TRK LEHELERNDE RENK ADLARININ SEMANT*

Andrey Nikolayevi KONONOV**

(ev. Reshide ADZHUMEROVA***- Emine ATMACA****)
Gazi Trkiyat, Gz 2015/17: 185-204

Eski Hintlilerin, ranllarn, Amerikan Kzlderililerinin, inlilerin ve dier birok

halkn corafi ynleri tanmlayan karma renk adlar sistemi vard.
Hintlilerin renk adlar ve yn belirleme sistemi ayr ynleri temsil eden tanr ve
hayvan adlar ile ifade ediliyordu1.
inliler ve ranllar ayn Hintliler gibi dini inan ve doa unsurlarnn (ate, su,
toprak, demir, orman) sembolik anlamlar ile ilgili karma bir yn ad sistemine sahip-
tiler2.
inliler ve ranllar, kozmogonik adlandrmalar iin renk adlarn kullanyorlard.
Lacivert, mavi, yeil renk baty, sar renk merkezi, orta, mparatorluk rengi (inli-
lerde), krmz renk gneyi, beyaz renk douyu, siyah renk kuzeyi gsterirdi 3.

* Bu yaz, 1975 ylnda Tyurkologieskiy Sbornik (Trkoloji Koleksiyonu) (Moskova, 1978, s. 159-179) adl kitaptan
alnmtr.
** ** Andrey Nikolayevi Kononov (27 Ekim 1906, Sankt Petersburg, Rusya - 30 Ekim 1986, Leningrad, Rusya,

SSCB) Rus dil bilimci, Trkolog, SSCB Bilimler Akademisi yesidir. 1930 ylnda Leningrad arkiyat Enstits
(LE) Trke Blm'n bitirdi. Barthold, Bertels, Dmitriyev, Malov, Samoylovi gibi byk Trkologlardan
ders ald. 1932-1938 yllarnda Trk dili dersleri verdi, 1933-1936 yllar arasnda LE'de yksek lisans yapt.
1934-1981 yllar arasnda Leningrad Devlet niversi-tesi (LD) arkiyat Fakltesi Trk Filolojisi Blm'nde
retim yelii yapt. 1949-1972 yllar arasnda ayn blmde Blm Bakanl'n yrtt. 1938 ylndan ha-
yatnn sonunda kadar SSCB Bilimler Akademisi arkiyat Enstits Leningrad ubesi'nde alt.
Kononov'un ilk byk apl almas 1934 ylnda baslan ve Cevdet-zade ile beraber hazrladklar ada
Trkenin Grameridir. Kononov'un dier almalar yledir: 1) Trkenin Grameri (1941), 2) zbekenin Grameri
(1948), 3) ada Trkenin Edebi Dilinin Grameri (1956), 4) ada zbekenin Edebi Dilinin Grameri (1960) (Bu
bilgi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Andrey_Kononov sitesinden alnmtr) (eriim tarihi: 29.07. 2015) (evi-
renlerin Notu).
*** Yrd. Do. Dr., Kastamonu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyat Blm retim

yesi, Kastamonu/TRKYE. reshidekirim@gmail.com, radzhumerova@kastamonu.edu.tr

**** Yrd. Do. Dr., Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi, Sakarya/TR-

KYE. eatmaca@akdeniz.edu.tr, eatmaca07@hotmail.com

1 Ayrntl bkz. J. A. Dubois, Hindu Manners Customs and Geremonies, Oxford, 1906, s. 633.

2 Ayrntl bkz. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol. 2. Cambridge, 1956, s. 262.

3 Ayrntl bkz. J. Needham, Science and Civilisation in China, Vol. 2. Cambridge, 1956, s. 262.
186 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

Amerikan Kzlderililerinin renklerle yn adlarn belirlemesi ise yle idi: dou

siyah, gney beyaz, bat sar (krmz), kuzey lacivert (yeil)4.
Kalmklar douyu beyaz (gm rengi), gneyi lacivert, baty krmz, kuzeyi
sar (altn) olarak grrlerdi5.
Mool yllklarnda, XIII. yzyl Mool Devletinin ierisinde yer alan be renkli
ve drt yabanc halk hakknda bir kayt vardr: ate-at ylnda hubilgan6 Cengiz-
han dnyaya geldi ve be renkli ve drt yabanc halk fethetti7. Yabanc halk tabiri,
Moollarn yenip kendilerine tabi kld kkeni Asyal olmayan halklar iin kullan-
lrd. Be renkli halk tabirinin kullanld halklar iin baz sutralarda ise yle bir
ifade vard: lacivert Moollar, krmz inliler, siyah Tibetliler, sar Trkis-
tanllar, beyaz Koreliler8 idi.

phesizdir ki, bu be z halkn renklerle adlandrlmas Uzak Dou, Orta Asya

ve Hindistan halklarnn kulland yn adlarn renklerle belirlemesi ile ilgilidir9; an-
cak yukarda gsterildii gibi farkl halklar be renkle farkl ynleri temsil ettikleri iin
Moollarn halklar renk ile adlandrmada hangi lkeleri ifade ettiklerini tespit etmek
imknszdr. Renkler ile corafi ynleri sembolletirme neredeyse genel bir durumdur.
Mesela; Franszlar, alizeleri10 renkleri belirtmede kullanmlardr: vent blanc beyaz;
yani gney rzgr, vent noir siyah; yani kuzey rzgr11 gibi.

Farkl zamanlarda ve farkl halklarda renk sembolleri deiime uramtr. Mesela;

Tarih Uygur metinlerinde (Trkische Turfantexte, VI. 94-95) drt yn yle belir-
tilmitir: 1) Dou lacivert / yeil (ejderha), 2) Bat beyaz (kaplan), 3) Gney
krmz (saksaan), 4) Kuzey siyah (ylan)12.
Asya gebeleri de ynleri adlandrmada renkleri kullanmlardr: krmz g-
ney, siyah kuzey, mavi dou, beyaz bat, sar merkez13.

4 H. Ludat, Farbenbezeichnungen in Vlkernamen, Ein Beitrag zu asiatisch-osteuropaishen Kulturbeziehungen, -

Seculum Bd 4 H. 2, 1953, s. 151.
5 a.g.e., s. 151

6 Trk, Altay ve Mool mitolojisinde ekil deitirme kavram. Metamorfoz, biim deitirme (Bu bilgi,

https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Kabulgan sitesinden alnmtr) (eriim tarihi: 30. 07. 2015) (evirenlerin Notu).
7 ara Tuci (Sar Tarih), Mongolskaya Letopis XVII. Veka (XVII. yy. Mool Kronii), Svodny tekst, per. vvedeniye

i prime. N. P. astinoy, M. - L., 1957.

8 a.g.e., s. 178.

9 a.g.e., s. 179.

10 Alizeler, 30 kuzey ve 30 gney paralelleri evresindeki dinamik yksek basn kuaklarndan, ekvatora

doru olan rzgrlardr. Tam kuzey ve gneyden esmeleri gereken bu rzgrlar, Yer'in dnmesi sonucu yn
deitirir (Bu bilgi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Alizeler sitesinden alnmtr) (eriim tarihi: 29. 07. 2015)
(evirenlerin Notu).
11 K. Tallqvist, Himmelsgegenden und Winde, Eine semasiologische Studie, - SIO. 2. 1928, s. 108.

12 Gabain. Vom Sinn, s. 113. Fahrettin elik, Trklerde Drt Ynn Drt Renkle Adlandrlmas, - Trk amac,

stanbul, 1942, No: 1, 2, 3, 4, 5, 6; 1943, No 7, 8.

13 Pritsak, Qara, s. 10-11.
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 187

Trklerde renk temelinde coraf semboller, aktif olarak kullanmdan oktan kalk-
m ve bilinen yer-yn kavramlar ile yer deitirmitir14. Bu gibi durumlara sk rast-
landna gre, eski ve oktan unutulmu olan anlamlar insan faaliyetinin ayr sahala-
rnda saklanp kalmakta; ancak ilk anlamndan ok uzakta yeni bir anlam kazanmak-
tadr.

Trk halk ve kavimlerin, ehir ve kasabalarn, da ve nehirlerin, l ve vahalarn

adlarnda, zel onomastikte ve Trklerin unvanlarnda renklerin kullanm uzun za-
mandr aratrmaclarn dikkatini ekmektedir; ancak onlarn incelemesi hl tam ola-
rak yaplmamtr ve ibu makaleyle yaplmaya allacaktr.
* * *

ara (Azer., Trkm. gara) Trk lehelerinde bu renk ad u anlamlarda kullanl-

maktadr15: 1) siyah, koyu, kasvetli, ar, hznl, bahtsz; 2) davar, kalaba-
lk, halk, ordu; 3) kara, toprak16; 4) tepe, tmsek, yksek tepe17.
Ortak Trke bir kelime olan arag ~ aragu ~ araku (Altay. aranguy, Nog.
araa, Trkm. garak, Buryat. haranh, Mo. haranhuy18: 1) karanlk, zulmet, 2)
koyu, ktan yoksun, siyah) aran ( ara+ - / -n) siluet, uzakta grnen nesnenin
belli belirsiz grnm isminden -g / -ku ekiyle tremi bir kelimedir. Karlatrnz:
Azer. gara-n-lg, Trkiye T. karan-lk ayn anlamlarda kullanlr19.

Yukarda ifade edildii gibi, ara ve arang kelimelerinin semantik hacmi baya
dikkati ekmektedir. ara kelimesinin kapsaml anlam hacmi, tarih geliim srecinde
ayn biimi alm; ama anlamca farkl kelimelere semantik adan bulamtr (~kontami-
nasyon).
ara kelimesi, genellikle aadaki tamlamalarn20 ilk esi olarak kullanlmakta-
dr:

14 A. N. Kononov, Sposob i termin opredeleniya stran sveta u tyurkskih narodov (Trk Halklarnda Ynleri
Belirlemede Usul ve Terimler), Tyurkologieskiy sbornik, 1974. M., 1978.
15 Bu kelimenin anlamlar ve fonetik varyantlar hakknda ayrntl olarak bkz. Budagov, II, 42-44; Radloff, II,

132-142; Pekarskiy, 3329-3332; DTS, 422-424; Cirlautas, 1-15; Doerfer. III. 426 - 432; Clauson, 643-644; Kakuk,
218-222; Sravnitelniy slovar tunguso-manurskih yazkov, T. I. L., 1975, s. 379-380.
16 Doerfere gre (Doerefer, III, 426): osm. qara Festland ist Lehnwort aus ar(abish) qarra id, buna katlmamak

mmkn deil, nk kara kelimesi bu anlamyla btn Trk lehelerinde kullanlmaktadr.

17 Koyubayev, 119; V. A. Kazakevi, Sovremennaya mongolskaya toponimika (ada Mool Toponimisi), L., 1934,

s. 19; Murzayev, s. 100-101.

18 Ramstedt, halt ja sogar die Verbindung des Grundwortes qara schwarz im T. Und Mo. Fr zweilelhalt

(Doerfer, III, 437).

19 Ayrntl olarak bkz. Cirtautas, 4.

20 Trk dilinde a) isim ve b) fiil olmak zere iki kelime eidi vardr. Gramer kitaplarnda sfat, zarf, edat, bala,

nlem ve zamir gibi kelime eidi olarak verilenler, gerekte bir kelime eidi olmayp ismin ekleme bilgisinde
ald grev adlardr. Bu balamda, gramer kitaplarnda sfat tamlamas diye verilen tamlama eidinin ad da
sfat fonksiyonlu isim tamlamas olmaldr (Zikri TURAN, Doktora Ders Notlar, Sakarya 2006) .
188 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

1) Etnonimler: ara turge, ara rgz vb.

2) Coraf adlar: ara-Bogaz-gol, araburun (Marmara Denizindedir), ara-ala (Ka-

rakalpakistandadr) vb.

3) zel onomastik: ara-han, ara Mustafa vb.

Baz kalplam tamlamalarda ara kelimesi u anlamlara sahiptir:

1) Byk, iri, bol: Krg., Uyg., Karakalp., Nog. ara mal, Trkm. gara mal, Uzb.
ara mol byk ba hayvan21; ara jol byk posta yolu (Radloff, II, 134); ortak Trke
ara u kartal (< byk ku)22; Trkiye T. kara ev = byk adr (TS, IV, 2259); kara
evren = byk ylan; ejderha23; kara sr bizon (< byk inek); Tat., Bakurt., Uyg. ara
orman ~ urman youn orman; ara urt zehirli rmcek (< byk solucan); Tr-
kiyenin gneyinde ayya rtmece usul (~ evfemizm) kara olan derler; yani koca o-
lan, byk olan; qara trim (Tonyukuk, 52) ok terim; Karlatrnz Krg., Kaz., qara
tr ok ter24; Uyg. ara ter ok ter vb.
1) Ba, ulu, gl, kuvvetli25. L. Z. Budagov, kelimenin anlamlar arasnda u
anlama da iaret etmektedir: 3) mecaz: korkutucu, korkun (zel isimlerin yannda:
Kara Mustafa)26.
Bu kelime Trklerin zel onomastiinde yaygn biimde kullanlmaktadr: Kara-
han, destan kahraman, Ouz-hann babas; Kara-han, Karahanllar slalesinin kuru-
cusudur27. Kara Karayev, ada Azerbaycanl bir bestekrdr. Tarih zel isimlerin ter-
kibinde bu kelime unvan olarak da kullanlmaktadr: Ahmet Kara-hakan, mer Kara-han
vb28.

Mahmud Kgarl, szlnde bu kelimenin anlamlarndan birini yle aklam-

tr: Hakaniye hanlarna kara denir. Bogra Kara Hakan gibi29. ara, anlalan byk,
ulu anlamndadr30.

21 Radloff ve Divayeve gre Kazak Trklerinde deve, inek, koyun ve keiler kara mal, atlar ise ak mal olarak
adlandrlrd. (Material po istorii karakalpakov (Karakalpaklarn Tarihi zerine Bilgiler), Moskva-Leningrad,
1935, s. 109); bkz. Cirtautas, 4, Doerfer, III, 428.
22 Dier anlamlar ise yledir: al horozu, kaya kartal.

23 O. . Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, stanbul. 1973, s. 236.

24 Malov, PDTP, 429.

25 Cirtautas, 12.

26 Budagov, II, 53.

27 Bkz. V. V. Grigoryev, Karahanid v Mavernnagre po Tarihi Mneccim-bai (Tarihi Mneccimbana Gre

Maverannehirdeki Karahanllar), - TVORAO. T. 17. 1874, s. 194.

28 Ayrntl olarak bkz. Pritsak. Qara, s. 2-3; Pritsak. Orientierung, s. 377; O. Pritsak. Die Karahaniden, - Der

slam. Bd 31. No: 1, s. 8; DTS, 424.

29 B. Atalay, Divan Lgat-it-Trk Tercmesi III, Ankara, 1941. s. 221.

30 Nach J. H. Kramers (El, II, 777) soll t. Qara auch krltig bedeuten, und eben diese Bedeutung habe das

Wort in der Bezeichnung qara xan. Diese These scheint keine Sttze in den t. Wrterbchern zu finden
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 189

ara sfat, Kitab- Dedem Korkutta kahramann at ve silahnda da kullanlrd:

kara aygr gl aygr, ara polat z klcum saklar idm31 Kendi gl polat klcm
saklardm. Bu destan zerinde almalar yapan Orhan aik Gkyay almasnda,
kara polat tamlamasn yle aklamtr: kara elik iyi elik, krlmaz elik32. Karlatr-
nz: Oyrota: ara bolot salam elik demektir.

Ahmet Caferoluna gre, Kitab- Dedem Korkutta geen destan kahramanlar-

nn adlarndaki ara sfat, cesaret ve gllk ifade etmektedir33.
Yunanllarca Pontos Evksinos (Misafirperver deniz), Araplarca Buntus (< Pon-
tos), eski Ruslarca Pont, Pont denizi, Rus denizi, Suroj denizi olarak bilinen deni-
zin ad bu konuda alan aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Yunanca adlandrma
daha eski olan Pontos Aksinosa dayanyor. Bunun temelinde eski ranca *axaena ka-
ranlk kelimesi sakldr34. Anlalan eski Pontos Aksinos Konuk sevmez deniz - Ka-
ranlk (Kara) deniz tercmelerde, Trklerde Kara deniz, Araplarda Bahr al-asvad,
Franszlarda Mer Noire, Almanlarda Schwarzes Meer, talyanlarda Mare Nero,
Ruslarda Chernoye More olarak adlandrlmtr.

XIII. yzyl Bat Avrupa kaynaklarnda Karadeniz, Ulu deniz olarak kaytldr: La-
tince Mar Mazor, Mare Majus, talyanca Mare Maggiore, Franszca Mer Majeure;
gnatiy Smolyaninin Seyahatnamesinde (1389-1405) Karadeniz Ulu deniz olarak
kaytldr35.
E. Ch. Skrjinskayann bu konudaki gr yledir: Yunanca Karadeniz adnn
ortaya kmas, mare mains (maris maiori), Mare Maggiore (Ulu deniz) kelimelerinin
Yunancadaki mavros, mavri siyah kelimeleriyle fonetik yaknl ile ilgili olabilir36.
Demek ki, Kara (Karanlk) deniz adnn telif hakk yine de eski ranllara aittir; Bat
Avrupal denizciler, ona Ulu deniz derlerdi. Bu sylenenlerin nda yle bir soru

(Doerfer, III, 430). Ancak yukarda verilmi anlamlar, bu kelimenin gl, kudretli anlamlarnn olduunu
da gsteriyor.
31 M. Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara, 1958, s. 158.

32 O. . Gkyay, s. 237.

33 A. Caferolu Dedem Korkut Hikyelerinin Antroponim Yaps, TDAY- Belleten, 1959, s. 72. Trk dilbilimcisi

T. N. Gencan bu konuda unu sylemitir:tarihimizde kara sfatyla anlan bir hayli mehur kii vardr.
Esmer olduklar halde esmer deil, kara denmesi dikkate deer. Hepsinde de sertlik, kuvvetlilik, yiitlik
anlam sezilir (Ciratutas, s. 34).
34 Fasmer, IV, 345; A. A. Freyman, Nazvaniye ernogo morya v domusulmanskoy Persii (slamiyet ncesi randa

Karadenizin Ad), - ZKB. T. 5. 1930, s. 647 - 651; V. . Abayev, Osetinskiy yazk i folklor (Osetin Dili ve Folkloru),
I. Moskva-Leningrad, 1949, s. 158 - 159.
35 Barbaro i Kontarini o Rossii, K istorii italo-russkih svyazey XV v. (Rusya Hakknda Barbaro ve Kontarini. XV. yy.

talya-Rus likileri Tarihine Dair), Vstupitelnye statyi, podgotovka teksta, perevod i kommentariy Ye. .
Skrjinskoy. Leningrad, 1971, s. 164; Encyclopedie de lslam, T. 2 (1927), s. 777.
36 Rusya Hakknda Barbaro ve Kontarini, s. 164.
190 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

akla geliyor: Trke ara deniz, nasl aklanmal: Kara deniz mi, Ulu deniz mi?. Bar-
tolda gre phesiz ara, burada siyah deil byk, ulu, gl, korkun anlamn-
dadr37.

Dounun corafya sahasnda nl svireli uzman Leopold de Saussur (1866-

1925), bir almasnda kaydetmitir ki, Arap corafyac al-Dimaki (. T. 1326) bu de-
nizi, Bhr el aswad olarak adlandryordu ve onu yle izah ediyordu: tant en arabe
(aswad), quen turc (kara), le mme mot possde la double signification de plus
grand et de noire. Les expression Bhr el aswad et Kara deiz ne seraient ainsi que
lequivalent du terme Mer Majeure38.
Bir dier ihtimale gre, Anadoluyu k noktas olarak kabul edersek, Karadeniz,
kuzeyde kalr39. Karadeniz, ilkin Kuzey denizi anlamn tayor olabilir [ara ku-
zey, aada bkz.]40. Bu durumda Kzldeniz gneyde kalr (zl gney), batda ka-
lan Akdeniz, Trke, Arapa, Bulgarca, Yunanca Beyaz deniz anlamna gelir: ak
beyaz, bat aada bkz. Maverannehirin kuzeyinde kalan Aral Glnn adlar
arasnda ara Deniz de vardr (Hasanov, s. 9).

2) iddetli (rzgr, ayaz vb. hakknda): Trkiye T. kara k, Azer. garag kn en

souk dnemi; Nog. ara suv iddetli ayaz, Kaz. Karakalp. ara jel iddetli rzgr;
Azer. gara yel kuru, scak rzgar; qara jel iddetli rzgar (DTS, 423); kara cel Kuzey
batdan esen sert rzgar41; Tat. kara yavm gz yamurlar (souk, devaml); Uyg. ara
boran frtna, kasrga; Uyg. ara soga yakc ayaz; Tat. kara kmz sarho edici (yani;
kuvvetli) zel kmz. Karlatrnz: Mo. har, Buryat. hara; har hls bol ter; har uurga
iddetli tipi, hara hyten iddetli souk; hara boroo iddetli yamur; hara halhin id-
detli rzgar; hara tuja koyu orman; har arhi in (kuvvetli) votkas, hara tamhin yap-
rak (kuvvetli) ttn); Har mrn Amur nehri42 (< Byk, suyu bol nehir).
3) Temiz (katksz): Krg. kara amal yasz rzgar, kara suuk kuru ayaz, kara
toko kuru ekmek; Karakalp. ara suu kuru ayaz; zb. ora sovu kuru souk, id-
detli souk; Trkiye T. kara et yasz et43. Karlatrnz: Mo., Buryat. har ol sade
etli orba, hara myahan yasz et, hara len yasz orba, hara uhan temiz su, bir
tek su.

37 V. V. Bartold, slam na ernom more (Karadenizde slamiyet), - Soineniya. T. 6. Moskva, 1966, s. 665; bkz.
Encyclopedie de lslam, T. 2. s.774 - 775; slam Ansiklopedisi, 5. Cilt, stanbul, 1950, s. 238-240; Encyclopedie de lslam,
Nouvelle edition. T. 4. Livr. 69-70. Leiden - Paris, 1975, s. 598-600. Burada, Karadeniz adnn ortaya k ile
ilgili btn grlere yer verilmitir.
38 Saussur, s.31.

39 Gabain. Vom Sinn, s. 115: Trke evirisi, s. 110.

40 A mon avis le nom de Mor Noire, que les Turcs osmals ont trouve (Saussur, s. 32).

41 Derleme Szl, VIII, 2651.

42 K. M. eremigov, Buryat-mongolsko-russkiy slovar (Buryata-Moolca-Rusa Szlk), Moskva, 1951, s. 549-550;

Mongolsko-russkiy slovar (Moolca-Rusa Szlk), Moskva, 1957, s. 512-513.

43 Bkz. Cirtautas, 11.
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 191

4) Kara, toprak, kta44: Trkiye T. kara sular, kara kuvvetleri, kara nakliyat, kara
gmr, kara vapuru, kara kurbaa, kara yolu, kara yeli geceleyin karadan denize doru
esen rzgr45, karaya oturmak, karaya kmak, karaya vurmak, karac, zb. ora bahe top-
ra46.
Toprak, kara anlamndaki ara kelimesi ara um zerinde bitki biten ve bu yz-
den kaymayan kum, ara su topraktan, pnardan beslenen nehirlerin bir tr 47.

5) Gkyznn karanlk (kuzey) taraf, kuzey. Trkler, dier halklar gibi (yuka-
rda bkz.), ynleri ifade etmek iin renk sembollerini (~remizlerini) kullanmlardr.
Trkler, ara kelimesiyle kuzeyi ifade ediyorlard. oban yldzl (Temir az) gky-
znn karanlk ksmysa hareket etme noktasnn esas ve btn byk, ulu ve ba-
lca48 saylan her eyin ifadesinde kullanlyordu. Bu yzden de bu kelime unvan ola-
rak kullanlrd: ara hakan - ; yani ulu han (yukarda bkz.), hann ba kararghnn:
ara ordu, ara um - kuzey durak (qara qum - bei der Ost-Tu-ke - Nrdliche Re-
sidenz)49. Yukarda aklanan O. Pritsakn grne, G. Doerferden itiraz gelmitir.
Doerfere gre Trklerin esas aldklar ey Kuzey deil, Doudur (ayn Hint-Avrupa-
llardaki gibi), Moollar (ve inlilerde) bu, Gneydir50.
Farkl zamanlarda farkl Trk halklar yer-yn belirlemede u 4 yntemi kullan-
mlardr:

1) Yzn gnein doduu tarafa, yani douya evirerek (ykselen gne klt),
2) yzn len vakti gneine, yani gneye evirerek (len gnei klt), 3) Yzn
gece yars tarafna; yani kuzeye evirerek, 4) Dikey ynnde yz yukarya (dou) ve
aaya (gneye) evirerek51.
K. Tallkvistin gzlemlerinin sonularna gre birok dilde, zellikle Fin-Ugor ve
Trk lehelerinde kuzey yn kendi adlandrlmasnda, gkyznn karanlk taraf ve

44 Budagov, II, 53; Radloff, II, 142.

45 Trke Szlk, Ankara, 1974, s. 451.
46 zbek Trkesi-Rusa Szlk Moskva, 1959, s. 622.

47 Ayrntl olarak bkz. A. N. Kononov, O semantike slov kara i ak v tyurkskoy geografieskoy terminologii. (Trk

Corafya Terminolojisinde ak ve kara Szcklerinin Semantii Hakknda, - AN TadjSSR. Otdeleniye

obestvennh nauk. Vp. 5. 1954, s. 83-85; V. L. Vyatkin, Material k istorieskoy geografii Samarkandskogo vilayeta
(Semerkand Vilayetinin Tarih Corafyasna Dair Bilgiler), - Spravonaya knijka Samarkandskoy oblasti. Vp.
7. 1902, s. 29; Muratazayev, 101-102.
48 Budagov, II, 53.

49 Pritsak. Orientierung. s. 377. ara um tamlamasnn iki anlam vardr: a) Yer ad (~toponim), b) Kum cinsi

(tr) (aada bkz.).

50 Doerfer, III, 430.

51 A. N. Kononov, Sposob i termin opredeleniya stran sveta u tyurkskih narodov (Trk Halklarnda Ynleri

Belirlemede Usul ve Terimler).

192 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

gece ile ilikilendirilmektedir52. Karlatrnz: Manuca sagili, sahalyan siyah, ku-

zey (. . Zaharov, Manuca-Rusa Szlk, Petersburg, 1875).
Gkyznn gece yars taraf; yani kuzeye gre hareket etmeyi Barthold Krgz
Trklerinde tespit etmitir53. Trklerin kuzeyden hareketle yer-yn belirlemelerini
Omeljan Pritsak da ifade etmitir54.

O. Pritsakn ara = kuzey (-li) gr, A. von Gabain tarafndan desteklenmitir. A.

von Gabain, Renklerin Sembolik Anlamlar zerine adl makalesinde, O. Pritsakn
grn daha da gelitirmitir: l ad ara um; yani siyah > kuzey l, bu ln
Horasann kuzeyinde bulunmas ile alakaldr diye bir ihtimal ortaya atmtr55.
O. Pritsakn ileri srd ve A. Gabainin destekledii ara um kuzey kum l
grn deerlendirirken ara um tamlamasnn iki anlamda kullanldn gz
nnde bulundurmak gerekir: a) Barkan kumuldan (a um) farkl olarak zerinde sa-
bit bitki rts bulunan ve bu yzden kaymayan bir kum trn ifade eden terim56
(Kumulun sakinleri Trkmenler, Kopet-da ve Horezm arasndaki araziler iin l
anlamnda ara um kavramn kullanmyorlard57); b) Trk Runik abidelerde geen
toponim (~yer ad). eski Trk corafya adnn (buna ara um da dhil) lokalizas-
yonunu aratran K. Czegledi farkl kaynaklara dayanarak (aralarnda en eskisi in
kaynaklar) yle bir sonuca varmtr: ara um, inin kuzey snr, Gobi lnn g-
neyi ve Sar Irmakn byk dirseinden kuzeye doru yerleen nsann kuzey yama-
cndaki kumulun addr58.
Belki de, Karakorum, Orhon nehrindeki bir Mool kentidir. Anlam da Kuzey
kamptr. nk Karakorum srt, Cammu ilinin kuzeyindedir59.

52 K. Tallqvist, Himmeisgegenden und Winde, s. 141.

53 V. V. Barthold. Kirgiz. storieskiy oerk (Krgzlar. Tarih Hikye), - Soineniya. T. 2. . 1. M., 1963, s. 533.
54 Pritsak. Qara, s. 18-19.

55 Gabain. Vom Sinn, s. 114; Trkeye eviri, s. 110

56 Ayrntl olarak bkz. A. N. Kononov, O semantike slov kara i ak v tyurkskoy geografieskoy terminologii (Trk

Corafya Terminolojisinde ak ve kara Szcklerinin Semantii Hakknda) Dou Prusya'da allarla rlm
kumullar, hareket eden kumullardan farkl olarak, kara kumullar olarak adlandrlrd - Schwarze Dnen
(Ya. S. Edelschtain. Osnov geomorfologii. zd. 2, L., 1947, s. 337).
57 E. M. Murazyev, K geografieskoy terminologii turkmen (Trkmenlerin Corafya Terminolojisine Dair), - izv.

VGO, 1939, No: 6, s. 883.

58 K. Czegledy, Coay-quz, Qara-qum, Kk-ng. - AON. T: 15. No: 1-3. 1962, s. 55-69.

59 Karlatrnz: La quinzim ann de Tai-Tsou (1220) on tablit les commanderies au nord du Fleuve, et on

fixa la capitale en cet endroit-ci (Karakorum) (P. pelliot. Notes sur Karakorum. - JA. 1925. April - Juin, s. 374).
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 193

Trkiyede kara yel souk kuzey-bat rzgr60, Bosnada bat rzgr61 demektir.
Budagov Szlnde (II, 44) bunu kuzey rzgr olarak kaydetmitir; Kazaklarda
kara bat62, Azeri azlarnda gara jel dou rzgr63demektir.

Trk orografik adlar ve terminolojinin incelenmesi iin ara (gara) dag / tag / tog /
tau / too adn tayan ok saydaki da ve da srtlarnn ynlerini renmek gerekir.
Karlatrnz: zb. ora tog siyah dalar, alak dalar, bitkisiz dalar64; ora tog
terimiyle zbekler gnei grmeyen dalar65 da ifade ediyorlard; yani dalarn ku-
zey yamalarn; Karlatrnz: Krg. (gney): kara dalarda karla kaplanmam yer
demektir.
Tarihi corafya ve Trk-Slav kltrel ilikiler iin SSCBnin gneyindeki toprakla-
rn renklerle adlandrlmas da ok nemlidir.

Bu konuda B. A. Rbakov unlar sylemitir: Kumaniyann blgeleri iin d-

riside adn bulunmas ok ilgintir: Beyaz, Siyah ve D. Kavimlerin siyah ve beyaz-
lara ayrlmas Trkler iin olaandr. Siyah Kumaniya driside Tmutarakan ile komu
olarak belirtilmitir, Beyaz Kumaniya ise Kanevden 150 mil (300 km civar) Gney-
Batdadr66. Haritada Beyaz Kumaniya, Siyah Kumaniyadan daha batda gsterilmi-
tir.
Siyah kelimesinin kuzeyi, beyaz kelimesinin baty ifade ettiini kantlayan Rus
kaynaklarnda geen bir rnei verelim: XII. yzyln ortasna Polovets topra
(~Det-i Kpak67) Beyaz ve Siyah Komaniya, Beyaz veya Bat Kumaniya, Transdinyes-
ter (~Turla) ve Dniyepr (~zi) ordalarn kapsyordu. Siyah Kumaniyann merkezi
Kuzey Donets idi68. Bu demek oluyor ki, Siyah Kumaniya, Det-i Kpakn kuzey veya
kuzey-dousunda, Beyaz Kumaniya ise bat veya gney-batsnda idi.
Kuban (veya Azak) Bulgarlar, Siyah Bulgarlar olarak anlmakta, lkelerine de Siyah
Bulgariya69 denilmekte idi.

60 Trke Szlk, Ankara, 1974, s. 455.

61 Radloff, II, 137.
62 Koyubayev, s. 8.

63 Doktora rencisi T. Karayevden alnan bilgidir.

64 H. Hasanov, Russko-uzbekskiy i uzbeksko-russkiy terminologieskiy slovar po geografii (Rusa-zbek Trkesi ve

zbek Trkesi-Rusa Corafya Terimleri Szl), Takent, 1964, s. 110.

65 H. Hasanov, s. 28.

66 B. A. Rbakov, Russkiye zemli po karte drisi 1154 g. (1154 yl drisi Haritasna gre Rus Topraklar), - KSMK,

Vp. 43. 1952, s. 42-43.

67 Rusada Trke // sesine yakn bir // sesi bulunmaktadr, bu yzden Trk ses bilgisine uygun olarak Kipak

deil de Kpak yazmalyz.

68 S. A. Pletneva, Peenegi, torki i polovts v yujnorusskih stepyah (Gney Rusya Topraklarnda Peenek, Trk ve

Kpaklar), - MA. No: 62, 1958, s. 194.

69 M. . Artamonov. storiya hazar (Hazar Trklerinin Tarihi), Leningrad, 1962, s. 172, 373, 386, 387; V. V. Latev,

N. V. Mallitskiy, zvestiya vizantiyskih pisateley o Severnom Priernomorye, - GAMK. 91. 1934, s. 11.
194 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

Bu tabi ki de onun corafi konumu ile alakalyd ve bu ara kelimesinin bilinen en

yaygn anlamyd.
ara kelimesi [ayn a, kk / gk, sar(g) kelimeleri gibi] etnonimlerde, soy / boy ad-
larnda belirleyici bir unsur olarak yaygn biimde de kullanlmaktadr. Mesela; P. Pel-
liotun70 aratrmalarna gre ara Kitay olarak Cengizhann Douya kndan yzyl
nce inin kuzeyine g eden Hitaylardan sz edilmektedir. Demek ki, byk olas-
lkla ara Kitay Kuzey inliler (~Hitaylar) idi.
in kaynaklarna gre, Siyah Tatar Devleti (yani; Kuzey anyu71), Byk Moo-
listan olarak adlandrlmakta idi72.
Bu konuda P. M. Melioranskiy unlar sylemitir: Kara-Krgzlar, Tanr dalar-
nn kuzey yamac boyunca yaamaktadrlar73. N. A. Aristov ise Kara-Krgzlarn Bat
Tanr dalarnda74 yerletiklerini ifade etmitir. Bu ise Melioranskiyin yazdklarn ta-
mamen dorulamaktadr. nk ada Kazak Trkesinde kara Batdr. Gney Kr-
gzlarn bykleri, Kuzey Krgzlar iin hl Kara Krgz ifadesini kullanlmaktadr75.
2) Bykba hayvan, kalabalk, ordu 76, avam halk, ayak takm77; kle, o-
unluk, kitle78. Trk runik abidelerinde qara kelimesi halk, halk kitlesi, avam halk
anlamna gelen qara bodun (halk + halk) tamlamas iinde bir ikileme unsuru olarak yer
almaktadr79. Ayn anlamda bu tamlama unsurlarnn yer deiimi ile kullanlmakta-
dr: bodun qara 80 [Karlatrnz: el bodun (kavim + halk) halk81]. Bu da bodun kelimesi
ile e anlaml olduunu ispatlamaktadr.

70 P. Pelliot, Notes sur le Turkistan de M. W. Barthold, - Toung Pao. Vol. 27. 1930, s. 48.
71 Kuzey anyu - Hunlarn kuzey ve gney olarak ikiye ayrlmasndan sonra Kuzey Hunlarn kabile reisi.
Kuzey Hunlar zamanmz Moollarn yerletii topraklarda ikamet ediyorlard. (Kratkiye svedeniya o ernh
tatarah Pen Di-ya i Sy Tini (Lin kun-i ve N. Ts. Munkuyevin Yayn), - Problem vostokovedeniya. 1960,
No: 5, s. 145.
72 Ayn yer, s. 136.

73 P. M. Melioranskiy, Kratkaya grammatika kazak-kirgizskogo yazka (Kazak-Krgz Trkelerinin Ksa Grameri),

. I. Fonetika i Etimologiya, St. Petersburg, 1894, s. 3. prim.1.

74 N. A. Aristov, Zametki ob etnieskom sostave tyurkskih plemen i narodnostey i svedeniya ob ih islennosti (Trk

Kavim ve Halklarnn Etnik erii ve Saylar Hakknda Notlar), - JS. Gol.6.Vp. 3-4. 1896, s. 394.
75 Yudahin, 494.

76 Budagov, II, 44, Radloff, II, 141.

77 Radloff, II, 140. bkz. H. Vambery, Das Trkenvolk in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen,

Lpz., 1886, s. 385; Xavier de Planhol. Noirs et blanes: sur un contraste social en Asie Centrale, - JA. T. 255, No:
1, 1967, s. 107-116.
78 Yudahin, 346; DTS, 423; . V. Kormuin, Leksiko-semantieskoye razvitiye kornya -qa v altayskih yazkah (Altay

Dillerinde Leksik-Semantik Adan -qa Kknn Geliimi), - Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya. M.

1971, s. 16-17.
79 Malov, PDTP, 411; DTS, 423.

80 DTS, 108.

81 DTS, 169.
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 195

Bykba hayvan anlamndaki qara kelimesi, jilqi qara tamlamasnda da kullanl-

maktadr82. Mesela; Kaz. iri kara mal bykba hayvan demektir.
ara (ayn Buryat. hara, Mo. har gibi) topluluk, okluk, belirsiz genelleme an-
lamlarn ifade etmektedir: qara qama tm, birlikte, btn 83; Trke kara kamg
halk84; Tat. kee kara kimse, insanlar85; Yakut. kici-hara buol- insan ol-, birey ol-86:
kee ~ kii ~ kii insan demektir.

Bir zellii, nitelii pekitirme szc olarak ara kelimesi:87 adm lg kara adam
kaldm atm lnce tamamen yaya kaldm88, Tat.: kara jeyeu tamamen yaln, her ey-
siz, hibir eysiz demektir.
A (Trkm. a:k, Azer. a) kelimesi Trk lehelerinde u anlamlarda kullanlmak-
tadr: 1) beyaz; 2) temiz, lekesiz, masum, drst, doru, gzel, muhteem,
3) boz (at cinsi); 4) beyazlk, ak (gzn, yumurtann ak); 5) akl gzbebei; 6)
st rnleri89.
A kelimesi, ayn ara, kk, sar(g) kelimeleri gibi bir unsur olarak kullanlmaktadr:
1) zel adlarda: A Buga, A Muhammed, A Ta, A Arg vb.

2) Etnonimlerde: a oyunlu, a Nogay, a Nayman, a alma vb.

3) Corafik adlarda (hidronim ve oronimler): A Deniz Akdeniz, A Darya (Zarafan
nehrinin kolu), Agizel (Beyaz nehir, Bakurdistan); A Kerman, A urgan; A tau (ay-
rntl olarak bkz. Radloff Szl, I, s. 88-95).
4) Sosyal terminolojide: a asil, a syek ifadesi ara avam halk ifadesinin zt an-
lamlsdr (yukarda bkz.).

5) Ku, hayvan, balk, yiyecek, gda malzemeleri, kap kacak adlarnda (bkz. Radloff
Szl, I, s. 90-92).

Akan, hzl akan anlamndaki a kelimesi (karlatrnz: a- akmak, akp git-

mek), corafi isimlendirmeleri ifade eden tamlamalarn ierisinde yer almtr: a um

82 DTS, 267.
83 DTS, 424.
84 Derleme Szl, VII, 2645.

85 Tatarsko-russkiy slovar (Tatar Trkesi-Rusa Szlk), Moskva, 1966, s. 250; bkz. Radloff, II, 141; Clauson, 644;

Pavet de Courteille, Dictionnaire Turk-Oriental, P. 1870, s. 396.

86 Pekarskiy, 3329.

87 Cirtautas, 13.

88 N. F. Katanov, Opt issledovaniya uryanhayskogo yazka (Uryanhay Dili Aratrma Denemesi), Kazan, 1903, s.

808.
89 Anlamlar ve fonetik varyantlar hakknda ayrntl olarak bkz. Budagov, I, 66-67; Radloff, I, 88-96; Sevortyan,

11-117; DTS, 48; Nacip, 40; Yudahin, 37; Cirtautas, 17-27; Doerfer, II, 84-85.
196 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

barkan kumlar, a su dalardaki karlarn erimesiyle beslenen nehirler90 demektir.

Barthold bu konuda unu sylemitir: Normalde nehir ayrm yaplrken, onun doal
yatanda akan ksmna Aksu veya Ak-Darya; suni kanalna ise Karasu veya Kara-
Darya denir91. Karlatrnz: asay - kk aylarn adlar (say < ay kk nehir);
Adala 1) Kazakistandaki birok bozkrn ad, 2) li nehrinin dou kys boyunca uza-
nan barkan kumlu alandr. Ye. Koyubayeve gre bu durumda a kelimesi, yemlik
ot, dala ise bozkr anlamndadr ve bylece bu tamlama yemlik otlu bozkr anla-
mna gelmektedir92. Ancak bilinen Trke szlklerin hi birinde a kelimesi, yemlik
ot, yem anlamnda kullanlmamtr. Adala kelimesi, barkan kumlu alan anlamna
geldiine gre, bu tamlamada a kelimesi akan, akc, barkan anlamlarna gelmek-
tedir; yani hareketli kumlu olan bozkr demektir.

Trk lehelerinde a kelimesi baty, bat ynn ifade etmede kullanlrd. Trkiye
Trkleri, Akdenizi Batdaki denizi ifade etmede kullanyorlar93; Hazar denizinin
Trke adlarndan biri ile karlatrnz: A Deniz Beyaz ~ Bat denizi94; muhtemelen,
ayn sebepten dolay Rus arlar (ilkin Mool ve Trklerde) Beyaz arlar; yani Bat
arlar olarak adlandrlrd95.

Muhtemelen, Beyaz Rusya ad Rusyann bat topraklar, XIII-XIV. yzyllarda Ta-

tar-Moollar ve Litvanya derebeylerinden bamszd96. Demek ki Trke A, beyaz-
bat (batl) ile balantldr97.

90 A. N. Kononov, O semantike slov kara i ak v tyurkskoy geografieskoy terminologii (Trk Corafya

Terminolojisinde ak ve kara Szcklerinin Semantii Hakknda), s. 83-85.
91 V. V. Barthold, Aksu, - Soineniya, T. 3, s. 316, slam Ansiklopedisi, 4. stanbul, 1941, s. 274.

92 Koyubayev, s. 22, 24.

93 Mais, quelle que soit lorigine premire - antrieure linstailation des Osmanlis en anatolie du terme Mer

Noire, sa combinasion ultrieure avec, le terme purement turc Mer Blanche, est videmmet dordre
cosmologique, moins dune double concidence beaucoup moins vraisembiabic que lexplication natrelle
Mer Blanche (Ak deniz) -mer de louest de meme que Ak Padishah (le Padichah Blavc) est lempereur de
louest (Saussur, s. 31-32). Akdenizin farkl adlandrlmalar hakknda bkz. slam Ansiklopedisi, 3. cilt, stanbul,
1941, s. 233.
94 Hasanov, s. 6.

95 Lhomologie est vldante entre ce nom de tsar blanc. Donn par les Mongols lempereur de louest et celi

de mer Blanche donn par les Turcs ala mer de louest (Saussur, s. 34).
96 Sovetskaya istorieskaya entsiklopediya (Sovyet Tarih Ansiklopedisi), T. 2, stb. 212. Belaya Rus (Beyaz Rusya)

ad dnda eskiden beri ernaya Rus (Kara / Siyah Rusya) ad bilinmekteydi. Polotsk Knezliinin gney-bat
ksmnda yer alan blge bu ad tamaktayd. Bu toprak sonradan Beyaz Rusyaya katlmtr. Belaya Rus ve
ernaya Rus terimlerinin etimolojisi hala tam olarak bilinmemektedir. XVI. yzylda Polonyallar Beyaz
Rusyaya ernaya Rus, Byk Rusyaya ise Belaya Rus derlerdi (N. S. Derjavin, Proishojdeniye russkogo
naroda (Rus Halknn Kkeni), Moskva, 1944, s. 119-120; Belaya Rus Adn Aklama Denemeleri Hakknda
bkz. s. 120-121). Prof. Solovyevun grne gre (Velikaya, Malaya i Belaya Rus - Vopros istorii, 1947. No:7,
s. 23), Belaya Rus terimi dou kkenlidir ve bamsz, byk ve aydn lke anlamna gelir, onun zt anlamls
ernaya Rus ise (zamannda Litvanya Rusyas bu ad tamaktayd) baml, kk lke anlamndadr. XV.
yzylda Velikaya Rus (Byk Rusya) Belaya Rus (Beyaz Rusya) ile ayn anlamdayd (s. 34); bkz. Fasmer, I,
149.
97 Bkz. O. N. Trubaev, Ranniye slavyanskiye etnonim - svideteli migratsii slavyan (Erken Slav Etnonimler - Slav

Glerinin Tanklar), - Vya. 1974. No: 6, s. 51, prim. 4.

 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 197

Ancak siyah ve beyaz kelimelerinin birok halk tarafndan yaygn olarak kul-
lanlmas burada renk adlarndaki ok anlamlkla ilikilidir.
Trkiye Trkesi azlarnda ilk unsuru ak, a beyaz, aka, ake, ake beyaz, aka
paka, ikinci unsuru rzgr anlamna gelen tamlamalar ok yaygn grlmektedir:
ak yel, a yel, aka yel, ake yel, aka rzgr, aka rzgr. Kullanm yerlerine gre byle
tamlamalar gney, bat, dou, kuzey-bat veya kuzey rzgr kavramlarn ifade et-
mektedir98; karlatrnz: Aka kanat gneyden esen ve ska kar getiren rzgr (Ma-
ra blgesi). Krgz Trkesinde a beyaz kelimesinin e anlamls, kuba beyaz, ak
(soluk), kl rengi kelimesidir: kuba amal kuru rzgr (Yudahin, 435). Kuman(lar)
etnonimi ve Kuzey Kafkasyadaki iki nehrin ad - Kuban ve Kuma nehirleri, kuba >
kuban ~ kuman kelimesi ile ilikilidir99.

ada Trk lehelerinde kk ~ gk kelimesi u anlamlarda kullanlmaktadr:

1) lacivert, mavi, gk mavisi, ak yeil, mavimsi, krpe yeillik rengi, boz,
kl rengi.
2) gk, krpe ot, yeillik, ayr100.

Bazen kk-gk kelimesinin e anlamls olarak yal yeil, mavi kelimesinin kulla-
nldn grmekteyiz101.
Kk kelimesi, aadakilerin ilk unsuru olarak kullanlmaktadr:

1) zel adlarda: Kk ta, Kk bri vb.

2) Etnonimlerde: Kk Trk vb.
3) Corafya adlarnda (hidronim ve oronimler): Kk ~ Gk-su (Orta Asyada ve baka
yerlerde birok nehir bu ad tayor); Koketav (< kk + e - tau Lacivert ~ Mavimsi
da) vb.

4) Ku, hayvan ve bitki adlarnda.

Trkiye Trkesi azlarnda gk yel tamlamasndaki gk kelimesi u anlamlarda
kullanlmaktadr: 1) kuzey-dou rzgr, 2) kuzey-bat veya bat rzgr, 3) gney
rzgr; ancak Gk yeli tamlamas yannda tm ynlerin rzgr anlam verilmitir102;
karlatrnz: ak yel (yukarda bkz.).

98 Derleme Szl, I, 146, 165.

99 A. N. Kononov, K etimologii etnonimov kpak, kuman, kumk (Kpak, Kuman ve Kumuk Etnonimlerinin
Etimolojisine Dair), - UAJ. Bd 48. 1976, s. 159-166.
100 Anlamlar ve fonetik varyantlar hakknda ayrntl olarak bkz. Budagov, II, 157-158; Radloff, II, 1218, 1221;

Sevortyan; Yudahin 417; Nacip, 652; Cirtautas, 66-74; Doerfer, III, 640-642.
101 DTS, 246; Cirtautas, 43.

102 Derleme Szl, VI, 2139.

198 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

Beyaz, mavi gibi renk sembollerinde iki kavim birliinin ifade edildii bellidir: Al-
tn Ordu baz kaynaklarda Mavi Ordu (~ Kk Ordu), Altn Ordu hannn soyundan
gelenlerin mlkiyeti ise Beyaz Ordu (~ A Ordu) olarak adlandrlrd. Ama baz ta-
rih vaka nmelerin mellifleri, Ordu han torunlarnn ulusunu, Mavi Ordu (~Kk
Ordu) olarak adlandrlrlard103.

Bu konudaki en yeni aratrmalara gre, XIV. yzyln sonu - XV. yzyln banda
Ci ulusunun sol kanadn Kk-Ordu, sa kanadn ise Ak-Ordu diye adlandrmak ge-
rekir104. Bunun yan sra Gerekten Kk-Orduyu batda deil de douda, daha do-
rusu Yayik nehrinin arkasnda, Ak-Orduyu ise Saray ehri yaknlarnda aramak gere-
kir105; yani batda aramak gerekir.

Yukarda sylenenlerden kuvvetle muhtemel u sonucu kartabiliriz: kk

dou, a bat anlamna gelmektedir.
Kk kelimesinin dou - doulu anlamna geldii ile ilgili eski Trke yazl eser-
lerden alnm pek ok kant vardr. Mesela; Mool bozkrnn dousunda yerleen
tken yerinde106 (Dou Hagayn ormanlk da alanlarndan biri) yaayan Trk-
ler Kk Trk, Dou Trkler adn tayorlard107. Bir eski Trke mani metninde Kk-
men-dag tamlamasnda gemektedir. Bu da tam da gnein doduu yerde; yani do-
uda bulunmaktadr108. Cengiz han, eski Trklerin geleneini devam ettirerek kendi
halkn Kke Mongol diye adlandrmtr. nk onlarn byk ounluu douya yer-
lemiti109.
Konstantin Bagryanorodny bu konuda unlar sylemitir: Dnyester nehrinin sa
kysnda boalm kentler vard: ilk kentin ad Peeneklerce Beyaz diye adlandrlrd,
nk talar beyaz gibi grnyordu 110. drisinin yazsnda (burada) ilk hecede
Ak, beyaz olarak okunur. Belki de drisi, Peeneklerden (veya Polovetslerden)
kalma Belgorod (Beyaz ehir) adn esas almtr. Konstantin Bagryanorodny ise

103 Barthold, Dvenadsat lektsiy po istorii turetskih narodov Sredney Azii (Orta Asya Trk Halklar Tarihi Boyunca
On ki Ders), - Soineniya. T. 5. Moskva, 1968, s. 138-139.
104 G. A. Fedorov - Davdov, Anonim skandera i termin Ak-Orda i Kok-Orda (skender Anonimi ve

Ak Orda ve Kk Orda), storiya, arheologiya i etnografiya Sredney Azii, Moskva, 1968, s. 229.
105 T. . Sultanov, O terminah Ak-Orda, Kok Orda i Yz Orda (Ak Orda, Kk Orda ve Yz Orda Terimleri

Hakknda), - AN Kaz SSR. Seriya obestvennaya. 1972. No: 3, s. 72.

106 S. G. Klyatorny, Drevnetyurkskiye runieskiye pamyatniki kak istonik po istorii Sredney Azii (Orta Asya Tarihi

Boyunca Kaynak Olarak Eski Trk Runik Abideleri), Moskva, 1964, s. 34.
107 O. Pritsak. Qara, s. 21-22; L. Bazin, Les calendriers turcs anciens et medievaux. Lille, 1974, s.114.

108 Gabain. Vom Sinn, s. 114.

109 Gabain. Vom Sinn, s. 115. Karlatrnz: les Mongols orientaux portaient le nom de Mongols Bleus (bleu

azure ou vert clair = Est) au temps de Gengis khan (Saussur, s. 34).

110 B. A. Rbakov, Russkiye zemli po karte drisi 1154g. (1154 yl drisi Haritasna Gre Rus Topraklar), s. 18.
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 199

Belgorodun Yunancadan tercmesini vermitir111. Bu byle ise Peenekler (veya Po-

lovetsler) bu ehri Beyaz olarak sadece tek bir nedenle adlandrm olmaldrlar: O da
batya yerletii iindir.

Ortak Trke sarg ~ sark ~ sarh > sarh (~ sar) sar, soluk, sar kzl, sarn,
kzl doru (at hakknda); yumurtann sars, safra, sarlk112 kelimesi; uv. sar
sar; ura, ora, ur, or beyaz113; Mo. ar, Buryat. ara sar, sarn, benekli (at)
demektir.
Trk lehelerinde sarg, sark, sarh, sar kelimesi de ok yaygn kullanlmaktadr:

1) Etnonimlerde: Sar-pa, Sar-Uygur, Sark (Trkmen kabilesi), Sarhlar (Sagay

kemii); Alt Sar, Ceti Sar (Krgz soylar)114 vb.

N. A. Aristovun, etnonimlerin iinde yer alan sar kzl sar, sarn kelimesinin
Trklerin Dinlinlerle kartna iaret etmektedir diye bir tahmini vardr115. Saru ke-
mii (Bugularda serikey); yani sar - Yenisey Krgzlarda esas soylar tekil eden ke-
miktir (ceti sar, alt sar). Ayn zamanda btn Trk kavimleri tarafndan kutsal sayl-
maktayd, nk bu durum Trklerin Dinlinlerle youn karmn gstermektedir116.

2) Toponimlerde: Saraga, Sarkam vb117.

Volga nehrinde nl kent olan Saratov kentinin ad genelde Trke sar taw sar
ya da beyaz da kelimesine dayandrlrd118. K. Mengesin grne gre bu kabul
edilemez. nk buna iki delil engeldir: a) Rusada orta hecede vurgunun bulunmas
Sartov, b) Sar kelimesindeki // sesinin /a/ sesine dnmesi iin herhangi bir fonetik
sebebin olmaydr. Menges bu yer adn, Farsa sar ba, balang kelimesiyle ak-
lamtr119.

111 Ayn yer.

112 Anlamlar ve fonetik varyantlar hakknda ayrntl olarak bkz. Budagov, I, 686; Radloff, IV, 319-320, 322;
DTS, 488; Yudahin 637; Doerfer, III, 220-221.
113 V. G. Yegorov, Etimologieskiy slovar uvaskogo yazka (uva Trkesinin Etimolojik Szl), eboksar,

1964, s. 339.
114 N. Bravin, . Belyayev, Ukazatel plemennh imen k statye N. A. Aristova Zametki ob etnieskom sostave

tyurkskih plemen i svedeniya ob ih islennosti (N. A. Aristovun Trk Kavim ve Halklarnn Etnik erii ve
Saylar Hakknda Notlar makalesinde kavim adlar dizini), - ZRGO. T. 28. Vp. 2. St. Petersburg, 1903, s. 23;
K. . aniyazov, K etnieskoy istorii uzbekskogo naroda (zbek Halknn Etnik Tarihine Dair), Takent, 1974, s. 29-
30.
115 N. A. Aristov, Zametki ob etnieskom sostave tyurkskih plemen i svedeniya ob ih islennosti (Trk

Kavim ve Halklarnn Etnik erii ve Saylar Hakknda Notlar), - JS. God.6.Vp. 3-4. 1896, s. 322-323, 348.
116 Ayn yer, s. 397. V. V. Bartholda gre bu gr ilgi ekicidir.

117 Ayrntl olarak bkz. D. sayev, Slovo sar v kirgizskih toponimah (Krgz Yer Adlarnda Sar Kelimesi), AN

Kirg SSR. 1970, No: 3, s. 86-91; Koyubayev, s. 190-193.

118 Fasmer, III, 560-561.

119 K. H. Menges, Altajische Wrter in Russischen und ihre Etymologia, - Zeitschrift fr Slavische Philologie, Bd

37. H. I. 1973, s. 13.

200 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

Ancak Saratov yer adnn ilk unsuru uva Trkesinde sar sar olduunu d-
nrsek, Mengesin itiraz kesinlikle geersiz olur.
Eski zamanlarda baz Trk lehelerinde, rnein Hazar Trkesinde, belki de Bul-
gar Trkesinde de, sar(g) kelimesi, sar biiminde beyaz anlamna geliyordu (ayn
ada uva Trkesinde olduu gibi, yukarda bkz.). Hazar kalesinin ad da bunu
kantlamaktadr: Sarkel < sar + kel (< Orta Farsa gil ev120; Karlatrnz: uva Trk-
esinde kil ev demektir). Kazar (yani; Hazar) dilinde Sarkel, Belgorod (Beyaz Kent)
ile ayn anlamdadr121. Konstantin Bagryanorodny, Sarkel kelimesini Yunanca Aspron
hospition beyaz ev olarak tercme etmitir. Araplarn corafi kaynaklarnda bu kale,
al-Beyda Beyaz, Rus vakanvislerinde Belaya Veja; yani Beyaz Kale olarak adland-
rlmtr. Don nehri kylarndaki eski Hazar kalesinin ad Sarkel (Beyaz Kale, We-
isses Haus) uva Trkesinde ura, ora beyaz ve kil ev kelimeleri ile anlatlmak-
tadr; yani ir kil, or kil beyaz ev122 demektir.
Sarkel kalesi, Hazarlar tarafndan bat ynnden gelen dmanlara kar savunmak
ve Hazarlarn bat ve kuzey-bat topraklarnda zayflam pozisyonlarn kuvvetlen-
dirmek iin ina edilmitir123.
Hazar devletinin bakenti, Volga nehrinin aa kesimlerinde yerleen til ehri idi.
Trkler bu ehre til ~ dil ~ del ~ Etil ~ Edil ~ Atl byk nehir derlerdi. til ehrinin
(baka verilere gre iki) blgesinden biri Saraen ~ Sarg ~ Sargn ~ Sargsin diye
adlandrlrd, bu adn Arapa edeeri al-Beyda - Beyaz (kent) olabilir124. til ehrinin
bir blgesinin ad iki kelimeden olumutur (karlatrnz: Sar-kel): sar beyaz + k-
ltme eki (-en, -g, -n, -sin); yani bembeyaz anlamna geliyor (karlatrnz:
Arapa al-Beyda), bu da bize til kentinin bu blgesinin bat tarafnda yerletiini d-
ndryor.
Btn bu sylenenlerden anlalyor ki, a ve sar() beyaz kelimeleri kozmogonik
kullanmda bat (batdaki) anlamnda kullanlmaktadr.
O. Pritsak, Runik abidelerde geen trk sir bodun kavim adn, Die Weissen - d. h.
die West-Trken)125; yani Beyaz veya Batdaki Trkler olarak tercme etmitir. Bu ak-
lama muhtemelen sar = sar beyaz (yukarda bkz.) tahminine dayanmaktadr.

120 K. Czegldy, Sarkel an Ancient Turkish Word for House (ndiana University Publication, Urallic and Altaic
Series. Vol. 23), s. 23-31.
121 Kratkoye opisaniye vseh sluayev, kasayuihsya do Azova (Azova Dair Btn Durumlarn Ksa Tanmlamas),

zs. 3. St. Petersburg, 1882, s. 45.

122 N. . Amarin, Material dlya issledovaniya uvaskogo yazka (uva Trkesi Aratrmalar iin Malzemeler),

Kazan, 1898, s. XXX; V. G. Yegorov, Etimologieskiy slovar uvaskogo yazka (uva Trkesinin Etimolojik
Szl), s. 339.
123 M. . Artamonov, storiya hazar (Hazar Trklerinin Tarihi), Leningrad, 1962, s. 299.

124 Ayn yer, s. 394-395.

125 O. Pritsak. Qara. s. 22.

 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 201

Sarg Yugur (< Uygur) etnonimi ierisindeki sar(g) kelimesi, ayn onun Moolca
edeeri olan ira (ira Yugur)126 gibi uva Trkesi ur, ora ile karlatrmak gere-
kir, nk kuvvetli bir tahmine gre127, Sarg Yugurlar, uva Trkesine yakn olan
Trk dilini konuuyorlard ve inin kuzey-batsnda ikamet ediyorlard (en azndan
XI. yy. itibaren), buna gre Sarg Yugur etnonimi, batda yaayan Uygurlar anlamna
gelebilir.

in kaynaklar Sarg Yugurlar, Sarn Uygurlar (sarg kelimesinin en yaygn an-

lamna istinaden) diye adlandryorlard. Bu Rasonyiye gre onlarn damarlarnda
Hint-Germen kannn, Toharlarn kannn akmasyla anlatlabilir128; N. A. Aristovun
gr ile karlatrnz (yukarda bkz.).

Sar kelimesi corafya adlarnda da grlmektedir: Sar um - Mahakale (Das-

tan) yaknndaki barkan kumlar; Sar iikotrau - gney ynnden Balha glyle bitien
barkan kumlar; karlatrnz: a um.
Kazakistan yer adlar aratrcs Ye. Koyubayev, Kazak yer adlarndaki sar, sar
kelimesini geni, engin, ferah anlamlaryla aklamaktadr129. Bilinen Trke sz-
lklerde bu anlam kaydedilmemitir, oysa sar dala tamlamas Budagovda (I, 686) u-
suz bucaksz bozkr, Radloffta kuru (susuz) bozkr (Radloff, IV, 319), Krgz. sar ta-
laa ssz bozkr, l (Yudahin, 694); karlatrnz: sar talaa 1) sararm bozkr, 2)
sonbahar bozkr (Yudahin, 637) olarak kaytldr.
Bu kelime byk anlamyla Krgz Trkesinde sar jol byk yk ya da byk-
ba hayvan geirme yolu tamlamasnda gemektedir (ara jol tekerlekli ara yolu ise
farkldr) 130; karlatrnz: mizdey sar talaa dmdz ve geni bozkr131; karlatrnz:
Krg. sar amal souk rzgar132 (belki de bat rzgardr?!); Kazak. sar ayaz iddetli
souk133.
Kzl krmz134 - fiilden tremi *z (< *+ -z) krmz sfatnn + -gl ~ -l k-
ltme ekini alm biimidir. Karlatrnz: kz-glt, kz-gltm135.
Kzl kelimesinin lehelerdeki kullanm da yledir:

126 S. Ye. Malov, Yazk jelth uygurov. Tekst i perevod (Sar Uygur Trklerinin Dili. Metin ve eviriler), Moskva,
1967, s. 3; E. R. Teniev, Stroy sarg-yugurskogo yazka (Sarg-Yugur Trkesinin Yaps), Moskva, 1976, s. 3-4.
127 J. Hamilton, Toquz-Ouz et On-Uygur - JA. T. 250. No: 4, 1962, s. 33.

128 L. Rasonyi, Les Turcs non-islamises en Occident, - PhTF, T. 3, s. 11-12.

129 Koyubayev, s. 190-192.

130 Yudahin, 637.

131 Yudahin, 526.

132 Yudahin, 900.

133 N. . lminskiy, Kirgizsko-russkiy slovar (Krgz Trkesi-Rusa Szlk), Orenburg. 1897, s.7

134 Anlam ve fonetik varyantlar iin bkz. Budagov, II, 55; Radloff, II, 826-828; Pekarskiy, 1437-1438; Yudahin,

478; Nacip, 626; Cirtautas, 29, 37; Doerfer, III, 469-470.

135 Karlatrnz: Cirtautas, 30; Doerfer, III, 470.
202 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

1) Etnonimlerde (ok nadir!): zllar, zl burk, zl urt136

2) Toponimlerde: zlbal (Kazakistann Tald-Kurgan ilindeki nehir), zlsu (Ka-

zakistan ve birok baka yerdeki nehirlerin ad).

Ye. Koubayeve gre zl kelimesinin, sl ksk, dar137 anlam da vardr. zla-

uz, Alataun Zailiy ve Cungardaki kanyonlarn addr. Dar kap138.

Birok kum lne ad olan zl um tamlamas (en geni lde Seyhun nehrinin
ortalarndadr) ierisindeki zl kelimesi, Ye. Koyubayeve gre ince, hafif kum
anlamna gelmektedir. Bu da ara um katmanl, sk, youn, kaln, belirgin, fark edile-
bilir139 tamlamasnn zdddr (bu anlamlarn kayna belirtilmemitir), zl zek - ba-
ya uzun kiriler, oluklar, bunu Koyubayev krmz oluk; yani krmz renkli ka-
lntlar olan oluk olarak tercme etmitir 140, karlatrnz: zlsu krmz su141 de-
mektir.
A. Von Gabaine gre, galiba in geleneine uygun olarak, Qzl-qum die Wste sd-
lich142; yani gney (gneyde yerleen) l demektir.
zl kelimesi Trk corafya adlandrmalarnda yn (gney ynn) ifade etmek
iin (galiba ?) kullanlmamtr: bu kelimenin gney, gneydeki gibi anlamlarnn
bulunduunu ispatlayan hibir rnek yoktur.
Ala (~ al ~ alg ~ alak) alacal, benekli, izgili143; Mool lehelerinde (ayn an-
lamda) - alag, Tunguz-Manu dillerinde - ala ~ ala144 demektir. Devamndaki semantik
geliimde bu kelime yeni anlam kazanmtr (benzerlie dayanan semantik geliim):
1) beyaz leke eklindeki deri hastal, czzam, 2) anlamazlk, uyumazlk,
kavga, 3) kt niyet, entrikalar, 4) sahtekrlk, 5) grnen, belirgin, sekin (in-
san hakknda)145, 6) boluk, seyreltilmi (ekinler hakknda).
Bu kelime bitki ve hayvan adlarn ve corafik adlar ifade eden tamlamalarda146
da kullanlmaktadr: ala bata ~ bota ~ buta kazaya otu, Trkm. ala tiken devedikeni,

136 Aristov, s. 345, 352, 378, 385.

137 Koyubayev, s. 160.
138 Ayn yer.

139 Koyubayev, s. 160.

140 Ayn yer.

141 Ayn yer.

142 Gabain. Vom Sinn, s. 114.

143 Radloff, I, 351-352; Budagov, 1,78; Yudahin, 44; Nacip, 44-45; Sevortyan, 129-130; DTS, 32-33; Doerfer, II, 95-

97.
144 Sravnitelny slovar tunguso-manjurskih yazkov (Tunguz-Manu Dillerinin Karlatrmal Szl),

Leningrad,1975, s. 27.
145 Yudahin, 44.

146 Geleneksel gramerde kelime grubu biiminde st balkta ele alnan terimin asl unsur ve yardmc unsur

ilikisini iyi karlayamadn dnmekteyiz. Dolaysyla birleik kelime terimi yerine -Trk dilinin bir
tamlama dili olmas mnasebetiyle- tamlama terimini kullanmay tercih ettik.
 Trk Leh el eri nde Renk Adl ar n n Semanti i | 203

Trkm. ala gz Trkmen banotu, Tat. ala bay sar papatya, Tat., Uyg. ala buga147 lev-
rek, Krg. alabalk, Tat. ala balg beyaz balk, Uyg. alabalk; Tat., Uyg. ala karga gri
karga, Tat. ala kar yer yer erimi ilk bahar kar, ala apkun kar ve yamurlu rzgar
(Radloff, I, 352), ala jar ksmen ormanlk yer (Radloff, I, 351), Kgr. ala too karl dalar,
ebed karl dalar (Yudahin, 749) > Alatau148 demektir.

Uyg. ala kz sevmeyen, dostluk kurmayan (Nacip, 45); zb. ola kz patlak
gzl; Azer. ala gz, Kumk. ala kz gri gzl149 demektir.
Trkiye Trkesinde alagz: 1) Cesur, yiit, 2) Korkak (Derleme Szl, 1, s. 187);
yani birbirine zt iki anlam; cesur anlamndaki ala gzl tamlamasna, Kitab- Dedem
Korkutta rastlanmaktadr.

Ala kelimesi kltme eki alm biimiyle alaa ~ alaca ~ alaa ~ alasa izgili pamuk
kuma tr, saf izgili kuma150 de kullanlmaktadr.

KISALTMALAR VE KAYNAKA
Budagov BUDAGOV, L. (1869-1871), Sravnitelny slovar turetsko-tatarskih nareiy (Trk-Tatar
Azlar Karlatrmal Szl), T. I. St. Petersburg; T. 2 St. Petersburg.
Cirtautas LAUDE-CRTAUTAS, . (1961), Der Gebrauch der Farbbezeichnungen in den Trkdialekten,
Wiesbaden.
Clauson CLAUSON Sir G, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
Oxford.
Derleme Szl Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl (1963-1975), 1-8. Ankara.
Doerfer DOERFER, G. Trkische and Mongolische Elemente im Neupersischen, Bd. I. Wiesbaden,
1963; Bd 2. Wiesbaden, 1963; Bd 3. Wiesbaden, 1967.
Fasmer FASMER, M. (1964-1973), Etimologieskiy slovar russkogo yazka (Rus Dilinin Etimolojik
Szl), T. 1-4. Moskva.
Gabain GABAN, A. von-Vom Sinn (1962), Vom Sinn symbolischer Farbenbezeichnung, AOH.
T. 15. No: 1-3. (Trkeye eviri: Renklerin Sembolik Anlamlar), Trkoloji Dergisi, 3 No: 1. An-
kara, 1968.
Hasanov HASANOV, H. (1965), Urta Osiye joy nomlari tarihidan (Orta Asya Yer Adlar Tarihinden),
Takent.
Kakuk KAKUK, S. (1973), Recherches sur Ihistoire de la langue osmanlie des XVI-e et XVII-e siecies
les elements osmanlis de la langue hongroise, Budapest.

Trk dilinin mantk sistemine gre 4 eit tamlama vardr: a) sim + isim tamlamas (demir kap) , b) Fiil +
isim tamlamas (hzl ko-), c) Fiil + fiil tamlamas (alayp gel-), d) sim + fiil tamlamas (gelen adam) (Detayl
bilgi iin bkz. Zikri TURAN Ders Notlar, Sakarya, 2006) (evirenlerin notu).
147 Yelabuga (Tataristan Cumhuriyeti) ehrinin ad buradan gelmektedir.

148 Koyubayev, s. 31.

149 lk unsuru ala olan daha ok rnek iin bkz. Derleme Szl, I, 166-182.

150 Ayrntl olarak bkz. Doerfer, II, 102.

204 | A nd rey N i k o l a y ev i Ko no no v / G a z i T r k i y a t , G z 2 0 1 5 / 1 7 : 1 8 5 - 2 0 4

Koyubayev K OYUBAYEV, Ye (1974), Kratkiy tolkovy slovar toponimov Kazahstana (Kazakistan

Yer Adlarnn Ksa Aklamal Szl), Almat.
Malov. PDTP MALOV, S. Ye (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Tekst i issledovaniya
(Eski Trk Yazl Abideler. Metin ve Aratrmalar), Moskva - Leningrad.
Murzayev MURZAYEVI , E. ve V. (1959), Slovar mestnh geografieskih terminov (Corafya Terim-
leri Szl), Moskva.
Nacip NACP, E (1968), Uygursko-Russkiy slovar (Uygur Trkesi-Rusa Szlk), Moskva.
Pekarskiy PEKARSKY, E. K. (1907 - 1930), Slovar yakutskogo yazka (Yakut Trkesi Szl), St.
Petersburg.
Pritsak. Qara P RTSAK, Qara O. (1955), Studie zur trkischen Rechtssymbolik - Z. V. Togana
Armaan, stanbul. Pritsak. Orientierung. Pritsak, O (1954), Orientierung und Farbsymbo-
lik - Seculum. Bd 5. No 4.
Radloff RADLOFF, V. V (1883-1911), Opt slovarya tyurkskih nareiy (Trk Leheleri Szl De-
nemesi). T. 1-4. St. Petersburg.
Saussur SAUSSUR, L. De (1924), Lorigine des noms de Mer Rouge, Mer Blanche et Mer Noire - Le
Globe. T. 63.
Sevortyan SEVORTYAN, E. V. (1974), Etimologieskiy slovar tyurkskih yazkov (Trk Lehelerinin
Etimolojik Szl), Moskva.
Yudahin YUDAHN, K. H (1965), Kirgizsko-russkiy slovar (Krgz Trkesi-Rusa Szlk),
Moskva.
TS Tarama Szl. Ankara.