Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s.

45-68, TRKYE

TRK DLNDE RENK ADI +mAn SSTEM VE {mAn} EKNN KKENNE DAR

brahim AHN

z
Bu makale, varl yerad, kiiad, kkad, vb. dilin ok eski dnemlerinde
kalplam kelime tiplerinden hareketle tespit edilmi olan renk ad+mAn
sistemini konu edinmektedir. Aratrma, Trkenin eski alarnda, renk
adlarnn zerine {+mAn} ekinin getirilmesiyle sz konusu rengin en tipik
tonunu bildiren yeni renk isimlerinin yapldn ortaya karmtr. Trk
dilinin konuulduu eitli corafyalarda, farkl szck tipleri olarak
karlalan akman, alaman, alman, arman, bozman, akman, alman,
gkmen, karaman, krman, kuman, sarman, toraman gibi sz konusu sistemin
halkalar olan szckler, abece srasyla, anlam ve yap erevesinde
incelenmilerdir. Makalede, sistemin bir paras olarak grev yapan {+mAn}
eki zerinde de durulmutur. Aratrmaclarn Kagarl Mahmudun Trkmen
kk adyla ilgili aktarm olduu bir efsaneden yola karak ekin benzeyen
anlamna geldiini ileri srp onu Hint-Avrupa, zellikle ran dillere
balamalar tekrar deerlendirilmi; sonuta, ekin eklendii isimlere/sfatlara
benzetme, gibi anlamlar vermedii, aksine abartarak onlara ok anlam
katt kanaatine ulalmtr. Gerek bu durum ve gerekse {+mAn} ekinin
Trkedeki eskilii ve yaygnl dikkate alndnda ekin baka bir dilden
alnt olduu ynndeki yaygn kanaatin temelsiz olduu sonucuna
ulalmtr.
Anahtar Szckler: Renk ad, mAn eki, kken, sistem, alman, alman,
kuman, sarman.

CONCERNING THE SYSTEM OF NAME OF COLOUR + mAn

IN TURKISH LANGUAGE AND THE ORIGIN OF THE
SUFFIX mAn
Abstract
This article is concerned with the system of name of colour+mAn which
was determined by departing from the word types, such as toponym,
ethnonym, anthroponym, etc., the existence of which became stereotyped in
the ancient times of the language. The research points out that in the ancient
times of Turkish, new systems of colours informing the most typical hue of
the so-called colour were produced by adding the suffix +mAn to the
names of colours. In the various geographies where Turkish was spoken, the
words that were the chains of theso-called system such as akman, alaman,
alman, arman, bozman, akman, alman, gkmen, karaman, krman, kuman,
sarman, toraman were alphabetically examined in the framework of their
meanings and structures. In the essay, the main focus is the suffix +mAn
serving as a part of the system. The fact that the researches put forward by
departing from a legend Kagarl Mahmut narrated as regards the name

Bu makale, Elginkan Vakfnca 17-19 Nisan 2013 tarihlerinde dzenlenmi olan Trk dili ve Edebiyat
Kurultaynda Eski Bir Renk Ad Oluturma Sistemi: Renk Ad + {+mAn} (Alman, Bozman, akman, Krman,
Torman vs.) adyla sunulmu olan bildiriden baz deiikliklerle elde edilmitir.

Yrd. Do. Dr.; Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Trk Dili ve Leheleri ABD,
miharbisahin@hotmail.com.
46 brahim AHN

Turkmen tribe that the suffix meant alike andthat they attributed this
suffix to Indo-European languages, espacially the languages of Iranian
origins was re-evaluated and as a result, it was concluded that the suffix did
not give the names/adjectives, to which it was attached, the meaning of
likening, like, on the contrary it exaggerated them and added the meaning
of very. When both this situation and the ancientness and prevalence of the
suffix +mAn in the Turkish language were taken into account, it was
concluded that the common opinion that the suffix was transferred from
another language was unfounded.
Keywords: Name of colour, the suffix mAn, system, etymology, alman,
alman, kuman, sarman.

Giri:

Seyahatnamesinin zmir blmnde, Evliya elebi, Cuma-bdtan (Menderes)

Ayasuluka (Seluk) geerken (1671 ylnda) haydutlarla savat Almanboazndan
bahsetmektedir. Alman kelimesinin szlklerimizde Alman rk dnda bir anlam ifade
etmemesi ve Seyahatnamenin eitli yerlerinde Almanlardan sz edilmi olmas (Dal,
2005/IX. c.: 59, 62), boaz adnn Alman millet adndan gelimi olabilecei phesini
uyandrmtr.

elebinin zmir gzerghn ve bu erevede Almanboaznn yerini tespite ynelik

yrede yaptmz saha aratrmalar srasnda, boazn Ahmetli ve Zeytinky arasndaki
ormanlk sahada bulunduunu, yredeki kyller arasnda halen Almanboaz olarak bilindiini
tespit ettik. Artk yol olarak kullanlmayan boazda yaptmz aratrmalar srasnda, boazn
toprak yapsnn olduka krmz olduunu grdk.1 Bu tespitten hareketle adlandrmann
Alman milletiyle deil, Trkedeki al rengiyle ilgili olabilecei ve her ne kadar szlklerimizde
renk bildiren alman eklinde bir kelime bulunmasa da, bunun yaps az ok bilinen karaman,
gkmen, akman (ki bu kelimelerin yaplar ve anlamlar zerinde de ok farkl grler ve
tartmalar bulunmaktadr. bk. Akman, Karaman maddelerine) szckleri gibi renk ad+mAn
yapsnda gelimi olabilecei dncesine ulatk. Bu yapda daha baka szck ya da
szckler var mdr? dncesiyle yaptmz aratrmalar sonucunda, Trk dili corafyasnn
eitli blgelerinde esasen renk ad+mAn yapsnda ortaya km, ancak ilek kullanm
zelliklerini yitirerek yer adlar, kii adlar, kk adlarnda2 kalplaarak gnmze kadar
ulam alman, krman, sarman vb. 10 szck daha tespit ettik.

1
Boazda eski alardan kalma demir madeni ocaklarnn izleri halen grlebilmektedir. Bilindii gibi demir
madeninin bulunduu toprak, oksit sebebiyle krmz renkte olur.
2
Makalede yer ad, toponim; kii ad, antroponim; kk ad, etnonim; orun ad, oykonim; su ad, hidronim;
onimleme, bir szcn farkl bir leksik anlam kazanarak zel ad haline gelmesi, karlnda kullanlmtr.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
47 brahim AHN

1. Renk ad {+mAn}Yapsnda Oluan Szckler:

Alaman:

Trkiye Trkesi azlarnda alaman szcnn anlamlar arasnda grlen 1. alaca

renkli koyun; 2. kelekle kark peynir ve kanarya kuu anlamna gelen alamanck
szckleri (DS, 1993: 193) esasen kark rengi ifade eden ala szcyle ilgili olup ala+man
> alaman (+ck) biiminde gelimi olmaldr. Sivas arklaya bal Alaman kynn ad da
kanaatimizce bu yapyla ortaya km olup sz konusu yerleim biriminin zerinde bulunduu
toprak rengi bu adlandrmada belirleyici olmutur. Zira sz konusu kyn zerinde bulunduu
alann baz ksmlar sar baz ksmlar olduka beyazdr.

Alaman, Tat., Kz., Trkm., Az. lehelerinde kii ad olarak da grlmektedir.

Onomasticon Turcicum (OT)de bu kii ad, szcn Kazakadaki sava, halk, byk kedi
anlamlaryla aklamakta, fakat kelimenin kk ve yaps hakknda bilgi verilmemektedir
(Rsonyi-Baski, 2007: 44). Azerbaycan Trkesinde alman (Trkmencede alaman) soygun,
talan ve alman szcnn talanc, soyguncu anlamlar (Orucov, 2006/c.I: 92), kii adlar
arasnda grlen Alaman adnn al- almak, elde etmek, kapmak anlamna gelen eylemden {-
mAn} ekiyle gelitiini, dolaysyla renkle bir ilikisinin bulunmadn dndrmektedir.
Oysa Alamanbet, Almanbet adlarnda durum farkldr. /bet/ kii adlarnda (Glbet, Nurbet,
Dostanbet, vs.) grlen ay, tay, bek, eke, can gibi suffixoid (ek grevinde kullanlan szck)dir.
OTde bu unsurun aklamas yaplmakszn soru iaretiyle gsterilmi, ancak Dosmbet,
Alimbet, Yakmbet, Ulumbet, Urazmbet isimlerinde grlen ve Muhammet szcnden
ksalarak (Muhammet > Mammet/Mambet > Mamet >>) /+Imbet/ biimine dnm olan
suffixoid ile ilikili olabilecei kaydedilmitir (bk. Rsonyi-Baski, 2007/I: LXXV, LXXVIII).
Buna gre Alamanbet/Almanbet isimlerini Ali+Muhammet isimlerinden ksalm isimler olarak
dnmek mmkndr. Ancak ismin Alman/Alaman biimleri, byle bir aklamay geersiz
klmaktadr. Demek ki Alamanbet/Almanbet isimlerindeki /+bet/ bileeni, Muhammet isminin
bir ksaltmas olmayp +ay, +day, +eke, +kan bileenleri gibi bir suffixoiddir. Bu durumda
yukarda OTden naklen ifade edildii gibi Alman/Alaman adnn soygun, talan szckleriyle
ilgili olabilecei akla gelse de bu ihtimali de, sz konusu isimlerin Alamanbet/Almanbet
varyantlar ihtimal d brakmaktadr. Zira bu durumda bet unsurunu aklamak mmkn
olamamakta, soygun bet, yani soygun Muhammet, vb. gibi tuhaf bir anlam kmaktadr.
stelik soygun, talan anlamna gelen alaman szc, kii ad olmaya da uygun deildir.
Uygun olan alaman, alman olmaldr.

Her iki durum dikkate alndnda Alman ve Alaman ki iadlarnn renk ad+man
kuruluunda kpkrmz ve apala anlamlarnda gelitikleri, /+bet/ bileeninin ise yz, bet
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
48 brahim AHN

anlamna geldii ve sonu olarak Almanbet isminin kpkrmz yzl (adam) Alamanbet
isminin ise apala yzl (adam) anlamna geldii sylenebilir.3

1.2.Alman:

Radloffun szlnde ve Dalk Altay lehesi szlklerinde karlalan alman/alban

szc Moolcadan alnt kabul edilmektedir: Eski Uygur hukuk metinlerinde alban yasak,
alban tutmak ifadelerinde mkellefiyet, ykm anlamnda geen alban szc (Nadalyayev,
1969: 34), Radloffun szlne Sibiryadaki Trk-Mool halklardan alman varyantyla birlikte
derlenmi olup alban/alman vergici; albanng/almandu mkellef kelimelerindeki alban
(Radlov, 1893/ I.c: 433,437) szcyle ayndr. Anlan szlklerde, Moolcadan alnt
gsterilmitir. Szck Krgzcada alman biiminde grlmekte olup yine hara, vergi, alc
anlamlarnda kullanlmaktadr. Yudahin, kelimenin Moolcadan geldiine dair bir kayt
dmeyerek zmn olarak Krgzca, yani Trke olduunu kabul etmektedir (Yudahin, 1965:
52). Alman brkt alc kartal, kutun alman kularn en iyi kapan, yakalayan ifadeleri
dikkate alndnda, szcn Moolcadan alnt olduu fikri doru olmasa gerekir. Szcn
Trke almak eyleminden tremi olup Moolcada vergici, mkellef, vb. anlamlar
kazandktan sonra yeniden o blgedeki Trk lehelerine girmi olmas kuvvetle muhtemeldir:
Tr. al-man alc > alban alc > Mo. alba(n) vergici, mkellef, vb.4

Yer adlarnda geen ve imdi inceleyeceimiz alman, yukarda ele alnan szckten
farkldr. Zira bu, filden tremi bir isimken aada ele alacamz alman, isim kknden
tremi bir sfattr.5

Alman kurululu yer adlar, Trk dili corafyasnn baka blgelerinde de

grlebilmektedir. Bunlardan ilki, Manas Destannda (Orozbakov varyantnda) geen Alman
adndaki akarsu, vadi ve blge addr. Destanda geen yer adlarn aratran Kasmgeldiyeva bu
adlandrmann anlam zerine gr bildirmemi, yalnzca sz konusu destanda getii yeri ve
cmleyi vermekle yetinmitir: Andag at bir baka, / Alman, Salman eki suu, / Andap krp
kykaka, /Azrk at mna bu (Kasmgeldiyeva, 2009: 18).

3
Manas Destannda ounlukla Almambet, fakat Alman/Alma/Almanbet biimlerinde de grlen bu kiiad bu
erevede dnlmelidir. Destana gre kahraman Almambet (ya da Alman), Kalmuk olup sonradan Mslman
olmu bir kiidir ve bu isim kendisine doutan verilmitir. Gerek bu durum ve gerekse destandaki kiiadlarnn
ounlukla slam ncesi gelenee uygun verildii gzetildiinde adn Ali+Muhammedden deil, esasen Alman,
Almanbet (<al+man+bet) olup sonradan Almambete dntn sylenebilir.
4
Sk-men, rt-men, kert-men, sk-man, vb. kelimelerde olduu gibi (Erdal, 1991: 387-389).
5
Yine Krgzcada renk, eit anlamlarna gelen ve kz ismi olarak da kullanlan alban (Trkiye Trkesinde elvan)
Yudahinin de tespit ettii gibi Arapadan girmi (<elvan) olmaldr (Yudahin, 1965: 47).
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
49 brahim AHN

kincisi, Dalk Altay zerk Cumhuriyetinde bulunan Alban-ba da addr.

Malanova, Alban-ba Moolcada vergi anlamna gelen alba(n) szcyle aklayarak
vergi da, vergi karlnda verilen da anlamna geldiini yazmtr (Malanova, 1979:
129).

Malanovann yer adn Dalk Altay lehesinde 1. hara, vergi 2. Bask anlamna
gelen alban szcyle izah etmeye almas kanaatimizce doru deildir. Zira byle bir
adlandrma yer ad verme gelenei iinde rastlanan bir durum deildir; stelik yukarda
bahsedildii gibi, alman/alban kurululu baka yer adlar da mevcuttur. Sz konusu yer ad,
Almanboaz rneinde olduu gibi al+man yapsnda ortaya km olup m>b deimesine
bal olarak Alban-ba (apal, kpkrmz tepe/da) biimini alm olmaldr.

1.3. Akman:

Trkiye Trkesi Azlar Szlnde 1. temiz, beyaz, gzel; 2. aln beyaz sr; 3.
Ihtiyar anlamlarnda (http://tdkterim.gov.tr/bts/) gemektedir.

Kelimenin anlamnn da esasen renkten (ak) gelitii grlmektedir. Bembeyaz olan

temizlii artrr. Yalanmaya, san sakaln aarmasna bal olarak da ihtiyar anlam
kmtr. Bu metafor kelimenin Kazaka ekli olan akpan (ubat ay) szcnde de
grlmektedir. Beyaz olan ey kar, kar ise souu artrdndan en souk ve karl ay olmas
dolaysyla ubat ayna akpan denilmi olmaldr.

Akman kelimesinin en yaygn kullanld leksik ve semantik grn, kk ad

biimidir. Akmanlar, Trkmenlerin Salur boyunun en nemli iki kolundan birini (dieri
Karaman) tekil etmektedir (Ataniyazov, 1994: 67).6

Akmanlar Krgzistanda Munduz boyunun byk alt kolu ve yine bu lkede (Bazar-
Korgonda) ky addr. Bunun paraleli Kazaklarda Akbanboyudur. Karatayev, boyun Ouzlarla
ilgili olduu fikrindedir (Karatayev, 2003: 17).

Akman,Trkmenistanda Akman-yap (Gzlergenek ilesine bal ky) (Ataniyazov

1980: 32) ve Trkiyede Akmanlar eklindeki ky adlarnda (biri Bartn, dieri
Karabk/Yenicede) grlmektedir. Bu yer adlarnn Salurlara mensup Akman boyundan
gelmeleri ok muhtemeldir.

Szck, Trkenin konuulduu eitli corafyalarda Akman, Akmantay (<Akman+tay),

Akmanay (<Akman+ay) biimlerinde birok kii ad kuruluunda da tespit edilmitir (Rsonyi-

6
Ataniyazov, Akmanlarn Trkmenistanda, Kazakistanda (Aday boyunun iinde) grlmekle birlikte,
ounluunun Kazakistandaki Trkistan ehrinin atbe kynde, Buharann Garakl, Alat ilelerinde yaayan
Salurlar arasnda bulunduu bilgisini vermektedir (Ataniyazov, 1994: 67).
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
50 brahim AHN

Baski, 2007/I: 39, 40). Bu adn ocuklara beyaz tenli olsun dileiyle verildii ve renk
ad+mAn yapsnda olutuu anlalmaktadr.

1.4. Bozman:

Renk isimi olarak hibir kaynakta grlmeyen szck, OTye, Radloffun Proben der
Volkslitteratur der trkischen Stmme Sd-Sbiriens adl eserinden (III. Cilt, s. 206) alnm,
Bozmanay biimindeki kiiadnda gemektedir. OTde, adn boz boz ve monay szcklerinden
gelitii, monay unsurunun Kazakadaki munay petrol szcyle ilikili olup adn boz
petrol anlamna gelebilecei (boz+munay > bozmonay) tereddtl bir dille ifade edilmitir
(Rsonyi-Baski, 2007: 164). Fakat ikinci unsur olarak gsterilen yap munay deil monaydr.
Dier yandan Kazakada petrol ya da petroln herhangi bir trn ifade edecek biimde boz
munay eklinde bir ifade bulunmamaktadr. Ayrca Radloffun o corafyada kabileler arasnda
gezdii ve yukarda ad geen kitab yazd dnemde (Kitap, 1866-1904 yllar arasndaki gezi
notlarndan olumaktadr.) Kazak ve Krgzlarn petrol tandklar dahi phelidir.

Adlandrmalarda boz szcnn sk kullanld ve/+ay/ unsurunun kii adlarnn

sonunda ok grld dikkate alndnda sz konusu adnrenk ad {+mAn} sisteminde
gelitii (<boz+mon+ay > bozmonay)sylenebilir.

1.5. akman (< akr+man):

Derleme Szlnde st mavisi anlamnda gemektedir (DS 1003: 2138). Szck,

kanaatimizce DLTte gk gzl, akr gzl anlamlarnda geen (Atalay, 2006: I.c.: 363) akr
kelimesiyle ilikili olup akr+man > akman (orta hecenin dmesiyle) biiminde gelimi
olmaldr. akman szcnn farkl leksik biimlerine tesadf edilemedii gibi, renk ad
olarak da dier lehelerde rastlanmamtr.

Kii Adlar Szlnde akman erkek ad olarak grlmekte, anlam amacna erien,
ulaan kimse eklinde verilmektedir (http://www.tdk.gov.tr/index.php). Kkeni konusunda bir
aklamaya yer verilmeyen bu ad, OTde de gemekte, Kazaklar arasndan derlenmi bir ad
olarak grlmekte ve adn ak kt, fena, ie yaramaz ve {+mAn} yapsnda gelitii ileri
srlmektedir (Rsonyi-Baski, 2007: 189). Adn erimek anlamana gelen ak- eyleminden
(Toparl, vd. 2007: 45), {-mAn} ekiyle gelimi olup amacna erien, istediini alan eklinde
bir anlam bildirmesi de pek muhtemel grnmektedir. yle grnyor ki, kii adlarnda
grlen akman renk anlam tamamakla birlikte; yukarda st mavisi anlamna gelen
akman szc, bu makalenin konusu olan sistemle ortaya kmtr.

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
51 brahim AHN

1.6. alman:

Radloffun szlnde Karay Trkesinden derlenen alman: it, almanl itli,

almanla- itle evirmek anlamlarna gelmektedir (Radlov, III.c.: 1891). Derleme
Szlnde szck ince ubuklarla evrilmi it ve almar paraleliyle birlikte allarla ve
talarla evrilmi st ak al anlamlaryla gemektedir (DS, 1993: 1060). Szck al+man
ya da al-man yapsnda ortaya km olabilir ki, her iki durumda da renk ad+man yapsna
rnek deildir.Bununla birlikte it anlamna gelen alman dnda, sz konusu sistemle
kurulmu alman szcnn de bulunduunu dnmekteyiz.

al szc DLTte al koy alacal koyun tamlamas iinde gemekte olup Besim
Atalay, DLTnin indeksinde kelimeyi alaca, kr anlamyla kaydetmitir (DLT/c. III: 156; c.IV:
132).

Radloffun szlnde al (Osm., Tel., Kmd., Uig.,): boz, kl rengi; ak, kr, al kiji
(Tel.) kr sal kii anlamyla geer (Radlov, III.c.: 1871).

Azerbaycan Trkesinde al 1. Baka renkle kark boz renk, ak boz, koyu boz; 2.
Sa aarmaya balam kii; 3. Bitkisi az olan veya hi olmayan yer. anlamlarna gelmektedir
(Orucov, 2006, c.I: 438). Anadolu azlarnda 1. Ala renk, 2. Kl rengi, 3. Talk yer, plak
tepe anlamlaryla grlebilmektedir (DS, 1993: 1046-1047). Kazakada al, Krgzcada al
yal insanlar iin kullanlan ihtiyar anlamnda bir szck olup yallarn sann ve sakalnn
aarmasna bal olarak ortaya km bir adlam sfattr.

Kelime Trkiye Trkesinde unutulmu gibi grnmekle birlikte, tal yer, plak tepe
anlamnda kullanlan (DS: 1046) ve Anadoluda yer ad oluumlarnda ska karmza kan
al corafi terimi, sz konusu renk adyla ilgilidir. Ad geen corafi terim, talk, plak
yerlerin boz, krl, ak grnm dolaysyla gelimitir. Denizlinin al ilesi, Eskiehire bal
alkaya, alkara,vb. yerleim birimlerinin adndaki al da bu renk adyla ilgilidir.

Trkistanda (Krgzistan, Kazakistan, vb.) ve Gney Sibiryada da ok sayda al

szcyle kurulmu yer ad vardr. rnein Dalk Altay Cumhuriyetinde al-arka,
albain, al-Boo yer adlar bu kelimeyle kurulmu olup bu blgenin yer adlarn aratran
Malanova da bu yer adlarndaki al szcn ak, kr anlamna gelecek ekilde aklamtr
(Malanova, 1979: 334).

Bulduumuz tek rnek olan Samsun Vezirkprye bal alman ky kanaatimizce

renk anlamyla ilgili olup kpkr, apak anlamnda al+man > alman biiminde gelimi
olmaldr. Kyn iinde bulunduu alan, zellikle evresindeki dalar ve tepeler, ak ve krl
renktedir. Nitekim kyn yaknnda bulunan dier bir ky Acaalan adn tamaktadr.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
52 brahim AHN

1.7. Karaman:

Karaman kelimesi Trkiyede hazrlanm eitli szlklerde u anlamlarda geer: 1.

Orta Anadoluda yetitirilen, kuyruu iri ve yal bir koyun cinsi (Genel Trke Szlkte), 2.
Gneybatdan esen yel (Trkiye Trkesi Azlar Szlnde, kelime Kayseride
derlenmitir); 3. Esmer, kara yaz insan (Kii Adlar Szlnde; erkek ad olarak) ve 4. Bu
adla mehur Karaman ili dnda, yine pek ok yerleim birimi addr
(http://tdkterim.gov.tr/bts/).

Kelimenin en yaygn leksik ve semantik grn yer ad ve kk ad biimidir. Sadece

Trkiye snrlar iinde halen 31 orunad (oykonim), bu szckle kurulmutur.7 Bu yer
adlarnda grlen Karaman szcnn kkad kaynakl olduuna phe yoktur. Trkiyede
olduu gibi Trkmenistanda da Garaman, Garamanl, Akman, Akmanlar isimleriyle nemli
sayda yer adlar bulunmaktadr. Ataniyazov, Garaman ve Akman8 isimlerinin, Hoca Ahmet
Yesev zamanndan beri bilinen Salurlarn alt kollar Garaman ve Akman boylaryla ilikili
olduunu ifade etmektedir (Ataniyazov, 1980: 33, 93). Karaman Oullar Tarihi kitabnn
mellifi Tahsin nal da devletin adnn Ouzlarn Salur boyuna mensup olan Karamanlarla
ilikili olduunu kaydetmektedir (nal, 1986: 11). yle grnyor ki Ouzlarn (bunlar iinde
Salurlarn) yayld, bata Trkiye olmak zere, ran, Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan,
zbekistan gibi lkelerde grlen Karaman ve Akman eklindeki orun adlar ayn kk adyla
ilgili olmaldr. Bununla birlikte eitli da adlarnda (oronim) ve su adlarnda (hidronim)
grlebilecek sz konusu adlarn adlandrlan corafi objenin rengiyle ilgili olabilecei gz ard
edilmemelidir.

Karpov, Garaman adnn Trkmence garamarn (bakmam) ifadesinden geldiini ileri

srm; Ataniyazov, bu fikre kar karak Akman ve Karaman Akkoyunlu ve Karakoyunlu
kkadlaryla eletirmek gerektiini; man, ma unsurunun 4-5 yanda koyun demek olup
akkoyun ve garakoyun anlamna geldiini dile getirmitir (Ataniyazov, 1980: 33, 93).

Gerek Karpovun gerekse Ataniyazovun ak ve kara kelimelerine eklenen {+mAn}

unsuru iin ileri srdkleri grler kanaatimizce doru deildir. Biz, Karaman szcnn
yukarda verilen anlamlarnn temelde kara szcne dayandn, bu renk adna {+mAn} eki
getirilmek suretiyle, kara yaz insanlarn (ya da kara yaz olmas dilenen bebeklerin) ve kara

7
Ankara ubuka, 2. Balkesir merkeze 3. Bartn Kurucaileye, 4. Elz Kovanclara, 5. Gaziantep Ouzeliye, 6.
zmir Kiraza, 7. Kastamonu Kreye, 8. Mardin Kzltepeye, 9. Samsun Salpazarna, 9. Sivas Sincana, 10. Sivas
Zaraya, 11. anlurfa Yardmcya, 12. Zonguldak Beycumaya bal Karaman adnda kyler bulunmaktadr.
Bunlara Karamanlar, Karamanl, Karamanca, Karamandere, Karamanka biimindeki yeradlarna eklersek
Karaman ile ilgili 31 yerleim birimi bulunmaktadr (bk. www.hgk.msb.gov.tr).
8
Ataniyazov, Agadjanova dayanarak Akmanlarn Kazakistann gneyinde yer alan Trkmenistan ehrinin
yaknlarnda atbe (edepe) civarnda yaadklarn ifade eder (Ataniyazov 1980: 92).
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
53 brahim AHN

renkli koyunlarn Karaman biiminde adlandrldn; bu adlandrmadan Karamankkadnn,

bu kkadna bal olarak da yeradlar meydana geldiini dnmekteyiz.

Szcn Kayseriden derlenmi olan Gneybatdan esen rzgr, yel anlam ise
Karamann Kayserinin gneybatsnda konumlanmasndan kaynakland anlalmaktadr.

1.8. Krman:

Bilindii gibi kr Trk dilinde ok yaygn olarak kullanlan bir renk addr. Trkiye
Trkesinde Beyazla az miktarda siyah karmasndan oluan renk. anlamna gelmektedir.
Dier lehelerde de esas olarak ayn anlam ifade etmektedir. Clauson kelimeyi boz anlamnda
gstermi ve zellikle bir at donu olarak kullanldn aklamtr (Clauson, 72: 641).
Kelimenin eitli lehelerde grlen kr, da srt, bitkisi olmayan yer anlamlar da
muhtemelen renk anlamna bal olarak gelimitir.9

al szcyle olduu gibi tek bana kr szcyle kurulmu yeradlar da vardr.

rnein Mulada (Turgut bucana bal) bir ky ad Kr adn tamaktadr. Bunun dnda
daha pek ok yeradnn kuruluunda kr szc grlebilmektedir. Bunlar, ya yerleim
biriminin zerinde bulunduu topran rengi veya bitki rtsyle ya da yerleim birimine adn
veren kiinin veya oraya gelip yerleen oba reisinin lakabyla ilgilidir.

Krman Trkiyede Salarna ak dm adam. anlamyla, erkek ad olarak tespit

edilmitir (tdk.terim.gov.tr). Kelimenin kr+man>krman yapsnda ortaya kt
anlalmaktadr.

1.9. Kkmen:

Trkiye Trkesinde gkmen biiminde grlen szck, 1. mavi gzl (kimse); sarn
kimse (Trkiye Trkesi Azlar Szlnde); 2. kl renkli hayvan anlamlarna gelmektedir
(http://tdkterim.gov.tr/bts/). Szcn bu anlamlarnn onun temel anlam olan gk kelimesiyle
ilgili olduuna phe yoktur. Gk hem mavi hem de yeili ifade eden bir renktir. Yeil gzl ve
mavi gzl insanlar genellikle sarn olduklarndan, kelime sarn anlamn da kazanmtr.

Kelime Kazakada kkpebek szcnn kuruluunda da bulunmaktadr. Bu lehede

kkpebek 1. Ak mavi; koyu mavi, masmavi 2. Ot, yeil ot. anlamlarna gelmekte olup
(Januzakov, 2008: 409) daha ok ak, bulutsuz gkyznn rengini betimlemekte kullanlr.

Orhun Yaztlarnda geen Kgmen Y adlandrmas da herkese bilinen bir dier

rnektir.

9
Krgzcada grlen krman harman ve krman harmanda alan, harmanc szckleri bu kelimeyle ilgili
olmayp bu kelimenin Farsadan girdii kabul edilmektedir.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
54 brahim AHN

Yaztlardaki bu adlandrma dnda gnmzde Adana Saimbeyliye bal bir ky de

Gkmenler adn tamaktadr. Eski ad Elvan olan bu yerleim biriminin ad, Cumhuriyet
dneminde deitirilerek Gkmenler yaplmtr. Kyn ve evresinin yeil olmas bu
adlandrmann ortaya kmasnda etkili olmutur.10

Trkiyede ok sk kullanlan Gkmen soyad ve Gkmen n ad da szcn mavi

gzl anlamndan gelmektedir.

1.10. Kuman (<Kuba+man):

Bir renk ad olarak hibir szlkte ya da kaynakta kuman szcne rastlanlmam

olmakla birlikte szck, kk ad, kii ad ve yer ad olarak gayet mehurdur.

OTde, Kuman, Kumanay, Kumanak, Kumanbayyapsndakiiadlar derlemi;

fakatkumanesi hakknda bir kken aklamas verilmemitir (bk. Rsonyi-Baski, 2007: 492).

Mehur Kuman etnik adnn kkeni konusunda tartmalar uzun ve karktr. Bununla
birlikte Kumanlar iin Slav, Ermeni, Alman-Latin, vb. kaynaklarda kullanlan kk adlarnn bu
dillerde ak sar, solgun sar gibi anlamlara gelmesi sebebiyle bu dillerdeki adlandrmalarn
Kuman szcnn tercmesi olduu ynndeki aklamalar Trkoloji evresinde genel kabul
grmtr. Kk adnn kkeni konusunda;

Ponomarov, plov-tsi < kuman < kuba/kuma + n solgun, boz, soluk sar; Nmeth,
polv ~falb ~xar ~ar< qun/quman < *qu+n; quba/quma+n solgun, soluk sar; Menges,
polv-tsi < qun/quman <*qu+n, quba/quma+an soluk yzller, soluk sarlar, boz yzller;
Baskakov, kuman < k kuu); Grunin, Polov-tsi < polv soluk sar ya da (kuman < ku
kuu + man; Kononov, (qum-an~ qb-a-aq bledi); Baskakov, quman < qun kuu); Pritsak
(qun/quman: q+n < kuba/kuma+n soluk yzller, ak tenliler, sarmslar; ve son olarak
Golden de szcn qun/quman: qu+n soluk yzller, sarmslar, qun-man > kumaneklinde
gelitiini dile ifade etmitir. Grld gibi grlerin bazlar szcn kuu anlamna
gelen ku szcnden gelitiini dile getirmekle birlikte pek ou, kkadnn sar anlamna
gelen bir kkle ilgili olduu dile getirmilerdir (Tartmalar iin bk. Golden, 2006: 319-333 ve
zellikle Stoyanov, 2006: 45-61).

Biz kkadnnrenk ad+mAn sistemiyle kurulduu kanaatindeyiz. Buna gre Kuman,

ET. kuba/kuwu/kuv11 solgun sar +man (ya da belki ilk olarak Nmethin n grd gibi Ana

10
Ky muhtar Murat zdamara verdii bilgiler iin teekkr ederiz.
11
DLTte kuba szc kuba at tamlamas iinde gemekte olup Rengi, donu kumral ile sar arasnda olan at. Bu
eit olan her renge de byle denir. aklamasyla verilmektedir (Atalay, 2006/c.III: 217). Clauson kelimenin
Kumancadaki (Codex Cumanicustaki) kuv ve Kpakaadaki kuba, kuwu (Kitbul-drk) biimlerini ve buradaki
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
55 brahim AHN

Altaycaya giden *qu sar szcnden) > kuman biiminde gelimi olabilir. Yaptmz bu
almada vurguland zere, renk adlar zerine gelen {+mAn} ekinin pekitirme,
kuvvetlendirme anlam dikkate alndnda kuman szcnn esasen ok solgun, sopsolgun
anlamna geldii sylenebilir. Bu ekilde gelimi olan kelimeden tpk karaman ve akman,
alman, vb. kelimelerde olduu gibi, solgun sar renkteki ocuklara, hayvanlara isim olabilir,
ortaya kan bu isimlerden kkadlar, bu kk adlarna bal olarak da yeradlar ortaya km
olmaldr.

1.11. Sarman (<sar+man):

Trkiye Trkesinde 1. a. azman, iri, b. sar tyl kedi; 2. bir eit kilim, 3. toprak
yabanars anlamna gelir (http://tdkterim.gov.tr/bts/). stanbulda yaayan Krml Trkler
arasnda sarpan byk saman yn anlamna gelir (DS: 3548).

Tatar, Kazak, Bakr, Karakalpak, zbek, uva gibi Trk halklarnda Sarman,
Sarmantay, Sarmanay, Sarmanday biimlerinde kiiad olarak da grlmektedir (Rsonyi-
Baski, 2007: 639). Kelime kk ad olarak da yaygn biimde karmza kmaktadr. Krgzlarn
Solto boyuna bal uruklardan birinin ad Sarman, dierinin Sarbandr. Bu kk adnn
paralellerini Kazaklar arasnda Sarman, Trkmenlerde Sarvan, Sarvanl biimleriyle grmek
mmkndr (Karatayev, 2003: 157).

Kiiad ve kkadlar dnda Krgzistann Sokuluk ilesine bal bir ky de Sarban

adn tamaktadr (Rsonyi-Baski: 639).

Sarman, Trkmenistanda Gunbatar Garagumda byk ln addr. Ataniyazov bu l

adnn anlamnn bilinmediini, belki kii ad ile ilikili olabileceini kaydeder (Ataniyazov
1980: 247).

Dier yandan Tatar ve Kazak halk edebiyatnda Sarman bir cin addr.

Kkadlar zerine alan Olcabay Karatayev, bu kkadlarnda grlen Sarmann ne

anlama geldiinin belirlenmediini sylemekle birlikte, Buryat-Mool dillerinde bir bitki ad
olarak grlen sarban szcyle ilgili olabileceini, Januzakovun fikrine dayanarak
kelimenin Mo. sar ay ve /mAn/ ekinin bir araya gelmesinden ortaya km olabileceini
kaydetmektedir (Karatayev, 2003: 157).

karlklarn dikkate alarak szcn anlamn solgun, soluk sar, soluk boz olarak vermektedir (Clauson, 1972:
581).

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
56 brahim AHN

Dier yandan kiiad olarak grlen Sarmanszcyle ilgili olarak OTde, kelimenin
kkenine ynelik gre yer verilmitir. lki az evvel yer verdiimiz Januzakovun fikri olup
kelimenin Mo. ay anlamna geldii Mo. sar ay ve +man eklerinden gelitii fikridir.
kincisi, Sattarovun fikrine dayanmaktadr. Buna gre kelime Mo. ayn douu anlamnda
olup Mo. sar + Mo. mandaw kt kelimelerinden gelimitir. ncs de yine Sattarov
tarafndan dile getirilmi olup Trke sar+man biiminde gelimi olabilecei fikridir (Rsonyi-
Baski: 639). Biz bu son grn doru olduunu dnyoruz. Kelimenin Trkiye Trkesinde
ifade ettii anlamlardan biri olan sar tyl kedi bu grmz pekitiren bir rnektir.
Anadoluda insanlar sarman szcnn anlamn bilmeseler de onu sar kedileri adlandrrken
kullanrlar ve yalnzca btnyle sar olan kedilere sarman derler. Kii adlarnda grlen
Sarman da muhtemelen sarn ocuklara verilen bir isim olmaldr. Yine kk adlarnda grlen
Sarman / Sarban (belki Sarvan?) adlandrmalarnn kiiadlarndan gelimi kkadlar
(antropoetnonim) olduu tahmin edilebilebilir.

1.12. Torman/Turman/Toraman/Dormen (<tor/toru+man):

OTde Tormandey ve Tormaney biimlerinde kii adlar gemektedir. uvalar

arasndan 18-19. yzylarda derlenmi olan bu kiiadlarnn kkeni konusunda OTde,
birincisinin sonunda {+dey} ikincisinin sonun da ise {+ey} ekinin bulunduu, Torman adnn
pheli olarak Turman biimindeki bir baka kiiadndan gelmi olabilecei ileri srlmtr.
Turman szcn de Toraman szcyle eletirmi ancak bu kiiadlarnn kkenlerine dair
bir gre yer vermemitir (Rsonyi-Baski, 2007: 781/800). Biz bu kii adlarnn renk ad olan
ve ETde torg biiminde12 grlen szckten renk ad + man yapsyla gelitiini
(toru+man+teg > tormandey ve toru+man+ay > tormaney) dnyoruz.

16. yzyln son eyreinde Anadoluda Bozok sanca iinde Salur boyuna mensup
Toraman cemaati grlmektedir (Halaolu, 2009: 2210). Dier yandan biri Diyarbakrn
nar lesine, biri Erzurumun Halilavu Bucana ve dieri Nidenin Ulukla lesine
bal ky Toroman adn tamaktadr. lk bakta bu ky isimlerinin Toraman kkadndan
ortaya kt akla gelse de, Diyarbakr ve Erzurumdaki kylerin zerinde bulunduu toprak
yapsnn doru renkte olmas, tpk Almanboaz, alman ve Alaman kylerinde olduu gibi, bu

12
Trkiye Trkesinde unutulmaya yz tutmu bir kelime olan doru, zellikle bir at donu/rengi olarak btn Trk
lehelerinde tor/dor, toru/doru/tur, toruk/dorug/toruk vb. kk fonetik farkllklarla ounlukla doru ve nadiren
de kahverengi, sar anlamlarnda grlmektedir (Sevortyan, 1980: 268). DLTte tor biiminde geen kelime
Kagarlnn vermi olduu bilgiye gre atlarn yan sra benzetme yoluyla develer ve srlar iin de kullanlmaktadr
(Atalay, 2006, c. I: 373/74). Szck uvaada tur eklindedir. Dier Trk Lehelerindeki biimleri iin bk.
Sevortyan, 1980: 268, 269.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
57 brahim AHN

kylerin de isimlerini zerinde bulunduklar toprak yapsna bal olarak aldklarn

dndrmektedir.13

Toraman szc Trkiyede kiiadlarnda ve soyadlarnda grlmektedir. DSnde

toraman 1. Gl kuvvetli, 2. Kk bazlama, 3. Sarho; toramani azgn kimse;
toramanlk otlar ok gelimi, boylanm yerler, toraman karmak deyimi de 1.
Hokkabazlk etmek, 2. Kavga karmak anlamlaryla yansmtr (DS: 3967/68). Kii Adlar
Szlnde de adn gl kuvvetli kimse anlamna geldii kaydedilmitir
(http://www.tdk.org.tr/index.php). Biz kelimenin toru+man > toraman biiminde gelitiini ve
adn gl kuvvetli kimse anlamnn, koyu tenli insanlarn ak tenlilere gre daha gl
olduklar ynndeki inantan14 kaynaklandn dnyoruz.

Renk ad + mAn yapsyla ortaya ktn dndmz yukardaki 12 szck dnda

daha ihtiyatl olmakla birlikte, akman szcnn de ayn sistemin bir halkas olarak ortaya
ktn dnyoruz:

1.13. Arman:

Agabad blgesinde, 1818 ylna aitkaynaklarda Arman biiminde anlan gnmzde ise
Armangala adyla bilinen bir kale mevcuttur. Ataniyazov, kale adnn anlamnn bilinmediini
ifade etmektedir (Ataniyazov, 1980: 43). Yine Kazakistann Kostanay blgesindeki bir ky bu
ismi tamaktadr (Januzakov, 2001: 81). DLTde renk ad olarak ar szc kestane rengi
karlnda gemekte ve yine ar bri srtlan; ar neng kestane renginde olan nesne
tamlamalarnda grlmektedir (Atalay, 2006, I.c.: 79, 80). Dier Eski Trke eserlerde de geen
bu renk adnn genel olarak bozca kahverengi, kzla alan sar anlamna geldii
deerlendirilmektedir (Nadelyayev, 1968: 50). Arslan szcnn kkeninde de bu renk adnn
bulunduu kabul edilmektedir (erbak, 2000: 290-295).15

Ar eklinde bir renk adnn bulunduu kesin olmakla birlikte renk bildiren bir
armanszc tespit edilememitir. Trk lehelerinin neredeyse tamamnda yaygn biimde
dilek, arzu, utku anlamnda, yine ayn anlam ifade edecek ekilde erkek ad olarak kullanlan
ve Farsadan alnt olduu kabul edilen arman szcnn bulunmas sebebiyle, yeradlarndaki
Arman adlandrmasnn renk {+mAn} yapsyla m yoksa dilek, arzu, utku anlamna gelen

13
Nidede bulunan Toraman kynn zerinde bulunduu toprak rengi dier iki kyde olduu gibi doru renkte
deildir. Bu durum bu ky adnn kkadndan gelmi olabileceini dndrmektedir.
14
Anadoluda toplum arasnda Karadan ter kncaya kadar, sarnn can kar. biiminde szler bu inancn
eseridir. Bu anlama gelen szler Kazaklar arasnda da vardr.
15
L. Patrubany, G. Nmeth, V. Sevortyan, erbak gibi aratrmaclara gre arslan szcnn kknde ar renk ad
bulunmakta olup erbakn szck hakknda daha evvel ileri srlen grleri deerlendirdii yazda, aratrmac
szcn ar sar + sl (yapm eki) + an ~ ang hayvan yapsndan gelitii (ar+sl+ang > arslan > arslan)
sonucuna ulamtr bk. erbak, 2000: 290-295.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
58 brahim AHN

kelimeyle mi ilgili olduu ak deildir. Fakat bu almada vurgulanmakta olduu gibi, renk
{+mAn} yapsndaki kelimelerin Trkede renk isimleri oluturmada sistemli olarak kullanld
ve bu tr kelimelerin gncel szlklerde yer almad halde yeradlarnda, kkadlarnda,
kiiadlarnda grld dikkate alndnda bu tr adlandrmalarda grlen Arman
adlandrmasnn da esasen benzer yapda gelimi olabilecei akla gelmektedir. Arman adn
tayan yerleim birimlerinin bulunduu blgelerdeki toprak rengi dikkate alnarak yaplacak bir
alma, bu noktada hkm vermeyi kolaylatracaktr.

2. {+mAn}, {-mAn} Ekinin Kkeni Meselesi:

2.1. {+mAn}, {-mAn} yapm eki :

Biri fiilden isim, dieri isimden fiil olmak zere Trkede iki eit {mAn} eki
bulunmaktadr. Trkenin en eski yazl belgelerinden de grlen, ancak artk ilek bir ek olma
zelliini yitirmi bulunan bu ek, Trk dilinin eitli leheleri iin hazrlanm gramer
kitaplarnda genellikle ilekliini yitirmi bir ek ibaresiyle ve kalplam birka rnekle
birlikte gsterilmektedir. Ek, zellikle yer adlar, kii adlar ve kk adlar gibi zel ad trlerinde
ska karmza kmaktadr. Bu eke benzeyen yaplarn baka dillerde, zellikle Hint-Avrupa
dillerinde de bulunmas, ekin kkenine dair farkl grlerin domasna sebep olmutur.

2.2. Ekle lgili leri Srlen Gr ve Tartmalar:

Ekin kaynana ve ilevine ynelik bilgi veren ilk kaynak Divan Lgatit-Trk
(DLT)tr. Kagarl, Trkmen kelimesinin kkenine ilikin bilgiler verirken Zlkarneyn ve u
arasndaki savalarda yaanan bir olay nakletmi ve Trkmen szcnn kkenini,
Zlkarneynin Trke benzeyen anlamna gelen Trk manend ifadesine balamtr (Atalay,
2006/III. C: 412-416). Buradan Kagarlnn Trkmen szcndeki {mAn} ekini ran dillere
balad anlalmaktadr.

Besim Atalayn Trkemizde Men-Man adl almas, ekle ilgili en geni alma
olmas bakmndan nemlidir. Atalay, almasnda pek ok dilde (Fin, Mordvin, Vostyak,
Ostyak, Macar, Smer, Latin, rlanda, Eski ran, Eski Slav, Sanskrit vb.) birinci tekil ahs
zamirlerinde grlen /mA/ benzerliine dikkati ekerek {+mAn}, {-mAn} ekini Trke ben
zamirine balam ve sonu olarak Farsa, ngilizce, Smerce ve baka dillerde grlen {mAn}
benzeri yaplarn Trkeden bu dillere getiini ileri srmtr (Atalay, 1940).

Jean Deny, gerek fiilden ve gerekse isimden isim yapan {mAn} ekini birlikte
deerlendirmi, ekin az sayda kelime tretmede kullanldn belirterek birka rnek vermekle
yetinmitir (Deny, 1941: 313-314).

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
59 brahim AHN

Carl Brockelmann, ekin kkeniyle ilgili olarak Atalayn 1940 ylndaki almasn
referans gstererek ekin /mA/dan trediini ifade etmi ve ayrntya girmeksizin ekle kurulmu
rneklere yer vermitir (Brockelmann, 1951: 127).

Perhat Cilanopun eke dair makalesi, esasen Atalayn eserini (1940) deerlendirmeye
yneliktir. Cilanop, Atalayn gerek kken ve gerekse tarihi ilikileri olmayan dilleri
karlatrmasna kar karak ekin kkeninin Altay dillerinde aranmas gerektiini ileri
srmtr. O, Trk dillerinde birinci ahs zamiri olan ben/menin Moolcadami (ben), bi
(biz) ve Manu dilinde mi olduunu, sz konusu ekin kkeninin buradan gelmekte olup
insan, kiiyi bildiren bir leksik yapdan kan {mAn}n dilin geliim srecinde bir tarafta
birinci ahs bildiren ekim ekini, dier yanda ise yakn, zaman, benzer anlamlarna gelen ve
leksik bir anlama sahip olan {mAn} ekini meydana getirdiini ifade etmektedir. Cilanop ayrca,
bu ekin Farsa ve Macarcadaki benzerlerinin diller arasndaki tarihi ilikiden kaynaklandn;
ngilizce ve Franszca gibi dillerdeki benzer yaplarn ise tesadf olup bu ekle ilgisinin
bulunmadn kaydetmektedir (Cilanop, 1984: 740-751). Muharrem Ergin, {+mAn} ekinin
ilek bir ek olmayp umumiyetle mbalaa ve benzerlik ifade ettiini, {-mAn} ekinin de bu eke
benzediini dile getirerek birka rnek vermekle yetinmitir (Ergin, 1984: 176).

Zeynep Korkmaz, {-mAn} ve {+mAn} eklerini birbiriyle ilikilendirmeksizin {-mAn}

ekinin geili, geisiz fiillerle kelimeler trettiini (fakat at eki alm fiillere eklenmediini)
ve bu tr kelimelerin az ok abartma ve sreklilik anlam tadn (Korkmaz, 2003: 97);
{+mAn} ekinin de yine benzer ekilde kiileri niteleyen sfatlar treten, onlara abartma,
arlk anlam kazandran bir ek olduunu dile getirmitir (Korkmaz: 58).

Sovyet Trkolojisinde ekin alnt olduu (zellikle Hint-Avrupa dillerinden) dncesi

yaygn kanaattir.16 Aristov, man/ban unsurunun vatan, toprak anlamna gelen Arapa ben
szcnden gelitiini ileri srerken, Bartold, Kagarlnn DLTde Trkmen kelimesiyle ilgili
(yukarda zikredilen) izahn dikkate alarak ekin ran dillerden alnt olduunu dile getirmitir
(Amanjolov, 1997: 71). S. Amanjolov, Naymankkadnn etimolojisiyle ilgili bilgi verirken
{+mAn} ekinin ya Kagarlnn kaydettii ekilde Farsa manang (benzer, gibi)17
szcnden geldiini ya da Arapadan alnt olup balangta kii anlamna gelen bir szck
iken sonradan ek haline geldiini ileri srmtr (Amanjalov, 1997: 71).

Bir dier Kazak lim Januzakov, Arap, Tacik, Trk dillerindeki {+man, +ban, +pan} ile
biten kelimelere (Sokman, Koman; Sleymon, Usmon, Numan, bogbon, mehmon vb.) dikkati

16
Bu ekle ilgili tartmalarn ounlukta Trkmen ve Nayman etnonimlerinin etimolojik izahlar erevesinde
yapld gzlenmektedir.
17
Szck, bahsi geen kaynakta manend biiminde gemektedir. Yazar, sehven bu ekilde alm olmaldr.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
60 brahim AHN

ekerek, bu ekin Araboiran (Arap-Fars) dillerinde isim yapm eki olarak grldn,
kendisinin eki daha ziyade Hint-Avrupa kaynakl dndn kaydetmektedir (Januzakov,
1982: 112). Baskakov, Teplyakina gibi aratrmaclar da ekin kii, adam anlamnda olup
Hint-Avrupa dillerinden alnt olduu fikrindedirler (bk. Karatayev, 2003: 175).

S. Ataniyazov, Karaman ve Akmankkadlarnn kken tartmalar erevesinde bu kk

adlarndaki {mAn} unsurunun drt-be yanda koyun anlamnda kullanldn ve sz
konusu kkadlarnn ak koyun, kara koyun anlamlarna geldiini ifade etmektedir (1980: 33,
93). Bu gr Azerbaycanl adbilimci lhami Cafersoylu da desteklemi, Karaman ve Akman
kk adlarnn koyun adlarndan treyen en eski kk adlar arasnda bulunduunu ifade
edilmitir (Cafersoylu, 2010: 195/202).

Batl Trkologlardan Scheinhardt, {mAn} ekiyle ilgili zellikle Dulzon ve Malanova

gibi baz Trkologlarn grlerine yer vermi, fakat ekin kkeni konusunda bir sonucu varmak
iin daha ayrntl aratrmalarn gerektiini vurgulayarak Anadolu ve Rumeliden derledii
/mAn/ kurululu ok sayda yer adnn listesini vermekle yetinmitir (Scheinhardt, 1979: 180-
187).

OTde, ekin {+mAn, +mOn, +bAn, +pAn} biimlerinde grld, ounlukla da

sfattan sfat trettii ve kkeninin hl tartmal olduu kaydedilmi; ancak szlkte geen
kiiadlar, Sattarovun fikri dorultusunda (ekin Farsa mandden gelitii ynndeki) izah
edilmitir (Rsonyi-Baski, 2007: LXXX).

2.3. Grlerle lgili Deerlendirme:

Grld gibi ek erevesinde gr dikkati ekmektedir. Ekin birinci tekil ahs

zamirinden (ben) geldiini ileri sren birinci gr ile daha ok Akman ve Karaman kk adlar
erevesindeki tartmalar srasnda Trkmen ve Azerbaycanl aratrmaclar tarafndan dile
getirilen ikinci gr (ekin 4-5 yanda koyun anlamna geldii ynndeki) kanaatimizce
doru deildir.

Ekin Hint-Avrupa dillerinden, zellikle ran dillerden alnt olduunu ifade eden
nc gr, dilcilerin en ok kabul ettii ve dolaysyla en ok tekrar edilen grtr. Bu
grn ortaya kmasnda, Kagarl Mahmudun DLTte Trkmen kelimesinin anlamna ilikin
kaydettii efsanenin ok etkili olduu anlalmaktadr.

Hint-Avrupa dillerindeki benzerlerinden ve Kagarlnn aktard bir efsaneden

hareketle, ekin ran dillerden alnt olduunu sylemek kanaatimizce kolayc bir yaklamdr.
DLTnin Trklerle Farslarn siyasi ve kltrel olarak iyice yaknlatklar bir dnemde yazld
dnldnde, sz konusu efsane, o devirde anlatlan halk etimolojisi niteliinde bir aklama
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
61 brahim AHN

olmaldr. Bylesi halk etimolojilerinin o devirde imdikinden ok daha yaygn olduuna phe
yoktur.

Ek bize gre Trke kaynakldr ve Trkenin kendi i zelliklerine gre ekillenmitir.

Bu kanaate ulamamzn birinci sebebi, Trkenin en eski sz varlklar arasnda bu ekle
kurulmu kelime rneklerinin hi de az olmamasdr. Kktrk yaztlarnda geen azman (at),
Kgmen (Y), Kgmen (Yer Sub); DLTde geen rtmen dam, sath, skmen yiitlere verilen
ungun; yaman kt, her eyin kts; Eski Uygur metinlerinde geen anaman topluluk,
halk (Caferolu, 1968: 15) (< ana: bir miktar, bu kadar, biraz, bu trden) szckleri bu ekle
kurulmu rneklerdendir. Dier yandan Trk dilinin tm lehelerinde ve konuulduu her
blgede bu ekle kurulmu farkl leksik trlere (kk adlar, kii adlar, yer adlar, vs.)
rastlanabilmektedir. kinci sebep ekin anlamyla ilgilidir. Eer Trkmen kelimesideki men
unsuru, ran bir kelime olan manend benzeyen szcnden gelimi olsayd, {mAn} ekiyle
kurulmu dier szcklerde de benzeyen anlamnn bulunmas icap ederdi. Oysa aada
grlecei zere {mAn} ekinin esasen byle bir anlam ifade etmedii grlmektedir:

2.3.1. Ekin Eylemden Ad Yapt rnekler:

Fiilden isim yapma eki olan {-mAn} ekinin iki temel fonksiyonda kullanld
grlmektedir. Bunlardan birincisi fiile c, an anlam veren ve genellikle kiileri ifade
eden sfat yapma zelliidir. Bunlara u kelimeleri rnek verebiliriz: alar-man alc, berer-
men verici, aya-man koruyan,18 az-man insan irisi, ok gelimi, azm, dala-man kt
huylu, kavgac, deir-men dnen,19 lk-man meyleden, kes-men kestirme yol (kesen yol
anlamndan), koda-man, ketmen apa, kazma (kazan ey anlamndan) (Kz. Ketpen),20 k-
men g eden, kse-men, sa-man, rt-men dam (rten ey anlamndan olsa gerek), sk-
man entari (muhtemelen skan anlam var), bir eyin sklarak suyunun karld yer, i-
man,21 tu-man duman < ET. *tu- engel olmak, tkamak (kapatan, engel olan anlamndan),
tre-men, ya-man,22

Ekin ikinci grevi, isim-fiil eki gibi ii, hareketi, olay anlatan isimler, sfatlar
yapmaktr: bez-men bezgin, ge-men tevazu,23 sok-man bir tr uzun izme, savur-man
harman yaba ile savurma, altst etme, yul-man yama, koldo-man yardm etme, karta-

18
Krgz ve Kazaklarda hlen kii ad olarak kullanlmaktadr.
19
Jean Deny szcn isim kknden (< tekir) gelitiini kaydetmektedir (Deny, 1941: 314).
20
Marcel Erdal, szcn kert- eyleminden tremi olabileceini ifade etmektedir (Erdal, 1991: 388).
21
Kelimenin kk tartmaldr. Jean Deny i isminden trediini dnrken Erdal ve Korkmaz i- fiilinden
trediini dnmektedir (Deny, 1941: 314, Erdal, 1991: 388, Korkmaz, 2003: 97).
22
M. Erdal, szcn yavz, yavlak szcklerinin kknde bulunduunu dnd *yav- eyleminden geldiini ileri
srmektedir (Erdal, 1991: 388).
23
Krgzcada keir affetmek, balamak anlamna gelir.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
62 brahim AHN

man kstahlk etme, (Atalay 1940, Deny 1941: 313-314, Erdal 1991: 388, Korkmaz 2003:
97).24

2.3.2. Addan Ad Yapt rnekler:

Ekin renk, yer ad ve kii adlar zerine gelerek sfat trettii (Daha ok Bat
Trkesinde) de grlmektedir. ar+man ar, ak+man, ata+man eski Rus Kazak
nderlerine verilen ad, l+men, deli+men, dik+men, *dz+man, evci+men evi ve ev ilerini
seven kadn ege+men gler, gk+men, l-man az lk su, kara+man, koca+man,25
koy+man oban, kle+men, kmen <kk+men, sarman, trk+men, *yal+man eik
(Atalay, 1940; Deny, 1941: 313-314, Korkmaz, 2003: 58).

simlere eklenen {+mAn} ekinin de genel olarak ak bir ekilde glendirme anlamna
sahip olduu grlmektedir. Atalayn (ekin) benzeme (grevi) bal altnda verdii
alkasman halka gibi, alpavutsman derebeyine benzer, kedimen kedi gibi kk ocuk,
kk kuzu26 Trkmen Trke benzer, ulusman bye benzer rneklerinden alkasman,
alpavutsman, ulusman rneklerinde benzer anlamn veren mAn deil, bu ekten nce gelen
{+sI+} ekidir. Trkmen szcnn ise benzetme anlamnn bulunmadn yukarda izah
etmitik. Geriye bir tek kedimen rnei kalmaktadr ki, Atalay sz konusu kelimeyi hem
{+mAn} ekinin kltme hem de benzeme grevine rnek gstermektedir. Bizce bu
kelimede, sz konusu ek kkl kuvvetlendiren, pekitiren bir grevde kullanlm olup
kelimeye benzer anlam katmamaktadr.

Ekin baka eklerle oluturduu yaplar bu dncemizi daha net ortaya koyacaktr:

2.3.2.1. Ad+s+mAn Yaps:

Bu yapdaki szckler unlardr: al+s+man krmzms; alka+s+man yuvarlams,

halka gibi ak+s+man beyazms; alpavut+s+man; kk+s+men gms, ulu+su+man
byke, yal+s+man yeilimsi (Atalay, 1940).

rneklerde renk adna, {+sI} ve {+mAn} eki birlikte eklenmi ve renk ad e yakn,
ms anlam kazanmtr. Fakat burada yakn, ms anlamn asl veren ek {+mAn}
deil, {+sI} (< ET. {+sIg}) ekidir.

24
Z. Korkmaz Trkeletirme almas srasnda bu ekle tretilen evirmen, danman, dzeltmen, eitmen,
eletirmen, gezmen, okutman, retmen, sayman, yazman vb. kelimelerinde {-mAn} ekinin katt anlamn ekin asli
grevine uyduunu sylemektedir (Korkmaz, 2003: 97) ki, biz de bu kanaatteyiz.
25
Kelimenin kk tartmaldr: Jean Deny kelimenin koca isminden, Korkmaz ise koca- fiilinden geldiini
dnmektedir (Deny, 1941: 314, Korkmaz, 2003: 97).
26
DSde (s. 2718) kelime ok kk kulakl kei ya da koyun anlamnda gemektedir.
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
63 brahim AHN

2.3.2.2. Ad+cA+mAn Yaps:

kr+c+man kr sal; kr+e+man krl (DS, 1993: 2818/19). Bu rneklerde tam

deil, yakn anlam vardr ki buradaki e yakn anlamn veren {+CA} ekidir.

2.3.2.3. Ad+(I)+mAn Yaps:

Bu yapda u rnekler tespit edilmitir: ala++man kark; deli++men;27

tat++man tat (yani dilsiz) deil ama her sesi rahata karp konuamayan kimse
(Mersin/Glnar aznda); kara++man28 esmerimsi, kara deil, ama karaya yakn.

Tespit edilen bu drt kelime dikkate alndnda bu yapdaki szcklerin deil, ama
yakn anlamna geldii anlalmaktadr ki yine buradaki e yakn anlamn {+I}eki
vermektedir.

2.3.2.4. Eylem-(A)r+mAn Yaps:

al-ar+man sava, alan, kazanan, at-ar+man oku; ab-ar+man (<ap-ar+man)

haberci (Amanjalov 1997: 71). Deirmen szcnn de bu yapda olumu olmas
muhtemeldir (<teg-er+men > deirmen).

Bu rneklerde de ek, eklendii sfatlar kuvvetlendirerek onlara yapan, ..c anlam

vermektedir.

2.4. {mAn} ve {mAl} eklerinin yap ve grevce benzerlii:

{+mAn} ve {-mAn} ekinin Trkedeki bir baka yapm eki olan {+mAl}, {-mAl}
ekiyle gerek ekil ve gerekse grev benzerlii ilgi ekicidir. Zeynep Korkmazn Tr.de tek bir
szckte (samal kelimesinde) bulunduunu syledii ek29 Trkenin dou lehelerinde ok
geni bir kullanma sahiptir. rnein Krgzcada, saamal ilk st (mayalanmam), amal
mayalanm carma (<a-: mayalamak); cuumal 1. kan ykanm et, 2. beyaz soluk, sarn
(<1. cuu-: ykamak; 2. cuu: kan, ya vb. sv), taanmal nl (<tan-: tanmak); tandamal
seilmi (<tanda-: semek), caamal yal, tecrbeli (caa-: yaamak), okumal okumu,
snamal denenmi, kzml basiretli, gren, uramal perianlk (ura-: yklmak, perian
olmak) (Yudahin, 1965; Kasapolu-engel, 2005: 147) gibi ok sayda sfat yapsnda

27
Atalay, bu kelime iin Kstaslbeyan sahibi 32 inci sahifede {men} ekinin tasgir iin geldiini yazmaktadr;
dorusu da budur. Fransz Trkiyatlardan Deny, gramerinde delimen kelimesini mbalaa gsteren misaller
arasnda yazm ise de yanlmtr. eklinde bir beyanda bulunarak kelimenin deli deil ama deliye yakn anlamna
geldiini ifade etmektedir (Atalay, 1940: 27, 40)
28
Rsonyi, bu szcn kara+man biiminde olutuunu gstermi fakat kara sznn ne anlama geldiini
belirtmemitir (Rsonyi, 2007: 436), bizce bu kiiad, kara szcyle ilgili olup yukarda gsterildii ekilde
olumutur.
29
Bu ek zerine bir makale yazan Orhan aik Gkyay, ekin {-mAl} ekillerinin yan sra {-ml, -mul, -mol}
biimlerinin de bulunduu sonucuna varm ve bununla ilgili olarak Anadoluda kullanlm boymul, emel, tasmal,
emel, Dirmil, bitmel szcklerine yer vermitir (Gkyay, 1978: 23-32).
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
64 brahim AHN

grlmektedir. Elimizdeki baz rnekler {+mAn} ve {+mAl} eklerinin paralel bir kullanm
ierisinde bulunduklarn dndrmektedir. Ayn kkten bir yanda {+mAn} dier yanda
{+mAl} ekiyle tretilmi ayn anlama gelen aadaki rnekler, bu dncemizi daha ak ifade
edecektir:

{+mAn} {-mAn} {+mAl} {-mAl}

aksman (Kas., Tel.) // aksuban (Sag., or.) beyazms (Radlov, aksmal (Tob.) beyazms (Radlov, I.c.: 127)
1893/I.c.: 127).
kksmen gms (Bar., Tel.) (Radlov, II.c.: 1230) kksmel gms (Tr.) (Radlov, II.c.:1230)

saman salan hayvan (Atalay, 1940: 30). samal salan inek (Tr.) // saamal (Kr.) ilk st //
savmal (Kz.) deve stnden yaplan iki, < sav-:
samak).
iimen // iciman alkan, becerikli, i bilen (DS: 2561). iimal (Tr. A.) alkan, becerikli, i bilir30

symen (Kz.) ksk demiri (Januzakov, 2008: 750)31
Sarman ahs ad (Rsonyi-Baski, 2007: 639)
Torman ahs ad (Rsonyi-Baski, 2007: 781).
gmen gebe, gmen (Gkyay, 1978: 30).
symel(Tr. A.) bymeye meyilli, ince uzun yapl
(Bilir, 2007: 236).32
Sarmal/Sarmal ahs ad (Rsonyi-Baski, 2007: 637)33
Tormal ahs ad (Rsonyi-Baski, 2007: 781).34
gmel gebe, gmen (Gkyay, 1978: 30).

Daha ayrntl bir aratrmayla bu rneklerin artacana phe yoktur.

Dikkati eken hususlardan biri de {-mAl} ekinin Moolca-Trke paralellikler arasnda

bulunmasna ramen (Sdkov, 1983: 147), {mAn} ekinin Moolcada bulunmaydr (bk.
Poppe, 1992).35

30
Kelime Mersinin Glnar ilesinde kullanlmaktadr.
31
Kelimenin balk avlamada kullanlan demir ulu denek ve aac ve ta yerinden kaldrmak iin kullanlan alet
anlamlar bulunmaktadr.
32
Kelimenin, ince uzun yzl kimseler iin kullanlan symel yzl ifadesinde de kullanld tarafmzdan
bilinmektedir. Gerek symen ve gerekse symel kelimesinin symek uzamak eyleminden gelien kelimeler olup
balangta uzun anlamna gelen bir sfatken sonradan Kazakada uzun demir, yani ksk, Trkiye Trkesinde
(Taeli yresinde) uzun yz, uzun yzl anlamn ald anlalmaktadr.
33
Kazaklar arasndan tespit edilen bu kiiad, Rsonyiye gre sar+maldan tremitir.
34
Rsonyi almasnda, Kazaklar arasndan derlenmi olan Trmeldikiiadna yer vermi, adn < tre + keldi
szcklerinden gelitiini pheli bir dille ifade etmitir. Kiiad bize gre toru+mal+d yapsndan gelimi olup
buradaki {+d} eki ETde {+lIg} (Trkiye Trkesinde {+lI} biiminde grlen ekin Kazaka ekli olmaldr.
35
Moolcadabu ekle kurulmu ok sayda sfat bulunmaktadr: xodmal akl, bitiik (<xada akmak), uusgamal //
uusmal erimi, znm (<uus- erimek); cirumal boyal, ok renkli (<citu- boyamak); biimel yazlm, yazl
(<bii- yazmak); barlamal tahta baskyla baslm (<barla- basmak, tab etmek); darumal baslm, basl
(<daru- basmak); nekemel dokunmu (<neke- dokumak); irimel ii doldurulmu, ilte (<iri- basmak)
rneklerden bazlardr (Sdkov, 1983: 147; Poppe, 1992: 59).
______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
65 brahim AHN

Sonu

Renk ad + mAn yaps zerine yaplan bu aratrmada u sonulara ulalmtr:

lki, ekin kkeniyle ilgilidir. Trkenin en eski metinlerinde grlmesi, yine burada izah
edildii gibi en eski renk adlar (al, ala, ak, al, ger, kara, kk, kuba, sar, toru, vb.) zerine
gelerek yeni renk adlar yapmas ve ortaya kan bu renk adlarnn ok eski alarda kalplam
kk adlar, yer adlar ve kii adlarnda kullanlm olmas, ekin alnt olamayaca sonucunu
karmaktadr. Yukarda izah edildii ekilde, ekin eklendii szcklere ... benzeyen anlam
katmamas da, DLTde Trkmen szcyle ilgili verilen aklamadan hareketle, eki Farsa
manend benzeyene balamann yanl olduunu ortaya koymaktadr.

Moolcada {mAn} eki grlmezken {mAl} ekinin Moolca ve Trkenin (zellikle

Dou Trkesi) paralellikleri arasnda bulunmas, Eski Trke metinlerde anlmayan bu ekin,
sonraki dnemlerde {mAn} ekiyle paralel bir kullanma girdiini syleyebiliriz. Bununla
birlikte Bat Trkesinde isimlere gelen {+mAn} eki, zellikle renk, yer ve kiiadlarnda daha
ok kullanlrken Dou Trkesinde eylemler zerine gelen {-mAn} ekinin ok daha ilek
olduu grlmektedir.

Ulalan ikinci sonu, ekin greviyle ilgilidir. Burada ifade edildii gibi gramer
kitaplarnda ekin benzerlik ve pekitirme anlam ne kartlmaktadr. Yaptmz aratrma,
{+mAn}/{-mAn} ekinin eklendii szcklere benzeyen anlam katmad; eklendii isimleri
pekitirip kuvvetlendirdii; eklendii fiillerden ise . ok yapan, iyi yapan, ..c, ici
anlamna gelen sfatlar trettiini ortaya koymutur. Eklendii baz kelimelerde grlen (r.
Alsman, aksman, vs.) benzer, gibi anlamlar {mAn} ekinden deil, ondan nce gelen {+sI}
ekinden (< ET.de +sIg) kaynaklanmaktadr.

Bu almayla elde edilen nc ve kanaatimizce en nemli sonu, ekin Trkede renk

isimleri oluturmada sistemli olarak kullanlm olduunun tespitidir. Artk ilek olarak
kullanlmasa da sisteme ait baz halkalarn (sarman, gkmen vs.) kalp olarak gnmzde de
kullanld grlmektedir. Bu sisteme gre {+mAn} eki, zerine geldii renk ismini
pekitirerek yeni bir renk ismi yapmaktadr. Bu yeni renk isimi ise, o rengin en belirgin, en tipik
tonunu ifade etmektedir. Toru/doru kelimesi zelinde verilen u renk tablosu konuyu daha iyi
anlatacaktr:
doru / toru kzl doru
doru / toru kara doru dormen / toraman
doru / toru sar doru

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
66 brahim AHN

Bu sistemin Trklerin Anadoluya youn olarak geldikleri XI., XII., XIII. yzyllara
kadar ilek olarak kullanlmasa bile, kalp yaplarla kullanlageldiini, bu alardan kaldn
dndmz Alman, Alaman, alman, Toraman gibi yeradlarndan anlayabilmekteyiz.
Cumhuriyet dneminde ismi deitirilen bir kye, evresinin yeillii dolaysyla Gkmenler
adnn verilmesi (bk. Gkmen), mavi gzl ocuklara gkmen denilmesi ve soyadlarda yaygn
biimde kullanlmas; yine koyu sar renkteki kedilere sarman adnn verilmesi gibi rnekler,
bilinli olmasa bile bir kalplama ierisinde bu sistemle olumu baz szcklerin hlen
iletildiini ortaya koymaktadr.

Burada incelenen {mAn} kurululu kelimeler, esasen ilk olarak renk adyla ortaya
km szckler olmakla birlikte zamanla onimleerek (zel adlar hline gelerek) o renkte olan
hayvanlara, coraf nesnelere, yine o renkte olmas dilenen ocuklara ad olarak verilmi;
meydana gelen insan ve hayvan isimlerinden kk adlar, bunlara bal olarak yer adlar, bu yer
adlarndan tekrar kii adlar meydana getirilmek suretiyle geleneksel bir dng ierisinde
kullanlagelmitir.

Ksaltmalar

Az.: Azerbaycan Lehesi, Bar.: Baraba (Barabin) Lehesi; DLT: Divan Lgtit-Trk; DS:
Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl; ET: Eski Trke; Kas.: Kasaner (Kazan) Lehesi;
Kmd.: Kumandu Lehesi; Kr.: Krgz Lehesi; Kz.: Kazak Lehesi; Mo. Moolca; Osm.:
Osmanl Lehesi; OT: Onomasticon Turcicum; Sag.: Sagay Lehesi; or.: or Lehesi; Tat.:
Tatar lehesi, Tel.:Teleut Lehesi; Tob.: Tobol lehesi Tr.: Trkiye Trkesi; Trkm.: Trkmen
Lehesi.
Kaynaklar

ABDILDAYEV, E. (1982). Manas IV Kitep. (Kiteptegi Adam Attarnn Tizmesi). Frunze:

Krgzistan Basmas.
ATALAY, B. (1941). Trk Dilinde Ekler ve Kkler zerine Bir Deneme. Matbaai Ebzziya.
------------- (2006). Kgarl Mahmud Divan Lgat-it-Trk. Ankara: TDK Yaynlar.
AMANJOLOV, S. (1997). Vopros Dialektologii i storii Kazahskogo Yazka. Almat: Sanat.
ATANIYAZOV, S. (1980). Trkmenistan Geografik Atlarn Dndirili Szlgi. Ahabad:
Ilm.
------------- (1994). ecere (Turkmening Nesil Daragt). Agabat: Turan-1.
BLR, F. S. ve BLR, A. F. (2007). Orta Asyadan Toroslara Glnar (Dil, Kltr, Yaam).
stanbul: Etik.
BROCKELMAN, C. (1951). Osttrkische Grammatik, Der Islamischen Literatur Sprachen
Mittelasiens. Leiden.

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
67 brahim AHN

CAPAROV, . (2004). Adam Attar-El Baylg. Bikek: Obestvenniy Fond Sodeystviya

Obrazovaniya.
CAFERSOYLU, . (2010). Trk Dillerinde Teonim ve Etnonimler. Bak: Azerbaycan Tarih
Kurumu.
CILANOP, P. (1984). Uygur Tilidiki man ve men Koumiliri Togrisida. Uygur Tili
Mesililiri (Trki Tiller Tetkikat) III, (Mesul Muherriri: Hamit Sultan), Milletler Til-
Yazk Hizmeti Komititi, incang.
CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish.
Oxford at the Clarendon Press.
DALI, Y., KAHRAMAN, S. A. ve DANKOFF, R. (2005). Evliy elebi Seyahatnmesi, IX.
Kitap. stanbul: YKY.
ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon I-II.
Wiesbaden.
EREN, H. (1999). Trk Dilinin Etimolojik Szl (2. Cilt). Ankara: TDK Yaynlar.
------------- (2010). Yer Adlarmzn Dili. Ankara: TDK Yaynlar.
ERGN, M. (1984). Trk Dil Bilgisi. stanbul: Boazii Yaynlar.
FASMER, M. (1986). Etimologieskiy Slovar Russkogo Yazka. Moskva: Progress.
GOLDEN, P. (2006). Trk Halklar Tarihine Giri (ev. Osman Karatay). orum: Karam.
GKYAY, O. . (2001). Trkede mal ve -mel eki zerine. TDAY-BELLETEN, S 1978-
1979, Ankara, 23-32.
HALAOLU, Y. (2009). Anadoluda Airetler, Cemaatler, Oymaklar [1453-1650], C I-VI.
Ankara: TTK Yaynlar.
JANUZAKOV, T. S. (1982). Oerk Kazahskoy Onomastiki. Alma-Ata: zdatelstvo Nauka
Kazahskoy SSR.
-------------- vd. (2001). Toponimiya Respubliki Kazahstan. Almat: KazgosNT.
-------------- (Editr) (2008). Kazak Tilining Tsindirme Szdigi. Almat: Dayk-Press.
KARATAYEV, O. (2003). Krgz Etnonimder Szdg. Bikek: Manas niversitesi Yaynlar.
KASAPOLU ENGEL, H. (2005). Krgz Trkesi Grameri. Ankara: Aka.
KASIMGELDYEVA, M. (2009). Manas Eposundag Toponimler. Bikek: Biyiktik.
KORKMAZ, Z. (2003). Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi). Ankara: TDK Yaynlar.
LAUDE CIRTAUTAS, . (1961). Der Gebrauch Der Farbbezechnungen In Den Trk
Dialekten. Otto Harrassowitz-Wiesbaden, Germany.
MOLANOVA, T .O. (1979). Toponimieskiy Slovar Gornogo Altaya, Gornogo Altaya,
Gorno-Altayskoye Otdeleniye Altayskogo Knijnogo zdatelstva.
ORUCOV, A. vd. (2006). Azerbaycan Dilinin zahl Lgati. Bak: ark-Garb.
POPPE, N. (1992). Mool Yaz Dilinin Grameri (ev. Gnay Karaaa). zmir: Ege ni.
Basmevi.
RADLOV, V. V. (1893). Opt Slovarya Tyurkskih Nareiy. Sanktpeterburg: mperatorskoy
Akademiy Nauk.

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE
68 brahim AHN

RSONYI, L. ve BASK, E. (2007). Onomasticon Turccum(Turkic Personal Names).

Bloomington.
SEVORTYAN, E. V. (1980). Etimologieskiy Slovar Tyurkskih Yazkov. (V, G, D,) Akademiya
Nauk SSSR.
SIDIKOV, S. (1983). Mongolsko-Tyurkskiye Yazkovye Paralleli, zdatelstvo lim, Frunze.
STOYANOV, V. (2006). Kumanologiya-Opiti za Rekonstruktsiya. Sofiya: Akademino
zdatelstvo.
ERBAK, A. M. (2000). Arslan Kelimesinin Etimolojisine Dair Baz Mlhazalar. Hasan
Eren Armaan, TDK: Ankara, 290-295.
TAHSIN, . (1986). Karamanoullar Tarihi. Konya: Ar Basmevi.
TELC, C. (1999). 15-16. Yzyllarda Ayasulu Kazas. Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir:
Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
TOPARLI, R., VURAL, H. ve KARAATLI, R. (2007). Kpak Trkesi Szl. TDK:
Ankara.
TRK DL KURUMU. (1993). Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl C I-XII. Ankara:
Trk Dil Kurumu.
UMURZAKOV, S. U. vd. (1988). Slovar Geografieskih Nazvaniy Kirgizkoy SSR. zdatelstvo
lim, Frunze.
YUDAHIN, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar. zdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya:
Moskva.
http://tdkterim.gov.tr/bts/, 09.06.2011.
http://www.tdk.org.tr/index.php?, 05.06.2012.
http://www.hgk.msb.gov.tr/index.asp, 17.07.2011

______________________________________________

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 4/1 2015 s. 45-68, TRKYE