D01777c7s16y2003.pdf 24.02.

2010 14:17:33 Page 39 (1, 2)

EKEV AKADEMi DERCS Yl: 7 Say: 16 (Yaz 2 0 0 3 ) - - - - - - - 71

KUR'AN'DA RENKLERiN BYL GC

- SEMOTK BR NCELEME -

Soner GNDZZ (*)

zet
Bu makale Kur'an- Kerim'de bulunan renk ifadelerini aklamay amalamaktadr.
Renkler tpk gramatik dil gibi bir iletiim aracdr. Kur' an- Kerim edebi bir anlatm yo-
lu olarak renkleri kullanr. rnein, Kur'an'da siyah, sar ve mavi kt eyleri art
rrken beyaz ve yeil iyi eyleri artrr.

A.nahtar Kelime/er: Kur'an- Kerim, Semiotik (Gstergebilim), Renkler

The Magical Power of Colors in the Qur'an

-A Semiotic Approach-
Abstract
This paper aims to examine the connotations oj colors usedin the Qur'an. Just as
the grammaticallanguage, the colors are means of communication. The Qur 'an uses co-
lors asa way of teliing something literally. For instance, white such colors as black, yel-
law, and blue imply bad things, white and green colors imply good things.
Key Words: The Holy Qur'an, Semiotics, Colors,

*) Ar. Gqr. Dr., Ondokuz Mays nv., ilahiyat Fak.

(e-posCf Gunduzoz @hotrnail.com)

~ .

---!- --- -
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 40 (1, 1)

72 1 Dr. Soner GUNDZZ-------EKEVAKADEM DERCS

Giri
A. Semiotik Disiplini
Gerekte bir semboller sistemi olan dil, bir topluluk tarafndan belli semboller ze~
rinde vanlm uylamn rndr. Bu, gramatk bir zemine oturan Trke, ngilizce ve
Arapa gibi herhangi bir dil iin ne kadar geerli bir ilke ise insanlarn iletiiminde rol oy-
nayan baka trden diller de bu genel kuraln, yani uylamsal olmann dna kamaz.
Esasen mzik ve resim sanatnn da bir dili vardr. Mzik anlatrnda sesi kullanrken,
resim sanatnn dili izgiler ve renklerden oluur. Aslnda trafk iaretlerinden, saat, ta-
rih, say, harf ve kokulara kadar pek ok gsterge kendine zg bir dil oluturur. Bugn
btn allcilerin ska kullandklan "gsterge" (signe) kavramn ilk defa Perdinand de
Saussure ortaya atm!, ada gstergebilim Saussure ve Pierce ile balamtr2.
"Dil, kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir. Onun iin de, yazyla, sar dil-
siz alfabesiyle, simgesel nitelikli kutsal trenlerle, incelik belirtisi saylan davran bi-
imleriyle, askerlerin belirtkeleriyle, vb. karlatnlabilir. Yalnz (doal) dil bu dizgele-
rin en nemlisi dir. Demekki, gstergelerin toplum yaam iindeki yaamn inceleyecek
bir bilim tasarlanabilir.3"
Pierce'e gre tr gsterge vardr: grsel gstergeler (ikon), belirti ve simge. Gr-
sel gsterge ile nesnesi arasnda benzerlii yorumcu yaratmaz, o sadece benzerlii kul-
lanr. Resim byledir. Belirtide gsterge, gsterilenle bir neden sonu ilikisi kurar. Du-
man (gsteren) atein (gsterilen) varln belirten bir gstergedir. Simgede ise nesne ile
gsterge arasnda bir nedensizlik ilikisi sz konusudur. Simge ile nesnesi arasndaki
iliki alkanlk sonucu ortaya kar. Szl dil simgeye iyi bir mektir4.
Renk gstergeleri de szl dil gibi bir dil oluturur. "Chevalier, yorumlar deiebilir,
mesela krmz, kltrel atmosfere gre farkl anlamlar kazanabilir. Ama bununla bera-
ber renkler daima ve her yerde, sembolik dncenin dayanaklan olarak kalrlar." der5.
Krmz szcnn kullanmlar, dilde turuncu, pembe, erguvan, vb. terimierin bu-
lunmasna (ya da bulunmamasna) baldr. Bu trl terimler yoksa kan, ay, mandalina
aynmsz krmz saylr'. .
B. Renklerin Semiotik Anlam
"Renk prizmasnda tabiat kesin snrlar koymamtr. Her dil onu deiik dzenlere
gre bler. Galya dilinde glas, Trkede hem mavi, hem yeili kapsar. Eski Yunanllar
ile Utinlerin renk vokableri renk kr olduklarn dnderecek kadar fakirdir. 7"
1) Bayrav, Sheyla, Yapsal Di/bilimi, Multilingual Yay., st., 1998, s. 57.
2) Bayrav, Sheyla, Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi, Multilingual Yay., st., 1999, s.20.
3) Saussure, Perdinand de, Genel Dilbilim Dersleri, eviren Berke Vardar, Multilingual Yay., st., 1998,
s.46. Saussure, gstergenin toplumsal ilevi zerinde dururken, Ch. S. Pierce gstergenin mantksal
ilevini vurgular. Bu iki zellik birbirleriyle sk iliki iindedir ve bugn ayn bilim dal iin bu iki
teri m, "semiyoloji" ve "semiyotik" kullanr. Avrupallar Saussure geleneini srdrd iin semi-
yoloji 'semiologie', Amerikallar ise semiyotik terimini kullanrlar. Bkz. Kran, Zeynel, Dilbilime
Giri ( Dilbilgisinden Di/bilime), Sekin Yaynlar, Ankara, 2002, s.190.
4) Kran, a.g.e., s. 288-289.
5) Chevalier-Gheerbrant, Dictioneire des Symboles, 6.ed, Paris, 1973, Che a G., s.I06 (nakleden Sadk
Kl, Kuran Sembolizmi (Renklerin ve ekillerin Dnyas), Kl Kitabevi, Ankara, 1991, s.24.)
6) Guiraud, Pierre, Anlam Bilim, eviren, Berke Vardar, Multilingual Yay., st., 1999, 5.34.
7) Bayrav, Yapsal Di/bilimi, s. 59-60.
 D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 40 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYL GC

- SEMOTK BR NCELEME- - - - - - - - - - 73

"Baz dillerde renk isimleri alacak kadar boldur. Bunun nedeni kyl toplumlar
iin rengin neminde aranmaldr. Oysa Franszca'da hi bir aynn gzetilmeden bir
hayvann klna da "noir" (siyah) denir, bir aacn yaprana da frenk zmne de, top-
ran humusuna da8."
Renkler her toplumda deiik anlamlar ifade eder. Kurandaki renk sembolizmi ile il-
gili kapsaml almasnda Sadk Kl u kayd der: "Hayatmz bir renkler kombine-
zonuna brnm olarak karmza kar; ya beyaz, 'mutlu'; ya siyah, 'mutsuz'; ya da
gri, 'inutlu-mutsuz iie. "'9
Ak, Trklerde ve iniilerde baty temsil ederken Hintliler'de douyu, Eski Abit'te
gneyi, Mayalar'da kuzeyi temsil ederlO. Krmz, Bat toplumlarnda akn simgesi ola-
bilir, ama rlanda'da sava, Eski Gal'de bilimi, Romallar'da fethi, Kzlderililer'de tt
ku ve istei, Japonlar'da mutluluk ve itenlii canlandnrll.
,,1
in kltrnde drt mevsimin tannlar renklerle ifade edilir. Mavi ya da yeil, ejder-
ha; krmz, ku; beyaz, kaplan; siyah, kaplumbaay simgelerl2. iniiierin zihninde ad
geen renk imgeleri bu tannlar antnr. Ama bir Trk, bir Arap iin ayn anm d-
nlemez.
in'de 'yeimta sembolizmi' en eski alardan beri bilinir13. Bir Mslman iin ise
yeim ta deil, Haceru'I-esved (Karata) tinsel anmlar uyandrr. Geleneksel Trk
kltrnde yeil hayatiyet, krmz gllk, sar hakimiyettir14. Ak ise Tannya aittir15.
Hristiyanlarda yeil iman ve lmszln semboldr16.
Trk kltrnn ba yaptlanndan Dede Korkut'ta renk imgeleri sihirli bir anlatm

gc olutrur. "Dede Korkut'ta ak, kara, sar, krmz gibi dz renkler insann yapsn
da ar ekilde bulunan geleri dile getirirken ala, boz gibi kark renkler, insann doal
1'
) ve toplumsal evresiyle ilikiye girmesine bal olarak bir lde anlklarn yitirmi,
trplenmi kimi geleri ifade eder.l7"
ada edebiyatta renk imgelerinden sklkla yararlanlr. Heinrich Bll'n eserleri
byledir. Onun "lk Yllarn Emei"nde 'krmz en ok kullanlan renk olmakla beraber,
yeil ve beyaz da kullanlmaktadr. Krmz, sava ve kan rengidir. Yeil, yeni bir haya-
1

tn balangcn sembolize eder. Beyaz ise bann, mutluluun ve umudun rengidir18.

! Renkler doa ile yakndan ilgili kavramlardr. "Trke'de aynntl bir biimde cam-
gbei, vine r, rdekgagas, yavruaz, bcekkabuu, devety, kavunii...gibi
doal varlklarla ilintilenmi pek ok renk tonunun olduu grlr19.
Vendryes, J. V., Dil ve Dnce, eviren Berke Vardar, Multilingual Yay., st, 2001, s.24.
9) Kl, a.g.e.,
10) Gabain, A. V., "Renklerin Sembolik Anlamlar", Trkoloji Dergisi, Ankara, 1968, s.109; Nakleden
Nurani ye H. Ekrem, "Hunlarda Renk ve Yn Bilgisi", Nevruz ve Renkler, Atatrk Kltr Merkezi
Yayn, Ankara, 1996, s.85.
ll) Kran, Zeynel, a.g.e., s. 5 .
12) Mackenzie, Donald A., in ve Japon Mitolojisi, eviren Koray Akten, imge Yay., st., 1996, s. 195.
13) Mackenzie, a.g.e., s. 180.
14) Kara, Mustafa, "Trk Kltrnde Renkler", Nevruz ve Renkler, s.51.
15) Nerimanolu, Kamil Veli, "Trk Dnya Baknda Reng", a.g.e., s.68.
16) Kalrnk, E:cment, Renklerin Armoni Sistemleri, st., 1950, s.39.
17) Karaba, Seyfi, Dede Korkut'ta Renkler, Yap Kredi Yay., st., 1996, s.30.
18) Karakaya, Zeki, Edeb'i Bir Sylem Olarak Szsz Aktarm, Ett Yay., Samsun, 1999, s.135.
19) Aksan, Doan, Trkiye Trkesinin Dn, Bugn, Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001, s.102.
Baka ,rnekler iin bkz. Aksan, Trkenin Szvarl, Engin Yay., Ankara, 1996, s.148-149.
\

_,
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 41 (1, 1)

74 1 Dr. Soner GNDZz----,.----EKEVAKADEM DERGB

Arap iirinde kullanlan renk imgeleri ve renk anru olan nesneler Arap kltrn-
deki renk olgusunun zellikleri hakknda ok canl veriler sunar20. Anadolu'daki renk
cmb Arap Yanmadas'nda yerini bulutsuz mavi gn altnda uzanan ve beyaz g-
nein21 gazabyla iyice bozarm22 usuz bucaksz kum tepelerine brakr. Arap airi yi-
ne de bu yoksul l paletinden krkayakn renk karmay becermitir23. Boz ve gri sal
rada kestane dorusu atnn stnde24 tozu dumana katan beyaz izarl kara adarun25 kl
c her zaman beyaz26, arab kpk kpk krmz27, kadn ise ksrana inat olabildi-
ince beyaz28; bazen san29 ve hatta pembe30 ama her zaman tatl bir renktedir. Tam-
fe'nin ifadesi ile l adamnn vaz geilmezi at, arap ve kadndr31.
Arap iirinde beyaz ve siyah btn varyantiar ile kullanlr. Dier an~ renkler de bu
iki renkten ok geride deildir. iirlerde bu ana renklerin zaman zaman birbirlerinin ye-
rine getii de olur. Zaten renkler arasnda gei Arapa'nn belirgin zelliklerinden bi-
ridir32. iirlerde renk taniarna da nem verilir. Bir rengin tonunun benzetmeler yolu ile
20) Renklerin ifade ettikleri sembolik deerler Arap kltrnde de zellikle siyasal adan birtakm de~
iimlere tank olmutur. Krmz Erneviierin sembol iken yeil Abbasiler, Halife Me'mfin'u, hat-
ta siyah da Abbas! Emirlerini sembolize etmitir. Bkz. Faruk 'Urner, "el-Elvan ve DeHiHl.tuha's-Si-
yiisiyye fi'l- 'As ri '1-'Abbiisiyyi 'I-Evvel", Mece/letu Klliyyeti'l-Adiib, C. Il, say: 14, Badat, 1970-
1971, s.837, 840.
21) Arap iirlerinde zellikle kadniann beyazl gnein beyazlna benzetilmitir. Bkz. en-Nabiga
ez-Zubyiini, Divan, nr. Kerem ei-Bustani, Beyrut, ts., s.49.
22) gabra (boz) topran sfatdr. Sonrasfattan isim olmutur. Tarafe fakirleri 'benfi gabra' (bozoul
lan) diye anar. nk onlar topran ocuklardr. Tarafe b. el-'Abd, Divan, nr. Kerem el-Bustiini,
Beyrut, ts., s.31. Zuheyr ve Ka'b da l gabrn' diye anar. Bkz. Zuheyr b. Ebi Sulmii. DMin, el-
\lcktcbctu'l-\rabi))~. Kaiirc:, l3-til964, s. 247, Ka'b b. Zuheyr, Divan, thk. 'All Fa'fir, Daru'l-
Kutubi'l-'lmiyye, Beyrut, !.bask, 1407/1987, s.22; Hassan b. Sabit ise tozlu ve boz lleri mehii-
me gubr diye anar. Bkz. Hassan b. Sabit, Divan, Daru Sadr, Beyrut, ts., s.97.
23) Arapada renkler yine de zengin bir yer tutar. Yabanc diller eitli renkleri baz nitelikler ya da ra-
kamlar yoluyla, ayrca bileik yaplarla uzun ve ksa cmleler eklinde ifade yoluna giderler. Arap-
a ou zaman pek ok rengi bir tek kelime ile karlayabilmektedir. Arapa'da renkli ve puanl an-
lamnda 'ebre' kelimesi kullanlrken, ayn anlamda ngilizce'de 'Shade of white spots of other co-
lours'; Franszca'da 'Nuance de taehes blanches ou autres' gibi ok uzun ifadeler kullanlr. Bkz.
Zeyn el-Huveyski, Mu'cemu'l-Elviin fl'l-Luga ve'l-Edeb ve'l-'llm, Mektebetu Lubniin, Lbnan,
1992, e-c, ed.
24) Bkz. Nabiga, a.g.e., s.26; Hassan b. Sabit, a.g.e.,s.I37.
25) Araplarn esved kelimesiyle karlandklan pek ok hadis bunun kantdr. rnein "Ahmerin (Arap
olmayann) esvede (Araba); esvedin almere bir stnl yoktur." bn Hanbel, Msned, V, 41 ;
"Ryamda siyah koyunlar, 'afir (boz) koyunlar grdm. Siyahlan Araplar, boz olanlan Acemler
olarak yorumladm." bnHanbel, a.g.e., V. 455.
26) Nabiga, a.g.e., s. 124; Hassan,a.g.e., s. 45, I .
27) Hassan, a.g.e., s.l80.
28) Nabiga, a.g.e., s. ll, 49; Hassan,a.g.e., s.I78.
29) Nabiga, Nu'man b. Mnzir'in yar plak grd karsnn giizelliini anlatrken onu safr1i/san di-
ye anar. Nabiga, a.g.e., s.39.
30) Hz. Peygamber ei Hz Aie'ye zaman zaman humeyra' (pembe) diye seslenmitir. bn Mace, S-
nen, Ruhun, 16.
31) erafettn Yaltkaya, ark-slan Klasikleri Muallakiit Yedi Ask, MEB. Yay., st., 1989, s.60-61.
32) Renkler aras gei~in rnekleri: sar (sufre,) siyah (sevad) anlamna gelebilir. bn Minzflr, Lisiinu'l-
'Arab, Daru'l-Ma'fuif, Kahire, ts., IV, 2448; Atn hacaklarndaki beyaz kllara ve alnndaki beyaz-
la zurrak denir. bn ManzOr, a.g.e., lll, 1828; bn Sikkit'e gre esved'e ebO'l-beyza, ebyad'a
ebf'l-cevn denir. bn ManzOr, a.g.e., l, 397; Gri gvercinlere (el-hamamu'l-vurk); hudr denir bn
Manzfir, a.g.e., ll, II81; nsan teninde hudre, esmerlii ifade eder. bn Manzfir, a.g.e ll, Il.82;
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 41 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYOLO GOCO

- SEMOTK BR NCELEME- - - - - - - - - - 75

de anlatld olur. 'Mebbeh bih' l ikliminde yetien bitkiler ve nesnelerdir. Beyazn,

dolu, gne, hilal, papatyaya benzetildii olur33. Renklerin ak ya da koyu olduklar te
bihe bavurmadan da ifade edilebilir. Ak siyah (esmer zabil), soluk (kabin), koyu siyah
(satiyetu'l-edim) gibi34.
iirlerde doada bulunan varlklarn ve ieklerin adlan verilerek st rtk bir renk
anlaturu oluturulur. Otlar ve iekler arasnda koan bir hayvann ayann kna yeili
ne boyand sylenir35. Taze kan (dem neci, mu'tebetun verd, dernun naki')36, idric
(gzel canyelerin giydii krmz ipek ya da sar elbise)37, kna (hnna', 'abir, hdab,
vers)38, srme (remed, ismid, kuhl)39, kzl yemiii mugaylan dikeni ('anem)40, bir tr
kaya kuu kudri ve cfini41, beyaz kerkenez (mudrahi)42, beyaz ceylan (ri'm)43 iirlerde
ki renk anmlar yksek olan kelimelerden sadece bir kadr.
Hadislerin dini deerlerinin yannda nzfil ortamnn kltrn yanstma gibi bir i
levleri de vardr. Pek ok adeti hadislerin delaleti ile renir, toplumun deer yarglar
nn zerindeki peeyi hadislerin sunduu esiz tarihi veriler sayesinde kaldnnz.
Dilin blnmez bir parasn oluturan renk olgusu Hz. Peygamber'in baz davran-
larnda belirleyici olmutur Hz. Peygamber biricik ei Hz. Aie'yi 'Pembe' (Humeyra)
Ayetteki mudhamrnetfu (iki siyah) hadrnvfu/iki yeil bahe anlamndadr bn Manzur, a.yer.; Es-
ved'e aldar denilir. bn Manzur, a.yer. Araplar yeili (hudre), siyah iin kull~abilirler. Bir kadnla
evlendi onun yeil (hadrn') yani sevdli' (esmer) olduunu anlad ve boand. Ibn Manzur, a.g.e., II,
183. Hadrn' gk demektir. bn Manzur, a.yer.; Araplar siyah yeil, yeili siyah diye isimlendire-
bi li ri er. bn ManzGr, a.g.e .. lll. 2143.
33) Tarafe beyaz ve canl bir yz "sanki gne o yze elbisesini giydirrni" diye betirnler. Tarafe,
a.g.e., s. 21; "Gne ona bembeyaz dolu gibi diler verdi." Tarafe, a.g.e., s.52; Hassan b. Sabit ise
yine beyaz bir yz "dolu gibi beyaz" diye anar. Hassan, a.g.e., s. 66; Beyazlk konusunda dier bir
benzetme "hilal gibi beyaz" Hassan, a.g.e.,s.I04, 196; "papatya gibi (beyaz)" Nabiga, a.g.e., s. 40;
Bize bu benzetme Esin Engin'in "Papatya gibisin beyaz ve ince, eziliyor, ruhum, seni grnce" sz-
lerinin yer ald arky hatrlatyor.
34) Bkz. Hassan, a.g.e., s.45, 127.
35) "suteresi yemekten burunlar sararm atlar" Nabiga, a.g.e., s.62; "tmaklar kna yeili olmu kz"
Nabiga,a.g.e., s.72.
36) Bkz. Tarafe, a.g.e., s. 16; Hassan, a.g.e., s. 91, 151, 153.
37) Bkz. Nabiga, a.g.e., s.I2.
38) K.na iin bkz. "gse kna olmu kan" savata gsn kana buland hdab kavramndan yararla-
nlarak anlatlmtr. Hassan, a.g.e., s.l04; "kaya kuunun ayaklar krmz knaya boyanm" av ya-
ras ile ayaklarnn kanland knaile anlatlmtr. Ka'b, a.g.e., s.58. "knal nlirin eller... parmak-
lar yle zarifti ki ip ip, sanki al krmz mugaylan dikeni" iirde kna (hadb) kelimesi ve kna yap
mnda kullanlan mugaylan dikeni ('anem) her ikisi de gemektedir. Nabiga, a.g.e., s. 40. Buna ben-
zer bir beyit iin bkz. Nabiga, a.g.e., s.72. "bitkilerden aya knalanm deve" Zuheyr, a.g.e., s.248.
Diisine kzma mevsiminde erkek deve kuunun derisi krmzya dner. Deve kuunun bu duru-
munu ifade etmek zere ahdabe'z-zalim ifadesi kullanlr. Bu kelimenin tretilmesinde de hdab (k
na) kavramndan yararlanld grlr. Bu durumdaki deve kuu atlardan bile..hzl kotuundan
dolay Arap iirinde hz bakmndan atlar bu durumdaki deve kuuna benzetilir. Omein bkz. Nabi-
ga, a.g.e., s.l5.
39) Srme iin bkz. Nabiga, a.g.e., s. 35, 40, Zuheyr, a.g.e., s. 222, 226, 270; Ka'b, a.g.e., s. 50. Tara-
fe, a.g.e., s. 21, Hassan,a.g.e., s. 58,
40) Mugaylan dikeni iin bkz. Nabiga, a.g.e., s. 40.
41) Bkz. Zuheyr, a.g.e., s. 7 ; Hassan, a.g.e., s.96; Ka'b, a.g.e., s. 58,
42) Bkz.Tarafe, a.g.e., s. 24.
43) Bkz.}iassan, a.g.e., s.71.
'
/.

_,
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 42 (1, 1)

76 1 Dr. Soner GUNDZZ-------EKEV AKADEM DERCS

olarak anmtr44. Safran sars elbisesi iinde dolaan bir adama gsterdii tepk,i, saha~
besine "ResOlullah'n, bu ekilde hi kimsenin kusurunu ytizne vurduunu grmemi
tik" dedirtecek kadar ar olmutur45. 'Utbe b. Rebi'a'nn Ebu Cehil'e syledikleri ise
renklerin bazen dnemin okiarndan ve kllarndan daha gl bir silah olduunu orta-
ya koyar. Ebu Cehil'e 'kaba etini safran sarsna boyayan' diye sesleornek 'marklk:or
kak' demenin renk dili ile bir ifadesidir sadece...46
Bazen kelimelerin dar, snrl morfolojik kalplarn krabilmenin en iyi yolu onlar
renge boyamaktr. O zaman kelimeler susar, renkler konuur, i karartr ya da pembe hl-
yalar kl:lrdurur...
Hadislerde sar elbise kttidr, beyaz elbise iyidir47 . Hz. Peygamber bil- moda yarat-
mann peinde olmaktan ok renklerde var olduu kabul edilen bir sihirli gc yeni di-
nin kodifkasyonunda birer ifreye dntrmek istemitir.
Cibnl hep beyaz elbiseler iinde zuhur eder48. Kabirde Mnker-Nekir siyah tenli ve
mavi gzldr49. Katirler kyamette gk gziii olurJarSO. Cennet yeildir51, Cehennem
ise siyah52. Huriler yumurta ak kadar beyaz, gzlerinin ak da yle, ama gzlerinin ka-
ras olabildiince kara ...53 Haceru'l-Esved ad stnde siyahtr; ama yine de Cennet'te
iken beyaz olduu sylenir54. Rivayete gre, beyazl insanlar nurundan zarar grme-
sin diye giderilmitir. Ya da dier talardan ayrdedilsin diye55.
44) bn Miice, Snen, Ruhun, 16; Ebu'I-Fadl Ahmed b. Muhammed el-Meydfull, Mecma'u'l-Emsal, nr.
M. Muhyiddln 'Abdulhamd, Diiru'I-Fkr, Kahire, 1393/1972, I, 353.
45) ibn Hanbel, .lfiisneJ, lli, 154; Buhiri, SaJih, Umre, lO; Ebu Diivd, Snen, Menasik, 30.
46) bn Manzur, a.g.e., IV, 2458; Ebu Cehil'e kaba etine safran srerdi. Zira Baras hastas idi ve safra-
nn bu hastala iyi geldiine inanlrd. Ensiir ise onun bakalan arkasndan yaklasn diye safran-
landn sylemitir. Meydiinl, a.g.e., I, 444.
47) "En iyi elbiseniz beyazdr" Bkz. bn Miice, Snen, Cenaiz, 12; Libas, 5; Tirmizi, Snen, Edeb, 46;
"Beyaz elbise giyin. Zira beyaz elbise en iyi giysinizdir." Ebtl Diivld, Snen, Tb, 14; Libas, 13; Tir-
mizi, Snen, Cenwz, 18; Edeb, 46; Nesiil, Snen, Cenlz, 38; Zinet, 98; bn Hanbel, Msned, I, 247,
274, 328. vd."Kabirlerinizde ve mescitlerinizde Allah'a ziyarete gittiinizde en gzel elbise beyaz-
dr" bn Miice, Snen, Libas, 5; Havariler elbiseleri beyaz olduklarndan bu ad almlardr. Buhiiri,
Sahih, Fedailu's-Sahiibe, 13; "Beyaz elbiseyi t:mizlediin gibi kalbini de temizle." Buhiri, Sahlh,
Da'aviit, 34, 44, 46; Mslim, Sahih, Zikr, 48; lbn Miice, Snen, Dua, 3; "Rahmet Melekleri O'na
beyaz bir ipek getirdi" Nesai, Snen, Ceniiiz, 9.
48) bn Hanbel, Msned, 1, 407.
49) Tirmizi, Snen, Cenwz, 70.
50) Tiiha, 201102.
51) "(Ryada) deve hzndr, yeillik ise Cennettir. Diirimi, Snen, R'yii, 13.
52) Malik, Muvatta, Cehennem, 2.
53) Kur'iin'da huriler iin bkz. Safflt, 37/48-49; Duhiin, 44154; Tur, 52120; Rahmiin, 55n2; Viika, 56/22.
o
54) "Haceru'l-esved Cennetten indi. Aslnda stten daha beyazd." Tirmizi, Snen, Hac, 49.
55) Hacer-i Esved hakknda yerli ve Batl bilim adamlar ok deiik grler ileri srmlerdir. E.
Dermenghem onun Mekke'nin gerek fetii olduunu ve aslnda bir aerolit, ya da suda yzd ri-
vayetine nazaran bir snger ta olmas gerektiini sylerken Wellhausen ve Caetani de Hacer-i Es-
ved'in Ciihiliyye'de tapnlan bir put ol~uunu syler slam kaynaklannda ise Cennet'ten geldiine
ynelik rivayetler olmakla beraber Hz. Ibeahim tarafndan taviifn balangcna bir iaret olmak ze-
re Ebu Kubeys dandl)..Jl geirjlen bir ta olduu sylenir. Bkz. Ali Osman Ate,lslam 'a Gre Ca-
hiliyye ve Ehl-i Kitab Orfve Adetleri, Beyan Yay., Ankara, ts., s. 161-166. Rene Guenon'un "Siyah
Ta ve Kbik Ta" adl makalesini Trkeye aktaran Sadk Kl'n E. Royston Pike, Dictionnaire
des Religions, PUF., Pais-1954, s.97, "cybele" maddesine dayanarak dipnot halinde verdii bilgi-
lere gre; Friglerin anatanras Kibele'ye kk bir siyah ta biiminde tapnlmakta idi. Yine K-
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 42 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYL GC

-SEMITOTIKBillLNCELEME- ----------------- 77

Din Cenneti de Cehennem de renklere boyar... Gk gzl, siyah yzl56 adamlar

ziftten kara Cehenneme yol alrlar, yeil elbiseJi57, beyaz yzJ58 adamlar yeil kulann
iinde59 yeil bahelerdedirler60, beyaz tenli dilherler kara gzlerini dikmi onlan Cen-
net bahelerine buyur ederler... Fon yeildir Cennette. Beyaz, siyah, yer yer skn etse
de ... Cehennem karadr, kapkara. Dehetten gk mavisine belermi gzler bile deitire
mez bu rengi...
Kur'an'da Renklerin Byl Gc
Kur'an- Kerim'de 'renk' kelimesi birka ayette geer61. Buna yakn bir kavram da
sbga (boya)'dr62. Kur'an'da beyaz, siyah, krmz, mavi, san, yeil renk imgelerine yer
verilir. Bunlardan en sk kullanlan beyaz ve siyahtr. Bu iki renk genellikle "yzleri be-
yaz oldu" ya da "yzleri siyah oldu" kliesi iinde kullanir63. 'Beyaz'n 'el'64, 'ip'65,
'kadeh'66, 'yollar67, 'huriler68, 'gzler69 kelimeleri ile birlikte kullamld da olur.
l'n Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, st., 3.bask, 1984, s. 201 'e dayanarak belirtti-
ine gre; bu idol bir 'diopetes' yani gkten dt ileri srlen bir meteorit, bir kara tal. Bkz.
Rene Guenon, "Siyah Ta ve Kbik Ta", ev. Sadk Kl, Ekev Akademi Dergisi, Cilt: III, say: 2,
Erzurum, 2001, s.1-5.
56) rnein, Nahl; 16/58.
57) Kehf, 18/31; nsan, 76/21.
58) rnein, AI-i mril.n, 3/107.
59) "ehitlein ruhlar Cennet meyvelerine asl yeil kularn iindedir." bn Hanbel, Msned, VT, 386;
MUslim, Sahfh, miire, 121; Ebu DavOd, Snen, Cihad, 25; Tirmizi, Sahfh, Tefslru's-sOre ll , 19;
bn Mace, Snen, Ceniiiz, 24; Ci had, 6; Diiriml, Snen, Cihiid, 8.
60) Rahman, 55/64.
61) Renk (levn ve oul u el van) Bakara, 2/69; Rum, 30/22; Nahl, 16/69; Fatr, 35/27-28; Zmer, 39/21
ayetlerinde geer.
62) Bakara, 2/138.
63) AI-i mril.n, 3, 106-107; Nahl, 16/58; Zmer, 39/60. Kl, Kur'an- Kerim'in, siyah ve beyaz renk-
leri bir arada kullanmasn "kutupsal ztlk" olarak anar. Bkz. Kl, a.g.e., s.56. Zuhruf, 43/17'de,
'yzn kararmas' ifadesi ile, Rahmiin'a kz isnad etmekten ekinmeyen, fakatkarsnn kz dour
duu haberini alan kafirlerin bu haberden kahrolmalar anlatlmaktadr. Oysa dier ayetlerdeki kii-
firlerin yzlerinin kararmas ahiretteki durumlar ile ilgilidir.
64) A'riif, 7/108; Tiiha, 20/22; uarii, 26/33; Nemi, 27/12; Kasas, 28/32.
65) Bakara, 2/187.
66) Saffiit, 37/45-46.
67) Far, 35/27.
68) Saffiit, 37/49. Bu ayette hOriler sakl yumurtalam benzetilmitir. Ayetteki beyd kelimesi ile ilgili
olarak Arapada yumurta ile beyazn kkte olduuna dikkat edilmelidir. Kimileri ayette hOrllerin
beyazlk ilgisi ile yumurtaya benzetildiklerini sylemiler; kimileri ise "hilriler dorudan yumurta-
ya benzetilmilerdir." Grn benimsemilerdir. Yumurtalarn sar da olabilmesi nedeniyle hOri-
lerin sar renkli olduklar da ifade edilmitir. Beyazlk ilgisi ile beyd'in inci olduunu syleyenler
de vardr. Muhammed b. Cerir et-Taberi, Cami'u'l-Beyan 'an Te'vili'l-Kur'lin, Kahire, 1374/1955,
XXIII, 57. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Kl, a.g.e., s.76-78. Kl, hem hurilerin beyazln
hem Musa 'ya verilen beyaz el mucizesindeki beyaz hem de beyaz kadehleri ahliikl boyuta irca ede-
rek yorumlar. Kl, a.g.e., s.77, 79, 80. Aslnda Kl'a gre Kur'andaki btn renkler kullanldk
lar btn yerlerde etkili bir ahlaki alan olutururlar. Yeilin aa ile ilikilendirildii yerlerde bile
metafizik bir boyut vardr. Ksaca Kl'a gre, Kur'an'daki renk kullanm allaki, metafizik ve tev-
hidi eksende gerekleir. Bkz. Kl, a.g.e., s.ll2, 114, llS, I 18, ll9.
69) YOsuf.-!2/84.
\'
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 43 (1, 1)

78 1 Dr. Soner GONDzz-------EKEV.AKADEM DERCS

'Siyah' ise 'yzler'le ilgili olarak kuiiamnn dnda 'ip'70, 'yoar71 kelimeleri ile il-
gili olarak da anlr. kater-katere72 ve gabere73 kelimeleri de esved'in yz ile birlikteki
kullanmna yakn bir anlam verirler.
Kur'an'daki renklerin kullanmlarn iki gruba ayrmak mmkilndr. Renk bir keli-
me ile ilikiye geerek dorudan o kelimenin ad olduu nesnenin gerek rengini verir.
Dalardaki yollar gerekten siyah, beyaz, krmzdr. Bitkiler, aalar, baaklar ipek el-
biseler gerekten yeildir. nek, deve, ekin de gerekten sardr. Fakat bu nesnelerin renk-
Ieri zerinde neden durolduu da dikkat ekicidir. rnein zeytin siyahtr, yeildir; ama
Kur'an zeytinden bahsetmesine ramen onun rengine deinmez. Kur'an, incirin, atein,
denizin, gklerin renginden de bahsetmez. Pek ok nesnenin rengine deinilmeden ge-
ilirken, renklerin sadece baz nesnelerle ilgili olarak n plana kt grlilr.
Kur' an' da renkler gerek bir renk imgesi olmaktan ziyade birtakm olgulardan kina-
ye olarak da kullanlr. Kl'a gre: "Kur'an- Kerim renkleri, resim sanatnda olduu
gibi zel bir dil anhitm biimi, bir tarz olarak kullanm, ok geni bir varlk emas iin-
de deiik pozisyonlarda ilemi, bylece onlar, kendi hallerinde renkler durumundan
kurtararak, Kur'an kltr ve mesajnn bir taycs durumuna yi1kseltmitir."74.
Dorudan renk olmayp renk anm ar basan 'yahmum75 ve 'katirfu76 gibi bir
ka kelime de Kur'an'n sembolik anlatmnda yer alan anahtar kelimelerdir. Azab g-
ren katirlerin yzlerinin ktlemesini ifade eden 's1et' fiili de77 bn Abbas gibi baz mil-
fessirler tarafndan 'Kararna, korku ve hayal knklnn yz kaplamas' olarak yorum-
1anr78. Ayn ekilde 'basire' kelimesi de 'rengi deimi, kararm ve zifri siyah' olarak
anlalr79 . Giiiye, 88/8'deki 'na'ime' kelimesi de "ister fiziki bir oluu gstersin, ister-
se gzlerden sezilen bir ruh1 inirah ve ruh neesini, aklk ve beyazlk kavramyla ayn
ortak izgide bulunmakta, nihai bir kaderi iaretleyerek halis milminierin ahiret halleri-
nin bir sahnesini sergilemektedir80." "Ve gerek zne, gerek zaman ve gerekse fiilin ifa-
de edili tarz itibariyle Gaiye, 88/8-10 ayetleri 'yevme tebyeddu vucfih' ifadesinin bir
alm, tafsili mahiyetindedir. s"
Kur'an'da Mudhammetan82 eklinde iki bahenin nitelii olarak geen siyah renk
(asl duhme) ise "siyah yeil birbirlerinin yerinde kullanlabiliri er'' ilkesine uygun olarak
yeil anlamna gelir.

70) Bakara, 2/187.

71) Fatr, 35/27.
72) YOnus, 10/26; Abese, 80/41.
73) Abese, 80/40.
74) Bkz. Kl, a.g.e., s.28.
75) Vilka, 56/43.
76) brahim, 14/50.
77) Mlk, 67/27.
78) Kl, a.g.e., s.87.
79) Kl, a.g.e., s.89.
80) Kl, a.g.e., s.75.
81) Kl, a.g.e., s.73.
82) Rahman, 55/64.
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 43 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYL GC

- SEMOTK BR NCELEME- - - - - - - - - - 79

San renk, inek83, deve (veya urgan)84, bulut (veya ekin)85, ekin86 kelimeleri ile ili
kili olarak kullanlr.
Krmz, bir yerde o da 'yollar' kelimesi ile geer87. 'Yerde ke'd-dihan'8 8 ifadesi de
krmznn bir tonunu verir.
Beyaz, Araplar iin, bir bakma hayat simgeler. itikleri su, ekmek yaptklan bu
day (bazen ekmein kendisi) beyazdr. kisine beraberce 'ebyadfu' derler89. Garip bir
rastlantdr, onlar bedenin canevi iki ah damann da byle anarlar90. Beyaz Araplann
iine yle ilemitir ki bazen zaman ls olur "onu iki beyazdr grmedim" derler; iki
gndr ya da iki aydr demektir91. Zira gnler beyazdr Araplar iin, tpk gne gi-
bi...Bazen 'gzel sz' olur beyaz. O vakit beyza derler; 'kt sz' ise sevda (siyah)dr
her zaman92. El-yedu'l-beyza ise kesin hccettir93. Araplar ruh temizliini ve iffeti de
beyazla ifade ederler94. Ekini, aac olmayan yer de beyazdr...Ekini, otu varsa bir yerin,
siyahtr95. ranllar da tenlerinin akl nedeniyle beyaz olarak anlrlar96.
Kur'an beyaz Arap kltrnde olumlu armlanna uygun olarak kullanr. Beyaz,
Tur'da Hz. Musa'ya baledilen mucizeler arasnda yer alr97. 'Beyaz el' bir mucizedir.
Tpk asann ylana dnmesi gibi. Beyaz bir baka ayette ipi niteler98. Bu terkip gn-
dz ifade eden bir semboldr. Oruluya sahur yapmann lsn verir. Ayn ayette si-
yah ip gecedir99.
Beyaz, Hes ab 'ta ve Cennette iyi bir renk olarak yerini alr. Kur'an'da yzlerin beyaz-
lamas, kararmas kiilerin sevinmeleri ve zlmelerini ifade eden sembolik ifadelerdir.
Yzlerin beyazla-mas/aarmasn, nzill ortarnndaki Araplarn her zaman zlemini
duyduklan gne gibi beyaz kadnlardan, hayattaki en byk tutarnaktan kllanndan,
l l akan sulardan bir tat, bir koku, bir panlt tamadn kimse iddia edemez.
Kur'an'da mminlerin sevinmesi, kafirlerin zlmeleri, dehete kaplmalan ya da
Yakub Peygamberin zntden gzlerini kaybetnesindeki renklere dayal anlatm, ayn
anlam verecek renk imgesine yer vermeyen ifadelere gre, ok daha canl tablolar su-
nar.
83) Bakara, 2/69.
84) Mrsellit, 77/33.
85) Rum, 30/5 .
86) Zmer, 39/21; Hadid, 57/20.
87) Fatr, 35/27.
88) "kzarm ya renginde gl gibi" Rahrnan, 55/37.
89) bn Manzur, a.g.e., l, 397.
90) bn Manzur, a.yer.
91) ez-Zemaheri, Esdsu'l-Beliiga, s.57.
92) bn Manzur, a.g.e., III, 2141.
93) bn Manzur, a.g.e., I, 397.
94) Bkz. Hassan,ti.g.e., s. 23.
95) bn Manzur, a.g.e., 1, 397,398.
96) bn Manzur, a.yer.
97) A'raf, 7/108;TUa, 20/22; uara, 26/33; Nemi, 27/12; Kasas, 28/32.
98) Bakara, 21 !87:'~"'!!i..
99) Ayette her ne kadar beyaz ip ve siyah ip ifadeleri gemekte ise de ip mecazen kullanlmtr. Be-
yaz ip sabahn beyazln, siyah ip gecenin karanln ifade eder. E-erif er-Radi, Telh'isu'l-Be-
yiin fl Meciiziif!-Kur 'lin, thk. Muhammed Abdulgani Hasen, Daru Ihyru'l-Kutubi'l-' Arabiyye,
Kahire, 1995, s. 12().
\'
'
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 44 (1, 1)

BO 1 Dr. Soner GNDZZ-------EKEV AKADEMi VERGS

Trkede saranp solmak ifadesinin yerini hastalanmak; yz lazarmak ifadesinin ye-

rini ise utanmak tam olarak tutamaz. Ayn olaylann renklerle anlatmnda daha bir can-
llk, daha bir coku vardr.
Kur'an'da mminlerin hesaptan mutlu bir ekilde aynlmalan 'yz ak' ile aniatldk
tan sonra beyaz renk artk yava yava yerini yeile brakr. Mrninler yeil bahelerde
yeil ipek elbiseler iinde boy gsterirler. Bu yeil tondaki Cennet tablosunda yer yer be-
yaz tenli hurilerin mminlere elii nceki hesaba ekilme manzarasndaki beyazdan ye-
il e geiin yumuak fra darbelerini salar.
Yeil doay temsil eder, callktr, tazeliktir. Gen yata lmek flizken solmaktr,
Araplariin 100. Bngl bngl berrak sular da yeildir onlar iin, bazen masmavi grn-
se de gzlerine... Zaten Araplar iin su, yeil, mavi, beyaz, siyah ve kmzms (escer)
arasnda deiir dururo. San su ise, gvercinlerin dktkleri tylerin ve ekirgelerin

.j sarartt pis sudurl02 .
Yeil doann rengi olduundan Kur'an'da bitkjl03, aa104, baakl05, yeryz (top-
rak)106 kelimeleri ile birlikte anlr. Baz ayetlerde ise, yasta107 ve ipek elbiseye108 s
fat olur.
Siyallkara, beyaz/akn zttdr. Aslnda Arap aklnda siyah, tm renklerin anasdr.
Beyaz ise ona bal, onun ardndan gelmeye mahkumdur hepl09. Siyah bazen kt sz
olur, karmza kar, bazen ylan olur. Esved derler ylana, bazen yanna akrebi de alr
esvedeyn ol url o. Gece olur etraf karartr, scak olur ortal kavurur. Hz. Aie'nin "Ba-
z zamanlar ResO!ullahla yiyecek olarak iki siyahtan baka bir eyimiz olmazd" szle-
rinde ise, Araplar iin hayatn iki kayna hurma ve su olur. Dilciler Hz. Aie' nin, Resfi-
lullah'la beraber ektikleri strab bir daha anmamak iin geceler ve scak gnler boyu
100) Araplar bu anlamda uhtudire derler. bn ManzOr, a.g.e., II, 1182.
101) Yeil su, berraklndan dolay yeil gibi grnen sudur. bn ManzOr, a.g.e., Il, 1182; mavi su, saf
sudur. bn ManzOr, a.g.e., III, 1827; Su budayla beraber iki beyazdan biri .olarak anlr. bn Man-
zOr, a.g.e., I, 397; Su hurma ile beraber de iki siyahtan biri olarak nlr. Ibn ManzOr, a.g.e., III,
2143; Escer (krmzms) su, amurdan dolay bulankiam sudur. Ibn ManzOr, a.g.e., III, 1943.
102) Ka' b. b. Zuheyr bir iirinde 'sar su' tabirini kullanr. Bkz. Ka'b, a.g.e., s.24.
103) En'am, 6/99.
104) En'am, 6/80.
105) YOsuf, 12/43-46.
106) Hac, 22/63.
107) Rahman, 55n6.
108) Kehf, 18/31; nsan, 76/21.
109) EbO'I-Feth 'Usmll.n b. Cinni, el-Hasiiis, Dfu'l-Huda, Beyrut, ts., III, 63. Arap kltrnde "renk-
lerin anas siyahtr" eklinde ifadesini bulur. Necmettin ahinler gibi kimi ada yazarlar "siya-
hn renklerde asl olmas" dncesini ian bir yorumla, Alll'n "Gayb" ve "Settar" isimlerine
balarlar ve bu grlerini yaklan her eyin siyaha dnmesi ile desteklerler. Bu tasvvufi gr iin
bkz. ahinler, Necmettin, Siyah ve Yeil Kur'an'da Renk Sembolizmi, nsan Yay., st., 1999, s.19,
20, 22, 46. ahini er, Tasavvufi literatrde "Sevadu'I-Kalb" denilen 19.yzyln sonundaAef adn
da bir Alman bilgin ve Tawara adnda bir Japon bilgin tarafndan bulunduunu belirttii, kardiyo-
Iojide "Aof-Tawara Dm" adndaki kalpte bulunan nokta ile fizik alemden baka kantlar da
ileri srer. ahinler, a.g.e., s.50. Yazara gre, siyah ayn zamanda lm anlamna da gelir. Beyaz
ise hayattr. Bkz. ahinler, a.g.e., s.42.
110) Hadiste "Namazda iki siyah ldrn." ifadesi geer. ki siyah ylan ve akrt:ptir. Bkz. EbO Da'(Od,
Snen, Salat, 165; Tirmizi, Snen, Mevakit, 170; Nesai, Snen, Sehv, 12; Ibn Mace, Snen, Ikii-
met, 146; Danmi, Snen, 178; bn Hanbel, Msned, Il, 233,248,255, vd.
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 44 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYLO GOCO

- SEMOTK BR NCELEME- - - - - - - - - - 81

sren o straba biraz olsun derman olan iki nimeti andn sylerler. Kimileri ise "Hur-
ma siyahtr, su ise beyaz. Hurma temel alnarak itba' yolu ile hurma ile suya iki siyah
denmi olmaldr. III" derler. Her halukarda siyahn h urmaya ve suya ad olmas klkrk
yaran tevillere muhtatr.
Siyah, Arap dilinde bazen krln ifadesi olur. 'Sevide'r-racul' derler. "kr oldu"
anlamna gelir112. Aslnda beyazda da "kr olma" anlam vardr. Ama siyah baka bir
krlktr. O tek gzn kr olmasdr. Tpk Deccal'in krl gibi...Beyazn krl bi-
le bakadr. Beyazn krl duygulann, hznn, sevdann eseridir. Tpk Yakub Pey-
gamberin, olu Hz. Yusuf'un acsndan kr olmas gibiJ13.
Siyahn anmsal ifadesi (connotation), gecenin, ln sessizliine ken karanl
, bir aaca hasret ln hararetinden atlam rludaklar ya da l kumu iinde l?aa be-
la yanlann zehridir.
Kur'an'n mcrimlerle ilgili mutsuzluk ifadesi olarak kulland siyahn, bu rengin
ilikide bulunduu karanlk, scaklk, zehir kavramlarndan doan bir kasavet ve mutsuz-
luk anlam tad inkar edilemez. Cehennem tasvirlerindeki siyah duman, katran ge-
leri ise kafirlerin hesaptaki isvidad/yz karalnn tamamlayc geleri olarak yerlerini
alrlar. "Bilimsel olarak ak renkler gne n yanstrken koyu renkler bu emer.
Buna gre etkin ekilde scaklk derecesini ayarlamak mmkndr. Ekvatoral blgenin
sulannda beyaz boyal geminin iinde scaklk derecesi en az on derece derken, siyah
boyal bir gemide scaklk derecesi artar114." O halde Cehennemin scaklnn anlatl
masnda siyahtan daha uygun bir renk olamaz.
Mavi daha istikrarl bir renktir, dier.renklere gre. Gz rengidir. Masmavi gzl ka-
dnlar zerkadr, zurkumdur... s Cennette beyazdan yeile doru bir renk barnonisi var-
ken, Cehennemde her yer duman, is ve karadr. Buna bir de atein harareti ve Cehenne-
min zefir ve eh:ik olarak anlan solumalan116 eklendi mi kafrlerin gzlerindeki dehe
ti mavilikten drua iyi anlatacak baka bir renk olamaz. Belki mcrimler gkler ne kadar
derin ve usuz bucaksz ise yle derinlere dalacaklar hasret ile bir kerecik olsun dnya-
ya geri dnmek isteyeceklerdir117. Zaten mavi Araplar iin iyi bir renk deildir. Onlar
suyu bile ou zaman mavi olarak anmazlar. Beyaz derler, suya. Mavi, meftunu olduk-
Jan kadniann gz rengidir, ama ayn zamanda 'dman' demektir, Araplar iin llS. te
imdi Cehennemde kafider birbirlerine dman ve hasmdr artk119.

11 1) bn Manzfir, a.g.e., III, 2143.

112) bn Manzfir, a.g.e., III, 2141.
113) Yfisuf, 12/84. Kl Ya'kfib Peygamberin krlnn beyazla ifade edilmesi ile ilgili olarak "gze
beyaz bir perdenin inmesi ok iten ve soylu bir sevginin en somut belirtisidir... Akl batan alacak
bir younlua ulam bir sevgi ve zlemdir bu ..." demektedir. Bkz. Kl, a.g.e., s.95, 96.
114) Huveyski, a.g.e., e-n.
115) bn Manzfir, a.g.e., III, 1827, 1828.
116) Hfid, 11/106; Enbiya, 21/100; Furkan, 25/12; Mlk, 67n.
17) Bakara, 2/167; uara, 26/102; Zmer, 39/58.
118) Arapada zor! u dmana mavi dman denir. Romallar Araplann ezeli dman idiler ve Araplar
onlar mavi olarak nitelerlerdi. Bu yzden her zorlu dman iin kinliye tarikiyle mavi dman de-
nilmiti~. Desfiki, Hiiiye 'ala erhi Muhtasari's-Sadt 'alti't-Telhls, Matbaatu'l-Hac Muharrem
Efendi, Is., I 290, II, 5 I .
19) Yasin~ 36/49; Sad, 38/64.
\'

_,
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 45 (1, 1)

82 1 Dr. Soner GNDOZZ ------------EKEV~DEAUDERGB

"Kur' an' da geen zurka 'mavi olduklan halde' ifadesi, ruhi bir bunalmn. ve kafrle
rin bedbaldk halinin da aksediinin bir alameti durumundadr... Ryadaki renklerin
yorumu yaplrken de mavi renge, bilhassa koyu mavi renge menf bir anlam yklenir.
Buna gre o, lme iaret etmektedir. nk bu renk, lm mefhumuyla muayyen bir
mtereklik kapsamaktadr120."
Sar bazen karmza altn olarak kar dilde. Kimi zaman safranla kolkola verir, 'as-
fariin' olurlar... 121 Bazen sufr diye biim deitirir. O vakit artk san ne altndr, ne saf-
ran. Deer kaybna urar, bakr olur122.
San bazen, kadnlar, safra' suretine girer, anszn Nu'man b. Mnzir'in saraynda
elleri knal yan plak bir kadn olarak boy gsterir.. .l23 Sar bu formlarda nefse hitab
eder, kadn olur, batan karr; altn olur insan dnyalk eder. Hep byle deildir, sar,
'safer' olur kiiyi sarartr, yataa drr. 'safre' olur alktan soldurur124. Hz. Peygam-
ber: "Allah yolunda safre (alk), refah iindeki hunr (kanl canl olmaklkrmzlk)'dan
j daha iyidir." der125.
\t

Sar bazen boya lur, safran ile bedenlenir. Kadnlarn gm kpelerini altna d-
ntren bir imitasyon arac olur126, yzlerine makyaj, vcutlarna tr olur... Kadnlk
kokar sarda... Erkek adam san giyinmez, safrana bulamaz127. Bulat m knanr, ma
nk olur, korkak olur... Erkein safranlanmasnn tek istisnas dnlerde damadn yz-
ne safran alnmasdr o kadar128. San, kadn rengi olduu kadar uzaklarn, yabac ik-
limlerin de rengidir. Sar gong sesleri iittirir kulaklara. San budisttir. San indir. San,
san adarnn kutsaldr, teninden elbisesine, bayrandaki ejderhasna varncaya kadar her
eyi sandr onun ... San tek kelime ile t!zrJ: Dou'durl29. Sar elbisenin reddinde, uzak
dou dinlerinin kutsalna da bir tepki olmaldr. Araplar Romallar'a da Ben(i'l-asfar (sa-
r oullar) derler130.

Kuran'da birtakm olgularn anlatmnda Araplarn yakndan tandklan eylerden
"
yararlanlr. rnein Cehennem ateinden kan kvlcmlar san develere benzetilir ki bu
120) Kl, a.g.e., s.48; ayrca bkz. Cafer, Kemal, "Remziyyatu'l-Elvan", Cev/iyyetu Kulliyyeti'-eri'a,
say 4, 1405/1965, Camiau Katar, 263/23. Ayrca gzn mavi olmas Ferra'ya gre 'krlk', Ebu
Mslim'e gre 'korku ve dehet', Ezher1 ve Sa'leb1'ye gre ise 'susuzluk' ifadesidir. Bkz. Kl,
a.g.e., s.49-51.
121) bn Manzur, a.g.e., IV, 2458.
122) Hassan b. Sabit sufr'u bakr anlamnda kullanr. Bkz. Hassan, a.g.e., s.96.
123) Nabiga, a.g.e., s. 39.
124) bn Manzur, a.g.e., IV, 2458.
125) Ebu'I-Kasim Carullilh Mahmud b. 'Umer ez-Zemaher1. Es/isu'l-Belaga, Daru Sildr, Beyrut,
1399/1979, s. 356.
126) Hazrei Peygamber eitli defalar kadnlara altn kpe yerine safranla boyanarak sarartlm gm ~
kpe takmalarn tavsiye etmitir. bn Hanbel, Msned, ll, 440; VI, 322.
127) "Hazreti Peygamber yznde safran grd kiinin bunu ykamasn ister." bn Hanbel, Msned,
III, 133, 160; Yze safran srmek Hazreti peygamber'in nefret ettii on eyden biri olarak anlr.
bn Hanbel, Msned, l, 380.
128) Baz hadisler bu adeti teyit etmektedir. Bkz. bn Hanbel, Msned, III, 190; 227.
129) Sar renk in, Tibet gibi topluluklarn kltrnde imparatorluklarn simgesi olmas dolaysyla en
sevilen renkli. Ekrem, a.g.m., s.85; Balangta Budist rahiplerin elbiseleri, kylerin sprnttilk-
leinden toplanan aputlarn birbirine yamanarak, safranla boyanmasyla yaplrd. Ekrem Sark-
olu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta, 2000, s.190.
130) bn Manzur, a.g.e., IV, 2461.
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 45 (1, 2)

KUR'AN'DA RENKLERN BYLU cuccr

- SEMOTK BR NCELEME- - - - - - - - - - 83

benzetine ile Cehennem Araplarn zihinlerine ok canl bir nesne olarak sunulur 13 I. Bu-
nun yerine Cehennem atei ile ilgili olarak, Araplar arasnda aniat kabilinden bilinmek-
le birlikte bizatihi gereklii gndelik hayatta mahade edilmeyen beyaz fillerin anl
mas 132, hem kvlcmlarn ve alevlerin sarlna iaret etmede hem de Cehennem Arap
aklna sunmada yetersiz kalrd. te yandan sar nesneler insan gzne kesinlikle daha
byk grnrl33. "San renk burada, tek bir istikameti gstermektedir.: Cehennem ...
Mutsuzluk, aclar, azab, horlanmalar ve .. .l34"
Kl, "Sar renk, insan idrakinde ilk anda bir zeval, sona erme, gurfib etme; snme,
n ve parlakln ekilmesi, hzn ve keder, yalnzlk ve sszlk mefhumlarn tedru
ettirmektedir." derl35.
Kur'an'da san, inek rengi olarak da karmza kar. Anadolu kylsnn yaln ad-
landrmasyla 'sar kz' insanlk tarihinde yerini alr. Kur'an'daki inek doadaki milyon-
larca trdeinden biridir; ama aslnda bir tartmann, pazarln tam ortasndaki bir inek-
tir bu. Musa Peygamber kavmine Allah'n, onlardan bir inek kesmelerini istediini sy-
ler. Onlar nce inei n yan sorarlar. Sonm rengi sorun olur. Onlam inein renginin sap-
sar olduu aklanr. Ama yine de kesecekleri inei netletiremediklerini syleyen bu
insanlara bu inen dier zellikleri verilir. G bela inei keserlerl36. nein renginin
sapsar olmasnn zel bir nedeni olduunu sylemek, iinde bulunduumuz artlar iin-
de esoterik (irek) bir yorum yapmann tesine gemeyecektirl37. Bumda en fazla Arap
iirindeki beyaz kz (lehik) kelimesinin Araplarn zihninde, muhtemelen bahadrlk, av,
len gibi unsurlar artrd n, ama sapsan bir inei n byle bir anmsal deerinin
olmadn syleyebiliriz. Fakat ilgili ayette inekteki bu sapsar rengin bakanlar sevin-
ce boduu ifade edilmektedir. Buna dayanarak bn Abbas sar rengin mutlak olarak in-
sanlarda sevin hissini uyandrma zelliinin olduunu belirtirl38. Psikanalizde koyu sa-
n, kskanl krkleyen bir renk olarak bilinirl39.
San rengin getii ekin, bulut gibi kelimelerin de Araplarn hayatndan alnma un-
surlar olduuna dikkat edilmelidir. Hayatn ve lmn anlatld bu ayetlerde dnya ha-
yat bir saman p gibi dnlr ve san bir renge indirgenirl40. Dnyann yeil ve tat-
13 I) Kur'an'daki bu benzetme iin bkz. Mrsel at, 77/33. Ayetteki cimiiletun sufr kelimesi kimi mfes-
sirlerce kaln san gemi halau ya da kpr halau veya bakr paralan olarak da yorumlanmtr.Bkz.
Taberl, a.g.e., XXIX, 242.
132) Kur'an'da Fil SOresinde, Neciilnin Yemendeki yetkilisi Ebrehe'nin Kiibe'yi ykmak zere ordu-
nun nnde 'Mahmud' adl bir fiile Mekke'ye yrd ve askeri ile beraber iliilll gazaba urad
zel isimlere yer verilmeden konu edilir. Olayn dier detaylan iin bkz. Ebu'I-Kiisim Ciirulliil
Mahmud b. 'Umer ez-Zemaherl, el-Ke.f 'an Hakliiki't-Tenzil ve 'Uyuni'l-aklivil fi Vucfihi't-
Te'vil, Diiru'l-Ma'rife, Kahire, ts., IV, 285.
133) Huveyskl, a.g.e., e-s.
134) Kl, a.g.e., s.44.
135) Kl, a.g.e., s.30.
136) Bakara, 2/67-71.
137) el-mahbfibu'l-asfar/sar sevgili ifadesinin bir yakn bir de uzak anlam vardr. ifadenin yakn anla-
m sevgilidir. Uzak anlam ise 'san alun'dr. Desfikl, a.g.e.,ll, 5ll. Bunun gibi san inek ifadesine
uzak bir anlam aramak dilde karl olmayan bir i olacaktr.
138) Hatta bn Abbas insaniann moralini yksek tutmak dncesiyle san ayJckab giyilmesini tevik etmi
tir. Bkz. 'Abdulmun'im el-Haim!, el-Elv.nfi'l-Kur'.ni'l-Kerim, Diiru Ibn Hazm, Beyrut, 1990, s.8.
139) el-Hiiiml, a.g.e.,SI.
140) ROm, 30/60; Zmer, 39/21; Hadid, 57/20. Kl'n Hadid 20. ayet ile ilgili tesbit ve yorumu ilgin-
tir; Kl'n yorumu yledir: "Bu ayette ekinin hayat hikayesi drt safhada konu edilmektedir. A-
i'

-l
D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 46 (1, 1)

84 1 Dr. Soner GNDZZ ------------EKEVAKADEM[DERG$

l olduunu bildiren hadisleri4I elbette dnya hayatnn debdebe ve aasn anlatrlar.

Bu ayetlerde ise bunun geici olduu ve dnya hayatnn elden kayp gidecei san renk
imgesi ile zihinlere kaznr. Kur'an'da san ve yeil renklerin tam bir anlam mtekabili-
yeti oluturmalan ilgi ekicidir. "Rum, 30/50-51 'de sararmak-lm noktasyla yeile bo-
yanmak-hayat noktasnn her ikisinin de ayn kudretin elinde olduu vurgulanr.I 42"
Kur'an'da san renk her defasnda yokluk, hsran, isyan duygulan ile beraber anlr.
:'; 'San develer' terkibinde olduu gibi azaba, baz ayetlerde yamursuzlua, kurakla ve
lme; ama hep mahrumiyete iaret eder. Kur'an'da bu anlamda siyahn bir tonunu ve-
ren ahva da ku1lanirl43.
Sonu
Cilhill Arap mitolojik-kozmonik baknda renkler nemli bir yer tutar. Hz. Peygam-
berin renk imgeleri ile ilgili tutumunun ardnda Arap kltrnn renklere ykledii an-
lam yatar; fakat. bu Hz. Peygamberin renk imgeleri konusunda Araplann deer ,Y.argla
nn yeniden dzenlemedii anlamna gelmez. Kur'an kendi dilini, "anlalr bir Arapa"
olarak tanmlar. Dil sadece gramatk bir dizge olmadna ve renkler de Arap dilinin bir
paras olduuna gre, Kur'an'n nzUI ortamndaki gramatik yapy kullanmas gibi,
kltrdeki renk imgelerini de kullanmas yadsnamaz.
Renklerin dz anlamlannn yansra anmsal anlamlan vardr. Bu anmsal an-
lamlar iletiimde sihirli bir etki olutururlar. Renk imgeleri ile bezeli ifadeler ou kere
yavan dz anlatmiann nne geer ve ruhiann derinliklerine nfuz ederek cokulu bir
anlatm salarlar.
Kur'an'da, beyaz, iten duygulardr, sevgidir, mutluluktur. Yakub Peygamber ile il-
gili hzndr; ama evlad sevgisine iaret eden ulvi bir duygu olarak. Siyah ise baka tr-
l bir hzndr. Bu hzn sflidir. Yitip giden evladn ardndan duyulan hzn gibi de-
il, kazanma ans varken bencillik, zevk uruna heba edilmi bir hayata degin bir h-
zn, sonra sonu gelmez straplar ve ac. ..
San ise her zaman iin mahrumiyet, fanilik, ikbalden idbara, hayattan lme, hazdan
azaba insan hayatnn serencamn imler. Mavi ise, deheti, korkuyu, mitsizlii...
Kur'an'da mavi ve san, siyahn arkadadr. Yeile, beyaz mihmandarlk eder, yaren-
lik eder. Kur'an'da renkler geliigzel kullanlmaz; konuur, gler, alar, feryat eder,
korkar...
gz alc dnem (gaysun ...), b-kurumaya balamas (summe yehicu), c-sarirp solmas (fe terau
musferran), d-erp haline gelmesi (summe yekinu hutfunen). Bu drt ifade, ykseli, sonra da
bir d izgisi oluturmaktadrlar ki buna gre, 'fe teriilu musfarran' ifadesi kemalin tam limit
ve u noktasn, bir bakma da 'd' srecinin balangcn iaretlemektedir. Aynca, bitkinin b- "'
yme zirvesine ulancaya kadar geen sre daha fazla olduu halde, d erisi keskin ve daha
diktir. Bu ise zevale ermenin, kemal noktasna varn aksine ok sratli bir biimde tahakkuk et-
tiine delalet eder." Bkz. Kl, a.g.e., s. 36; Bunun emalatnlm ekli iin Kl, a.g.e., s.37.
141) Tirmizi, Snen, Fiten, 26; Zhd, 41; bn Miice, Snen, Fiten, 19; Diirimi, Snen, Rikiik, 37; bn
Hanbel, Msned, IV, 68. Vd.
142) Kl, a.g.e., s.42.
143) A'lii, 87/5. Alvii'nn siyah derecesinde koyu bir kf!llz, yeilimsi bjr siyah ya da esmer anlarnn
da olduu ifade edilir. Ibn Manzflr, a.g.e., II, 1061. Insanln atas Ade~'in baland kklerden
biri udme (esmerlik)dir. Bkz. Blay, Sleyman Hayri, "Adem", DlA, Ist, 1988, I, 358. Havva
~elimesinin de bir anlamnn esmer renkli olmas gerekten ilgi ekicidir. Aynca bkz. 'Abdulhamid
Ibrahim, Kamiisu'/-E/viin 'inde'I-'Arab, el-Hey'etu'I-Msriyye, Kahire, 1989, s.11.