DEDE KORKUTTA RENKLER ZERNE

On Dede Korkutta Renkler (Color in Dede Korkut)

Sur Dede Korkutta Renkler (Couleurs dans le livre de Dede Korkut)

Murat CANKARA*

ZET
Bu almann amac, Seyfi Karaban Dede Korkutta Renkler adl kitabn tantmaktr. Karaban a-
lmasnn seilme nedeni, bu yaptn hem farkl yntemleri bir arada kullanan bir folklor incelemesi olmas,
hem de Dede Korkut anlatlarna yeni bir renk katmasdr.
Anahtar Kelimeler
Dede Korkut, yapsalclk, psikanaliz, Trk renk ekini
ABSTRACT
The aim of this article is to review the book Dede Korkutta Renkler by Seyfi Karaba. The reasons for
choosing Karabas work are the different methods (such as Structuralism and Psychoanalysis) that are used
in conjunction in the analysis of a product of folklore and the new color it brings to the stories of Dede Kor-
kut.
Key Words
Dede Korkut, structuralism, psychoanalysis, Turkish color culture

Prof. Dr. Seyfi Karaban Dede Kor-
kutta Renkler balkl almas 1996 y-
lnda Yap Kredi Yaynlar tarafndan
baslm. Aratrma alt balyla ya-
ymlanan bu almay Trk folkloru ve
Trk halk edebiyat zerine yaplan
aratrmalar arasnda konumlayabil-
mek iin ncelikle Karaban, alma-
snda ne amaladna, kendisine neden
byle bir konu setiine ve nasl bir yn-
tem izlediine ksaca da olsa- dein-
mekte fayda olduunu dnyoruz.
Ama-Neden-Yntem
almasnn genel erevesini, da-
ha kitabnn giri blmnn ilk cm-
lesinde iziyor Karaba: Bu alma,
renklerin doal kullanm stne deil,
renklere insanlarn ykledii duygusal
ykleri yanstan ekinsel kullanmlar
stnedir (7). ereve izildikten sonra
sra, niin Dede Korkut anlatlarna
odaklanldna geliyor: Bu almada,
renklere deinmelerin Dede Korkut an-
latlarnn kart yansmal yaplarnn
denetiminde dizgeli olarak ilev grdk-
lerini varsayyorum (9). Bu aklama
ayn zamanda, Karaban yntemine
ilikin ipular veriyor bize: Kart yan-
smal yap, dizgeli olarak ilev gr-
mek. Bu terimler bizi ilk bakta Yap-
salc ynteme gnderiyorlar. Nitekim
Karaba, []znde yaznsal eletirinin
grevinin, okuyucuyu ya da dinleyiciyi
koullandrmak iin kullanlan biim-
sel ya da yapsal- aralarn ne olduu-
nun saptanmas (11) olduunu syleye-
rek de Yapsalc yntemin snrlarna
girmi oluyor. Ancak gzden kamamas
gereken, Karaban bu ifadesinden iki
cmle sonra, yaznsal eletirinin, sap-
tamalarn yaparken, bilinen tm eleti-
ri akmlarndan gerektii lde yarar-
lanabileceini sylemesidir ki buradan
yola karak da onun tek bir ynteme
bal kalmad sylenebilir. Karaban,
I. Dede Korkut anlatsndaki (Dirse Han

* Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blm Yksek Lisans rencisi

110 Mill Folklor

Yl: 14 Say: 55

olu Boa Han destan) renk kullanm- na bakmakta iki nedenden tr yara
n incelerken Psikanalizin snrlarna var. Birincisi, renklerin Trk ekininde
girmesi (bkz. 48-49 ve 69. sayfadaki 3 kullanmna artsremli bir yaklam ge-
numaral dipnot) ve yaptnda karla- tirmek iin. kincisi, renk ekinimizin
trmalara ba vurmas da bylece ak- kark renk-dz renk kartlna daya-
lanm oluyor (rnein 12. sayfada, dn- nan, ama bugn pek bilincinde olmad-
ya edebiyatndan birok anlatya atfta mz geni erevesini ortaya karmak
bulunuluyor). Yine de unu sylemek iin. (8)
mmkn: Seyfi Karaba, karlatrmal Dede Korkutta Renkleri, ama, ne-
edebiyat kimliinin de ima ettii gibi, den ve yntem bakmndan bu ekilde
yaptnda eitli eletiri yntemlerini i ereveledikten sonra, yntemin uygula-
ie kullanyor. rnein zaman zaman nn daha iyi kavrayabilmek iin, Yap-
yapt karlatrmalar ya da anlatlar- salc yntemin tarihsel geliimine ok
dan birini zmlerken Freudun ve Psi- ksa da olsa- deinmekte fayda var.
kanalizin verilerine ba vurmas byle Yntemin Tanmlanmas ve K-
deerlendirilebilir. Ancak almada kul- sa Tarihesi
lanlan yaklamlar arasnda baskn ola- Folklore ansiklopedisinde Yapsalc-
n Yapsalclk. nk varlan sonular lk, en geni anlamda, fenomenlerin, ya-
ve kullanlan dier yaklamlar, hep bu p olarak adlandrlan bilisel modellere
yaklama, bir baka deyile anlatlarn indirgenmesine dayal eitli zmleme
kart yansmal yapsna dayanarak yo- yntemleri (773) olarak tanmlanyor.
rumlanyor. almann sonu blm- American Folkloreda ise, Yapsal Yakla-
n darda tutarsak, asl ama, anlat- m maddesinin ilk cmlesi yle: Bir
larda varolduu varsaylan kart yans- folklor trnn ya da rnnn temel
mal yapnn anlatlarn derin an- yapsal bileenlerinin ve bu bileenlerin
lamn nasl biimlendirdiini sapta- birbirleriyle olan ilikilerinin farkna
mak. Dolaysyla kullanlan temel yakla- varmay ve onlar aklamay amalayan
mn Yapsalclk olduunu sylemek yaklam (691). Bu iki ksa tanm ile-
yanl olmaz. Sonu blmnde ise, rinde Yapsalc ynteme (ister folklorda
kart yansmal yapnn (ve bu yapya ister baka dallarda olsun) yneltilen te-
paralel olarak gerekleen renk kullan- mel eletirilerin kaynaklarn da barn-
mnn) biimlendirdii derin anlamlar- dryorlar: a) Yap kavramnn belirsiz-
dan yola klarak, Trk kltrndeki lii. Bilisel bir model olduu ne sr-
renk kullanmna ilikin baz saptama- len yap nedir, neye gre belirlenir? b)
lar yaplyor ki, bu da almann bt- Yapsalc yntem, folklor trlerinin ve
nnn asl amac olarak dnlebilir. rnlerinin temel yapsn, bir baka de-
Karaban kulland yntemin tarihsel yile iskeletini ortaya karma amacn-
geliimine ksaca gz atmadan nce daysa, doas ve amac gerei, indirge-
onun, Dede Korkut anlatlarndaki sa- meci olmak durumundadr. Ynteme
natsal amal renk kullanmnn zerin- yneltilen bu iki temel eletiriden bura-
de niin durulmas gerektiine ilikin da sz edilmesinin nedeni, Psikanaliz gi-
grlerine kulak verelim: bi baka yntemlere bavursa da, temel-
Dede Korkut anlatlarnda renklere de Yapsalc yntemin bir uygulamas
deinmelerin sanatsal amal kullanm- saylabilecek Dede Korkutta Renklere

Mill Folklor 111

 Yl: 14 Say: 55

eletirel yaklaabilmektir. Ynteme ili- diyor) ve 7 kiiye dayanan snrl bir ya-
kin unsurlarn uygulamadaki etkilerini pnn olduunu gsterir, bir baka deyi-
bu yaznn sonu blmne erteleye- le bu masallarn gramerini ortaya -
rek, Yapsalc yntemin folklor alannda- karr. Mark Glazera gre, kltrlerin ve
ki belli bal uygulayclarndan sz ede- insan trnn, evreni bilisel modeller
biliriz. ve zihinsel yaplar yoluyla anlayabildii-
Bu konudaki temel bilgileri, Ric- ni ne sren Levi-Strauss ise, bizim a-
hard M. Dorsonun Gnmz Folklor lmamz asndan nemli iki kavram,
Kuramlar kitabnn, Yapsal Folklor yapt mit incelemesinde odaa koyu-
Kuram balkl 5. blmnde (45-8) yor: 1) Yzey ve derin yaplar; 2) kili
bulmak mmkn: ncelikle, Milman kartlklar (rnein kltr/doa). Levi-
Parry ve Albert Lordun, Yugoslav szl Straussa gre, bir mitin yapsn ortaya
kahramanlk iiri zerine yrttkleri koyabilmek iin onun derin yaps be-
aratrma var. Parrynin 1935te lme- lirlenmelidir nk yzeydeki yap bize
sinden sonra aratrmay srdren Lord, ancak anlaty verebilir. Mitin asl an-
szl edebiyatn yapsna ve stiline ili- lam ve aklamas ise derin yapda
kin bir kuram oluturuyor. Bu (Dor- gizlidir. Derin yapy ortaya karp mi-
sonun deyimiyle) yapsal stil kuram, tin anlamna ulaabilmenin yolu da, yi-
szl edebiyat incelemesinde inkr edi- ne derin yapda bulunan ikili kartlk-
lemez baarlara yol amsa da, szl lar ortaya karmaktr (Folklore 774-5).
edebiyatn zel bir tryle ilgilenmesi ve Bylelikle, hem Yapsal folklor ku-
buradan yola karak genellemelere git- ramndaki temel iki eilime ve bu iki
mesi noktasnda baarsz kalmtr. eilimi temsil eden belli bal isimlere
Folklordaki Yapsalc uygulamalarn birer cmleyle deinmi, hem de Prof.
ikinci kanadn ise, szl gelenek rn- Dr. Karaban incelemesinde kulland
lerine dilbilimsel yaklam oluturur. baz kavramlara (rnein derin yap)
Burada, Karaban yapt zerine yap- ulam olduk. imdi uygulamann ana
lan bu ksa incelemeye destek olacak ba- hatlarna deinebiliriz.
z kavram ve yaklamlar da dnerek, Uygulama
Vladimir Propp ve Claude Levi-Stra- Karaba almasna, kart yans-
ussun isimlerini anmak gerekir. Snrla- mal yap ve bu yapy oluturan anla-
r olduka dar olan yazmza, bu iki is- tm birimlerini tanmlayarak balyor
min yaptklar almalarn balklarn (9-10). almann ana blm, ikier
bile sdrmak mmkn deil phesiz. alt blmden oluan iki blmden mey-
Ancak her ikisinin de almalarndan, dana geliyor. Birinci ana blmn ilk
en azndan Dede Korkutta Renkleri daha ksm, ikinci Dede Korkut anlatsnn
iyi aydnlatmamza yarayacak kadaryla kart yansmal yapsn ortaya koyu-
sz etmek gerekirse, birer cmleyle y- yor. Buna gre, sz konusu anlat toplam
le denilebilir: Propp, Masaln Biimbili- 9 anlatm biriminden meydana geliyor
mi adl yaptnda, A.N. Afanasyevin der- ve bu anlatm birimleri, ortada yer alan
ledii olaanst Rus halk masallarn- 5. anlatm birimine gre simetrik (bak-
dan yola karak, bu masallarn gr- ml). Bu yapdan yola kan Karaba,
nrdeki inanlmaz eitliliinin altnda, ikinci Dede Korkut anlatsnn derin ya-
yalnzca 31 eylem (Propp bunlara ilev psnn, karmak bir toplumsal hiciv

112 Mill Folklor

Yl: 14 Say: 55

(25) amacyla kullanldn gsteriyor. ci anlatya ilikin zmlemenin birinci-

Dier bir deyile, bu anlatnn kart sinden yegne fark, bu anlatdaki derin
yansmal yaps, ykden bamsz ola- yapya bal olarak anlatnn asl an-
rak, toplumdaki sava eilimlerle ba- lam belirlenirken, Freudun Oedipus
r aile yaam arasnda bir kartlk Kompleksi kavramnn devreye sokul-
kuruyor. Bylece okuyucu, yine ykden masdr. Dolaysyla bu uygulama, Yap-
bamsz olarak, bu kartl anlat bo- salc yaklamla Psikanalitik yaklamn
yunca duyumsuyor (17). Birinci ana b- zgn bir bileimi olarak deerlendirile-
lmn ikinci alt blmnde ise, sz ko- bilir. kinci anlatdaki kart yansmal
nusu anlatdaki renk kullanmnn, nasl yap, bir baka deyile bu anlatnn de-
kart yansmal yapya paralel bir ilevi rin yaps, yk dzleminde anlalmas
olduu ortaya koyuluyor. Burada da dev- g bir gerei aa karmaktadr: Dir-
reye dier bir kartlk giriyor: Dz ve se Han, Dirse Hann kars ve oullar
kark renkler. Karabaa gre, Boatan oluan Oedipal gen. Byle-
[d]z renkler, insann yapsnda ce, Yapsalc yaklamla ortaya karlan
baka bir eylerle karmadan ar biim- derindeki anlam, bir dier yaklam
de bulunan kimi eleri dile getirirler. (Psikanalitik yaklam) devreye sok-
Baka bir deyimle, bir insann dnce- maktadr. kinci ana blmn ikinci alt
leri ya da duygular nedeniyle ama ya blmnde incelenen kark renk/dz
da ideal olarak benimsedii eyleri dile renk kartlnn da, yine bu anlatnn
getirirler. Dz renklerin tersine, kark derin yapsndan kaynaklanan etkiyi pe-
renkler, insann doal ve toplumsal ev- kitirecek ekilde dzenlendii anlal-
resiyle etkileime girme gereksinmesi maktadr.
yznden onun yapsnda bir lye dek Karaba, ilk iki Dede Korkut anlat-
arlklarn yitirmi, trplenmi olarak sn bu ekilde zmledikten sonra, so-
bulunan kimi eleri dile getirir. (30) nu blmnde, Trk kltrnde renk
Tek tek btn anlatm birimlerin- kullanm zerine bir takm saptamalar-
deki dz renk/kark renk kartl sa- da bulunuyor. Bir yandan ilk iki anlat-
ysal olarak belirleniyor ve ortaya yle nn zmlenmesinden elde edilen veri-
bir sonu kyor: [B]u anlatdaki renk- ler Dede Korkuttaki dier anlatlardan
lere deinmeler de kart yansmal ya- verilen rneklerle desteklenirken, bir
pnn erevesinde kullanlan bir yinele- yandan da Trk kltrndeki renk kul-
me dizgesi oluturuyor. Bu dizgenin et- lanmnn geirdii tarihsel deiim ve
kisi de kart yansmal yapnn okuyu- dnmlere deiniliyor. Grlyor ki,
cu/dinleyici stndeki etkisine kout renk kullanmnn Trk kltrnde ok
(33). almann ilk ana blm bylece nemli bir yeri var. te yandan renkle-
tamamlandktan sonra, bu blmde va- rin Trk kltrndeki yklemlerinin
rlan sonular birinci Dede Korkut anla- ister siyasi nedenlerle olsun ister baka
tsnda snanyor. Birinci anlatnn ikin- nedenlerle- ciddi deiimler geirdii de
ci anlatdan sonra ele alnmasnn nede- saptanyor. Bu durumda Dede Korkutta
ni, daha karmak bir yapya sahip ol- Renkler de kendi srrn ele vermi, de-
mas. Bu sefer 21 anlatm birimi var. Ka- rin aman aklam oluyor: [E]kini-
rk renk/dz renk kartl da, yine mizin tm karmaklyla kavranmas-
kart yansmal yapy destekliyor. kin-

Mill Folklor 113


na ve deerlendirilmesine katkda [bu-
lunmak] (68).
Sonu
Peki, yukarda ksaca da olsa am-
lamaya altmz bu yapt, genel ola- ma), yap gibi zihinsel bir kavramdan
rak Trk folkloru ve zel olarak da Trk
halk edebiyat zerine yaplan alma-
lar arasnda nerede yer alr? nemi ne-
dir, eksiklikleri nelerdir?
Prof. Dr. Seyfi Karaban yapt,
ncelikle, disiplinleraras almay
olumlamas anlamnda nemlidir kuku-
suz. Yapsalc yaklamn yap anlay- temez etkiliyor. Bu sorun ve tartmala-
yla Psikanalizin verilerini birletir-
mek; kltrdeki renk kullanmn ku-
ramsal yaklamlarla salanan verileri
pekitirecek bir biimde deerlendirme-
nin iine katmak ve buradan yola ka-
rak Trk folklorunun bir ksmn olutu-
ran renk kltr hakknda nemli so-
nulara varabilmek; tm bunlar yapar-
ken de karlatrmal edebiyatn im-
knlarndan faydalanarak, Othellodan
Divan Lgatit Trke kadar geni bir
yelpazede yer alan edebiyat rnlerine
atfta bulunmak, phesiz, Trk halk
edebiyatnn en nemli verimlerinden bi-
ri olan Dede Korkutu derinletirici ve
zenginletirici ileve sahipler. rnein,
anlatlardaki kart yansmal yapyla
birlikte ortaya kan derin yapnn, bir
baka deyile derinde yatan anlamn,
bu anlatlarn almlanna yeni bir bo-
yut eklediini sylemek yanl olmaz.
te yandan, disiplinleraras alma ve
farkl yntemlerin bir arada kullanl
nasl bu almann zgnlnn ve
nemli oluunun nedenlerinden biriyse,
ayn zamanda almann baz noktalar-
da eletirilebilmesine de yol ayor. n-
k alma, kanlmaz olarak, kulland-
yntemlerin zgn eksiklerini de bn-
yesine katmtr: Yapsalc yntemin be-
lirsiz yap kavram, anlatm birimle-
114
Yl: 14 Say: 55
rinden tam olarak ne kastedildiinin
anlalmamas, indirgemecilik (yapda
yer almayan elerin gz ard edilmesi,
ikili kartlklarla dnme ve algla-
yola karak kltrel fenomenlere ilikin
genellemelere varlp varlamayaca
tartmas, Psikanaliz ve Freudun bul-
gularnn yaratt tartmalar, tm bu
verilerin szl kltrn bir rnne uy-
gulanyor olmasnn getirdii glkler,
Karaban yapt incelemeyi de ister is-
ra eitli dilekler eklemek de mmkn:
rnein, tamamyla Yapsalc ynteme
bal kalnarak, tpk Tzvetan Todo-
rovun Decameron iin yapt gibi, Dede
Korkuttaki anlatlarn ortak grameri or-
taya karlabilirdi ya da tm anlatlar-
daki psikolojik sreler belirlenebilirdi.
Elbette tm bunlar birer seimden iba-
rettir ve bu farkl olas almalar deer
ynnden karlatrmak yerine, hepsini
birden dev bir yap-bozun paralar ola-
rak grmek, folklor rnlerinin incelen-
mesi asndan daha yararl olacaktr.
Byle anlaldkta, Karaban yapt,
tpk kendisinin Dede Korkuta yapt
gibi, paralanmay, sklmeyi, yeniden
bir araya getirilmeyi ve hepsinden
nemlisi de tamamlanmay bekliyor.
Kaynaka
American Folklore: An Encyclopedia, (1996). Ed. Jan
Harold Brunvand. New York: Garland Publis-
hing.
Dorson, Richard M., (1984). Gnmz Folklor Ku-
ramlar. ev. Nermin Uluta. zmir: Ege ni-
versitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Folklore: An Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales,
Music, and Art., (1997). Ed. Thomas A. Green.
California: ABC-CLIO.
Karaba, Seyfi, (1996). Dede Korkutta Renkler. s-
tanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Mill Folklor