HAT SANATINDA HAREKE VE NOKTALAMANIN TARH

SEYR
(Kurn- Kermin Harekelenmesi ve Noktalanmas)
Yrd. Do. Dr. Abdulkadir YILMAZ*

ZET
slm yaz sanat tarihinin seyrine baktmzda Mslmanlarn,
ilk nce Kurn- Kermi yazma ihtiyacn duyduklarn mahede
ediyoruz. Bylece, slm Tarihinde kitap hline getirilen ilk metin
Kurn- Kerm olmutur. Hz. Peygamber zamannda eitli
malzemeler zerine, siyah mrekkeple yazlm olan Mushafa; nokta,
hareke ve tezyin hibir ey konulmamtr. Daha sonra kullanlmaya
balanan bu ve benzeri iaretler, yzyllar ierisinde iptida bir
durumdan mkemmel bir hle getirilerek en gzel ekillerini almtr.
Anahtar Kelimeler: Kurn- Kerm, Harekeleme, Noktalama,
Harf.
ABSTRACT
The Historical Progress of Insertion of Vowel-Points and
Punctuating in the Art of Calligraphy
(Insertion of Vowel-Points and Punctuating the Koran)
When we look at the progress of history of Islamic calligraphy,
at first, we see that the Muslims felt the necessity to write down the
Koran in text. Therefore, the first text composed as a book is the Holy

*
Atatrk niversitesi lhiyt Fakltesi Trk-slm Sanatlar Tarihi Anabilim Dal.
 44

Koran. In the time of the Prophet, there was no punctuation marks

such as dots or any marks of ornamentation etc. on the Mushaf written
in black ink on several materials. Such marks which began to be used
later on made great progress and from a primary form developed into
a perfect punctuation system.
Key Word: The Holy Koran, to Insert the Vowel-Point, to
Punctuate, Letter.

Bu almamzda, Arap alfabesinde ksa seslilerin karl

olarak kullanlan hareke ile, benzer harfleri birbirinden ayrmak iin
kullanlan noktay ele aldk. Hat sanatnda ilk defa kullanlmaya
balanan bu iretlerin nerelerde ve ne ekilde kullanldn
gstermek iin, slm Tarihinde ilk kitap hline getirilen Mushaf
rnek alacaz. Bylece, hareke ve noktalamann yzyllar iinde ilk
hlinden gnmze kadar geirdii merhaleleri numneleri ile ksaca
gstermee alacaz. Metindeki misallerde renkli olmas gereken
noktalar, dergi siyah-beyaz basld iin, siyah olarak gstereceyiz.
RB1 (HAREKE)
nceleri Msned denilen Gney Arabistan yazsn kullanan
Araplar, III. yy. sonlarnda veya IV. yy. balarndan itibaren rm
yazsndan gelitirilmi olan Nabat Alfabesinden faydalanarak
dzenlenen 22 harfli alfabeyi kullanmaya balamlardr. Bu alfabe,
Arap diline has olan baz sesleri karlamak iin nceleri noktasz olan
(  
) harfleri de ilve edilerek, 28 harfe karlmtr. Bylece

1
Arapada kelimelerin sonlarnda deien hareke veya harftir. Bkz. Mehmed Zihn, el-
Muktedab f Kavidin-Nahv, stanbul, ts., s. 31.
 45

dier Sm alfabelerinde ortak olan orijinal sra  

 ) 
(  "!  
 #$% aynen korunmutur.
Baz dilcilerin 29. harf olarak kabul ettikleri lm-elifin ( ' ) ise, VI.
yy.da Tamarallardan alnd sanlmaktadr2.
rm ve Nabat yazlarnda irb/hareke yoktu. Sryan ve
branlerde irb yerine iretler kullanlmtr. Sryanler,
Hristiyanl kabul edip mukaddes kitaplarn dillerine nakledince
lahinden korumak iin harflere irb almeti/hareke koymulardr3.

Arap yazsndan nce fethann ekli elif ( ) harfi ' !4,

kesrenin ekli y ( ) harfi 
 */012 5, zammenin ekli
vv ( ) harfi 4
5 6 idi7. brncede de ilk zamanlarda elif ( ) ,
h ( 6 ), vv ( ) ve y ( ) harfleri hareke yerinde kullanlmt.
Daha sonra branler nokta eklindeki harekeyi icat ettiler. Bu da V.
ve VI. asrlard. Hareke bir veya birka noktadan ibaretti. Fetha/stn,
kesre/esre, zamme/tre, edde, med (uzatma) ve vasl (bititirme)
almeti olarak harfin stne veya altna konulurdu8.
Arapada da irbn/harekenin nereden alnd ve ne zaman
kullanld kesin olarak bilinmemektedir. Srynce veya

2
Geni bilgi iin bkz. Rekin Ertem, Elifb, DA, stanbul 1995, XI, 40-41.
3
ed-Dn, Eb Amr Osmn b. Sad, el-Muhkem f Naktil-Meshif, nr. zzet Hasan, Dimak
1379/1960, s. 29; el-Krd, Muhammed Thir b. Abdulkdir el-Mekk el-Hattt, Trhul-
Hattil-Arab ve dbih, 1358/1939, s. 73; Sheyle Ysn el-Cubr, Aslul-Hattil-Arab
ve Tatavvuruh hatt Nihyetil-Asril-Emev, Badat 1977, s. 148.
4
Tevbe, 47.
5
Nahl, 90.
6
Bakara, 5.
7
es-Suyt, Celluddn Abdurrahmn, el- tkn f Ulmil-Kurn , nr. Mustafa Db el-
Bu, Beyrut 1407/1987, II, 1171.
8
Muhammed Bedr, el-Kenz f Kavidi Lugatil-beriyye, Msr 1926, s. 54-62.
 46

brnceden alnm olabilir. Chiliye dneminde ve slmn ilk

yllarnda biliniyor; fakat kullanlmas pek ho karlanmyordu; hatta
fazlaca kullanlmas muhatab kmseme9 kabul ediliyordu.
Kurn- Kermin ilk nshalar parmen10 zerine ve siyah
mrekkeple yazlmt. yetleri, sreleri ve czleri birbirinden ayran
almetler ile sre balklar da yoktu. Hatta irb almeti/hareke ve
harflerin noktalar da yoktu.

(IV. Halfe Hz. Osman tarafndan deri zerine kf hatla yazlm el-Arf, 7/86-87

9
Nihad M. etin, slm Hat Sanatnn Douu ve Gelimesi (Ykt devrinin sonuna
kadar), slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, stanbul 1992, s. 20.
10
zerine yaz yazmak, resim, harita yapmak ve buna benzer ilerde kullanmak zere zel
hazrlanm deri. Bkz. Mehmet nder, Antika ve Eski Eserler Klavuzu, Ankara 1988, s.
200.
 47

yetleri. Bkz. Yazr, Mahmud Bedreddin, Medeniyet leminde Yaz ve slm

Medeniyetinde Kalem Gzeli, nr. Uur Derman, Ankara 1972, I, 81.)

lk zamanlar, baz sahbeler Mushafn hareke ve

noktalanmasna kar karken bazlar yaplabilir11 diyorlard. Bu
sebeple sahbe dneminde bu hususta ciddi bir alma olmad;
kaideve usulleri konulmad. Bu durum 40 ksr sene devam etti.
Ancakslmn yaylp da Kurn- Kerimn okunmasnda eitli
lahinler (okuma hatalar) ortaya knca harekeleme ii balatld12.
Mushaflarn harekelenmesi, Irak valisi Ziyd b. Ebh (. 53/673)in
isteiyle Ebl-Esved ed-Del13(. 69/688) tarafndan yaplm14; ed-
Delnin rencileri olan Nasr b. sm el-Leys (. 79/707) ve Yahy
b. Yamer (. 129/746) de bu ii Basrada balatarak devam
ettirmilerdir15. Bu hususta ilk telkinlerin Hz. Ali (. 40/661)
tarafndan yapld da nakledilmektedir16. Bylece Kurnn
harekelenmesine balanlm ve ilk defa irb almeti (hareke) olarak
nokta 17 kullanlmtr. Ancak bu harekeler, kelimede her harfe
konulmam; kelime iinde karkla sebep olabilecek harflerde
kullanlmtr18.

11
es-Sicistn, Eb Bekr Abdullah b. Eb Dvd, Kitbl-Meshif, nr. Arthur Jeffery, Msr
1355/1936, s. 141-143.
12
ed-Dn, el-Muhkem, s. 18-19; el-Cubr, a.g.e., s. 154.
13
Ebl-Esved Zlim b. Amr b. Sfyn b. Cendel ed-Del. Kurn- Kerme hareke
sistemini getiren ve Arap nahvinin ilk esaslarn tesbit eden lim, ir. Tbindendir. Koyu
bir Ali taraftardr ve nahiv ilmini ondan almtr. Basrada vefat etmitir. Geni bilgi iin
bkz. Tevfik Rt Topuzolu, Ebl-Esved ed-Del, DA, stanbul 1994, X, 311-313.
14
ed-Dn, el-Muhkem, s. 3-4.
15
ed-Dn, el-Muhkem, s. 6; el-Cubr, a.g.e., s. 152.
16
el-Kalkaend, Ahmed b. Ali, Subhul- A f Sn atil-n, nr. M. Hseyin
emsddn, Beyrut 1987, III, 149.
17
ed-Dn, el-Mukni f Resmi Meshifil-Emsr, nr. Muhammed es-Sdk Kamhv,
Kahire, ts., s. 129.
18
ed-Dn, el-Muhkem, s. 23.
 48

(IX-X. Asrda Ebl-Esved ed-Del hareke sistemine gre kf hatla yazlm el-
Bakara 2/202-203 yetleri. Bkz. Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar,
stanbul 1999, s. 78.)

Balangta, Medineliler, hareke iin krmz ve sar yuvarlak

noktalar kullanlmlardr. nk; Mushaf metni siyah mrekkeple
yazldndan siyah renkle nokta vurmak ho karlanmam;
harekeler iin deiik renkler kullanlmtr. Krmz noktalar; hareke,
tenvn, edde, tahff, skn, vasl (bititirme) ve med (uzatma) iin, sar
noktalar ise, zellikle hemzeler iin kullanlmtr. lk zamanlar,
sadece vasl hemzeleri19 iin yeil noktalar da kullanlmtr.
Irakllar ise, btn iretler iin sadece krmz noktalar
kullanmlardr. Onlarn Mushaflar byle tannyor ve dierlerinden

19
Bata olunca okunan bititii zaman okunmayan hemze.
 49

ayrt ediliyordu20. Endlsller ve dierleri de Medinelilerin yolunu

takip etmitir.
lk zamanlar Arap gramercileri hareke, tenvn, edde ve hemze
iin yuvarlak krmz noktalar kullanmlar ve zellikle irb/hareke
noktasn, kelimenin son harfine koymulardr.
bn Mchid21 (. 324/936)den gelen habere gre ilk zamanlar
Mushafta her harfe nokta konulmad gibi skin olan harflere de
iret konulmamtr. bnl-Mnd22 (. 336/947s); hareke ve
noktalarn zaruretten zorluu gidermek iin konuldu demektedir. bn
Ete23(. 360/971) ise; skin hemze zerine hareke konulup dier
skinlere konulmadn; mazmm olan mm, y, t ve nn harflerinde
harekenin kullanldn; bu harflerin harekesi mefth olduu zaman
ise, harekenin terk edildiini sylemektedir.
9 ;
9; 2
gibi24.
Skin hemze, elif harfi ile olursa bu siyah elifin zerine hemze
yerine bir nokta; y harfi ile olursa yann altna bir nokta; vv harfi ile
olursa vvn gsne bir nokta olarak konulur.

20
ed-Dn, el-Mukni, s. 130; el-Muhkem, s. 19-20.
21
Eb Bekr Ahmed b. Ms b. el-Abbs b. Mchid et-Temm. Byk krat limlerinden
olup dindarl ve gzel ahlkyla tannrd. Badatta domu ve yine orada vefat etmitir.
Geni bilgi iin bkz. Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, stanbul 1999, XX, 214-215.
22
Ebl-Hseyn Ahmed b. Cafer b. Muhammed b. Ubeydillh el-Mnd el-Badd. Krat
ve hads limidir. yi bir kurr olup sika, emn ve sadk bir hadisi idi. Badatta domu
ve yine orada vefat etmitir. Geni bilgi iin bkz. Tayyar Altkula, bnl Mnd, DA,
stanbul 2000, XXI, 152-153.
23
Eb Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Ete el-sfahn. Arap dilcisi ve krat
limi. Aslen sfahnldr. Salam, gvenilir, Arapaya vkf bir lim olduu rivyet edilir.
Msrda vefat etmitir. Geni bilgi iin bkz. Tayyar Altkula, bn Ete, DA, stanbul
1999, XIX, 477.
24
ed-Dn, el-Muhkem, s. 210-211.
 50

 @?2 ,  , % 02 (
;@?2 , 
5 ,
% B2 )
gibi25.
Bu durum Hall b. Ahmed26(.175/791)e kadar devam etmitir.
Hall b. Ahmed byk bir filolog olup harekeye yeni bir ehre
kazandrmtr. yle ki, fetha yerine yatk bir elif, kesre yerine
ekilmi bir y, zamme yerine de bir vv kullanmtr. Ayrca hemze,
edde, revm ve imm almetleri koymutur. edde iin edd
(2 ) kelimesinin evvelindeki dii ( D ); cezm iin da haff
( EF ) kelimesinin bandaki h (  )yi almet olarak
kullanmtr27.
Harekelerin Yeri
ed-Delnin slbuna gre, fethann/stnn yeri harfin zeri,
kesrenin/esrenin yeri harfin alt, zammenin/trenin yeri ise, harfin n
veya ortasdr. Kelime tenvnli (iki stn, iki esre, iki tre) olursa iki
nokta konulurdu; birincisi hareke ikincisi tenvndir28. Fetha yksek
tonlu bir ses olduu iin harfin stne; kesre aa tonlu bir ses olduu
iin harfin altna; harfin alt ve st dolunca zamme orta ksmna veya
n ksmna konulmutur. Bu harekelerin irb almeti, mebnlik
almeti (deimeyen) veya arz (geici) hareke gibi farkllklarna

25
ed-Dn, el-Muhkem, s. 225-226.
26
Hayat iin bkz. T. Rt Topuzolu, Hall b. Ahmed, DA, stanbul 1997, XV, 309-312.
27
ed-Dn, el-Muhkem, s. 7; Abdulazz b. Abdullah b. Bz v. dr., Kitbl-Mushaf,
Mecelletl-Bhsil-slmiyye, sy. 6, Riyad 1402, s. 21.
28
es-Sicistn, a.g.e., s. 144; ed-Dn, el- Mukni, s. 131 ve el-Muhkem, s. 3-4; bnn-Nedm,
Muhammed b. shk, el-Fihrist, Beyrut, ts., s. 60; el-Kalkaend, a.g.e., III, 155; el-
Cubr, a.g.e., s. 151-152; Muhammed Hamidullah, Allahn Elisi (s.a.v.) ve Sahabe
Devrinde Yaz Sanat, slm Aratrmalar, II/7, (Mays-1988), s. 101; Abdussabr hin,
Hz. Muhammed Devrinde Arap Yazsnda Hareke ve Nokta ev. Tayyar Altkula,
Diyanet Dergisi, c. 9, sy. 102-103 (Kasm-Aralk 1970), s. 402-406.
 51

baklmam, hepsinin irb almetleri yuvarlak noktalar hlinde

vurulmutur29.
b, htils, hf ve mml Yerlerin Noktalanma ekli
bda30 fetha yerine yatk elif, kesre yerine kk y-yi
merdde, zamme yerine kk vv; ihtilsta31 ise, fetha iin ste, esre
iin alta, zamme iin de harfin iine veya nne nokta konulmutur.
hf32 ve imm33 da ihtils gibidir34.
mam Sbeveyh35 (.176/792) ise: b ve temtt (uzatma)
yapanlarn almeti vv ve y36 harfleridir demitir.

Eb Amr (.444/1052) diyor ki :

0 I
FJ H
F gibi
imm olacak yerlerde kelimenin asln gstermesi bakmndan
kesreler biraz vv gibi meyilli yaplr ve bu kelimelerin ilk harfleri
imm kraatine gre krmz mrekkeple noktalanrd37.
edde ve Skn Almeti
edde; Arapada, bir nszn iki kez okunmas gerektiini

29
ed-Dn, el-Muhkem , s. 42.
30
Lgat manas doyurmak olan kelimenin stlah manas : Teshli ciz olan baz harflerin
mahrecinden karlmasdr. Nihat Temel, Krat ve Tecvd Istlahlar, stanbul 1977, s.
79.
31
Lgat manas; Bir eyi elden kapmak, beyaz ile siyah kartrmak olan kelimenin stlah
manas : Harfin harekesini hafif bir sesle okumaktr. Temel, a.g.e., s. 72.
32
Lgat manas rtmek ve gizlemek olan kelimenin stlah manas : hfa harflerinden nce
gelen tenvn veya skin nnu, izhr ile idm arasnda, eddeden uzak, unne ile okumak.
Temel, a.g.e., s. 72.
33
Lgat manas koklatmak olan kelimenin stlah manas : harekeyi sessizce iaret
etmektir. Temel, a.g.e., s. 79.
34
ed-Dn, el-Muhkem, s. 44- 46.
35
etin, Sbeveyhi, A, stanbul 1976, X, 578-585.
36
ed-Dn, el-Muhkem, s. 45.
37
ed-Dn, el-Muhkem, s. 47- 48.
 52

gsteren ve harfin stne konulan almet; skn ise, harfin zerine

konulan ve harekesinin olmadn gsteren irettir. edde almeti
olarak; edd ( 2 ) kelimesinin n harfinin dileri veya bu
kelimenin sonundaki dl harfi kullanlmtr. n harfini kullananlar;
harf mefth olduunda ireti harfin stne ve bunun zerine bir
nokta; meksr olduunda edde almeti harfin stne, kesre iin de
harfin altna bir nokta; mazmm olduunda yine edde ireti harfin
stne, zamme iin de harfin nne bir nokta koymulardr. Bu, mam
Hall , mam Sibeveyh ve Merik ehlinin yoludur38. Buna gre edde
almeti yledir :

Dl harfini kullananlar ise hareke mefth olduunda zerine bir
dl, meksr olduunda altna bir dl, mazmm olduunda nne bir
dl koymulardr. Bazlar bu almetleri irb almetleri olan
noktalarla birlikte de kullanmlardr. Bu ehl-i Medne
noktalayclarnn yoludur39. Buna gre edde ekli yledir:

________

Dl, kavis eklinde, ilk zamanlar harekeli daha sonra harekesiz

de gsterilmitir. Sonra bu tarz Maribe gemi ve bu kavis ekil
daha da keskin bir hl alarak Marib hattnn hususiyetlerinden
olmutur40.
________ , ________ , ________

Skn iin iki almet kullanlmtr; birincisi, Endlste

38
ed-Dn, el-Muhkem, s. 49-50.
39
ed-Dn, el-Muhkem, s. 50.
40
etin, a.g.m., s. 19.
 53

eskiden beri kullanlmakta olan krmz mrekkeple harfin zerine bir

cerre (ince bir izgi) koymak ki, bu harf ister hemze olsun ister
dier harflerden birisiYani Endls ktipleri h( ) nn ba ksmn
hazfedip medde sini yaylm elif gibi izgi hlinde, cezm (skn)
almeti olarak kullanmlardr. kincisi, Medinelilerin kulland ve
harfin zerine koyulan kk bir daire ( o ) mam Sbeveyh ve
taraftarlar ise, skn almeti olarak haff (  ) 
kelimesinin
h (  ) sn; baz Arap gramerciler de kitbiyeh ( MF01 ) de
olduu gibi skn almeti olarak h ( 6 ) harfini kullanmlardr41.

Medd (Uzatma) Almeti ve Harfteki Yeri

Endls ktipleri, med ve ln harfleri olan elif, vv ve ynn
zerine krmz mrekkeple yukardan aaya doru gelen bir izgiyi
(bir ekeri), med/uzatma ireti olarak kullanmlardr. Eer bu
medler, mahzf (atlm) bir med, cemi (oul) mmi veya zamir hs
ile bitiik zid ( fazla ) bir med olursa iki ekilde almet koyuyorlard.
Birincisi, harfi krmz mrekkeple yazp zerine med almetini izgi
eklinde koymak; ikincisi, harfi krmz mrekkeple yazmayp o harfin
yerine med almetini izgi eklinde koymak. Bu da, harfin
hazfedildiine, fakat lafzen sabit olduuna dellet eder 42.
Silinmi:
N ?5OF 0  N19 M  4
5
ER  ?0@ gibi.

Irakllarn selef (ncekiler) ve halefi (sonrakileri), Mushaflarda

41
ed-Dn, el-Muhkem, s. 51-52.
42
ed-Dn, el-Muhkem, s. 54-55.
 54

skn, edde ve med iin almet koymuyorlar, skin ile eddeli harfi
ayrmak iin sadece eddeli harf zerine bir nokta koyuyorlard43.
Tenvnin ekli ve Yeri
Tenvn44 sadece isimlerin sonlarnda olur. Eer ismin sonu
mecrr (kesre) olursa harfin altna iki nokta, merf (tre) olursa nne
iki nokta, mansb (stn) olursa stne iki nokta konulurdu. Bu
noktalardan biri hareke, ikincisi ise, tenvn (skin nn ) almetidir.
Bunu ilk kullanan kii Ebl-Esved ed-Deldir45.
Nasb (stn) hlindeki tenvn, nakktlar (nokta koyanlar,
ktipler) tarafndan farkl yerlerde ve ekillerde kullanlmtr :
1- Bazlar bu iki noktay krmz mrekkeple elif-i mersme
(yazl olan elif harfi) zerine koymular. J gibi.

2- Bir grup da elif harfinin zerini bo brakp harekeli harfin

zerine iki noktay koyuyorlard. 0$F%T gibi.
3- Bazlar bir noktay harekeli harf zerine hareke olarak, bir
noktay da tenvn olarak kelimenin sonunda bulunan elif veya y
eklinde olan harf zerine koymular. V gibi.

4- Baz ktipler de harekeli harf zerine bir nokta; bu harften

sonra gelen elif veya y eklinde yazlan son harf zerine iki nokta
koyuyorlard46.  , 0T gibi.

43
ed-Dn, el-Muhkem, s. 56.
44
Arapa isimlerin sonunda bir hareke ile bir skin nn ( ) eklinde okunan iki hareke:

, , : en, in, n gibi.
45
ed-Dn, el-Muhkem, s. 57-58.
46
ed-Dn, el-Muhkem, s. 60-61.
 55

Hall b. Ahmed iki noktay biri dierinin zerinde olmak zere

uzunlamasna koymutur47. el-Yezd, tenvnin, vakf/durma halinde
elife dnt iin noktalar elif harfi zerine koyduunu
sylemektedir48. 0$F ?gibi.
Bunlara benzer kelimeleri bu harekeleme dnda, eer iki elif
harfi arasnda bir hemze olur ve bu elif harflerinden herhangi birisi
yazda gsterilmeyip telaffuz edilirse, ekilde nokta ile
harekelenmesi ciz/uygun grlmtr:

1- ki noktay da hemzenin zerine koymak; 0XJ , 0

gibi.
2- Siyah mrekkeple yazlan elif harfinden nceki elifi krmz
mrekkeple yazmak ve iki elif arasndaki hemzeyi sar mrekkeple
nokta eklinde, hemzenin harekesini tenvnle beraber sondaki siyah
elif zerine iki nokta halinde koymak; 05XJ 05 gibi.

3- Siyah mrekkeple yazlan elif harfinden sonraki elifi krmz

mrekkeple yazmak ve iki elif arasndaki hemzeyi sar mrekkeple
nokta eklinde, hemzenin harekesini tenvnle beraber sondaki krmz
elif zerine iki nokta halinde koymak. 0XJ 0 gibi49.

Eer kelime t-y tens (diilik almeti olan t ( ) harfi) ile

bitiyorsa hareke ve tenvn iin konulan iki nokta st ste t-y tens
zerine konulur. Y$ gibi.

47
ed-Dn, el-Muhkem, s. 64.
48
ed-Dn, el-Muhkem, s. 218.
49
ed-Dn, el-Muhkem, s. 65-66.
 56

Kurn- Kerimde bulunan 0?F 50

ve 0 !O9 51

kelimeleriyle bunlara benzer kelimelerde nakktlar/ktipler tenvnin

elif harfi zerine krmz mrekkeple iki nokta hlinde konulmasnda
ittifak etmilerdir. Misal :
; 2' 0@ gibi52.

Terkiplerin Tenvni
Nasb/stn, cer/kesre ve ref/tre hlinde tenvnli bir isim ve
bundan sonra banda boaz harflerinden- bunlar alt harftir; hemze
( ) , h ( 6 ), h ( ) , ayn ( ) , gayn ( ) ve h ( ) -
biri bulunan bir kelime geldiinde tenvnli olan kelimenin sonuna st
ste iki nokta konulmutur. Bunlardan altta olan hareke, stte olan
tenvndir. Cer hlinde ise, stteki hareke, alttaki tenvndir. Ayrca
boaz harfiyle balayan ikince kelimenin ilk harfine de bir nokta
konulmutur. Bylece tenvnin zhr edileceine iret edilmitir.
Yani bu iki kelimede izhr53 yaplr. Misal: NF T gibi.

Ancak h ( ) ve gayn ( ) gibi boaz harfleri bulunan

kelimelerde zhr yapmak isteyen noktalar st ste; ihf yapmak
isteyenler ise yan yana koyarlard.
Boaz harfleri dndaki noktal harfler tenvnli bir isimden
sonra geldiinde noktalar yan yana konulurdu. Bu iki noktadan harfin
peine gelen hareke sonra gelen tenvndir.
Tenvnden sonra r, lm, mm, nn harfleri gelirse bunlar

50
Yusuf , 32.
51
Alak , 15.
52
ed-Dn, el-Muhkem, s. 67.
53
ki harfin arasn uzaklatrarak ayrmaktr. Geni bilgi iin bkz. Mehmet Adgzel, Kuran-
Kermin Tecvidi ve Tilveti, Erzurum 2001, s. 64.
 57

zerine edde konulurdu. nk burada idgm vardr ve bu da harf

menzilesindedir 54.

NF  J gibi.
Eer tenvnden sonra vv veya y harfleri gelirse, gunne
(genizden telaffuz) yapanlar bu harf zerine edde, gunne
yapmayanlar ise sadece vv veya y harfleri zerine birer nokta
koymulard.
T`2  52 YF  52

T`2  52 YF  52 gibi.

Tenvnden sonra kf, kf, cm, n vs. harflerden biri geldiinde

edde konulmam; her harfin zerine birer nokta konulmutur55.
#
2@0  # gibi.
st ste konulan noktalara : Mterkib nokta veya terkb-i
tenvn; yan yana olanlarna ise, Mtetbi nokta veya tetbu-i
tenvn denir56. mam Hall ise, bunlardan terkb yerine tl,
tetb yerine arz tabirlerini kullanmtr57.
Skin Nnun Hkm
Skin nndan sonra hurf-i halktan (boaz harflerinden) biri
geldiinde skn almeti olarak kk bir izgi veya latif, ince bir
daire; ayrca boaz harfi zerine de bir nokta konulmutur. Bylece
nn harfinin zhr edilecei/ak okunaca gsterilmi olur.

54
ed-Dn, el-Muhkem, s. 69.
55
ed-Dn, el-Muhkem, s. 70.
56
ed-Dn, el-Muhkem, s. 68 , 69.
57
ed-Dn, el-Muhkem, s. 72.
 58

H
$T # 0 # #
# gibi58.

ve gibi harfler gelirse (gunne yapanlara

gre) skn almeti konulmaz, bu alt harf zerine edde almeti
konulur. Bylece idgm yaplaca anlalr.

*2 # NR # 0 # gibi59.

Nn harfinden sonra dier noktal harfler gelir ve ihf yaplrsa,

nna skn almeti sonra gelen harfe edde almeti konulmam,
sadece bu harf zerine bir nokta konulmutur.


% #5 N19 gibi60.
Nn harfinden sonra b ( ) harfi gelirse yine hkm ayndr.
 !# gibi. Eer nn harfi zerine krmzyla kk bir mm
yaplrsa gzel olur. Bylece nn harfinin mme dnecei gsterilmi
olur61.
zhr Yerleri
zhr yaplacak yerlerde skin harfin zerine kk bir izgi
veya ince, latif bir daire, sonra gelen harfin zerine de bir nokta
konulur. Bylece zhr yaplaca gsterilir.

N 0 * d e $  " 09% !gibi62.

58
ed-Dn, el-Muhkem, s. 73.
59
ed-Dn, el-Muhkem, s. 74.
60
ed-Dn, el-Muhkem, s. 75.
61
ed-Dn, el-Muhkem, s. 76.
62
ed-Dn, el-Muhkem, s. 77.
 59

Mudgamn Noktas
dgm- misleyn63 veya mtekribeyn64 olduunda birinci harfe
skn almeti atlmam; ikinci harfe edde konulmutur.

NR 0 f 0$ @ Y /0g 0  Nh

gibi. Bylece birinci harf ikinci harfe evrilerek okunur.

Ancak, t-y skine ( ) , tya ( ) idgm olunduunda

tya ( ) skn almeti, tya ( ) da edde almeti konulmu,
bylece t, tya tam kalp olunmadan okunmutur.


 O #5 
h g @ 
h  gibi.

Veya, t ( ) skn almetinden, tda ( ) edde almetinden

ri klnm ve tann iine bir nokta konulmutur. Bylece tnn ( )
tya ( ) tam bir inklb (eviri,dnm ) olmad anlalmtr.
O #5 g @  gibi65.

Vasl Hemzeleri66
Vasl hemzesinin makabli/ncesi, ya mefth/stn veya
meksr/kesre yahut mazmm/tre olur. Elif harfinin makabli fetha ise,
elifin zerine ince bir izgi; kesre ise, altna ince bir izgi; zamme ise,
ortasna ince bir izgi konulmutur. Bylece, eliflerin makablinin
mefth, meksr veya mazmm bir harf olduu gsterilmitir.

63
Zatlar ve sfatlar bir olan iki harften ( yani ayn harflerden ) birincisini ikincisine idgm
etmektir. Temel, a.g.e., s. 69.
64
Mahreleri ve sfatlar farkl olan fakat birbirine yakn olan iki harfi birbirine idgm
etmektir. Temel, a.g.e., s. 69.
65
ed-Dn, el-Muhkem, s. 80.
66
Bkz. dipnot 16.
 60

 lT 09 0Rh2 02 *  1
#
F$0 !gibi67.
Ehl-i nukt bu cerreye (ince izgiye) sla ismini vermilerdir68.
Endlsller, ibtid hlinde bulunan bir hemze-i vasln harekesi
ile her zaman harekeleri bulunan elif ve dier harflerin harekelerini
ayrmak iin hemze-i vasln bana yeil veya lacivert mrekkeple
nokta koymulardr69.
Endlsl hattt ve nakkt Hakem b. mrnn h. 227 senesinde
yazd ve harekeledii bir Kurn- Kermde; harekeler krmz,
hemzeler sar, ibtid hlindeki/balangtaki hemze-i vasllar yeil,
slalar, sknlar ve eddeler de ince bir kalemle krmz mrekkeple
konulmutur. Ayrca, mahzf elifler krmz ile tesbit edilmi, zid
harflerle hurf- muhaffefe (eddesiz olan harfler) zerine de
krmzyla kk bir dire konulmutur.
Him b. Abdlmelik (724-743) zamannda, Mure b.
Mnnn h. 110 senesi Receb aynda yazd Mushafta da harekeler,
hemzeler, tenvn ve edde krmz noktalarla gsterilmitir. Bu Merk
ehlinin noktalayclarnn/ktiplerinin yoludur70.
Mfred Hemze-i Lnin Noktas
Kelimelere eklenen, tahkki (tam telaffuz) ve telyninde
(yumuatlmasnda) ihtilf edilen hemze-i lnin hli vardr.
Birincisi makabli mefth, ikincisi meksr, ncs ise, mazmm

67
ed-Dn, el-Muhkem, s. 84.
68
ed-Dn, el-Muhkem, s. 85.
69
ed-Dn, el-Muhkem, s. 86.
70
ed-Dn, el-Muhkem, s. 87.
 61

olmasdr. Bu durumlardan birincisinde hemzenin zerine, ikincisinde

y harfi zerine, ncsnde de vv harfi zerine krmzyla bir nokta
Silinmi: m
F M 0   
konulmutur. 0   mF
 gibi. Bylece bu hemzelerin
telynine ve teshline71 dellet edilmitir72.
ki Hemzenin Beraber Kullanlmas Hlindeki Harekeleme
Bu ekilde olur. Her iki hemze de mefth, birincisi mefth
ikincisi meksr, birincisi mefth, ikincisi mazmm.

MF%T
V M N1 gibi73.

kinci hemzeyi teshl edenlere gre; birinci hemzeyi gsteren

saryla bir nokta, zerine de krmzyla hareke yerine bir nokta
konulur. Bylece birincinin teshline, ikincinin tahkkine dellet
edilmi olunur. NRV ( NRV ) gibi.
Kraat farkllklarna gre; sar bir nokta hemze, krmz nokta
hareke, ondan sonra krmzyla bir elif ve bana teshl almeti olarak
krmz bir nokta konulur. Dileyen bu noktay koymayabilir.

NRV ( NRV ) gibi74.

Teshl ve elif-i fsla kraati zere noktalama; almeti sar nokta

olan muhakkak hemze ile almeti krmz nokta olan teshl hemzesi
arasna krmz ile bir elif-i fsla konur. Nokta koyan dilerse elif-i
fsla yapmaz, onun yerine bir medde (uzatma ireti) koyar. nk

71
Hemzeyi, hemze ile hemzenin harekesi cinsinden bir harfi med arasnda telaffuz etmeye
denir. Bkz. M. Slim Muhaysin, el-rdtl-Celiyye, Kahire, ts., s. 512; Fatih ollak,
sm Krt, stanbul 1989, s. 61.
72
ed-Dn, el-Muhkem, s. 90-91.
73
ed-Dn, el-Muhkem, s. 93.
74
ed-Dn, el-Muhkem, s. 95.
 62

bu da fsla almetidir. NRV ( NRV ) gibi. kinciye

gre NRV ( NRV ) gibi.
Hemzeyi tahkk edenlere gre noktalama: Birinci hemze sar
nokta, harekesi musavver elifden nce krmz nokta. kinci hemze
sar, harekesi elif-i musavver zerinde NRV ( NRV
)
gibi. Bu birinci hemzeyi sreten mahzf/yazda yok sayanlara gredir.
kinci hemzeyi mahzf grenlere gre ise; birinci hemze ve
harekesi elif-i musavver zerine konulur, ikinci hemze ve harekesi bu
elifden sonra konulur. Noktalayan dilerse krmz ekilde bunu yapar,
dilerse onun iin bir ekil yapmaz. Hemze ve harekeyle yetinir.

NRV ( NRV ) gibi.

Hemzeyi teshl eden ve her ikisinin arasn elifle fasledenlere

gre; iki hemze arasna krmzyla bir elif veya eker...

NRV ( NRV ) gibi.

Hemzeyi tahkk edenlere gre, birinci yazlan eliften nce
hemze sar nokta, harekesi de zerine krmz nokta; ikinci hemze ise,
yazlan elifin zerinde sar nokta ve harekesi zerinde krmz nokta
konarak gsterilir. 0$RV ( NRV ) gibi75.
Banda Lm- Tarf Bulunan Kelimelerdeki stifhm
(soru) Hemzesinin Harekelenmesi
Harekeleme yle yaplmtr: Hemze yerine sar bir nokta,
zerine de krmz nokta ile siyah eliften nce hareke konulmutur.
Siyah elif zerine de sadece krmz bir nokta konulmutur. Bu

75
Dier hareke ekilleri iin bkz. ed-Dn, el-Muhkem, s. 96-97.
 63

harekeleme ekli hemze-i istifhmn sureten mahzf/yazda yok

olduunu syleyenlere gredir. #2  ( #2 )  gibi.
Hemze-i vasln mahzf olduunu syleyenlere gre ; sar nokta
ve hareke siyah elif zerine, teshl almeti olan krmz nokta siyah
elifden sonra konulur. steyen ktip elif harfini krmz ile
gsterebilir. #2  ( #2)  gibi76.

Genelde hemzeler sar noktayla, harekeleri ise krmz noktayla

gsterilmitir77.
Elif Harfi ve Hemzenin Yeri
Hemze, elif-i mersme ( yazlan elif ) ile beraber ekilde
kullanlmtr :
1- Hemzenin eliften nce gelmesi; bu durumda hemze, sar bir
nokta ile, harekesi ise, zerine krmz ile eliften nce konulmutur.
"# o (
 "#
) gibi.
2- Hemzenin elif ile beraber olmas ( hemzenin elif zerine
yazlmas ): Bu hlde hemze sar bir nokta eklinde elifin zerine,
altna veya nne konur. Harekesi de, krmz nokta olarak mefth ise,
stne, meksr ise, altna, mazmm ise, nne konulmutur. Eer
skinse skn almeti olarak ya ince bir cerre izgi veya kk bir
daire konulurdu. Baz ehl-i nakt (hareke/nokta koyanlar) zellikle
hemze bata olduunda hareke iin kullanlan noktay kullanmadan
sadece hemze iin kullanlan sar noktay kullanmlardr. Bu sar
nokta eklindeki hemze, stn okunduunda elifin stne, kesre

76
ed-Dn, el-Muhkem, s. 97.
77
Kraat farkllklarna gre yaplan noktalamalar iin bkz. ed-Dn, el-Muhkem, s. 97-118
 64

okunduunda altna, tre okunduunda ise nne konulmutur.

Silinmi:
m` $F ( m` $F )  N?0$2 ( N?0$2)
Silinmi: )
N?5l ( N?5l ) gibi.
3- Hemzenin eliften sonra gelmesi: Eliften sonra satrn iine
hemzeyi gsteren sar bir nokta olarak ve bu hemzenin harekeleri de
mefth ise, zerine, meksr ise, altna, mazmm ise nne krmz
noktayla konulmutur. Eer, bu elif y eklindeyse, sar nokta ynn
iine, harekesi de ynn altna; vv eklinde ise sar nokta vvn
iine, harekesi de vvn nne konulmutur. Hemze, kelimenin
sonunda ve tenvnli olunca iki nokta konulmutur78.
Silinmi:
N 0 ( N?/0 ) , 0l ( /0l ) , N 0F ( N0F) Silinmi:
gibi. Silinmi:
Silinmi:
Silinmi:

Silinmi:
Silinmi:
Silinmi:
(1) (2) (3) Biimlendirilmi: Ortadan,
Girinti: lk satr: 0,13 cm
Biimlendirilmi: Ortadan,
Girinti: lk satr: 0,13 cm
Y Harfi ve Hemzenin Yeri
Hemze, y harfi ile beraber ekilde bulunur: Hemze ydan
nce, ynn iinde veya ydan sonra...
1- Hemze ydan nce olursa hemze sar nokta ile, harekesi
krmz noktayla yaplrd. #F"0 (#
F5"0 ) gibi.

78
Geni bilgi iin bkz. ed-Dn, el-Muhkem, s. 119-129, 145.
 65

2- Hemze ynn iinde olursa hemze sar bir nokta, harekesi de

krmz bir nokta olarak; mefth ise, stne, meksr ise, altna,
mazmm ise, nne vurulurdu. Hemze skin olduunda zerine skn
almeti konulurdu.
Silinmi:
YF" ( Y5F ) ", H ( "H5 ) ", s2 ( r
s2 ) Silinmi:
gibi. Silinmi:
Silinmi:
3- Hemze ydan sonra olursa yine hemze sar ile satrn iindeki
Biimlendirilmi: Girinti: lk
bolua bir nokta, harekesi de, mefth ise stne, meksr ise altna, satr: 0,95 cm
mazmm ise nne, krmz bir nokta olarak konulurdu. (  )  Silinmi:

 gibi .
79 Silinmi:
Silinmi:

Silinmi:
Silinmi: zerine
Silinmi: yla
(1) (2) (3)
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 10
nk
Silinmi:
Biimlendirilmi Tablo
Vv Harfi ve Hemzenin Yeri Silinmi:

Hemzenin vv ile kullanlmas da ekildedir.

1-Hemze vvdan nce gelirse, hemze saryla bir nokta ve
harekesi de satrn iine vvdan nce hemzenin nne krmz bir
nokta konulur. ( @
 ) @gibi.
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 10
Nahiv limi mam Ahfe80 (.215/830?) ile Kfe limlerinin nk
hepsi kesre geldiinde hemzeyi y olarak yazyorlar. nk onlar

79
ed-Dn, el-Muhkem, s. 137.
80
Basra dil mektebinin tannm alimi. Bkz. nci Koak, Ahfe el-Evsat, DA, I, 526.
 66

teshl hlinde hemzeyi yya kalb ediyorlar/eviriyorlar. Bunu

Mushafn dnda da yapyorlard. t 5l ( t Fl ) gibi.
mam Sbeveyh ve Basra limleri o hemzeyi vva eviriyorlar ve
sonra da tahff ve ksaltmak iin hazfediyorlard/atyorlard.
2-Hemze vv harfi zerinde bulunduunda hemze yerine vvn
iine sar bir nokta, harekesi de krmz noktayla mefth ise, stne,
meksr ise, altna, mazmm ise, nne konulurdu. Skinse zerine
skn almeti atlrd. (
) gibi.
3-Hemze vvdan sonra bulunursa vvdan sonraki boluk iine
hemze iin sar bir nokta; harekesi de mefth ise, zerine, meksr ise,
altna, mazmm ise, stne krmzyla konulurdu. Eer tenvnli ise,
vvdan sonra konulan bir elif zerine- hareke ve tenvn yerine-
mefth ise stne iki nokta, meksr ise, altna iki nokta, mazmm ise
nne iki nokta atlrd. " NROO$2 N ( "NROO$2 N)
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 10
gibi81. nk

Biimlendirilmi Tablo

(1) (2) (3)

Vv Harfi ve Noktalanmas
Vvn hemze, tenvn ve harekelerle okunuu noktalarla on iki

81
ed-Dn, el-Muhkem, s. 144.
 67

Biimlendirilmi: Yaz tipi: 10

ekilde82 gsterilmitir : nk

1-Vvn nnde nokta: Bir nokta hemze, iki nokta da ak

tenvn (izhr yapmak) iindir. NFT ;l gibi.

2-Vvn nnde bir nokta hemze iin, altnda yan yana iki nokta
tenvn iin.
 gibi.
3-Vvn aln zerinde harfe bitimeyen bir nokta, hemze-i
memdde ( uzatlan hemze ) iindir. ; gibi.
4-Vvn arkasnda bir nokta, mazmm ( tre ) bir hemze iindir.
Ve ayrca bu, vv harfinden sonra gelen bir elife de dellet
etmektedir. 09 l gibi.

5-Vvn ensesinde bir nokta, mazmm ( tre ) bir hemze

iindir. ; l gibi.
6-Vvn nnde bir nokta, mazmm ( tre ) bir hemze iindir.
Nh ; gibi.
7-Vvn karnnda bir nokta, skin hemze iindir. Aslnda
bunun gerek yeri vvn gznn iidir. Muhtemelen, bir karkla
sebep olmamak iin nokta harfin karnna konulmutur.
9; 2
gibi.
8-Vvn ba ksmnn (yatann) altnda bir nokta, mecrr (
kesreli ) bir hemze iindir. "# gibi.

9-Vvn kuyruunun son ksmnda ste bir nokta, vvn

zammesi iindir. Yani vv harfi hemzesizdir ve mazmm okunur.

82
ed-Dn, el-Muhkem , s. 238-241.
 68

6 gibi.

10-Vvn tam tepesine konulan nokta, vvn fethas iindir.

Yani vv harfi hemzesizdir ve mefth okunur. E
T gibi.

11-Vvn kuyruunun son ksmnda altta bir nokta, vvn

tenvnsiz kesresi iindir. Yani vv harfi hemzesizdir ve tenvnsiz
meksr ( kesre ) okunur. R% #
gibi.
Silinmi: b
12-Vvn kuyruunun altnda biraz saa yakn bir nokta, eddeli
Silinmi:
kesre iindir. Yani vv harfi eddeli ve meksr okunur .
 v0
gibi.

Biimlendirilmi Tablo

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

(7) (8) (9) (10) (11) (12)

Elif Harfi ve Noktalanmas

Elif harfinin hemze, tenvn, med (uzatma) ve kasr (ksa okuma,
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 10
uzatmama) ile okunuu noktalarla on be ekilde83 gsterilmitir : nk

83
ed-Dn, el-Muhkem, s. 245-251.
 69

1- Elifin alnnda yani solunda nokta, bir nokta hemze, iki

nokta tenvn iindir.  gibi.

2- Elifin nnde nokta, bir nokta hemze, iki nokta tenvn

iindir. " gibi.

3- Elifin arkasnda yani sa st tarafnda nokta, bir nokta

hemze iki nokta tenvn iindir. 05 gibi.

4- Elifin altnda sol ksmnda nokta, bir nokta hemze iki

nokta tenvn iindir. 0% # gibi.

5- Elifin ba ksmnn sanda ve solunda birer nokta, bu her iki

nokta med ve uzun hemze iindir. 0l  gibi.

6- Elifin hasiresinde (bel) sa ve solda iki nokta, bir nokta

hemze, bir nokta fetha iindir. N Bx gibi.

7- Elifin ba ksmnn sol tarafnda iki nokta, hemze ve eker

iindir. Hemze eliften sonra, eker hemzeden sonra. 0T gibi.

8- Elifin ba ksmnn sanda iki nokta, bir nokta hareke, bir

nokta tenvn iindir. 0$F%T gibi.

9- Elifin ba ksmnn sanda bir nokta, sonunda sol tarafta ayr

bir nokta, bataki nokta hemze; sondaki, y harfi iindir.
Biimlendirilmi: Girinti: lk
$ 0 gibi. satr: 0 cm

10- Elifin ba ksmnda sada bir nokta, istifhm/soru iindir ve

bundan sonra gelen vasl hemzesi de ihtiya olmad iin dmtr.
Biimlendirilmi: Girinti: lk
e %g  gibi. satr: 0 cm

11- Elifin ba ksmnda sada, harften uzak bir nokta, mefth

 70

hemze iindir. d
 gibi.

12- Elifin ba ksmnda solda, harften uzak bir nokta, kendinden

nce med (eker) bulunan mefth hemze iindir. gibi.

13- Elifin sevd (zlfesi) zerinde bir nokta, skin hemze

iindir.
% B2 gibi.

14- Elifin hsiresinde ( bel ) sada bir nokta, mefth hemze

iindir. d
  $%T gibi.

15- Elifin altnda bir nokta, meksr hemze iindir. d


gibi.

Biimlendirilmi Tablo

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

(7) (8) (9) (10) (11) (12)

(13) (14) (15)
 71

Lm-elif Harfi ve Noktalanmas

Lm-elif (  ), lm ve elif harflerinin birlemesinden meydana
gelmi bir harftir. lk zamanlar Arab alfabesinde bu ekil, dier harfler
arasnda kendi bana bir yer igl etmiyordu.
Mushafn doru tesbt ve korunmas hussundaki almalar,
Arab yazsnn form ve iml ynlerinden ksa zamanda hzla
gelimesini salamtr. Kurn- Kermin harekelenmesi srasnda
elif-lm harfi zerinde de durulmutur84.
Lm-elifde hangi uc lm, hangisi elif olduu hussunda gr
ayrl vardr. Nihad M. etinin, ed- Dnden naklettii grler85
ksaca unlardr:
Hall b. Ahmede gre ilk ucu hemze (elif), ikincisi lmdr.
Dikkatli limler bu kanatlerinin doruluunu isbt iin salam
deliller ileri srmlerdir: Nitekim lmn en eski yazl ekli 0 idi.
0 02 0 vs.de olduu gibi burada da ikinci taraf eliftir.
Ancak, iki ucunun ayn ekilde ykselii ile, lm-elifin baka yazlar
andran bu ekli beenilmemi, bir ucu dierinin zerine katlanarak
sa rgs dm gibi bir kvrmla gzelletirilmitir. Bu kvrmda
hangi u dierinin zerine getirilmi olursa olsun, hemzenin, yani
elifin ne geecei ikrdr. u halde lm-elifin soldaki ikinci ucu
lm, sadaki ilk ucu da eliftir.
Hat sanatna hakkyla vakf eski ktiplerin lm-elifin yazlna
nce sol ucundan baladklar, sonra sa taraftaki izgisini ektikleri,

84
Yazr, a.g.e., I, 62 [Dipnot: ()].
85
Geni bilgi iin bkz. ed-Dn, el-Muhkem, s. 197-200; Yazr, a.g.e., I, 62 [Dipnot: ( )].
 72

bunun aksini yapanlarn yaz sanatn bilmedikleri sylenmitir.

Bununla beraber, yazlnda u veya bu tarafndan balanm olmas
asl ihtilflar halledecek bir delil saylmaz.
Sad b. Mesade el-Ahfee gre lm-elifin ilk ucu lm, ikincisi
eliftir. nk nce telaffuz edilen harf, yazda da nce; sonra telaffuz
edilen yazda da sonra gelir.
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
Lm-elif harfinin okunuu noktalarla on iki ekilde86 nk
gsterilmitir :
1- Lm-elif harfinde; elifin st ksmnda sol tarafta bir nokta,
eker bir elif ve hemze, kendinden nce de skin bir lm iindir.

y gibi.
2- Lm-elif harfinin zerinde iki nokta; bir nokta elifin st
ksmnda sol tarafta (eker bir elif ve hemze iin) dieri lm harfinin
alnnda sol tarafta lmn mansb (stn) okunmas iindir.

02 y gibi.
3- Lm-elif harfinin zerinde iki nokta; elifin st ksmnda sol
ve sa tarafnda birer nokta, hemze ve hareke iindir.

 ! z gibi.
4- Lm-elif harfinde iki nokta; st ksmnda sol tarafta bir nokta
eker ve hemze iin, lmn altnda sa tarafta bir nokta meksr (kesre)
okunmas iindir. y gibi.

5- Lm-elif harfinde iki nokta; lm harfinin sol tarafnda st

86
ed-Dn, el-Muhkem, s. 255-259.
 73

ksmnda bir nokta mansb (stn) okunmas iin, elifin altnda sol
tarafa bir nokta hemze ve meksr (kesre) okunmas iindir.

xf d {  gibi.
6- Lm-elif harfinin sol tarafnda iki nokta; bir nokta elifin
zammesi ve hemze, bir nokta da lam harfinin fethas iindir.

NR9F9 z gibi.
7- Lm-elif harfinin zerinde iki nokta; her ikisi de elif harfi
zerindedir (bunlar hareke ve tenvn iindir ). mF gibi.
8- Lm-elif harfinde iki nokta; lm harfinin altnda bir nokta
meksr okunmas iin, elifin ensesinde/sanda bir nokta hemze ve
elif harfinin mefth okunmas iindir. d  z gibi.
9- Lm-elif harfinde iki nokta; biri elifin belinde sada, dieri
lmn belinde solda. Bir nokta lm harfinin mefth/stn okunmas
dieri de (mefth) hemze iindir. N1 z gibi.
10- Lm-elif harfinde iki nokta; biri lm harfinin dieri elif
harfinin rkbesinde (diz, alt ). Her ikisinin de meksr okunacan
gstermektedir. NF{  gibi.

11- Lm-elif harfinde iki nokta; bir nokta lm harfinin altna

meksr okunmas iin dieri elif harfinin nne hemze ve elifin
mazmm okunmas iindir. 0l z  z gibi.
12- Lm-elif harfinin zerinde bir nokta; bu nokta, elif harfinin
sa st tarafnda, ekilmeyen bir hemze ve kendinden nce skin bir
lm iindir.  z gibi.
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 4
nk
 74

Biimlendirilmi Tablo

' ' ' ' ' '

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

' ' ' ' ' '

(7) (8) (9) (10) (11) (12)

Harflerin Noktalanmas
Arap yazsnda benzer harflerin birini dierinden ayrdetmek
iin sonradan ilve olunan ve rak87, icm veya ekl diye Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
nk
isimlendirilen noktalamann kimler tarafndan ve ne zaman yapld
kesin olarak bilinmemektedir88. cm, ekl veya rak: eklen birbirine Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
nk
benzeyen harflerin birini dierinden ayrmak iin, noktalamaktr. Nakt
ise: rb/hareke iin kelimedeki harflere nokta koymaktr. Bu sebeple,
Mushafta harfler iin siyah, hareke iin renkli (krmz, sar vs.)
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
noktalar kullanlmtr89. nk

lk Mushafta, irb almetleri olmad gibi, harfleri birbirinden

ayran noktalama iretleri de yoktu. Kurn- Kerimde ilk
noktalanan harfler y ve t harfleriydi. nk Peygamberimiz Hz.
Muhammed (s.a.v.): Y ve t da ihtilf ettiiniz zaman y ile

87
Hamidullah, Kurn- Kerm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul 1993, s. 51-52 ve a.g.m., s.
99-100.
88
Nokta konusunda geni bilgi iin bkz. Ylmaz, Abdulkadir, Hat Sanatnda Satr Sistemi
(Sls, Nesih, Talk, Rika), Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1996, s. 56-64.
89
ed-Dn, el-Muhkem, s. 43.
 75

yaznz90 talimatn vermitir. Baz sahbeler bunda bir beis grmemi Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
nk
ve bu bir nurdur91 demilerdir. lk zamanlar Kurn- Kerm her trl Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
iretten tecrd edilmi92, sonra ayetlerin sonlarna noktalar koyulmu, nk
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
daha sonra fevtih (balanglar) ve hevtimler (bitiler) ihds/icd nk
edilmitir. Bazlar nce nokta, sonra tahms93, sonra da tar94 Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
nk
konuldu95 demitir.
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
Hall b. Ahmede gre noktal harfler: B ( ) , t ( ) , s nk
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
( ) , cm ( ) , h ( ) , zl ( ) , n ( ) , dd ( ) nk

dr.

F ( ) harfi ayr yazldnda noktasz, bitiik yazldnda

zerine bir nokta konulurdu.
Kf ( ) bitiik yazldnda bazlar altna bir nokta, bazlar
da zerine iki nokta koymutur. Ayr yazldnda ise nokta
konmamtr. nk onun ekli vvdan ( ) byktr, iltibas /
karklk olmaz.

Kf ( ) harfine nokta konulmaz, nk o, dl ve zl

harflerinden daha byktr.

Lm ( ) harfi noktalanmam; nk ona benzeyen bir harf

yoktur.

90
bnl- Esr, zzddn Ebl- Hasan Ali b. Ebil-Kerem, sdl- be f Marifetis-
Sahbe, Tahran 1280 h, I, 193.
91
ed-Dn, el-Muhkem , s . 35; el- Kalkaend, a.g.e., III, 147.
92
es-Sicistn, a.g.e., s. 137-141.
93
Kurn- Kerimde her be ayetten sonra bir almet koymak.
94
Kurn- Kerimde her on ayetten sonra bir almet koymak.
95
ed-Dn, el-Muhkem, s. 2-3.
 76

Mm ( ) harfi noktalanmam; nk ona da benzeyen bir harf

yoktur.

Nn ( ) b, t, s gibi harflere benzememesi iin vasl/bitiik

hlinde noktalanm; ayr yazlnca iltibs/karklk olmad iin
noktalanmamtr. nk bu harf r ve zdan byktr.

Vv ( ) harfinde de nokta yoktur. nk o, kf ( )

harfinden kktr.

H ( 6 ) harfi de herhangi bir harfe benzemedii iin noktaszdr.

Lm-elif ( ' ) iki harftir ve onlarn hi birinde nokta yoktur.

Y ( ) harfi bitiik yazlnca karkla sebep olmamas iin

Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
noktal, ayr yazlnca noktaszdr96. nk

mam Hall dndaki dier limler ise harfleri 28 harf kabul

etmi ve drt gruba ayrmlardr.
1. grup alt harftir ve dierlerinden ayrmak iin noktaya ihtiya
yoktur. Bunlar: Elif, kf, lm, mm, vv ve h ( 6 ) harfleridir.

2. grup yedi harftir ve karabilir bu sebeple noktaszdr. Bunlar:

H ( ) , dl, r, sn, sd, t ( ) ve ayn harfleridir.

3. grup on bir harftir ve dierleriyle karabilir, noktaldrlar.

Bunlar: B, t , s ( ) , cm , h ( ) , zl , z, n , dd , z ( )
ve gayn harfleridir.
4. grup drt harftir. Herhangi bir harfle bitimeyince noktasz,
bitiince noktaldrlar. Bunlar : F , kf , nn ve y harfleridir.

96
ed-Dn, el-Muhkem , s. 35-36.
 77

Bylece birbirine karabilen 15 noktal harf vardr. Sekizi

stten bir noktal, ikisi stten iki noktal, ikisi stten noktal, ikisi
alttan bir noktal, bir tane de alttan iki noktaldr97.
Ehl-i merik ve ehl-i marib f ve kf harflerini ayrmak iin
farkl metot uygulamlardr. Ehl-i merik, f harfinin zerine bir, kf
harfi zerine iki nokta; ehl-i marib ise, f harfinin altna bir, kf
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
harfinin stne bir nokta koymulardr98. nk

Nokta Says ve Yerlerinin Hikmeti

B, t , s harfleri birinci, ikinci ve nc srada olduklar iin
bir, iki ve nokta ile noktalanmlardr. B harfinin altna konulmas
harfi cer olmas ( ameli ile lafz arasndaki iliki ) sebebiyledir.

Cm harfi, telaffuzu sebebiyle noktas alta; h ( ) , zl, z

( ) , z () , dd ( ) ve gayn harfleri ise telaffuzlar sebebiyle Silinmi:
Silinmi:
noktalar ste konulmutur. Silinmi:

n harfine nokta konmas harf suretinde olmasndandr. Silinmi:

ift harfler arasnda noktas en ok olan olduu iin noktalar

telaffuzuna gre alta deil de ste konulmutur.
F ve kf harflerinin noktalar da, birbirinden ayrmak iin
telaffuzlarna uygun olarak stten konulmutur. Ehl-i marib ise, f
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
harfinin noktasn alta koymutur. nk o, harfi cerdir99. nk

Mhmel (Noktasz) Harfler ve retleri

Arap yazsnda noktasz harflere hurf- mhmele denir. Bunlar:

97
ed-Dn, el-Muhkem, s. 36-37.
98
ed-Dn, el-Muhkem, s. 37.
99
ed-Dn, el-Muhkem, s. 37-41.
 78

( ' )
harfleridir.
eklen benzeyen harfleri birbirinden ayrmak iin noktalar
kullanld gibi, dalgnlk ve ihml sebebiyle meydana gelecek
yanllklar nlemek iin, mhmel harflerin ouna iretlerin
Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
konulduunu gryoruz. Mesela100: nk
Biimlendirilmi: Yaz tipi:
H ( ) harfinin altna kk bir h ( ) veya ( > ) Kaln
iretleri, Biimlendirilmi: Yaz tipi:
Kaln
Dl harflerinin altna bir nokta,

R ( ) ve sin harfi ( ) zerine veya v ireti, bazen

de rnn altna bir nokta,

Sd harfinin( ) altna, harfin kk veya ksaltlm ekli

Silinmi: ekli
( ) veya u iretler 6 , yahut stne ireti, bazen de Biimlendirilmi: Girinti: lk
satr: 0 cm
altna bir nokta,

Tnn ( ) altna harfin kk ekli ( ) , bazen de bir nokta,

Aynn ( ) altna harfin k ( ) veya ksaltlm ekli

konulmutur.
Biimlendirilmi: Yaz tipi:
Kf ( ) harfi sola meyilli oluuyla lm harfinden farkl Kaln
olmasna ramen zerine kk bir koyulmutur. Ksa zaman iinde
bu iret dz bir hat (keide) hlini almtr. Daha sonralar kf harfi
tek bana yazld veya kelime sonuna geldiinde, bu iret daha da

100
Geni bilgi iin bkz. etin, slm Hat Sanatnn Douu ve Gelimesi, s. 19-20.
 79

klerek, harfin ortasnda hemzeye benzer bir ekil almtr.

H ( 6 ) harfinin kelime sonunda yazldnda, noktas

unutulmu kapal t ( Y ) zannedilmemesi iin altna kk bir 6
konulduu grlr.
Ayrca hemze (okunan elif harfi), hemze-i kati (her zaman
okunan) olduu zaman, zerine ayn harfi konularak101 hemze-i kati Biimlendirilmi: Yaz tipi: 12
nk
olduu gsterilmitir.

Zamanla sin harfinin ( ) altna sinin ksaltlm ekli

Biimlendirilmi: Yaz tipi:
( % ) ve mim harfinin altna da kk bir mim harfi ( ) konulmu, Kaln

h ( ) harfinin altna konulan ( > ) iret de terk edilmitir. Biimlendirilmi: Girinti: lk

satr: 0 cm
Gnmzde ise, harfler ve harekeler tammen belirginletii Biimlendirilmi: Yaz tipi:
Kaln
iin okuma hususunda hi bir problem kalmamtr. Bu sebeple
Biimlendirilmi: Yaz tipi:
iretlerden bazlar terkedilmi, kullanlanlar ise, birer tezyni unsur Kaln

olarak kullanlmaktadr.
SONU
slm tarihinde, hareke ve noktalarn kullanlmasna ilk olarak
Mushaflarda balanmtr. Bunlar, ayn zamanda hsn-i hat sanatnn
ilk numneleri saylrlar. btid ekilde balayan bu noktalama, tarh
seyri iinde gelierek bugnk mkemmel formlara ulamtr. lk
zamanlar her trl asl ve tezyn unsurlardan korunmu olan Kurn-
Kerm, daha sonralar ortaya kan ihtiyaca binen harekelenmi,
noktalanm ve vakf iretleri gibi almetler konulmutur. Bu

101
Muhammad Zyid Muhammed Ysuf, Trhu Kitbetil-Mushafi-erf, Cidde 1992, s.
82.
 80

iretlerin her birinin satr ierisinde kendine ait bir yeri ve manas
vard. Ancak, zamanla gelierek en gzel estetik ekillerini alm olan
bu iretlerin bir ksm asl zelliini korurken bir ksm ise, tezyn
unsur hviyetini kazanmtr. Tezyn makamda kullanlan almetler,
zamanla asl yerlerine deil de satr iinde ihtiya grlen yerlere
btnl salayan, mekn dolduran bir ge olarak konulmutur.

(Smi Efendinin cel sls yazlarnda kulland mkemmel hareke

ve tezyn iretleri. Bkz. Yazr, a.g.e., III, 365.)