xv.

YZYLA KADAR ARAP RAN VE TRK

MusKsNN KISA TARHES
Yrd. Do. Dr. Ruhi KALENDER*
1. ARAP MusKs
~) slam' dan nce Arap Musikisi
slamdan nceki devirlerde, Araplann byk bir ksm, gebe hayat yaadklan zamanda, gzel sanatlann iir dalnda stn bir seviyeye
ularken, iire en yakn sanat dal olan Musikide domaktadr. Cahiliye
andaki bu musiki, Arap genlerinin ssz kum llerinde, deve kervanlanrin yrmelerini hzlandnnak ve tevik etmek amac ile syledikleri
basit namelerdir. Bundan baka tarlada .alanlar, 'obanlar, kuma dokuyanlar vb. gibi monoton .iler yapanlann skc almalann hafifletmek ve bir lde yorgunluklanri gidermek, ilerin daha dzenli, verimli
duruma getirilebilmesi amac ile bir takm "Hda" adm verdikleri nameler sylemeleri gelenek halini almtl Daha sonra hday terennm takip
etmi ve Araplar terennm iki ekilde kullanmtr. Birinci "Gna" yani
ark; iirin musiki ile sylenmesi anlamna gelmektedir. kincisi ise,
"Tabir" kelimesi ki bu da manzum olmayan nesir halindeki szlerin terennmnden ibarettir. Bylece Arap musikisi, komu lkeler musikilerinin etkisi altnda kalarak, din d musiki olan dn arklan, ninniler ve
ocuk arklan eklinde gelimeye balam, eski Arap ha~k arklannn
malarn ok basit ve genel kuralolarak her beyit ve emsrada tekrarlanan,
bir makam cmlesi de mevcut olup, bu basit lahnlar (melodiler) da, ses
ls, drt-be telli musiki aletlerinin drt be nota ile melodiyi .cra
etmek yeterli grUlmekteydi2 Ebu'l-Perec el-Isfaharii el-Aani (VII.IS9)
adl eserinde, Arap Halk musikisinde eit naya rastladn kaydetmitir. Bunlann birincisi solo, ikincisi koro, ncils ise nbetlee ark
sylemektir.

.
2.

Corci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi (stanbul-1928)

Ebu'l Ferec el-lsfahani, el Agani , V11l188.

V/5.

254

RUHi KALENDER

Cahiliye anda Arahlarea kullanlan musiki aletlerine gelince; bu nlanD iinde en nemlileiinin sa:/abileeeimi yuvarlak veya kare biiminde yaplm, bir tempo (Ritm) aleti ile, ilkel bir "ddk" veya "nay"dan
ibaret olduu kaydedilrr,ektedir'.
Ancak Araplar; isbmiyeth yaylmasndan sonra, Kuzey Afrikallar,
ranllar ve Bisansllar kullaild alg 2.letlerinden, ebbabe, zulami,
buk, ud ve tanbur gibi n~fc:;li ve:telH sazlan tanyp benimsemilerdir4
slamn douu es:a.snda, Arap toplumu arasnda yaamakta olan
yani cra edilen musiki eitlednin ve ekillerinin bilinmesi, bu sanatn
dini hkmn tespit etnek bakmndan son derece nemlidir. O devirde
Mekke ve Medinede, mevcut musiki motiflerini, name ekillerini ve terennm eitlerini tespi: etmek, deiik ekillerdeki musiki namelerinin
dini hkmn tayin hususund, byk bir kolaylk temin eder. Nitekim
yukanda sz konusu etti-imi: cahiliye ,~nda Arap musikisinin ok
ilkel ve basit oluu eitl~rini tolaylatrm,ktadr.
Hcretin 2. yzylnda
musiki, slam toplumlarnda yaylrken, o zamann metehitleri, Hz. Peygamber zamanndaki m.sikiyi ~sas olarak, kendi zamanlannda yeni ortaya kan musiki eitler:.nir, hkmn tespite almlardr. Bunlann yap~klan tartmalarn m:bi:{ctiri anlama bakmndan da bu devirdeki
musikinin bilinmesini o lduka faydal bulmaktayz.
Aratrmalarmzn konusu "yalnz musikinin dini hkm nedir ve
naslolmaldr?" problemini zebilmek ve bu konuda tatmin edici deliller getirerek bir neticeye varmaktr.
b) slam'da Musiki
aa) Peygamber ve Hulafayi Raidin Devrinde Musiki
sI~miyetin balan!~lcnda ~ark ve musikiye kar bir direnme balamtr. Islam hukukular, mw;kinin helal ve haram olmas konusunda
gr ayrlna drr!ilerdir. :nlardan herbiri kendi grn destekler
mahiyette delil ve ispat] ar .leri srm ve b-Jyk kitaplar telif etmilerdir.
Eer musiki, harbe kat; an asknleri coturmak ve onlara g vermek iin
ise mstehaptr. Bu alanda vatan n savunmasna askerleri sevketmek gayesiyle, coturucu mararn scylenmesinin de iyi olaca kanaatine varmlardr. Peygamb~rinizin de gzel sesi kabul ettiini, mehur sahabilerden ebu Mlise el-Eari'ye : szyle belirtmitir: "Sana, Allah Davud
aleyhisselama verdii ilg alclerinden birini ihsan etmitir"s. Mina gn3.
4.
5.

Corci Zeydan. V/52.

Agani, VIIJ188.
.
Ali en-Natr "el Gna v<:'i-Mu~,ika" Hatta Nihayel.'l-Aril-Emevi"el
Mavrid, XIIJ
IV,3 (T. ev. Ruhi Ka~ndcL Adem Akn, "slama Gre Ses ve Musiki Sanat, A..
lahiyat Fakltesi Dergisi, XXXIIIII 91.
'

, i

XV. YZYLA KADAR ARAP RAN VE TRK MusKs

255

lerinden bir gn, Hz. Muhammed'in elbiseleri ilertl olduu bir srada,
Hz. Ebubekir Aie validemizin yanna girdiinde, iki cariyenin tef alp
elendikIerini grd. O iki cariyeye kzd. Bunun zerine Hz. Muhammet
yzn ap, Ebubekir Sddka "Ey Ebubekir! sen onlar brak, nk bu
gnler bayram gnleridir,,6 dedii rivayet edilmektedir.
Rivayet edildiine gre Hz. Muhammet; Hassan bn Sabit'in cariyesi
irin'in mizheri ile birlikte ark sylerken yanna gelmi ve onu bu algdan yasaklamad gibi,{fur diye emir de vermemitir. Bu cmyenin byle
elendiim z!1man bir saknca var mdr? sorusuna Hz. Muhammet glmseyerek "Inallah saknca yoktur" cevabn vermitir.
Tarihilerin aktard baka kssalar da vardr. Bu kssalarda, Hz.
Muhammed'in ark, trk sylernee ve tef almaya izin verdii vurgulanmaktadr. Bundan, ses, name, tef, vera, kam, ud ve tanbur gibi aletlerin dinlenebileceinin helal olduu karlmaktadr. Ancak Hz. Muhammed'in "Bu ses sanatkar bayanlarn satlmas ve satn alnmas haram
olduu gibi, onlar dinlemek te haramdr" dedii rivayet edilmektedir7
Her ne kadar nceki mslmanlar, inann helal olup olmad konusunda gr aynlna dmlerse de, hi phesiz slam; inada ahsiyet zayfl, kadns davranlar ve cahiliye adetleri bulunduundan,ina
ile uraann iki imesinden ou zaman elence ve bo eylerle megul
olmasndan dolay, mslmanlarn bunlarla zaafiyet gstermelerini nlemek amacyla bu meslei tevik etmemitir. Dier bir sebep de o gn bu
sanat Cra eden kadnlara "el-Kine" ad verilmekte ve bu isim de Arapa' da kt katn anlamna gelmektedir.
Gina'nn kt grlmesine kadns davranta bulunan sanatkarlarn
durumu da ilave edilebilir.
Gina 'nn durumu Hz. Peygamber ve kendisinden sonraki halifelerinin dneminde sadece; Kur'an' Kerim ve ezan kurallarna uygun makamla okumak ve iir sylemekten ibarettir. Bu snrl da olsa, sade ve
basit ekliyle inann olmadn gstermez. Kaval, telli aletler ile musikinin mbahl konusunda bize birey ulamamtr. Ancak teki mslmanlar slamda, musikinin dinlenmesini haram klan herhangi birey bulunmad iin hel al saymlardr8 Bu konuda Kur'an- Kerim'de bizim
bildiimiz anlamda bir musiki kavramn tam olarak ifade eden, bir ayete,
tabire ve kelimeye rastlanmamaktadr. Genelolarak yakndan ve uzaktan

6.
7.
8.

a.g.e. 192.
~.g.e. 192.

Islama Gre Ses ve Musiki Sanat, s.l 93.

256

RUHKALENDER

bir ilgisi bulunan kavram ve kelimelere, musiki anlam verebilmek suretiyle, bu konuya, Kuranda br dayanak noktas ve delil arama abasna
giriilmitir. Musik.inin aleyh,nde olanlar ise,. helal olduunu gstermek
iin, en kk varsaymlar ca deerlendirerek, hatta daha ileri giderek
naslan bile tevil etme yol:Jnda kendi grleri iin, Kur'an ayetlerinde bir
snak bumaya alTIllardr9 Nitekim Kur'an- Kerim'de Araf suresi-.
nin 172. Ayetinde; Allah ruhlar ilk defa yaratt zaman onlara: "Ben
sizin Rabbiniz deil miyim?" diye sorduunda, onlardan evet Rabbimizsin" cevabn ald buy:'Jma(tadr. Sufile:r, inesan olunun ilk defa duyduu bu ahenkli ve tatl namenin dnyadaki namelerin ilk rnei olduunu kabul etmektedirlerlo.
Dier bir ayette ce:, "retLli'I-Kur'ane"'1I yani ~ur'an- Kerim'i okurken harflerin hakkn vererek, anlamn belirtecek ekilde, tane-tane ve
dinleyicileri skmayacak ',:arzc~aoku diye e:mredilmektedir. "Yine seslerin
en fenas eeklerin s,~sidir,,'2 anlamndaloj ayette, kula rahatsz eden
eek sesinin belirtilm~sinden dolay, kulaa ho gelecek gzel sesin de
mbah olaca hkmn~ vanlabilir. Bu konuda Hz. Peygamber Kur'an-
Kerim'i gzel sesle okumann gereini u hadisiyle iaret buyurmaktadr:

. Kur'an-

seslerinizle siisleyiniz ...13

2. Hereyin bir sLsii vardr. Kur'ann ss de gzel sestirl4

3. Kur'an- Araplarn okuduu (kaidelerine uygun) tarzda okuyunuz .
s

Kur'an- Kerim ilahi vahyin mahsuldr. 0, yalnz mslmanlann

kutsa:I bir kitab olarak kalmam, ayn z",manda Arap nesir edebiyatnn
ilk ve edebi bir aheseri old.u gibi stil ve slup bakmndan da taklidi
mmkn olmayan bir mUkemmelliyettir. O'nun tilaveti karsnda yalnz
mminler deil, arap~:a bilmeyen gayri mslimler de hayran olmaktadr.
Kur'an- Kerim'in nazmmdad ahenk ve tenasp, zellikle ayetlerin sonundaki kelimelerin birb:rinc uymas ve bunun gibi birok zellikler bizi
bu ilahi kelamda musiki ile ilgili delillerin bulunup bulunmad hakknda nemli bir soruile kar karya brak:naktadrI6 slamdan nce Arap
9.

o.

.
12.
13.
14"
15.

Sleyman Uludag. slam As:ndan Musiki v: Sema.

A.g.e.48.
Mzemmil,4.
Lokman, 19.
Hadisi, Buhari, Kita!: u'l Tevhid bab 52, Ebu Davd, Vitir 20'de rivayet etmilerdir.
AI-Caminu's-Sag, a:i-suyuti i.52'de rivayet edilmitir.
AI-Camiu's-Sagr, as-suyuL, II, 125 ve Abdlrczzak al-Camii 'nde rivayet edilmitir.

XV. YZYll..A KADAR ARAP tRAN VE TRK MUS1KlS

257

iirinin byk gelime gsterdii bilinen bir gerektir. slamn balangcnda airler hakknda Kur'an- Kerim'de (uara 224) "airlere ancak
azanlar uyar" anlamndaki ayette; iirin bizzat metni deil, kffarn iirininharam klnd anlalmaktadr.
Hz. Peygamber devrinde besteli iirler ve mus~ naariyatnn bulunmad biliml?-elde beraber, Arap iirinin ancak Hz. mer zamannda bestelendii ve bn Kuteybeye gre Kur'an- Kerim'in elhan (melodi) ile
okunmas ok erken balamtr. Sahabilerden ilk defa elhan ile Kur'an-
okuyan Ubeydullah b. Ebi Bekr'dir17 Bu sahabi Kur'an' Kerim;i hznl bir ekilde okumakla birlikte ar~ya benzetmemitir. Sonradan bu tarz
okuyuu ondari torunu Abdullah bn Umar bn A~dullah renmi ve
evresine yaymtr. zamanki bu tr okuyua bn mer Kraati dendii
rivayet edilmektedira.
Gzel sesle Kuran- Kerim okuyanlar Hz. Peygamberin gzel szlerle taltif ettii bildirilmektedir. Ses gzellii ile tannm mehur sahabilerden biri olan Ebu Muse el E'ariyi bir gece tek olarak Kur'an- Kerim
okurken, Hz. Peygamber dinlemi ve e~si gn "Ey Ebu Muse, Davud
mizmarlarndan biri sana verilmitir." diyerek onu taktir ve taltif etmitir.
Yine bir hadiste; Hz. Peygamber "teganni ile Kur'an okumayanbizden
deildir" diye buyurmaktadr. Bu hadis, saad ibn Ebi Vakkas (Kitabu'tTabakati'l-Kbra, mJ37) rivayet etmi ve Ebu David ibn Mace Snenlerinde de rivayet edilmitir. Bu hadiste geen"'Teganni" kelimesine ulema
tarafndan, gzel sesle kraat anlam verilmitirl9 Baka bir hadislerinde
de, Hz. Peygamber "Nikah tef alarak ilan ediniz.,,20 diye buyurmaktadr.
Btn bu szn ettiimiz hadislerden, Hz. Peygamber ve Hulafay
Rasidin (4 halife) devrinde yaamakta olan toplumun, kltrel ve sosyal
evrelerine uygun musiki aletlerinin varl anlalmaktadr.
bb) .Emeviler Devrinde Musiki
Emevi halifeleri (661-750) iinde musikinin mslmanlarn dinI. grevlerini ihmal etmesinden ekinerek, onu seven baz halifeler tarafnetan
yasakland da rivayet edilen bir gerektir. Buna ilk rnek olarak i. Muaviye gsterilmektedir21 Musikiye cevap veren ve tevik eden ilk halife,
Muaviyenin olu Yezid ve kz Atikadr. Atika, arky ve kaidelerini 16.
17.
18.
19.
20.
21.

M. Tayyip Okl,Kur'an-I Kerim'in Uslup ve Kraati, Ankara 1963 s.1 i.

Lisan'I-Arab,XV/137.
Oki, s.19.
Oki,s.16-18.
Bu hadisi, bn Mace ve Tirmizi rivayet etmitir.
Bu hadisi, Tirmizi, kitabu'n-Nikah bab maca r ilani'n-nikah ve Neyl'l-Evtar,
VI.l99'da nakletmitir.

258

RUHtKALE~DER

rendikten sonra, yapt~; besteleri Mekke ve Medine'den gelen kadn arkclar da tevik eden:k onlaa retmitk Bylece 1. Yezid zamannda
Hicaz blgesi, musildnin, iirin ve elencein vatan haline gelirken, Irak
bunlar kabul etmiyor ve haram sayyordu. II. Velid halifelii (742-743)
zamannda, arkc ve bestecileri, Hicaz'dan am'a getirtmi ve bu tarihten sonra, musiki bilim V~ sanat, slam lkelerine yaylma imkan bulabilmiti22
Emeviler fetihler sonucu binlerce kle ve cariyeyi Hilafet merkezi
olan Hicaz'a ekti. Bu kle ve cariyeler de medeniyet ve kltr malzemesi olarak bilinen btn rmsiki aletlerini; ud, tanbur, alg ve ddklerini
beraberinde gtrdler, bunla direkt ve endirekt olarak, Emevi toplumunda bu sanatn gel inesifio~etki etmilerdir. Bylece Hicaz, am ve
dier yerlerde daha nce griilmeyen yeni bir sanat anlay ortaya kmtr. Biz bu blgelerde kad.nlardan ve (:rkeklerden sanatkar yetitiren,
Teknik Okul ve Enstit bmzeri merkezler grmekteyiz. Buralarda yetien
sanatkarlar da meslckJce bal kalmlardr. Hicaz'da na ve musiki
akademik bir seviyeye utam ve dier blgelerdekilere stnlk salamtr. Emevi halifelerinin saraylannda musiki icra edenlerin kayna da
bu merkezdir3.
Hicaz'da bu sanatn ~;evi)esi, am ve Irak iin rnek olmu ve onlara
hakim duruma gelmitir. am ve Irak'n, Hicaz'a akademik ve uygulama
ynnden yetimesi mnklin olmamtr. Bir tarafta~ d,! slam btn incelikleriyle, zhd ve tkva dereces~ne kadar uygulanr. Islam hukuku ve
Hadis ilmiyle urarlrken, dier taraftan da oyun, elence ve arabui
kullanld bir baka hayat yaanmaktadr. Bylece birbirine zt iki hayat
tarz bir arada bulunmaktadr. Mekke Medine ve civarlar, erkek ve kadn
sanatkarlada dolup tama:(ta;Ju sanatkarlar kafileleriyle haclara elik etmekte ve onlara na sanatn ;cra ettikleri .gsteriler yapmaktaydlar. Peygamberlik diyarnda, Em(:viler dneminde, ina ve musikininn bu derece
gelitii sorusu akla gdmektedir. phesiz bunda, siyasi, iktisadi ve itimai faktrler rol oynarntr24
Bu devirde bti~n 1.kelerde,.arklar best~leyip okumak gelenek halini alm ve sarayda bn Sreyc, bn Muh, bn Aa, Ma 'bed ve Tuveys
gibi arkclar ok rabet grnlerdir25
Bylece musikin.1l gzellik duygusuna kendisini kaptran devlet
ileri gelenleri arasnda ark sylemek ve saz almak da bir moda haline
gelmiti.
22.
23.
24.
25.

Corci Zeydan, V .55.

.
slama Gre Ses ve Mm;iki Sarat, s.23.
a.g.e. s. 23.
Bahriye ok, slam Tarihi. Eroeviler-Abbasiler

(Ankara- 979) s .79.

XV. YZYLA KADAR ARAP RAN VE TRK MusKs

259

.Halife i. Velid'den sonra, hilafete getirilen amcasnn olu mer bn

Abdlaziz (717-720) son derece dindar olduu halde bu modadan kendini
alamam ve Hicaz valilii srasnda besteler yapt rivayet edilmekle26 .
beraber halifelii ykseldikten sonra, ibadeti engel!~yebilir endiesiyle
musikiye yer vermemitir. Buna ramen halife II. Omer yine de gzel
sesin ve musikinin etkisi altnda kalmtr.
Yezid ve II. Velid gibi halifeler devrinde, gelimesi abuklaan musiki, Emevilerin son zamanlarnda saray ve konaklardan halk arasna, hatta sava meydanlarna kadar gir- .
miti. Abbasiler Isfahan yresinde, Emevileri yendikleri (748) zaman,
saysz ganimetler arasnda, ud, tanburve ney gibi alg aletlerini bulup aldklan kaydedilmekedir27

Emeviler, ran musikisinin etkisi altnda kalmlar, hatta onlardan

Barbat ve Vd gibi, baz alglar ile, musiki bilgileri (destanlar, ika
(usul)lar almlardr. ran asll ve Medine'de ikamet eden mehur musikiinas bn Muhriz ran'ave am'a giderek musiki trlerini renmi ve
beendiklerini Arap iirine adapte etmekle yeni bir r amt. 0, sonradan gelen ses' sanatkarlar tarafndan takdir edilmi ve stad olarak ona
"Arap ses sanatkan" nvan verilmiti. Musikiyi Said b. Miscah'dan renen28 bn Muhriz, remel ile tanbur-i temel usullerini icat etmitir. Said
b. Miscah ise, ilk defa Arap iirini besteleyen ve ran musikisini arap musikisine tatbik ederek, bu musikiyi onlara rettikten sonra, ~izans'a gitmi ve am'da onlarn musikisini de renmiti. Daha sonra Iran'agiden
Said, yeni besteler ile birlikte musiki aletlerinin alnmasn da renmi
ve Hicaz'a dndnde, Arap zevkine uymayan nameleri kararak, dierleridi Arap iiirine uygulamtr. Bu nedenle halk, yeni bir musiki tarz
meydana getirmi olan Said'e uymu ve onu da stad olarak benimsemilerdir29
Yine bu devirlerde arky ilk tedvin edenlerden, Yunus el-katip'in,
"ark kitaplar ve arkclar kitab" adl iki eser yazd da sylenmektedirJO
. Hugo Riem~nn, araplarda en eski musiki yazannn ksmen Emeviler
devrinde Halil (OL. 786) adl bir musikiinasn, ritim ve sesler zerine bir
eser meydana getirdiini rivayet etmektedir31

26.. Corci Zey'.dan,V/158.

27. Bahriye Uok, islamda Musiki zerine, A.. lahiyat Fak. Dergisi (Ankara-1967)
XIV. 89-90.
'
28. Ahmed Emin, Fecr'l-slam, (Kahire-1969) s.! 19.
29. a.g.e. 120..
30. DrAhmed Fuad,el-Ahvani (Msr-1964) s.163.
31. Rauf Yekta, Trk Musikisi (Franszcadan ev. Orhon Nasuhiogu) Musiki Mecmuas iinde, (stanbul-1948) say. 336, s..14.

260

RUm KALENDER
,

slam musikisi emevikr devrinde, tedrici bir ekilde tarihi gelimesine devam ettikten sonra tna kar olan bu ilgi, Abbasiler devrinde en
yksek seviyeye ykselnitir.
.
cc) Abbasiler Devrinde Musiki
Abbasi Devleti (750-1258) kurulduktan sonra, Badat ina edilmi,
halifeler; ilim, sanat, k ltr, din ve bunlarla birlikte musikiye de byk
lde nem vermilerdir. Musikiyle en ok Abbas Halifelerinden, sesi
de gzelolan Mehdi ilgilenmitr. Bu. nedenle onun saray musikiinaslarla dolmu; Harun Reit zamannda, Ibrahim el Mavsili, Muharik, Zelzel
ve Muhammed bn Hais gibi, arkclarn hret bulduu ve shak elMavsli'nin, arkclarn haberkrini konu alan 19 kitap yazd kaydedilmektedir. Ayrca Mutasm, !llw,iki ve ark retmek iin okul at bu
dnemde yetien KindiE'in slamiyette. ilk musiki okulunu kuran ve ayn
zamanda musiki ilminin kurallann ortaya koyan ilk filozof olduu aklanmaktadr. Farabi bu okulu gelitirerek, musiki hakknda, el-Musiki elKebir adl kitabn telif etmi v(: bu kitapta ~es eitiminin kurallarn yazm ki, Farabi'ye 2. Muallim san i denmi,- Aristoya i. M.allim dendii
gibi ve daha sonra Kindi'nin kurdu!;u okul, eyh er-Re is (bn Sina) "Cavami'ul-musiki adl kitabn ya:nakla zirveye ulamtr. Ibn Sina, bu kitabnda, bir fasl tmyle musUl hakknda yazm ve onu bir ilim olarak.
gsterdii gibi, onun bir sanat ve kltr dal olduunu da aklamtr.
32
Ancak Kindi'nin kitaplcn kendisinden sonra gelen btn filozoflar iin
yol gsterici olarak kald anla:ilmaktadr. Kindi musiki'konusundaki teliflerinde tecrbelilerin tecrbesinden istifade ederek onu kolaylatrmaa
'alm ve bestecinin kllandl~1 aletin ud olduunu, yaps ekli, durumu
ve zerindeki parmak baslacak ye:rleri \;e parmaklarn srtlmesinden
vurua nasl intikal ettij~ini uzun.,uzun aklamaktadr. Aristoksenes,
Oklid, Batlamyus ve Nikomahos'un musiki konusundaki telifleri Kiildinin zamannda Arapaya ~ercme edilmi w bunlar musiki hakknda yazlm risalelerin temel tan oliltumutul1 lk defa Kindi'nin byle bir
teorik eseri kaleme ald!~ rivayet edilmektedir. Kindi'nin rencilerinden

32.

33.

Dr.Ahmed el-Ahvani "~I,kindi" adl eserinde Kindi'nin musiki le ilgili eserlerini

yle sralamaktadr.'
.
a. Fihaberiyyeti san'ati Te'lifi, bu kitab Dr. M.hmud el Hafni ile Dr. robert Lachmann Leipzig'de Almanc,ya tercmesi ile birlikte neretmilerdir.
b. Kitabu'!. vasatati'l-ve:eriyyeti
c. Fi-eczain haberiyyetin fi'I-:,\1usiki. bu eseri Dr. Mahmud Ahmed el-Hafhi Kahi.
re'de 1959'da Musiki Kjltii dizisinde: yaynlamtr.
d. Fi Te'lifi naami sanati udi
e. Er-Risat'I-Kbra fi' Telif, b;j kitabn ilk be risalesinde, Prof. Zekeriya Yusuf,
Muellefat el Kindi el-rrm:iki, !3~dat'ta musiki el-kindi adyla kk bir aratrma
yaynlanmtr: (Bkz. FARMER, die Musik der Araber) Dr. hseyin Nassar tercmesi Kahire-1956. Ayrca Dr. Hafni ve Dr. Ahmet Fuad ~I-Ahvani'nin tetkikleriylc Kahire'de i956'da baslnl::tl!'.
'
A.g.e. 168.

XV. YZYLA KADAR ARP,.PRAN VE TRK MusIds

261

Ahmed es-Serahsi; musiki hakknda alt kitap yazmtr. Bunlardan "Kitabu'l-Medhal ila ilmi'l-Musiki, kitabu'd-delale ala esraru'l-ina, Kitabu'lMusiki el-Kebir" adl kitaplar ne yaz,kki gnmze ulaamamtr34 .
.Kindi ud algsn, Farabiden daha nce aklam ve daha sonra Farabi de bu konuyu geniletmitir. kindi'ye gre musiki basamaklan oniki
nameye ayrlmtr. Bunlar gnmze kadar. araplarda kullanlmaktadr.
bu basamaklara yeni deyime kromatik (chromatique)3s ad verilmektedir.
Bir name ile ~ier bir name arasmdaki tizlik ve peslik fark vardr.
Buna da musikide aralk ad verilmektedir. kindi her nameyi ebced harflerinden biriyle iaretlemitir. Bu aralklar; tani ni (tam ses), bakiye (yan
tanin ) ve fazla (119 tanini) dir. tanini gnmz musikisinde de, kullanlan
dokuz koma (en kk aralk lme birimi) deerinde yani do-re aral
ve ton ad verilen byk ikili araldr. Yan ton aral ise, si-do bakye
(yarm ses) ksa bir aralktr ki buna "Semitone" ad verilmektedir36.
Kindi ilk olarak musiki notalan.n, eski muiki kaidelerine gre kaydetmi, fakat daha sonra, Farabi ve Ibn Sina devam ettirmilerdir. Kindi,
kay (usul) sekiz eitli olarak aklamtr37.
Drt unsurun Fisagorcular (Pthagoras) felsefe ve musiki ile uraanlar zerinde sihirli bir etki yap'mtr. Kindi de,bu felsefenin etkisi aldnda
kalanlardandr. Bununla Kindi veterIeri (alg telleri) evrenin drt tabiatna benzetmi ve Kindi'ye gr~, Yedi name gkyzndeki yedi gezegene
karlktr. bunlar: 1. Mutlakul-Bam, Zuhal 'm, 2. Sebbatu 'I-Bam Mterinin, 3- Vusta el-bam Merih'in, 4- Hmsr el Bam Gne'in 5. Sebbabet'lMselles Zhre'nin 6. Vusta el-Mselles Utarid'in, 7. Hmsr el-Mselles
Arz'n karldr.

Oniki bur ise, drt veter, drt desatin, drt melaviden ibarettir.
Akrep, hamel (olak) seratan ve kova burlan deikn olduklan iin melaviye eittir. zira melavi eilir, bklr ve deiir. kz, arslan ve kova
burlan sabit olduu iin destanlara benzetilmitir. nk bunlar olduklar yerde sabit durmaktadr. Cevze (ikizler) baak, yay ve hut drt veterce
eit olarak kabul edilmitir. Kindi, sabiiIer, Yunan ve skender felsefelerinin tesirinde kalmtr. Bu felsefeler ise, alt ve st alemlerin arasndabir
ba olduuna inanmaktay'd. Farabi ise bu konuda musiki ynnden bu
, felsefeyi reddetmektedir. !bn Sina, yeryz ile gkyz arasnda bylesine bir ilginin bulunmadn sylemektedir38.
34.
35.
36.
37.
38.

FARMER, s.2798.
_
Kromatik; yarmton dizi do-do diyez, la-la bemol
Dr. Ahmed Fuad, el.Kindi s. 170-173, 176.
Bkz. H. Sadettin Arel, Trk Musikisi, Nazariyat Dersleri (stanbul-1968) s. 182183.
Dr. Ahmed Fuad el-Ahvani, el-Kindi, s.l87.

262

RUHt KALENDER

XIII. Yzylda Abbasilerin son (1258) ve Moollar'n ilk dneminde

tannm olan Safyddin AbdiHmmin b. Yusuf b. Fahir el-Urmevi el
Badadi (1216-1294), edebiyat, air, bilgin ve mzikolog bir alimdi.
Urmevi lakabn Azerb<ycan'da bir ehrin adndan almtr ki bu da Safyyddin'in doduu Unnevi liehridir. Safyddin kk yata Badat'a
giderek, Abbasi halifesi Mutasim Billah zanannda, Arap kltr ile yetimi olduu anlalma(tadr39 Mutasm Billah nce onu, kendi ktphanesini dzeltmekle grevlendirmi ve onu ilimler konusunda eitli eserler meydana getirmesini istemi ve daha sonra onun musiki kabiliyetini
farketmi ve musiki alet/etini kullanmaktah liyakat ve..baansm d.eerlendirerek, ona bu konuda eitli imkanlar ~,alamtr. Ozel bir musikiinas gibi ona balanmt:l1. Mutasm'n lnnden sonra, vezir Alaaddin
el-Cveyni ona Badat'tH eserierini telif etmesi iin yetki verdii, Kitabu'l-Edvanndaki nazariye:sini gelitirdii ve 1286 ylnda vefat etmi olan
rencisi erafettin Hamn'a itbaf ettii eretiyyesini de bu arada yazdi
kaydedilmektedir40. Bykce Safiyddin Umevi (1216-1294) Abbasi devletinin beyzyllk dneminde yetien Arap musikisi alimlerinin sonuncusudur. 130 bestesinin bulund;ju rivayet edilmektedir. Aynca Arap musikisini, yaad devird,e, Yunan ve ran musikisinin tesirinden
kurtarmakta aba gsteren, Arap kltrne hakim bir musikar olarak tannmaktadr. Safiyddi'nin mu:)ikideki grleri, XIII. yzyl Arap musiki sanatnn rnei kabl e:dilmektedir. Kendisinden nce bilinmeyen ve
Horasan Tanburu denilen eskijsul yerine yeni bir musiki usul getirmitir. Bu musiki usul, Ze lzel ve Fisagor (Put:egoras) usulun kapsamaktadr. Uda benzeyen mugni adnda bir muski aleti ile kanuna benzeyen
dier bir musiki aletini de icad ettii kaydedilmektedir Ayn zamanda
Safyddin musiki makmlarnm icras esna.snda, insanlar zerindeki psikolojik tesirlerini incdemi ve bu makamlardan; Neva, Buselik ve
Uak'n insanlara g ve ccs<ret verdiini ve bunlarn da insanlar ileTrklere uygun dtiin, Ra~itmakamnn ise, ruhu rahatlattn ve yumuattn, Hseyni, r<:lavive Bzrk makamlan ise, insanlara hzn ve
geveklik verdiini ve :)u makamJann okunduu iirlerin de buna uygun
olmasnn gerektiini belir~mektedir41.
Safiyddin, te'linerinde er, iyi bir musiki kltrne sahip, Arap musikisini dzeitici ve yenile~;tjricilerinden say:.maktadr. O; deerli bir musiki alimi olduu gibi Farabi ve bn Sina'y kullandklar yanl tabirlerden
dolay onlar tenkit etmektedir42
39.
40.
41.
42.

__

Dr. Adil el-Berki, Saf,yddin Urmevi, Muceddidu'l-musiki

el-Abbasiyeti (Badat1978) s.46.
.
Farabi, Kitabu'l-Musiki el-Kehir, Franszca 'rev. Baron d'Erlanger (Paris 1930)
1.11.27.
Dr. Adil el-bekri" Safiydain memEvi, Muce:ddidu'I-Musiki el-Abbasiyet, s.47.
FARMER, He. Islam Ansiklopedisi, Musiki maddesi s.682.

__

i"

XV. YZYLA KADAR ARAP RAN VE TRK Mustds

263

Safiyiiddin'in eserleri: l-Kitab'ul-Edvar,

bu eser: el-Edvar fi~lmusiki, el-edvar marifetinnaam ve'l Edvar, el-edvar fi manifeti'nna~m ve nisebi ebediha ve el-edvar ve'l ika gibi adlarla zikredilmektedir. Iindeki konular ise, nameleri aratrmakta ve bu namelerin tam ...
veter. Yars ve eyreinden kan eserlerin deiiklii; tiz ve pes sesler
arasndaki farklar ve sebepleri, veterin (telin) uzunluu ve kalnl ve esnekliinden bahsetmektedir. Yine bu eserde mizmar ve ney gibi fleme
aletlerinin seslerinin pesliin sebebini aletteki deliklerin geniliine ve fleyenin azndan uzak olmasna balamaktadr. Aynca udun veterleri
(telleri) ve akordundan, bunun yansra namelerin insan zerindeyukarda getii gibi, brakt znt ve cesaretten de sz konusu etmektedir. konularn ksaca zetlemeye altmz bu eser 15 blmden ibarettir43
2. Er-risalet es. erefiyyet fi'n-nisebi et-telifiyyeti adl bu ikinci
eserinde, Safiyddin, sesin oluumu ve sesli aletlerdeki tellerin titreimleri ve seslerin yksekliklerinin, sesi karan cisme olan orantsn, musiki
aletleri 'nin tellerinin uzunluklarnn deimesine gre sesin deimesini
aratrmaktadr. Safiyuddin, bu kitabnda, kainattaki mevcut namelerin,
bir tek telden karlabileceini aklamaktadr. Bu eseri musiki sanatlar
derinlii ynnden kitabu'l-Edvardan daha geni ve be makale halinde
yazmtr. Bu kitapda da Edvarda olduu gibi, birok resim ve aklamal
daireleri ihtiva etmektedir. erefiyye kitab da, Edvar kitab gibi halen
yazmas olarak bulunmakta ve kenkitli ve elitiri!i bir nshas yoktur.
Ancak Baron Carra de Vaux, bu eseri 1891 ylnda zet olarak Franszca
yaymlamtr. daha sonra Baron d'erlanger, 1938'de tmn Franszcaya
evirmitir. erefiyye'nin Trkiye dndaki nshalar; Viyana Ktphanesi nr. 1515, Daru'l-Kutubu'l-Msnyyeti
nr.8, Oxford Badley Ktphanesi nrl 15, Berlin Devlet Ktphanesi nr. 5506, Paris Milli Ktphanesi
nr 2479, Irak Mzesi Ktphanesi nr. 195'te bulunmaktadr44

dd) Kuzey Afrika'da Musiki

Eski zamanlarda Kuzey Afrika'da yaayan Berber topluluklarnda
zellikle Tunus'da musiki dahil olmak zere, giizel sanatlarla ilgili ve
yazmaa deer en ufak bir iz dahi bulunamamtr. Ancak blgenin halk
arklarn, blgelerini evreleyen zencileri taklit ederek ve ok ftri basit
bestelerle terennm etmilerdir. Berber topluluunun genellikle kamtan
fleme aletlerinden ebbabe adn verdikleri mizman icad etmilerdir.
Yine Kumburi adn verdikleri ikili telli saz kullanmlar ki, bu da Berberler'de musiki ve bestenin ne kadar ge kaldna bir delili olarak gsterilmektedir. Buralarda k~llanlan ritmler, son derece basit olup, Sudani-

43.'
44.

Dr. Ai! el-Bekri, Safyuddin Unnevi, Muceddidu'l-Musika

A.g.e.48.83.

el-Abbasiyeti, s.48, 73.

2~

RUH KALENDER

lerin de kullandklar grlen makarnlarn bir kan gememektedir.

Ancak Araplann bu, blgderi fethettikten bir mddet sonra, kendimusiki4s
lerini gelitirdikleri sz kJrusu olmaktadr Araplar Afrika'ya geldikleri
zaman, dinlerinin yan sra, dille~i, adetler, gelenekleri, hatta Afrikal ocuklarda bugn de grlmekte olan ocuk oyunlarn birlikte getirdikleri, '
grlmektedir. Bylece Arap yanmadasnda yaygn olan kabilelerine
zg-yukanda geiti gibi- "Hda" ekliideki iirleriyle mndanarak bu
besteleri ile yolculuklannda kendilerini teselli etmekte ve develerinin yrmelerini de abuklatnnaktaydlar. Bunlan fetheden Araplann, Afrika'ya hda usuln getirdikleri sylenmektedir. Afrikahlar musiki sanatna Arap sesini ve Hda be ste:;ini jrendikten :;onra ilgi gstermilerdir.
. II. Yzyln sonlarm C~()ruKayrevan ortamnda telli aletlerin geerli olquunu grmekteyiz. Ite bu tarihten 'sonra, bakent Kayrevan' da,
ebbabeler ve tefler (mazhadar) gibi, alg aletlerinin yaplp satlmad
elence yerlerinin kalmaj zikredilmektedir46 imdi de Gney'de Yemenliler, am'da Gassaniler ve Irak'ta Menazireler gibi ehirlerde yaayan Araplar Bedevilerin kulland musiki trnden daha eskisini alg
aletlerinden ise, ud41, tanhur, mizaf (rebab) ve mizmar, vezin (l) aletlerinden de, davullar, tefler ve san; denilen zill.i ufak tefler kullanmlar ve
air Aa'ya Araplann ,sannac (;dIli tef ustam) adn vermilerdir. Kadn
air olan Hansa'nn ise mer~,iyel,~rinimusiki ile okuduu kaydedilmektedir48 Ebu'l-Ferec el Isfahani, Aani adl kitabndaki bn Sreyc'in, am'a
gittiini ve orada birok alg aletlerini ve bilgilerini de rendikten
sonra Hicaz'a dndnO k~,yde:nektedir. Bylece bn Sreyc elde ettii
nazari ve ameli bilgilerlf: ses tonu ve namf: ynnden ho grmediini
braktn ki bunlann arap arklarna uymayan Rum ve ran arklarnn
olduu Zikredilmektedir
4

RAN MUSIKS][
a. slamdan nce ra Mnsiks
ran airi Firdevsi Ci 020) ehname adl eserinde; H~harn Kudm, Cemid'in zumay, Afrasyabn trampeti, Krdistanltbn Kurdabi'nin
futeyi (nay), Persliler'in siyah neyi ve iki delikli duney ile harp (chang)
Phsagor luteyi (barbat), Asto:cles'in organonu icad ettiini ve Efla45.
46.
47.
48.
49.

VARAKAT, s.171-172.
Varakat, s.176.
Araplar kendi yerli alglm yerin~, ran udunu kabul etmilerdir. Yunanllar da Lyr
gibi, Araplarda da ud, btn naza'iyenin temelin;, tekil etmektedir. (Ebu'I-Ferec elIsfahani, Kitabu'I-Agani 1.98).
Dr. Ahmed Fuad, el-Ahvani, el-K.ndi, s.l61.
Rauf Yekta, Trk Musikisi, Franszca'dan ev. Orhan Nasuhiogu, Musiki mecmuas iinde, say 336. S.I 2.

XV. YZYll..A KADAR ARAP RAN VE TRK MusKs

265

tun'un da Kanunu (ganun) daha iyi bir ekle koymu olduunu kaydetmektedir~.
Aryalanns ran blgesine geldiklerinde, orada nasl bir musikinin
mevcut olduu bilinmemekle beraber, ilk musiki bilgileri, Elamlla,..la
balad; bir Elam kabartmasnda, din adamlannn ynettii bir kurban
treninde mzisyenin tanbur ald gzkmekte ve Asur-Anibal kabartmalannn tpksnn Brtish Museumda da bulunduu kaydedilmektedir. Bunlar Susal mzisyenleri temsil etmekte, burada sekizi harpa, iki
tanesi delikli ney ve biri de trompet alan onbir ll!zisyen bulunr~aktadr.
Bu durum douda genellikle hor grlmektedir. Islamdan nce Iran Hkmdarlanndan i. Ardeir, btn musikiinaslan bir araya toplamtr.
apur da udu tamtmtr ki, bu ud, baka bir algnn gelitirilmesi neticesinde ran'da benimsenmitir. Musikiinaslar arasnda en mehuru i. Nusrev Perviz'ins arkc kzdrki, bundan Firdevsi de bahsetmektedir. Ayn
zamanda Nizami, "Husrev ve irin" adl eserinde de onu methetmektedir.
Barbat; drt delli lutu (ud) alan ve icad edendir. Barbat, 360 melodi bestelemi ve herbirini bir gn alm' ve bunlardan bir ksmnn muhafaza
edildii rivayet edilmektedir. Bu dnemde ok alnan Harp ve Barbat
(lut) alglandr ki, Bidpay'n Kelile ve Dimne adl eserinde bu aletlerin
rabet grd rivayet edilmektedirs3.
slamdan nce Araplar, ran kltrnden etkilenmilerdir. ran Harp
Mezopotamya'da Barbat(lut) Hicaz'da benimsenmitir. am'a kadar uzanan Kuzey blgesinde ise, Arap Gassanileri, Iran udunu (barbatn) kullanmaktadr .
b. slam Devrinde ran Musikisi
slam devrinde ran musikisi ile Arap musikisi yanyana grmekteyiz.
Nitekim yukanda getii gib.i Abbasi saraynn mehur mzisyeni ibrahim el-Mavsili'nin Rey'de, Iran ve Arap musikisini ett ettii rivayet
edilme~tedir.s4 Bu dneml.erde Arap ve ran musikileri birbirlerini etkilemi ve Iran lutu (Barbat) Araplar arasnda VII. yzyla kadar kullanlm
olduu Kusayr Amra fresklerinde grlmektedir. Halifeler zamannda,
, Hicaz'da ve Irak'da musiki terimleri zerinde durulmu ve sistemletiril50.
5

52.

53.
54.

FARMER. H.C. S 2784.

Hint-ran, ya da Hint-Avrupal bir kavim (M.. 2000) oldugu kaydedilmektedir. (smail Hamimend, Arapa-Trke, Resimli Dil Klavuzu, Ill. 929).
i. Husrev Perviz zamannda ran'da musikinin parlak bir devir yaadg ve Barbat
adl mehur arkcnn onun himayesinde oldugu ve 30 makam icat ettigi ve usta bir
icrac oldugu, fakat musiki hakknda nazari bir eserinin bulunduguna ait hibir bilgiye rastlanmadg kaydedilmektedir. (Rauf Yekta, Trk musikisi, Fransca'dan evirenay. 336, s.l2-13).
'
FARMER, HG. 278-88.
Ebu'l-Ferec, el-Isfahani, Kitab'ul-Agani, v.3.

266

--

RUHKALENDER

mitir. ranllar'n Arapla;~dan ak en nemli konu ka' (usulYdr. Bunu

Araplar kendi metrik sist~rnl.erine gre gelitirmitir. Iran Musikisi daha
ok Emeviler zamannd, etkilenmitir. Abbasiler dneminde ise, Ebu
Abbas'tan Vask'a kadar musiki altn an yaam ve Abbasi saraynda, ran mzisyenlerini n says cz olduu halde" ran musikisi Cra edil-,
mitir. Bu dnemin en fanlll1T!mzisyeni shak el-Mavsili'dir ki bu ran
aslldr. Abbasiler devrinde Irar musikisi tek sesli olarak icra edilmekteydi. Farabi, dou slam dnyasnn yetitird.ii en byk musiki nazariyecisidir. Onun yazm olduu Kitabu'l-Musiki el-Kebir adl eseri ksmen Latinceye de evrilmi ve o gne kaar yazlm gerek Arap ve
gerekse ran musikisi uz~rinde ~ion derece etkiliolmu ve daima rnek
olarak ele. alnp incelcrr..i dev bir eserdir. Farabi birok incelemeleri yannda iki Iran enstrman) (Pandur ve arud) tantmtr. Aynca Horasan
ve Iran musikisinin zellii hakknda da nernli bilgiler verdii kaydedilmektedirss .

. TRK MusKs
a. slamdan nc~, l'rl:< MSikis
Musiki sanat, ilk aPardan beri insan hayatnda dini heyecanlar
dile getirip seslendiren bir sanat olarak bilinmektedir. Eski Trk toplumlannda bu sanat ..her tlil hayat :ladiseleriyle birleip hayat seslendirdii
grlmektedir. Omein, dini trenlerden ac elencelerine, doum ve ad
koyma trenlerinden, ak hareketlerine kadar olan alkanlklar; Trkler
arasnda sazlardan ykselen gzel seslerle, birlemitir. Sazla iir sylemek eski milletlerin tarihinde grlen bir olaydr. Saz ve iirin yani musiki ile iirin kaynatrlmas ola) airlerin sanat ihtiyacndan domaktadrs6
Milattan nce yzyllara ait, Trk kavimlerinin muslki il. olan ilgilerine in kaynaklarnda fkralar halinde .~astanmaktadr. MO. kaynaklarnda fkralar halinde raslanmaktadr. MO. 206'dan balayp, MS. 618 ylna kadar devam edcn Man' lar devrinin saray lannda yabanc musikilerde
zellikle, kuzey ve orta Asya Trklerine ait musiki ve muskiinaslar, rabet grmtr. Bu srada Siyenp Trkleri "Veiler" ad altnda bir imparatorluk kurmu ve 556 y)na kadar in toprana yerleip hkm srdkleri zaman "Polohvei" denilcn trkleri syledikleri kaydedilmektedir.
Siyenpi trlerinin akrab<s olan Khi-tonlarla Yu-enlerin kurduklar hkmdarlk saraylarnda da musiU renkli bir ~,ekilde devam etmi ve nazari aratrmalar younlamtr. Eu istilac Trk ordulannn, ayrca seyyar
55.
56.

FARMER, H.G. s. 2790

N. Sami Sanarl, Resimli Tijrk Edebiyat (stanbul-197)

5.10-1

XV. YZYLA KADAR ARAP RAN VE TRK MusKsl

267

musiki tekilatlarnn bulunduu ve bunun sonraki yzyllarda, dnya askeri musiki kurumlannn ilk rnei olduu .da dikkatiekmektedil7
Asyada Turani kavimle:in en kdemlisi ve ereflisi Trklerdir. H..
yzyln ortalarnda, Araplar Iran' fethettikleri zaman, slamiyet gn getike, evresini geniletmekteydi. Deiik blgelerde kabileler halinpe
yaayan Trkler, yeni dini kabul edip benimsernekte ge kalmlar ve slamiyet Asya'ya girince, Asya ve Trkistandaki kavimlerin sosyal durumlar zerinde etkili olmutur. H. II. Yzyldan balayarak, Asyal
mslmanlar zellikle Trkler ve Araplar arasnda yaylmakta olan fikir
ve ilim hareketlerine yabanc 'kalmamlardr. Hatta Trk, Arap, ranl
mslman olunca, Hz. Peygamberin "btn' mminler kardetir" ilahi emrini tebli ettii zaman, bu sz benimsemiler ve ar.alarnda hibir fark
gzetmeksizin, heralanda anlap kaynamlardr. tedenberi bilindii
gibi, Trk milleti iki blmde adlandmlp incelenmekte ve Trkistan'n
dousunda bulunanlara Uygur Trkleri, batsndakilere ise, Trk veya
Trkmen ad verilmektedirs8
X. Yzyldan sonra, slamiyetin arkasndan (Farabi zamannda) eski
Phsagor musiki nazariyelerinin erh ve tetkik edildii yzyllarda, Trkistan medreselerine girmi oran, n asya ve ran Musiki nazariyatnn, bir
ara Trklerin e~iyle in saraylarna kadar girmi olduu kaydedilmektedir. Yukar ve I Asya Trkleri ile ayn musiki kltrne bal bulunan
Moollann zaman zaman in '! fethi, musiki durumlarn yeniden deitirip Trkletirmi; bununla da Trk tesirine yol amt. Cengiz ile Kubilay'n saraylarndaki Klasik Trk Musikisi nazariyatn biraz daha iyi anlayabilmekteyiz.
Bu devrin musikisi hakknda, inli tarihilenn
verdikleri bilgiden baka, Abdulkadir Meragi ile olunun kitaplarndaki
kymetli bilgiler dikkatimizi ekmektedir. Bu bilgilerin altnda daha
nceki yzyllarda bile hibir farkn olmadn iaret etmektedir59
b. slam Devri Trk Musikisi
slamiyet 350/961 ylnda, Trk Hakanlar tarafndan ~abul edilince,
Trka alimleri edebiyatlar, Arap ve Fars dillerini de renmee balamlar ve ilmi eserlerini de ok defa Arapa ve bazen de Farsa yazm60
lardr slam medeniyeti tarihini yazan batl tar!hiler eserlerini Arapa
yazan Trk alimlerine Arap, Farsa yazanlara da Iranl diy~cek kadar ileri
giderek, hatta Farabi'ye "mehur Arap nazariyecisi", bn sina'ya da
"Arap tabiplerinin en mehuru,,61 gz ile bakarak, bu konuda yanlmlardr.
57.
58.
59.
60.
61.

M. Ragp Ksemiha1, Trk musikisi Tarihi, Musiki Mecmuas iinde, say 371. s.
19-20.
A.g.e. 21.
.
.
M. Ragp ksemihal, Trk Musikisi Tarihi. Musiki Mecmuas iinde sayl:3?I, s. 21.
a.g.e.23.
Fetis, Cihan Musikiinas1annn Biyografsi, i. 1?5~

268

RUHtKALENDER.

Hicretin 1. yzylndan Fatabi'ye kadar musiki nazariyat hakknda

bir eser bilinmemekle b~raber, :Farabi, Kitabu'l-Musiki el-Kebir adl eserinin n sznde, kendh.inden ence musiki nazariyat hakknda, eser yazm olan mellifleri okudu,unu yazmaka, fakat kimler olduunu bildirmektedir.62 Farabi (2~)9-339/:nO-950) Trk.istan'da Farab eklinde'
domu ve renimine de burada balamtr. Ikinci muallim adyla anlan Farabi, Kindiden sonra, Arapa musiki teorisi zerine bir eser yazan
ilk filozoftur. O'nun "Kitabu'P,,1usiki el Kebir" adl eseri biri sekiz dieri drt ksm ihtiva eden iki blmden ibarettir. Son drt ksm kayptr. 1.
blmde kendine zg bir metotla, musiki teorisini izah etmektedir. II.
Blmde kendisinden ncekilerin musiki hakknda sylediklerini hatrlatarak onlarn kritiini yapmaktdr. Ebu'l-Perec el-Isfahahi'nin el-Agani
adl kitabnda kullandE musiki teriilerinin .mahtarlar bulunmaktadr.
Farabi, nce musikinin tanmm, sonra da onun prensiplerini renmek
iin takip edilecek yolu bize gstermektedir. Musiki kaidelerine ait kaideleri, Phsagorcu, Aristm:en, Ptc,leme ekoln hatrlatmakla, bu bilgilerin
eserlerinden haberdar olup, faydaland anlalmaktadr. Farabinin Kitabu'l-Musikisiniri gii ksm deerli bir dkmandr. Bu yzyl filozoflannn kullandklar rn~todun bi:; rneidir. Bu metodun tamamen Yunan
bilgilerinden kaynakland aklanmaktadr. Kitabu'l-Musikinin drt deiik kopyas bulunmaktadr.
1. Leyden niv(:rsite~,i Ktphanesinde,
943/1537 tarihlidir.

Vf.

nr. 1427, yazma 123 Vr ve

2. Milano'nun Ambroisertne ktphanesinde,

ve 347/748 tarihlidir.

nr. 1427, yazma, 195

3. Madrid'in Escudal Ktphanesinde nr. 906, yazma eksik ve tarihsiz 182 vr.dr.
4. Beyrut yazmas., tarihsi;~ ve eksik kopyadr.
Farabi'nin eserleri, kendinden sonra yazanlardan ok stn olduu
kaydedilmektedir.63 Fihwf Fa;abi'nin hal tercmelerinden sz eden eserlerinde musikiinas olduu ve bir musiki aletinin onun tarafndan icat
edildiini renmi bulunmak:ayz. EI-Methal fi'l-musiki eserini, musiki
alimleri pek nemli gmektedrler. Eserin Franszcas da baslmtr. Bn
Ebi Usaybia, Tabakat'l-Etibt,u adl eserinde; Farabi, musiki ilminin nazariyat ve uygulamasnda en yksek gayeye ulatn ve icat ettii musiki aletini ald zaman insann btn hissiyatn en iyi bir ekilde tahrik
62.
63.

Rauf Yekta, Trk mus ikisi. (Franszcadan ev. Orhan Nasuhiolu, Musiki Mecmuas iinde, say 353. s. i 8
Farabi, Kitabu'I-Mus<i el-Kcbir Franszca ev. Baron R.d'erlanger (Paris-1930) Lll
19-21.
.

XV. YZYlLA KADAR ARAP RAN VE TRK MusK1si

269

64

ettiini zikretmektedir. Bu algy en iyi bir ekilde icat eden Farabi'nin

usta bir musikiinas ve bununla musiki hakknda liyakatnnefsaneletiini grmekteyiz. Aynca Farabi ud algsnn da mucidi olduu sylenmektedir. Bayezid Ktphanesi Genel Mdrlennden, smail Saib Efendi'nin
kitaplnda bulunan ve udun aslndan alnm 12x26.5 ebadnda iki para
bir fotoraf kadnn zerindeki ekil bu fikri ispatlamaktadr. H.
VIII.M.XIII, yzyla ait ve kufi yazl bu metni, Prof. Dr. Sheyl nver
okumaa muvaffak olmu, daha sonra onun okuyamad baz kelimeler,
Prof. Necati Lgal ve mdekkik alimlerimizden, A. Kemal Uok tarafndan okunmu ve bylece Arapa metin elde edilmitir. Bunun iin Seluk
neshine benzeyen bir nesihle, bir ud resmi izilerek ekil meydana kanlmtr. Bunu Necati Lgal mealen Trkenize evirmitir. Bu tercme
zerinde eski ark musikisi esaslann iyi kavram, A. Kemal Uok da in~elemeler yapmtr6S F:arabinin icad olduu sanlan ve Musullu brahim,
bn Muid ve Musullu shak tarafndan H. VII. yzylda udun tellerinin
yerlerine konulmas ile Irakllann stlahlanna gre tadil ve slah ettikleri
ud budur. Udun bu ekli zerine, tellerin ad olan naamatn adlan bu tellerin bal bulunduu bir eiin ltna yazld da grlmektedir.
X. yzyln sonlain~ doru Farabi'den sonra musiki hakknda eser
yazm olanlann banda bn Sina (980- 1037) gelmektedir. Musiki ile ilgili yazlarn Arapa olarak rnein e-fay kaleme almtr. Onun reneisi bn Zeyla; kitab el-Kafi Fi'l-Musiki (musikide yeterlilik) adl eserini yazm olup, sz konusu eser, musiki sanatnn icra ynne de arlk
verdiinden, musiki tarihi asndan kayda deer bir eser saylmaktadr66
bn Sina musiki sanatn ikiye ayrmtr. Birincisi telif ilmidir.
Bunun konusunu namelere balamtr. Burada namelerin birbirine
kar uyum ve uyumsuzluunu ele almaktadr. kinci olarak da ika (usl)
dan bahsetmektedir. Bunun kon;su ise, nameler ve vurulann birbirinin
arasna intikal eden zamandr. bn Sina sesleri birbiriyle kyas ederken
pes ve tizliklerini de ortaya koymakta, ayn zamanda sesleri et ve aralkl duruma getirmektedir. Yani iki name ncye. gre llrse, lye
gre pes olur. Bunun ikisinden biri daha pes olur. bn Sina'ya gre, pesin
de tizin de sebepleri vardr67 Bu devirde kullanlan alg aletleri; tek
name iin kullanlanlar ki bunlar san ve amrut adl alglardr. Bazlar da tek alet gibi, birka name karan, rnein Barbat ve Tanburun telleri; neylerin delii, drt oktav olan Barbat'n, her oktav bir tel gcnde
olduu zikredilmektedir68
64.
65.
66.
67.
68.

Bu alg hakknda fazla bilgi iin Bkz. ~rof. Dr. Sheyl nver, Trk hakimi ve filozofu Farabi'nin udu Musiki Mecmuas Iinde say, 146, s.41 9-420.
Sheyl nver, Trk hakim ve Fil()Zofu Farabi'nin udu (musiki mecmuas iinde say
146, s.419-420.
FARMER, HO. S.279.
bn Sina Risa1e fi'I-Musiki, (Haydarabat. 1934 s.3)
a.g.e.8.

1----

i ,

RUHKALENDER

270

Trk Musikisi, XIJI. yzylda Safiyddin Abdlmmin Urmevi ile,

XV. yzylda Abdlkadir Meragi arasnda 'cn parlak devrini yaamtr.
Bu iki musiki dehas, GUney Azerbaycan'da birbirine yakn iki ehirde
(Urmiyye ve Meraga) yetimiler ve: hretleri ise, daha gen yata iken
btn Islam alemine yaylm yc bu iki mU~;kiinashem bestckar hem de
musiki bilgini (mziko}.Jg) olarak bilinmektedir.
Konumuzun Arap musiki~i blmnde: hakknda geni bilgi verdiimiz Safiyddin yaad. devrede .(XIII: yzyl) musikiyi en ilmi teknik ve
klasik kalplara koyal'lu.:,.nterek bir Islam musikisi haline getirmee almtr. Safiyddin .XIV. Yiizyl balamadan alt yl nce lmtr.
Fakat hem Trk hem-lslam alemi ondan evvel ve ondan sonra unun dehasnda bir musiki alim: yetitirmemi ve ;:yn zamanda musiki ilminin
btn dnya tarihinde ~retimi en byk birka alimden biri olarak tannmaktadr. O, Trk mm ikisi ilmini ~;stemletirrni ve gnmze ayn dzeyde gelmesini salamtr. SafiyUddin Matematik ve fizik yoluyla; en
ilmi ekilde aklad, bugn de kullandmz Trk dizisi hakknda; "tahayyl bile tasavvu ~dilemez derecede en mkemmel ses dizisi,,69
hkm verilmektedir. Safiyddi 'nn erefiyesini inceleyen ve tercme
eden Heimholtz, Kie~ewetter, Baran CaJTa ve Vaux, Baron Erlangel',
Rauf Yekta, H. Sadettin Arc, ayn hkm vermektedir.
Safiyddin'i Kutbuddin Sirazi70 (1236-1311) takip etmi ve Daru'tTac (BritisbMuscum, yazma.r. 7694) adl eserinde onun yolundan ayrlmadn kaydetmekte di/I Eu yzylda (XI]]) Mevlevilik, musikiyi birinci plana alan bir Trk tarik:t olarak Anadolu'da gelimektedir. Konya
merkezinden parlayan ~,ir k gibi evreye yaylmaktadr. Kurucusu Hz.
Mevlana'nn olu Sultan Veled (1226-1312) ayn zamanda mzisyen ve
bestekar olarak bilinmektedir. Bylece Konya, Trlc musikisinin Anadolu'da ilk merkezi haline: gelrri ve daha sonra Mevlevilik Bursa ve Edirne'de gelimee devam etmitir. Musikimizde bugn elimizde notalar
bulunan ve eski eserler Safiyddn ve Konyal Sultan Veled'e ait olmak
zere XIII. Yzyln ii<nd yarsna aittir.
slam dininde musiki ve rakslailgili ilk belgelere Meraga'l Abdulkadirin "Makasidu'l-Elhar" adl eserinde:, sema ise miladi X. yzyldan
itibaren baz kaynaklada rastlanr;2.
69.
70.
7

Sir C. Huberd, POlT); The Art of MliSic, 1.29

Kutbuddi!l irazi, Daru't-Tac adl eserinde musiki ilmi iin deerli bir blm tahsis
etmitir. Iranl mellitl:rin ilkidir. (H.G. FARMER. slam Ansiklopedisi Musiki
maddesi, s. 683).
Oktay Aslanapa, Yiizyllat Boyunca Trk Sanat, XIVb. Yzyl (Ankara 1971) s.
134.
Dr. Nazmi zalp. T'jr1c Musil<isi Beste Formlan, s. 49.

72.

'i

i
i

i
i

XV. YZYLA

KADAR ARAP RAN VE TRK Mus1Ids

27]

Mevlana'nn byk bir din ve sanat bilgini olarak musiki hakknda

yceltici fkirleri vard. Sofiyane vecd ve istirakn, ilahi ilham ve nevenin kayna haline gelmi olan gnlniir, musiki ve sema ' gzel sanatn ulviyet ve kutsiyetinde eritmiti. Bilhassa musikiyi btn maddi ve
fiziki hadiselerin stnde tamamen ilahi bir anlay ve sezile Elest
Bezmi'nin avazesi diye tarif etmitir. Bu yzden mevlevihaneler, manevi
eitim ilevlerinin yansradevrin gzel sanatlar akademileri veya konser73
vatuarydlar . ,
Mevlevilerin zikri olan sema, mutlaka Musiki eliinde yapldndan mevlevihanelerde nazari veameli musiki eitimi yaptnIm, bu nedenle Trk Musikisinin en byk bestekarlar mevlevihanelerden yetimitir . Bu. eitimin yansra edvarlar ve muhtelif nota mecmualar tertip
edilerek, eserlerin gelecek nesillere intikali de salanmtr. Musiki sanatmz zerinde Mevleviliin tesiri o kadar byktr ki, "Trk Klasik Mzii mevlevihanelerde gelimitir" denilebilir.
Nefi, Fasih, Neati Ahmet Dede, Esrar Dede, Nabi, eyh Galip gibi
74
divan edebiyatmzn byk airleri de mevlevidir
Hz. Mevlana'nn tasavvufunda ama ak'tr. Hz. Mevlan~ insann
suretiyle deil siretiyle -yani i alemiyle- ilgilenmi, ruhi olgunlamay
ve ahlak kaidelerinin en ycelerine ulamay hedef almtr.
Mevlevilikte tamamen ruhi bir tezahr olaniir, musiki, raks ve
dier gzel sanatlar insan ktlklerden uzaklatnp, ilahi amaca yaklatracak aralar olarak grlm, bu yzden mevleviliin nemli rknleri
haline gelmitir.
Mevlevilik deyince ilk akla gelen sema; lgatta iitmek manasndadr. Terim olarak musiki namelerini dinlerken vecde gelip hareket
etmek, kendinden geip dnmektir. Hz. Mevlana zamannda belli bir dzene bal kalmakszn, dini ve tasavvufi bir cokunluk vesilesiyle icra
edilen sema, sonradan Sultan Veled ve ulu Arif elebi zamannda balayarak Pir Adil elebi zamanna kadartam bir disiplin iine alnm, sk
75
bir nizama balanm, icras renilir ve retilir olmutur
Bylece XV. yzylda sqn eklini alan Sema Trenine daha sonra sadece XVII. yzylda Na't-I erif eklenmitir.
73.
74.
75.

A.g.e.49.
AbdUlbaki Glpnads Mevlanandan sonra Mevlevilik, s. 446-454.
Na't- erif (1640-17]2) tarihleri arasnda yaam bUyk TUrk bestekan
zade Mustafa Itri Efendi tarafndan rast makamnda bestelenmitir.

Buhuri

272

-----i

RUH KALENDER

Sema, sembolik olarak, kaiatn oluumunu, insann bu alemde diriliini, Yca Yaratcya olan ak ile harekete geiini ve kulluunu idrak
-edip "nsan- Kamil'e do;~ru yn~liini ifade eder76
Yaplan tetkik ve aratrmalara gre, k{:sin olarak xV. Yzyla ait
ve notas zamanmza kadar gelmi bir Trk Musikisi eseri yoktur. Ancak
xiV. Yzy'ln ilk yans ile XV. yzylda Abdlkadir Meragi'nin Trk
musikisi bestelerinin XIV, yzyla ait olabilecei kaydedilmektedir.
Fakat bunlarn hangilerinin XIV. ve XV. yzylda bestelendiklerini kesin
olarak sylemek mmkn deildir. Abdlkadir Meragi (H. 762-839, M. '
1360-1435) yaad d~vir itiJ:>anylaXIV. y,zyl XV. Yzyla balamaktadr. Bylece XV. yzyl bilgim saylan Abdlkadir Meragi, byk lde baar kazand Trk Musildsini daha da pratik bir hale getirerek,
Trkistan Klasik ve HaI:( Musibsi gelenekl~rine daha yakn bir duruma
getirmeye almtr. Bylece XV. yzyl Trk dnyasnda, Trkistan ve
Trkiye Hakanlarnn kari karya gelmesiyle almaktadr.

76.

Dr. Celalettin elebi. Geleneksel Sema trenleri (Bror).

'i