etmck iizoro Colal ii'd-din
Hasan Azcrbaycan'a giiti, kuvvotloriylc birlikio, O/.bck’in misafiri
oldu. Hil'al vo /e/r/jlcrden ba?ka askorlcrinin masrafi da vcrilmek
§artiylo Baylakan da uzun miiddet oturdu. Bu zaman i<;inde
Bagdad’da hazirlanan hilafct ordusu da Vcch ii's-seb’ lakabiyle
anilan Muzaflor ii'd-din Sunkur idarosindc yola $ikarildi. Ayrica
Halifc tarafindan Erbil, $ehr-i Zjor vo havalisi hakimi Muzaficr ii'd-
din Gdkbdrii’niin kuwotlerini alarak miit- tcfiklcro illihaki vo
Herneddn’da tecemmu’ edccek olan biitiin ordulara ba§kumandan
olmasi emredilmi$ti. Mcngli onlari Ke- rec yakminda bir dag
cteginde kar§iladi. Mengli ani bir <pki§la Ozbek’in bulundugu
kanadi bozguna ugratmi§ ve piiskiirtmii§ idi isc de, crtcsi giin
miittcfiklerin baskisma tahammul cdemi- yerck ka^ti, kuwetleri
dagildi. Celal ii’d-din Hasan karar gcrcgincc cl koydugu êncan,
Ebher vc civanna mcmurlanni tayin ederek Alamut'a gitti. Otckilcr
do yerlerinc dondiilcr. Save civarmda oldiiriilcn Mongli’nin baî
Ozbek’e gonderildi, o da Halifcyc irsal e.tti. Bu hal Bagdad
daumumi bir sevin^ uyandir- misti238. Ozbek, miihim bir kismmi
aldigi Irak-i Acorn bolgo-
23:
‘ Cili. G. Ill, 243. Kdm. T. IX, 306. Bar Hebracus II, 494.
238
Cih. G. Ill, 243.
-,37 Kdm. T. IX, 309.
23,1
Kdm. T. IX, 309. Cih. G. Ill, 246-247 de 611 gosteriliyor.
HARF.ZMJjAHI.AR lMPARATORLUGU 201
sini k;ird«-$i Alabey Ebu Bekr’in mcmluklerindcn Scyf ii’d-din

Oglimi§23U m uhdcsinc tcslim etmijti. Halbuki gcrck Ciiveyni’- nin
gcrck I bn u’l-Esir’in yazdiklanna gore, Oglimt§ hakikatte Sultan
Muhammcd Harezmsahm adami olup onun nezdinde bulunmuij,
sonra Ozbek’in yanina giderck, son sava$.ta ccsare- tiylc tcmayiiz
ctmi^ti. Kendisini' Harczm?ahin nimctiyle bes- lcnmi!} saydigi ig'n
ba§ina gctirildigi Irak-i Acem hiikumetindc hutbeyi, her cihctce
bagli bulundugu, Sultan Muhammcd adma okutmakta tereddiit
ctmrdi 2,°. Anla§ildigina gore, buna ne Halife ne de Ozbek
tarafmdan dogrudan dogruya mani oluna- mami§ti. Fakat Halife
En-Nasir lidinillah Mengli gibi nisbeten daha az tchlikeli bir
mutegallibeye bile tahammul edemedigi cihetle koca bir dcvletin
hukumdari Sultan Harezm§ahm hakimiyct vc otoritesini Bagdad
kapilarma kadar getiren Oghmi§’i ortadan kaldirmak i$in gizli
faaliyctc ge<jti. Bu yolda da Cclalu’d-din Hasan’dan faydalandi.
Alamul'dan istedigi vc Halifcnin her arzusuna kayitsiz §artsiz
itaatleri Ismaili hiikiim- darinca emredilen, fedailer eliyle Oghmi§’i
oldiirttvi. Katl, Oglimi?, Hicaz’dan donmii§ olan Irak-i Acem
hacilarim istikbale $iktigi sirada, haci kiyafetine giren Batintler
tarafmdan icra edilmi§ti211.
Bu tarihlerde Sultan Muhammed Gu$luk ile me§gul oluyor ve bu
sebepten, kendisine payitaht yaptigim gordiigiimuz, Semerkand'de
bulunuyordu. Irak’da namma hutbc okutmak ve burayi ndib
sifatiyle onun adina itaat aitinda tutmakla vazifeli Oghmi$’m
oldiirulmesi iizerine, Irak’a yiiriimek kararim verdi ve Ncsevi’yc
gore ioo bin ki§ilik bir kuwetie harekete ge^ti242.
21,9
Bu adin muhtelif $ekillerdeki zabtlari hakkinda bk. Cih. G. Ill, 246, not 6 ve
414, not 3. Cam. T. I, 103* da Houdas (Sir. S. C.
trc. 23): Aghelmich. Barthold (Turks. 374): Oghulmish. Kelimenin, ôgal- mak,
iiremck manasina ogh (—mak) (bk. oghtti: $ogaltti, iiretti, DLT, I, 265)dan mu?tak
olmasi muhtemeldir ve Oglinn? $ekli Tiirklerde isim verme adetine de uygundur.
510
Kam. T. IX, 309-313. Cih. G. II, 121. -
2,1
Kam. T. IX, 312 (614 de). Cih. G. II, 121. Oghmis’m 614 de oldii- riildugiine
dair bk. (Cih. G. Ill, Mirza M. Kazvini ha$iyesi, 415).
342
Sir. S. C. trc. 24. Harezm$ah, yinc Nesevi’ye gore, 400 bin siivari
gikarabiliyordu (Sir. S. C. trc. 20).
;02 IlAKKZMtjAHl.AR TAUlllI
Oghmi$’m ohncsi, Harezm§alun da u/.akta bulunmasi dolayisiyle,

miidafaasiz kalau Irak-t Acom'i kolayoa i$gal arzu oden Ozbek
kalabalik bir ordu ba$nula ilerleini$, Isfahan 1 hakimiyetine ahni$:
digor tarattan aym hiilyava kaptlan Kars Ala- beyi Sa’d do Rev, Hdr-
i Rev ilo h'azviw vo Simndn bdlgesini istila ctmi$ii. Sultan
Muhammod h'omis'c goldigi zaman Ata- beylorin yaptiklanm
duyunca daha siir'atli davranmak icap ettigindon. ordusundan soytigi
i ’ bin hafif siivari ilo ilcri atildi. Rev civarmda Hayl-i Biizthg-1* do
Ears Ataboyine yeti§ti. Harczm$ahm bu kadar ani olarak gclecogini
kostiremiyen Sa’d, Harozin bnculorini lrak'i istilada kondisiylc
rekabctc giri§en Ozbok'in askorlori zannodorok $iddctlc sava§a
girdi. Fakat az soma topo uzerinde Sultamn fetr'ini vo sancaklarim
goriincc miicadolcnin neticosizligini anladt, yarpi§mayi kosti,
atmdan indi. kuwetleri dagildi. Sa’d baglanmi§ vo bir estcrc bindiril-
mi§ oldugu haldc Sultamn yanina sevkolundu 2U. Ozbek Isfahan da
iken Sa’d’in csarctini haber alnu§, durmak veya firar •ctmck $iklari
arasmda miitereddit $a§inp kalmi§ti. Dcrin korku iyinde idi.
Kendisini tehdit eden tehlikeden bir an once kurtui- maktan baska
yare kalmadigmi anlayinca acclc Hemedan a dogru yckildi. Oraya
yakla§tigi zaman, honiiz Ref dc konak- lamakta oldugunu yahut
Isfahan'da bulundugunu zannettigi Sultamn bu §ehre geldigini
ogrenince biisbiitun cesarcti kirildi. Etrafindakilcrden bazilart
Isfahan a donmegi du§unuycr, bazilan da agirliklari arkada
birakarak Harezmlileri bunlari yag- malamakla oyalama surctiylc,
hafif mufreze refakatinde Azer- baycan’a yckilmenin mumkiin vc
isabctli olacagmi ilcri suruyor- lardi. Veziri Rcbib ii"d-din Ebu’l-
Kasim isc yalmz o havalinin degil, belki yakin §arkm en muhkem
kal'alarmdan olan Kazvin hisarina kapanmavt tavsiyc ediyordu.
Ozbek son fikre kar§i, tahassiin ettigi takdirde hiy bir fayda
clvermivecegini, orada Sultamn bir grup askeri tarafindan inmege
meebur edilinceye kadar ku§atilacagim sbylcdi. Notice olarak
Azerbaycan ordusunun kiilli kismt ile agirhklar ve hazinc Melik
Nusretu’d-din Muhammcd kumandasmda Tebriz’c gitmek iizereyola
yikanldi.
2,3
Kazvin'c 10 fersah niesafede bir kasaba (Muc. B. II, 509). Houdas yard is olarak
Ccbcl-i Bourzouk okumustur (Sir. S. C. metin 14, trc. 25).
2,1
Sir. S. C. trc. 25. Kdm. T. IX, 312. Cih. G. II, 97.
MARK/. M ?? A MI .A R IM I*A R ATOR J.U ('; U *<>
3
Ozbek clc kendinc sadik Tiirklcrdrn sctjtigi 200 siivari ilc sarp
daglar arasina dii$tu. Yuriiyuîi Jiakkinda hi9 bir ijijphr uyan-
dirmamaga ihtimam cdcrck,gc<jilmcsi mii§kil bogazlardan Azcr-
baycan istikamctindc ka^H. Filhakika bu plan Harczm kuvvct-
Icrinin dikkalini Melik Nusrctu’d-din uzcrine tc-ksif ctmeleri
surctiyle Ozbek’in kurtulmasinayardim clmi§ti. Nusretu'd-din,
Sultanin adamlarindan Kebudcame mukta’i Emir Dck^ckus'-
Silahdar’m pususuna du§uruldii; yamndaki ordunun yarisi kilujtan
gctprildi, kaganlar Miydnc'a kadar kovalandi. Bilumum agirlik,
hazine, bayraklar, davuliar igtinam edildi. Nusrctu’d-din vc diger
kumandanlar yakalandilar, ganimctlc bcrabcr Harczm- $aha
gonderildiler. Kendi ba$ma birakilmi? olan Vezir Rcbib iid-din isc
Sultana haber gondermi§, irtikab olunan hatalardan dolayi oziir
dilcmi§ vc §ahsim itaatsizlik sugundan lebriyeye 9ah$mi§ti. Fakat
Sultan Muhammcd ricalarin samimiyctinc inanmiyor, bunu sirf
sclamcte ula§mak igin ba§vurulan ârc telakki ediyordu. Ozbek
ordulari yagmalandiktan scnra yolda tcsadiif cdilen Vezir de csir
tutularak Sultanin ordugalnna gondcrildi 245. Ordusunu vc
kumandanlarmi kaybeden Ozbek, Harczmsaha tabiiyeti kabul
zorunda kaldi. Sultanin clgisinc mutavaatini bildirdikten sonra
Azerbaycanda, Erran’da vc ta §irvan smirlarma kadar topraklarda
hutbe ve sikkenin Sultan Muhammed adma olacagmi tc’yit etti.
Elîyi giimii§ vc altindan nadir miicevhcrat ve diger hediyelerle
geri gonderirken, tabiligine delil olmak iizere, miistahkem Kazvin
kal'asim Ha- rczm§aha terk etti 216. Ancak mail durumun sarsilmi§
olmasi, halcn para tahsili hususunda miihim zorluklarla
kar§ila§dmasi vc zaten maglubiyeti yiiziinden ulkesinin §imal
hudutlarinm Giirculer tarafmdan istila edilmi§ bulunmasi, meveut
paranmda mustevlileri tard i9in kullamlmak icap ctmesi dolayisiylc,
iste- nilcn yillik vergiyi odeyemiyecegi iîn af diledi. Sultan
sebcplcri makul buldu, vergiyi affetti. Giircti kralma gonderdigi
tehditkar bir mektupta Sultan, bundan boyle Ozbek’in ulkesinin
Ha- rezm Imparatorlugunun bir parâsi oldugunu, binacnalcyh
245
Nesevi (trc. 27-29) bu hadiselcri, Cclalu’d-din Harezmjah zamaninda
Azcrbaycan’da artik uzlcttc ya§amakta olan bizzat Rcbib ii’d- din’den dinlcmistir.
2,8
Sir. S. C. trc. 30. Karn. .T. IX, 313. Cih. G. II, 98.
-''M IlARF.ZM$AUl.AR lARlllI
oral.ira uiarruzdan sakinihnasim bildiriyor. aync'a Ozbek'e do
Giuvistan'a sd'or \apmak itzoro 50 bin k>:jilik sc^mc bir ordu- mm
hazirlanmasmi omtodiyordu Haiv/.m kuwollori ('.dal n'd-din Hasan
tar.ifind.m i§gal r'dildiîni sbylodigimiz £mean vo Ebker sohirleriui
do muk.ivomoi gounodon zabtoitilor 248.
F.sir bars Aiabeyi Sa'd'o, ('iivoyni'yo goro ^cvzoi molikinin
tavassulu notioosindo 2,i\ Nosov i'yo gdro Bagdad ii/.oriao yiiru-
mogi lasarltyan llaro/msalun bn plantm soktodar ctmomosi
dii$imoosiylo Sulian taralindan oman vorildi vo tabiiycti, ayni
zamanda lstr.hr vo Efkenvdr 2:>1 kal'alannm Harc/.msaha lorki vo
Fats varidati iitp.e birinin saltanat hazinosine gondcril- m.si
ârilariylo oium memlekoiino ddnmosinc miisaadc olundu. Sa’d'm
oglu Kbit Bokr babasinm esaroti iizcrinc Fars’da idarcyi do almis vo
Sa'd’in avdciiylo baba-ogul arasmda miicadde 51k- mi§ iso do
nciicodo Sa'd galcbcyi te’min ederck Harczjr»§aha taahhudiinii
ycrinc getirmistir 252.
Harczm$ah biitiin Irak-i Acom ku'asim ogullanndan Riikn u’d-din
Gursantju253 ya verdi, yanina imadu'-miilk Muhammed b. i's-Savi’yi
vezir, Torken Hatun'un akrabasi Yigan Taysi’yi atabev yapti, aynca
$crcf ii’d-din Emir-i Mcclis’i bir ordu ilc maiyotinc gonderdi 254.
•IT Sir. S. C. ire. 30. Gurcii kirali hcdiyelcri hamil kendi cl(,isini Ha- reznijahtn
elyisiyle beraber GiirgtUu'a gbndcrmi$ ise dc. bunlar Harcztnjah’a ancak onun
Mogollar oniinde gerilerken Cevhun'u geyligi zaman ula.'ja- bilmislcrdir (ayn. yer.-
.
-,s Kebn. T. IX. 313. Rav. S. I\‘, 205.
Cih. G. II, 97.
Ji0
Sir. S. C. trc. 33.
241
Cih. G. (II. 97): obeli Sir. S. C. (metin 19: illicit tr. 34: Askanabad) yazilmi? ise
dc buranin Fars’da kain Efkenvar kal’asi (bk. Muc. B. 1. 281) olduguna suphe
yoktur.
-v- Sir. S. C. ayn. yer. Cih. G. ayn. yer. Kant. T. IX. 313. Nesevi’ye gore Sultan.
Atabev Sa’di Terken Hatun’un akrabalarindan biriylc evlen- dirmijtir. .Yi;am ii'l-
Terarih'c gore (s. 77) Atabev, yukaridaki $artlardan ba>ka. kizi Mclike Hatun’u.
Sultanin oglu Cclalu’d-din ile evlcndirecck ve kendi oglu Zengi’yi Sultanin nezdine
gonderecckti (daha bk. Rav. S. IV. 203).
iS;i
Sir. S. C. trc. 45. Kant. T. IX, 313. Cih. C. II, 208. Gursanct, Gur- sayci ilh...
jekillerinde okunan bu ismin dogrusu Gursanyti’dir (bk. 1'. Kdprulu, Turkiyat Mec.
I, 251-254).
Sir. S. C. trc. 23, 46. Cih. G. II. 209.
MARK7.MS#AHLAR IMPAKA'l'OKI.UAU 20-,
Yukardanbcri gordugiimtiz gibi Sultan Muhammcd zamamnda

Ilarczmâhlar Imparatorlugu 'biiyuklugunun azamt dc- recesini
idrak ctmigti. Qu havzasindan Hind sabillcrine, Kafkas daglarina ve
Bagdad civarlarina kadar her tarafta Harczmâhin fermam yiiriir
olmu$; Harezm, Maveraiinnchir Sirdcrya ote- lcri, Manki§lag,
Horasan, Toharistan, Kuhistan, Afganistan, Sind kcnarlari, Kirman,
Bclucistan, Sicistan, Fars, Irak-i Acem, Azcrbaycan, Erran,
Taberistan gibi islam iilkclerinde onun admin akisleri duyulmu§tu.
Sultan Muhammcd diger islam mcmlekctlerini dc imparatcrluguna
bagliyarak kendini “En Bii- viik Sultan” ilan ctmck emelini
besliyordu. Onun Ermenistan ve Anadolu topraklarint cle geeprmek
i<jin, hareket iissii yapmak maksadiyle Tijiis’c yiiriimek azminde
oldugunu bildiren muasir muellif MuvalTak Abdii’l-Latif’in,
Eyyubilcrden Melikti’z-Zahir Gazi’nin veziri Ibnii’l-Ala’dan
naklettigine gore, Harczm§ah Ijam ve Misir kit’alarini da zabtetmek
tasawurunda idi. Ye- zirlc muellif arasinda ceryan eden konusmalara
bakihrsa, Sultan Muhammcd’in, mevsuk kaynaklardan istihbar
edilen bu niycti adi getjen kit’alarda ciddi endi§elcr yaratmi§ti 25i.
Sultan Muhammed Harezm§ahm fermamnm dinlenmc- digi, isminin
hutbede zikrcdilmcdigi yalmz, fakat islam ale- mince pek muhim bir
yervardi: Bagdad. Orada cismanl imkanlara dayanmakla beraber
bilhassa manevi niifuzu saycsindc Harezm§ahla rekabet cdcbilecek
kudrette bir adam hakim bulunuyordu: Halife En-Nasir lidinillah.
§imdiye kadar $e$itli vesilelerlc tezahiirlerinf gordiigiimuz bu
Halife-Sultan rekabetinin nihayet dogrudan dogruya ve kat’i
miicadele seklini alan son safhasimn sebeplerini izah ederken,
Harezm§ahlar imparatorlugunun i$ durumuna bir goz atmak faydah
olacaktir:
M) Harezm§ahlar Imparatorlugunun i q d u r u m u:
Muhammed Harezm§ahm askeri sahada ustustc kazandigi
255
Bk. Zehcbi: Tarihu'l-tslam 131a-u. Muvaffaku’d-din Abdu’l- Latifi’l-
Bagdadt’nin hal terciimcsi ve cserleri: lbn Ebi Usaybia, Uyunu'l- F.nba II, 2or vd.
lbn Vasil’a gore ,619 (1222) senesinde Derbend sahibi Re$id’e miiracaat eden
Kipâk Tiirklcrinin jefleri ve ilcri gelenlcri Muhammed Harezm$ah tabiiyetindc
bulunmus olduklanm soylemi$lcrdir Bk. Miiferric, I05b.
.•••I' IIARKZM.SAlll.AR TAR t i l l
biiviik zafcrlor, omm, /.aten kondini biitiin mahlukatin fevkinde

adota fovkulbcscr bit - varlik sayau vo bylo kabul adilmosini istc-
yon, uiahiin- moduli ruhunun diîisii/. bir gurura kapilniasuia sebeb
olmustu. Irak haivkatmi bitirdikton so lira I Icnieddn’dix bulundugu
s’ralarda sik sik (evgtin oyuamaga ipkar vc son mu- harebedo osir
ottigi Atabev Sa'd. Molik .Nusrot u'd-din Muliam- iiiai, Wv.ir
Robib ii’d-din KbiiP-Kasim \T diger iimcrayi mey- danda. biitiin
oyuu di-vammca ayakta soy re inoebur oderdi. Hu osnaila osirlor
zinoirlorlo bagli bulimurlardi vo bu hakarct lior oyun giinu
lokrarlaiurdi 25#. Sultan Muhammed payitahti (.’iodine' 1 da
hiikiimdarlar vo hukiimdar ogullan hapishanosi haline getirmisti.
Hakimiyetlcrine son verdigi siilalc mcnsupla- ruulan bir ôklaruu
bldiirmiis. gori kalanlan da, horhangi bir muhalol’otten korktugu
icin, yurtlanndan siirerck Harczm’c sevketmisii. Hnnlann toptan
maruz kaldiklan felaketi ileride gorecegiz.
Clkcleri silip siipiiren. hiikiimdarlari tabilige, vcrgiyc mccbur
uuan Harczm?ah, artiK §ahsnu hie; bir devlct reisiylc miisavi
addcimiyordu. Binaenaleyh sarayindaki Co§rifat vc mcrasimlcr do
ornoklcri her yerdo goriilonlcrden ba§ka vc daha azametli, daha
muhtesom olmah idi. Sultan Muhammed hakimiyet alameti olarak
otedenberi teamiil halindc devam eden giindc bos defa, namaz
vakitlcrindc, <,ahnan nobet'i kaldirdi. Bc§ nobet usCdii her birini
bir kit’aya hukiimdar tayin ctligi ogullannm veya miisaadosi
dairosinde melik'lerm saraylannda cari olacakti. Kendisi i<pn ycni
bir ndbet sistemi vaz’ etti. Buna 1‘ îi'l-Kar- neyn nobeti ”
deniliyordu ki, giinc§ dogarken vc batarken olmak iizerc giindc iki
defa gahniyordu. Burada kullanilan davullar altin kaplamah,
dcgnckler inci kakmali, diger alellcr dc yinc inci vc miicevheratla
siislii olarak hazirlanmisti. Elbette ki, «;alanlar da on parlak
iiniformalara biirunmii?lerdi. Zii’l- Karnoyn nobetinin a.91 li§
merasiminc bizzat nczarct eden Sultan, ilk nobetin, saravinda
mevkuf hiikiimdarlar vc hukiimdar ogullan tarafmdan gahnmasmi
emretmisti. Kiisadi icra cdenlcr arasmda son Irak Sclquklu Sultant
Tugrul’un oglu; Gurlulardan Giyas ii'd-din Mahmud’un ogullan;
Bahaii’d-din Sam vc §ems
-:‘'i Sir. S. C. ire. 26, 29.

11A R K/.M-jA H J. A R IM I'A R ATO RI, UO U 20 7
ii'd-din Muhammcd; Bamiydn sahibi Melik Alaii’d-din; Belli valisi

Jmadii’d-din Omer ile oglu Terrniz saliibi Melik Bchram- sah;
Buhdrayx islila eden Sancar; Jfesd sahibi Imad ii’d-din
Muhammcd’in ogullari; Vahf sahibi Cemal ii’d-din Omer;
Sifcnak melikinin iki oglu ilh,........ Kcza Sultanm yegeni Krboz
-han, imparatorluk veziri Nizam ii’l-miilk Nasiru’d-din Muham-
med ve bdyleleri dc siraya alinarak ralgicilar 27 yc iblag cdil- misti,
zira davul savisi 27 idi 257.
Bu dcrccedc gosterisc, tjalima tesne. bir ruha sahip bulunan Sultan
Muhammcd, o nisbctlc miitcvehhim idi dc. Uzak-yakin iilkesinin
her hangi bir ko§csindc niifuz ve itibar sahibi popiilcr bir kimsenin
bulunmasim istemez, bu gibi adamlardan, hakh veya haksiz, daima
kcndinc zarar gclcbilcccgi zannim ta$irdi. leap ettigi zaman
herhangi bir ycre siir’atle gondermck vc §iip- helcndigi $ahislart
bertaraf ctmek 19111 10 bin suvariden miirekkep hususi bir tiimen
ayirmi? vc ba§ina, bu gibi i§lerde meha- rctini isbat ettigi i$in
Sultanm tevecciihunu kazanarak “mclik” riitbesine yiikselmi§ olan
me§hur cellad Ayaz Cihan Pehlevan’i getirmi§ti258. Cihan Pchlevan
maiyetiyle beraber gorundiigii her mmtikada memlcketin
biiyiiklerine ve hukumet ricaline reel terlcri ddkturiirdii 359. Sultanm
siiphelendigi adamlardan biri Otrar mcliki Tac u’d-din Bilge Han
idi. Halbuki eski Semer- kand sultam Osman’in yegeni olan bu zat,
Harczm§ahm Gur’lu Sihab ii’d-din ilc Harczm’de yaptigi miicadelc
esnastnda, End- hud'A a Gurlulan ezen Karahitay kuvvetlcri
arasmda bulunmu§, yararlik gostcrmi§, bilahare Sultanm
Maveraiinnehir d5- nu§unde, OlrarAa iken, ona hizmet arz etmi§ ve
o zaman ilti- fata nail olmu§tu 26°. Sultan aîktan a$iga
oldiirtmekten êkin- digi Tac ii’d-din’i, ikliminin sicak ve rutubctli
olu§u dolayisiylc bilhassa Tiirklcrin ya§ayamadiklari Nesa'da
ikamete memur etti. Fakat Tac u’d-din bir sencsonra bile berhayat
kalnu§, iistclik o civar halkmi da, comertligi vc ivi muamelesiyle,
memnun birakmi§ti. Sultan onun hala hayatta oldugunu ogrenince,
ni-
257
Sir. S. C. ire. 37-38, 66-67, 85. Tar. Gii. 495-496. Zqfemame: “Ta’ym-i ncvbct-i
Iskcndcri be dergah-i Sultan” fasb, 830.
2iH
Sir. S. C. Ire. 40. Bk. Turks. 378.
259
Mcscla jXcsa 'ya geldigi zaman burada Sultan’in veziri bulunan Zahirii’d-din
Mcs’ud’un vaziycti (Sir. S. C. trc. 40).
2#0
Sir. S. C. trc. 38-39.
HARKZM$AHI.AR TARlHl
hayet luq bir scbcp gostermcden eelladuu gbnderdi, onu kilt- let
tirdi. Maktuhin bast ve hazineleri Harozm’e getirildi 881. Sultan
Muhammed, yukanlarda, liuhdrij'da uul'uz vc otorilele- rinden
bahsettigimiz SaJrY.w ailcsinin sommeusu Burhan ii‘d- dtn
Muhammed il-Buhari'vi de yerinden oynatti, Harezm’de otunnasmi
emretti. Sadr-t Cihan Burlum ii’d-din Muhammed Ihiyiik tpfiliklcr.
geni$ malikaneler saliibi, fakat Nesevi'ye gore savilan 6 bine vakm
ilim ve din adammm hatnisi faziletli bir kimse idi. Harezm$ah
bunun yerine, Buhdra hatibi ve hanefi- lerinin reisi olarakve "Sadr-t
Cihan" lakabiyle. imparatorluk veziri Nizam ii'd-miilk Nasir ii’l-
din'in karde?i, Meed ii’d-din Mes’- ud'u tayin etti. Sultan
Muhammed bundan ba?ka, aym teveh- hiimlerin te'siriyle,
Sem*rkand $eyh iil-islamt Celal ii’d-din’i, karde$i ve oglu ile
birlikte, Mesa'ya gonderdi 263. Runlar orada siirgiin hayati
geeirdiler. Sultan Muhammed’in iradcsiylc yerlerinden,
yurtlarmdan edilenler veya canlarmi vcrcnlerin ma- ruflarmdan
tarihen mazbut olanlar bunlardir. Fakat boylc bir tiranizm
nizaminda daha yuzlercc kisinin veya ailenin muhtelif vesilelerle
aym akibetlere ugratildtgt her haldc ihtimalden uzak dcgildir.
Biitiin bu hadisclerc bakip da Sultan Muhammed Harezm- §ahtn
kendi imparatorlugunda her sozii kanun degi§mezligi ahr bir
hakim-i mutlak oldugu zanncdilmemelidir. O, tarn tersine, bilhassa
Valide Sultana miiteallik mcselclcrde. bu bakimdan $asilacak
derecede zavallt bir durumda idi. Tabii vaziyet Tcrkcn Hatun’un
iltifat ve tevccciihunu veya tavassutunu kazanabilen herkese kar§i
da boylc idi. Terken muazzam Ha- rczm$ahlar Imparatorlugunun
idarcsi ve siyasetinde hemen hemen Harezm§ahla aym derecede
naftz diger bir hukiimdardi. Bazi ahvaldc hatta oglundan da ileri idi.
Sultanm cmirlcri veya fermanlari Terken’m miidahalcsiylc bozulur,
hi$ kale ahnmaz olurdu. Terken Hatun’un biiyiik scyyidlerden ve
me§hurlardan miirekkcp yedi kiîlik ayri bir ln}a Divan' 1 vardi.
Yani Valide Sultan da devlet i§lerini kendi zaviyesinden, kendi arzu
vc te-
=
*‘ Sir. S. C. trc. 39-40.
iC- Sir. S. C. trc. 43. Burada bunlarin ilmi dcgcrlcri bclirtilmektcdir.
IIARI"/,M!>AHI.AR l.MI'ARATORI.UCU 209
lakkisine gore ole almakta ve fermanlar isdar etmekle idi. Aym

mcselc hakkmda Sultanla validesinin emirleri arasinda ayrilik
bulundugu takdirdc, larihi daha muahhar olan nazar-i itibarc almir o
talbik olunurdu203. “Hiidavend-i Cihan” yani “diinyanin saliibi”
lakabini tasiyan Tcrkcn’in, Harezmsah gibi, ayri bir lugrnsi olup
tevkii 05IUI.U <CL. jfj >JI j Jl} L'Jl c—
v- "
alameti dc idi 264. Bir kelimc ile Valide Sultan
lmparatorluk iq ve di§ i$lcrinin tedvir ve tanziminde oglu ile ortak
durumda idi. N es e vi’nin bclirttiginc gore, en kiiîik ve en
chemmiyetsiz i§lcrdc bile annesinin cmirlcrine kar$i gclemiyen
Harezmsah, hiq bir iilkcyi, bunun miihim bir kismini annesinin tam
tasarrufuna terk etmeksizin zabtede- mezdi285. Dcmck ki, fetholunan
bolgelerc naib ve memurlann miihim bir kismi Tcrken tarafindan
tayin edilir ve bunlar icabmda, Sultanin miidahalesi olmaksizm,
vine onun tarafindan dcgi$tirilirdi. Ciivcyni de Tcrken Hatun’un
ayri payitahtt, sarayi ve ayri ikta’Iari oldugundan bahsetmektedir266.
Bunlara, “devlctc buyiik tahakkiim sahibi olan Terken, 90k
anlayi$li, miidrik, aym zamanda saygi telkin eden bir karaktcrle
mutta- sifti” diyen Nesevi ile “Terkenyalmz Sultanin §ahsi iizerinde
degil, onun devlet erkant ve hatta emvali iizerinde niifuz sahibi idi”
diyen Ciivcyni 267 nin hiikiimleri ilave edilirse durum gayet vazih
olarak anla$ilmi§ olur. Mamafih onun son derecedc haris ve
olduk9a merhametsiz bir kadin oldugu da unutulma- malidir.
Ciivcyni’ye gore268, hakimiyetine hudut 9izilmemesi ve oglunun,
dolayisiyle kendisinin, devletine “agyardan zahmet gelmemesi”
igin, zabt olunan veya teslim alinan bir tilkeden eski sahibinin rehin
sifatiylc merkeze celbedilerek Ceyhun’da
283
Sir. S. C. trc. 73. Nesevi burada, “alametini iri harflerle yazan Hatun’un yazisi taklid
edilmiyecek kadar giizeldi” diyor.
294
Sir. S. C. trc. 73.
295
Sir. S. C. trc. 50, 72.
299
Cih. G. II, 198. Muhammed Harezm$ah’m Semerkand'x aldtktan sonra burayi payitaht
yapmasindan, Gurganc' 1 validesine terk ettigi anla- Jiliyor. Harezm bolgcsinin Valide
Sultan’in jahsina ait olduguna dair bir delili Cengiz ile sava$lar miinasebetiyle
gorccegiz.
297
Sir. S. C. trc. 72. Cih. G. II, 198.
298
Cih. G. II, 198.
Harnmfahlar Torihi 14
-MO 1 lARK/MSAlll.AR TARllll
bogdurulmast, Sultandan ziyado lYrkcu'a attolunncak liallrr- dcndir.

Nosov i do onun, momlokeio yok hayir vo h.iscnati oldugunu
sbylomoklo borabor, kolayca kan dbkmogo siiriiklrndigini itiraf
odor269.
Torkon Hatun'a imparatorlugun dizginlorini vovon, bu iistun kudreti
sag!a\an. imsur ordu idi. Bu noklayt yukartlarda suasi dutjiiikye
bolirtinojjo yah^mtsuk. Sava? nuydanlarmda yarpi?a yarpi?a
zalorlor kazanan Sultan Muluimmcd, bu mu- van-aki\i'tUrini
dolaytsiylo annosino borylu bulunuyordu. Zira orlcrinden rn yiiksok
kumandanlarma kadar kahir oksoriyctini, Tcrken Hatun ilo birlikto
voya daha soma onun lc§vik ve hima- yosi noticosindo,
bozktrlardan golon Tiirk kabilelorinin to§kil ottigi orduyu te’min
oden o idi 27°. Sultan Muhanuned isc validesine bagliligt bodihi
olan bu muazzani kuvvet sayesindcdir ki, dunyamn biiyiik
imparatorluklanndan birini kurmaga muvafTak olniu§tu. Bundan da
Harczm«ahtn validesino niyin muhalcfet cdemedigi ve orduyu ole
alamadigt anlasthr 271.
Yalide Sultan’in baskisinm cn ayik §ckildc kendini gosterdigi
miihiin bir mcsclc, voliahd tayini i?i olmustur. Muhanuned
Harezm?ah biiyiik oglu Gelal ii’d-din, ikinci oglu Riikn u'd-din
Gursanyti dururken bunlardan daha kiiyiik olan diger oglu Kutb ird-
din Uzlag-?ah 272 t. ?iiphesiz kendi ihtiyan ilc dogil fakat Tcrken
Hatun’un arzusu iizerine, vcliahd yapnustt. Qiinki Terken,
veliahdligc normal olarak sahip vc laytk bulunan Cclal ii’d-din’in
an ties i Ayyiyek Haiun’a kar$i sompati duymuyordu, halbuki
Uzlag-?ah’m validesi, kendisinin mersup oldugu kabi- lcden idi 273.
Tabiatiyle, Barthold’un da dikkati yoktigi uzcrc, Uzlag-sah'a verilen
topraklarda hakikaitc Tcrken’in hiikmu yiiruyordu 271.
-«9 Sir. S. C. trc. 7•>.

-70 Bk. Sir. S. C. trc. 50. 72. Cih. G. II, 198.
Nescvi’nin bunun sebcplcri arasmda saydigt, “.Sultan’in annesinc kartji cvlathk
vccibelerini ycrinc getirmek maksadiyle muhalcfet etmedigi” kcyfiycti (trc. 501 dcvlci
idarcsi zihniycti ilc kabil-i te’Jif dcgildir.
Nescvi’de: jVj' Cam. T. I, to8b jVjji Cih. G. II, 130: JVjj' Tar. Git.: 500: J'JJJ\ Nescvi’dcn
madasi yanlistir.
273
Sir. S. C. trc. 44, 60.
-:i Turks. 378.
HAREZMJjAHLAR IMI'ARATORLUCU 211
Vczir Nizam ii’I-miilk Nasir u’d-din Muhammcd b. Salih’in azli

mcsclcsi de aym hususu aydinlatmak bakimindan calib-i dikkaltir.
Nasir ii’d-din Muhammcd dcvlct i$lcrindc ihmalkar, lazim gclen
tcdbirlcri zamaninda almaktan aciz, kisaca biiyiik idarcci
vasiflarindan mahrum, iistclik servcte dii§kun vc bu tama’karligi
yiiziindcn kcndinc menfaatlcr te’min ctmck igin idarc
mekanizmasimn normal faaliyctini bile kostcklemekten
ijckinmcycn bir adamdi. Bu scbcplerie vczirliginden once dahi
Sultan Muhammcd’in onun hakkindaki kanaati miisbet dcgildi.
Fakat Nasir ii’d-din’in Valide Sultan’in â/amlanndan biri vc cski
^«/amlarindan birinin oglu olmak gibi bir hususiyeti vardi.
Harezm$ah cwclki veziri Nizam ii’l-miilk Muhammcd b. Nizam i’l-
miilk Mcs’ud’u azlettigi zaman yerinc miinasip birinin setpl- mesi
bahsinde, her i§te oldugu iizere, annesine danismis, o da Nasir ti’d-
din Muhammed’i tavsiye ctmi§ti. Sultan tabii bu is- tege karsi
gelememi§ vc i$tcn-i<jc nefret ettigi bu gulami imparatorluk
vezirligine getirmek zorunda kalmi§ti. Nasir u’d-din Muhammed’in
su-i istimalleri, devlet memurlarindan, halktan hatta ulema ve
fakihlerden sizdirdigi paralarin hikaycleri dil- lcrdc dola§ryor,
selahiyctini kotiiye kullanma misalleri giin ge<jtik<jc $ogaliyor ve
olup bitenler Sultan’m kulagma kadar geliyordu 275. Bu hal
Harezm§ahm, a§agida gorecegimiz, Irak donii§iine kadar devam
etti. Sultan Nisabur’a ula§tigi zaman, Ala u’d-din Teki§’in Cend'de
bulundugu zamandan beri devlete biiyiik hizmetlerinden dolayi
itibar sahibi bulunan Nisabur kadi-askeri Sadr ii’d-din-i Gendi’yi
Nisabur ve miilhakati kadili- gina tayin etti, biiyiik hil’at giydirdi
vc tug verdi. Aynca onun biraderlerini, naiblerini ve vekillcrini de
hil’atledi. Bu yeni tayin dolayisivle vczir Nizamii’l-miilk Nasirii’d-
din’in kadidan hediye vc saire §ekillcri altmda para $ekecegini
bildiginden,
i7i
Bu durumla kiyas edilcrek umumiyetle eshab-i mesalihin ijlerinin nc dcreceye kadar
muntazam goruldiigu artik kestirilebilir. Bu devri ya?a- mi$ olan muellif Nesevi,
hukumet dairelcrinde en basit bir i$in aylarca uzatildigim ve i$ sahibinin bazan bir
seneden fazla bckletildigini itiraf ediyor. Sultan bile saraya taalluk edip hergiin biraz
daha terakiim eden cvraka tevkiini yazmaga vakil yctijtiremez olmu$ ve JJ'C*')
ibaresini
muhtevi tevliini hakkettirerck, basmak iizere, kizi Han-sultan’i memur ctmck zorunda
kalnu$tir (Sir. S. C. trc. 83).
•.:i .* HARl’.ZN l.SAl U.AR TAR IH1
Sadrti'd-dinY, her no nam ileolursa olsun. kimsoyo bir $ey lak- clim
etmomosini omrolti. “zira bn va/.ifolori sana koudi ilitiya- rtmla
veron bonim” diyordu. Az soma iso Nizamii’l-imilk taralindan
gondorilon bir adam vasuasiylo kadi, Yoziri ihmalden doga- cak
toldikoyi vo akibotiui mulahazaya davot odilivordu. Hurada
Nosovi'nin $u eiimlesi bilhassa dikkato dogor: “Sultanin hima-
vesine fazla giivonmokton vo Divan taralma itibar clmomokton
saktn!" ■-7li. (ârosiz kalan kadi'nm voziro ol allindan gbndor- digi -|
bin altm Harozni$ah tarafmdan miisadere ettirilip, Sadr ii’d-din-i
C.ondi'nin kimsoyo para vermodigi luisusundaki yemi- nindon
sonra, horkosin huzurunda ortaya. îkarihp gosterildi. Durum
taayyim etmi$ti. Sultan Sndrii'd-din'i azl, oski kadi Riikn u'd-din
Mugisi’yi vazifesine iado otti. Aynt zamanda ferman geregince
Pchlevan tarafmdan Yezir Nizamii’l-miilk'iin yadin basma yiktinldi.
Sultan ona $u habori gondermi§ti: “Efondinin saravma don!'’.
Efendidon maksat Valido Sultan idi. Vczir korku itpnde yola
koyuldu. Goriiluyor ki, o magrur Harezm$ah veziri ancak
vazifesindon vo yanmdan uzakla§tirmaktan ba§ka bir §ey
yapamtyordu. Nizamii’l-miilk Nasirii’d-din Harezm’e giderken
Hurundiz kal'asinin yaktnindaki Merc-i Sdyig koru- suna geldigi
zaman, miiellifimiz Nosevi kendi cmlakleri olan bu mmtikada,
babasina vekaleten, vezire hediyeler vc yiyccck maddcleri gotiirmii§
ve onun rofakatindc CurmanPyc kadar giderek orada, biri atlastan
olmak iizere 119 âdtr kurdurmu§- tur 277. Anlattigma gore, yollarda
îkayettpler dertlerini dokup vezirden hiikiim bckliyorlar, hitj kimso
onun artik azledildigini soylemek ccsarctindo bulunamtvor, o da
âdinnm kapisi oniinde kurulan taht iizerinde maruzati dinlcmege
devam ediyordu. Ak§ama dogru Sultamn hacib\crindcn Erboz b.
Sa’di’d-din’in gelmckte oldugu habori vcrilincc rengi degi§ti, ba§t
online dii§tu; olduriilcceginden korkmu§tu. Hacib omir mucibince
Divan defterlerini, ordu listosini, resmi cvrakla boraber katip vo me-
murlari alarak Nisabur'a dondiigii zaman, oliim minttkasmdan bir an
cvvel kurtulmak igin son siir’atlc Harezm’e yoneldi. Ve- zirin
Giirganc'a. muvasalati goriilmege degcr bir gun oldu. Terken Hatun
buyiik-kuûk, fakir-zengin biitim halkin onu
218
Sir. S. C. trc. 51.
277
Ayn. esr. 53.
MAR KZMfjAHLAR IMI'AKA'l'ORLUC,U 213
istikbale (pkmalarini emretmi§ti. Kar$ilama merasimindc kala-

baligin gerisinde kalan Harc/.m hancfilcri rcisi ihtiyar Burhan ii’d-
din, gccikmcnin biinycsinin zaifliginden ilcri gcldigini mazcrct
olarak sbyleyince, Tcrken’in golgcsindc kcndini cmniyctle hisseden
ma/.ul vczir: “Bu, biinyc zafiycti dcgil, niyctin kotiilii- gtidiir” diye,
onu azarlamaktan <;ckinmemi$, iistclik hin$ aimak iizerc onu
yakalatmi§ vc ancak 100 bin dinar mukabilindc scrbost
birakilmasina miisaadc ctmi§ti. Giirgdnc'da, Harezm§aha ragmen,
Terken Hatun tarafindan vcliahd Uzlag-§ah’m vezirligine tayin
edilen Nasirii’d-din Muhammcd, sonra, Sultan adma, Harczm
civarmm dm il l olan Kerimii’d-din Tayfuri’yi tcvkif edcrek onu da
miihim bir meblag vermege meebur tuttu. Amil bilaharc o zaman
Maveraiinnchirdc bulunan Harezm§aha §ikayetlerini arzctli. Sultan,
Nasir u’d-din’in ba§min getirilmesi vazifesiylc Emir Izz ii’d-din
Tugrul’u Harezm’e gonderdi. Tug- rul’un gcli§indcn maksadi sezen
Valide Sultan onu cebren sara- vina getirtti vc, Nasir u’d-din’in
vezaret makammda oturdugu sirada, herkesin i§itebileccgi bir sesle
vezire Sultanm selamim sdylcmcsini ve: “senden ba§ka
vezirimyoktur, memleketlerimizin hi<j birindc senin emirlcrine
kar§i koyacak, kudretini inkar cdccck insan meveut degildir!”
dedigini bildirmesini emretti. Izz ii’d-din Tugrul i<jin bunu
yapmaktan ba§ka $are kalmami§ti 278. Nasir ii’d-din’in
hiikiimlerinc Harezm, Horasan, Mazcndcran ilh. . . de itaatc devam
olundu. O, vaktiylc vezirligi dolayisiylc oniinde ta§imasina
miisaade edilmi? olan dbrt altin mizragin sayisini sekize ipkarmak
vc diger vczirlik alametlerini artirmak surotivlc, durumunu daha da
§a’§aalandirdi. Mutantan tevkiini. “Hdce-i Cihan” yerine “Hdce-i
Biiziirg” yazmak gibi kiiîik bir dcgi§iklikle pcrvasizca
kullamyordu. N e s e v i bu azl hadisc- sini soyle bagliyor: “En
kudrctli §ahsiyetlcri boyunduruguna almi^, imparatorlarm
gururlarini kirmi§ olan Fatih Sultan, biitiin azametine ragmen,
kolclcrindcn birine kar§i olan gazabini tes- kinden aciz kalmi§ti”
279
.
Sultan Muhammcd veziri yamndan uzakla^tirdiktan sonra vczarete
aid hususatm tedvirini alti ytiksekmemur arasinda tak-
Sir. S. C. tre, 54-55.
*"* Ayn. csr. 56.
*l4 HAREZMJjAHLAR TARlll l
sim otti vc almacak kararlann, yapdaoak icraadn ittifakla mor’i-
yetini ?art ko$lu. Sultanin niyoii bolki halisano icli. I .akin bu
“alli’dann idarcsi halk iyiu pok act vo clem vorioi noticolcr dogur-
du. Ahali Nizam u'l-mulk Xasir iTd-din’i adota aradi, zira bir ki-
?inin insafma sigmmak alu ki?iyi va/.i vo ikua otmokton 90k daha
kolay di -s0.
N1 H a 1 i fc - H a r o z m $ a h ihtilafmm had dcvrcsi; Esodabad
donii$ii:
Isto islam momlokollorino Mogul istilasmm arilesindc on biiyiik
islam dovlotinin i(j durumu boyle idi. Harczm?ahm; imparatorluk
bimyosindoki bu 90?it hastahklan artiran: sabir, iluiyat, olgunluk
yorino kaim clan hcsapsr/.ca harckctlcrindcn birini do Halifoye karst
aldigi tavir te?kil ediyordu. Yukandan- bori gbrdiik ki. Halifo En-
Nasir lidinillah ilc Harezm§ah Sultan Muhammod'iu uzla?masina
imkan yoktu. Told? zamamnda bolirtilorini miisahodo ettigimiz bu
ihtilaf, Halifonin dini rcislik hudutlarnu a?arak cismani hakimiyct
kurmaga <âli?masi ve bu viizden sivasi hadisata fiilen vc askcri
kuwctlc miidahalcsi; digcr taraftan Harezm?ahm da En-Nasir li
dinillahm otoritcsini kirmak i<jin dint meselclcrc cl atarak vicdanlar
uzcrindc tahak- kiimc kalkmasi dolayisiyle 90k girift bir hal a!rm?ti.
Hor iki taraf birbiri alcyhinc tcdbirlor dii?unmck vc icraatta bulun-
makta firsat ka9irmivordu. Halifo miimkiin olursa Harezm?ahlar
devlctini yikmayi bile gozo alnu?ti. Bunun cn mevsuk dclil- lcrindcn
biri, daha Sultan Muhammcd’in ilk vc olduk9-a zaif zamanlarmda
Gurlu’lan onun uzcrinc saldirtmasi idi. 1215 scncsinde Harczm?ah
Gazne’yi i?gal ettiginde oski Gur luikurn- darlarimn hazinclcri totkik
edilirken arsivdc elc gc9irilcn ev- rak arasinda, Halifc tarafindan
gonderilmis olup Sultan §ihab u’d-din-i Guri’yi Harozm’o kar§i
taarruza te?vik eden mcktuplar bulunmu?tu. En-Nasir lidinillah bu
mektuplarinda Harezm$ahlari takbih vc tahkir etmoktc,
GurSultanini Harczm devlctini yikmava sevk ctmcktc idi. §ihab u’d-
din’in mc?hur Giirgdnc mu-
21,0
Sir. S. C. trc. 52. Bu alti kid $unlardi: Mucirii’l-mulk Tacii’d-din Ebu’l-Kasim, Emir
Ziyau’d-dini’l-Beyabancki, §emsu’d-dinu’l-Kcllabadi, Tacu’d-dini’l-Nisaburi, §erif
Mccdu’d-din Muhammcdu’n-Ncscvi, Kalib i’l-hifa Nizamii’d-din (Sir. S. C. trc. 56).
11A R EZ M $ A MI .A R IMI’ARATORI. U (. U 2«5
harcbesindc, bbylccc Hagdacl’m muirm rol oynadigi tcbcyyiin

clmi.'j oluyordu 281. Ciivcyni’ye gore, En-Nasir lidinillah Ka-
rahilaylara bile ayru mcaldc miiracaatlar yapmis ve gonderdigi
“istimdalnamc” ler Karahilay kumandanlannin iistlerindc zuhur
elmi§tir282. Bu gibi vesikalar Sultanm Halifedcn munafo- retinc
sebep olmu$tu.
En-Nasir lidinillah Ismailiye hukumdari Cclal u’d-din Hasan Nc v
Miisliiman’in $ahsinda kendinc kuvvetli biryardimci buldu- guna
kani idi. Nitckim ondan azami istifadeye baktigim anlattik. i2i2
ydinda Cclal u’d-din annesini hacca gonderirken yanma bir haci
kafilesi 281 terfik vc onlari Abbasi halifesini ziyarete memur
eylcmi$ti. O sirada Bagdad’da Harezm haci kafilesi 281 de
bulunuyordu. Dar u’l-hilafc’dcki kabul merasiminde Ha- life, sirf
Harezm§ahm itibarmi dii§urmck maksadiyle, Sultan Muhammed’i
temsil eden Harezm kafilesinin emirine ve ma- iyetindekilere, Ibn
ii’l-E s l r’in dedigi gibi, her cihctcc Harezm- §ahdan yiiz kere
kiiQiik olan Cclal u’d-din Hasan’m adamlarma nazaran tali bir
mevki vermi§ ve sonunculari daha muhterem tutmu§tu 285. Bu da
tabii Sultam sinirlendirmekten hali kalmadi. Nihayet Halife, Sultan
Muhammed’in, zikrettigimiz iizere, Irak’daki ndibi Seyf u’d-din
Oglimi§’i Bdtini\cr eliylc oldiirttu 286.
Harezm§ahm buna kar§i aldigi tedbirler arasmda, ba$ta dogrudan
dogruya En-Nasir’a miiracaat ederek, Bagdad’da kendi adma hutbc
okutmak te§ebbiisii gelir. Karahitaylari mag-
281
Cih. G. II, 86. Mecmau'l-Esnab 202b. Rav. S. IV, 140. Mahud mektuplar
hakkinda: Kam. T. IX, 241.
282
Cih. G. II, 120.
SebiL Bu kelime hem tbnii’l-Esir’de hem Ciiveyni’de, hac cmirleri idaresinde ellcrindc
alemler ta$iyarak hacca giden kafileler manasinda kullamlmi$tir (bk. Cih. G. II, 96, not
4-5).
285
Kam. T. IX, 313. Cih. G. II, 96, 120-121, III, 244. Mecmau'l-Ensab 1591*- Sir. S. C. trc.
21.
28,1
Cih. G. II, i2i. Sir. S. C. trc. 23. Ciiveyni’ye gore (ayn. yer.) Halife, Celalii’d-din
Hasan’dan te’min ettigi fedailerle hasim devlet adam- larini oldiirtuyordu. Bir aralik
Mekke Emlri ile bozusmu?,- gonderdigi fedailer arife giinunde Emir yerinc yanhjhkla
kardc§ini hanêrlemislerdi.
Halife’nin her tarafta casuslari vardi (El-Fahri trc. 552, Hab. S. Ill, cuz 3, 74).
-11> H ARKZM$ AH1. \R TA RIHI
hip cdip Mavoratinnehiri kurtardiktan soma, biitiiii civar vc ctrafm
itaat vo tabiivet iizcrc oldugu zamanlarda Haro/.ni$ah Bagdad
hutbesinin kcndi namma okunmasim gayot tabii bir haksayiyordu.
Nasil orada bidayotto B u v o y h-ogullarumi, soma Solgukluiarin
hutbosi okuumu$ iso. $imdi do Haroznujalilar Inil- bosinin cari
ohnasi lazimdi. Digor bir tabirlo Harcz.m$ah artik “islam alcmindo
muk.uldoma Solyuklu sultanlarmm Imkuku olan "Sulliin-i Islam"
hgm kondilorino gogiigini iddia odiyor vo hakimiyotlerinin
Bagdad'da kabul olunmasim talob odi- vordu "2S7. Buvoyh-ogullarim
anoak tabi horhangi bir moliklo bir tutan vo Solguklulan kondino
nisboilo asjagi soviyodc goron Harozmsah 388 hutbo yoluyla Darii’l-
hilafo’nin do Harozm’c baglanmasim normal bir teamiil addotmokto
idi. Fakat arzusu takribon 1211 don bori Halil’o tarafmdan daima
roddolunuyordu. Bn hnsusia tomaslara mornur odilnii§ olup
miitcaddit dofalar Bagdad'a gonderilcn, Suliamn mutomodi, Kadi
Miicir u’d-din Omer b. Sa'd i'l-Harozmi’yc son gidiîndc Hilafet
Divamnca. hulasaten $u cevap verilmi§ti: “Bagdad’in Haricilcr
tarafmdan zabu uzerino §ohirdcn ayrilmak zorunda kalan Imam El-
Kaim biemrillah’m Tugrul Bey b. Mikail’den yardim kabul etmcsi
neticesidir ki, Selguk-ogullarinm Bagdad’da hakimiyetini mtimkiin
kilmi§tir. Boyle olmasaydi, Halifonin istedigi §ekildc cmr u nehy
etmcsi lazim gelirdi. Cenab-i Allahin o kadar geni§ ve uzak iilkeler
bah§ettigi Sultan Muhammed Harezm§ah, Emirii’l-mu’- minin’in
merkezine ve onun sunni halifcler olan dedelerinin son
ikametgahma tama’ duymadan hirsmi tatmin edccck artik hig bir
§cye malik degil midir?”289. Goruliiyor ki, adlari gegen hanedanlarm
Bagdad’i idare etmelcri tarihi haklar gergevesinde miitalaa edilivor
ve aym zamanda bilvesile Harezmâhm ihti- rasi agikga yiiziinc
vuruluyordu.
Te§ebbiisleri kat’i §ckildc akamete ugrayan Sultan Mu- hammed,
mescicyi ke$in olarak hal-igin ba§ka bir yola girdi: En-Nasir’m
/drinc-4>a§ka birini balife ilan edccck, halkin alakasim ycni halife
tizerine gektikten sonra Bagdad’i ele gegirebile-
287
Orta Asya Turk Tarilii hakktnda dersler, 127.
288
Cili. G. II. I2i.
289
Sir. S. C. trc. 21. Mucllif bunlari bizzat Kadi Miicir u’d-din’dcn dinlcmi$tir.
HARKZMSAHLAR iMi'ARATORLUCU 2
17
cekli. IVk kolay olmiyan bu i^tc: muvaffakiyct her $cyden ewcl
umfimi cfkari kazanmaga bagli idi. Hu maksatla kesif bir pro-
paganda faaliyctine giri$ti. Ezciimlc Abbasi halifelerinin Allah
yolunda gaza vc cihada kiyam ctmccliklori, islarrun simrlarini
korumagi lc§viktcn farig olduklari, ululemr uzere vacib olan,
kiilTan, dalalet ve bid’at crbabini Hak dinine davetten tcgafiil
cltikleri, musliimanhgin bu en buyiik rukniinde ihmalkar dav-
randiklari, imparatorlugun her tarafinda tekrarlanmaga ba$- landi.
Nihayct bunlara, islama 50k yardim etmi§, vaktini cihad ugrunda
ge<prmi§ bir sultanm boyle bir halifcyi uzakla§tirip ycrinc diger bir
imam nasbcdcbilecegi ve esasen Abbas-ogullarinm hilafetc haklari
olmadigi, bu yiiksek ve mukaddes vazife- nin onlar tarafmdan
Hiiseyin cvladmdan gasbcdilmi§ oldugu ilave edildi. Sultan
Muhammcd biitiin soylencnlcrin dogrulu- guna ve En-Nasir
lidinillah’m me$ru’ halife olmadigma dair ileri gelen fakihlcrden
fetvalar aldi290. Yeni halife olarak, taninmi§ scyyidlerden Ala ii’l-
miilk-i Termizi’yi namzet kilan Sultan291, harcketlerine me?ruiyet
rengi vc kendine de hak ve adalet ugrunda miicahid siisii verdikten
sonra, Halife En-Nasir’i makamindan atmak kararmi kat’ile§tirmi§
ve o sirada Seyf ii’d-din Oghmi§’in oldurtilmesi planlarmm tatbiki
hususunda en miisait firsat olmu§tu. Yukarda gordiigumuz §ckilde
Sultan Irak i§lerini diizelterek, Celal ii’d-din Hasan’i sindirip
Atabey Ozbek’i tabiiycte meebur edince, Hemedan dan dogrudan
dogruya Bagdad’a hareket emrini verdi. Durum Halife i$in 90k
tehlikcli idi. O zaman Sultam teskin etmek, intibaha getirmek ve Dar
ii’l-hilafe’ye yiiruyusten vaz getirmek iîn Irak ba§kentine me§hur
$ihab ii’d-din-i Siihreverdi’yi292 el$i gonderdi. Adi ge$en Kadi
Mticir u’d-din’e gore, buyiik ve niifuzlu Ve muasin diger §eyhlere
nazaran itiraz kabul ctmez iistunliigc sahip olan
290
Bazi eserlerde fetvayi verenler arasinda me$hur Fahr u’d-din-i Razi’nin bulundugu
kaydediliyorsa da dogru degildir, zira Fahru’d-din-i Razi 606 da yani bu hadiselcrdcn
evvel 6lmii$lu (Ibn Hallikan, II, 265).
201
Cih. G. II, 96-97, 122. Saliaifii'l-Ahbar (II, 67i)da her halde bu harekeilerinden galat
olarak Harczm$ah’in $n oldugu soy!enmi$iir.
292
Dcvrin biiyiik vc me$hur sufilerinden, Avarifu' l-Medrif muellifi, olan bu $ihab ii’d-din
Ebu Hafs Omcr b. Muhammedi’l-Suhrevcrdi (539- 632) malum oldugu iizerc ma’ruf
l$raki fcylesof §ihab ii’d-din Siihreverdi-i Maktul (533*j87)dan ayridir. Bk. Ibn
Hallikan, II, 94 III, 256.
ai8 HARF.ZMJJAHLAR TAR 11 \ 1
Suhreverdi'ye Sultan Muhammcd’in hiisn-u teveccului vardi. Bu
baknndan ona Hihifet Dhdmwdww gbnderilon diger elQilerden
tamamiylc favkli §ekildc kabul gbstordi. Onu sarayinm avlusun- da
kar?iladi ve miizakoro salonunda mevkiini almaga davct ctti293.
Moclis kuvulunca $eyh sacledc girmoden evvol: “Halifc hiikumeti
(burada **Ed-Dovlot u*l-Kahiro” tabirini kullamyordu) adma
konu$au horkes iy'in sbze bir had is ilo ba?lamak vazi- fedir ki, bu
surotlo Allah Taalaiun rahmotini crib ilo fikirleri sclamctc isal
miimkiin olur” dcdiktcn sonra, Abbas ailesine cza vcrmcktcn
ka^milmasi mealindeki Pcygambcr’in bir sbziinii tckrarlach. §ihab
ii'd-din Siihreverdi ?iiphcsiz biiyiik bir telakatle Sultanm cincllcrinin
yersizligini isbat, dclillcrini ccrh vo Halife’nin tezini miidafaaya
hazirlandigi sirada Sultan §u mukabolodo bulundu: “Arap$aya az
a§ina bir Tiirkum ama, naklodilcn hadisin manasmi anladim. Ben
Abbas ogulla- rindan big birino fenalik yapmadim vo kendi
hesabima onlar hakkinda kotii niyct beslcmi§ dcgilim. Fakat Emir
u’l-mii’minin'in mahbeslerinde Abbas ailesinden bir 50k
kimselerin mii- ebbeden kapatilmi§ olduklarim ogrcnmi§
bulunuyorum. §eyh bu hadisi bizzat Halife’ye duyurursa daha
faydali bir i§ yapmi§ olur kanaatindeyim”. Siihreverdi buna, Allahm
kitabma Pey- gamberin siinnetinc gore hareket eden Halife’nin bazi
ahvalde kendi ictihadmi tatbikte serbest olmasma binaen, umumun
selameti namina ve numune-i imtisal endi§esiyle, bir grup
mtisluma-
293
Sir. S. JS. trc. 22. Nescvi bunlari Kadi Mucirii’d-din’dcn nak- lctmektedir. diyor ki, “
U jc-iii o' j•
je- ) OJAJ j JUICV' »- —H
oi>yt j-J' JV- jc. A tja-je” U
metin, 12. « . . . . JV5 Uls A f ->'•*!'
Halbuki Mir’atu’z-Zajnan’a gore (Jewett, 382. Yunini, 246b) Sultan Mu- hammed §eyh’e
hiirmek gostermemi^, hatta oturmasina bile izin vermemijtir: « . . . 1 V j ... Ui-Jj . . .
Ji J15 jli- »
Suhreverdi’nin Sultan’in yanina varmak iizere, birincide Hemedan, Isfahan, Rey ilh.
meliklerinin; ikincide, Nisabur, Belli, ilh. gibi Horasan mcliklerinin, uîinciide
Maveraiinnehir mcliklerinin bulundugu atlas ve ipekten mamul gorulmemis derccede
giizel ti<; $adirdan gc<;tigini, bizzat $eyh’in agzindan nakleden bu pasaj eger onun
bugiin zayi’ bulunan Risalcl'ii'l-Asimiyye adit sefarctnamesindcn alinmi? isc o takdirdc bu
rivayctin daha dogru oldugu jiiphesizdir.
H AR F,ZM§A H LAR 1M PA RATOR LUCU 219
ni mahbus tutmak hakkma sahib bulundugu tarzinda ccvap vcrdi.

Miizakcrcnin bundan sonra naho§ bir mccraya dokixl- diigii,
Ncscvi’nin soylcnenlcri tckrarlamaktansasiikututercih ettigini
bildirmesindcn anla$iliyor294. Rihasil bir netice alina- madi vc
Suhrevcrdi mcvcut gcrginligi hafiflctemcdi m.
1217 yilinin gixz mcvsimi idi. Sultan Muhammcd yiizde yiiz
zabtedcccgini umdugu Bagdad vc havalisini kumandanlan arasxnda
pc§inen ikta' ctti. Bu hususta tevkilcr bile hazxrlandi. Miiteakiben,
kcndisinc Hulvan bolgcsi verilen emiri kalabalxk ve segme bir ordu
ba§mda296 Bagdad’a sevk ctti, arkasxndan digcr bir kuwet yola
gikardi. Fakat bunlar Esedabad gegi- dinc vardiklannda §iddctli
yagmurlarla ba§iiyan korkung bir kar firtmasina tutuldular.
Qadirlann tepesine kadar yigilan kar ve gdrulmemi§ soguklar
yixzunden ordu pargalandi. Atlar ve deve- ler hemen kamilen telef
oldu. Askerlerin gogu agikta donarak oldiiler, geri kalanlar ve
dagxlanlar Beni Pcrgem297 kabileleriyle Hakkari kiirtlerinin
hiicumlari arasxnda eridiler. Harezm§ahxn o giizide ordusu,
agirliklariyle beraber, Bagdad yolunda gomiildii. Plan ve
iimitlerinin suya dii§tugiinu goren Sultan Muhammed Hemedan'da
fazla kalamadi. Acelesindcn ve ihtiyatsizhgxndan dolayi derin bir
pismanlxk iginde Horasan’a dogru yollandi298. Sultanin kaybi
§liphesiz buytiktii. Bagdad ile miinasebet-
2M
Sir. S. C. trc. 23. Mecma'u'l-Eruab (i6o‘)da yanluj olarak Siihre- verdi Harezmjah’m
el$isi gosterilmektedir.
29i
Bu elîlik Sir. S. C.nin bir ycrindc (trc. 23) Harezmjah’m Irak futuhatindan once
gosterilmi$tir. Fakat diger bir yerinde (trc. 36) ki ifade- den, tesbit cttigimiz zamanda,
614 de, oldugu $ikarilabilir. Zannimizca Siihreverd? gibi bir simanm bu i$e
kan$tirilmasi, durumun bu en kritik amnda vuku’ bulmuj olmasi, daha kuvvetle
muhtemeldir. Cuueyn 1 de (II, 121) En-Nasir’m hilafetten iskati te$ebbusunii, Oglimij’in
katlinden sonra, yani 614 de, zikreder.
206
Rakamlar birbirini tutmuyor. Mir'atii’z-âmdn (Yunini 264b): 400 bin. Kdm. T. (IX,
313): 15 bin. Rav. S. (IV, 140) ve Hab. S. (Ill, ciiz 3, 74): 300 bin. Bir emirin
kumandasinda gonderilen kuvvetler yekununun 100 binleri a?masi pek kabul edilemez.
297
Kdm. T. (IX, 313) de: Pcrcem oldugu hakkinda bk.
(Cih. G. Ill, Mirza M. Kazvini ha$iyesi, 454).
288
Sir. S. C. trc. 35-36. Cih. G. II, 98. Cam. T. I, ioob. Cam. Hk. 130®. Howorth, Sultan
Harezm$ah’in ric’at kararim buyiik bir askeri maharet (!) addetmektedir ( Mogollar Tarihi
I, 36).
.'JO MAREZM§AH1 .AR TARllll
lerini zahiren olsun tanz.imo muvalVak olanuyan Harozmsjalulan,

En-Nasir aloyhindoki malum propagandalardan dolayi sogumu; olan
halk, Eseddbdd lelakotini “mvibarok hilalot ailosini” hima- vcyc
ma’tuf ilahi bir iutikam tolakki otmi$ vo bu psikoloji. miis-
liimanlarm Sultan'a karst igbiraruun ohommiyotli sure tie art-
masma sobcp olmu$tu -;1'\ Nlogol istilasma takaddiim odon bu
hadiseler muvaoohosindc. Halilb'nin prensiplorinden on kiiîik
fodakarhga yana$ma\i$i no kadar hata iso, Muhammod Ha-
rozmsalun ofal vo harokatt da nuiazzam bir sivasi basirotsizlik to$kil
otmi$iir. Sultan, imparatorluk ordusunun $oktandir sah- sina
itaatinin sobop vo dovooosini idrak edememektc oldugu gibi. bu
ie$obbu$loriylo do biitun ahalinin kondindon no kadar
uzakla^ttgnun tarkinda degildi. Magrur vo boncil bir ruhun osiri
Sultan Muhamniod yanh$ adimlannda dcvam otti: 1218 $ubat (614
/.ulkadclmda Merv'c gcldigi zaman Abbasi hutbcsini kaldtrdi. Aym
zamanda verdigi omir gcregince iilkelcrrnin bir y'ogunda En-Nasir
adina okunmakla olan hutbc kosildi 30°. Bazt yerlerde ulema ziimrcsi
do Sultana muarizdt. Yukandan bori gordiigumiiz Harezm§ah-
Yalidc Sultan miicadelesinde Terken Hatun bilhassa gen5 sufi §eyh
Meed ii’d-din-i Bagdadinin oldiiriilmesi dolaytsiyle ulema sinifmi
da kendine kazanmi$ti. Mood ii'd-din, Kiibreviye tarikatinin
miiossisi $eyh Nccm ii'd-din Kiibra’mn tilmizi idi. Halk vc din
adamlari nazarmda oldugu kadar, Valide Sultan nezdinde dc biiytik
itibar sahibi olan bu §cyhi Sultan ani bir ofke sonunda oldurtmii§tii.
Muahhar kay- naklarm buna sebep olarak ilcri siirdiiklcri, §eyhin
Terken Hatun ile mua§akasi mesclesi 301, Barthold tarafindan hakli
olarak varid goriilmcmektedir 302. Sultan Muhammed Meed
•29# Devrin en miinevverlerinden olan muelliflerimizin nokta-i nazar- lari bile bu
merkezdedir.
3U0
Cili. G. (II, I22)ya gore biitiin imparaiorlukla son vcrildi. Kant. T. (IX, 313)0 gore ise,
Men, Belli, Serahs'da kesilinis, fakai Harezm, Semerkand vc Herat’da dcvam clmi$tir. Son
bolgclerin Terken Haiun’un nufuzunda oldugu diijiiniilebilir. Barthold’un i$arct etligi
gibi [Turks. 375) askeri sinifi tutan Yalide Sultan ulemayi da kendi tarafina <;ekmis
bulunuyordu.
301
Tar. Git. 496, 788. âjername 830. F.sahhii'l-Tcvarih 330 1’.
302
Turks. 376. Filhakika Indus kenarinda, Cclal ii’d-din Harezm$ah'in, Cengiz
tarafindan yakalanarak bldUriilcn, oglu o zaman yani 618 dc 7-8 yadarinda bulunuyordu
(Sir. S. C. trc. 139-140) ki, boylece tocununun oglunu gorniii} olan Terken mua?akada
bulunacak kadar gem; degildi.
I I A K K/.MJjA 111 ,AR 1M J'A RATORJ.UC U 22 1
ii’d-din’i kallcttirmekle cinayci i?lcdigini aulaim?, pi§man olmus vc

burnt izhar ctmi? idi isc dc, sufiyc kalbcn bagli gcni? kiitlclcri
iyidcn iyiyr giiccndirmi?ti.
Hulasa olarak dcncbilir ki, Sultari Muhammcd zamantnda
Harczin?ahlar iinparatorlugu, azametli gostcri?i yaninda, gcrck idari
gcrck siyasi bakimdan birliklcn vc hcrhangi bir fikir vc idealdcn
mahrum, nc yapacagim hangi du?iinceye hizmet cdeccgini
§a?irmi?, igindc gc.îtli mcnfaatlcrin var kuvvctiylc vc agiklan
agiga garpi?tigi ba§i bo? bir insan yigini haline gelmi§ti. Validc
Sultan niifuz vc hakimiyctini gcni§lctmek gayrctiylc; Sultan
Muhammcd fcvrt harekctleri vc otoriteyi clden kagir-
mamak,'Abbasi halifcsini mutlaka mahkum duruma dii?urmek
lursiylc; Vczir scrvctini artirmak, diinya hazlarmi tatmin arzu- siylc;
ordu kanmak bilmez yagma ve gapul susuzlugu ilc dcvleti
uguruma suriiklcmck ;gin sanki yari? cdiyorlardi. Hiikumet kadrosu
vc ahali tiirlii maksatlarla ayn ayri mahreglerden gikarilan vc
birbirini nakzeden emir ve fermanlarm verdigi §a§kmhk igindc idi.
Imparatorlugun istinadgaht ordu yerli halk ile hig miinasebeti ve
hatta miisbet yolda temasi olmiyan yabancilar- dan mutc?ekkildi.
Tazik veya Tacik denilen Iranhlar; Kip- gaklardan, Uran’lardan,
Karluklar, Ugraklar, Kalaglardan miirekkep olup kendi gorenek,
an’anc ve telakkilerine gore ayn bir ziimre bir stnif halinde ya?ayan
orduya bir tiirlii lsmarna- mi?lardi. Yerlilerin bu Tiirklerle
isbirliginden her zaman ka- gxndiklarina dair tarihen mazbut
misallerimiz vardtr 303. Boy- lece Sultan Muhammed Harezm§ahin
imparatorlugu her nevi’ di§ §a’?aa ve ihti§amina ragmen, muazzam
fakat igi kof bir gmari andiriyordu. Nitekim Giigluk’un bir
dayanmasi bu gmari sarsmaga muvaffak oldugu gibi, §iddetli
Mogol darbesi de onu dibinden kokleyip devirmege kafi gelmi?tir.
303
Sultan Teki?’in karde?i Sultan$ah Mazenderdn'a kagarken Dihis- tan'da kcndisiyle
goruên Mueyyed Ay-aba onu Horasan’a celb esnasinda §oyle demi$ti: “Ycdiler
Turklere itimat etmczlcr” JJ/ L
Ibn Isfendiyar II, 114. ( il/y. *il jf) Mar’a$i 248.
Sultan Muhammed’in firartndan sonra, Herat'dan gekilcrek Gazne 'ye varan ve Sultan’in
oradaki valisi Ihtiyarii’d-din Muhammcd b. Ali Har- post’a birlik olmayi teklif eden
Melik (veya Yemln Melik)e $u ccvap verilmi$ti: “Biz Gurluyuz, siz Turksuniiz.
Beraber yajayamayiz”. ...»
•A ✓* K'r- lc- s C 1b : xsif i£x. y1 j*. jl tfVb
Cih. G. II, 193. « . . . fUx
.
<
V
HAREZM$AHLAR iMPARATORLUGUNUN YIKILI$I
MOGOL lSTlLASI.
(614-618/1217-1221)
A) Harezm§ah-Gii9luk miicadelesi:
Sultan Muhammcd Harezm§ah, Giirhan' 1 esir ederek Karahitay
topraklarina hakim olan, Gii^liik’e karsj 1212 sirala- rmdan itibarcn
siyasi taarruz faaliyetinde gecikmcmi§, elgileri vasitasiyle ondan,
gegmi§ anla§malara dayanarak, muhim talcp- lerdc bulunmustu.
Istekleri, csaslarmdan biri Giirhan ile, digeri dogrudan dogruya
Giigliik ile ilgili olmak iizere iki cep- heli idi. Nesevi’den
anla§ildigina gore Karahitay hiikumdan, her halde Giigliik’e kar$i,
Harczm§ahla dostluk miinasebetleri arami§, arada saglam bir sulhun
temellerini atmaga gah§arak, emclinin gergekle§mesi iîn, kizi
Tavgag Hatunu Sultan Muhanj- med ile evlcndirecegini vadetmi?ti.
Buna ragmen Harezm$ah onun mcmleketlerine hiicumdan, yardimci
ve miittefiklerini ^ darbelemekten geri durmiyarak nihayet Giirhan' 1
Giigliik tarafindan kolayca ele gegirilen bitkin bir av haline
getirmi^ti1. Ikincisi, yukanda kaydettigimiz ittifak geregince,
Giigliik’iin zabtettigi Karahitay topraklarmdan Harezm§ah hissesine
dii§en kismin terki mcselesi idi2. Sultamn Nayman Prensinc yaptigi
tebliglcr, beklenecegi gibi, scrt ve miitchakkim bir eda ta$iyordu.
Harezm ordulannin muvaffakiyetli takibati neticesio.de, kotii vaziyete
dii§iiriilmii§ Giirhan' 1 bir firsat<cl\ gayretiyle esir eden Giigliik agik
bir dille takbih edilirken, 'Karahitay hanmin vaktiylc Sultana verdigi
soz yani kiz meselesi ileri suriiliiyor, bu vcsile ile Tavgag Hatunla
birlikte gehiz makaminda Karahitay hazineleri isteniyor, aym
zamanda maiyeti erkaniyle beraber bizzat Giirhan'in Harezmâha
teslimi talep ediliy<>r£lu. Aksi takdirde Sultan oylc bir kuwetle
yiiriiyecekti ki, Giigliik’iin “ne kiliglarmin keskinligi, ne
mukavcmetinin saglamhgi hig bir
1
2
Kam. T. IX, 295.
1
**4 HARKZMJjAHI.AR TAR l HI
t'avda te’min etinivecekti” 3. Hu tehditlerin, Sultanin kendisini
mcrkcz-i alein saydigi. 1217 deki Eseddbdd ddiui$unc takaddiim
eden senelere ait oldugumi sbylemege Hizum yoktur. Guyliik’un
mukabelcsi bidayette gayct iniitevazi olmu$ ve Sultana “tasvir vc
tarit'i sahifclcr dolduracak” deger vc zcnginlikte hcdiyelcr sunmu§tur.
Hununla bcrabcr Gii^liik ihtiyar Gurhan'i * vcrmegc asla
yana§inaim§iir. Esasen csir luikumdar da buna §iddetlc muhalcfct
cdiyor vc kizmi ona vcrmegc razi olmasmin kar- $iliklt anla$ma
akdiylc imparatorlugu kurtarmak scbcbine dayandiguu, o zaman i$in
ba§ka kurtulu? târesi goremedi- gini, halbuki SuUanm hiy bir §ey
dinlcmiycrek korku vc dch- §et sa^mak yoluyla arazi koparmaga
<;ali§tigini, cgcr ?imdi kcndisinin enkazmi clc getjirmek istiyorsa,
bunun, ancak almna oUimdcn dc agir bir hacalct damgasi vunnak
maksadiylc olabilecegini soyliiyordu b. Gu^luk’un dc, maiyet vc
tabilcri nazarinda hakimiyet ve itibarmi sarsmamak i$in onu teslim
cihctine gitmivccegi belli idi. Boylece, toprak istegi dahil, Harezmsah
do- gudaki cmellerinc nail olamadi. Eltjilcr netice alamadilar, me-
selc bir iki sene siirunccmedc kaldi. Gurhan’m oliimiindcn sonra ise
durum degi§ti. Bilhassa Sultanin Irak’daki, gordiigiimuz hezimctlc
biten, me§guliyetleri sirasinda Gi^liik adeta meydan okumaga
ba§ladi; Karahitay memleketinin taksimini kat’i surettc recldetti ve
tistelik Harczm§aha gbndcrdigi bir haberde, hig de §ayan-i hiirmet
bir kuwetc sahip bulunmayan Sultanin meveut haliyle kanaat
etmesini, daha ileri gittigi takdirdc kihg- larin konu§masma zaruret
hasil olacagmi bildirdi6 vc Sultanin talcplerini arzetmckle vazifeli cigi
Emir Muhammcd b. Kara Kasim i’l-Nesevi’yi tevkif ederek zincire
vurdurdu 7. Dahilen vc hariccn gittikge alcyhine geli§mekte olan
durumu kontroldan
3
Sir. S. C. trc. 14.
1
Qin annallerinc gore, Qiluku adim ta§iyan bu Giirhan 1155 den beri hukumet etmekte idi.
Encycl. dc l’lsl. Kara Khilai mad.
5
Sir. S. C. trc. 15.
8
Kam. T. IX, 295.
7
Nesevi (trc. 15) bilaharc Harczm siivarileriyle Giigliik arasinda cereyan eden bir sava$da
kurtulmaga tnuvaflak olan Emir Muhammcd b. Kara Kasim ilc konu$mu$ ve malumati
ondan almi$tir. Bu emir avdetinden sonra Horasan eyaleti umumi mufetti$ligine ( j )
tayin
edilmijti.
I lARIiZMfjAHLAR IM PARATORLUCUNUN YIKILI$l 225
aciz Sultan Muhammcd, vakt u zamaninda vaziycti idare ede-

mcdigi cihctlc, Gugliik’un memlckctine ancak kiiûk taciz miif-
rezclcri gbndcrebilmi$, bunlarm ycr ycr vc tabii kuvvetli hasim
kanpsmda daima gcriliyerck yaptiklan akin vc baskmlar dola-
yisiylc, “bu tiirlii hakarctlcri hirsizlar vc soyguncular yapar, hakiki
bir hiikiimdara yara§an §cy mcrdce kar§ila§makdir,” di- ycn
Giigliik’un hakarctinc ugrami§ti8;
Ncscvi, kiigiik mufrczcler mcselcsine temas ctmekle beraber,
Sultanm 60 bin ki§i ilc Giigliik iizerine yuriimegi tasarladigmi
soyliiyorsa da, hazirhk fikri her halde daha ewelki bir devre aittir O
sirada Nayman hukiimdartndan korkan Sultan Muhammcd,
muasiriki miicllifin: Ibnii’I-Esir ve Yakut’untccssiif vc tccssurle
bildirdiginc gore, giizellik ve ma’murlukta e§siz bcldclor olan §af,
Fergane, Isficab ile Maveraiinnehirin bir kismim koruyamami§,
ahalisinin yerlerinden uzakla§malanm diger islam memleketlerinc
gitmelerini emretmi§, sonra da, Gugliik’iin eline ge$ecegi
du§iincesiyle, oralari kamilen tahrip cttirmi§tir 10. ,
Filhakika Gii$luk, Giirhan oldiikten sonra, vaziyetini iyice
saglamla§ttrmi§ bulunuyordu. 1217 ye kadar birer birer muha-
liflerini susdurmaga ve tabiiyeti altma almaga muvaffak olmu§tu.
Bu arada Kulca vilayetinde miistakil bir hiikumet kurmu§ olan
Almalig han’t Ozar (veya Bozar) 11 a kar$i yuriimu§, onu av
mahallinde ansizm yakaliyarak oldiirmu§; $arki Tiir- kistan
bdlgesini de, biraz $etin §ekilde olmakla beraber, ba§ka
8
Kam. T. IX, 296.
0
Sir. S. C. trc. 16.
10
Kam. T. IX, 296. Mac. B. I, 249. Ill, 234. IV, 403. Barthold bu tahribati Karahitaylara
karji olartu fiituhatla alakali gostermektedir ki (bk. Turkiyat Mec. I, 92), yanli?tir.
Hiristiyan Nayman hiikiimdapnin Sirderya kiyilarina kadar hakim olmasi ilc neticclenen
bu miicadelenin akisleri bati hiristiyanlari arasinda da hisscdilmijtir. 1221 tarihindc
Jacques de Vitry tarafindan yazilan mektuplarda (bu mcktuplar ve ne§irleri hak. bk. R.
Grousset, Histoire des Croi- sades III, (1948), Paris, 197 vd.) bu sava?lar bahismevzuu
olmakta ve hiristiyan Gu^luk’e “Krai David” tesmiye edilmcktedir. Hatta garp hiristiyan
alemi Mogollarin zafcrlerini de, onlan tamyincaya kadar, hep GU9- liik’c atfctmijlerdir.
(Bk. Barthold: La decouverte de I'Asie, 88).
n
Bu isimler hakkinda bk. Oeuvres postliumes de P. Pelliot, II, 185.
Hartxmfohlar Tarihi 15
-'.‘6 HARKZM$AI1I..\R I'ARlllI
bir tazyiklc hakimiyetino almisju: Gbrdiigumuz gibi Gii^liik,
Giirhan'm esurcti zamaiunda Karalutaylar cliude mevkuf bulunan
Kdfgar hanmm oglunu sorbost btrakarak memlckotine gondermi§,
bovlccc ovada huktitnianltk saglamayt du§uiunii§Ui. Fakat bu
harekct ahaliuin $iddctli mukavcmctiyle kar§ilandt. Ka$garhlar han-
zadeyi $ohiv girmedcn dm'o bldurdiiler vc kendilerini miidafaa
igiii kaptlan kapaddar. Giiyliik buraya ordu gbndcrmcdi, valm/.
askcrlerin mu h tat; olduklan vc her sene Balasagun’dan
yollanmakia clan yiyccck vc sairenin sevkini mcnciri. Aynca esasen
zirai istihsalatt kali gebneyen bu mem- lckctc hasad mevsimlerindo
mumazaman akinlar yaptuarak movent hububati aldirdi vc halki
darltga dii§iirdii. Bu vaziyct 3-4 sene devam edinee, ba$ gostcrcn
kitlik vc a<;hk yiiziindcn balk onun hukmiino inkiyad zorunda
kaldi12. Sonra ordusuyla Keif gar'a. given vc oradan Hoteri c giden
Giiijliik ycrlilcre karst tazvikini daha arttrdt. Askcrlcrindcn her bin
bir evde konak- latiyor. her tiirlu ihtiya^larmm te’mininc cv halktnt
mccbur tu- tuyor, hi^ bir mazcrct vc itiraz dinlcmiyordu. Fakat
tazyikin ana motifini islamlann. ugradtgt aci takibat le§kil etmekte
idi. Aslinda hiristiyan olan Giigliik, Budist karisinm (yani olen
Giirhan’m kizinin) tc’siriyle Budist olmus 13 vc kabul ettigi ycni
inanctn cn hararctli taraftarlanndan biri kcsilerck ulkcsi igindc
herkese ccbrcn din dcgi§tirtmek hususunda amanstz bir sava§
agmi§ti. Tabiatiylc bu hususda cn sert mukavemet musliimanliktan
geldigi igin, gogunlugu islam olan Kdfgar vc havalisi ahalisinc
zulum vc itisaf bir misli daha §iddctlc tatbik olunuyordu. Ezan vc
namaz kaldinlmt§, biltiin mcdrcsclcr camilcr kapatilmi§, island
kisvenin terki cmrcdilmi$ti14. Zorla “Hitay clbisesi vc serpu§u”
giydirilmek imkan daliilindc idi ise dc, vicdanlartn scsini kismak
kabil dcgildi. Bu itibarla Giig-
12
Cih. G. I, 48-49.
13
Miisliiman kaynaklari claima putperest diyorlar; bundan maksat Budizm’dir.
Bk. B. Yladimirtsov, Gengis-Khan, 90. D'Ohsson, Hist. d. Along. I, 122.
11
Cih. G. I, 49, 53. Bar Hcbracus II, 477, burada Nayman hukiimdari hiristiyan kiral
John Krit diye zikrcdilmektcdir ki (daha bk. ayn. mil. Tarih-i AIiihtasarii'd-Duvel, 5:
Kercitlcrdcn Melik Yulianna), hiristiyan Kcreit lnikumdari Onghan’in Giigluk ile
karijtirildigi anlajihyor.
1
HARRZMgAMLAR iMPARATORLUCUNUN YIKILI$I 227
liik, miislumanhgi ma'ncn zcdelcmck karariyle, islam dininin

ddillcrini vc dayandigi csaslan ccrh ctmck iizcrc muazzam bir
toplanti tcrtij) ctli. Verdi gi emir mucibincc sahrada, Ciivey- ni’yc
inanmak lazim gelirse, 3 bine yakin islam alim, zahid, fakihi halk
kalabaligi oriundc musliimanligin hak dini oldugunu isbata davet
cdildi. Hi$ kimsc bu nazik zamanda Giigluk’- iin aksi iddialarim red
vc inkara, sonu oliimle biteccgi muhakkak o!an bir maccraya
atilmaga, cesaret gostcremiyordu. Ancak mc§hur imam Alaii’d-din
Muhammedi’l-Hoteni, imanmdan aldigi kahredilmez kuwctlc, bu
azametli miidafaayi deruhde etti ve Giigluk’un yamna kadar giderek
her tiirlii korku ve endi§cdcn uzak, inandigim biitiin agikligiyle
soylemek haz ve ra- hatligi i$inde uzun uzun konu§tu. Davanm
kazamldigina §uphe yoktu. Fakat Gi^liik, beklcmedigi bu netice
kar§isinda son derece gazaplanarak Peygamber hakkinda
hezeyanlara ba§ladi. Imam ona: Agzma toprak dolsun! diye
mukabele etti15. Bunu miiteakip Alaii’d-din i‘-Hoteni gtinlerce a$,
susuz ve <pplak birakddi, agzmdan miisait bir soz almamadigi i$in
nihayet Hoten medreselerinden birinin kapisma $ivilenmek suretiyle
oldiirixldu16.
§arkm en biiyiik islam devletinin ba§inda bulunan Sultan
Muhammed Harezm§ah anla§ilmasi giig bir miivazenesizlik igindc
Halife ile miicadelclerde bulunur, musliiman teb’alanmn dini
hislerini rencidc eder, takibata ugrayan islamlarin yardimina
ko§magi aklina bile getirmezken, bu sirada §arktan gelen putperest
Mogollar Gii$liik arazisine, islamin kurtaricdari sifatiyle, kolayca
girmekte idiler.
Cengiz Han bugunkii Mogolistan ve civarmdaki dagmik kabileleri
itaatine ahp Merkitleri ve Naymanlan ezerek bunlan batiya dogru
kovaladiktan sonra, 1211 de uzak §arka yiirumu§tu. Oradaki uzun
sava§larda muvaffakiyet el verdi. Qin kuwetlerini maglup edip
“Imparator Altan Han”’i, tabi durumunda, sulhe meebur ettikten ve
bu arada Tangut kralim da, hukmiine aldiktan sonra, nazarlarmi
tekrar firari Merkitlerle
15
“! ^ J" ,>_> &JJJ> cJU* ilU. ” Cih. G. I, 54. Daha bk. Rav.
S. V, 23-24.
18
Cih. G. I, 49, 53-54. C&m. T. I, 99b.
aa8 HAREZM2JAH1 .AR l'ARlilt
Nayman prensi Gii^liik iizcrinc ijevirdi. Bundan bnooki bati
harekatmda Uygur ldi-kut'w Bar^.uk'un vo Karluk hukumdan Arslan
Han'm kendi mitrac.aatlari iizerine Karluk ve Uygur ulkeleri, yani
biitiin Vedisu vo havalisi Mogul tabiiyetino ge$- mi$ oldugundan17
Gii^luk idarosindoki topraklann hududuna kadar vanlnu§ti. Gin so to
rini miitoakip Gongiz Han tarafindan mo§hur Cobo Noyan, Nayman
pronsinin uzorinc gonderildi. Cobc, Yladimirtsov'un mukommolon
tesbit ottigi iizcrc “Gii<j- liik'iin miisliimanlara karji takip
harckotlcrini gayr-i kabil-i mukayese bir moharotlo istismar otmok
surctiylc biiyiik hiikiimdar Gongiz Han'm arkada§hk vo talobcligine
layik” oldugunu gbstcrdi18; GviÛik arazisinc ayak bastiktan
itibarcn hcrkesin din vo mczhobindo scrbost oldugunu ve ahalinin hi$
bir zarar vo ziyana ugramiyacagim ilan ilc, bunu ordusundaki domir
disiplin sayesindo bilfiil isbat etti. Halk Mogollari hiir- riyet
miijdecileri olarak kar§iliyor vc her tarafta Gii$liik aleyhine
ayaklaniyordu. O sirada Kasgar a 9ckilen Nayman hiikiimdari bir
mukavemct denemesinde bulundu ise dc, tam bir hczimete ugrayarak
ka^maga mecbur oldu ve kendisini takip eden Mogcl kuvvetleri
tarafindan Sang Gol (yahut Sang Dere) civarmda yakalanarak
oldiiriildii (1218 §ubatinda ba§hyan Pars IWnda)19. Boylece Cebe
Noyan valniz iki tumenlik, yani 20 bin ki§ilik kuwetiyle, koca bir
imparatorlugun sahibi Ha- rczm§ahin, oniinden korkarak êkildigi,
Gii^liik’u pek kolay §ekilde mahvetmi§, Cengiz Han’a geni§ bir iilke
kazandirmi§ ve en miihimmi Mogollari ve biiyiik hiikiimdarlanm
miislii- manlar nazannda hiirmete §ayan bir sima halinde yiikseltmegi
bilmi§ti. Halbuki Mogol ordulannda Cebe ayarmda kumandanlar az
dcgildi. Eski Karahitay topraklarinm zabti ile biten
17
Cih. G. I, 32. Giz. T. I 235-239. Cam. T. I, 29b. Muhtasarii'd-Diivel, 7. Merkezi Kayaltg
olan Karluk devleti hukiimdari Arslan Han Il.nin Kara- hanlilar sulalesinden olmasi
muhtcmaldir. Bk. O. Pritsak: Karahanlilar. mad. is!. Ans.
18
GeAgis-Khan, 90.
18
Cam. T. I, 98b-99b. Giz. T. / 237 de Sarih-hun mevkiinde. Cih. G. (I, 5o)da Bedahjan
hududunda Verzant dcresindc. Nesevi (trc. 16) bu seferi daha sonraki Mogollar-Harezmjah
kar$ila$masi ilc kan$lirmi$ vc Gu$luk iizerine yuruyeni C091 olarak goslcrmistir.
11ARliZMJjAHLAR iMI'ARATOKLUCUNUN YIKILI.*?! a2
9
vo Mogul hakimiyetini Sirderya kiyilarina kadar gcniijlotcrck Sultan
Muhammed’in mcmlekctleriylc smirda? yapan bu hadi- scnin, gerek
ordu sevk u idarcsi vc askcri disiplin, gerck dcvlct ig biinycsinin
sxhhat vo zindcligi ilc zimamdarlarindaki siyasi ihata bakimlanndan
Cengiz Han Imparatorlugu ilc Harczm- §ah Imparatorlugu
arasindaki biiyiik farki iyi bclirttigini saniriz.
R) Harczm§ahlar-Mogol miinasebetlcrinin ba$langici:
Giizcani’nin vcrdigi haberlcrc gore, Harezm$ahm Mogol- larla
aiakasi daha cvvcl ba§lamt§tir. Bunun ba§lica sebebi Qin mcselcsi
idi. Malum oldugu iizere, Qin zenginligi ve tiirlii ticarct emtiasi ilc
oteden beri yakin §arkm kudretli devlct adamlannt cezbedcn biiyiik
iilkelcrden biri olmu§tur. Sultan Muhammed dc iran ve
Mavcraiinnchir futuhatmi ikmal edcrek ctrafxnda kendisiyle boy
dlgii§ecek hiikumet kalmadigina hiikmettigi zamanlarda Qin ile
esasli surette ilgilenmegc ba§lami§ti, Harezm ilc Uzak-dogu
arasinda gidip gelen tiiccarlardan bu hususta kafi dcreccdc edindigi
malumat onu bu muazzam kit’anm zabtini dii§iinmege kadar
gdturmii§tii. Harezmsahlar devleti erkanindan Imadii’l-miilk
Tacti’d-din Debir-i Cami’ye g°re Sultan Muhammed Qin’in fethini
aklma koymu§; uzakligi, harekat zorlugu gibi ileri siiriilen mukabil
delillerle dahi onu bu fikrinden vaz gegirmek miimkiin
olamamt§ti20. Bu kayda nazaran Q'in’in Harezm§ahi me§gul ettigi
tarihler 1214- 1215 yillari olabilir. Yine bu senelerde Cengiz Han
Pekin'in cle gegirilmesi ve Imparator “Altan Han”m tabiiyete
ahnmasi ilc sona eren biiyiik Uzak-§ark seferini ikmal etmek iizere
idi. Nihayet Sultan Muhammed kendi tasawurlarmm Cengiz Han
tarafmdan gergekle§tirilmi§ ve Qin diyarinm Mogol ha- kimiyctine
girmi§ oldugunu ogrendi. Bir tiirlii inanmak iste- medigi bu haberin
dogrulugunu tahkik etmek iizere Seyyid Bahaii’d-din-i Razi
ba$kanligmda bir hey’eti Qin’e gonderdi. Ciizcani’nin bizzat
Bahaii’d-din-i Razi’den naklettigine gore21.
50
Tab. Na. 335. Cuzcani bunlari 617 de Tulek kal’asinda bulundugu sirada Imadu’l-miilk
Tac ii’d-din’den dinlemijtir.
21
Tab. Na. 335-336. Buradan naklcn, Tarih-i Mufassal-i Iran, I, 21.
-3° HAREZMijAlll.AR TARlllI
Harezm$alun olyilori Tamgay (£in1 luuluduna vardtklarmda uzak

mesafcdon boyaz bir ytgtn gbrmii$lor, bumi evvola karla kapli bir
tope zannotmi$lorso do yorlilordon onun bldurulmii§ insanlarm
komiklori oldugunu bgronmi$lordir. Bir miiddet sonra, topragm
insan yagtudau simsiyah kosildigini (ark etmi$- lcrdi ki, bu siyaldik
iiy men/.il boyunca dovam odiyordu. Sonra ulunetton bir yok insan
vo havvamn holak oldugu kuru bir zoinino ula$tilar. Tamgay
kapusnna (vani Pekin online) var- diklari strada gordiiklori insan
koniiklorindon yiginlarm da §chrin sukutu giiiui Mogollarm oliuo
dii§memck iyin kcndilc- rini burylardan atarak olen 20 bin bakircye
ait oldugu haberini aldilar.
Bu mii§ahodolcrin hikavesinde miibalaganin fazlaligi muhakkak
olmakla borabor, Bahaii'd-din-i Razi’nin Pekin c kadar gidi$indcn
§iiphc ctmek hcrhaldo caiz dcgildir. Zira Gizli Ta- n/rdeki Qm
scfcrinc dair kayitlar da elyinin anlattigim te’yit odor mahiyettedir.
Gizli Tarih’c. gore Koyun 2'ilinda. (1211) “Kitat'’ halkina kar§i
yuriiyen Ccngiz Han Fuceo22 yoluyla Tilki geyidini a§ip Siian-dei-
fu23 yu aldtktan sonra, oncii olarak ileri siirdiigu Ccbc Noyan ile
Guyigunak Ba’atur yakla§- tiklari £apfiyal 21 geyidinin mudafaa
edilmckte oldugunu gormu?lerdir. Bunun uzerinc Cebe sahte ric’atle
yekilirken “Kitat” ordusu, takip maksadiyle mevzilerinden yikmi§’
biitiin “daglari ve dereleri doldurmu§tu”. San-dei-fu'dan ansizm geri
doncrek taarruza kalkan Cebe, uzun bir kol halinde iler- liyen
diiymana agir darbeler indirirken, ana kuwetlcrle arkadan yeti§en
Gengiz Han da ayni siir’atle saldirdi ve “Kitat”lar btitiin
miittefikleriyle beraber yok edildiler. “Oyle ki, dii§man kuwetleri
QapgiyaVa kadar kesilmi§ bir orman gibi yere seril- mi§
bulunuyordu”. Bundan sonra, bir yok tepeler ele geyirilerek vartlan
Cungdu (Pekin) ya hiicuxn edildi25. Cengiz Han Qin Imparatoru ile,
zengin hediyeler mukabilinde sulh yapmi§ ve avdet etmi§ti. ikinci
yuruyu§iinde, Tangut’lar krah ile beraber Kitat hukumdarmi da
tabiiyetinc alarak Saari bozkir- lartna dondii. Fakat Caogon kavmine
gonderdigi elyilerinin adlart geyen hiikumdarlar tarafmdan
alikonmasi dolayisiyle
23 24
, , 2S, Giz. T. I 247. Cam. T. I, 96a. Qin yolu iizerindeki bu yerlerin mevkileri iyin bk,
Giz. T. Haenisch’in ayiklamalari, s. 231.
1IARKZM$A1-!LAK iMI'ARATORLUCUNUN VIKILIJj! 2
3«
fill’d iigtinctt scfcrini yapli. Krndisi Tung-gon gcîdinc dogru

ilerlcrkcn Cebc’yi tckrar C.afîyal iizerinc scvketti. Qinliler bu
clcfa ciddi mtidaCaa tcdbirleri almi§lar ve bizzat Imparator biitiin
bogazlarin tutulmasi, hi$ bir du§man askcrinin gcgiril- mcmcsi
liususunda siki cmirlcr vermi$ti. Buna ragmen, aralarinda
Cengiz’in damadinin da bulundugu dort Mogol kumandani
Qinlilcri mevzilerinde yine “kcsilmi§ orman gibi yere se- rerck”
imha ettiler. “Allan Han” (Ahutai) Pekin'i birakarak Nang-gitig
§chrine gckildi, Mogollara tabi oldugunu bildirdi ve oglunu Ccngiz
Han nezdine gonderdi 28. Yakin-dogunun istilasina takaddiim eden
bu son Qin seferi Kopek Tilinda. yani 1214 de olmu§tu 21. Baha
ii’d-din-i Razt’nin, Pekin'de bulundugu sirada, Qin hukumdarmm
oglu ile vezirinin Ccngiz huzuruna gctirildiklerini soylemesi 28 iki
haber arasindaki mu- tabakatm diger bir delilidir.
Ccngiz Han Sullanm el$isini biiyiik bir alaka ile kar§iladi vc 50k
iltifat gosterdi. Yakin-§ark ileUzak-§ark arasindaki ticari fa- aliyeti
cllcrinde lutan miisliiman ve uygur teb’alarmdan Mu- hammed
Harczm§ahin Imparatorlugu hakkinda iyi malumat sahibi olmu§ vc
iki memleketin dcstane munasebetleri sonimda daha da canlanacak
olan ticaretin Mogol devleti nokta-i naza- rindan faydalarim
hakkiyle takdir etmi§ bulunuyordu. Tek el tek kumanda altinda
toplanmi§ ve kom§u sedantcr iilkelerle miicadeleye atilmi§ Mogol
toplulugunun, Qin ve Iran gibi eski biiyiik kiiltiir
memleketlcrindeki ba§ta giyim e§yasi olmak iizere emtia ve
istihsalata ihtiyaglariru belirtmek igin o devirlerin iki biiyiik
miiellifini: Karakurum'a. iki defa seyahat yapan ve Mogolistan
ahvaline oldugu kadar Mogol cem’iyetinin iktisadi cephesine
vukufu §iiphesiz olan Ciiveyni ile, I bn u’l-Esir’i 29 isti§hada liizum
bile yoktur. I§te Cengiz Han bu sebeplerden dolayi kendi iilkesiyle
Iran arasmda ticari faaliyet te’mini bakimindan Harezm§ah
elgilerinin geli§ini miikemmel bir firsat
24
Giz. T. / 251.
27
Qin kaynaklarina gore, hatta biraz daha sonra (1215 de). Re§id’ud- din’in verdigi
Tavuk Till (1213) erkendir. Bk. Turks. 393, not 6.
2H
Tab. Na. 336.
20
Cih. G. I, 14-15, 58-59. Kant. T. IX, 330.
AH MAR EZM$M U -AR FAR (lit
vererek ve ba$kaca vaidlerde buhmarak onu sbyleteceginc kanaat
getirdikten soma, Cengiz Han'ni biitiin Qin’i hakikatcn cle geîrip
geyirmedigini sordn. Mahmud bu fiituhntm bir vakia oldugunu,
osason gizlenmesine imkan bulunmiyan bdyle miihim bir hadisenin
sarih deliberate Sultauin yakmda malik olabileeegini sbyledigi
zaman, vaziyeti biitiin ^lplakhgi ilc kav- rayan Harezm$ah, benzer
ballade goriildiigii iizcre, birdcnbire bfkelcndi ve “Benim
memleketimin geni§ligini, ordulanmm $oklugunu bilivorsimuz; nastl
oluvor da Han’nuz bana Ogul! dive hitaba cesaret ediyor,, mealinde
tehditler savurarak Ccngiz Hau'm emrindeki ordularm miktan
hakkinda bir takim suallcr irad etti. Mahmud ii’l-Harezmi,
konu§marun §iddetlenmesinden durumun agtrla§tigmi anlanu?,
tchlikcyi uzakla§tirmak i$in “Sultan’m milletlerine, hcsapstz
kuwctlerine nisbctle Cengiz’in ordusu, bir siivari miifrezesi
kar$ismda basit bir ath; yahut gecenin karanhgmda bir i§ik hiizmesi
gibi kalir” §cklinde mukabelede bulunmaga mecbur olmu§tu.
Mamafih bu sozler Harezm§ahi teskine kafi geldi, hatta sevin? ve
in§irah bile duy- du38. Neticede teklif kabul edildi; iki imparatorluk
arasmdaki ticaretin ert miisait §artlarla geli§mesinin te§vikinc karar
verildi.
Ciiveynide tafsilati bildirilen Harezm ticarct kervanmm39 bu
anla§madan bilistifa.de, yani 1218 baharmda yola $iktigtni
farzetmek, miiteakip hadiselerin de kronoloji itibariyle uygunluk
gostermekte olduklarma gore, her halde yanh§ degildir. Kafile
Ahmed-i Hocendi, Emir Hiisevin-oglu, Ahmed Balîg adla- rmda iig
ki§inin reisligindc hareket etti. Emtialarmm ?ogu elbise, bez,
Zendepid (kalin ve kaba iplikten mamul 50k sik dokunmu? beyaz
renkte saglam elbiselik kuma§) gibi Mogollar tarafmdan fazla ragbet
goren e§yadan miirekkepti. Mogol
38
Sir. S. C. trc. 58-59. Miiellif bu gizli mulakatin kaynagtni goster- miyor, fakat Sultan’m
muasiri ve aym zamanda onun psikolojisini iyi tamyan bir tarih5i olmasi sifatiyle bu
kayitlarma layiki vc^hile ehemmiyet vcrilmek icap eder.
38
Cih. G. I, 59. Bu kcrvamn hareketini, Cengiz Han elîlerinin geli- $inden evvcle koyan
Barthold $u hiikmc varmijtir: “Demek oluyor ki, iki devlet arasinda ticarct
raiinasebetlerinin teessusii igin ilk te?cbbus Harezm- $ahlar’dan gelmijtir” (Isl. Ans.
Cengiz Han mad. Daha bk. herhalde Bartholdu takibcn; R. Grousset, L’Em/j. Along. 233).
Bu hukmiin hakikatle ilgisinin zaifligi yukaridan beri verdigimiz izahattan anla$ilir.
11A R KZ M $ A HI, A R iMPARATORLUftUNUN YIKILI.Î 235
toprnklarma girdiklcri sirada yol ba$larindaki Korakfi'lar, Adctlcri

uzcrc, biitun mallari kontroldan gcgirmi§lcr vc clbi- sclcri
bcgcndikleri igin, cvvclcc aldiklan emir gcrcgince, kcr- vani Ccngiz
Han nczdinc scvkctmi$lcrdi. Ahmed Balgig’i gagirarak toptan
miibayaa hususunda pazarliga giri§en Han, nihayct io dinara
salilmasi icap eden bir clbiscyc tig balif yani 225 dinar 10 gibi fahi$
fiyat istcycn bu tacire kizarak, kendisinc, hazincsindc meveut
kuma§ vc clbiselcri41 gostertmek surctiyic malm hakiki dcgcrinin
Mogollarca bilinmekte oldugunu belirttikten sonra, taciri tcvkif vc
mallanm miisadere etti. Ahmed’in diger iki arkada$i huzura
gcldikleriiide artik oyle bir hatada bulunmadilar, bilakis ellerindeki
kuma§larm hepsini Han’a parasiz vermege hazir olduklanm
bildirdilcr. Ccngiz Han gok arzu ettigi kervan gcli§-gidi§inin
ba$lami$ olmasmdan mcm- nundu. Miisliiman ticaret kafilesini
iirkutmek cihetine gitmedi. Ahmed’i serbest birakti ve clbiscleri
birer altin balif, sair bez vc zendepigileri birer gumii§ balif gibi
oldukga yiiksek fiyatla biitiin emtiayi satin aldi. Tacirler ayrica iyi
muamcle vc ikram- larla ho§nut edildi. Cengiz Han Sultanin
memleketinc gitmek, ticaret yapmak igin bir kervan hazirlanmasmi
emretti. hanedandan ileri gelenlerin, Noyanlarin ve diger
kumandanlarm adamlarindan 450 ki§ilik kafile Harezm tacirlerine
terfik edilerek garbe dogru gonderildi. Anla§ilacagi iizere, adi
Mogol tiiccar kafilesi olmakla beraber, ba§larinda Otrarh Omer
Hoca, El- Hammal-i Meragi, Buharali Fahrii’d-din-i Denzeki ve
Emin- ii’d-din i’l-Herevi’nin bulundugu bu 450 ki§i kamilen
muslii- manlardan miite§ekkildi 42. Arada ancak bir kag Mogol
bulunuyordu ki, bunlar Ukuna admdaki reisin idaresinde elgilik
vazifesiyle Harezme gitmekte idiler 43.
40
Mogollar zamanmda para vahid-i kiyasisi olan balif'in kiymcti o devrin 75
dinar'ma muadildi (Turks. 396, not 1). Daha bk. lsl. Ans. Balif mad.
41
Cengiz Han Kin’lere kar§i seferinde Qin’dcn ipekli kumajlar dahil muazzam bir
ganimetle donmiijtu (Vladimirtsov, Gcngis-Kban, 87). .
42
Sir. S. C. trc. 59. Cih. G. I, 60.
4S
Giz. T. / 254, burada kafilenin 100 ki$i oldugu soyleniyor. Daha bk. Muhtasarii'd-Dtivcl,
8.
-.it' HARB7.M 2JAH1.AR TARlllt
Cl Harozin§ahm Congi/. ilo bozuûasi sobcplcri:

Roy loco miinasobotlorin normal soyrindo yiiriimekte ol- dugn
siralavda ceroynn odon iki hadiso hor $cyin alt-iist olmasmi vo
Mogol solinin buiiin ongollori silip supiiron hir lu§unla islam
alomini yigncyip ozmosini intao otmi§tir. Hadiselorden biri.
Harozm§ahm Mogol kuvvotloriylo dogrudan dogruya kar§ila$mast,
digovi do Otrdr laciasidir. Birincinin, Sulian iizc- rinde bnakugi
to'sir; ikinoinin iso Congi/ Han’m bati scfcrini aymasi bakunmdan
tarihi ohommiyoti biiyiik olmu§tur. Ancak yalmz Harozm$ahlar
tarihinin ecryamm dogi§tirmoklc kalma- yip aym zamanda Oriayag
islam tarihinc dc ycni ve^hc vcren bu iki hadisonin, zaman vo
mokan $cr$cvcsi i$indc ycrinikcsin olarak tosbit mii§kil bulunuyor.
l?ledigimiz mevzuun <;ap- rasik mosololorindon biri do budur.
§imdiye kadar kullanagel- digimiz kaynaklariimzm on
miihimlerinden ba§lica dort ta- ncsinin verdigi habcrlor maalcsef
birbiriylc jniibaycnet halin- dcdir. Buralardaki itimada §ayan
mu’talari kar§ila§tirmi§ olan biiyiik tarihgi Barthold 44 mevcut
maliimati ciddi kritigc tabi tutmak suretiylc cldc ettigi saglam
deliller sayesinde cn dogru hiikmc yakla§ir gibi goriiniirken,
vesikacilik zihniyetinin te’siri altmda, birgerilemc yapmi§
ve“mamafih daha sahih malumata sahip oluncava kadar” kaydiyle,
Nesevi’nin hadiseleri asgari tig yil onceye irca’ eden kayitlarinm
ihtimale en yakin olarak kabuliinii tavsiye etmi§tir. Filhakika
Ncsevi faslin bapnda: “Ibnii’l-Esir bu hadiseyi 616 (1219) da
zikretmektedir ki, yan- h§tir” diyerek Sultamn, Cogi tarafmdan
Giigliik’un imhasini miiteakip Mogol ordusiyle garpi§tigim
nakletmekte vc 612 (1215) tarihini vermektedir45. Her ne kadar bu
mtiellifin Ha- rezm§ahin son senelerindeki vekayii iyi bildigi ve
daha sonra icra edilen bir seferi bir kag sene ewel gosteremiyecegi
inkar cdilemez ise de, keyfiyetin mutlak olarak dogrulugundan §up-
helenmek aym hakikatin meydana gikanlmasinda ilk $art olmak
gerektir. Nitekim Barthold’un yaptigi gibi N e s e v i kabhl edildigi
takdirde, gerek G ii z c an i’ de gegen yukarida anlatU-
44
Turks. 368 vd.
45
Sir. S. C. metin 9, trc. 16. Halbuki bnii’l-Esir bu hadiseleri toplu bir haldc 617 dc
zikreder.
HARRZM$AfJJ,AR JMI'AKA TORLUCiUNUN YIK1M$I 237
£inn/, Balia ii’d-din-i Razi’nin H<;iligi ve Gizli Tarih'dcki ma-

lurnatlada tiygunluk gbstercn (,Jin vekayiini, gercksc Ciivcym’dc
tafsilaliylc gbrdiigiimiiz ticarct korvanlarma dair nakillcri izah
kabil olmiyacaktir. Halbuki bunlarin 12(6-1217 yillannda
olduklarindan bahsctmi§tik. Bundan ba§ka Cebc Noyan ilc Gotp'yi
birbirindcn ayirarruyan vc Ccbc’nin Gii<;Iiik’c kar§i scfcriyle, Qin
mu’talari -vc Cdmii't-Tevarifim kayitlariylc taay- yiin etligi uzcre,
Cogi’nin daha dogrusu Sube’etai’in Merkit- lcri imhaliarckctini
kan§tinan Ncsevi46, Sultani Mogol ordusu ilc §iddctli bir sava§a
soktuktan sonra, onun, Irak d6nii§undc Ccngiz Han’m samimi
i§birligi arayan elgilerini kabul ettigini soylcmeklc fikri
tcnakuzlarim ortaya koymaktadir.. Zira Mo- goI-Harezm§ah
kar§ila§masi ncticcsi, Sultanm, memlekctini korumak i$in her turlii
isabetli vc mantiki stratejik tedbirleri aimak kabiliyetini vc bu
hususta tabii telakki cdilmesi lazim- gelcn tcmayiilimii felce
ugratan manevi inhidamdan sonra hala Qin’i fcthclmck hiilyalarmi
besledigini du§iinmek zannimizca artik miimkun degildir. Ccngiz
Han’m garbe vuriiyii- siinti, bir yerinde mahud kar§tlamayi
miiteakip47, daha taf- silalh iki yerinde48 Otrar katliamuun
neticeleri arasinda kaydeden Ciivcyni’nin, bunlari Mogol istilasi
senesi olarak gosterdigi 615 (1218) den once vuku buldugunu vc
mahud kar§ila$mamn Otrar hadisesinden daha muahhar oldugunu
kabul ettigi anla?ihyor. lbn ii’l-Esir’e gelince, o, bu vekayii
esasen, kendisine uzak memleketlerdc cereyan edip de hakkinda
kat’i bilgi edine- medigi bahislerde her zaman yaptigi iizere, toptan
zikretmektedir. Binacnalcyh burada 617 (1220) tarihinin verilmesi
bahismevzuu bilumum vakayiin mutlaka o sene i$inde oldugu
ma-
48
Sir. S. C. “ oU. IrfS- Cr. A ^ 4W pxf il>U /i ” metin
9. Nescvi’nin buradaki nakline bakihrsa Coî, Gii^liik’e kar$i gondcril- mi§, tam o
sirada, 60 bin kijinin bapnda Gii^liik’e kar?i yuriimekte olan Sultan, Baykal gbluniii.
jimalindeki Irgiz lrmagmdan gC9it bulamamij, sonra Gu^ltik’u maglup eden C051 Han
ile kar$ila$mt5 ilh... Halbuki yukarida gu$luk’un nasil, nerede ve kimin tarafmdan
ortadan kaldirildigim gbrdiik. Ancak Nesevi’dc bunu miiteakip gclcn izahat diger
kaynak lardakine uyuyor.
Islam kaynaklarindaki Do$i, T051, Mogolca Coî’nin turk$elc$mij $ck- lidir. Bk.
Oeuvres, posth. de Pelliot, II, 18.
45
Cih. G. I, 51-52.
48
Cih. G. I, 61 vd. II, 99 vd.
11AREZM.SA11 LAR TARll i l
nnsma ijdmcz. Anoak tbn ii'l-Esir'doki nakil sirasma bakilirsa onun,

kar$ila§mayi Otnir (aciasmdan sonraya koymasi 4#, neticelcri
itibariylo inantikan daha uygun gbriiliiyorsa da; vcrdigi cografi
isimlor Qiu kaynaklanndau ba§ka O ii v e y n i’deki bazi muta’lav
laratuuiau da lo'yit odilen C ii z c a n i’yi daha saglam vosika
olarak aimak zaruroti hasil oluyor. Cu/.cani’yc gore, $arpi$ma (it 5
^1218) do olmu§, bunu Otnir hadiscsi takip otini§iir. iki
imparatorluk kuvvetinin miisadomesi csnasmda Mogol harp
giiciiniin korkun^lugunu on ayik §ckildc mii§ahcdc oimosi.no
ragmon Sidtanm vino bir Otrar hadiscsi yaratmasma sobop. onun
malum fovri ot'kosi olabiloccgi gibi, Terken Ha- lun'un akrabasi
olan Otnir valisini katliamdan men etmek iktidarmdan mahrum
bulunmasi da olabilir. Nitekim, ilcride mimakasa cdocogimiz iizerc,
bu bahistc do rivayetler muhte- liftir 50.
Bu muhakomc silsilcsine gore, Sultanm Ccngiz Han kuvvetlcriyle
$arpi§masi Mogollarla Harczm§ahlar arasinda ilk hasmano hareket
olup Mcrkitler dolayisiylc cercyan ctmi§- tir. Gii^liik meselesi
halledildikten sonra Cengiz Han, bir kismi vaktiylc batiya Kipâklar
memlcketinc dogru kagmi§ olan Merkitleri tabiiyete aimak
maksadiyle Sube’etai Ba’atur vc Tohu$ar Noyan’i sevketti5l. Bunlar
Merkit dokuntiilerini ko- valadilar vc nihayct bugiinku Turgay
bolgesinde yakaliyarak irnha ettiler 52. C ii v e y n i’ye gore Irak’tan
avdette Nisabur’da. bir ay konaklaytp sonra Buhdra’ya. gelcn ve
memleket i§lerinin bozuldugu bu sirada 8 $abandan 10 §ewalc
kadar-her halde Barlhold’un dedigi gibi 615 senesi (yani 30 Ekim
1218 den 31. Arahk 1218 e kadar)-ciddiliktcn uzak bir §ckilde
Dergam §a- raplari i$mck 33 vc cglencclcr tertip etmekle vakit
ge$iren Sul-
$
,u
Kdm. T.. IX, 331-332.
•r,° ilk Mogol-Harczm$ah karsilasmasi hakkinda Giz. T. de malumat yoktur. Esasen bati
harckatina dair Giz. T. pek az bilgi veriyor.
31
Cam. T. I, 102 n. Diger islam kaynaklannda yalniz Cogi’nin zikre- dildigine bakilarak
adlari gc5.cn bu kumandanlarin oncii olduklari kabul cdiicbilir.
•v- Turks. 369.
13
Dergam, Scmcrkand banliyolerindcn bir mahal (Muc. B. II, 568) olup nefis $arabi ilc
mc$hurdur (bk. Gilt. G. II, 101, not i).
MAR E/.MJj A III. A R iMPARATORLUfiUNUN YIKILI$l *39
tan, Mogollann Mcrkitleri 'kovaladiklanni dgrcnmi? vc “bir tnjla iki

ku$ vurmak” fikrinc kapilarak, Semerkand'den aldigi kalabalik bir
kuvvctlc onlar uzcrinc yuriimu$tur. Bu yiiruyu§un, 615 (121H),
Yimok rcislerindcn Kadir Han’in kabilclcrini yagma maksadi ilc
oldugunu soyleyen Ciizcani’yc gore64, Harczm§ah Turkislan’daki
Yugur §chrine kadar ilerlemi§ vc Mo- gollarla orada kar§ila$mi§tir.
Bu rivayctin dogrulugu Sube’- etai’in Mcrkitleri maglup ettigi
mahallin Qin kaynaklarmda Yu-ku olarak bildirilmcsindcn
anla§ihyor 65.
Mcrkitleri imha eden Mogollar êkilirlerkcn arkalarmdan ycti§en
Sultanm tazyikinc maruz kaldilar. Co?i ve diger kumandanlar bu
seferdeki vazifelerini yapmi§ olduklanm, Cengiz Han’dan izinsiz
diger herhangi bir tc§cbbuse giri§emiyecekleri itjin, Harezrn§ahla
9arpi§maya taraftar bulunmadiklarmi bil- dirmelcrine mukabil,
onlarin nisbeten az sayida olduktan ba§ka bir giin ewclki
muharebeden yorgun (pktiklarim hesaphyan Harezm§ahin, gayrete
gelen miislumanhk hamiyeti ile, biitiin kafirlcri dii§man addettigini
soyliyerek meydan okumasi sava§i zaruri kildi ve ilk
Harezm§ahlar-Mogollar muharebesi ba§- ladi. Ak§ama kadar suren
9arpi§ma 90k §iddetli oldu. Her iki taraf azami kudretini ortaya
doktii. Biiyiik ve zinde ordusuna ragmen Sultan Muhammed Mogol
kuvvetlerini ezemedi; hatta islam ordusunun sol cenahmi geriletip
firara meebur eden hasmm bir 9evirme hareketine maruz kalarak
esir dii§ecek derecede siki§mi§, ancak oglu Celal ii’d-din’in
yerinde miidaha- lesiylc kurtulmu§tu. Karanhk basip miicadele
durdugu zaman galip, maglup belli degildi. Mogollar gece vakti
karargahla- nnda alcvlendirdikleri yiizlerce ate§i yanar halde
birakarak mcmleketlerine dogru 9ekildiler. Ertesi sabah Sultan
onlarin gittigini anladiktan sonra, umdugu zaferi elde edemeden, Se-
merkand’e dondti 5G. Fakat bu dbnii§ Sultan Muhammed’in manen
9oku§ii ve Harezm§ahlar imparatorlugunun yikih§mm ilk emarcsi
oldu. Sultan Irak seferindeki kar firtmasmda en
54
Tab. JVa. 378. burada Kadir Han “Turkistan sahibi” olarak tani- tdiyor.
Muellifin Kadir’i Mcrkit reisi Kudu ile karijtirdigma dair Marqu- art’m nokta-i nazarina
bk. (Turks. 369, not 8).
55
Bk. Turks. 370.
56
Cih. C. II, 102 ve. Sir. S. C. trc. 18. Kdm. T. IX, 332.
-!» HAREZMljAHl.AR TARlllI
M\ini- askorini dliimo mahkum ottikton sonra, tokrar topladiftt,

<ayua ve km voter iisiimlugiino iuandtgt bit - onlu ile, muharebeden
lu-iiiiz <pknu§ a/anti 20-go bin ki$ilik Mogul kanpsiuda bocalairus.
hezimetiuo rantak kalnu$U. Halbuki CluvoynTnin dodigi gibi Ooyi
omrindoki uimonlor "denizdon bir nehir idi. bu deniz hor an
oo$abilir vo liirlu milmet riizgArlari estirebilirdi’’. Sultan buuu
du$iinduky'e ondi^cloniyordu.
I (Vat ilo toiVit kutuplan arasuuia soyrodon halot-i mhiycyc saltip
hor in>an gibi Sultan Haroznvjah gururun §ahikasmdan bir atida
dorin yois yukuruna yuvarlanmt§U. Bu, yalniz Sultan
Mu’iamntod'in kaybodili$i dogil, aynt zamanda uzun bir miiddot
iyin islamm $arktaki §oref yildtztnm sdnii§u idi.
Mamafih zalimligi ve kan dokuculugii yantnda tarihin sabir, ihtivat
vo durondislik vastflanni nofsinde toplami? miimtaz dovlot
adamlan arasinda c§siz bir mevkic sahip, miistesna bir sima olan
Cengiz Han, Sultamn bu tam manasiyle abes liarckotini, realist
gdrii§ vc soguk kanliltkla miitalaa cderck tob'asmm umumi menfaati
namina harp sebebi saymamts, ticaret esastna dayanan
munasebetlerin geli§imini sekteye ug- ratmak istcnicmi§ti. Fakat
Otrrir faciasi her tahammulvi a?ti.
Ukuua’nm ba$kanhgmdaki Mogol elqilik hey’eti 450 ki§ilik ticaret
kcrvaniyle birliktc, Harezm§ahlar devlctinin hudut §chri olan Otrdra
gcldigi zaman vali tarafindan durduruldular. Otrdr valisi, Terkcn
Hatun’un akrabast, Nescvi’yc gore Sultanm dayizadesi, Ebu’l-
Gazi’yc gore Tcrken Hatun’un amcasi oglu 58 olup, Gayir (veya
Kayir)-han lakabini ta§iyan 59 Yinal (Inal) veya inalcik60 idi.
Maiyetinde 20 bin siivari vardi. Gelen kafilcyi tevkif ve ciimlesini
katletti, zengin emtiaya el koydu. Kaynak- lanmiz, istisnasiz, cinayet
diye tavsifettiklcri bu katliamda hepsi musliiman olan tacirlerin
Kayir-han’m servet hirsina kurban gittiklerinde muttcfiktirler. Ancak
Sultanm nc dereceye kadar medhaldaroldugunda
birayrtlikgoriiluyor. Ciiveyn i’ye gore,
17
Cih. G. II, 104. Rav. S. IV, 142.
58
Ebu’l-Gazi (Dcsmaison, 37; Riza Nur, 41).
19
Gayir unvamnin yukarida geijen Kadir veya Katir unvaniylc bir oldugu hakkinda bk. (O.
Turan, Bcllcten V/19 (1941), 269, not 11).
00
Prcns manasina gelen Inal ve Inalcik isimlcri hakkinda bk. Oeuvres jmlh. (I. Pelliot II,
183.
IIARF.ZM.’jAIII.AR iMPARAIORI.UCUNUN YIKILI$I 241
vali, t&cirlcr arasinda vaktiylc kendisini tammi$ olan bir Hind- linin
l&ubalicc liarckctlcrinc earn sikilarak, csase/i mallara tama’ cttigi
i$in, durumu bir cl$i ile Sultana biidirmi;, o da big duijiinmcden,
&kibcti miilahaza ctmcdcn, kanlarinin aki- tilmasi cmrini vcrmi$ vc
katil bunun uzcrine yapilrm§tir61. Ibnii’l-Es ir’c gore, vali gelen
“Tatar taifesi” hakkmda Sultana haber gondercrck berabcrlerindeki
cmvaldcn bahsetmi§, Ha- rezmgah onlarm dlduriilmelcrini vc
emtiamn zabtedilerek kcndisinc gonderilmcsini emrctmi§tir 6a.
Ctizc&ni’de dc Otrdr valisinin Harezm$ahdan miisaade alip, elgilcr
dahil tacirleri scrvctlerine tamaen oldiirttiigu kayitlidir 63. Yalniz N e
s e v i, emtiaya goz keyan Inal’in Sultam yalanla igfal ettigini,
gelen- lcrin tacir degil casus olduklarim ve yerli ahali arasinda
devlet aleyhine propaganda yaptiklanm bildirdigini, Sultanin da
liizumlu ihtiyat tedbirleri aimak hususunda onu mezun birakmasi
uzcrine, valinin hepsini birden imha cyledigini yazar M. Yani
Ncsevi’ye gore Harezm§ah belki tevkifleri i$in izin vermin fakat
katledilmelerine dair bir i§arette bulunmami§ olmasina ragmen, bu
hile ve hiyanet neticesinde, Inal tacirlerin emval ve emtiasma sahip
olmu§tur. Goruliiyor ki, bu cidden feci cinayette Sultan
Muhammed’i tebriye etmek miimkiin degildir. Cuveyni’nin bu
miinasebetle Sultan hakkmdaki “dii§iin- meksizin.. miilahaza
etmeksizin.. birdenbire.. oldiiriilsun, diye emir verdi” mealindeki
sozleri gerêkten Sultanm ruh haletinin bir aynasi oldugu gibi,
Ibnii’l-Esir’de ge$en “em- valin Sultana gonderilmesi” ibaresinin
dogrulugu, ilerde gorecegimiz lizere, Buhara tacirlerinin elinde
Sultan tarafmdan sa- tilmi§ olan, maktul kervana ait, emtiaiiin
bulunmasiyle sabit-
61
Cih. G. II, 60-61. J._U' tf/ju 3 yl »
* .. *"Ji '^V—• oxlj- I' it, Jjism * 3
3*- \ Ji*-3 Js*3
daha bk. Cam. T. I, 100b. Muhtasarii'd• Diivel, 8. Tar. Gu. 496. Rav. S. IV, 141, V, 25.
82
Kam. T. IX, 321: & ii'lUJi OSJJ Utt >
i>* oiij î:z y\» Ol J l ( . ♦ " V * &f \3 fi**-*.
« . Ol .iU'O Bar Hcbracus (II, 482) da Sultan’m bldtir erari
verdigi soylcniyor.
<IJ
Tab. j\a. 337.
84
HARi:/M$AlU..\R TARlHl
tir w. Nosovi'nin Haroznvjah lohino yornlmnga miisait ifadrxi bile hiy
bir zninau Sultan i<pn bir boraat drlili saytbna/.. (Jiinki oiuni, doxlot
roisi stf.uiylo bilhassa muahodolorlo l»ai^li bulundugu digor bir
dovloiin. inuayyon $artlar altmda vc malum maksatlarla go Ion.
tob'asma karst bit kadar kayitsiz davranmasi vr ogor sunlit isclor
buna hakkiylo vakil' olmadan 450 kisinin mukaddoratnu bir budud
valisinin olino btrakmast tcdbirsizlik vr kifayetsi/.likiir. Yukarula
sbylodigimiz gibi, istrr omin ani bir ktzginhkla vordigi omirlo, istrr
lakaydiligi nrtiersindr, is- trrsc Torkon Hatun'un adamt olan Inalrtk'a
karst aezi yuzii 11- don vuku bulmu$ol$un, bu Otrdr taciasmda
Sultan Mu ha mined Harozm$ah tarih nazarmda birinci drrrrrdr
mrs’ul durumunda bulunmaklan kondini kurtaramiyacaktir. Sultan
Muhammcd Otrdr'da yalntz yabanot dovloto monsup tiiccarlari
6ldiirtmii§ olmuyor, aym zamanda Harozmsahlar Imparatorlugunun
manor i biinyosindo. kondi oliylo, voni bir rahne a^mi§ oluyordu.
Zira hudutta mallarma tamaon katlodilon 450 kisi, cltpler hari$,
kamilon musliimandt. Karst tarafta Congiz Han islamlann ba$
dii§mam Gutjliik’ii ortadan kaldirmak, ticarct erbabmm
monfaatlorini goz oniindo tutmak suretile miislumanlarm ko-
ruyucusu olarak yuksclirken, sark islam aleminin hakiki hatnisi
mevkiindc, bulunan dogunun on biiyuk islam imparatorlugunun
sahibi vo muslumanlann mrtbuu Sultan Muhammcd, dinda§- larimn
hukukunu îgncmckte tcreddutsuz, onlari sebopsiz vc insafsizca
oldurtmek gibi havsalamn giitj alacagi harckctlcrdc gayct pervasiz
davramyordu. Otrdr katliami 1218 sonlarinda olmustu. 1219
nihayetine dogru Mogollarla islam diinyasi arasmda oliim-kahm
savant basladtgt zaman Harczm$ahin, koca imparatorlugunda ho men
hemen valniz kalmasi, ne ordudan no halktan no do validosi Tcrken
Hatun’dan miicssir bir dostek goremcmesi, irtikap ettigi yersiz
harekctlerin tabii bir noticosi idi. Bu sorcncam, nasil onun $ahsma
vurulan hakli bir darbe iso, bovlc bir adamtn hiikumdarhgina
tahammi.il gostermi? vc onu bastna tac yapmts sark islam dunyasma
da tarihin verdigi aci bir dors olmu§tur.
Congiz Han Otrdr katliammi habor aldiktan sonra ilk
^ /Cam. T. IX, 332. Daha bk. Fakiha'lu l-Hulefd, trc. 28.

HAKK'/M fj AHI.AK iMJ’AKATOKLUfiUNUN YIKTLIÎ- 243
olarak, “h&incc aliid bo/.ma” tclakki cttigi faciayi Sultan nez-

dinde giddctlc proles to clli. tbn Kefrrc Bogra ile iki Mogoldan
miirckkrp clgileri Harr/.m$aha geldilcr vc Cengiz adma bu “kolii
vc firkin” iîn dogrudan dogruya faili olan Otrar valisi Inalcik’in
tcslimirii istcdilcr. N c s c v f ye gore, hcy’et, taahhiitleri
nakzctmenin esasen bayagi bir §cy oldugunu, hele bu, bir islam
sultamndan sadir olursa o zaman daha da firkin ve bayagi olacagini
bildirmitjlcr, Harcznxâh kendinin methaldar bulun- madigini ilcri
surdiigii lakdirdc, Inalctk’in Ccngiz tarafindan cczalandirilmasi
suretiylc kan dokiilmcsine mani olunabiloce- gini beyan etmi$lcrdi.
Sultan bcnligini kaphyan Mogol korku- suna ragmen valiyi teslim
etmedi. N e s e v i §oyle diyor: “Boyle bir talcbi ycrine getirmesi
mtimkin degildi, zira ordusunun gogunlugu vc ba$lica
kumandanlari Inal’in kabilcsinden idi ve bunlar devlete tahakkum
ediyorlardi” 66. A§iri kibir ve gururun oyuncagi Sultan itidali
biisbiitun elden kagirdi. §a§kinh- gini gizlcmek vc giiya kendini
“saglam ve egilmez” gostermek i<jin bu elgileri dc oldiirttii 67.
Bundan sonra Harezm§ahlar- Mogol gati§masinin, bu her §eyi
yikip deviren korkung sava§m oniinii aimak artik kabil
olamiyacakti 68.
Harezmsahlar Imparatorlugunun ig durumu ve Sultan
Muhammcd’in §ahsmdan ba$ka, Halife En-Nasir lidinillahin
Mogol* istilasmi te§vik bakimmdan rolii olup olmadigi mesele-
sine gclince: Muasir ve ikinci elden kaynaklarumz gibi, tetkik- ciler
dc, bir kismi Halife’nin Cengiz Han ile temas aradxgmi, bir kismi
ise bu tiirlii rivayetlerin sonradan ortaya gikan
88
Sir. S. C. trc. 60. Miicllif Mogol elgisi lbn Kefreg Bogra’nm vaktiyle Sultan Tcki?’in
umerasindan bulundugunu soyliiyor. Bu da gosteriyor ki, Islam lmparatorlugundan
Cengiz Han’a iltihak edenler yalniz tacirlerden ibaret degildi.
87
Sir. S. C. trc. 6r. Tar. Gii. 497. IbniiM-EsJr’e gore (IX, 331) ii$ clî katlcdilmi?
ve maiyetlerinde bulunan yardimcilarm sakallari tiraj ettirilerck geri gonderilmistir.
88
Cengiz ile beraber Maveraiinnehir’e gelen Yeh-lii Ch’u-ts’ai’in seyahat
namesinde Mogollarin bati scferinc sebep olarak Hua-ta-la (Olrar) valisinin bu katliami
gosterilmektedir (Belleten VIII/29, (1944) 139-140). Harczm$ah’lar devlcti bunyesinin
$iiruklugunu dikkatc almadan yalniz Otrar faciasim fclaket getirici bir hata olarak
gosteren lbn Arabjah’m fikri hakkinda bk. Fakiha'lii'l-Hulefa trc. 31.
-’44 HARKZM§AH I .AR TAR II I I
uydurmular oldugunu ileri stirmek surotiylo ikiyo aynlmuj bulu-

nuyorlar. Muhammcd A v t ' i , En-Nasu'm /.amanmi “dunyadan
fesad munkati oldu. func asart ortadan kalkit” ciimleleriylo iyi bir
dovir olavak tasvir edorsc do 0tf. bu boyanau $upho ilo katiji- lamak
zerundayiz, ziva bildigimiz uzoro. o sender hi$ do sby- lendigi gibi
dcgildi. lbn T i k i a k a ' y a gdro do, Kn-Nasir lidinillah halifclerin
on $c<;kinlerindon, balk idarosinde lecriibe vc siyasete saliip,
isabetli fikirli vo zamaumin muhtorom vc kaluaman bir adami idi
T
". buna mukabil bu Malilcnin ayni zamanda cismani hukiimdarlik
omollorini gcr<jcklc§tirmek i$in miisliiman hukiimdarlan birbirino
diiîirmok, islamlan yekdige- viylc $ava$tmnak, islam kam
dbktiinnek, dahil her tiirlvi $areye ba? vurdugunu hatulannak
verinde olur. Gurlulan Sultan MuhammcdV kar$i tc§vik ettigini
gdrmiiijtuk. Ayni maksatla Nay man hukiimdari luristiyan
Gii$luk’e bile miiracaat ettigi bahis movzuudur 7l. Son misal En-
Nasir'm gayeyc ula§mak hususunda miisliiman, luristiyan veya pu t
pores t tefriki yap- maksizm kabil olan herkese cl attignu gostermesi
itibariyle ehcmmiyctlidir. Mogol Han’i ile miinascbetinc dair sarih
bir mu’ta bulunmamasma, muasir kaynaklardan kahir gogun- lugun
Halife lehinde ifadelerle bczenmi§ olmasma ve ciddi Osmanli
tarihyisi Miincccim Ba§i’mn bir yerde72 Halifc-Cen- giz temasmi
nakletmeklc beraber, digerbir yerde “Lakin bunun ash olmamak
gerek. Zira islamdan behresi olan bir kimse diinya garazi i$in
kefereyi ehl-i islam iizerine nasil taslit eder”73 diyerek
reddetmesinc ragmen, bazi ip utjlan bizi Halife’nin Ha- rezm§aha
kanjt Gengiz Han’a muracaat ettigini kabule sevke- diyor.
Halife’nin rnuasin ve Ortagag tarih$ilcri arasmda taraf- sizligi ile
me§hur Ibnii’l-Esir eserinin bir yerinde bu noktayi
88
Cam. Hk. 129a.
70
El-Fahri 522-523.
71
Jacques de Vi try tarafmdan 1221 de yazilan mcktuplarda Harczrn- jab’a
dusman olan Bagdad Halifesi’nin, Nasturi patrikinin tavassutu ile, “Krai David” yani
Gii^luk ile miinasebete girmek tejcbbusu hikayc cdil- mektedir. Barthold’a gore
Halifc’nin bu maksatla Orta Asya’ya bir el?i gondermesi tamamiyle mumkundiir. Bk.
La decouv. d. I'Asie, 118.
72
Sahaifu' l-Ahbar II, 671.
73
Sahaifu'l-Ahbar II, 192.
MARKZMJjAIII.AR iMPARATORLUCUNUN YIKILI§I 245
ima tarikiyle arilnlmaga (jali^mi.^li, hassaten En-Nasir’dan, 61 iiinti

miinascbciiylc, bahseden kisimda mcktuplasma vaziyetini
1191ktan aîga yazarak bu Halife hakkinda agir ifade kullanmaktan
9ckinmcmi$tir 75. Ibnii’l-Esir’den sonra Ccma- lu’d-din Ibu Vasil,
M i r h a n d 7 8 vc Ebti’l-Gazi 77 En-Nasir’m Ccngiz Han’a mcktup vc
olgi gonderdigini tc’yit etmcktedirlcr. D’Ohsson lbnii’l-Esir'c
istinadcn Halife’nin Sultan Muhafn- mcd’den intikam aimak iizcre
Mogollari davet etmi§ olduguna kanidir 78. Abbas Ikbal de aym
fikirdedir79. Yalruz, belki de mutlaka Halife’nin mcktubunun bir
suretini bulmak isteyen Barthold’a gore, bunlar “Halife ile
Harezm$ahm arasi a9ik oldugundan dolayi uydurulmu? miiphem
rivayetlerdir” M. Halbuki, islam miielliflerinin Emiru’l-mii’minin
olan halife aleyhine umumiyctle bir §ey yazmiyacaklanni, hele
tafsilata hi9 giri§miycceklcrini tabii saymak lazimdir. Mamafih
Bart- hold’da, yukaridaki Jacques de Vitry’nin mektubunda soyledi-
gimiz iizere, En-Nasir’m Harezm§aha kar§i Orta Asya’ya eî
gondcrebilecegini pek ala mlimkin gormektedir. Halife’nin
Harczm§ahla dii§manhgi Bagdad’da Babii’t- Tilesm'de kitabcli
Qifte dragon §ekilleri ile de ayrica tebariiz ettirilmi§tir. San’at
tarih9ilerinin kanaatlerine gore, bu dragonlardan bin belki Mogollari
vcya Batinileri, fakat digeri behemehal Sultan Mu- hammed’i temsil
etmekledir 81. I§te Ibnii’l-Esir’in sarih kaydma ilaveten bu hususlar,
En-Nasir lidinillahin mektupla, clgi gon-
74
/Cam. T. IX, 331: jiMf t dr-'J ' • *
j JJj Jjjll g* iHjil —c. 'jjl—*•
« .. j /'\'i If SIIJ d'
74
Kam. T. IX, 361: j jWl i$j» [ En-Nasir ] > » . . . »
« Jf Ujlfi ji*a> if JfOl >*4 j
7e
Aliiferric, 84a: [Halife] wiTjiyJiJe- JJ -L-J U . . . »
< . . . Jit-ll j jWl ilt* ili. li'
Rav. S. V, 24-25.
77
§ecert-i Turk, Desmaison 103, Riza Nur 98.
78
Hist. d. Along. I, 151.
7
* Tdrih-i Afufassal-t Iran I, 98.
80
Orta Asya Turk Tarihi hakkinda dersUr, 135, 143-144. Daha bk. tsl. A ns. Cengiz
Han mad.
81
Bk. F. Koprulii: Turk Hukuk ve Iktisad Tarihi Mec. II, 43-44. 618 tarihli kitabe:
Repertoire Chr. d'/pig. arabe. Tome IX, 185-186.
.'46 11 AREZMSjAl 11 .AR TAR 111 i
dennek suretiyle vcya herhangi bir $okildo zaton movent olan

anla$mazhgt koriiklomi$ olmasmm vo Gengiz Han’t Sultan
Muhammed Harozm$ah iizorino to$vik vo tahrikiuin gayr-i mumkin
bulunmadtgim gostormego kati unsurlar olsa goroktir.
D) M o g o l l a r a kanp m i i d a f a a todbirlori:
Son ehjilerinin do katli iizorino biitiin olup bitonlcrc fov- kalade
cam stkilan C.ongiz Han’m inftalindcn agludigt zikrc- diliyor82.
Dovlotinin tomsiloilorino, biribiri arkasnui, Sultan Muhammod'in
rova gbrdiigii muamoloyi §ahsma agir bir ba- karot vo hakh olarak,
luikiimranhgtna bir darbe tolakki eden Mogul hiikiinidari "altun
dizginlcrinin Sarta'ttl’\ar tarafindan kopanlmastna miisaadc
odcmiyccogini” soyliycrek83 korkunt; bir intikam savanna karar
vordi. Haztrhk osnastndaki bazi hareketleri onun bu husustaki
hissiyatmt; aldigi gcni§ 6l$iideki todbirlcr “Garbtn Rfendisi”
dedigini gordiigiimtiz Harezmsaha atfettigi biiyiik ohemmiyeti
bolirtmesi itibariylc kayda §ayandir. Congiz Han, hor kritik
anlannda yaptigi gibi, bir tepeyo $tkmi§ ba§i a$ik, yiiziinii topraga
koyarak 65 aimak itjin “Tann” ya niyazda bulunmu§ ve oradaki
gadtrmda tek ba§ma 115 giin iiy gcce tazarru’larma devam etmi§tir
84
. $amanizm ayinlcrindcn bir safha oldugu anla§ilan bu ‘‘itikaf’
sonunda dileginin Tann tarafmdan tasvibe mazhar oldugunu ve icap
eden intikam kud- retiriin bagi§landigmi ilan ettigi zaman, biiyuk
Han’a kayitsiz §artsiz bagli bulunan ve o n u n niyazlarmm ncticesini
§uphesiz sabirsizhkla bcklemis olan Mogollarm nasil bir hm$ ve kin
susuzlugu i$inde kaynastigini tahmin etmek zor dcgildir.
82
Bk. Vladimirtsov, Gengis-Khan, 95. R. Grousset: L'Emp. Along. 504.
83
Giz■ T. / 245, 256. Malum Sort kelimesine (ash sanskritce tiiccar manasina
Sartha, bk. Oeuvr. po\th. d. Pelliol II, 34) Mogol (ul) cki ile vucuda gelcn Sariavul
Mogollarm Harezmlilere, Orta Asya’nin Turk ve Iran rniis- liimanlarina verdikleri
isimdir (Giz. T. s. 81, not 2). Ccngiz Han’a ait bir kitabede de Sartagul $ekliyle ayni
manada ge$cr (Oricns I, nr. i, s. iio-m). Giz. T. de tahsisen Sultan Muhammed ismi
zikredilmiyor. R. Groussct’nin: Gizli Tarih'te Harczm Sultanma “Han Melik” deniyor,
demesi (L'Emp. Along. 227, not 1) yanh$tir. Bilindigi gibi bu Han Melik Herat sahibi olan
zatttr.
84
Cih. G. I, 62. Bar Hebraeus II, 482.
IIARKZMJjAMl.AK I Ml’ARATORLUfiUNUN YIKILI$I 247
Cengiz Han kuvvellerini banian tanzim ile, bir kismim86 sol email
kuvvrllcrini, Mukali idarcsindc Qin’de biraktigi ordulannin
miitcbakisiiii tiimcnlcrc, binlere, yiizlcrc vc onlara ayi- rarak kcndi
ogullari, noyanlari arasinda taksim, mcrkez vc cenah
kumandanlarmi lay in ctmi§tir 80. Bu rniinasebctle Mogol biiyiik
ordugahinda Ccngiz Han’a halcf olacak kimscnin tcsbi- tini do garj)
scferine vcrilcn chcmmiyctin diger bir dclili olarak aimak lazimdir.
Gigli Tarih’c gore girisilccck harckatm uzunlu- g u n u vc
tehlikesini halirlatan, Cengiz’in zeveesi, Ycsui Hatun Han’in oliimii
halindc ulus'un kixnin cmrinc girecegi yani veliahd hususunda bir
karara varilmasim tavsiye etmisti. Ccngiz Han bu fikri uygun gordii
vc aile efradi, akrabalar vc noyan- larm hazir bulundugu bir mcclis
kurarak meseleyi miizakere etti. Dort oglunun: Co?i, Qa’adai,
Ogodai, Tolui’nin ayn ayn gdrii$lcrinin miinakasasmdan sonra
ittifakla Ogodai halcf nasbolundu 87. Cengiz Han bundan sonra
elinde meveut ordulari kafi gormiycrek, tabi hiikumdarlardan
kuvvetler istedi. Tangut krahnm yardimi reddctmesinc mukabil,
Kayalig hiikiimdan Arslan Han, Bifbalig'dan Uygur Idi-kut'u,
Almahg- dan Signak-tigin emre hazir olduklanni bildirdiler 88.
Boylece tertibat alinip hazirliklar ikmal edilince Cengiz Han, ku?iik
karde§i Ot-?igin’i merkcz ordugahda birakarak, Mogol tarihinin
cn namli kumandanlari olan Ccbe, Sube’etai, Bo’or?u ve damadi
Tohu?ar’i oncii vazifesiyle sevk etti. Arkalarmdan ayri tiimcnlerlc
ii? oglunu: Cc?i, Qa’adai, Ogodai’yi yola gikardi. Sonra
zevcclerinden Kulan Hatun ile oglu Tolui beraberinde oldugu halde
geri kalan kuvvctlerin ba$inda kendisi de harekete ge?ti. Yolda
tabi hiikiimdarlar inaiyetlerindeki askcrle- riylc iltihak cdeccklerdi.
Ilk hedef Otrdr §ehri idi. Burasi aym zamanda biitiin kuwetlerin
toplanma xnahalli olarak se?ilmi§ti 89. Cengiz Han, Qin’in fethi
dahil, §imdiye kadar hi? bir
85
129 bin mevcutlu Mogol ordusunun yansim, yani lakriben 70 binini (bk. lsl. Ans.
Cengiz Han mad.).
88
Cih. G. I, 62. Cam. T. I, 104s.
87
Giz. T. / 254-255.
88
Cih. G. I, 63. Cam. T. I, 104'*. Bar Hebraeus II, 496. Giz. T.
/ 257. Signak-tigin yukarida adi ge$en Bozar’in ogludur. v
80
Giz. T. I 256-257: Tavfan Ti/inda (yani 1219). Cam. T. I, 104“ da kcza. Tab. Ha. (338):
616 sonlari. Sir. S. C. (trc. 66) ve Kam. T. (IX, 332)de de oyle. Ciiveyni’nin verdigi 615
tarihi (I, 62), Bar Hebraeus (II, 495)un m. 1212 si 90k erkendir.
248 HAREZM§AHLAR l’AR 1II t
seferinde kumanda hey’etini bu dercce iistiin ve saglam tcrtip
etmcmi$ ve bu kadar kalabahk bir orduyu seferber hale gctir-
memi$ti. Altay daglarmm $arkmdan Harezin$ahlar lnipara-
torluguna dogru ilerlcyen Mogul ordularmm yekiinu ortahuua bir
hesapla 130 binden a$agi olmainak lazun gelir. Buna yolda katdacak
ku we tier dahil degildir. Arslan Han’m maiyetinde 6000 ve Idi-
kut'dn da 10 bin ki$i bulundugu malum olduguna gore, Otnir'da
toplanacak kuwetlcrin hey’et-i umumiyesi, Barthold'un da tahmini
ve^hilc, 150 binden yukari bir rakama ula§tyor 90. A$agida
gdrecegimiz gibi, zabtolunan memlcketler ahalisi de cebren orduya
almdiklan i$in, Mogollarin yakm •§ark istilasmda asgari 200 bin ki$i
istihdam ettikleri kabul edilebilir. Harezm$ah ordularmm meveudu
herhalde bundan daha az degildi. Kaynaklarimizdaki, §chirleri
muhafazaya memur kuwetlerin miktarlarma bakihrsa, yekhn 90k
kabanktir, fakat §ark miielliflerinin sayilann zabtmda daima
miibalagaya saptiklari unutulmamah, verilen ve bizim de
nakledecegimiz rakamlar miibalaga paylari goz oniinde tutularak
dikkate almmalidir.
Sultan Muhammed, casuslan vasitasiyle, bati istikametinde
ilerlemekte olan Cengiz Han ordularmm azametini haber ahnea 91,
harp giiciinii §ahsen tecriibe ettigi giinden beri deh§et duydugu
Mogol tiimenlerine kar§i ahnacak tedbirler hakkinda istisarelere
ba§ladi. Fikirler muhtclifti. Sultan nezdinde biiyiik itibar sahibi
bulunan me§hur fakih; lugat, tib ve diyalektik alimi §ihabii’d-din-i
Hayvaki’ye gore, el altindaki kuwetlerden ba§ka etrafa mektuplar
yazarak yeni kutleleri silah ba§i etmek ve kalabahk ordularla Seyhun
otesinde, uzun yollardan yorgun halde oraya gelecek olan dii§mam
umumi bir taaiTuzla kat’i meydan muharebesinde ezmek en iyi ?are
idi. Mogollar iistiin kuwetlerle imha edilebilirdi. Harezm§ahm
muhta$ oldugu gok sayida askeri de toplamak kolaydi, zira biitiin
musliimanlarm malen ve bedenen Sultana yardim etmeleri vacibti 92.
Bu diijunce salim bir kafamn mahsulii
00
Turks. 404. Vladimirtsov’a gore (Gengis-Khan, 97) 200 binden fazla degildi. Ciizcani (s.
338)nin verdigi rakam 50k miibalagahdir: 800 bin
81
Kam. T. IX, 331.
82
Kam. T. IX, 331. Cih. G. II, 106.
JIARK'/MfjAI II.AR 1 MPARATORLUftUNUN YIKILI$I 249
olmakla berabrr, $ihabii’d-din-i Hayvaki, miimkiin olani degil,

olmasi icap cdcni sdyUiyordu. Yard o, biitiin muslumanlarin
Sultana yardima ko$malari lazirn geldigini bildirirken, aym
miisliiman teb’anm Harczm§aha kar$i uzun muddcttcn bcri
hisscttigi igbirari, i$in i$in bcslcmcklc oldugu kini hesaba
katmiyordu. ikiricisi, hazirlanacak biiyiik orduya bizzat Sultan
Muhammcd’in kumanda ctmesi tabii idi. Halbuki Sultan’da
askcrlerinin basmda Ccngiz kuwetlcriylc boy olgiifmek cesarcti
ijoktan kaybo!mu$ vc ycrini, zihninde bir $cngel gibi takilan,
Mogollarin namaglub olduklari, onlarla muvaffakiyetli bir
$arpi§manm kabil olamiyacagi fikr-i sabitinc birakmi§ti. Bu
itibarla, mevcut §artlar altmda, Horasan ve Irak’i muhafaza etmck
i$in Mavcraiinnehirde mutlaka tutunmak lazim geldi- gine gore,
ba§ vurulacak tek <pkar yol olan ve Sultanin oglu Ce- lalii’d-din
tarafmdan da israrla desteklenen93 bu nokta-i nazar kabul edilmedi.
Sultanm kumandanlari ve musavirlerinin miidafaa ettikleri teze
gelince, dii§man serbestce ilerlemeii, Ma- veraiinnehiri ge$ip
daglar ve bogazlar mmtikasina girdigi vakit biitiin gegit noktalari
tutularak, araziye yabanci olan hasim, yer yer indirilecek agir
darbelerle yok edilmeli idi Go- riiliiyor ki, gerek kumanda hey’eti
gerekse devlet erkani Cengiz Han ve kumandanlari hakkinda,
onlarrn istilaya giristiklcri memleketi tammadiklarim soyliyecek,
ayak bastiklari iilkelerde para veya tehditle yollar, gentler, kopriiler
ve saireyi olduklan gibi tarif eden veya gosteren rehberler
bulamiyacaklanm dii- §iinccek, Mogollar arasinda Harezm ve
Maveraiinnehir yerli- lerinden 50k sayida miisliiman tacir ve
sairenin meveudiyetini unutacak, bundan ba§ka Harezm§ahlar
Devleti dahilinde yiizlerce casuslar, bulunduguna akil
erdiremiyecek derecede gaflet iginde idiler. Sonra, tavsiye edilen
gerilla sava§i gerideki ordulari tc§kilatlandirmaga zaman
kazanmak igin bir oyalama harbi olabilirdi, halbuki bunlar meveut
kuwetlerin hepsini dag ba§- larina, arizali bolgelere yerle§tirmek
istiyorlardi. Ugiincii bir gorii§ de Gazjie tarafma giderek
mukavemet gostermek, kabil olmadigi takdirde Hindistan’a
gekilmek ve miicadeleye
03 94
Cih. G. II, 127. Bar Hebraeus II, 514, Rav. S. IV, 142. Kam. T. IX,
331.
HAREZMSjAHI.AR TARtHt
orada devam otmek moalindo idi 9:\ Bu iso biitiiu imparatorlu£u
petition oldon tpkarmak domokti.
Sultan Muhaimnod ilori stirulon bu mutalaalardan §ahsma on
uygun golen unsurlan biv araya gotirorok $u tcrtibati almagt muvalik
buldu: Maveraiumehir miidal'aa odilocok, fakat inoydan muharobosi
verilmok suretiylo dogil; her $ehir movent kuvvotlorlo takviyoli
garnizonlariylo bu i$i yapacakti. Yeniden askor toplauack, fakat
hepsi muayyon bir noktada dogil; a\ n avrt mahallerde tecemmu
olacak vc her no for tc$- hizat vo yiyecegiui kondisi sagliyacaklt.
Nihayot Sultan, gorcccgimiz gibi, dii^man tecaviizunden masun bir
yore gidccckti 90
Tasawuru bilo deh$ot veron bu planin tatbikinc gcîldi. O/rar’da
maiyotindo 20 bin ki$i bulunan vali Gayir -han’a 50 bin ki$i daha
gbndorildi. Ayrica Hacib Karaca’mn 10 bin askcrle ona yardima
gitmosi cmrcdildi 97. Btihara'da meveut 20 bin muharibe Emir-i Ahur
Ihtiyar u’d-din Giiglii ve tnantj lakabiylc anilan Ogul Hacib
kumandanlarmda 30 bin ki$i ilavc edildi 9S. Maveraunnchirin ana
kal’asi vc kilidi addedilen Senurkand'deki kuvvotlor isc, Sultamn
dayisi Togan -han ilc Qlarmih, izz u’d-din Kot \'c oglu Harruz,
Husam u’d-din Mes’ud gibi Gurlu kumandanlar emrinde 40 bin
,ki§inin katilmasiyle 110 bine tjikanldi". Inan u’n-Nesevi diyc maruf
Fahr u’d-din Ha- be§i’yi Sicistan ordusiyle Termiz'c, dayilarindan
Ebu Mu- hammed’i Belh’c, Balhmur -han’t Vahj mintikasina, Emir
Scr- heng Sam’t Toharistaria., Melik Kutb ii’d-din Hasan’t Gur bol-
gcsinc, Melik Miibariz ii’d-din’i Firuzkuh’a ilh. .100 tayin eden
Sultan Cend, Stgnak, Barcinlig-kstid, Fendket, Hound gibi ileri
miidafaa hatlanna miihim kuvvetler yerle§tirmi§ Merv, Nahjeb,
Nisabur'da da miitebaki askcrlcrini birakmi§ti. Validesinin hakim
oldugu Harczm de §iiphesiz kulliyetli miktarda asker bulunuyordu.
95
Cih. G. II, 106.
98
Sir. S. C. ire. 62. Cih. G. II, 106.
87
Cih. G. I, 64.
98
Cih. G. I, 80. Sir. S. C. trc. 63. Bk. Turks. 409, not 6.
90
Sir. S. C. trc. 63. Cih. G. II, 105. lbnii’l-Esir’e gore Semerkand'dc 50 bin {Buhdra'da 20
bin) siivari birakilmi$ti (IX, 332). D’Ohsson, yalniz 40 bin rakammi veren Nescvi’yi
kabul ediyor {Hist. d. Mong. I, 174, not 1).
100
Tab. Na. 342-343. Sir. S. C. trc. 63.
[JAR K'/.M.'jAI 11 .Alt IM i'A K ATC JR MJfttJNUN YIKILI!)! 25*
Harrzm$ah, ordularim ayri vc birbirindcn miistakil kumandanlar

cmrindc Mavcraiinnchir bclddcrinc, hig bir rnahalli bo§
birakmamak iizcre, dagitarak mcvzii mukavcmctlcr yoluyla
mcsdeyi hftllcdcbileccgini ummu; ve boylccc tck cldcn vc biz/.al
Ongiz Han tarafmdan idarc cdilcn Mogol ordularinin on Ian lekcr
tckcr horduha? ctmcsinc imkan vcrmi$ti. Nc- scvi Ini tcdlnri “clem
vcrici”, “ me§’um”kclimclcriyle tavsifcdcr. Sullanin tcvcssiil cltigi
ycrsiz harckctlcrdcn biri dc miidafaa zimnmda hazirliklarim
hizlandirmak, bu arada imparatorlugun kapusu saydigi kcndi
ba§kenti Semerkand §ehrini, Nese- zu’nin naklcttiginc gore, 12
fersah muhitinde bir di§ surla gevirmek vc ycni okgu birliklcri
tc§kil ctmek maksadiylc, imparatorluk ahalisinc cari tekalifi
yiizdc iig yiiz artiran fevkalade vergiler tarh etmesi oldu. Bu
suretlc, aym yilm vergisi halktan zorla iig defa toplanmis clmasina
ragmen, ne Semerkand suru yapilmi?, nc kal’asinin tamiri ikmal
edilmi§, ne de yeni birlikler tc$kil olunabilmi§ti. Mogollarm seri
ilerieyi§indcn dolayi zaten vakit kalmami§ti101. Buna mukabil hig
bir i§e yaramiyan bu tahammiil iistii agir vergilerin toplanmasi
esnasmda tatbik edilen tazyikin, halktan varinui yogunun ahnmasi
keyfiyelinin, geni§ kiitlelerin kalbinde onulmaz yaralar agtigi
muhakkakti. Sultan Muhammed bu siralarda Maveraiinnehir,
Horasan §ehir vc kal’alarun birer birer dola§iyor ve alman tertibalt
gozden gegiriyordu. Fakat her gittigi yerde ugursuzluk havasim
hakim kilmakta, ahalinin ve miidafilerin maneviyatim bozmakta
kusur etmiyordu. Bilindigi iizere o, Mogollara kar§i koymamn
mumkiin olmadigma kani idi. Bunuitla beraber kendisine dii§en
vazife, mukavemeti kabil oldugu kadar artirmak, iilkesinde halki
vc ordu mensuplarim biitun kuwet ve enerjisi ile te§ci etmek iken,
tarn tersine, besledigi menfi kanaatleri alenen izhardan
gekinmiyordu. Semerkand'de kal’anm tami- rini ve hendegin bir
ucunun Zeref§an’a uzatilmasim emret- tigi sirada sur dibini i§aret
ederek: “Uzerimize gelen ordu burasini kirbaglariyle doldurur”
demi§ ve filhakika ahalinin gonliinii yeisle doldurmu§tu. Nahfeb'e
geldiginde keza:
101
Sir. S. C. trc. 61-62. O9 kcrc vergi alinan senenin Mogol hareki- tinin ba$ladigi 616
olmasi daha muhtemcldir.
2.V* HARF.ZMJjAHl.AR FAR 1111
Mogollara inukaveinet nuimkiin deijildir, herkes sigmacak bir yer
bulsim, ba$mm <;aresine baksm! dive tavsiyelerde bulunmu?tu.
Horasan iy'lerine dogru ugradtgt verlerde ayni nakarati
tckrarlryordu103. Maveraihmehir istilasiyle mejjgul Mogol or-
dularmm oniinden kayarken .Virso halkma gbnderdigi haberde:
Isterscniz kal'am/.i tamir, mukavemeti organize ediniz, fakat bencc
yapilaoak i$ $ehri bo$altarak daglara, sahralara illica etme- niz,
hasnn vagina vc yapul ayhgim giderdikten sonra size anian- siz
hucutnlari\ le zarar vermedon gekilip gidinceyc kadar oralarda
kalmanizdir, zira bu dayman ba$ka bir dii§mana benzemez,
divordu103. Mamatih eiddi miidafaa bahsindc, eger tahakkuk etseydi,
son emirle silah bajina davet ettigi yeni kit’alara az- $ok
guvenebilirdi, lakat her taraftan askerler toplanmaga ba§- ladigi
zamanlarda Sultan Ccvhun’u a§nu§ firara ba§lami§ti104. Yalidesine
bagli asil ordunun Sultana ne kadar aleyhdar oldugunu ileride
misalleriyle zikredecegiz.
l§te Harezm?ah Sultan Muhammed’in kendi se^tigi plamn tatbikatta
tecellisi boyle olmu§tu. Ba§ta Cengiz Han olmak iizere harp tarihinin
en biiyiik stratejlerinden sayilan Mogol kumandanlan demir disiplin
altinda yeti§mi§, harpcftluklari ve hunharhklariyle me§hur Mogol
ordularmi Yakin-§arka dogru sevk ederlerken, islam alcminin yegane
te§kilath devleti olarak kar§ilastiklari, Harczmsahlar Imparatorlugu
maddeten ve manen bu durumda idi. Oyle bir dcvlet ki, Sultani
tabilcrini tammi- yor, tabiler hukiimdarina itimat etmiyor, muvazzaf
orduyu viicuda getiren yabanci unsurlar ne halk ne de huktimdar
hesabma ddgii§muyordu. Eger Mogollara karî yer yer, bazan hari-
kulade, mukavemet gorulmii§ ise bu, miinferit kahramanliklar
103
Cih. G. II, 105-106.
103
Sir. S. C. trc. 84-85. Barthold {Turks. 405) bilhassa yukaridaki kirba9 hikayesinin
sonradan uydurma olduguna ihtimal veriyor. Ibnii’l- Esir Bartholdu te’yid eder
mahiyettedir ki, onda Sultan’m Semerkand’Vilere siki miidafaa yapmalarini, kendisinin
asker toplamak iizere Horasan’a gidip tekrar Semeikand'c doneccgini soyledigi kaydi vardir
{Kdm. T. IX, 332). Ancak Nesevi’nin naklettigi haber Sultan’in cmri iizerine iimeradan
Baha ii’d-din Muhammcd b. Sehl’in agzindan halka bildirilmi$ti ki, bunda jiipheye mahal
yoktur. O halde malum halct-i ruhiye itpndc bulunan Sultan Muhammed’den miimasil
sozler de beklenmelidir.
101
Sir. S. C. trc. 62.
HARK/.Mf?AIII.AR IMPARA'J ORI.UftUNUN YJKILI$1 253
mahiyetinde kalmi? vcya 90k dcfa yurdunu, namusunu korumak

iîn can hcvliylc atilan ycrlilcr vc gonulliilcr saycsindc olmu§tu.
Fakat ba$sizlik, organizasyon noksanhgi yiizundcn bu mcvzii
dayanmalar kiitlclcr halinde katliamlan tahrik ct- mcktcn ba$ka bir
notice vermedi.
E) M o g u l i s l i I a s i . Maveraiinnehirin z a b t i :
Cengiz 'Han 1220 ba$larinda (616 nihayetleri) Otrdr'a geldi. I^cicle
lnalcik Gayir-han piyade ve siivarilcrini kapuJara dikmi§, biitiin
tertibati almi§, sava§a hazir vaziyettc idi. Emrin- deki askerin
ôklugu dolayisiyle kendinden emin ve sonuna kadar miicadeleyc
azmetmi§ bulunuyordu. §ehrin ontindeki geni§ sahrayi kapliyan
Mogol ordulan derhal harekete ge9e- rek surlari muayyen fasilalarla
bir ka^ genber altina aldilar, hiicuma ba§ladilar. Gordiikleri
mukabele de aym §iddette idi. Muhasaramn uzayacagim kestiren
Cengiz Han istila planlanm, “muharebe siir’at i§idir”, diisturuna
uyarak tatbika koyuldu.Or- dularimn bir kismim ogullari Qa’adai ilc
Ogodai emrinde Otrdr muhasarasma birakti. Segme siivariierden bir
ka? tiimeni biiyiik oglu Coî ile Ulus-idi kumandasinda105 Cend ve
Barginhg-kendt sevk etti. Council gurup kwetleri giiney
istikametinde Bend- ket ve Hocend iizerine gonderdi, bunlann
ba§mda Ulak No- yan, Suketii Qerbi gibi giizide kumandanlar
vardi. Kendisi de, oglu Tolui ile birliktc, Maveraiinnehire daldi,
Buhara'ya yiiriidii. Me§hur “Dort Kopek” den ikisi: Cebe ile
Sube’etai, Cen- giz’in yaninda idiler. Cengiz Han mukemmel bir
sevkulcey§ci sifatiyle Otrdr da luzumsuz vakit kaybuu uygun
bulmami§, §imale, cenuba dogru ve merkezden harekete ge^rdigi,
bir yelpaze gibi a$ilan, ordulariyle butiin Maveraunnehiri en kisa
zamanda kiska9 i9ine almi§, bolgenin en mukavixn noktalarmi aym
anlarda tazyika ba§Iami§ti. Bu taktik hiicuma ugrayan taraflann
birbirlerine yardimini onluyordu. Bundan ba§ka Cengiz’in ewela
Buhara'ya taarruzu; muhkemligi ve mukavemeti itibariyle kit’ada
birinci mevkii i§gal eden, binaenaleyh 8
101
Cih. G. (I, 66): Ulu?-idi Cdm. T. (I, 105*) : Ulus-idi. Bunun Uygur ldi-kul'u
olduguna dair Berezin nazariyesinin yanli?ligi ve dogru jckli ile Ulus-idi isminin Mogol
sag cenah kumandanlarindan Cida Noyan’a Sit bulunmasi ihtimali hakkinda bk.
(Turks. 416, not 1).
-:>4 HARKZM ljAM l. AR TAR lllt
daha lazla askero vo daha uzun zamana Ivi/aun gbstormesi tahii olan
St'»urkanil'u\ ahvalini iyi bildigino bir dolil savilabilir10".
Otrar muharebosi rivayoto gore bo$ ay siirdu 107. Hu yclin
mukavemet esnasuula mahsurlar da Mogollar kadar tolofal verdilor.
Amak her Inicumu piiskurtou, $oltri causiparane mii- dai'aa eden
Otrar garnizonu hiy bir yerdon yardim gbrmek imkanmda
olmadigmdan cohid vo gayrotlorini uzun muddct dovam ettiremozdi.
Halk t,ok muztar duruma diujmuij, askcrdc umitsizlik ba$
gdstonni$ti. Hricib Karaoa Mogollarla uzla§ma, $ohri toslim otmo
ârolori po$indo idi iso do, bu hususlaki ima- lan tnaloik taratmdan
§iddotlo roddodilmokto idi. Zira Gayir -ban biitiin folaketlero
kondisinin sobop oldugunu biliyor vc hovhangi bir §okildo du$man
olino dii^tugii takdirdo sag bira- kilimyaoagma inamyordu108. Fakat
Karaoa bir ak$am sava§a son vororok, yanmda kalabahkbir askcr
kiitlesiylc, §ehri tcrk ctti. Onun ^lktigt Sufihane kapusundan giron
Mogollar Otrar' 1 i§gal altina aldilar. Karaoa maiyetiylo beraber
yakalamp Qa- ’atai vc Ogodai’in huzuruna goturiiliirken, Gayir-han
ilc kadcr birligi yapnu§ vc her tehlikeyi goze almi§ 20 bin cesur
muharib hisara $ekilmis miicadelcye devam ediyorlardi. <pa- ’atai
ilc Ogodai Karaca’dan lazim gclcn malumati aldiktan sonra, onu,
arkada§larini vc bcraberlcrindcki askcrlcrin ciimlc- sini: “kendi
mcmlcketine ihanet edcnlcrdcn vefa ummak bo§- turdiycrck
oldurdiilcr. Otrar Mogollar tarafindan yagma cdildi. Ahali kamilen
§chirdcn disari suriildii. Bo§alan cvlcrde para mal no varsa toplandi.
Fakat Gayir-han kal’ada mukavemet gostcriyordu. Elliscr ki§ilik
gruplar halindc sevk ettigi askerleri ani baskinlarla Mogollan ele
gcîriyor, itlaf ediyorlardi. Boylecc kuvvetlcrinin son ferdine kadar
dayandi. Kcndisinin olduriil- mcmcsi cmrolundugu i$in miicadele
uzun surdii. Az sonra mu-
104 Cih. G. I, 90-91.
107 Cih. G. I, 64. Bar Hebracus II, 496. Muhtasarii'd-Diivel, 9. Mu- hasaramn ba$langi<; tarihi
bilinmiyorsa da, buradaki ordularin, ijlerini bitircrck, 617 Muharremindcki Semerkand
sava$ina i§tirak cttiklcri dii$ii- niiliirse 5 ay her haldc miibalagahdir. Fakal Olrdr'in, Giirganc
mustesna, Mogollara en fazla mukavemet gdslcren $chir oldugu muhakkaktir.
l0M Cih. G. I, 64: g-~r ) c—<j' V. yO’.' —JIJ by’T -d* •
« . . if c.—i'y" ^ WJU $ j\ 1 j lit
HARKZMfjAHLAR IMI'ARATORUJCUNUN YIKIM$I 255
harcbc vasilasi (iikeninec, cariyelerinin i$iirakiyl<: saray duva-

ruidan sbkiilcn la$ vc k« ipic; partpdanni firlatiyor, dii$manlari
yakla$hrmarnaga <;ali$iyordu. Nihayct Mogollar tarafiridari £cv-
rildi vc esir almdi. Otrdr kal’asi tamamen tali rip cdildi. Halk- tan
canmi kurlairnuj olanlar yardimci sifatile Mogol ordusuna almdi.
Sadccc san’at crbabi ycrlerindc birakilmi$ti. Inal Cengiz Han’a
gbndcrildi ve orada Kok Saray'da oldiiriildu ,09. Ncscvi’ye gore,
Cengiz Inalcik’in gbzlcrine vc kulaklanna critilmi-j giimii;
akitdmasim emrctmi? vc bu i^kenccli oliim onun barbarca
harckctinin miistahak bir cczasi olmu§turu0.
Scyhun kcnarim takiben §imalc ilcrleycn ordunun Ulus -idi
kumandasindaki onciilcri Signaka. yakla§tiklari zaman, Cengiz Han
nczdindc itibarh eski bir musliiman taciri olan Hasan Haci clgi
gondcrilcrek ahali labiiyete vc kasabayi teslime davet cdildi.
Mognllan hcniiz tammayan Signak'Iilar eltpnin sozlcrinc chcmmiyct
vermcdilcr vc guriiltulu miinaka§alarm sonunda Hasan Haci’yi
oldiirduler. Ulus-idi yedi gun suren §iddctli hiicumlar neticcsindc
§ehri cebren zabtctti. Elînin intikammi aimak tizere §chir halkini
kamilen itlaf ctti. Bu surctle Sigmak miisliiman beldeleri arasinda
agir ve imhakar Mogol darbcsini ilk tecriibe eden §ehirlerden biri
oldu. Ulus -idi burayi maktul Hasan Haci’nm ogluna verdikten
sonra yoluna devamla Ur-kent111 ve arkasmdan Barpnhg-kend’i aldi.
Ciivcyni’yc bakilirsa Mogollar bu §ehirlerde mukavemct gor-
mcmi§ler, kalliam yapmami§lardir. Fakat mcmleketlcrini ve
yurtlanni inatla miidafaa cdcn Efnas halkinm 112 $ogunu kiligtan
gegirdiler. Kittle halindc vuku bulan oldurmeler ctrafta korkung
akislcr yaratiyordu. Bunun te’siri mmtikanm biiyiik ve rniistahkem
bcldcsi Cend'de goriildii. §ehri muhafazaya
109
Cih. G. I, 66. Bar Hebraeus II, 496-497. Tab. Na. (s. 338)da gayet kisadir.
1,0
Sir. S. C. trc. 63. Ncsevi burada 0/rar’m Cengiz tarafindan zabt edildigini
soyluyor ki, yanli$tir.
111
Cihangiifd yazmalarinda Urcend, Uzktnd ve matbuunda Urkend olarak
zabtedilcn bu mahallin her halde Ozkend olmasi biraz mu§kildir. Cend yakmlarinda
bajka bir kasaba olmak ihtimali vardir. Bununla beraber Barthold Ozkend olarak
kabul ediyor (Turks. 414).
115
Cih. G. I, 68, “Efnas askcrinin $ogu evbaf ve rindler idi”, denilmc- sinden
miidafaamn dogrudan dogruya ahali tarafindan yapildigi anlajihyor.
memur Emir-i H AREZ MJjAHLAR
Emiran Kutlug-hanTAR IHI
muhasaraya du?meden once
kalabahk ordusuyla birlikto geceleyin movki vo vazifcsini terk ile
<;dl yolundan Harezm'e dogiu ^ckildi. Mudafaasiz vc ustclik otoriter
bir $ahsiyotton maluum birakilan ('end'dc tam bir karga§alik Inikiim
sunnogo ba$lanu$, bonzor hallerdc her yerdc okiugu gibi, sbz ayak
taknnma dii$mu$tu. Halki labiiyete da vet kin gonderilen Mogol
olyisi Cin-timur 113 kendini dlum- den vo dolayisiyle $ohri, Stgnak'm
akibetine ugraniaktan gii<j- liikle kurtarabildi. El«ji cmlara soguk
kanhhkla hitap etmi§, Hasan Haei’nm katli yuzimden husule gelen
felaketi hatirlat- mi§ vo mukavomotton (jokinildigi takdirde §ohre
zarar gelmi- yecogi hnsusunda to’minat vermi§ti. Halk buna memnun
oldu. Co«,'i homon Cend iizerine yuriimek arzusunda degildi, bir
muddet Karakum'da. konaklamak istiyordu u4. Barthold’un tahmini
veghilo, Mogollar o civardaki otlaklarda atlanru semirtmek niyetinde
idiler. Fakai sonunda teslime nza gostermelerine ragmen Cend
ahalisinin el$i Cin-timur’u bidayette sikintiya du§iirmu§ olmalari,
Mogollarin hiddetlenmesi ve Ulus-idinin derhal Cend’c sevkedilmesi
igin kafi gcldi. Mogol ordusu §ehir di§ina geldigi zaman ahali surlara
gikmi§ seyrediyor, verilen soze binaen, mukabil harekette
bulunmuyordu. Bununla beraber Mogollar yine hendekleri
doldurmak, manciniklar kurmak, merdivenler hazirlamak gibi
muhasara tertibati almagi ihmaletme- diler. Burglara giktilar, sonra
kapulan agarak igeri girdiler, §ehri siikunetle i§gal ettiler (Safer
617/Nisan 1220) 115. Vak- tiyle Cin-timur’a agir sozler sarfetmi§ olan
bir ka$ ki§iyi oldiir- mekle kaldilarsa da, diger taraftan di$ari
tpkardiklari biitiin ahaliyi, Ciivcyni’ye gore, 9 giin sahrada tuttular.
Bu esnada
113
Bk. Turks. 415.
114
Mctindc Karakurum ( Cih. G. I, 65). Cam. T. (I, io5a)de de oyle. Bunun mc$hur
Karakurum ile alakasi olmadigi jiiphcsizdir. Bu mahallin Cihangiifd na$irinin soyledigi
gibi (II, 101, not 6) Turgay bolgesindeki Kara- kum (Aral goluniin kuzey dogusunda)
oldugu, fakat yanli§likla Karakurum kaydedildigi anla$iliyor. Ancak aym na§ir Cih. G.
I, 65, not 2 deki hajiye- sinde bu Karakurn’u Harezm ile Merv arasindaki biiyiik 50I
ile birlejtiriyor ki, Mogollarin heniiz oraya kadar uzanmij olmalari miimkun degildir.
Barthold (Turks. 415) metindeki gibi Karakurum okumagi tercih ediyor.
115
Cih. G. (I, 69)deki Safer 616 tarihi yanlijtir, zira Mogollar Harezm- jah’lar
devleti hududuna 616 sonlarmda gelmi§lerdi.
HARIiZMfjAHI. AR IMPARATORMJCUNUN YIKILI§I '•*57
jchri bsiftan ba$a yagmaladilar. Cend vc havalisinc eskiden Ccngiz

Han’in hizmctinc girmi? miisJiimanlardan Ali Hoca tayin cdildi.
Miitcakiben daha $imaldeki ehir-kend (Teni-kend) alinarak orada bir
fahne birakildi. Civardaki bozkirlardan toplanip orduya katilan 10
bin kadar Tiirkmenin, Taynal Noyan kumandasmda Harezm’c dogru
scvklcri csnasinda, ba^larmdaki Taynal’m vckilini oldurmeleri,
Tiirkmcnlerden 9ogunun Taynal tarafindan kih<jtan gcîrilmesinc
sebcp oldu, kurtulabilenlcrdcn bir kismi Merv'c ka(;tillB. Sirdcrya
a?agi mccrasmin kal’a ve §chirleriyle beraber fcthi ilc Coî
kuwetlerinin birinci vazifesi bitmi$ oluyordu. Ordu Ulus - idi
emrinde Karakuma’a gonderildi. Coî, Harczm’c gidinceye kadar,
bu havalide kaldi.
Ulak Noyan ilc sag ccnah binba§ilarmdan Suketu Qerbi117 ve
Tugai’in kumandasmda cenuba sevkedilen ordunun mev- cudu,
Ciivcyni’ye gore, 5 bin ki§i idi118. Benaket ile Hoced bu ordunun
hedeflcri arasinda idi. Fakat 5 bin ki§inin yalmz Benaket'i zabta
memur edildigi, Hocend i$in aynca buyiik kuvvetlcr gondcrildigi
goriilmektedir. Bu ciiz’i kuwet dahi Bendket'i ele geîrmege kafi
geldi. Buradaki emir Iletgu, maiyetindeki Kankh’lardan miirekkep
ordusu ile, ciddi roukave- metten ka^mdi. O9 giinliik “alelusul” bir
9arpi§madan sonra eman istedi, tabiiyeti kabul ederek di§an 9ikti.
§ehri zabteden Mogollar yine adetleri iizere harekette gecikmediler.
Teslim olan askerleri, sembolik miidafaalanndan dolayi, kismen
kili9 darbeleri altinda, kismen ok yagmuru ile helak ettiler. Ahali
sahrada toplandi. San’at erbabi ile “eshab-i cevarih”119 den madasi,
bilhassa gen9ler, Mogol askeri te§kilatinda oldugu gibi, yiizlere,
onlara aynlarak yardimci sifatiyle orduya afindi- lar120. Bittabi §ehir
yagmalandi. Fenaket'ten sonra Hocend’e yiiriiyen kuvvetlerin
yekunu, 20 bini Cengiz tarafindan gonderilen Mogol, 50 bini de
Otrar, Buhdra, Semerkand ve civanndan toplanan yerli halktan
olmak iizere 70 bin idi121. Fethedil-
1,4
Cih. G. I, 70.
117
Turks. 4 1 6.
1,8
Cih. G. I, 7 0 .
114
Eh ve kolu ile sah§an meslck sahipleri (bk. Cih. G. I', 70, not 11).
120
Cih. G. I, 70.
121
Cih. G. I, 7 1 .
Hartimfahlar TariAi 17
058 11A R R Z M $ A 111. A R T A R t l l l
mi? bblgelordon te?kil oilman osivlordon miirokkop onhi (H<ifer)\
binlik, yuzliik, onluk gvuplar halindo vo Mogol subaylan cmrinde,
istihdam olundukUm nakliyat i?lorinden ba?ka 90k do la niuhasai
alarm ?iddotli, mukavcmotin do o nisbcttc $otm vo kanh giinlcrindo
on salhalarda ilori siiruluyorlardi. Yava olduklan i$in suvavi Mogol
askeri kadar luzh ilerlc- yemivon, on lava ayak nvdnrmaktan aciz
kalan bn ycrlilcrin scri harokot anlarmda dnrumlan facia halini
ahvdi. Ccbron atlann pe?indon ko?turulur, gori kalanlav
blduriilurdu188.
Hocend alialisi ?oluv kapandi. Vali Timur Molik 70 bin ki?i
kar?isinda tutunma imkani gorcmedigindon, kuvvcllcrinin on namh
vo tecrubolilcrindon se$tigi bin muharib ilo Scyhun ortasmdaki sarp
bir kal’aya ^ckilorok tahkimat yapti; miidafaa todbirleri aldi. Kal’a
ok vo niancuuk menzilinden uzakti. Mo- gollar nohrin kal’a
istikamctindoki on dar yerini doldurmak ârcsine ba? vurdular. Bu i?
i<jin 50 bin ki?ilik muazzam esir ordusu emrc hazirdi. fcrsah
mesafcdeki daglardan ta? nakline ba?landi. Sirtta ta?inarak veya ii$
dort ki?inin bir araya gelmesiylc suriiklenerck sahilc indirilcn blok
ta?lar nehre ati- hyor, yigihyor ve boydan boya mecramn
kapatilmasma <jah?i- liyordu. Ilk baki?ta taibiki imkansiz goriincn
fakat csirlcrin hayatlan bahasma cebri mosai saycsinde vava? yava?
ger<?ck- le?mokte olan bu tcdbire kar?i, miidafiler. ok islemez
kayiklarla, diger bir tabirlc, devrin znhli vasitalariyle, iz’ac
harckctine giri?tiler. Timur Molik kil ilc sirkcnin yugrulmasmdan
meydana gelen macunla sivattigi lslak ke<jcleri, sagdan vc soldan
bircr kii<?uk pencere kadar deliklcr birakilmak surctiylc, kayiklar
lizerine gcrdiriyor, boyleco no ok darbolerinin no neft ate?inin tc’sir
cdomcdigi bu mahfuz kayiklar iîndc askcrlcrini miinasip
zamanlarda sahilc gondererek yaptirdigi baskinlarla Mogollari
zayiata ugratiyor, onlan uzaklasmaya zorluyordu123. Ancak bu hal,
tabiatiylc, uzun miiddet devam cdcmezdi. Nihayet Timur Melik son
dereccde cesurane bir karar verdi. Dedigimiz iizere hazirlanmi? 70
sandala adamlanm bindirdi, atlarmi, e§- yasim vc agirligmi
ycrlo?tirdi ve bir gcce ansizin ?imalc dogru
122
Bk. Kdm. T. IX, 333.
123
Cih. G. I, 71.
HARK/MJJAIII.AR JMl'ARATOKMJOUNUN YIKILIJ?! 25
9
yola koyuldti. Askrrlrriuin climb- biiyiik meâlcler vardi. Yiiz- iorcc
incg’alr arasmda kayiklar Sryhun’u yararak bir haccr-i scmavi
yagmuru gibi ve $iin$ck hi/iylc ilcrlerken, avlarim ka- girmak
istciniyrn kiilliyctli miktarda Mofeol siivarisi dc iki sahil boyunca
onlan takip ediyordu. Man/.ara kanii bir §ehrayin hcybctinde idi.
Qiinkii Mogol siivarilcri fasilasiz ok ya^dirmakta oldugu gibi, Timur
Melik dr vakil vakil sahilc yana$arak ta- kipcilorc agirdarbeler
indirmrkten, muayyon ycrlcrdcki Mogol taarruz yiginaklarim
dagitmaktan gcri kalmiyordu. Dii$man istilasma dii§en Bendket
bblgesine vardigi zaman kayiklann geg- mcsini cngcllcmek
maksadiylr, nchir iizerinc gcrilmi?, kalm zin- ciribir hamlcde
pargahyarak yoluna dcvam ctti. Aym azim ve cesarct ilo Otrdr, Signak
vc Cend’i gcgti.Ancak bundan sonra du- . rum ciddilcsiyordu.
Barginlig-kend smmnda Ulus-idi Amudcryayi bir sahildcn digcr sahilc
kadar kat’ edcn kayiklardan muhkem bir barikat yapmi§, iistiine
tckcrlekli mancimklar kurdurmu§, nchrin her iki tarafina, hiicuma
hazir, asker mevzilendirmi§ti ki, artik bu maniayi a§mak pek mii§kildi
Mamafih Timur Melik bu pusuya dii$mcdi. Daha once karaya gikti.
Maiyetiyle beraber atlanarak, Hocend’den beri pe§inden aynlmiyan
Mogol siivarilcri on linden riizgar gibi gole daldi, Harezm’e gidi-
yordu. Ycti§cn Mogol takipgileriyle iig giin devaminca sava§lar verdi,
yanmdakilerden gogu telef oldu, aym siir’atle hareketine imkan o limy
an agirhklari dii§man eline gegti. Oku azalmi§ti. Buna ragmen
fcvkalade bir celadet ve metanetle beraberindeki son neferin oliimune
kadar bogu§maga devam etti ve teslim olmadi. Giirganc'a ayak
basarak kurtulmaga muvaffak oldu. Az sonra da daha csasli
miicadelelerc atilmak emeliylc o sirada §ehristane'de bulunan Sultan
Muhammed’e iltihak etti 134. Kay- naklarimizda Hocend hakkinda
fazla malumat yoksa da, Timur Melik’in ayrili§indan sonra oramn
Mogollar tarafindan kolayca zabtolundugu anla§iliyor.
Mcrkez ordulariyle Maveraiinnehire yuriidiigiinu gordiigiimiiz
Ccngiz Han’a gelince: Cengiz maiyetinde oglu Tolui
1-4
Cib-G. 1,71-73. Timur &jfclik’in miiteakip ahvali igin bk.: (ayn.es. 73 vd.).
260 HAREZM$AUL.AR TAR t H l
ile Cebe Novan ve Sube’etai oldugu halde sur’atle Buhdra'ya. dogru

ilcrlodi vc bir sabah ansrzm êrnuk kasabasi dnuudc gorundii.
Kasaba halki $a$kmltk iîndc §ohro kapandi. Cengiz Han êrnuk
kasabasnun dorhal toslim olmasi i<;in Dani$mend Hacib’i el$i
olarak gdndordi. Dani$mend Hacib, go Ion in bizzat Cengiz Han
olduguuu ililn otti vo Mogol kuvvotlori hakkinda liizumlu izahatta
bulundu, kiiîik bir mukavomctin doguracagi aci akibetleri anlatti.
Kendisi bir islam oldugu cihetle sirf miisliiman halki helak
olmaktan kornniak i$in oltpligi kabul cttigini soylodi. Bu iknakar
nasihatlordon sonra jjehrin ilcri gelenlerinden bir hey’etin
Cengiz'in huzuruna gitmesi kararla§tirildi. Filhakika Cengiz Han
hey’etc ve halka zarar vcrmcdi. Fakat bermutad -êrwiU'lular
sahraya $ikanldilar, aralarindan deli- kanhlar ve sava§ta yarduni
dokunabilecekler ayrildi, ordunun muhtelif kollarma bolii$tiiriildii.
Cengiz Han, zahmetsizce teslim almnn? ilk §ehir olan £ernuk
kasabasma “Kutlug-balig” adiru verdi x35. Merkez ordulari bundan
sonra kademeli olarak ii$ boliim halinde tekrar vola <jikti. lleride
Tayir Bahadir kumandasmda onctiler, onun gerisindc Sube’etai
emrindeki kuvvetler, arkada da Cengiz Han bulunuyordu.
êrnuk'tan Bu- hara’ya. bir gegitten giden kestirme yol Turkmenler
tarafmdan gosterilmi§ti126. Tayir Bahadir Buhara yakmmdaki Nur-i
Bu- hara kasabasma ula§tigi zaman, elgi gondererek, Cengiz Han’rn
gelmekte oldugunu, inkiyad etmelerini bildirdi. jVtfr’lulardan bir
kismi mukavemete taraftardi. Mogollar ise daima oldugu gibi, her
ihtimale kar§i tedbir almi§lar, civardaki agaglari kese- rek, surlara
tirmanmak iizere, merdivenler hazirlami§lar, beraberlerinde
getiriyorlardi. Neticede ahali Tayir Bahadir’a liizumlu yiyecek ve
saire gondermcge ve Cengiz Han’a hey’et yollayarak mutabaatlarmi
arza karar verdiler. Oncii kumandam yiirii- yu§une devam ederken,
Cengiz nezdine varan Nur miimessille- rine §ehrin arkadan gelmekte
olan Sube’etai’ye teslimi emro- lundu. Sube’etai Nur’a girdi, ahaliye
ili§medi, lakin herkesi di§an gikardi ve §ehri yagmalatti. Nur
emirinin oglu ll Hoca
146
Cih. G. I, 76-77- Rav. S. V, 26.
128
CiiveynJ’ye gore (I, 78) bu gegide o zamandan bcri Rah-i Hdnt (Han Yolu)
denilmi§tir ki, 649 senesindc Mongka Kaan da aym yoldan ge$mi$tir.
IIARK7.MfjAHI. AR IMPARAIORI. UCUNUN YIK IJ.Ifjl 26
1
vc srgilen (lifter Go gnu; yurdima olarak orduya alindi. Sonra gclcu
Cengiz Man merasirnle kanplanarak kendisinc hcdiyclcr lakdim
cdildi. Cengiz I fan lialki tecaviizden masun tuttu vc §chrc Sultan
Muliarnmcd’in aljnakta olduftu miktarda (1500 dinar) vergi tarli
ctmcklc ikiil'a etti J27.
Mcrkcz ordusu peyderpey gclcrck 1220 $ubati (616 Ziil- hiccc)
bapnda Buhara oniinde toplandi J28. Cengiz Han $ehri ku?atti. 0$ giin
List iist«- yaptifti $id<letli taarruzlar ncticesindc, mukavemoti
liizumsuz saymaga basliyan 50 bin kisilik garnizon kendi sclamctinin
buradan uzakla§ip Horasan’a gitmektc oldugunu zannediyordu. Hu
diisiincc ilc Ihtiyar ii’d-din Gii^lii, Se- ving-han, Kirman
Karalutaylari dcvlcti kurucusu Burak Ha- cib 129 in biradcri Hamid
Pur vc, rivaycte gore, vaktiyle Cengiz Han’dan ka<pp Sultana iltihak
etmis olan Gok-han 130 dan miirckkcp kumandanlar, kurtulu§a
ula§mak i<;in, §ehrin miida- faasmi terk cdcrck huruca karar verdiler
vc muhasaramn iigiincii giinii ak?ami ani bir taarruzla genbcrleri
yarip giktilarsa da, daha Ceyhun kenarma varmadan arkalarmdan
siir’atle ycti§cn Mogol siivarileri tarafindan $evrilerek toptan imha
edildilcr. Ciiveyni’nin tarifine gore, kital oyle olmu§tu ki, ertesi giin
sahra giinc§in aksinden i<p kan dolu muazzam bir legeni andiriyordu
m
. Bu imha muharebesinin cereyan ettigi siralarda, askerin kiilli
kismimn gittigini goren ahalinin, eman istemek iizerc, Cengiz Han’a
gonderdigi Kadi Bedr ii’d-din Kadi -han’m tavassutu ile ve halka
dokunulmryacagi vadiyle Mogol ordusu Buhara'ya giriyordu (4
Ziilhicce 616/11 §ubat 1220) l32.
157
Cih. G. I, 80. Cam. T. I, io6b. Ciivevni bu paradan yarisinm kadinlarin
kiipelcrinden te’min edilip diger yarisi iîn miihlet istendigini yaziyor ki, Harezmjah
zamaninda dahi bu ku$iik kasabadan alinan verginin agir oldugu anla$ihyor.
'** Tab. Na. 339. Ciiveyni’nin verdigi 617 Muharrcm (daha bk. Bar Hebraeus II,
505) tarihi her halde ge^tir. Zira Cuzcani’nin tarihi lbnu’I-Esir (IX, 332) vc Nerjahi
muakkibi (Tdrih-i Buhara 23, 34) taraflanndan te’yid olunmaktadir.
Burak Hacib hakkinda bk. Cih. G. II, 121. Simtu’l-ula 22 vd.
130
Cih. G. I, 80. Bu hususta bk. Turks. 409.
131
Cih. G. I, 80. Bar Hebraeus II, 505. Sir. S. C. trc. 74. Ciiveyni u muharcbeyi
gormemijti, fakat benzer bir cok Mogol savajlanni biliyordu.
112
Kam. T. IX, 332.
263 HAREZM.SAIH.AR TAKtHl
Fakat $ehirde kalnus olan miklafaa kuvvetleriyle halklau hir ktsnu
toslim chniyarak sokak inuharoboleriylo ve ov-ev kendiloriui
mudal'aa ettilor. Cengi/. Han'in, Sultanm hizmc- tinden
ayrdmivanlavin jjohirdon tavd edilmesi luisusundaki cmri tatbik
odilomiyordu. Hunu yapniakta aeiz gbstoron ahali Mogul la rla
birlikto miidal'ilero kar$i siiriildu vo nihayel Cen- giz'in emriylo
$ehir ato$o verildi. Hinalarm ekserisi ah$ap oldugundan bir kay
gun iyindo Hu/idra'nnv muhim bir kismi yanch; miitobaki kismi da
miieadole osnasmda yikilip harap oldu l33. I bn ii'l-Ksir'o gore r_>
gun sit run yotin mucadelenin sonlanna dogru mudat'ilor kal'aya
yekildiler 13‘. Hu so lor kal’a muhasara altma alindi. Mancmiklar ve
arradeler hareketc goyirildi; ta§ vo neft yagmuru birbirini takip ctti.
Inatla vo cengavorane hamleler yapan miidat'ilor hor
te§ebbiislerinde Mogollara hayli telefat vcrdiriyorlardi. Ciivcyni’yo
gore, bilhassa Gok-han buyiik §ecaatle sava§makta idi l35. Yalniz
Mogollardan dcgil, zorla muhareboye lo§rik cdilcn ycrlilordon do
zayial fazla idi. (jstiin kuvvctlor tarafmdan siki§tmlan kal'a du§tii,
iyindckilcr son ncfcrinc kadar kiliytan goyirildi136. Ciivcyn i’yc gore,
Bu- hara sava§inda bilhassa Sultanin askcrlcri olan Kankh’lardan 30
bine yakm kimse olduriilmu;, Kanklrlann bilumum kadin ve
yocuklari csir edilmi$ti. Kal’ada muharebe devam ederken §chrin
ileri gelenlerinden bir grup Cengiz Han’m yamna gitmi§lcr,
Buhara adma, muhasemata son vcrdiklerini bcyanla tabiiyet
arzetmi$lerdi. Cengiz Han ile oglu Tolui §ehre geldi. At iizerinde
oldugu haldc Ulu Cami’c given Cengiz ihli§amina hayran kaldigi
biiyiik mabedi Sultana ait saray zannetmi§,
133
Cih. G. I, 8a.
134
Karn. T. IX. 332, sayilarinin 400 oldugunu soyliiyor. Bu rakam her halde
azdir.
135
Cih. G. I, 82, burada ya bir isim benzcrligi yahut yanh?hk vardir, zira
mucllif Gok-han’i huruc edcnler arasinda gbstermi$li. Mamafih bilhassa $ahislar
bahsinde Ciivcyni’yc tam itimat pek isabetli gbrulmuyor. Mesela onun kat’i
ifadesine ragmen huruc esnasinda iimeradan bazilarmin kaymaga muvaffak oldugu
anla$iliyor: sonra Harczm muharebesinde gorecegimiz Ogul Hacib ve ihiiyarii’d-
din Giiylu gibi.
138
ibnu’l-Esir’e gore 16 Ziilhiccc 616 (23 §ubat i22o)da. Ciizcani (s. 339) §ehrin
zablini Gi6 Kurban bayrami (10 Zuihiccc/17 fjubai 1220) gosteriyor. Bu, bclki
Ccngiz’in §ehre girdigi gundijr.
MAR KZMJj A111 «A 1< iMI'ARATORl.UftUNUN YIKIf-If>I 263
kcuclisinc Allalim evi oldugu crvaln vmlmi$ti ,37. Maiyetinde- kilcr

no cfimiia nr dr Kiir’au-i Kerimin kudsiyetinin farkinda olmadiklari
hazir bulunan musliimanlari son <lc recede
incilen harrkctlerde bulunmu$lardi. G ii vcyn Vyc gore, mabe- din
itpnde bagirip <jagirnu$lar, hatia 5arap i<pni;ler vc rakset- miflcrdir.
Hu esnada mukaddes kilaplann mahf'uz bulundugu sandiklar
a$ilmi$, itjlcrindcn tpkarilan mushaf/ar yirtdip dagiti- larak ayaklar
ahinda atjlmi$lir. Manzaraya $ahit olan Mavera- iinnehir scyyidlcri
reisi jmam Celal u’d-din Ali b.’l-Hasan i-r- Rindi, yaninda ayni
manzarayi biiyiik bir tecssur i<jide scyreden Fakih Riiknu’d-din
Mes’ud Imam Zade’yc doncrek: “Bu ne haldir?” diye sormus oda su
cevabi vermistir:“Sus! Allahamin- netsizlik riizgari csiyor,
konu^makta fayda yoktur!” 138. Ibn ii’l-E s i r’dcn ogreniyoruz ki,
gerek bu halier gerekse csirlere reva gorulen feci muamele vc
camilerin, mescidcrin yakilmasi bir 50k zevati isyan ettirmi§, bu
harekctleri yuziinden Imam Zade ilc oglu, Kadi Sadrii’d-din - han vc
daha sair biiyukler oldiirul- mti§lerdir 139. Ewe la Olrdr da Mogol
kervamndan gasbdedilip Harczm§ah tarafindan Buhdra zcnginlerine
satilan emtiayi istirdat eden Cengiz Han, Buhdra'dan geni§
metalibatta bulundu. Bilumum anbarlarda meveut zahirelere el
kondu. Scnra, 190 1 ycrli 901 yabanci olmak iizerc isimleri birlistede
tesbitedi- len 280 zenginden para alindi 1J0. Emval talebi yiizilnden
umumiyetle halk tiirlii i§kcncelere maruz birakildi. §ehirde ve
hisarda sava§a nihayet verildikten sonra, kadmlar ve ihtiyarlar dahil,
hig kimse iistlerindeki clbiscden ba§ka bir §ey gotiirme- mek uzcrc,
herkesin Namazgdh sahrasina gikmasi emredildi.
137
Cili. C. I, 81. Burada Cengiz’in bayram namazinda minbere ^lkarak halka
hitaben, kendisinin AUaha kar$i giinah iflcyen milletlerin ba$ina Allah tarafindan
bela ve azab olarak gonderildigini soyledigi keyde- diliyor. Barthold gibi (Turks.
410 ve Isl. Ans. Cengiz Han mad.) biz de bu rivayeti esassiz sayiyoruz. Cengiz’in
Allah’tan, giinahtan vc sevabtan bah- setmesi garip olurdu.
13H
Cih. G. I, 8t: ' JoU»- JI
* '• c—1. iflkT Riiknu’d-din Mes’ud Imam Zade miiellif Avfi’nin iistadi idi (Cam. Hk.
258a. Lub. I, 181).
130
Kdm. T. I X , 3 3 3 .
140
Cih. G. I, 81. Kdm. T. IX, 332. Tab. Na. 339. Miuhtasarii’d-Diivel (11): 280 bin!
ki$iden.
at HAREZMJjAHl.AR TAR lilt
M
Erkekler Semerkand muharebesine yardimei olarak orduya abndilar.
Kadmlar Mogollar arasiuda taksim oluudu. Hit - taraftan §ehir
ba$tan ba$a vagmalaumakta Uli. Buhara $ehri bir zamanlar. yalmz
Maverauunehirin degil. butiiu islatn aloini- nin cn me$hur kiiltur
merkezlerindcn biri, ulema yatagi ikon; yaiup yikilnu$, kal’a ve
surlan yerle bir edilini?, ahalisi darmadagm oldugu cihetle,
bo§alm»§, metruk bir muazzam enkaz yigim haline gelmi§ti.
Iskana miisait taral'i kalmathgi i$in, canlarmi kurtarabilmi§ olanlar
elrafa dugilnu$lardir 141. Ciivcyni’yc gore, son hadiselerde Hcrasana
kat.mi; olan bir Buharah durumu $6yle ifade otmi$tir: "Mogollar
yiktilar, yaktilar, oldur- diiler vegittiler!”. Ciivevni §umi ilave
ediyor: "Bundandaha mueez sbz sbylenemiyecegi muhakkaktir. Bu
ciimle filhakika bizim uzun uzun anlattiklarimrzi hulasi
etmektedir”142. Semerkand'in zabtun miitcakip Buhara vc civarina
vali nasbo- lunan Tu§a Baskak Buhara'ya gelerek idareyi cline
aldi143.
Cengiz Han Buhara dan sonra Semerkand'e yiirudu. Ha- rezm§ahlar
imparatorlugunun ikinci payitahti oldugunu gordiigumuz bu §chre
141
Sultanm hususi bir chemmiyet atfettigini soylemi§tik. no bin
ki§ilik garnizon meveudu-4 dundan 60 bini, ba§lannda Sultanm
biiyiik iimcrasmm bulundugu Turk askeri, 50 bini dc yerli (Tazik)
idi; ayrica 20 fil vardi 145. Ordularmi Zeref§an’in her iki sahilinden
sevk eden Cengiz Han, bir nevi ileri karakol mahiyetindeki Ser-i
Pul, Debbusiye gibi miistahkem mukavemet noktalarmm muhasa-
rasina .Mir ve Buhara yerlilcrinin i§tirak ettirildikleri kafi kuvvet
birakarak ilerlerken, O/raVdaki islerini bitiren ogullan Qa’atai ve
Ogodai, maiyetlerindeki Mogol askeri vc Otrdr bolgesi halki ilc
gelerek babalarma iltihak ettilcr. Bu suretle, hizmete almmi§
Maveraiinnehir ahalisinden ba§ka, Mogol
111
Kim. T. IX, 333. Cih. G. I, 83.
1,2
Cih. G. I, 83. Eserini Mogollar zamamnda vc onlarin hukumran olduklari
devirdc yazmi? olan Cihangiifd muellifinin bu ifadesi her haldc 50k $ayan-i
dikkattir. Daha bk. Bar Hebracus II, 506.
143
Cih. G. I, 83. Barthold bu ismi Nu$a okuyor (Turks. 427, 448).
144
Qinli scyyah Ych-lii Ch’u-ts’sai dc Semerkand'i Sultan’in merkezi
gostcriyor (Bellcien VlII/29, 140).
145
Cih. G. I, 91.
26IK I \ . I f j I
HA It KZ M S A 1 1 1 . A It IM I'A R A I Ol t I . L't " ; i ; N IJ N Y
5
ordusunim hemm liemm dbriie iiqii lekrar Cni(»iz Han’in
kumandasmda toplarimi? oluyordu. Cengiz Han otagini Semer-
AWdiijindaki KiikSarny &.v kmdurdu ve yliir siirlanna dogru ciiz’i bir
kuvvct goiidrrdiklcji soma kiilli kismi pusuya 9<:kti. Bu liarp hilcsi
Semerkand'(\<-k\ muazzam miidafaa kuvvetlorindcn rnii- him bir
miktami disan (pkmasini vc sehir mukavcmet un.sur- larinm iki
parâya aynlinasim intac etmi$ti. fiuyuk Mogol, tabye vc stratejisini
va/.iyctc gore ayarlamak ve tatbiktc fevka- ladc mcbarct
gbsteriyordu. Karsilarinda gbrdiikleri azsavidaki dii§mam kolayca
czebileeeklerini dusiinerck ilcri atilanlar, onlari muayycn mahallc
kadar 5 c ken Mogol lari a, pusulardan firlayip arkalarim alan vc
ric’at yollarmi kesen kiilli kismr arasinda siki§arak kisa zamanda
imha cdildilcr 1,G. Ciivcyni, aralanndan pek azmm, bazi Mogol
csirlcriyle, schrc donmegc muvalTak oldugu bu tesebbiiste, Sultamn
kumandanlarindan Alp Er - han, $cyh - han, Bala - han. isimlcrini
sayar 117. Buna nazaran ilk <pki§in muvazzaf askcrlcr yani Kanklilar
tarafindan yapildigina hiikmetmek icap ediyorsa da, muasir
miicllifler olan ibn u’l-Esir ile Ciizcani’nin, umiimi duruma
levafukeden ifadclcrini hakikate daha vakin kabul ctmek liizumu
a§ikardir ki, onlara gore, miistevliyi card hcyecanivlc harckcte
gegcnler ahalidcn olup, Sultamn iimcrasi vc alelumum Kanklilar
mukavemet vc miicadcledcn êkinmi^lerdir 148. Cengiz Han
Semerkand'in sur, burg vc kapulanni gozden geîrdikten sonra.
kuvvetlerini miinasip surette tevzi ederck sehri tam bir ablukaya aldi.
Mogol askerinin ôklugu Semerkand ahalisini deh§ete dii§urmu§tu.
Kaldi ki, muhasaraya sevk edilen ordular heniiz goriinenden ibarct
dcgildi. Uzak mesafelcrden muazzam kala- baliklar halindc ycni
kuvvctlcr, dalga dalga surlara yakla§arak saflari sikla§tmyor ve §chir
ctralinda miiteaddit 9enberler viicuda getiriyorlardi. Arkadan
gelcnler esirler ordusu idi, fakat Cengiz Han, mahsurlari korkutmak
gaycsiyle, bunlari tipki Mogol ordulan gibi binlik, yiizliik gruplara
ayirmi§, her birine ayri bayraklar vcrmi§, .&»i<;/-A-flnrfliler
nazannda harp nizaminda ilerleyen muntazam kuvvetler intibami
uyandirmi§ti.
118
Kam. T. IX, 333. Tab. JVW. 339.
147
Cih. G. I, 92. Daha bk. Cam. T. I, i07u (Hafiz Ebrti, 401 b).
14H
ham. T. IX, 333. Tab. J\ra. 340. Krj. Turks. 412.
coo IlERKZMSAl 11.AR TARll11
Boy loco Setnerkand yovrosi, sayisiz hay ruklar arasimla, goz ala-
bildigino kaynaijan ordularla dolup tn$mi$u. Korkuny manzara
miidal'iler uzcrindc Uizuiulu to’siri yaraiti. lMyadcnin fillorlc
dostcklonon son bir huruy te$ebbusu muharobonin ikinci kanli
safhasim te§kil otti. Mogollar filleri, zincir baglaruu paryahya- rak.
dagumaga vopiyado sat'lanm 149 anmda karma kari$ik hale gotivip
vok ctmoge muvatl'ak oldular. O zamana kadar az-yok meveut
miidafaa azimlori tamamiylo kmlan Semerkand\i\cT arasmda ye$itli
temayullcr bclirmege ba§ladi. Ccngiz Han’m cmri iizorino on
$iddetli taarruza giri$ildigi vakil, agir manci- mklarm uyurdugu
yuzlorce ia$la dogulen, lasdasiz ok yagmuruna lutulan
Senu'rkand'dc halk miidafaaya devam veya teslim olma $iklarmdan
hangisini seyeccginde miiicreddit §a§km bir durumda bulunuyordu.
Nihayct kadi, §cyhiilislam vc diger ilori golcnlordcn bir hoy’etin
Ccngiz Han’m yanma gondcril- mesine karar vcrildi 15°. ibnti’l-
Esir'dcn, bu kararda Harezm- §ah ordusu mcnsuplarmin bilhassa rol
oynadigt anla§iliyor, zira no bahasma olursa olsun mukavemeti
iltizam eden bir kisim ahali onlarm mucadclcyi birakmalarma mani
olama- mi§lardi l31. Bununla beraber asker, vazifesi oldugu haldc
savastan kaymmanm cn agir cezasim gordii. Ccngiz Han’m cmriyle
kapilar ayildi, Mogollar girdiler vc kimscyc dokun- madan bcndleri,
bu meyanda ekerdize kanal tc’sisatmi 152 bozmak suretiyle, zaten ycr
ycr yikilmi? olan duvarlann temellerini su alunda birakarak
yokiirtmek ve meveut tahkimati tamamcn tahrip clmckle me§gul
oldular. Gcccleri me§’aleler alunda yali§arak iki gun iyindc surlan,
hisan, dumdiiz hale getir- dilcr. (j'yuncii gun $ehirdc vc kal’a
ctrafinda son ve kanh bo- gugmalar ceryan etti. Biitun Kankli
crkcklcri kihytan gcyirildi, hayvanlan almdi, kadinlan esir edildi.
Silahlarim atip teslim olan askerlcrin kittle halinde oldiiriilmesi
iizerine, Ulu Cami’e kapanarak mukavemet gostcrcn 800-1000 kadar
Kankli neft hucumlariylc, cami ilc birlikte, yakildi. Sultanm iimera-
1,9
Cih. G. 1, 93. Buradaki “piyadc” sdziinden yerlilcri anlamak her halde dogru olur.
150
Cih. G. I. 94. Bar Hcbracus II, 512.
151
Kam. T. IX, 333.
152
Turks. 413.
HAH I:/ M !> AH I. AK IM P AR ATOK I. U^ UN IJ N yi K IIJ f j l -d >7
simian Togay-han, liari$maz-han, Sarsig-han, I 'lag-ban’dan mada

daha 20 kiisur nnir sokak muliarrbHi-rindr binder arasinda idi ki,
katlrdilcn Kankli vc digor l iiikl« rin sayisi 30 bini buluyordtiIM. Cii
vcyni’yc inanmak lazim grlirsc, yalmz Alp -ha.11 adinda bir
kumandan maiyctinr aldigi 1000 ki«ji ilc kcsif Mogul tjcnbrrini
yararak kagabilmi$ti i:A. Hu mclhamcdc, Ccn- giz’in rmri gercginoc,
laarruzdan jnasun tutulan kadi, §cyhii- lislarn vc akrabalari iIt*,
kom?ulari olup da bunlarm evlcrinc siginanlar miistcsna Jialktn
biiyiik bir kismi tclcf oldu. Er- tcsi gun, mutad iizcre, aliali sahraya
tpkarildi, sayildi, csnaf vc san’at crbabindan madasi, miituakip
harckata katilmak iizerc, orduya ilhak cdildi. Hu arada dumana gark
olmu§, bir virancdcn ibarct kalan Sernerkand giinlcrcc yagmalandi.
Korku dolayisiylc cnkaz altlarina, mahzcnlerc vc sair yerlerc
gizlenen- lcrin oldiiriileccklcri cvvolcc ilan cdildigi iîn, gapul
csnasmda yakalanan herkcs mcrhamctsizcc hclak cdildi (Muharrcm
617/ Mart 1220) J;*6.
Ccngiz Han scri hareketi vc amansiz muharcbc tarziyle Harczm§ahlar
Imparalorlugunun kapusunu, en miistahkcm mevkilcrini, cn mukavim
§ehirlcrini, cn kalabalik garnizonla- nm nihayct 119 dort ay zarfinda
zabt, tahrip vc imha ctmck surctiylc bclki kendisinin dc onceden
tasawur edcmedigi kadar kisa zamanda muazzam muvaffakiycte
u!a§mi$ti. Sultan ordularmm ortadan kaldirilmasiylc ger^cklc^cn
Maveraiinnehir’in fcthi, yukanda izahma 9ali§tigimiz scbcplcr
yiiziindcn, biitiin imparatorlugun sukutu demckti. §imdiki haldc bu
biiyiik islam §ark devlctinin kat’i ôkiiîinii tamamliyacak iki nokta
153
Cih. G. I, 95. Cam. T. I, 107b. Cuveyni’ye gore burada oldiiriilcn umcranin
isimleriyle bu hususiaki tafsilat Ccngiz Han tarafindan Ruknu'd- din Kcrt’c
gondcrilen yarlig'da zikrcdilmi§tir.
m
Cih. G. I, 94.
,ij
(I, 94) bovlccc canlanm kurtaranlann sayisini 50 bin
gosicriyor ki, miibalaga mcydandadir.
158
rab. jV(7. 340. Ram. T. IX, 333. Cih. G. I, 93. Ibnu’l-Esir olcn- lcrin sayisini 70
bin, C.uzcani 50 bin veriyor. Fakal Qinli scyyah K’icou 1 ch ang-rch’ouen’in §u
saurian herhalde <jok sey ifadc cder: “Sultan’in hakimiycti zamamnda SemakandWe
100 bindan fazla ailc vardi, fakat simdi (yani 1221 1222 dc) bunun ancak
dortte biri kalmijtir (bk. R. Grousset:
L'Emp. Along. 236, not 1).
HARKZMljAHl.AU TARllli
kalmi$ti: biri Sultan Muhammod'in, moinlokolin hcrhangi bir

vcrindc otrafma ycni kuvvctlcr toplnnmasma imkan btrakma- dan,
i'k‘ goyirilmosi. Oigcri imparatovluijuu kalbi Harczm’in zabtt. Bu
itibarla Congiz Man Semerkatul'x aUliktan vc buraya tarh cttigi -20
bin dinavhk vorginin tahsiliuo, Sultan Muhammod'in
Sfinerkatui'doki dovlot orkanmdan, Kmir Amid-i Bu- zurg'u mnmir
ottikton vc bir Xv</.W ilo bir miktar askcr biraktiktan $onrai;,T. ilk
i$i. Cobo ilo SubcYtai’yi 30 bin scipnc siivari ilc,5S, Sultan
Mulxainnu'd'in arkasmdan yola ytkarmak vc her no redo olursa i
lsun tirari Sultanm mutlaka yakalamp geti- rilmosini cinrotmok oldu.
Mogul ordulanntn bu on me$hur iki kumandani siir'atlo, Sultanm
izindon, Horasan’a dogru Coy him' u goyorlorkon Congiz Han
dorhal Harozm’o ordu sevk otti.
F) Giirgdncm s u k u t u :
Harczni haddi zatmda Mavcraimnehir kit’asi kadar miihimdi.
Ehcmmiyeti valniz dcvlet merkezi olmasindan ileri gelmiyordu.
Tabii engclleri dolayisiyle miidafaasinin kolayligm- dan sarf-i nazar,
burada, emrinde vc kendisino sadik pek 90k saytda kuwet
bulunduran Yalido Sultan Tcrkcn Hatun hakim bulunuyordu. Aynca.
Giirganc ahalisi dc, §ihab ii'd-din-i Guri’nin Harczm seferinde
goriildugti gibi, scci ve tam manasiylc asker insanlardi. Onun iqin
Cengiz Harezm’c yiirumcgc hazirlanan Qa'adai vc Ogodai ordularim
kafi gormedi. Kendi “§ahsi tu- mcni” ni Bo’orcu kumandasmda,
oraya ayirdigi gibi 159, diger
157
Cih. G. I, 96. Cam. T. I, 108a. Muhtasarii'd-Diivel (s. i2)c gore 200 bin dinar.
1S
* Cam. T. (I, noa-b'l vc Ebu’l-Gazi (Desmaison, I26)ye gore To- ku$ar da
beraberlerindc idi.
Islam kaynaklarinda gorulen Yeme adi Mogolca Cebc’nin y-c teba- diiliinden
dogan $eklidir (Oeuvr. poslh. d. Pelliot IT, 20, not 1). Sube’etai islam
kaynaklarinda 1 Jr_- 1 y~ i 3r. $ckillcrinde gci;cr. Tarih-i Muhta-
sarud-Diivcl tcrciimesindc (s. 11) Sintay! Tarihu'l-Irak'da (I, 117, 119):
Ibnii’l-Esir iki kumandanin emrinde 20 bin ki§i oldugunu soyliiyor (IX, 333). Cih.
G. (I, 92, 113) ile Sir. S. C. (trc. 75)de 30 bin Tab. Na. (341- 342)de 60 bin. Pek scri
hareket zorunda olan bu kumandanlarin maiyet- lerine fazla kuwet almalari
du$unulemez.
150
Turks. 433.
HARKZMJjAlII.AK IMI'ARATORI.UGUNIJN YIK.II.1JJI 'Ax,
oglu Coqi kuinandasmdaki kuvvc tlerle birlikte yrni toplanan

Semerkand Itajer’ini dr onlami eimine verdi. Munta/.am ordulara
Have ten hrrlialdr knbnnk bir yekun lutan Stmcrkand ycrli
kuwctlerini dogrudan dogruya in; oglmwn idarrsindr llan /in’c
gbndcren Cengiz Hau’in buraya aditiigi chrmrniyrtin derccesi
mcydandadir. Bund.in baska Cengiz, J erken Hatun ilc oglu
arasindaki anln*jniazligi isiismar eimek surctiylc Harezrn’in
mukavemetini siyasi ccpheden dc sarsmaga f;ali$ti. Yukarida
%ernuk\m alinmasi miinascbrtiylc adi gcqcn Hacib Dani$mcnd ’i
Harezm’e gondcrerek Terken’in Sultanla i^birligi yapjnasiru
onlcmegc gayret cdiyordu. Klqi Ccngiz’in tcbligatini §oylc hulasa
ctmi§ti: “Oglunuz hakkmda gbsterdiginiz ihtimamlara onun nasil
nankorce mukabelcde bulundugu malumdur. Ben Sultanm
kumandanlariyle bir olarak ona kariji sefer halindcyim, fakat
hakimiyet ve idareniz altindaki memleketlerc karsi hi$ bir niyet ve
te§ebbusum yoktur. Harezm, Horasan ve Ceyhun otesini size terk
ettigime dair yamma gondereceginiz mutemet bir adamimza te’minat
verebilirim” 160. Yani Cengiz Han, vadettigi bu memleketlerc kar?ihk
olarak Mogol ordularma mukavemet ve mukabelede
bulunulmamasmi anlatmak istiyordu. Elginin Harezm’c geli§i,
Sultan Muhammed’in Ceyhun’u gegerek memleketin iglerine dogru
kagtigi siralara rastlami§ti. Bir taraftan Sultanm firari, diger taraftan
mtistevlinin Harezm’e yuruyii§u, golgesiz otoritesine ve elindeki
yiiksek muharebe kudretini haiz kalabalik kuwctlcrine ragmen o
muhte§em Terken Hatun’un gururunu kirmi§, iradesini sifira
indirivermi§ti. Cengiz Han’in mesajma cevabi, payitaht Giirganch
birakip aynlmak oldu. Hig olmazsa bir miiddet igin Harezm’de
kalamiyacagmi du§tinmu§tu. Muhammed Harezmjahtn kadinlarmi,
kiigiik go- cuklanni topladi, hazineyi ve ta§iyabilecegi kadar kiymetli
e§yayi beraberine aldi ve memlekcti terk etti. Ancak giderken,
Harezm§ahlar Imparatorlugununugurumasuriiklcnmcsinde ba§- lica
amillerden olan sonsuz ihtiras ve hissiyatimn fiili tecelli- lcrine
silinmez bir leke daha ilave etmekten 5ekinmcdi. Sara- yinda mevkuf
ve mahbus olup adlarmi “îi’l-Karneyn ndbeti„ bahsinde
zikrettigimiz hiikiimdar ve hukiimdar-zadeleri toptan
1,0
Sir. S. C. trc. 65.
11 ARK/.MSA1 ll.AR TARlllI
Ccvhun’a attirarak bogdurdti. Bu omriui yitksok mevki sahibi vc

nul'uzlu kimsclcrc do tcsmil eltigi iyin Sadr-i Cihan Burhan ii'd-din
Muhammed vc k.mlo:$i ll'tihar-i Cihan ilc, tltihar-i Ci- han'm Melik
ii’l-islam vc Aziz ii'l-islam adlaniul.iki iki oglu daliil bldurulcnlerin
sayisi 'o ye \akla$mi$ti iei. Terken Hntun bu oinayoti, saltauatma
donutueyo kadar mcmlekdiiuio tpkacaguu dusimdiigii kurisikhklan
onlomck maksadiylc i$lcmi$ti. Fakat kondisino tekrar HarezmY
dbnmok miiyesser olmadi. Harckct hazirhklan csnasmda I
lare/.mlilerin <,'ogu teossiirunden gdz vast dokmii$tu; soma iso
herkes onunla belabor olinaktan im- tina old vo X’alide Sultan
gozde veziri Nizam ii’-mulk Nasir u'd-din'den ba$ka pekaz kimsc ilc
yola tpklt. Yaninda giivenc- bilccegi ycganc adam olarak l'azir
bolgcsi sahibiuin oglu Omcr -ban bulunuyordu. Yollan gayct iyi
bildigi iîix kafilcyi milliard lc sevk vc X’alidc Sultan'a sadakatlo
hizmet eden Omcr -ban, hizmet vc sadakatinin miikafatim degil
cezasim gordii. Horasan'da l'azir bdlgesinc varildigi sirada onun
hiyanct ede- ccgi vahimcsinc kapilan Terken Hatun tarafindan
boynu vur- duruldu162. Kafilc bundan sonra Mdzenderan’m
miistahkem vc sarp kal’alarmdan Ilal kal’asma ula§tigi zaman,
arkalanndan Cebc vc Sube’etai ordusundan bir kol yeti§ti, Terken
Hatun’u vc yamndakileri kal'ada ku$atu vc onlan di§ alemden tama-
miylc tccrid ctli. Muhasaranin siirdugu miiddet boyunca, yagmurun
big cksik olmadigi o mmtikada, tesadiif olarak bir damla yagmur
du$medi. Terken Hatun susuzluk yiizunden teslime meebur oldu.
Sultanm kiitjiik ijocuklari, Kiimahi-§ah adindaki cn kiiqugii
miistesna, dcrhal oldiirulduler. Hazinc, Sultanm kizlari, mazul vezir
vc Terken esir olarak Cengiz Han’a gonderildilcr 1G:i. Sultan Celal
ii’d-din zamanmda, Terken Hatun, Cengiz Han’m Karakurum' da.ki
saraymda idi. Orada Hatun’un maiyetindc bulunup bilaharc Celal
ii’d-din’in yanina
161
Sir. S. C. trc. 66.
162
Sir. S. C. ire. 68. Cih. G. II, 199-200.
163
Cengiz Han kizlardan her birini kendi adamlariyle evlendir- mistir. Bu
arada vcliahd Uzlag-$ah’in 6z henvjircsi Tcrken-sultan Hacib Dani$mcnd ile
cvlcnmistir. Yalmz Han-sultani (ki Semerkand hukiimdari Osman’m kansi idi)
C09 almi$tir (Sir. S. C. trc. 70, 305). Daha bk. Cih. G. II, 116, 200. Katu. T. IX,
335.
l l ARK/ . M S Al l l . AK I. M P AK A l OKh U^ UN UN Y IK II. I J j l a 1
7
karan Hedr ii’d-din HilAl’in sbyli'diîm* g«*r<\ ilitiyar Valirle
Sullan’m oradaki duruinu o d« r« < r srfilam* bir lial alimsii ki,
giiiiluk yiyccegini bile Ongiz Han’in soCrasinm arliklarindan, bi/./. it
grlcrrk toplainaksuri tiylr te’minr inrrbur bulunuyordu 181 1 kind
devrinde irtikap rttigi liaialarm, rinaycllrrin, binlercc insan kaiunin
dbktilinrsini intac rdrn liakijniy<rl tr$iirliginin bbyle akibclini aci bir
$ekilde gbrni bu kadin 630 ^1232-1233; da 6lmii§tur 1B0.
Terken bfatun’iin idare ve asayi$ten mes’ul bir kimse birak- madan
ayrili.pndan sonra baî lx^ kalan Harezm ke$mckc$ igine dii§lu.
Karisikliktan bilistifadc Ali Kuh-i Drugan admda biri hakimiycti clc
aldi. Qok yalan soyledigi igin kcndisinc Kuh-i Drugan (dag gibi
yalanlar) lakabi vcrilen bu adam, her tiirlii idarecilik kabiliyctindcn
mahrum bir maccrapercst idi. Etra- frnda toplanan agtk goz kimselcr
onun cehalctindcn faydalanarak ahaliyi zulum vc tazyik aluna
almi$lar, memlcketin biitiin varidatini kondi aralannda payla§maga
baslami§lardi. Hak, adalet, insaf bu gapulcu giiruhunun viedamna
vabeste kalxm§ti. Bu hal, Sultan Muhammed’in olumiindcn sonra,
giiya Sultan tarafmdan isdar edilmis gosterdiklcri sahte fermanlarla
Harezmc gclcn eski divan erkamndan Miifrif Imad ii’d-din ile Vekil-i
Der §ercf u’d-din’in Giirganc' d<\ dcvlet maliyesini az-gok nizama
koymalarma kadar devam etti. Ali Kuh-i Drugan Sultan’in hakikaten
Mogollarla miicadele halindc oldugunu sanarak memlcketten
uzakla§mi§ti 166. Sonra, asagida gorecegimiz iizere, yeni veliahd
Celal ird-din Harezm’e geldi ise de, bu da, Terken Hatun’un
segtirdigini sdylcdigimiz eski vcliahde taraftar olan ordu
mensuplannin muhalefeti ve su-i kasd te§ebbiisu ile kar- §da§tigi igin
Horasan’a gekilmek zorunda kalmi§u. Mogol ordularinm yakla§tigi
vehukumdar siilalesinden bir ferdin kalmadigt bu esnada Giirgdnc’
do. bir fikir vc i§ birligi goriildii. Omera ve her simf halk miittefikan
Terken Hatun’^m akrabalarmdan
0
Sir. S. C. ire. 69.
1,5
Cih. G. II, 200.
Sir. S. C. trc. 94-95. Buradaki -iU" (metin 56) kclimcsinin Vrkil, daha dogrusu saray ilc
diian arasindaki temaslari idareyc memur j> J-O olmasi muhtcmcldir.
11ARK/.MS All 1 ,.\K TAR 111!
llunwr -tigin lfiT i biitiiu merasim ve to§rifatiyle lahia îkararak Sultan

ilan eitilcr ve vatanlaruu sonuna kadar miidafaaya karnr vevdiler l6S.
Dev lot merko/.indo l /.lag -§alTin dayisi Null Pchlevan, Ogul llacib,
Kinay -tigin, I'Vridun-i (luri, Erbuka Pchlevan. Hocaul'dcw kayan
Timur Melik, Sipehsalar Ali Durugini ilh. . gibi biiviik kumaudanlar
oiuriudo po bin Kankli askori vardt Ui9. Mogul ordulan Bact-bek
kumandasinda 170 bnculcr, soma Bo'oivu tuineni, daha sonra Tolun
Qorbi, Ustun ve Kadan Novanlarla birlikto 171 Qa'adai vo Ogodai
kuvvcdcri,
.S’ merkand ha<c>: olmak ii/ere Gihoanc'w sokuldular. Coyi
kumandasimlaki kuvvotlor geriden goliyordu. Mogul ordulan yekimu
Iwhaldo too binden a§agi dcgildi l72, fakat Harezm miidaiaasmi asil
/ail'leton cihot Mogul harp taktigi olmu§tu. C.engiz llan'm
Semerkand'<\c tatbik ettigi maruf bozkir muha- robc sistemi yani
sahte ric'at vc pusu burada da aynen tatbik olundu. Mogul onciileri
Giirgang surlari oniinde goriindiikleri sirada. CirveynTnin ifadcsiylc
*‘bazi kisa gorii§lii kimscler du§- manin boyle pek az sayida
gclmcklc kiistahhk yaptiklanm” ileri surmii§ler 173 ve bir an ewel
i§lerini bitirmck iizere orduyu hiicuma te§vik etmglerdi. Siivari ve
piyadeden miirckkep kalabalik bir Harezm ordusu §ehirden yikarak
mahdut sayidaki hasimlara dogru ilerledigi zaman Mogol onciileri
firar ediyor- mu§ gibi gerilerlcrken Harezmlileri §ehrin yaktnindaki
Bag-i Hurrem'c kadar yektiler. Burada pusulardan firlayan Bo’orcu
idarcsindeki tiimen tarafmdan yevrilen Harezm miidafaa kuv-
‘%v Ebu’l-Gazi’ye gore Humar-tigin Terken Hatun’un biiyiik biraderi olup Giirganc
valisi bulunuyordu (Desmaison, 37; Riza Nur 41).
I6S
Cih. G. I. 98. Cam. T. I, 1 ion. Rav. S. V, 33.
169
Cih. G. I, 97. 131. Burada adi ge<;en Ali Drugini’yi Barthold Kiih-i Drugan
ile birle^tiriyor (Turks. 433) isc de, Ncsevi’nin daha cwel mem- lckctten uzaklastigini
soylcdigi bu zatin Harezm mudafaasma ijliraki ihtimali zaiftir. Aym zamanda ordu
kumandani olan Ali Drugini (Cam. T. I, noa da: Mcrgini)nin baska bir sahis olmasi
kuvvetle muhtcmeldir.
170
Sir. S. C. trc. 153. Barthold (Turks. 433) Tact Bek jcklini tercih ediyor.
1,1
Sir. S. C. trc. 154.
172
Sir. S. C. trc. 154 e gore Coyi ordusunun iltihakindan once too bin idiler.
173
Cih. G. I, 98.
11AK F / / M J J A III . A K IM I'AR A l OK LU CUNU N Y IK II. IfJ I *73
vetIrrinin mUhim l»ir k.srm imha cdilrli ,7‘- B..nu mutcakip Mogollar
kisa zamanda di$ surdaki Kabilan kapusundan ii;cn ginnege tm.valfak
oldularsa da, m«i< aci. lrnin kanl. safluas. bundan sonra bafliynidu.
Kadm-erkek lirrkrsin canla bafla i-?lirak ettigi sokak muhan-brlrri
nrtiersindr, Tennure mahallrsine kadar sokulmu? olan Mogollar $<-
hirdcn suriilijp gikarildilar. Harap olan Kabilan kapusunda Feridun-i
Guri’nin 500 muha- riple nobet beklemcsi iizrrine, bir daha taarruza
cesarct goste- remcdilcr. Qa’adai ve Ogodai’nin ordulari vasil olunca
durum §iiphcsiz darla§ti, buna ragmen inatla mukavemet cdildi. Bu
defa surlar gcpgcvrc genber igine alinmi§, manciniklar kurulmu§ ve
esash tahrip muharebesine hazirlik yapilmi§ti. Civarda ta§
bulunmadigi igin, dut agaglan kesilerek mancmik gullelcri cesa-
metinde pargalandiktan sonra lslatdip ta.5 yerinc kullaniliyordu.
Elîler vasitasiyle yapdan teslim teklifleri ve o zaman Abes- Aiun’daki
adada bulunan Sultanm “karsmizdaki dii§man kah- redici bir
dii§mandir, biitun fclaketleri onlcyccck cn iyi gare teslim
olmanizdir*’ diyc gizlice haber gondermesine ragmen, reddcdildi. Az
sonra Cogi kumandasmda gelen iigiincii Mogol ordusu ile Ctnd liajsri
muharebeye katildi. Su hendegi toprak, agag ve saire ile dolduruldu.
Mogol ordulari sur altma kadar sokuldular. Fakat §chre dokulen ok
yagmuru, mancmik ati§lari, iist iiste tazelenen kiitle hiicumlar, hig bir
netice vermedi. Miidafilerin burglardan, surlar iizerinden cansiparane
mukabelesi her taarruzu akamete ugratiyor, muhacimleri agir ka-
yiplarla puskiirtiiyordu 175. Muvaffakiyete ula§madan uzun miiddet
devam eden bu hal, Mogol kumandanlari arasinda ihtilaflara yol
agjni§ti. Gengiz’in ogullan ba§arisizligi birbirlerine atfediyorlardi.
Ezciimle Qa’adai, ya§ga biiyiik olmasi dolayisiyle umumi idareyi
ele almi§ bulunan agabeyi Cogi’yi karar- sizhk ve ordulari ciddi
surette hiicuma sevk etmemckle itham ediyordu 170; 5yle ki, vaziyet
Cengiz’e arzedildi. Cengiz Han
Her haldc Cuveyni’nin dedigi gibi 100 bin ki?i telcf olmami$tir. yine Ciiveyni’den
anlajildigina gore, aralannda Ogul Hacib’in de bulundugu 2 bin kadar ki$i Horasan’a
kaâbilmi^crdi (Cih. G. I, 124) 17# r* ?’ lrc‘ *55- Kam. T. IX, 343. Muhtasarii'd-Diivel
13.
IIob
'IK L. A-\,U\ - Barthol’a gore Co?i, sonradan kendi arazisine
e 1 ecek olan bu zengin $ehri. tahribden korumak icin cok gayret gostermi§tir {Turks.
435). -
Harcsmfahlar Tarihi 18
» HARI'./.MSAHI.AR TARlllI
Ogodai’yi ba$kumandanhga tayin ve digorlorinin ona tabi ohnalarim

emroui l7T. Bundan sonra, dbrl laratian aviu zamanda vo mii$icrok
hiioumiar l>a§ladi. Suhan-l lumar- ligin gittikye vahimlosjon durum
karsisuula Mogollarm artik $ohri zabtedc- coklorini anlamuju; inorok
loslim oldu l7s. Mcmlokeiiu biiyiik- lcrindo do ayiu his galip
golmokto idi. IVvrin la/.il bir I'akihi olan Harozm muhltsibi Ali’d-din
i'1-1 layyaii do notiooyi karanhk gbrdiigii iy'in ('oyi'vo liabcr
gbnderdi. soma koudisi do yanma gidorok miioadoloniu bniinii
alm.iga yalujti l79. Bununla belabor gorok ahali gorok asker
mukavomol azmiudon bir §cy kayboimuj dcgillordi; son vo umumi
laami/u miiteakip Mo- gollar surlan olo goyirdiklori zaman.mahallo
aralarma yekilcrck motaueilo miieadeloye devnm ottilor. Sokaklarda
barikatlar viiouda gotirdiler, su bondlorini sipor yapiilar, biiyiik vc
saglam binalan biror kal’a gibi kullandilar; ko§c kb§c ha- simla
bogu§tular. Ahali iizerine fasilasiz ok yagdiran Mogollar atuklan
neftlerlc ovlori ate$e voriyorlar, genis alcv dalgalari arasmda
ilorlemoge gahsiyorlardi. §ehrin dogu yakasim harap bir halde
zabtettikten sonra, ortadan goôn kanal iizcrinc koprii kurarak bati
kosimino akmaga basladiklan sirada, burada birakilan 3 bin Mogol
muhatizi halkin ani hiicumu ilc lama- men imha cdildi. Bu
muvall'akiyet miidafaa hcyccamni kanuji- lanusti. Halk eskisinden da
ha biiyiik bir savlctlc miistcvlilcr iizcrinc auldi. Hakikaicn bu.
Ortaâgda vatan hissiylc kadm -crkck, gen^- ihtivar biitiin birschir
halkmin katildigi, c$inc cn- dcr rastlanir, miidafaalardan biri idi.
Fakat mahsurlarm insanca vc vasita bakimindan imkanlannm yava§
yavas crimcsine niu- kabil, miitearnzlar hiicumlaruun §iddciini
gillikgc artinyor- lardi. Boylece Mogollar Giiigtinch cvlcri yikilmi?,
mahallclcri yakilmi; olarak bir cnkaz yigim halindc teslim aidilar
(Rcbi- ulcvvel 618/Mayis 1221). Ccyhun suyunu kapayan biiyiik
bcn- din a<plmasiylc sohri sular istila ctmi§, ta$ ta§ ustiindc kalma-
mis, biitiin imparatorluk scrvctinin toplandigi hazineler, o scrvetlc
viiouda gctirilcn giizcl cserlcr vc ncfis binalarla birliktc toprak
olmusiu. §ayet §urada-burada mcdeniycttcn bir iki numunc kalmi?
isc, o da, oliimdcn kurtulabilmi? halk di§an
•” Cam. T. 1, no". Daha bk. Giz. 7. >58.
’"■* Cili. G. I, 100.
159
Sir. S. C. irr. 156. Tabii Ogodai ilc mii/.akcrc yapnnjtir.
11 Alt K/.MJjA 111 -Alt IM I’A ItATOltl.Uf'.UMJN YIKII. I'jl ■n r,
cikarildiklan soma yapdan yafima ve <;apul rsnasmda tal.np rdil- mi?ti.

XIII. asir ba$md;i sarkm m l>iiyiik islain dcylctimn payitahti,
mcdrcxelcr, kiiluphanelcr grim ve d< vrin cn tylck tiran t m«Tkc/.i
mua/./.am C.urvanc'w hi.,: bir iz kalmiyasiya ycr yuziinden silindi.
Ciivryni’nin ifadesiyle “ri< al-i n /.m ’ in vc “nisa-i bczm” in
toplandigi, “hiimay-i dcvln” in yuva yapligi yrr olan Harc/.m,
baykuslara, .piylaklara tiinek oldum. Ncscvi’yc gore 4 ay (617
Ziilkadr-618 Safer/1220 Aralik sonu -1221 Mayis) dcvam cdcn
muhasara vc ccnkdc182 ahaliden zayiat miithi§ti. Esascn sava^ta
blrnemi? olanlardan harp
csnasinda bcndlcrin bozulmasi vcya arilmasi yiiziinden her tarafi
kaplayan sularda bogulmustu. Mcs’ud zamanlarmda Harezm i$in
refah vc giizellik kaynagi olan Ccyhun, sahipsiz birakildigi anda onu
bir daha dirilmexnek uzcrc kendi irjine g6mmu$tu. Ciizcani’yc gore,
Giirgdncda maziden hatira olarak yaliuz iki bina kalmi§ti:
Harczmsahlar dcvlctinin cn miimtaz simasi Sultan Tcki§’in mczari ile
“Eski Saray” 18h Muharebe nihayete erdikten sonra Harezmli crkeklcr
Mogollar arasmda taksim edildi, $ocuklar ve kadinlar csir olarak
gotiiriildu. Hirfet vc san’at erbabi ise §arka gondcrildiler ki, orada
bunlar kolo- niler tc§kil ctmi§lcrdir i8‘.
G) Sultan Muhammcd Harczm§ah’m kagi§i ve olumii:
Sultan Muharruncd Harezm$aha gclince, o, Sirderya sag sahillcrini
boydan boya kapliyan Mogol ordulannm, yukanda
1>0
Tahriptcn bir sene evvel, yani 616 (i2i9)da Giirganc'da bulunmu$ olan YakOt’un
tasvirlcrinc bk. (Aluc. B. II, 480-482). Daha bk. Ze- kcriya-i KazvinI: Asdrii'l-Bildd II,
349. Qinli seyyah Ych-lu Ch’u-ts’ai da Giirgdnc'm zenginligini bilhassa kaydedcr
(Bcllcten VIII/29, 140)
18 1
Gih. G. I. 98-100. Bk. Kam. T. IX, 343.
182
Sir. S. C. trc. 153.
183
Bk. Turks. 436. Mogollar devrinde musltiman ve Avrupali seyyah- larin, Garbi
Asya ilc Uzak-sark ticarct yolu iizerinde biiyiik bir $chir olarak tavsif cttiklcri Giirgdnc,
bu tahribden sonra iktisadi ehemmiyeti dolayisile, takriben aym civarda yapilan bask a
bir sehirdir. Bk. Orta Asya Turk Tarihi hakkmda dersler, 130.
Barthold bu Harezmlilcr ilc Dongcn’lcr arasmda nuinasebet aramaktadir (Turks. 436,
not 1).
a 76 H.\Rl%ZM$A\ 11 - AH 1\\Rllll
adlan goôn $chir ve kal'alan tazyike hu§ludi£t vo Cengiz Han’in

bizzat, Buhdra istikamotinde harokote gcyiigi snalarda yani 1220
ba$lannda (Gib nihayoilorino doipu) Semerkand'dcn aynlmi§,
Mavoraiinnohiri tork cdorek golmi$ti. Ncscvi’ye
gore,mak$adi silali ba$ina davct ottigi gbniillii gruplarim bck-
lemckti185. Cuvoyni'yc gore, Hindustan tarai'lanna gitmek arzusunda
idi m. O zatnan Irak ku'asnuu kendisinc tcfviz edildigini gbrdiigiimiiz
Riikn ii’d-din Cursany'ti’nin veziri Imad ii'd-din Midtammod b.
iVSavi'nin Bclh'c geli$i fikrini degi$tirdi. Harczuvjaha hediyeler
takdim eden lmad ii’d-din, miistcvlilerdeu kuttulmak iyin on
miinasibinin Irak’a <jekilmck oldugunu o tarat'ta kolayca askor vo
tc^liizat tedarikinin, bin- neiicc ciddi mukavemetin miimkin
olabilccegini sdylemi§ti. Yani Maveraiinnohirden sonra, $imdi de
Horasan’in dii§man dine birakilmasi tavsiye olunuyordu. Bu nokta-i
nazara Sulta- nm yanuida bulunan oglu Celal ii’d-din §iddctle itiraz
etti. Ona gore, yapilacak i§ hudut kal’alannin dayandigi §u esnada
mumkin mertebe 90k askeri bir araya getirip tc§kilatlandnmak ve
Mogollara mukabil taarruza ge^mekti. Hatta C ii v e y n i’ye gore187,
Celal ii’d-din: “Sultan isterse Irak’a gitsin, fakat ordulari idareme
alarak bir kere denememe miisaadc etsin! Muvaffa- kiyete
cri§emezsck bile halkm : o kadar bizden mal ve hara$ aldiktan sonra
i§ vakti gelince kendi halimizc biraktilar, gibi ithamlarma hedef
olmayiz,, demi$ti. Fakat Sultan bu sozlere iltifat etmedi, edemezdi;
zira benligini istila eden deh§et onu her tiirlii makul miilahazalardan
uzak tutuyordu. O sirada Belh ile Temiiz arasinda Ceyhun uzerinde
kain Pencab'a gonderilen siivari miifrezesinin, Cengiz Han’in
Buhara'yi zabtederek Semerkand'e yiirtidiigiinii bildirmesi, zihnini
busbiitun alt-iist etti. Belh'den ayrildi. Endhuy civannda Kutluf’c
vasil
185
Sir. S. C. trc. 73. Sultan Maveraiinnehir’den o kadar siir’atlc kagi- yordu ki,
Ceyhun’u ge$tigi siralarda, o zaman blmu$ bulunan yukarida bahsettigimiz %evzen
meliki Kivam u’l-Miilk’un sandiklar dolusu hazinesi kendisine getirilmi?, fakat
bunlari ta$imaga vakit ve imkan bulunamadigi iîn sandiklarin bir kismi miihiirleri
bile bozulmadan nehre atilmi$tir (Sir; S. C. trc. 49).
168
Cih. G. II, 106-107.
181
Cih. G. II, 107. Daha bk. Cdm. T. I, I02b.
IMI’ARA l OH l.l l<',l N'l N VIKII-IJjl 277
11 AH KZMJjA 111 *A K
oldtigu rsnada Semerkand'xn dr .sukuimm i ‘'Ul' K' o civarda duramaa

1.41, «,ldi; Irak'a Kit.n,k karanyl, Lanya
dogru «rkihnr*r ba,l. .......... Ot.-d.nl.rri H:.r,v.ms.dn Mavra-
unm-hirdc csasll vc rralitryr uy(?.in l.-dl».rl.-r alinamakla suf landiran
Ncsrvi: “Dii§mana b.rak.lan m.-mlrknlrr arazi v< insan bakimmdan
oyl«- kiym-tli idi ki, unlara n.slx il. Irak 1.19 bir §cy ifadc ctmez”
divert k Sultanm bu son karanndaki isa- bctsi/.ligi bclirtim kiodir 18U.
Maniafih bu raddrsindr Sultan i9in ba§kaca bir 9arc dr yokiu. Biitiin
ordularinin imlm <dil- digi bu dar zamanda, gbnulliilrr vasirasiylr
Mogol savletine mukabelc ctmok hayaldrn ibaretti. Esasrn Ccngiz Han
bir taraftan 90k biiyiik siir’atlc miihim mukavemet merkezlrrini di$
alemdcn tocrid cdrrkcn, digcr taraftan Harezmsah uzerine gondcrdigi
siivarileriylc kaânlarin vcya halktan hizmctc da vet edilenlerin onun
cmrinde toplanmalanna mani oluyor, ayru zamanda, mcvcut
mimaferetlerdcn bilistifadc Harczm ordularmin ileri gelcnlcrini Sultan
aleyhinc kullaniyordu. Mcscla Otrar*da vezaret naibVigi yaprru§ olan
Bcdr ird-din u’l-Amid den bu hususta faydalanmi§ti. Vaktiyle Otror'in
Harezmâha intikali sirasinda, babasi Kadi Sa’d ile amcasi Kadi
Mansur u, karde§lerini ve yegcnlerini oldiirttugiinden dolayi Sultana
kin
baglayan Bedrii’d-din, Cengiz’in huzuruna âgrildigi zaman, Sultan

Muhammed ile validesi arasindaki anla§mazliklarla ordu
mensuplarimn Harezmsaha kar§i menfi tavirlarnu. bunlarin i9
yiiziinii Mogol hiikiimdarina birer hirer agiklami^ti. Bunun uzerinc,
giiya umera tarafindan Cengiz Han’a gonderil- nti§ sahtc mektuplar
hazirlandi. Umumiyctle: “Biz Sultanm validesine hizmet i9in Tiirk
memleketlerinden geldik. Harezm- §ah bizim sayemizde ulkeler
zabtetti, hancdanlar devirdi, sonra da validesine kar§i nankorliik etti.
§imdi Valide Sultan bizim onu terk etmemizi istiyor. Buna binacn
emrinizi ifa etmek iizere gelmenizi bekliyoruz,, mealinde olan bu
mektuplar muhtelif yollarla Harezm?aha ula^t.nldd90. Sultan, ger9ekten
bir 90k hakikatkn lhtiva etmclerine ragmen, bu mektuplann uydurma o
a 1 ecegini du§imcmiyordu. Vine aym zamana rasthyan bir
,s,
190
s. c.
Cih. G. II, 108. Sir. s. c.
trc. 74 Sir. trc. 77.
Sir. S. C. trc. 64-65. Daha bk. Tar. Gu. 497. ^Jernamr, ,0.4.
•-*78 H A R K Z M S A U l . AR T A R l l l I
suikasd te$ebbusii Sultana yalni/hguu tamamiyle anlatnu$ oldu.
Semerkand'in Mogollar tarat'mdan isgalini takip eden gunlerde Tor
ken Hatun'un akrabalarmdan olan Uran’lardan bir grup Sultan
Muhununed’i uyku osnasmda bldiirmek iîn so/ birligi etmi$lerdi.
Kolelerinden biri vasiiasiyk* dtnumu ogrenen Harczmsah, ba^ka bir
yadtra getpnek sureliyle gii£ kurtuldu. l'ilhakika o geee otagt
luieuma ugrami§, ok darbele- rinden p.u\'alannu$um. Bundan ba$ka
Sultan, Horasan’a dogru Ceylnm'u geytigi stralarda, vine Terken
Halun'un kabi- lesinden 7 bin kiî onu lerk ile Mogollata iltiliak
etmi§ler; Kun- duz bblgesinin nnihafa/asina bnakttgt Ala ii’d-din ve
dalia ba?- kalari Cengi/. hakimiyetini tantyatak ona eephe
almislardt193. Sultan hesabma tek yikar vol miimkiin oldugu kadar
^.abtik bn muhitten uzakla§makti. Tus eivarmda Ketdt kal’asina gel-
diginde, kaPanm tutunmaya ve jnukavemete elvcri§liligindcn, yalntz
ufak tefek tamirata ihtiva$ oldugundan bahsedenleri dinlemedi193.
Vukanda soyledigimiz gibi, iimeradan Baha u’d-din Mu hammed b.
Sehl vasitasiyle Nesd'yw haber gondererek ahalinin bastnm ârcsine
bakmasuu tavsiyc eltikten soma 101, 19 Nisan 1220 (17 Safer 617) de
.Nisabur'a vasil oldu 195. Cii- veyni deki rivayete baktlirsa. Sultan
Nisabur'da nc devlet ne millet i§leriylc, ne de askerle liitj
ilgilcnmemi§, Vezir Miicir u’l-miilk Kafi ii’d-din Omer’e, i§
sahiplerinin muracaatlanni reddetmek ve kendisini ne§’elendiimek
i$in emir vermi?, §arap meclisleri tertip ettirmi§, bu hal de halki
derin bir hayrete dii- §urmu§tii l96. Hare/.msahm her seydm iimidini
kestigi artik
l# l
Cih. C. II. J09. Daha bk. Tm. Gii. 497.
19::
Sir. S. C. trc. 75.
,,J3
Cih. G. II. 109.
,tt
' Sir. S. C. trc. 84-85.
1,1
Cih. G. II, 109. Ciliangiifd na>irinin bu tariliin liatali oldugu vc dogrusunun 616
olacagt hakkmdaki fikri (I. 114, not 1) dogru dcgildir. Bu hususta Cuvcyni
tarafindan Semerkand’in zabtt olarak verilen 618 tarihi, yukarida gordiigiimiiz
iizcrc, istishad edilemez. Zatcn bu tarih niuellifin izahlart iie de tezad halindedir.
1,16
Cih. G. II, no. Xcscvi’yc gore (trc. 77) Sultan korku ve dch$el- ten dolavt
jVnaWda ancak bir kat,- saat kalabilmistir. Daha bk. Kam. T.
334-
HAKK/ . M J J AIM . AR IM I 'AK AI 'O K IAJ ^ IJ NUN Yl K ILl J j l «7f)
bellidir. Nisdbur'dn ik«n siivaii isiihbaral miifrrzrsi, Cebe ve SubcVlai
liimrnleimin /W/Alai. Cryliun’u grriikbri haberini gctirdifci zaman,
Sulian “gbnbinu yakan endive atc$i iîade” alelaccle Isferdyin yolunu
lullu1M.
Ccngiz Han’in Sultan Muharrimed’i, nerede olursa olsun, mutlaka
yakalayip getirmrleri eniriylc harckete gcqcn Cchc vc Sube’clai
llorasan’a ayak basar basmaz “daglardan vadilerc inrn seller gibi”,
onun izinden vc herkesten onu sorarak dolu dizgin ilcrliyorlardi. Keltic
gcldiklerinde, $chrin ilcri gclenlc- rinden bir hey’eti kabul ettiler,
yiyccck vc saire aldiktan ve halkla alakalanmadan, sadecc bir fahne
biraktiktan sonra aym siir’atlc yollanna devam ctlilcr. Kapularmi
kapatip muka- vcmctc lc.scbbiis eden, Nisdbur mulhakaundan,
£dvt’ye bile chemmiycl vermeksizin ilerlcyeccklcrdi. Lakin bunlarm
bazi tahrikî harekctlcri dolayisiyle £dve'yi zabt vc ahalisini katl i<jin
ii$ giin kadar mc§gul olmak zorunda kaldilar. Fazla bek- lcmcgc
vakitlcri olmadigi cihctlc, hizla ilcri atdddar. âve'nin ba$ma gclcn
akibet biitirn o havaliyi dch§ete salmi§, bir ibret dersi tc§kil etmi§ti.
Nihayct Cebe vc Sube’etai kuwetleri, Sul- tanin ayrdi§indan takriben
40 giin kadar sonra, 617 Rebiiilahir ba§larmda (1220 Haziran
ortalarmda) Nisdbur'a. ula§tilar 198. Ve- zir Miicir u l-miilk Kafi ilc
Ferid ii'd-din, Ziya u’d-miilk-i Zev- zeni gibi Nisdbur buyiiklcrinc
cl<p gonderdiler, onlari tabiiyetc, Ccngiz Han’in fermanlarina
inkiyada davet ettiler. Cebe mu- halefcttcn kaipnilmasmi, Mogol
vazifcdarlarm iyi kar§ilanma- sini, surun saglamligina ahalinin
$okluguna giivenerek giri§i- Iccck herhangi aykiri bir hareketin
felaket getirebilecegini bildirdi vc Uygurca yazilmi§ bir “Al Tawga”
ile Cengiz Han’in beyannamc mahiyetindeki jYir/jg’lanndan bir
niishasi schre gondcrildi199. Mogollar Sultani aramak iizere burada
ikiye ayrilddar : Ccbc, Ciiveyn tizerinden Mdzenderan'a dogru;
197
,9S
ah. G. 11, 112.
Cih- G. I, 113-114. Kant. T. IX, 334. Cam. T. I, io8b.
Ccngiz Han tarafindan takipcilcrc miiteaddit niishalar halinde verildigi anla$ilan bu
yarhg’dn Inilasatcn §oyle deniyordu: “Kumandanlar, e5raf vc ayan, halk ?oylc bilsinler
ki,... il (tabi) olan herkes, kadinlanna ve qocuklarina merhamet gostcrilccck; iFligi
reddedenler kadinlan, ?o- cuklari vc akrabalariylc birlikic hclak cdileceklerdir”. Cih.
G. I, 114.
11 ARE/.M JjAHLAR TARllll
SuboVtai Tus istikamotindo ilorlodi. Gbrdu&uinuz gilii tabi olan

memlekotloro dokunuhnuyor, lakat nuik.ivejurto yelic- nenler
bldiiruluvordu. SuboYuii bu soboplo Ihikan ilo Tih'un $arkmdaki
kasabalaru /.mar vcrmodi, lakin muhalol’ot gbstoren diger malm Her
ahalisiui ktltyum geyirdi. RbJektin yoluyla vasil oldugu Habuftin'Aa
iltilm gormedigi iyin kailiam yaptt, oradan fs/erayinr gcldi200.
Sultan Harczm$ah 13 Mavis mao (7 Rebiiilevvcl 617) dc tsferdyin
cihetindon Irak'a girdigi /.aman. habmiler vasitasiylc Mogul
suvarilerinin kendisinin pe$inde okluklanm vc pi'k ya- kmlara kadar
geldiklcrini bgrondi. Siir'alle Hemeddn ile Isfahan arasindaki Ferre
zin kakasma dogru yoncldi. Maiyctindc 30 bin Irak askoriylo ovada
bulunan oglu Gursantpi ilc kar$ila$ti. Irak iimerast t'{tHrankuh
karasnun iyi bir melee’ olacagmi ilori siirerek ellerindeki kuwctlerle
miidafaa lmzirligi yapmak tavsiycsindo bulundular. Sultan gerek
bunu, gcrckse Melik Nusret u’d-din’in Fars’daki Tengtegu dagina
gidip, toplanabi- lccok kulliyetli miktarda askcrle gctjitlcri tuunak
suretiylc, mukavemet teklifini reddetti. Qiinki hig bir ycrdc ve hig
bir §art altmda Mogollarla kar§ila§mak istcmiyordu. Kadmlarmi ve
oglu Pir-§ah ile onun annesini gondcrdigi, Nasir u'd-din Togan
kumandasmdaki, Karven kal’asnn 201 saklanmak igin miisait gordii
ve Sultanin Irak’a gclmesivle yurd miidafaasi iimitleri canlanmi§
olan Riikn ii'd-din’i vc diger iimerayi kcndi hallerine terk cderek,
Rey batismdan Taberistan’a dogru yollandi. Ma- Zenderan
havalisinde Sultani aramakta olan Cebe kuvvetleri ise miifrezelcr
halinde etrafi tanyorlar, ugradtklari §chir ve kasabalarda emirlerine
uymiyanlari oldiiruyorlar, §uphclendik- lcri kal’alan muhasara
ediyorlardi. Bu arada bir kol Amul'da kailiam yapmi§, diger bir kol,
gdrdugiimiiz iizerc, Terken Hatun’un sigmdigi kal’ayi ku§atmi§ti
202
. Harezm§ah 1220
200
Cih. G. I, 115.
201
Rey ile Taberistan arasindaki Karven dagtnda kain (Cih. G. II, 113, not 1).
202
Terkcn’in bulundugu Jldl kal’asmi ku$atanlarin Cebe Uimcninden oldugu
anla?iliyor. Vakia Ciiveyni bir yerde (II, 199) bu mufrezeyi Su- be’etai
kuvvctlerinden, bir yerde (II, 116) Cebe’nin kuvvetlerinden gos- teriyorsa da, o
sirada Subc’etai hentiz daha jarkta bulunduguna gore, birinci versiyon daha dogru
olmak gerektir.
IM I 'AK A J M N VIK IIJ * ? !
HARKZ M J J AI I1 . AR
Trmnummda (Cumadrl..l4 (i. 7), N^ v-y.- gore, halkuu, v< jnaftlup

orcliilardaa kaânlanlan miir.-kk.-p ao lm.it yakin b.r kalabalikla /W*
bnunde konakladigi sirarla, a„s.z... Mogol kuwctlrn rarafintlan
Qcvrildiler v«t l.ayl. iHi-lat vcrd.l-r. Vu- kanda adi gcpn Irnad ii’l-
miilk blenl.r arasmda idi. l akat Mogollar tarafmdaii tcpiis edil.-miycn
Sulian,/Cuvcym’ye gore a tint 11 yaralanmasma ragmen, adamlarindan
bir ka$ kip iJe ka<pp kurtulmaga muvalf'ak oldu2W. Mogolian
pi.prtmak icin Irak’a doncrck Heme dan <\ kadar uzandi ise d«- a0S
yan yolda istikamet degipirdi vc Kazviric nazir kal’alardan biri olan
W- calidnn dogru yiiriidu; kdavuzlar Hemeddn a yetipn Mogol
mufrozelcrine onun Bagdad cihcline giitigirii sbyli\orek izini
kaybcltirmcgc muvafTak olmu^lardt205. Sultan, umerasi tarafmdan
hiirmctlc karplandigi Gilan biilgcsindc bir hafta kadar ikametten sonra
Mdzenderan in en sarp kismi Espidar 206 a vardi. Oradan yaknnnda
Dabuyi nahiyesine ulasti. Fakat artik btitiin Mazendcran vc Taberistan
havalisinc dagilmi? olup kendisini aramakla meppil Mogol suvarileri
korkusundan sik sik ycr degipirmek kaygusu ilc, ugradigi yerdc fazla
kala- miyordu. Nihayct yamndakilcrlc yaptigi me§vcret sonunda en
emin yer olarak segilen, Hazcr denizinin guney-degu sahillerine
yakin, Abeskun adalarindan birinc sigindi 207.
Subc’etai, Damegan da Gird-i guh hisari onimdeki savapa
503
Sir. S. C. trc. 78. Cih. G. II, 114. Bu $arpi$mada muellif §emsu’d- din Muhammed b.
Kays dc Sultan’in maiyetindc bulunuyordu. Hercvi mere arasmda kiiaplarindan $ogu,
bu arada mc?hur eseri El-.Mu'can fi Medyir-i Ef ari lAcem in arabca miisveddeleri de
kaybolmuftu (bk. Kilobit l-Mu cent fi Meayir... de muellifin mukaddimesi, 17).
-04 Kam. T. IX, 334-335.
30 5
Cih. G. II, 115.
Cih. G. II, 115 (bk. II. 115, not 5). Sir. S. C. metin 48 de: basilmi$ vc (trc. 79 da)
Oustunabad diye nesredilmipir ki, Ustunabad ile kanpirtldigi anlajiliyor.
*07 Cik. G. II, 115-116. fidin. T. IX, 334. Mogollarm Sultan’in izini kaybettikleri
muhakkakttr (kr5. Turks. 425). Sir. S. C. (trc. 7g)dcki: “Mogol- ar sahile kadar gclcrek,
kayik ipndc kaân Sullan’t ok yagmuruna tuttulav” kaydinm hakikatlc ilgisi olmamak
lazim gelir. Aldiklan pddetli emir kar- Jismda sah.lc pek uzak olmayan vc sahil
koylcriyle daimi temasm mum- un u undugu (bk. Sir. S. C. trc. 80) bir adada Sultani
rahat birakmazlardi.
-o - U ARK/.MSAl 1 l.AR TARltll
bir $ok kimselori oldiirdukton. ugradigi Shuntin'\ zorla tabii- voto

aldtktan soma AYr'o goldi; Rev kadisuun Gongiz Han’m fermamna
tabii\ot ar/.oimosi u/.erino Ht incitin' a dogru iler- lodi. Bu suada
Hemeddn'a golmitj olau Cobo ilo birlojjtilor. Bu $ohir do iiaat
odinco. Hemeddn ilo F.bher arasindaki, Siah'da Bog-tigin ilo Gii^'-
boga knmandasmdaki orduyu kih^tan gc<jir- dilor. Oradan Erdebil'c
vanlilar. MUganda ki$ladilar. Ba- harda Irak-i Aoom'o dbnerok
kitallordo bulundular. Mogol tabiiyotini kabul ettigi iîn Ala u'd-
devle'yi hapsodon vo Heme- fAiYdaki Mogol $ahncs\\\\ bldiiten
Comal ird-din Ay-aba ilo larni'iarlarnu toptan katlottilor; soma
A/orbaycan’a gittilcr. Hor ugradiklan yeri kondilorno tabi kilarak,
her §ohir vo kal’- ada biraktiklan (.1/ Tamga) lar vo $ahnelorlo
Cengiz ferman- lanmu hukumlerini yiiruterok vo hor ko§edc Mogol
dch§ctini biltiil isbat odorok; fakat, asil hodoflori olau Sultan
Muhammed Harozmsah'i yakalayamadan. Derbend yoluyla
Kafkaslan ge$- tilor vo Hazar'm §imalindcn Gogi ordularina miilaki
oldular 208. Congiz Han vo Tolui Mavoraiinnohirin zabtinda
gordiigiimiiz aym harp sistemi ilo Horasan §chirlerini ole
gcgirmeklc me§gul buhmuyorlardi.
Sultan Muhammed, yamndakilerle beraber bir sandalda, Nescvi'nin
ifadesiylc, “no ccdadinm no do kendisinin malik oldugu topraklar
da barmacak bir ycr bulamamak tcessiirii iginde”, herkes tarafmdan
tork cdilmi§ birsurgiin gibi, adaya dogru iler- liyordu. Son senclcrin
agir iizuntuleri arasinda hayli yipranan viicudu, kadcrin bu nihai
darbesini kaldiramiyacak dcrccedc tahammuliinii kaybetmi§ti.
Adaya giktigi zaman cigerlcrindcn mustaripti. Kayikta yamnda
bulunanlann anlattigma gore 209, tokrar sihhate kavu§amiyacagindan
elem duyan Sultan “Vak- tivle sahib vc hakimi bulundugumuz o
gcni§ ulkclcrden bizc mezar olacak iki zira’hk yer bile kalmadi”
diyerck act act §ika- yetler ctmektc idi. Esasen son zamanlarda
validosi Terken Hatun ilc saraya mensup kadmlarin, kizlarmm vc
hazinenin Mogollar clino gegtigini haber alinca derin kedcre
bogulmu§, oliimii hayata tcrcih eder olmu§tu210.
20
* Cih. a. I, 115-116.
209
Sir. S. C. trc. 79-80.
210
Sir. S. C. trc. 93. Cih. C. II, 116.
MAR K/.MfjA III .A R IMPAKATOKI.UGUNUN YIKIMJjf
Sultan aclada kalrligi U5 dbrl ay zarf.nda, znrun ilit.ysig- Jarini te’min

hususumlu, M&zenftermU koyluhrden w/Aicc. yarclim gordii. Kiu;iidik
gadirmm yai.mda, |>arlak gunlmiiiii hAtiras.m canlandinnak Uzcrr, bir
at gbrrmk arzusunu izhar ctjni§, hi I aharr Sultan Ci-lal U’d-din
d.vrinde ‘inirhk mevknnc yiikselccek olan 'lac U’d-din iluscyin
tarafmdau tcdarik odilcn kula hir at kendisinr lakdim olunmu^tu 2U.
Ncs* vi bu hadisc uzcrinc Emir-i Ahur Ihtiyar u’d-din Giiglii’ntin
‘Imparatorluk dahilindcki yuzlcrcc harada cmrimizdc hcrgun 30 bin at
bu- lunurdu vc istcdigim zaman bir dirhem harcamadan bu yrkunu 60
bine tjikarabilirdim” dedigini kayitla bu iki hal arasindaki farka temas
ediyor212.
Sultan’m U9 oglu: Cclal u’d-din, Ak-sultan vc veliahd Uzlag- §ah

babalariylc beraberdiler. Hasta Sultan, olumunc takaddiim eden
giinlcrde nihayct hayatinin hemen hemen tek mustakil kararlarindan
birini verdi. Biilun maiyctindckilcrin huzurunda, sarsilan hAnedani
yikilmak tchlikcsindcn koruyacak ve gcv^cycn saltanat dizginlcrine
hakim olabilecck kabiliyette gordiigu oglu Cclal U’d-din’i ycni
veliahd tayin etti vc herkesin onun bayragi altmda birlc§mesini
tavsiyo cdcrck, kendi kilicmi cliyle Cclal u’d-din’in bclinc ku§alti213.
Bundan biraz sonra da oldii (§ewal617/Arahk 1220)211. Yinc N o s e v
i’nin rivayctinc gore, Cavu§ §cms u’d-din Mahmud ilc ba§ Ferra$
Mukarreb u’d-din Mihtcr-i Mihtcran taraflanndan gasl edilen Sultan,
adada kefen bulunamadigi i$in Q'avus §cms u’d-din’in gomlcginc
san- larak gomulmii§tur 215.
-11 Sultan Muhammed dar zamanlartnda kendisine yardtm edenlere mevkiler

bahjettiginc dair (evkiler veriyor, veya kilt£ ve saire gibi hediyelerle onlari raemnun
ediyordu. Sonra Harezm$ah olan Cclalii’d-din babasinm bu /riiAi’lcrini muteber
saymi?, ondan hedive almi? olanlan da dainia ho$ tutmustur (Sir. S. C. ire. 81).
3,2
Sir. S. C. trc. 80.
»u r!' S' C' -,rC' 94' Daha bk- C"w- T- b toy1'.

11
Olum tarilunin ayi mehazleiimizde yoklur. §ewal avinxn haki- kale uygun oldugu
hakkmda bk. (Turks. 426).
,Slr'S: C'.trc- 8K Nisbc‘cn muahhar bir kaynak olan anonim “Tarih-i 1 e(u a Sultan
Muhatnmed'in Hadramut tarafina ka^mak istedigi,
l.rr8rn • °ValamaSI yazimdcn 613 dc denize aularak boguldugu kav.t- (metm 32, trc. 20). Bu
malumatm hakikate aykirihgi meydandadir.
-'«4 HARF.ZM$AHI,AR TARlMI
Sultan Celal ii’d-din 1229 sonosinde Ahlat’i muhasara cdcr- kcn,

babasmm komiklorini dolnottinnek maksadiyle, Isfahdn'dn bir mod
rose in$asuu vo iîndc muhte$cm bir liirbo yapilmasini emrotmi$ti.
Bu i$o, adi goôn Mukarrob ii’d-din moinur cdildi vc kendisine 30
bin dinar vcrilcrck gbndorildi. Aynca in§aatin tamamlanmasi
hususunda ioap eden paranm ic’mini Irak vezirinc bildirildi.
Mukarrob ii’d-din’in harokotindon dort ay sonra Isfahan A varan
miiollif Nosovi medrese duvarlarmm adam boyu yiiksolmis
oldugunu gbnnutjtu. Osirada Cclal ii’d-din, halasi olup
Mazenderdn'da luilunan, cski Mazonderan mcliki Husain ii*d-dcvlc
Erde$ir’m dul kansi $ah-hatun’a, Mazen- dcran cniirlcri vc
buyuklerinin refakatinde bizzat, adaya gidcrck Sultan
Muhammod’in kemiklcrini, Isfahan’daki in§aatin hitamma kadar
kalmak iizorc, Dtimavend ilc Mazenderan arasmdaki sarp vc
muhkem Erdclin kal’asma naklcttirmesinc dair bir ferman yolladi.
Bu fermani Sultan Cclal ii’d-din’in miin- $isi olan miicllifimiz
Nosovi kalemc almi$ti216. Bu miinascbetle Ncsevi bir dii§iincesini
naklcdiyor ki, cntcresandir: Mogollar gittiklcri yerlerde gomiilii
hukiimdarlarm kemiklcrini $ikarip yakiyorlardi. Game'yi
aldiklarmda Sultan Mahmud-i Gazncvi’nin kcmiklerini yakmi§lardi.
Zira onlar, no rede olursa olsun, biitiin hiikumdarlarin mii§terck bir
cedden indiklerinc inamyorlar vc kendi adetlerini tatbik ediyorlardi.
O zamana kadar Sultan Muhammed’in cescdinin mahfuz kalmasi,
Mogollann adaya kadar gitmemeleri yiiziinden idi. Eger oradan
Mogollann ula- §abilecekleri bir mahalle naklcdilirse mutlaka o da
yakilacakti. N c s e v i bu hususu Mukarreb u’d-din’e agmak istemi§
ise de onun tarafmdan ho§ kar§ilanmadigi igin susmayi tercih
ctmi§ti. Celal ii’d-din’in fermani gercgincc kemiklcr Erdehri c
gctirildi 217. Fakat N e s e v i ’nin dedigi gibi, Mogollar Celal u’d-
din’in i§ini bitirdikten sonra. Erdehri i muhasara etmi§ler ve zabti
miiteakip,
216
Sir. S. C. trc.- 319-320.
217
Sir. S. C. trc. 320. Cih. G. II, 117. Cam. T. I, 108b. Macma'u’l- Ensab (2toa)da
Mogollann adaya gelmclcri tizerine Sultan’in bajini alip 9ikip gittigi vc giinlcrcc
yaya yurudugii, hastalaridigi ilh.. gibi uydurma bir rivayet vardir.
HAREZMfjAHI. AR iMPARATORLUrtUNUN YIKILIfjI 285
gomuldiigii ycrden <;ikaril;trak Kaan Ogodai’a gondcrilcn Sultan
Muhammcd’in kcmiklcri onun emriylc yakilmi$tir 218.
Sultan Muhammed Harczmâh’m dlumu, Tcrkcn Hatun’- un
esareti, Mavcraunnchirin vc Harezm’in sukulu ilc son Ha-
rezm§ahlar Devleti tarihe mal oImu§tur, demek yanli5 olmaz.
Bundan soriraki Sultan Cclal ud-din’in 10 sene kadar devam eden,
fakat hit; bir musbet neticcye ulaâmiyan heyecan dolu macerasi
iso tetkikimizin di§mda kalmaktadir.
118
Sir. S. C. trc. 321. Daha bk. Tar. Gu. 498. âfemarm 836.
Erdehn kal’asi Sultan Muhammed zamaninda bir defa muhasara edilmi§ti.
Nesevi’nin Emir Tacii’d-din Omeri’l-Bistami’den dinledigine gore, bu Emir Bistam 'a
gelen Sultan’m emriyle iî para ve miicevherat dolu on’ sandigi Erdehn kal’asi
kumandanma gotiirup teslim etmif ve miihurlerine dokunulmadan teslim ettigine
dair yazdi vesika almi$U> Yine bu Emir’in soyledigine gore, Sultan’i arayan
Mogollar kal’ayi ku§attiklarmda bu hazine sandiklari mukabilinde muhasarayi
kaldirmi§lar ve bu sandiklari yine muhvirleri bozulmadan Cengiz Han’a
gondermi§lerdir (Sir. S. C. trc. 78).
NKTlCK
Harezmsahlar Drvlrtinin umuini bir muhascbcsinin yapilmasi

dusiiniildiigii zamau, onuri grli.pnc csriasinda takip cttigi az-yok
normal scyir bir taraf'a birakilirsa, iizcrirido oh<m- miyctlc durulmasi
icap eden nokta, her halde Mogol istilasirim pck scri
muvafl’akiyctinin sirn olsa gercktir. Yiiksek idarc ka- biliycli ve
askeri doliasi dolayisiylc, ya«jadigi devir muc lliflc- rindcn asnmizm
modern tetkikeilerinc kadar, tarihlc ilgilcnen zevatm ekserisini
kendinc cezbedcn Ccngiz Han’in âhsiycti vc icraati vesilcsiylc bu
hususta <;ok scyler soylcnmi§tir. Mogol- larla muasir islam
kaynaklari, Ciivcyni dahil; miisluman mem- Icketlerini, halkin o
zamana kadar $ahit olmadigi bir sistem dahilindc îgneyip tahrip
cdcnleri clbcttc hayirla anmiyorlar. Bu muelliflcrin Mogollara karsi
gizlcyemediklcri kini vc, Mcgol tcrori'mii hissedilir dcrcccdc
miibalagah akscttirmelcri keyfiye- tini tabii gormck lazimdu'. Bununla
beraber, Ccngiz Han’in kendi yakmlanna, Kcrcit, Merkit, Nayman vc
sairc gibi akraba kavimlcrc kar§i bile gbstermektc tereddut ctmedigi
?iddct vc yaptigi imha muharcbclcrindcn dc anlasiliyor ki, biiyiik
Mogol hiikiimdari, siyasi ihtiyatkarhk, itidal ve basireti yaninda, son
dcrccc merhametsiz vc cmsaline ender rastlanan kan dokuciilerden
biri idi. Rakip telakki ettiklerini bircr bircr ortadan kaldirmi$, zaif
zamanlannda Mogol kabilclerinin ibti- dai inan^laiini islismar
edebildigi miiddct$e biiyiik yardimlarmdan faydalandigi niiluzlu
§aman Kokogii’yii bile bu yardima ihtiyag. kalmachgi anda
oldiirtmekte gccikmemi§ti. Sava§lan, 50k defa, muanzlannm vola
gctirilmesi ilc degil, tamamen yok cdilmcsi ilc nihayetleniyordu. Kis-
yaz, gecc-giindiiz suhunet farki miithis step ikliminin te’siriyle ruhan
vc bedc- nen gclikle§mi§, kisir tabiat §artlari iginde gegen getin havat
miicadeleleri yiizunden maddilc§mi§ bozkir kavimlerini fren- Icmck
ve onlan disiplin altma sokmak maksadma yorulabilecck olan me§hur
*‘Yasa” nn 1 sort hiikiimleri, bu maksadi gergeklc§- tiien Ccngiz
Han’m sahip bulundugu yumuâma bilmez ru-
HARK'/.MSAHl.AR I'ARtill
him hakiki biv ma'kesidir. Bu sayode dimyamn on goni$ impa-
ratorluklanndan birini kuran C.engiz, batiyi birdefa istilaya giri$-
tikicn soma, avm sobeplerden ve ativkarhkla gayr-i kabili tc’lif
zihniyetton miitcwllii olaruk, topraga bagh, yerlo§ik, srmavi
dinlerdcn birine in.mau iilkolcrdo. pck liizum olmadigi haldc, bilo
bile yapurdigi katliamlavdan dolayi tarihiu jnuahe- zesinc ugrnmis
olmesma ragmen: Howorih. Poppo vi* Abbas Ikbal gibi igirkli ve
garph bazi tetkikeiler tarafmdan a§m bir §orof halesine biivumnck
istcmni§ vo hakkmda ‘“medhiyc” dcnniesi \anli§ oliniyan kitaplar,
makaleler yazilmi^lir1. Cen- gi/.'in ban seferinin muvaflakiyetindc
Mogol tcthi§inin her haldc miihim hissesi vardir. Istilamn daha
ba§langicmda biitiin memlekeue §uyu’ bulan korkun^ tevbrden
yerli-yabanci herkesin dehsvie dii$tugiinu, Harezm vc Horasan
ahalisindcn giicu yetenlerin garbe dogru hicretc ba§ladiklanni soy
Icy en, bu arada kendisi do kagan Sems ii'd-din Muhammcd-i
Razi’nin ifadesi bunun agik delilidir
Hadisenin ceryan tarzi boyle olmakla beraber, acaba islam
alcminin Mogollar tarafmdan isdlasi mukadder mi idi? Bunda bizzat
Harezmâhlar dcvletinin rolii olmami§ midir? Yani, Sultan
Muhammed’in malum muvazenesizee harcketleri vukubulniasaydi
Ccngiz Han yine, yakm doguyu bir cldc birlc§tiren, bu Islam
imparatorlugunu behemehal yikacak mi idi? Barthold’a gore3 ve,
muvaffakiycderlc beslcnen Mogol istilasmi “yedikge artan i§tehaya”
benzeten vc clgilcrc tecaviiz hadise- sini di§ sebep kabul ederok
“zaferle neticelcnen scferler Cengiz’in gurunmu ok$ami§, onda
diinyaya ve servetlerine hakim olmak igin Allah tarafmdan hak
verildigi inancini uyandirnn§, gdkte ancak bir gune§ oldugu gibi, yer
ytiziinde de bir Han olmah, tarzmda ilahi bir salahiyet fikri te§ekkul
ettikten sonra, onun igin bir kanaat ve hudut kalmami§tir” diyen
Hacnisch’e gore,4 cvel! Haibuki, Sultamn sebep oldugu ihtilaflara
kadar Mo-
1
H. Howorth: Mogollar Tarihi I, 146. N. Poppc: Tiirkiyat Mec. I, 315. Abbas
ikbal: Tarih-i Mufassal-i Iran I, 71-72.
2
El-Mu'cem Ji Meaytr-i Ef'ari’l-Acem. Miiellifin mukaddimesi, 5 vd. Daha bk. Kam.
T. IX, 617 hadiseleri.
3
Orta Asya Turk Tarihi hakkmda dersler, 135. Turks. 400.
1
Giz. T. Onsdz, s. XLIII-XL1V.
/
NKTlCK 28 <j
gollar-Hareznufahlur mtinascbd Icrinc dair hadisclcr bu nokta-i nazari
pck hakli (pkarmiyor gibidir. Cengiz Han’m, Uzak-$arkla Yakm-dogu
arasmda cercyan ederek eanli ticarcte verdigi biiyiik chemmiyetc
ilavctcn Sultan Muhammed’i “bulun garbin hakimi” tanmiasi, onun
boyle niyetlerden uzak oldugunu gbste- riyor. Eger Harezmâh durumu
idrak cdebilseydi, imparatorlugunun gidi§ine lakayd olrnasa vc
iktisadi ecpheyi ihrnal ctmcscydi, tcb’asinm ihtiyae vc mcidaatlcrini
goz online alip ntancvi tcmayulalim oksasaydi vc nihayct 400 bin
siivaridcn miirekkcp ordusuna bilfiil hiikmcdebilseydi, kuwetlc muhtc-
mcldir ki, istila harcketi onlenmi$ olurdu. Ilk zamanlarda bati hakkmda
az malumati olan Gerigiz Han, islam devletinin bir siirii za’aflanni
tcdricen ogrcnmesine ragmen, son ana kadar silahli (jati^ma yoluna
gitmcmi§tir. Sayica Mogcllarm hey’et-i umumiyesindcn 50k fazla olan
miisliiman halkin kiifle halinde toplandigi, a§agi-yukari yarim
milvonluk inzibatli ve hasmin harp usCillerine intibaka kabiliyctli ve o
sistem iizerc talimli orduya dayanan bir islam devlcti, Cengiz Han’t,-
muvaffakiyetleri hususunda, belki §uphcye diisurebilirdi. Fakat
tetkikimizde misalleriyle daima bclirttigimiz gibi. bu islam devleti
Sultan Muhammed zamanmda ancak bir heyuladan ibaret kalmi§ti. Ibn
ii’l-Esir’in dedigi iizere, Sultan Muhammed ctrafmi, hi<j bir hanedan,
hig bir mukavemet kudreti birakmamak §artiyle ezmi§5, hakimiyetine
aldigi miiteaddit islam te§ckkullerini bozuk idaresi yiiziindcn toptan
infisaha ugratmisti. Yikilmaz bir kuwet olarak gorunen ordusu,
gogunlukla bozkirh kavimlerden muteêkkil olmasma ragmen §ayan-i
hayrettir ki, kendi oz strate- jisi olan step muharebe usfillerini
unutmu§, yakin muharebe tarzma gore yeti§tirilir olmu§ vc bundan
ba§ka, adeta iranlila- §arak fazla “exigeant” hale gelmi§ti. Mogol
askerleri derece- sinde kanaatkar vc itaatkar olnnyan Harezm§ahlar
ordusunda mesela, Cengiz ordusunun en segkin unsurunu viicuda
getiren, okû siivari smifi yoktu; veyahut yok denecek kadar azdt. Ne-
sevi’de goriilcn, yukanda bahsettigimiz, ok$u birlikleri te§kili
te§ebbusune dair kayitlar bunu isbat eder. Mogollara kar§i o kadar
ihtiya$ duyulan ve ge$ kalmdigi i<jin tahakkuk ettirile-
‘ Kam. T. IX, 330. Daha bk. R. Grousset: L'Emp. Along. 226-227.
Ha rtzmfahlar Tcrihi 19
-NJO H ARK/.N15$ AHI.AR T A R l l l I
miyen bu tc$ebbus, aym zamanda Sultanm kom$u biiyiik bir

dcvletin askerlik i$leri bahsinde gbstordigi alakasizhgi da isbat
odor. Koza MuvaiVak ii’d-din Abd ii'1-l.aiif in sbzlcride yokcalib-i
dikkatlir. Ona gore 6 Haro/mlilor inuharobo osnasmda ihliyat
kuvvotler ayirmiyorlardi. Halbuki yalmz ihliyat ayirmak dcgil, hatta
sava$ birliklorinin bir kisnum ih'ri siinnok, fakat yogunu
muhareboyc olveri$li siitrolorde gizloyerok pusu kurmak bozkir
harp sislominin bashca hususiyotlorindendir. Cengiz Han Seme r
hand vo Giirgtinc gibi garnizonlan on yiiklii, binaonalcyh cn
mukavim, morkozleri pusu savosindo paryalannij imha ctmi§ti.
Iran, Gur vo Mavoraiinnehir topraklannda jnulad muharebc
usullorinin cari oldugu yorlordo, tabii kuvvot I'azlahgi avanta- jina
dayanarak vo aym zamanda cosuranc dogii$erek parlak
muvaflakiyotlor kazanan Sultan Muhammod, Mogollarla daha ilk
savasta, siir’at vo uzak muharobo csaslan uzcrine kurulmu§ ycni bir
sistomlo ortaya $ikan tahannniillii vc <jetin Mogol askeri
karjisinda, aradaki biiyiik farki anlanu§ vc Cengiz ordu- larunn
yenilmcz oldugu kanaati iyico zihninc ycrlc§mi§ti.
Mamafih boyle bir ayrihgm mcvcul olmamasi hali yinc
Harezm§ahtn muvaflakiyetini garanti odor mahiyctte dcgildir. Nasil
ki, cn kudretli silahlar dahi onu kullanmak ehliyetindcn mahrum
olanlar elinde kiymct ifadc etmczse, gcni§ manasiyle strateji veya
bir sava§m icaplanna uygun taktiklo zafore ula$- mak da ancak o
strateji ve taktik’i moharotlc icra mevkiinc koymaga baghdir.
Alctlcri kullananlar vc muharobeyi yapanlar nihayet insanlardir.
Halbuki Cengiz ilc Harezm§ah, Mogol ordularmdaki kumandanlar
ile Harczm ordularmdaki emirler arasinda, kumandanhk
bakimindan, mii§terek hususlar, muka- yeseye imkan vermiyccek
derccede ciiz’idir. Bu malum keyfi- yetc Otrar faciasmz “Altin
dizginlerimin Sarla’ul tarafmdan ko- parilmasma miisaadc
ctmiyeccgim” demek surctiyle hiikiimran- ligma bir darbe vc
§ahsina bir hakarct saydigim bclirten Cengiz Han’m kirilmaz
enerjisi kadar korkung ofkesi ilave edilirse, davanin temeli
anla§ilmi§ olur. Cengiz, Harczm§aha artik sultanhgi
yakupiramiyor, onu haydut, hirsiz tclakki ediyordu. Herat'da esir
dii§en Kadi Vahid u’d-din Fu§enci ile konu§malan
* Bk. Dcr Islam XXIV', 1-29-130.

M.TlCK U')
l
cBiiasinda: “Harczmph padi?ah H< gil bir ogri (him*) dir. Padi$ah
olsaydi bcnim < l(;ilnimi, bazirg&nlariini bldiirtmezdi” sdzlerini sik
sik Irkrarlamif vc Iiakli d<: almaktan duydugu liu- zuru dcf’alarca
iladr ctmijjli7.
Harczm§ahlar Imparatorlugunun yikilipnin Turkliige, dolayisiylc is
lam diinyasma <;ok $cylcr kaybcttirdigi muhakkaktir. I)aha XII. asrm
ikinci yarisinda Harczmle hudut bdlgclcrdcn itibarcn Asya i^lcrinc
dogru islamiyctc yeni <pgirlar acplmakta idi. Arap vc Irani) degil,
Tiirklerden yoti$cn mutasavviflarm bozkirli Turk boylan arasmda.
onlara kcndi dillcriylc hitap cdcn tclkinleri ycni ycni jncyvclerini
vermegc ba§lami$ti. Biiyiik §eyh Ahmed Yesevi (dim. 1166) nin
dogu Turk -jivesindeki “hikmet” lcri, $arki Turkistan vc Scyhun
havalisi Ttirkleri arasinda miisait bir muhit yaratmi§ vc Ycscvi’lik o
civarda <jabuk tutunan vc tc’sirleri hala dcvam cdcn, bir tarikat haline
gelmi§ti 8. Ahmed Ycscvi’nin talcbcsi olup bozkir Tiirklcri tarafindan
<;ok sevilen Hakim Suleyman Ala (dim. 1186) mn ba$ta Baktrgan
Kilabi olmak iizerc, islami-tasawufi escrleri halk arasmda reva$ bul-
mu§tu9. Sultan Teki§ zamanmin bozkirlilara kar§i muvaffakiyet
amillerinden olarak, bu manevi terbiye faaliyctini de unutma- mak her
haldc ycrinde olur. Yesevi’nin gittikê ôgalan ve muhtelif Tiirk
boylan sahalarmda $ah§an miiridleri 10, derin bir feragatle, ycni
kazamlan kiitleleri olgunla§tirmakta idiler. Mogol istilasimn
arifesinde Kayahg ve Almalig gibi uzak mintikalarda Islam-Tiirk
hukumetleri te§ekkiil ediyordu. Nasil Oguz boylan islamiycte hayat
a§ilamak suretiyle Tiirkliige yeni bir §eref kazandirdilar ve kendileri
de Yakm-dogu topraklarma ycrle?erek medeniycl aleminin
yardimcilari oldularsa, zamanla islam telakkilerini benimsiyecek
kalabahk Kankli, K-jpâk, Kimek kabilcleri de tarn bir zindelikle
katilacaklan yeni dine ve dolayisiyle milletimize ve medeniyete biiyiik
hiz- metlerde bulunabilirler ve bclki seleflerinin yaptiklan gibi kismen
garbe dogru akarak mii§terck inancin sagladigi karde§lik
7
Tab. Na. 352-354.
Bk. F. Kopriilii, Isl. Ans. Ahmed Yesevi mad.
9
Bk. R. Rahmcti Aral, Isl. Ans. Hakim Ala mad.
10
Ycscvi’nin Harczm’deki halifelcrinden biri Said Ata idi ki, 1218 siralarmda
olmujtii (bk. Isl. Ans. Ahmed Yesevi mad.).
duygulan iînde TiirkHAREZM$AHLAR TAKtHl
yurtlarmi niifusca (.ogaltirlar ve geni§-
letebilirlerdi.
Fakat Mogol istilasi b« imkanlara sod $ekti. Bozkirli Tiirk- lerin pck
$ogu akmlann vc sava$larm girdabiuda tclof oldu. Geri kalanlar da.
Siberva sahralannda vo Altaylarda tccrid edilmi$ bir halde, oski
iptidai va$ayi$lanm idainoyo mahkum duruma distiller.
Harezm$ahlann inkirazi Mavcraihmehir vc Havczm ilim vo odobiyat
hayanna da son vordi. Totkikimizin bivjindan bori void goldikê
zikrodilon muu$iler, âirier, fakih ve sufilerdon ba§ka, Fahr-i
Harozm namiylc ma'ruf Zcmah- $eriler, ahire-i Harezm$ahiyye” adh
tib kitabmm miicllifi Ismail-i Gurcani’ler vo leylcsof Fahr u’d-din-i
Razilcr yetistiren muhit ozildi. Canlarim kurtarabilon bir 90k alim,
edib mcm- lckoti bnakarak Hindistan’a, Suriyo vc Anadolu’ya
ka$mak zorunda kaldi; Turk-Islam medeniyet vc kiiltur hayati, yeni
kit’alar fethodecek yordo, yinc kendi i$ine donmege meebur oldu.
Bunun §u kadar bir faydasi olmu$tur ki, diger islam iilkc- lerine
dagilan oigun ve namli kiiltur adamlari gittiklcri yerlerde feyizlerini
saijmaga devam etmi§ler ve miiktcscb bulunduklan manevi
nimetlerden diger kardc§lerini dc faydalandnnu§lardir.
Istanbul, Kasim 1953
BlBLlYOGRAFYA
(Kaynaklari tanitma bahsindc (I. Fasil) zikredilen ve bu- Iunduklan

yerler, varsa nc$irleri vcya tcrciimelcri gosterilcn 60 kayriak cscr <I
buraya ithal cdilmemi^tir).
ALTAY, M. KOYMEN: Biiyiik Selfuklu lmparatorlugu tarihinde Oguz
tsyani. Ankara Dil vc Tarih-Cografya Fakiiltesi Dergisi, V, sayi 2.
1947.
ALTAY, M. KOYMEN: Biiyiik Selfuklu lmparatorlugu tarihinde Oguz
lslilasi. Ankara Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi Dergisi V, sayi 5.
1947.
ALTAY, M. KOYMEN : Selfuklu Devri kaynaklanna dair araytirmalar
I. Biiyiik Selfuklu lmparatorlugu demine ait Miinjeat Mecmualan.
Ankara Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi Dergisi VIII, sayi 4- ‘951-
ALTAY M. KOYMEN: Biiyiik Selfuklu lmparatorlugu Tarihi II. Ikin- ci
Imparatorluk devri, (Ttirk Tarih Kurumu yayinlanndan, VII. seri,
n. 23) Ankara 1954
ATE§, AHMET: Isl. Ans. Enveri maddesi
ATE§, AHMET: Isl. Ans. Hakani maddesi
EL-AZZAV !, ABBAS: Tarih ii'l-Irak /, Bagdad 1353/*935-
BALA, MIRZA: Isl. Ans ll Deniz maddesi
BARTHOLD, V. V.: Orta Asya Turk Tarihi hakkinda dersler. (Tiir-
kivat Enstitusii yayinlanndan) Istanbul 1927.
BARTHOLD, V. V.: Orta Asyada hiristiyanhk. Turkiyat Mecmuasi I
(1925), Istanbul.
BARTHOLD, V. V.: Turkestan, dozen to the Mongol invasion (Second
Edition. Translated Jrom the original Russian and revised by the
Author) GMS, new series, V, London 1928.
BARTHOLD, V. V.: La decouverte de I'Asie (Histoire de VOrienta-
lisme en Europe et en Russie). Traduit du Russc et annote par B.
Nikitine. Paris 1947.
BARTHOLD, V. V.: Isl. Ans. Beyhaki maddesi.
BARTHOLD, V. V.: Isl. Ans. Cengiz Han maddesi.
1 l A R K /. M S A H L A R T A R l l l l
BARTHOLD, Y. Y.: tsl. Ans. Bdlif maddesi.

BARTHOLD, V. Y.: tsl. Ans. Hdrizm$ah maddesi.
BARTHOLD, Y. tsl. Ans. Buhara maddesi.
BARTHOLD, V. Y.: tsl. Ans. Biirhan Ailesi maddesi.
BARTHOLD, Y. Y.: Envoi. de I'lsl. Kara K/iitai maddesi.
BARTHOLD, \ . \ Enyel. de I'lsl. lakach maddesi.
BAVI R, HiKMET: Tekif adi hakkinda. Belleten, sayi 56. Ankara 1950.
BAZIN. I..: Un texts prolo-turc tin IV. siirle le distique Hiong-nou du
"Tsin-chou''. Oriens 1. sayi 2. Leiden 1948.
D’OHSSON: Hisliore des Mongols (depuis Tchmgiz-khan jnsqu’a
Timourlatic) Paris 1824.
EBERHARD, \V.: B I T ka( eski Tiirk iinvam hakkinda. Belleten sayi 35.
Ankara 1945.
GROUSSET, R.: L'Empire des Steppes. Paris 1941.
GROUSSET, R.: UEmpire Mongol (Histoire du Monde, publiee sous la
direction de M. E. Cavaignac) Tome, VIII 3. Paris 1941.
HOWORTH, H. H.: Mogollar Tarihi 1. kisim. Ingilizceden mii- tercimi:
Abdiilahad Davud, Istanbul 1331.
HRAND, D. A.: Turk Tarihine dit Ermeni Kaynaklan. Istanbul
Universitesi Edebiyat Eakiiltesi Tarih Dcrgisi I, sayi 1.. -I949-
IKBAL, ABBAS: Tarih-i Mujassal-i Iran I, Tahran 1312 §.
KOPRULU, FUAD: Harezmfahlar Tarihine dit nollar. Tiirkiyat Mec. I,
Istanbul 1925.
KOPRULU, FUAD: Oguz etnolojisine dair tarihi nollar. Tiirkiyat Mec. I,
Istanbul 1925.
KOPRULU, FUAD: Tiirk Dili ve Edebiyati hakkinda arajtirmalar.
Istanbul 1934.
KOPRULU, FUAD: Orlazaman Tiirk devletlerinde hukuki sembollerdeki
motijler. (Tiirk Hukuk ve Iktisad Tarihi Mec. II,) Istanbul 1939-
KOPRULU, FUAD: Eski Tiirk unvanlanna dit nollar (Tiirk Hukuk ve
Iktisad Tarihi Mec. II,) Istanbul 1939.
BllJlJ YOGKAFYA 207
KOPRULU,FUAD: (Iran Knbilesi. Brllcten. sayj 26, Ankara 1943.

KOPRULU, FUAD: Osmatili lmparalorlugunun elnik rnenje’i
tries’eleleri.
Brllcten., sayi 28. Ankara 1943.
KOPRULU, FUAD: hi. A ns. Hdriznifahlar maddcsi KOPRULU, FUAD: tsl.
Ans. CUveyni maddcsi KOPRULU, FUAD: Isl. Ans. Beyhaki maddcsi.
KOPRULU, FUAD: tsl. Ans. Ahmed Yesevi maddesi.
KOPRULU, FUAD: tsl. Ans. Firuzkuh maddcsi.
KOPRULU, FUAD: Isl. Ans. Halaf maddesi.
KOPRULU, FUAD: Isl. Ans. Avfi maddcsi.
KOPRULU, FUAD: Isl. Ans. Alp maddcsi.
KOPRULU, FUAD: Isl. Ans. Bayrak maddesi.
LONGWORTH, M., D.: Isl. Ans. Guriler maddesi.
MURAYANA, S.: Uber die inschrijt auj dem “Stein des Tschingis”.
Oricns III, nr. 1 Leiden 1950.
PELLioT, P.: Oeuvres posthumes de P. Pelliot publiees sous les aus-
pices dc l’Academie des inscriptions et Belles-Lettres et avec le
eoncours du Centre National de la Recherche Scientifique II. Notes
sur I’Histoire de la Horde d'Or, suivi de quelques 110ms lures
d'hommes et de peuples fwissant en “ar” Paris 1950.
PELLior, P. —HAMBIS, L.: Hisloire des campagnes de Gengis khan.
Chengwou Ts’in-Tcheng Lou. Traduit et annote. Tome I, Leiden
1951.
POPPE, N.: (Compte rendu: Vladimirtsov, CengizHan) Tiir- kiyat Mec.
I. Istanbul 1925.
PRITSAK, O.: Isl. Ans. Karahanhlar maddesi.
RAHMETI ARAT, R.: Isl. Ans. . Hakim Ata maddesi.
S UMER , F.: Bozoklu Oguz boylanna dair, Ankara Dil ve Tarih-
Cografya Fakiiltesi Dergisi, XI, sayi, 1 1953.
STRECK: Isl. Ans. Amiil maddesi.
TOGAN, Z. V.: Urnurni Tiirk Taiihine Girif I, Istanbul 1946. TOGAN, Z.
V.: Horezm Kiilturii Vesikalari I, Horezmce terctimeli Mukaddimat
al-adab (Istanbul Oniversitesi Edcbiyat Fa- kiiltesi yaymlarindan)
1st. 1951.
098 HAREZMJJAH LAR TAR 1H1
Too AN, Z. V.: tsl. Aiis. Hdrizni madde.fi.
TURAN, OSMAN: Qingiz adi hakkmda. Bo lie ten sayi 19. Ankara 1941.
TURAN, OSMAN: Tiirkdn degil Terken (Turk Hukuk Tarihi Dorgisi I,)
Ankara 1944.
VLADiMiRTSOV, B.: Gengts-K'han. Trad M.Carsow, Paris, 1948.
WIEDEMANN, E.: Isl. Ans. Hiraki maddesi.
Y1NAN9, M. H.: Feridun Bey Miin$eati. Tiirk Tarih Encumcni
Mec. nr. 2 (79), nr. 4 (81). Istanbul 1340.
Y1NAN9, M. H.: Isl. Ans. Arslan $ah b. Tugrul maddesi. ZETTERSTEEN:
Encycl. de l’lsl. Sandjar maddesi.
Islam Ansiklopcdisi, Ibniil Esir ve Imadiiddin maddclcri.
1NDEKS
Abbas Ikbdl: 5, 8, 11, 12, 42, 54, 232, Alaii’d-din-i Tcrmizi: 217. Alcmu’d-din-
245, 288. oglu: 136.
Abdu’l-Aziz-i Kufi: 105. Abdii'l-Hiiseyn-i Ali, Bahati’d-din: 107.
Neva!: 10. Abdii'l-ldtifi'l-Bagdddi, Ali, Cemalii’d-din: 136.
Muvaffaku'd- din: 15, 18, 97, 205, 290. Ali Cclalii’d-din-i Rindi: 263. Ali’d-
Abdti’l-Vasi-i Cebcli: 37. dini’l-Hayyati: 274.
Abcskun: 107, 273, 281. Ali Hace-i Buhari: 233.
Abhaza, -lar: 109, 137, 142. Acem-sah b. Ali Hoca: 257.
Melik Dinar: 144, 197. Adnan, Mecdii’d- Ali b. tshaki’l-Musevi: 53.
din: 187. Afganistan: 30, 63, 205. Afrig- Ali Ktih-i Durugan: 271, 272.
ogullari: 33. Ali b. Muhammed b. Arslan: 55. Ali-$ah,
Ahidname: 68. Tacu’d-din: 92, 107, 145, 147, 148, 150, J6O,
162, 166, 167, 178, 194-196.
Ahlat: 284.
Ahmed b. Abdi’l-Aziz: 57. Allame-i Kirman: 165.
Ahmed b. Abdi’s-Samed: 34. Ahmedii’l- Almalig: 193, 247, 291.
Alp Arslan, Sultan: 24, 36.
Baherzi: 55.
Alp Direk: 129, 130, 138. Alper-han:
Ahmed Baltic;: 234, 235.
265.
Ahmed Bchmenydr: 7, 78. Alp Gazi: 114, 119, 154-157.
Ahmed Han b. Hasan, (Karahanh): 5>- Alp Han: 267.
Ahmed-i Hoccndi: 234. Alp Kara: 93-95, toi, 130.
Ahmed b. Nasr Han: 29. Alp Tigin: 57.
Ahu-pu$: 59. Alp-ulug: 187.
Akâ, Emir: 143. Al Tamga: 279, 282.
Akku$, Nastrii’d-din: 140. Allan Han (Ahutai): 227, 231. Altaylar:
Ak-sultan b. Harezm?ah Muham- med: 292.
283. Allay Koymen, M.: 6, 8, 47, 49, 56, 62,
Alamut: 144, 145, 199-201. Alaii’d-devle: 68, 71, 77.
282. Altunta$: 33, 34.
Alaii’d-devle b. Husami’d-devle: 27, 28, Amar, E.: 10.
49. Amid-i Buzurg: 268.
Alaii’d-din, Emir: 278. Amil, -ler: 141, 142, 150, 213. Amu
Alaii’d-din-i Alevi: 170. Derya, bk. Ceyhun.
Alaii’d-din Cihansuz, Huseyn-i Guri: 61, Amul: 65, 167, 280, 281.
63, 65, 67, 69, 71, 72, 80, 86, 87. Amuli, Evliydullah: 182.
Amiiye: 65-67, 83, 104.
Anadolu: 23, 205, 292.
>H> HAREXM$.\HL.\R TARlHl
\nadoht Selyuklulavi: 9. .■Inn. Redtii'd-din: 16.

.t H. D.: j. Aytak. Ihtiyaru'd-din: 64. 76-78. Ay-iigin:
Anustigm: 97-40. 193.
Anuftigin-ogullari: 8. 10, 23, 33. Ay\ ar Bov: 83.
Aral: 30-32, 45. 81. Azadvar: 119.
Am/. R. R.: 291. Azerbayean: 25. 27, 30. 64, 109, MI, 117.
Ari\tov: 41'. 142, 199. 200, 202. 203, 282.
Arslan Argun: 23, 24. 36, 37. Azerbayoan Aiabevlcri: 9, 73. Az.izu'1-
Arslan Hoy: 02. islam: 270.
B
Arslan-yvis.i: 144. Babu’t-Tilesin: 243.
Arslan Han. Ebu’l-fuiuh Muhammed: Baci-bck: 272.
193. B;\dgis: 98, 114, 157, 163.
Arslan Han. (Karluk': 228, 229, * 47* Bagdad: 24-28, 31, 60, 63. 76, 81. 106.
048. HI, 126, 127, 133-135* 139, 181, 199-
Arslan-s.ih b. Celali’d-din Mes’ud: -*'.)* 201, 204, 205, 210. 216, 219, 244, 243,
:>°- 281. Bag-i Hurrcm: 272.
Arslan-sah b. Tugrul, Sultan: 64, 7b. 77. Bahaii’d-din, elg-i: 100.
80, 108, 144. Bahaii’d-din Muhammed b. Ali: "9*
-•Ire Dh dm: 137. Bahdii'd-din Muhammed b. Miieyytdi'l-
Alabey: 24, 48. 73. 127, 137. 138. Bagdad!: 7, 104, 112, 119. Bahaii'd-din
Atabek-i u\am: 108, lit. Sam b. Mahmud: 194, 195, 206.
A lalny. Rf'irn: 18. • Bahcrz: 112.
Al f f, .4.: 12, 17. 58, 82. Bahtiyar Bey: 62.
Ailxg: 48. 49, 54. Bala-han: 265.
AISIZ b. Muhammed, Harezmsah: j. 6. 26. Balasagun: 52, 53, 89, 95, 185, 192, 226.
41, 44-50. 54-61, 63, 65-72. 74- 77* 81, Balemen: 86.
83, 86, 95, 196. Balhmur-han: 250.
Aisiz, Emir $emsii’d-din: 178. Bali$: 235.
Aisiz, Melik Alaii’d-din: 178, 194, 195* Bamiyan: 87, 90, 98, 121, 128, 162, 163,
207. 178, 194-196, 207. Baratigin: 32.
Avc: 133. Bar<;mhg-kent: 92, 93, 95, 100, 250.
AvfU Muhammed: 17, 44, 158, 159, 174. 253* 255, 250.
177, 187, 196. 244, 263. Barûk: 228.
Ayaz. Gihan Pehlcvan: 207, 212. Bar Hebraeus: 15, 54, 126, 131, 133,
Ay-aba, Cemaiii’d-din: 139, 140, 138, 146, 151, 200, 226, 233,
142, 282.
Ay-aba, Emir: 117.
Ay-aba, Miieyyed: 64, 69, 70, 77-79, 85,
86, 106, 109, 119, 221.
Ay-aba, Uiug Bey: 132, 136.
Aybck, Kutbu’d-din: 161.
Ayîêk Hatun: 210.
Aydogmu;, $emsu’d-din: 10, 181, 182,
199.
1N0KKS 301
241, a-f.fi, 247, 249, 254, 253, 26:, 264, Beyluikl, Ebfi'l-Kazl: 8, 33-35.
266. Beyhaki, Ehu'l-Hawn, bk, lbn Pindik.
Ban$mas-han: 267. Bcyligin: 282.
Barthold, V. V.: 6, H, 19, 33, 37, 39, 4‘>. Bcyvar: 114.
45. 5'. 55. 7'. 72, 74. Beyzavi, Kadi: 15.
77, Ha, 89, 93, 96, 97. 103, 113, 129, I 30, Bidili Ahrncd: 106.
I;-/), If,H, 173. 176-178, 180, 183, 192, Bilge Bey (—Tigim: 39, 42.
201, 210, 220, 225, ‘-'84- 236, 238, 245, Bilge Han, Melik Tacu’d-din: 183, 207.
248, 252, 253, 236, 264, 272, 273, 275. El-Bir6ni: 33.
S8B. Birun-tcmije: 142.
Balmier: 24-26. 144, 143, 197, 199, 201, Bistam: 77-79. 90, 107. itg. 121, 124,
213, 243. 133, 142, 150, 166.
BavcndJlcr: 27, 64, 120, 189. Bavcrd: 64, Bisbalig: 51-53, 191. 193. 247.
98, 100, 101, 103, 121, i49i ‘59' ‘55’ ‘60. Bizans Imparatorlugu: 40.
Boga-tigin: 197.
Bayatlar: 131. Bo’or9u: 247, 268, 272.
Bayavul, -lar: 40, 131. Boz-aba: 117.
Baylakan: 200. Boribars: 23.
Bayur, H.: 73. Brown, E. G.: 16. 17.’
Bazin, L.: 129. 1 Budge, E. A. IV.: 15.
Bcdah§an: 228. .Buhara: 12, 30, 35, 38, 45, 49. 50. 57,
Bcdru’d-din, Haiib: 97. Bedru’d-dinu’l- 80-82, 95-97, 102. 173”‘78, 182, 185,
Amid: 277. Bcdrii’d-din Hilal: 271. 187, 207,. 208, 238. 241,250,
Bcdru’d-din Kadi-han: 261. 253,247,260-264. 276. Buhdurma: 191.
Begdili: 39, 42. Bulgarya (Volga): 31.
Bchram b. Hiisami’d-devle: 27. Behrarh- Burak Hacib: 185, 199, 261. Burdesir:
sah, Melik: 207. 107,' 144.
Behram-§ah b. C.elali’d-din Mes’ud: Burhan ailesi: 57, 174. Burhanii’d-din,
29, 30, 46, 61, 63. Ebu Sa’d: 103. Burhanii’d-din
Behram-$ah b. Imadi’d-din Omer: 164. Muhammcd, Sadr-i Cihan: 208, 213, 270.
Bekr, Tacii’d-din: 198. Burslah, K.: 9.
Belh: 24, 35-37, 4^, 48’ 62, 87, 160, 162- Burtana, Emir: 176, 177.
164, 194, 207, 218, 220, 250, 276, 279. Bust: 155.
Beliicistan: 198, 205. Biindart: 8.
Benakct: 250, 253, 257, 239. Buyiik Selguklu Imparatorlugu: 7-10, 23,
Beni Percent: 219. 27, 29, 32, 44, 49, 60, 62, 68, 71, 79,
Berezin: 40, 253. 199-
Bcrkyaruk, Sultan: 23, 24, 27, 28, Biiyiik Sultan (Es-Sultam'l-a'zam):
36-38- ® 28, 30, 75, 76, 203. Buvcyh-ogullari:
Beydogdu: 35.
Bcyhak: 56, 67, 78. 216.
♦
JO.' HAKliZMJjAHLAR TAR 1 Hi
C
C'aocrm: (>4.
Coyi Kasar: 190,
Caferoglu, .1.: 533.
Cutigdu bk. lVkin
Cam: 112.
Cannika: 190. Curran: *7. 49’ 8 •4> 77. 100,
Caogon: 230. 107. >*>. >33. 78. 'd'b 166, >75.
Ccbc N'oyan: 190. 228. 230. 231, 237. .78.
247. 233. 260, 268, 270, 279. 280, 282. Curcenlor: 51.
Celalu'd-din. Harozmjah: 12, 13. 19. Cuzcdni, 1 inhtk-i Sink: 14. 121,
198. 199. 203, 204, 210, 239, 249, 270, 158. >59’ >85, >94- >95’ 229,
271. 276. 283-283. *33. 236, 238, *39- 241, 248,
Colalu’d-din, ^cvhtilislam: 208. 261, 262, 265, 267, >75-
Celalu'd-din Mcs’ud b. Ibrahim, Sultan: Ciina$ek: 121. 142. ■.
20. Curcaniyc: 33. 35.
Celdek. Izzii’d-din: 142, 167-169, Ciirmani : 212.
198.
Celme: 190. Ciiveyn: 63, 119, *79-
Cemal-i Kar$i: 80, 193. Ciirrvni: >3’ 39- 4> ’ 43-48’ 5*' • 52’
Ccnd: 34, 36, 43, 45, 60, 61, 72, 73, 81. 54, 66, 70, 7^, 83, 85, 86, 89-91, 105,
112, 113, 113, 129,
84, 91-95, 100, 101, 105, 128-130, 143,
131,
183, 211, 250, *53’ 255-257, 259.
>34’ '36->43’ >45’ >49’ >53’
Ccngiz Han: 13, 16-18, 189-191, 209,
>54> >57> >58, 160, 161,
220, 227,-240, 242-249. 164,
*5‘-253’ 255, 257, 259-273, 276-279, 167,168, 170,173-178, 182,
282, 283, 285, 287-290. 183, 185, 187, 188, 191,
Ccnksi: 131. 192,
Cerbazekani, jVasih: 10, iig, 123, 147, 194, 198, 204, 209, 215,
181. 219,
Ccyhun: 30,-32, 34-36, 38, 43, 56, 58- 227, 231, 234, 237, 238,
60, 65, 82, 86, 88, 96, 115, 128, 157, 240,
161, 171, 183, 184, 204, 252, 259, 261, 241. 247, 255-257, 260, 261-265, 267,
268-270, 274-276, 279. 272, 273, 275, 276, 278, 280, 281, 287.
Cibal: 178. c
Cida Noyan: 253. Qa’adai: 247, 253, 254, 264, 268,
Cihan Pehlevan Muhammed b. Il- deniz: 27 2- 27 4-
79, 80, 94, 97, 99, 108-111, 123, 138, Cagri Bey: 34-36.
181. Qagri Han, Celalu’d-din: 80, 82. Qah-i
Cin-limur: 256. Arab: 146.
Co i: Qakir, Bedrti’d-din: 121, 122, 148.
C 228, 236-240, 247, 253, 256, 257, 149, 160, 161, 163.
269, 270, 272-274, 282.
Qakerdizc: 266.
Qapîyal: 230, 231.
Qarmih: 250.
£clr: 63, 202.
Qei'g/m: 206.
Qila’un: 190. gigiller: 42.
Qiluku: 224.
iNDKKS 3<>3
gin: 31. 3«. 3'• 224* 227-233* 237, 23», 247. E

ginlilcr: 231. goftuâk: 51. gu: 191, liberhard, W.: 18, 129.
205. Eberkuhi: 16, 30.
D Ebhcr: 200, 204, 282.
Dabuyi: 281. Ebivcrd bk. Bavcrd.
Damcgan: 25, 64, 77, 121, 124, 133, 134, Ebu’l-Abbib, Emir: 87.
166, 281. Dandanekan: 35, 36. Ebu’l-Ali, Behaii’d-din: 140.
Danbmcnd Hacib: 260, 269, 270. David, Ebu Bekr b.2Cihan Pehlevan: m8,
'37. *39* ‘4 ’ '48< 201- Ebu Bekr
Kiral: 225, 244.
Eminii’d-din, Emir: 167. Ebu Bekr-i
Davud b. Mugisi’d-din Mahmud:
Ni$apuri: 144.
25, 26.
Ebu Bekr b. Sa’d: 204.
Daymark: 26. Ebu Bekri’s-Serahsi: 166. Ebu’l-Fazli’l-
Dcbbusiye: 264.
Dcbir-i Cami: 229. Kirmani: 55.
Defrimtry: 16. Ebii’l-Fazl, Tacu’d-din: 44, 64, 67, 69,
Dekêk, Emir: 203. 72, 80, 196.
Delhi: 161. Ebu’l-Ferec-Ibnu’l-ibri bk. Bar Heb-
Derbend: 204, 282. raeus.
Dergdh: 71. Fbu'l-Gazi Bahadur Han: 14, 54, 131,
Dcrgam: 238. 233, 240, 245, 268, 272. Ebu’l-Heyca,
Dcrgezini, Ebd’l-Kasim: 25. Desmaison, Emir: 139, 140. Ebu’l-Kasim, Mucirii’l-
Baron: 14, 54, 131, 233, 240, 245, 268, mulk: 214. Ebu’l-Kasim-i Bagdadi,
272. Muciriid’- din: 136, 137.
Dezcc: 126. Ebu’l-Kasim Cemalii’d-din: 106.
Dihistan: 36, 69, 76-79, 85, 86, 100, 107, Ebu Mansuri’l-Abbadi’l-Mervczi:
55-
120, 121, 182, 221.
EbO Muhammed, Emir: 250.
Dinar: 235.
Ebu Muhammed-i Zeyyadi: 55. Ebu Riza
Dinar Bey, Melik: 62, 89, 90, 107, 144,
Huseyni’l-Alevi: 182.
196, 197. Edib Sabir:. 58.
Dinever: 127, 135. Efrasyab: 52.
Divan: 212, 271.
Ekinci b. Ko^kar: 37, 38, -42. Elcezire:
D'Ohsson, M.: 19, 185, 192, 193, 226,
27.
250.
Emin Melik: 221.
Dogrul, 0. R.: 15. Eminii’d-din, Emir: 182. F.minii’d-dini’l-
Dorn, B.: 11.
Do§i bk. Co$i. Hcrevi: 235.
Dongenler: 275. Emir Huseyn-oglu: 234.
Dumavcnd: 142, 284. Emir-i alcm: 140.
Emiru'l-Hiiccdb: 70.
Emir Melik, Hacib: 172.
Emir Serheng Sam: 250.
Eintr-i Silah: 79.
Endhud (Endhtiy): 159, 163, 207, 276.
HARKZM$AHI.AR TAR 1H1
F.ndioan: 184. b'n: -> i; 38. Fcrruh-jab b. Melik Dinar: 144, «97-
Erbil: 139. 200. Fcrviuncz: 36.
Erboz b. Sa'di’d-din: 212. Eflikiuimt: 6.
Erboz b. loganiogdi: 137. 1 42. 207. /vvv.i;. I h . : 8.
Erbuka Pchlcvan: 272. Firu/.kuh ^Giir’dal: 63. 87. 99. 100, 113.
Erdebil: 282. 131, 132. 133. 161. 163, 163. 178. 194-
Erdchn: 143. 284. 283. 196. 230.
Ermcnilor: 3. Firu/kuh (Taberistan’da): 64, 142,
Ermenistan: 203. Fucco: 230.
Erran: 27. 111. 203. 203. Fu-ma: 84. 89.
Enas: 36. Fujonc: 87. 98. 113. 114.
Er-tigin: 188. Fusciui. Kadi Yahidu’d-din: 290.
Esedabad: 127, 214. 219. 220, 224. Esen- G
Gal$a bk. Garcisian.
aba: 78.
Gcni. Dr.: 8.
Es/uib-t cfvdrih: 237. Garca: 39, 41.
Espidar: 281. Garcisian: 39. 41'. 43. 87, 196.
Esterabad: 28, 64. 86. 107, 121. Gari>ian bk. Garcisian.
142. 147. Garsistan bk. Garcisian.
E$kenvar: 204. Gayir Han: 240-243. 250, 253-235.
E$nas: 235. Gazi Mcliku’z-Zahir: 205.
Evbaj: 253. Gaznc: 24, 29. 30. 39. 46, 53, 61, 63. 85.
Eyyubiler: 10. 205. 87, 121, 150, 154, 155, 157. 161, 163.
F 195, 196. 214, 221, 249, 284.
Fahr-i Harczm. bk. Zemahseri. Fahrii’d- Gazndi. -ler: 7, 28. 30, 32. 34, 43, 88.
dcvle: 120. Gcjvarc: 120. 142.
Fahru’d-din. Kadi: 78. Giyasii’d-din Kcyhiisrcv b. Kili<j Arslan:
Fahru’d-din, Elgi: 99. g.
Fahru'd-din-i Denzeki: 235. Fahrii’d-din-i Girdiguh: 281.
Habcji, bk. Inanu’n- Ncsevi. Gil: 32.
Fahru’d-din Miibarcksah: 15. Fahru’d- Gur: 39, 43, 53, 90, 91, 107, 113, 116,
din-i Razi: 13. 19, 217, 151, 156, 161, 165, 178, 179> I83’ >94-
292.
250, 290.
Fars: 27, 38, 79, 124. 197-199, 202.
Gurlu, -laf: 61-63, 66, 71, 86-88, 90, 98,
204, 203, 280.
100-102, 114. 115, 119, 121, 128, 147,
Faryab: 178.
149, 151-153, 156, 159-162, 164, 166,
Fenaket bk. Benakei.
168-170, 173- 175’ '78’ 181, 193, 207,
Fera: 155.
214, 244.
Fergane: 53. 185. 189. 225. Feridii’d-din,
Nisaburlu: 279. Feridun-i Guri: 272.
Ferrczin: 124, 132, 280, 281.
lNDKKS
305
Giirsan<,li, Riikntt’tl-din: 1/04. 210, 276,//ambit, /..; 4,, 51, 7;{, ,3,t , -(J
2(to. Hainiliillnh-i Kazvtnt: 16.
GiiyiKunak Ita’aiur: 230. Harnidu’d-din-i Zevzeni: 145.
Gli^-bnga: 2H2. Hamid Pur: 261.
(iiR'liik I Ian: i(5(i. 1**7. 189, 1*40-193,EI-Hammal-i Meragl: 235.
201, 221, 223-228, 232, 236-238, 242,Han Melik: 246.
244. Hari-sultan: 187-189. 270.
Giilpayegan: 120. Harakan: 132.
Gurculcr: 203, 204. Harb b. Muhammed, Ticu’d-din:
Giircisian: 204. 166, 198.
Giirgane: 32-36, 48, 57-39. 73* 77- 83-83,Harczm: 8, 9, 17 ,30, 32, 34-38, 43,
89. 93, 103, 106, 119, 44, 46, 47, 49, 55, 57, 58, 69,
145*>47- 134’ *56-139, 169, 170, 178,7*. 73. 74- 76-78, 80, 81, 84,
180, 182, 184, 187, 195, 204, 206, 209,86, 88, 91-94, 96, 99-101, 104, 105, 108,
212-214, 254, 259, 268, 269. 271, 272,’113, 115, 116, 119, 120, 122, 124, 125,
274. 275, 290. 127-130,
Gur-han: 51-53. 83. 84, 158, 176, 178. *32. *33. >37. *38. *45. *46,
182-185, 188, 191-193. 148, 151, 153, 157, 160. 161,
223-226. 165, 167, 168, 170, 171, 177,
Gurzban: 163. 178, 180, 182, 183, 185-188, 192, 194-
Grousset, R.: 19, 5*- *58. >92, 225. 199, 203-208, 212-216, 224, 233. 235.
234. 246, 267. 289. Grumm-Gijimailo: 40. 246, 249, 250, 256,
Gokborti, Muzaflcru’d-din: 200. Gokqe, 257, 259,268-272, 274, 275,
Nuru’d-din: 138. 140, 141, 147, 148, 180, 285, 288, 291.
Harezmjah: 33, 37,
181.
Har-i Rey: 124, 125, 133, 138, 202.
Gok-han: 261, 262.
H HaricUer: 216.
Haberan: 101. Harru$ Emir: 128, 250.
Harun b. Altunta$: 34, 35.
Habe$i b. Ahuntak: 38, 43. Habujan: 70,
Hasan, Melik Kutbii’d-din: 250.
72, 99, 280.
Hasan, Cclalii’d-din (Nev Miislii- man):
Hacib (Biiyiik Hdcib): 25, 48, 63, 125,
igg-20i, 204, 215, 217.
159, 160, 212. Hasanu’l-Ejrcfi’l-Alevi: 50,
Hacib Suba$i: 35. Hasan Haci: 255.
Hadinx Hiiseyin, Mevlevi: 15. Hadramut: Hasan-i Nizami: 15.
283. Hasan-i Yezdt: 16, 113.
Haenisch, E.: 13, 230, 288. Hafem: 66.
Hafiz Ebru: 14, 39, 49, 53. 54. 89. 191, Haser: 258, 269, 272, 273.
265. Havaf: 169.
Hafiz-i Hemcdani, Riiknu’d-din: 136. Hayl-i buzurg: 202.
Hakani: 17. Hayvaki, §ihabu’d-din: 157, 158. 248,
249.
Hazar: 49, 61, 65, 282.
Hemedan: 25, 26, 28, 63, 64, 75, 79, 80,
in, U7*"9. *24-*27.
HarimfaMar ToriAi *0
306 HAREZMSAHLAR TAR IH1
132- 142. >47’ 180.181. >99 Hiiniayiln: 121.

400, 202,217- ■219 280-28 > 2. Htinmiz: 198.
HerAt: 38, 39,84, ,87, 91, 98, 114- Husuinii'd-devle Erde?ir: 11, 27, 85,
116, 121,122, . 128,. 149. 150, 103-107. 120, 121, 142, 147, 166.
' 32- 157, 160-173. 175. 178. '79* lliisanui’d-din b. Abdi’l-A/.iz: 57.
>94’ 196,220, , 22 . 246, 290. Hiisoyin, Taoii’d-din: 283.
Heri-rud : 61. 1. Hiisoyin, Melik Nasint’d-din: 195.
Hezaresb •• 35’48. 5«. 59* 72’ Hiisoyin b. Hannil: 128, 159, 161, 162.
' 59- &»• 163. 165-169, 178.
Hitavlar: 32. Hiisoyin b. Muhannnodi’l-Mergani:
Huav-han: 69. >53* '34> 137-
Hicaz: 201. Hiisrcv-$ah b. Bchram-$ah: 63, 87.
Hil'al: 132, 143. 195, 200. 1, 1
Hillc: 63. Ilamis: 184, 186.
Hindisian: 14. 31, 88, 114, 149, 131, '34- Irak: 11, 23-25, 27, 28, 30, 37, 63, 64,
'55’ >61, 163, 167, 193, 196. 199. 249, 67, 75, 76, 80, 109, no, 112, 116-119,
276, 292. Hindular: 161. 121, 123, 125, 126. 128, 129, 131, 132,
Hindu-han: 137. 138. 148, 149, 152. 135, 136. 141, 143-145, 151, 180, 199-
Hiraki, Ebu Muhammed: 35. Hoccnd: 201, 206, 211, 215, 217,
250, 253, 257-259, 272. Hocendi, 224, 233, 239, 249, 276, 277, 280, 281,
Sadrii’d-din: 133, 134. Hondmir: 16. 284.
Horasan: 11, 14. 17, 23-25, 27-29, 34, Irak-i Acem: 9, 10, 64, 120, 124, '33-
36. 37, 42. 44-48, 50, 53, 54, 56-80, 84- '34* '47» l8'. 199-202, 204, 205, 282.
86, 88-90, 92, 93, Ibnii’l-Ala: 205.
Ibnii’l-Amid: 16. tbn Arabfah: 16, 243.
Ibnii'l-Cevzi: 10, 26.
I bn Ebi Usaybia: 18, 205. lbnii'l-F.str:
’96-98, 100 -103, 105,106, 108- 14, 26, 29, 34-37, 39, 43, 46, 48, 50-54,
110, 112, 114. 120- -122, 127’ 56, 62, 73, 77, 80, 82, 84, 89, 90, 97-99’
128, '38’ 142. '43. '45- ‘47- 103, 105, 108, 114, 115, 118-
■49’ '5'. >52’ 156,160, 161, 120, 128, 132, 133, 135, 136,
164, 166-1 169, '7'. ‘75. ‘77- 139, 148-150, 152, 153, 157,
'79. 182, ‘94’ '99. 205, 213, 158, 162, 164, 166, 167, 173,
218, 219, 221, 249’ 25‘. 252, '75’ '77’ l8'> ‘82, 184, 188,
261, 264, 268-271,273. 276, 189, 192, 193, 198, 201, 215,
278, 279’ 288. 225, 231, 232, 236-238, 241,
05
K
2
Hotcn: 53, 192, 226, 227. Houdas, 43'245’ 25°* 252» 261-263,
012, 84, 201, 202. Ho worthy H. H.: 265-268, 289.
19, 219, 288. Hua-ta-la bk. Otrar.
Hukan: 280.
Hulvan: 219.,
Hamur-iigin: 272, 274. Hurundiz:
212.
Huzistan: 134, 137. Humamu’d-din,
Elî Emir: 99.
1NDEKS 3«7
Ibn Fadldit: 31 > 32 • IOB, 123, 229, 231, 246, 290. Iran
/bn I'tinhk: ,j, • *» 67. (Irak) Sel«;uklu)ari: 8, 9, 19, 24. 26,
Jhu Uallikdii: iB. 27, 68, 75, 79, 103, 108-no, 121, 123,
/bn /.jnuHyilr: 11, 64, 68, 72, 76, 77, H<>,126, 138.
103-107, 120, i2i, 124, 126, 130. * 3a* '33’1 rli>: 191.
>36. <4*. 147, i5‘>. «6o, 166, IHI, 182. /bnIsfahan: 26, 125, 127, 132-134, 137-
Kalanist: 14 lbnii’l-Kassab, Mucyycdii’d-140, 142, 145, 147, 181, 199, 202, 218,
din:280, 284.
126-128, 132-137. Isferayin: 279, 280.
Ibn Kcfrcc Bogra: 243. lbn Kcrim-i Isficab: 189, 225.
Nisaburf: 199. Isfizar: 155, 165. lskandinavya: 31.
Ibn Mcs’ud: 178. lskender-i Sami: 186.
Ibnii't-Tiktaka: 10, 244. Ismail Afoar: 9.
/bn Vasil, Ctmalu’d-in: 10, 205, 245. Ibn /smail-i Curcani: 292.
Zeyyad: 163. Ismail Handan: 35.
Ibrahim Inal: 34, 36. ibrahimu’l-Mcrvczi: Ismaili, -ler: 13, 144, 145, 150, 161,
55. >97. >99. 215.
Idi-kut: 228. 247, 248, 253. lftihar-i Cihan: Istahr: 204.
270. Istifa Divani: 13. tzzu’d-din Kct: 250.
Ihliyarii’d-din, Emir: 99. Ihtiyarii’d-din Izzii’d-din Tugrai: 70.
Gii<Ju: 250, 261, 262, 283. J
llal: 270, 280. Jacques de Vilry: 225, 244, 245.
11 Arslan, Ebu’l-fcth Harezm$ah: 41, 60, Jewett, J. R.: 10, 42, 218.
61, 66, 69, 73-84, 146. lldcniz, §cmsu’d- John Krit: 226.
din: 64, 76, 78-80, 108. K
lletgii, Emir: 257. ll Hoca: 260. llig Kabaca, Nasirii’d-din: 161.
Turkmen: 81. lmadu’d-din, Mu$rif: 271. Kabil: 87.
Imadu’d-din Ahmed bk. Ay-aba, Kabilan: 273.
Miieyycd. Kadan Noyan: 272.
imadii'd-din-i tsfahani: 8, 9, 27. imadu’l- Kadir Han, Celalii’d-din: i8g. Kadir
miilk: 281. Han (Karahanh): 28. Kadir Han
Imam-zade, Riiknu’d-din Mes’ud: 263. (Kip$ak Reisi): 131. Kafkas daglari:
Imil: 51, 52, 191. lnalcik bk. Gayir Han. 205, 282.
Inane Bey : 79, 80, 108, m. Kahire: 141.
Inane Hatun: 112, 116. Inanii’n-Nesevi: Kahire (Kale): 144.
250. El-Kaim biemrillah: 216.
/nfd Divani: 5, 6, 8, 12, 187, 208. Iran: 17,Kain: 145.
23, 30, 31, 74, 79> 103> Kala$ (Hala?), -lar: 42, 43, 221.
Kamac, Alaii’d-din: 87.
Kamac (Selûklu Emiri): 24.
30S HAREZMJjAHLAR TARlHl
Ksnkh, -lav: 7, 40-42, 52, 53. 130, 131.
146. 167, 170. 257. 262. 263-267, 272, Kemalu'd-din b. Arslan Han Mahmud :
291. 60. 61.
Kara, Nurit'd-din: 123, 139. Kerber Melik: 196.
Korder: 32.
Karaca, Hacib: 230, Kerec: 133, 200.
Karaca’s-Saki: 28. Kereitler: 189, 226. 287.
Karagol: 81. Ken, Riiknii'd-din: 267.
Karagol. Emir: 127. 132. Key kavus: 120.
Karahanhlar: i 12. 4-* 43* 5' - Kezlik-han. Emir: 167, 169-171. 175.
28. 189, 193, 22 8.
82. 185. 187. :>3* 1
77- 1 ~8.
Karahitay, -lar : 19, 5°- 5>> 53- 54* Kezlik-han Sanear: 167.
56. 37. 39.60. 7 2, 81.-84. 88-91. Kih^ Tatnga^ Han: 29, 50. Kipyak, -lar:
93-96. 98.102. 113. 128, 129. 7, 37, 40, 41, 61, 67, 91. 93, 94, 101,
142. 131. 138- ’, 164-167. 169- 110, 129-131, 146, 179, 191, 205, 221,
178. 180. 182-189,16. 191-193, 207, 213.
238, 291.
223-226, 228. Kiran: 93.
Karahuay Sultanlan: 12. Kirgizlar: 52.
Karakmn: 30, 86, 256. 257. Kirgiz Bozkirlari: 30.
Karakorum: 231. 256, 270. Kivamii’d-din, El$i: 99. Kivamu’l-miilk,
Karaku$. Emir: 90. Melik: 197, 198, 276.
Karasu: 137. Kizil Arslan Osman b. lldeniz: 79, 108,
Karin b. Husaini’d-devle Erde$ir: 142. 110-112, 116-118, Kizilkum: 30.
166. K’ifou Tch'ang-Tch'ouen: 267.
Karluk. -lar: 42, 46, 50. 52-54, 79, 80 Kimek: 40, 41, 131, 239, 291. Kin
83, 91, 1 g 1. 221, 228. sulalesi: 51, 52, 235.
Karven: 280. Kiragos: 5.
Kasimabad: 126. Kirman: 11, 36, 87, 90, 107, 144, 170,
Ka§an: 138, 140. 171. 185, 196-198, 205. Kirman
Kaxgar: 28, 30, 53, 192, 193, 226, 228. Karahitaylari: 261.
Kdfgarh Mahmud: 18, 51, 80, 159. Kirman Seltjuklulari: 7.
Kata: 95. 97. Kirmani, Afdalu'd-in: n, 12, 90, 107,
Katavan: 23, 49, 54, 56, 59, 61, 65, 80. 144, 170.
Kath: 33. Kirmani, Kasirit d-din : 12.
Katir Buku Han: 129, 130, 183. Kirmani, Sadrii’d-din: 136. Kirman$ah:
Kayahg: 191, 228, 247, 291. 116, 117.
Kayir Han bk. Gayir Han. K’i-tanlar: 51, 52.
Kaymaz, Siraciid’d-din: 133. Kitat: 230.
Kazvin: 118, 125, 138, 140, 145, 202, Kodan, Emir: 37, 38.
203, 281. Komis: 77, 202.
Kebudcame: 49, 107, 121, 171, 177, Korakft: 232, 235.
202, Korkut Bey: 62, 68.
Kelat: 278. Kozin, S.: 13.
Kemalii’d-din, Seyyid: 121.
INDKKS 3°9
Khk-kescne: 93. 27-2Q’ 43-

Kbko<;u: 287. Mahmud Bay: 183, 1853.
Kdk-seif’iin: 67, Ho, Hi. Mahmud, Gazncli Sultan: 33, 34, 284.
Kok Saray: 255, MahmGd Han b. Muhammed Ars- .lan
Kti/nillti, 5. ,J, 11 ■ ‘3- >4’ '7- 37’ 39* 42’ Han, Ruknti’d-din: 29, 50, 53’ 54* 64-
B
°t 93* 1*3’ ,29* 130, 159, *04, 245, 65, 68-72, 74-78, 85.
291. Kubilai: 190. Mahmudii’l-Harczmi: 234, 233.
Kubnat: 144. Mahmud b. Muhammed Giyasu’d- din-i
Kucay-tigin: 272. Guri, Giyasii’d-din: 155, 161-163, 165,
Ku<,a: 51, 191. 166, 168, 172, 178, 194, 206.
Kudu: 190, 239. Mahmud b. Sultan Melik$ah: 24,
Kudus: 139. Mahmud, Qavu$ §emsu’d-din: 283.
Kufc: 63. Mahmud Yalva? bk. Mahmudii’l-
Kuhistan: 150, 17H, 205. Harczmi.
Kulan Hatun: 247. Makrizi: 16, 42.
Kulca: 225. Manki$lag: 36, 43, 47, 72, 73, 94, 100,
Kuman: 40. 205, 245.
Kum: 37, 40, 42, 138. Mansur, Kadi: 277.
Kunduz: 278. Mar'aft, Zahiru'd-din: 11, 27, 49, 64, 68,
Kura: 167. 72, 77, 85, 86, 107, 121, 126, 143, 167,
Kur’an-han, Emir: 139. Kutlug-babg bk. 182.
Zernuk. Mar quail: 40, 41, 239.
Kuilug Bey, Candar: 76. Kutlug-han, Maveraiinnehir: 12, 17, tg, 28-30, 42,
Emir-i Emiran: 256. Kuilug lnan$: 112, 44, 45, 49-51, 53, 54, 56, 57* 75’ 79-
116-119, 125- 127, 132-135. 81, 83, 90, 91, 93, 95-97, 100-103, 106,
Kutlug-ligin: 195. 109, 161, 164, 166, 167, 171, 173, 174’
KOival: 66, 153. 176, 179, 180, 182-185, 187,
Kiimahi-$ah: 270. 205, 213, 216, 225, 229, 233, 243, 249-
Kunabad: 150. 253, 259, 263, 264, 267, 268, 276, 277,
Kune Orgenc: 33. 282, 290, 292.
Kiir-han bk. Giir-han. Mayacik, Emir §emsii’d-din: 127,
Kurtler: 127, 219. '32’ *34’ >35* I4°'I43’ *45-
Kiitluf: 276. Mazenderan: 25, 53, 67, 77, 80, 85, 98,
L 101, 105, 106, 108, 112, 120, 142, 147,
Laîn Bey: 81. 161, 166, 167, 175,
Lahur: 30, 63, 88, 156, 161. 176, 178, 180-182, 189, 199,
Lees, IV. Nassau: 15. 213, 221, 270, 279-281, 283,
Liao: 51. 284.
Lugal, N.: 1 o. Mecdii’d-din-i Alevi: 114.
M Mecdii’d-din-i Bagdadi: 19, 22c.
Mahmud, Sultan Mugisii’d-din: 25, Mfhdt Beydnt: 12.
310 H.VRi:ZM§AHL.\R TARlHl
Mchd-i Irak. Hatun: 68. Mes’ud. Mcodu’d-din: 208.

Mokran: 36, 108 Mes’ud b. Muhanuned, Sultan: 23- 28.
M-.uihide bk. Batiniler. 44. 63, 64, 73.
Mdik: 24. 28-30, 33. 174. 197. 206. Mes’ud Zahini’d-din: 207.
Mclike Hatun: 204. Mcvdud b. Mes’dd, Ge/.neli Sultan: 83-
Melik-han: 194. 193. 36.
Meliku'l-islam: 270. Meyheno: 163.
Alelikii’l-muazzam : 198. Meymend: 87. 178.
Melik$ah. Buyiik Sultan: 23. 24. 27, 28.
Me/dcgan: 132, 138.
30. 36. 37. 42. 47. 141. 178.
Misir: 18, 139. 203.
Mcliksah b. Mahmud: 63.
Miskalu't-taci: 37.
Melik>ah b. Tcki$. Nasini’d-din: 91, 94.
Alinorsky, 1 ’.; 37, 40.
93,. 101, 106, 122. 127. 134,
1
37- Mirhond: 16, 173, 243.
Alelikii'f-fuard Ittihai: 143. Mirzu Aluhiwimed-i Kazi'ini: 8, 12, ■3’
Me’tniin-ogullari: 33. >7. 18, 37- 57’ >34’ 137’ 174. 177, 201.
Mcngli Bey: 103-107, 112. 219.
Nlengli, Nasirii’d-din: 181, 182. Mivanc; 203.
199-201. Mogolistan: 40, 227, 231.
Mcngli Tigin: bk. Mengli Bey. Mogollar: 3, 13-13, 17-19, 32, 33, 31,
Mcrc-i Sayig: 212. 179, 190, 196. 199, 204, 214. 220. 221.
Merdavi^, Taoii’l-miiluk: 49. 64. 223, 225, 227- 232, 234, 235, 238, 239,
Mcrgab: 121. 242. 243. 245, 246, 249, 252, 234- 237,
Mcrgini: 272. 260, 262, 264-266, 271, 273-275, 277-
Merkitler: 190-192. 227.237-239, 282, 284, 287-292.
287. Mongka Kaan: 260.
Merv: 24, 37, 47. 48. 55, 37-60. 62, 65. Mugan: 282.
71. 72. 85, 86, 90, 98, 99, 101.104. 106, Mugisi, Kadi Riiknu’d-din: 170, 217.
113, 115, 122, Muhanuned Alau’d-din-i Hoteni: 227.
127. 137, 148, 149, 152, 134- Muhanuned (Kutbu’d-din) Alau’d- din b.
157, 160, 167, 202, 220, 250, Teki$, Harczm$ah: 13, 18, 92, 122, 127-
256. 257. 131, 138, 144- 148. 151-154, 156-170,
Aletcczi, ferefii'z-zoman: 8. 37. 42. 172-175’ 177-189, 192, 194->97’ >99-
Mcrv-i Rud: 39, 114, 122, 148, 153, 154, 203, 205-221, 223-225, 227-229, 231,
160. 232, 234, 236-243, 245, .246, 249-252,
Mcs’ud, Melik Fahrii’d-din: 87. 259, 261, 268, 269, 271, 275-285, 288-
Mcs’ud b. Mahmud, Gazneli Sultan: 34- 290.
36. Muhanuned b. Ali b. Bc$ir, Elî: 164,
Mes’ud-i Harczmi, Biiyiik Hacib 195, 196.
§ihabii’d-din: 104, 112, 125, Muhanuned b. Ali, Harczmsah: 33.
'37. >45- Muhanuned Arslan Han: 28, 29, 44, 46,
Mcs’ud-i Hcrcvi, Sadrii’d-din Ni- zamu’l- 50, 52.
miilk: 137, 138, 143, 145.
Mcs’ud, Gurlu Husamu’d-din: 250.
INDK KS 3*1
Muhammed b. Cûrbek: 12b, 14b, «.r*3- 93. 95. 9^*103, 113-116, 119, 128,
«.r»7- 148-156, 160.
Muhammed, Emir AlAUd’-din: 197. Muhammed b. Savi, Imadu’d-din: 204,
Muhainmcdii’l-I larc/ml: 233. 276.
Muhammed, Melik Jimaimi’d-din: >94- Muhammed b. Sehl, Bahaii’d-din: 252,
Muhammed b. Ibrahim, Ebu Hamid: 9. 278.
Muhainmcd, Ilniyaru’d-din Harpost: 22 1 . Muhammed, Scyfii’d-din: 87.
Muhammed, Imadii’d-din: 207. Muhammed, Sultan Giyasii’d-din:
Muhammed Iqbal: 9, 55. 24, 25, 28-30, 68, 76. Muhammed-jah
Muhammed, Ismaili: 199. (Kirman Selûklu- larmdan): 107.
Muhammed b. Karakasim-i Nesevi: 224. Muhammed, §cmsii’d-dih: 13.
. Muhammed $emsii’d-din b. Mahmud b.
Muhammed b. Kays, tfemsii’d-din bk. Sam : 207.
$ems b. Kays-i Razi. Muhammed, E$-5crif Nesevi: 214.
Muhammed b. Tugrul (Selûklu) 108,
Muhammed Kutbu’d-din b. Anu$- tigin,
Harezm$ah: 38, 42-44. in.
Muhammed b. Mahmud, Sultan Muhammed b. Vezzan, Sadrii’d-din:
Giyasii’d-din: 63, 75. >37-
Muhammed, Melik lmadii’d-din: 197, Muhammed Ziyaii’d-din, Melik:
198. 150-152-
Muhammed, Melik Nusretu’d-din: 202, Muhammed b. Zufer: *2- Muhammedi:
203, 206. 132.
Muhammed b. Muhammed b. Ars- lani’l- Aluhlesib: 274.
Harczmi: 5. Muhtefem: 170.
Mtihammedit'l-Musevi: 16. Muinii’d-din-i Ka?i: 123, 124.
Muhammed b. Omer b. Burhani’d- din Mukaddesi: 31.
Abdi’l-Aziz: 82. Mukali: 247.
Muhammed b. Omer, Melik lm&- dii’d- Mukarrebii’d-din Mihter-i Mih- teran:
din: 108. 283, 284.
Muhammed Nasirii’d-din, Nizamu’l- El-Muktedi billah: 24.
miilk: 207, 208, 211, 213, 214, 270. El-Muktefi biemrillah: 26, 27, 56, 63.
Muhammed Nizamu’l-mulk b. Mes- ’ud: 64, 75, 76.
211, 212. Multan: 161.
Muhammed, Nusretu’d-din (Zevzen
Mustafa Ziada: 16.
Mcliki) 142, 147, 196, 197.
El-Mustazhir billah: 24.
Muhammcd-i Paytzi: 5.
Musul: 26, 198.
Muhammed b. Sam, Sultan §ihabii’d-
Mubariz, Kutbu’d-din: 197, 198.
din: 87, 88, 107, 114, 115, '49-I5I. i54-
!57. 159-162, 165, 180, 183, 207, 214, Mubarizu’d-din: 250. Mueyyedii’l-
268. mulk: 38.
Muhammed b. Sam, Sultan (§emsii’d- Miilhid bk. Batini.
din) Giyasii’d-din: 88-89, Mu’mine Hatun: 116.
Muneccim Baf i: 16, 244.
Aliintecibii’d-din Bedi: 7, 8. El-
Mustenjid: 25, 26.
S »* HAREZM$AHLAR TARlHt
Mu*iirmdn: 31.
M u f ri f; 271. Null IVhlcvan: 272.
N Nrtraver: 138.
Nahcndni, Hindiisah: 11.
Ntir-i Buhara: 34. 260, 264.
Nah'ob: 230. 231.
Xamazgah: 263. Nang- Nurud-din Af i/ n fi bk. Nesevi, Mu*
ging: 231. hanmicd.
Xusrciii’d-din Atubck b. Oner: 144,
Nuja: 264.
0, 0
Oghnus, Scyfii’d-din: 201, 202, 215, 217,
Nasirlidinillah : 10. 110, 116, 219.
Il8, 123-127. 133. 136. 138. Ogodai: 247, 233, 254, 264, 268, 272-
141.143. 181 too •201, 205, 274, 283.
214-217, 220, 227. 2. 43- Ogul-bcy: 73.
Xasini'd-din b. Mchdi: 136. 243 Ogul-hacib (Inane): 250, 262, 272, ■273-
Nasr Han: 29. 30.
Oguz.-lar: 23, 32, 39, 40, 41, 56, 60-62,
Nayman.-lar: 31, 189-193, 223, 225. 227.
64-72, 74, 77, 85, 87, 89, 90, 98, 114,
228, 287.
197, 291.
Necmu’d-din Ali Hoca: 78.
Ong Han: 190, 226.
Necmu'd-din-i Kubra: 220.
Ongudlar: 190.
Necmu’l-miilk-i Levhi: 70.
Orhun (Nehir): igo.
Nemeth, Gy.: 40.
Oria .Asya: 23.
Nerjiiht. Muhammed: 12, 49, 175, 261.
Orunggeî: 33.
Nesa: 12, 69. 78, 80. 86, 98, 100, 108,
Osman Han, Sultan (Karahanli): 159,
149, 133, 185, 207, 208, 252, 278.
164, 173, 176, 182-189, 207, 270.
Nesevt, Muhammed: 12, 13. 38, 84, 108,
Osman b. Harb, Nasiru’d-din: 171.
131, 201, 203, 204, 208-
Ot-îgin: 190, 247.
213, 218, 219, 223-225, 228,
Otrar: 185, 207, 233, 236-238, 240- 243,
233, 236, 237, 240-243, 250-
247, 248, 250, 253-255, 257, 259. 263,
252* 255, 272, 275, 277, 278,
264, 277, 290.
281-285, 289.
Ozar (Bozar): 225, 247.
Nihavend: 25.
Nimruz bk. Sistan Omcrii’l-Bistami, Emir Tacu’ddin: 285.
Nisabur: 35, 55, 62-65, 7°. 77. 78- 80, 86, Omcr, Celalu’d-din: 207.
90, 99, 101, 104-106, 112, 119, 121, Omer, Emir-i Emiran: 112.
122, 127,129, Omer, Emir Imadii’d-din: 162-164, 169,
*37. ‘47* *48. 160-162, 167, 207.
169, 170. 175, 211, 212, 218, Omcr-i Firuzkuhi: 90.
Omcr, Hacib Hiisamu’d-din: 144.
238, 250, 278, 279.
Omer-han: 270.
Nis&buri, Tacii’d-din: 214.
Omer Hoca: 235.
Nizami-i Aruzi: 174.
Omcr, Emir Hiisamu’d-din: 197.
Nizamii’d-din, Katibii’l-ln$a: 214.
Nizamii’l-mulk (Btiyiik Sclquklu vc-
ziri): 24, 125, 178.
Nobet: 118, 148, 206.
iNDKKS Vi
Omrr, KAl'iyik'd-din Milrlrtt'l-nrdilk: Riza MCn: 14, 233, 243, 273. KibAiat:
«7H. 279. 93.
Omer I). lYlwhainmodi’l-Mrrgani: *53* KibAi-i Toganin: 93.
Omer, Mucirti’d-din: aid, a 17. Ozbek 1). Hindi, Sa’dii’d-din: 168, 169, 172.
C'ihAn PchlcvAn: 137- 141, 147, 181, Rindler : 255.
199-204, a 17. Ozkend: 185,, 189, 1 92, Ross, E. I ). : 13.
255. Rod bar: 87, 166,
Riim: 71, 106.
Rusya: 31, 140.
Riiknii’d-din, Kadi: 197. Riiknii’d-din
Kebudcame: 177. Rustem b. Husami’d-
Pekin: 229 -231. devlc Erde$ir: 166, 167, 181,
Pelliot, P.: 38, 40, 41, 5'• 73« '3>- 159, Riistem, Sabikii’d-devle: 121. Rustem,
225, 246. §ah Gazi: 27, 28, 49, 64, * 87, 76, 77,
Penedih: 113, 148. 80. 85.
Pencab: 276, 279. S
Pir-sah, Giyasu'd-din: 199, 280. Sa’ari: 190, 230.
Poppe, jV.: 288. Sa’d, Kadi: 277.
R Sa’d, Atabey: 197, 202, 204, 206.
Radavi, M.: 18. Sadrlar Ailesi: 174, 208.
Radckan: 36, 112, 280. Radiyii’d-din-i Sadr-i Cihan: 208.
Ni$apuri: 197. Sadrii’d-din-i Cendi: 211, 212. Sadrti’d-
Rah-i Hani: 260. din-han, Kadi: 263. Sadrii'd-dini'l-
Er-Rajid billah: 26. Huseyni: 10. 78, 125. Sadrii’d-din-i
Ravend: 140. Nisaburi: 5. SafFariler: 7.
Ravendi: 9, 108-no, 117, 123, 124, Said Ata: 291.
>3>. »32, I35-J37. >39» >4°’ >43’ 145, Said, Kadt: 163, 166.
148.
Ravendi, Tacii’d-din: 124. Samanlilar: 32.
Razi, Bahau’d-din: 229-232, 237. Samin: 132.
Rebibii’d-din, EbuM-Kasim: 202, 203, Sancar (Buharali): 174, 176, 207.
206. Sancar, Sultan: 8, 23-30, 37, 42, 43-50.
Reis: 141. 53-55, 57-72, 74-77, 186, 196, 199.
Rc$id, (Dcrbend Sahibi): 205. Refidu'd- Sancar b. Suleyman-$ah: in, 118.
din, Fazlullah: 9, 14, 39, 41, 42, 231. Sancariler: 114.
Rc$idu’d-din, Emir: 109. Sancar-$ah b. Togan-$ah: 103-105. Sang
Refidii'd-din Valval: 5-7, 17, 49, 56, 58. dere: 228.
67, 85. Sang gol: 228.
Rey: 2 5, 64, 79, 80, 108, 117-120, 124- Sarih-hun: 228.
127, 132-138, 140, 142, 143, 147, 180, Sariye: 77, 85, 142, 167. Sarsig-han:
199, 202, 218, 280, 282. 267.
Rezin: 154.
8 >} HAREZM§ AHLAR TAR 1H l
Sai:-'ttJ: 246, 290. Sicistan bk. Sistan.

Sat max. Izzu'd-din: 138. Simnan: 123. 134, 133, 202, 282. Sind:
Save: 25. 43, bo, 123, 13-2. 133. 13b. 203.
■Say ram: 93. Siraou'd-din b. Kahri’d-devlc: 120, 121.
■Si-•’:< t'e>. Ch.: i.'. Sistan: 28, 43. 33. 67. 69, 80, 87, 90,98,
Sr tilebi. Abdii'i-.Melik: 31. 114, III), 121, I45, *65, 171, 196, 198, 205,
Sebzvar: 78. toG. 23O. Somogvi. J. r.; 18.
Sr's uk Bey: 36. Suburb: 86, 107.
Schukin, -lar: 34. 33. 39. 69, 72. S3, 86. Subo'ctai Ba'atur: 190, 191, 237- 239, 247,
88, 111. 118, 147, 186, 253, 260. 268. 270, 279-281.
21G. Sul'ihanc: 254.
SeU'unek: 1G9. Suketu-êrbi: 233, 257.
S e: r , Ab J u ' l - h ' er i m: 62. Sulhin: 24, 26, 30, 63. 87, 113. Es-
Semerkant: 12. 17, 28-30, 43. 44, 46. 49. Sullanu'l-a'zam bk. Btiyiik Sultan. Sultan-
30. - 3. 57, 64, 67. 80-82. 93. 130. 1 Islam: 216.
184,173,176. 177,182, 184-189, 201, 207- Sultan Sancar bk. Muhammcd b.
209. 220, 238, 239- 250-252,254, 257, Teki?. Harezm?ah.
264-270, 272. 276-278. 290. Sultan-$ah Mahmud: 80, 84-86, 88- 91.
Semerkandi, SIuluimined b. Ali’z- £tihiri: 98-101, 103, 104, 106, 112- 116. 119-122,
12, 82. 221.
Serahs: 54. 89. 90. 95. 98-102, 107, Sunkur, Emir: 57.
I 15, 121 . I 49, I 52 - I 54 - 1 67 , 171 , 220. Sunkur, Muzaffcru’d-din: 200.
Scrcahan: 281. Surl: 61.
Scr-i pul: 264. Suriye: 18, 23, 27, 292.
Sevgendiuime: 49. Suta$, Emir: 142, 147.
Sevinc. Emir: 165. Suzeni, §emsii’d-din Muhammcd: 82,
Sevin^-han: 261. Suan-dei-fu: 230.
Scyfabad: 69. Suhrevcrdi, §ihabii’d-din: 5,217-219
Sevfu’d-din, Emir: 100. Suleyman Ata, Hakim: 291. Suleyman-§ah
Sevfii'd-din-i Gun: 63. b. Harczm$ah Atsiz: 73 Siileyman-sah, b.
Scyfu’d-din Merdan$ir: 104, 112. Muhammed, Gi- yasii’d-din: 48, 60, 62,
Scyhun: 65, 67, 91-93, 95, 101, 103, 128- 64, 76. Siimer, F.: 39.
131. 137. 143, 184, 192, §
205. 225, 229, 255, 257-259, §adiyah: 86. 105, 148, 170.
275, 291. §ah Abbas-i Vcli: 33.
Sibt Ibnii’l-Cevzi: 10, 42, 118. • §dhfuT-i Nisaburi: 5.
Signak: 61, 95, 129, 207, 250, 255, 256, §ah Hatun: io5, 107.
259. §ah-melik: 34-36.
Signak Tigin: 247. £ahne: 26, 150, 268, 279, 282. §am: 26,
Sirdcrya bk. Scyhun. 205. .
Sibirya: 31, 40, 292.
Sicas: 282.
iNDEKS 3*5
Jjunsabi: I ^‘5: aafj. Tijtd/ir: 36, 37.

JjcbAnkarc: 197. Taiarlar: 241.
$eb(h'k<trei, Aiuhnmmcd: i(>. Jjehir-kend: 95, Tayang Han: 189, 190.
257. Tayangu: 158, 184, 185.
,‘jehristan (— c): 69, 70, 108, 146, 259. Tayfuri, Kcrirnii’d-din: 213.
•Jtehriyar: 197. Tayir Bahadir: 260.
§chriyar b. Hursid: 107. Taynal Noyan: 257,
§chr-i Zor: 200. Tavgat, Hatun: 223.
§ckcr Hiidim: 34. Tebriz: 202.
$cms b. Kays-i Razi: 18, 42, 281, 288. Tcki$. Alaii’d-din Muhammed Harezmsah:
§cmutllah Kndirt: 15. fjemsu’d-dini’l- 5-7, 9, 41, 73, 83-86, 88-109, 112-116, 119-
Kellabadi: 214. Jjcmsu’l-miilk b. Hiiseyin 122, 124- 132, 134-138, 141-146, 148, 149,
159, 171, 179, 182, 196. 197,
Ayaz: 79. §ercfu’d-din, Emir-i Meclis:
211. 214, 221, 243. 275, 291. Tckrit:
204. §crcfii’d-din, Vckil-i Der: 271.
63.
Jjcrcfu’l-mulk: 170.
Temir. A.: 13.
§eyh-han: 265. Tcngtegu: 280.
JJihabu’d-din Alpu’l-Herevi: 196. Tennure: 273.
§ihabu’d-din Siihrcverdi-i Mak- n'd: 217. Terken Hatun (Harezmsah TekL>’- in
§ikar Bey, $emsu’d-din: 76. karisi): 13, 41, 42. 130, 131, 158, 170-172,
§irvan: 203. 176, 179, 180, 183, 187, 188, 204, 208-210,
T
212, 213, 220, 221, 238, 240, 242, 252,
Tabcrek: 119, 124.
268-272, 277, 278, 280, 282, 285.
Taberistan: n, 17, 27, 28, 30, 64, 65, 67,
Terken Hatun .(Harezmsah ll Ars- lan’in
76, 86, ii2, 120, 121, 142, 167. 179, 205,
karisi): 84-86.
280, 281. Tabes: 36, 138, 171.
Termiz: 28, 37, 54, 56, 69, 70, 72, i6t, 164,
Tacik: 221.
165, 173, 207, 250, 276. T ef r if : 117, 126,
Tahir b. Fahri’l-mulk: 62. Tahir-ogullan:
127, 195, 200. TevkV: 211,213, 219, 283.
42.
Tiflis: 106, 205.
Talckan: 87, 113, 114, 122, 148,
'49- >53' '54' l6°- ,63’ ,65- Tamga9 bk. Qin.
Tilki geîdi: 230.
Tamga?, Emir: 119, 124. Timur Melik: 258, 259, 272. Tiyen-$an: 39.
Tamgag Bogra Han: 82. Togan, Z. V.: 31-33, 39> 4°’ 43- Togan
Tamga$ Han Ibrahim: 57, 80, 82, >59- Han: 250, 267.
Tamir: 190. Togan, Nasirii’d-din: 280. Togan-$ah b.
Tangut, -lar : 227, 230, 247. Miieyyed Ay-aba: 86, 90, 91, 98-100, 103-
Taraz (Talas): 95, 146, 158, 184. 105, 113‘ 120.
Tarbagatay: 51, 52. Toharistan: 205, 250.
Toktoa-biki: 190, 191.
Tokuâr Noyan: 238, 268.
3 ui HARF.ZM§AHl.AR TAR t i l l
Volui: -‘.-,3. 239. 262, 282. I'rkond (U/.kend, Uroendl: 253. Uygur, -
Toiun (.'evbi: 272. lar: 31. 191, 228.
Torku: 233. I graklar: 221.
Tot >12: 143. 146, 170. 171. I ran, -lar: 93-95, 129, 130. 146, 22t. 278.
To?i bk. Coyi. Uzlag-sah b. Harc/m$ah Muham- med:
T u g : - MI. 187, 210, 213, 270. 272, 283.
Tugai: -'37. Czluk. F. . V . 1 6 .
T u g r a : Hi.’. 187. Cner, Emir: 38.
Tugrul. Emir Rahaii'd-din: t2i. Tugrul b. T rgenc: 33.
Arslan. Sultan: 108. Tugrul Bey. Sultan: - Csum Noyan: 272. isuinavend: 142.
’4. 34. 36, Ji(>. l'ugrul l'elcki: 113. Cst Yurt: 30, 32, 45.
Tugrul. Iz/.u'd-din: 213. CjUirankuh: 280.
Tugrul b. Muhanmied. Sultan Ruk- nu'd- V, W
din: 23. 26. 28. 64. Yah?: 207, 250.
Tugrul b. Arslan-sah. Sultan: 9. 1 to, l i t . Vanagan Hovannes: 5.
116-119. 121. 123-127.132, Vasit: 63.
> 35> »42* Yeramini, Fahru’d-din: 124. Ycrzani:
Tugrul, Seyl'ii'd-devle: 133. 228.
Tugrul. Scyfii’d-din: 138. Tugrul-tigin b. Vidor Rosen: 7.
Ekinci: 42. 43, 45. Tulek: 150. 229. Visak-bafi: 70.
Tung-gon geyidi: 231. Vlddimirtsov, B.: 226, 228, 232, 235,
Tunguz: 51. 246,. 248.
Turun, 0. • 51, 130, 240. Wiislenfcld, IT.: 17.
Turfan: 51. Y
Turgay: 238. 256. Yabgu-han: 81.
Tits: 62, 64, 90, 112, 149, 154, 155, 171, Yabgu, Sipehsalar: 137.
177, 278, 280. Yagmalar: 42.
Tusa Baskak: 264. Yagmur-han: 77.
Tuti Bey: 62, 68, 71.
Yahya, izzii’d-din: 136.
Tutuk, Emir: 147.
Tiirkistan: 30, 45, 50, 82, 143, 173, 189, Yakut: 17, 33, 58, 225, 275. Yaltkaya, §.:
192, 225, 239, 291. Turkmen, -ler: 81, 15, 16.
140, 171, 181, 257, 260. Yarltg: 267, 279.
U, t) Yarukta?, Emir: 37, 38.
Ubeydullah, Cclalii’d-din: in, 112. Yasa: 287.
Ukuna: 235, 240. Yazir: 171, 270.
Ulak Noyan: 253, 257. Yedisu: 228.
Ulug-han: 267. Yehlii Ch'tits'ai: 17, 243, 264, 275 Ych-
Ulug Sultan: 189. lu Ta-5ih: 51 - 53.
Ulus-idi: 253, 255-257, 259. Umman: Yemc bk. Cebe Noyan.
196, 198. Ycmek bk. Kimek.
1NOKKS 3*7
Yesevi, Ahmed: 291. Zavc: 279.

Ycsui I liitun: 247. Ze/tebt, !}eunit'd-din: 15, 18, 97,
Vigiln Tay.si: 204. 203.
Yildiz, Ta« ii’d-din: 87, 181, 195. Yinal Zfheriyd-i Kan ini: 17, 39. 145,180, *75-
bk. (»ayir Man. Ztnwhfrri: 19, 292.
Ymal-tigin b. Muliammcd Harc/.m- jah: Z'niindaver: 196.
58, 63, 67. Zcncan: 137, 138, 141, 181, 200,
Timing, A/. //.; 7, 93, 108, 109. Yiva: 204.
13a, 135. Zencani, Eminii’d-din: 125. Zendepifi:
Yimck bk. Kimck. 234, 235.
Yugnak (L'gnak): 185. Zcngi b. Aksungur: 26.
Yugur (ijchir): 239. Zengi b. Ali, Emir: 49.
Yugur, -lar: 40, 41, 93. Zcngi b. Mcs’ud, Emir: 149, 152,
Yuhanna: 226. 153, 160, 161.
Yu-ku: 239. Zengi b. Sa’d: 204.
Yiinini, Ktitbit'd-din: 10, 218, 219. Zercfjan: 81, 251, 264.
Zerntik: 260, 269.
Yunus-han: 119, 127, 132, 134, 135,
Zevzen: 166, 167, 169, 197, 198,
>37- 204, 276.
Yusuf Kenka: 233.
Zeynii’d-din, Kadi: 139.
Y’usuf b. Muhammed Harezmjah: 631
Zir-i pil: 112.
73-
Z Ziyau’d-din Beyabaneki: 214. Ziyaii’l-
Zabulistan: 161. mulk-i Zevzeni: 279. Zidkarncyn Nobeti:
Zahidi, Sa’dii’d-din: 106. Zahirii’d-din-i 206, 269.
Belhi: 117. >92.
Zahirii'd-din-i Nisdburi: 9. ^ y 184*
Zamcan: 32.

Harezmsahlar Devleti

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Harezmsahlar Devleti

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

ATATORK KULTtJR, DlL VE TARlH YtFKSEK KURUMU T U R K

II. SULTAN SANCAR’IN OLt'MtjNE KADAR HAREZM§AHI.AR

III. HAREZM§AHLAR DEVLETlNtN TE§EKKOLtF : iL

IV. HAREZM§AHLAR iMPARATORLUCU { 123 - 222 ) 589—614/1193—

B. Sultan Tckij'in Olunni. Sultan Muhainincd Harczm-

V. HAREZMJjAHLAR 1MPARATORLUGUNUN Y1K1L1§1. MOCOL

Anu§tigin-ogullari larafindan kurulan son Harezm- §ahlar

oldugunda §iiphe yoktur. Bir yandan, islamiyot doguda uzuu

hiikumdarhk cmeJlcri beslcyen Halite En-Nasir’in rolii biiyiik

mocmnasidir. Dort kisnn uzorine 40 arap^a vo I'nrs^a iru'ktup \ 0

Div&m reisi Bah&ii'd-din Muhammcd b. Miieyycdi’I-Bagdadi’-

ihtisar cttigi Scl^uklu Tarihidir J6. Biiyuk Scl^uklular vc daha ziyadc

eimi Nasih-i Cerbazckani’nin kcndi Tarih-i Vemini' Terciimesi no

du-$ah-i Nahcivani’nin Tccdribii's-Selef (tc’lifi, 1324) indc23

gclcn kumandanlariyle tam§mi$ bir zatti. Sultan Cclalii’d-din’in

yordu. Digcr larih kilaplannda oldugu gibi, rakamlarda vc

Bir taraftan Iran Scl^uklularmi ortadan kaldinrken, diger taraftan

fcunun kiiltur hayatma girmck miimkun olamazdi. Harczm- $ahlann

Zubdatii’n-Nusra .............................................. /(jib. N.

car, Horasan’da durumunu kuvvctlcndirdi. Bilhassa Batinilcre kar§i

Sultan Tugrul'un 1134 do Utmedan da ani dliimu uzerine, daha once,

arasmda dugmanca bir vaziyct basil olmadi;hatta El-Muktefi*- nin

man’i tayin ilc butiin Mavcraiinnehiri kendi h&kimiycti altinda

S.UUMV’IU olyilerini tevkif otti. Sancar rofakatinde Behram-$ah oldngu

Iiarezmjah t&biri isl&mdan cvvclki zamanlardan beri bu iilkcyc

ohm Harczmliler, H&run’un kardc§i Ismail Hand am Harczm§ah

mutasarrifi idi. Tetkik mevzuumuz olan Harezm§ahlar siilalcsi- nin

olmiyan nokta bunlarin Tiirklerin hangi koluna mensup bulun-

iizcrine miistcnid liizumundan fazla geni§ istidlal vc spekiilas-

Ebu ’1-Fazl ile beraber Horasan ordusunda vazifo gbrmi\§tur 05.

D) Harezm§ahlar-Buyiik Sel$uklu Imparatorlugu miica- delesi.

*5 Kam. T. VIII, 287. Cami’ ii'l-Tauarxh-i Haseni, 206b. *

mctbuunun havatim kurtarmi§78. Burada hadisenin hayal mahsulu

ferct mi idi? Bu takdirdc Biiyiik Sultanin 90k daha ovvol Atsiz’i

Sultan Sancar Belh'don, 1138 Eylul ( Muhanvm 533) unde81 ordusu

amcasi Sancar’in yamna gidcrkcn Atsiz da Harezm§ahhgim

Yukanda, 1130 sencsinde Mavoraiinnohirdo kan;ikhk <;ik- masi

cdcnin, daha ilerido do gbrocegimiz, Yoh-lii Ta-$ih olmadigim

SULTAN SANCAR’IN OLOMONE KADAR HAREZMfjAHLAR 53

vc zahid Ebu Muhammedi’z-Zcyyadi tarafmdan kar§ilandi ve

riilniosinc sobop olmamalanm tavsiyo ctmoktcdir. Islilasmi boylccc

i$gallcrindcn, yalruz, mukavemct gordiiklcri anla$dan Buhara'Aa

Sanc.ar iki aya yakin muhasara, list iistc taarruzlardan sonra

Karahitay clcvlctinin mcvcudiyeii, diger tarafian. o siratavda, Ccy-

vc arkasmtlan Aralik 1154 dc Nis&buru cllcrinc ge^irdilcr vc

yiizmektc olan imparatorlukta, organize olmak bakimindan ikinci

iizerindeki, bu kal’avi aimak ve burayi Hezdresb miistahkcm

yukanda bahsettigimiz Riiknu'd-dm Mahmud Han'm Horasan’- da

kar§i ba$arisizhklarindan sonra, yani mecburiyet neticesi, elgi-

iimerasi o giinlerde $chiistane\\c kendilerini beklemekte olan

oldugundan onun izni almmaksizm kimsenin iilkoye tasarruf hakki

omin. babasi Atsiz tarat'mdan tahsisen Oguzlur hakkmda geli$-

hk zuhururidan dolayi ahaliain mustarip durumda oldugu ilcri

hiikiimdarlardan biri oldugu tcbariiz cdcn Haivzm§ahin, Mahmud

Yinc onun ifadesinden anla§ildigina gore, biiyiik Tiirk emirlc-

hassa rakibi Mahmud Han't bortaraf ottikton sonra, iyice kuv-

tir. Bbylcce Horasan’i labiiycline almi§ olan Harezm$ah, clci- sini

gonderdi27. lnan$ bdylecc aldigi Harczm kuvvctlcriyle Rey'i istirdat

Tigin misillemedc bulunarak Karluk rcisi Yabgu-han’i oldiirdii,

lendigi bellidir. Sindbddname'AeVd b*\zi kayithirdan anla§ila- cagi

Bunu habcr alan ll Arslan su bendlcrini agarak mutad tcd- birlcri

neticesindc muzaffer $ikti£i gibi, sogukkanli ve uzak gorii$lu

5 Kam. T. VIII, 287. Cami’ ii'l-Tauarxh-i Haseni, 206b.