LIVENJE SKULPTURE U BRONZI METODOM

IZGUBLJENOG VOSKA
(LOST WAX CASTING)

4.2.7.

Oko 3000, negdje izmeu Crnog mora i Persiskog zalijeva neznanom umjetniku je sinula ideja da svoju
viziju pretoenu u pelinji vosak, presvue slojem tene gline, i tako uukanu poloi u vatru. U vatri bi vosak
iscurio ostavljajui za sobom prazan prostor, u sad ve tvrdoj ljuturi peene gline. U tu uplinu bi usuo rastaljenu
leguru kositra i bakra poznatu pod imenom bronza. Nakon hlaenja bi glinu razbio, i na vidjelo dana bi se ukazala blistava figura... Roena je prva bronza.
Ovom kratkom priom sam pokuao doarati trenutak
nastanka prve bronze metodom izgubljenog voska.
Pitanje, zbog ega je toliko znaajna ova metoda, se
namee samo po sebi. Odgovor je praktian, metoda
izgubljenog voska osigurava da se na relativno jednostavan nain sauva orginalnost umjetnikog predmeta. Otisak je vrlo precizan tako da se na odljevku
mogu savreno razaznati otisci prstiju. Takoe se na
ovaj nain mogu izliti i veoma komplikovane forme,
to se teko moe postii sa drugim postupcima livenja, kao to je na primjer livenje u pijesak (napomena;
moda jedino metoda topivih modela moe poluiti
pribline rezultate).

Primjer kalupa pripremljenog za lijevanje bronze metodom izgubljenog voska. Svi ulivni i izduvni sistemi,
kao i sam model su izraeni od voska.
Tokom tri milenija, metoda izgubljenog voska je doivjela transformaciju samo u domenu materijala od koih se
izrauje kalup i votani modeli. Princip samog livenja je ostao gotovo isti. U poetku se za kalup koristila obina
glina, da bi se poslije toga, dugo vremena koristila kombinacija gipsa, amota (mljevena cigla) i pijesaka (kod
veih formi koje zahtijevaju jae kalupe), koja se u veini sluajeva koristi i danas. U zadnjih petnaest godina se
za pravljenje kalupa koristi nova tehnologija poznatija kao keramika koljka, i trenutno predstavlja industriski
standard. Ova tehnologija se primjenjuje tako to se votani model potapa u keramiku emulziju (slurry), a zatim
se na svije sloj nanosi fini kvarcni pijesak. im se ovaj sloj potpuno osui postupak se ponavlja jo osam puta,
da bi se na kraju stvorila keramika koljka oko votanog modela. U poetku za izradu modela koristio iskljuivo
pelinji vosak, da bi se vremenom poeli dodavati u odreenom omjeru parafin i kalafonij radi vee vrstoe i
elastinosti, naroito kod su u pitanju velike forme.

Pod bronzom se podrazumjeva legura bakra i kalaja. Medjutim, u irem smislu, to ne mora biti dvojna legura, niti
samo kalaj legirajui element; tako n.p.r. postoje:
Kalajne (umjetnike do 10% Sn)
Aluminijumske
Olovne
Silicijumske (moderne umjetnike do 3,9% Si i oko 1,1% Mn)
Manganske
Berilijumske
Kalajna bronza
Boja bronze zavisi od njenog sastava, to je manje kalaja, boja bronze blia je bakru. Pod uticajem atmosferskih
inilaca bronza se prevlai zelenkastom pokoricom, tzv. patinom. Prema tehnolokoj namjeni razlikuju se:
bronze za obradu deformisanjem ( 2-8% Sn) i
bronze za lijevanje ( 6-14% Sn)
Aluminijumska bronza
Aluminijumske bronze sadre do 8-11% Al (bez kalaja); Imaju veliku otpornost prema habanju i koroziji kako na
sobnoj tako i na povienim
temperaturama.
Olovne bronze
Sadre 8-10% Sn i 4-12% Pb
Takozvana trgovaka bronza je legura Cu-Sn-Zn-Pb

Silicijumske bronze
Sadre do 4.5% Si, i imaju dodatke Zn, Mn i Fe. Silicijum doprinosi boljem lijevanju bronze.
Manganske bronze
Otporne su na visoke temperature jer zadravaju kako tvrdou tako i istegljivost.
Berilijumova bronza
Odlikuje se najveom tvrdoom od svih legura bakra i znatnom otpornou na koroziju.

PRAKTIAN PRIMJER LIVENJA SKULPTURA

U BRONZI METODOM IZGUBLJENOG VOSKA,
WORKSHOP - HFK BREMEN

4.2.7.1.

Da bi se u potpunosti shvatio proces livenja skulpture u bronzi metodom izgubjenog voska, neophodno je proi
cjelokupnu proceduru livenja uz nekog iskusnog livca, u dobro opremjlenoj radionici kakva je i livnica na Akademiji likovnih umjetnosti u Bremenu, gdje sam zajedno sa prof. Mustafom Skopljak i desetak studenata sa Odsijeka kiparstva ALU Sarajevo, boravio mjesec dana zahvaljujui uspjeno ostvarenoj saradnji izmeu ove dvije
Akademije. U procesu livenja je uestvovalo i deset studenata ALU Bremen ukljuujui i profesora na Odsijeku
za kiparstvo te akademije Bernd-a Altenstein-a tako da smo na kraju Workshop-a imali vie od dvadeset uspjeno
odlivenih radova, koje smo odmah po zavretku livenja izlagali prvo na ALU Bremen a mjesec dana kasnije i u
galeriji ALU Sarajevo.
Za potrebe prezentacije procesa livenja bronze metodom izgubljenog voska, sam u toku trajanja ovog workshop-a
napravio detaljnu foto dokumentaciju kompletnog procesa, od izrade votanog modela, preko livenja, do cezeliranja i patine, te smatram da je sada pogodan trenutak da kroz paljivo odabrane fotografije i pratei tekst, prezentujem svoje i iskustvo svih kolega koji su uestvovali na ovom workshop-u.

Da bi se uopte moglo raditi livenje skulpture u bronzi

metodom izgubljenog voska neophodno je prvo napraviti model u vosku.

Modele prikazane na ovoj i prethodnoj fotografiji,

sam napravio direktno u pelinjem vosku, koji je
ojaan dodavanjem parafina i kalafonija.

Obavezno je stavljanje oduaka na sva kritina mjesta

gdje bi se u procesu livenja bronze mogao zadrati
vazduni dep.

Nabacivanje prvog sloja kalupa se radi mjeavinom

finog amota i gipsa, pitoljem za kobit, a kasnije runo,
grubljom mjeavinom.

Nakon primarnog sloja kalupa postavlja se ulivni

sistem i aa koji moraju biti napravljeni od voska.

Cijeli kalup se mora armirati elinom mreom, da se ne

bi raspao uslijed pritiska kod livenja istopljene bronze.

Zatim se armirani kalup aluje plastinom folijom

debljine 2mm, sve se dobro uvee icom i ispuni
mjeavinom grubog amota, gipsa i vode, pritom pazei
da se ne zatvore ulivni sistem i oduci.

Slijedi peenje kalupa u el. pei tako da su oduci i

ulivni sistem okrenuti prema dole, da bi vosak nesmetano mogao da iscuri, ostavljajui pri tome prazan
prostor koji e kasnije ispuniti bronza.

Nakon peenja, kalup se vadi van pei i umotava u jutano platno umoeno u gips, to je jo jedna preventiva
pucanju kalupa prilikom livenja

Na slici su prikazani gotovi kalupi, a kao to se vidi,

ulivni sistemi i oduci su zatieni novinama od eventualnog ulaska neistoa unutar kalupa.

Bronza se poinje topiti na 927 C, a na slici je prikazana elektroluna pe, koja se nakon to se napuni bronzom, sputa ispod nivoa poda gdje se proces taljenja
bronze nastavlja.

Prilikom topljenja bronze na povrinu ispliva ljaka

koja je opasna u procesu lijvenja, moe zaepiti ulivne
sisteme, pa se zbog toga odstranjuje iz grafitnog lonca.

Samo livenje bronze je delikatan proces, mlaz istopljene bronze mora biti ravnomjeran i ne smije se prekidati dok se kalup ne ispuni do vrha ulivne ae. Kao
to se vidi na fotografiji livci moraju nositi specijalnu
zatitnu opremu.

Kad se kalupi ispune bronzom moraju odstajati sve

dok se bronza ne ohladi, odnosno dok se ne izgubi
crveno usijanje u ulivnim aama.

Kad se kalupi ohlade, pristupa se njihovom razbijanju

odnosno oslobaanju odljevka, koje se mora izvoditi
paljivo da ne bi dolo do oteenja.

Kao to se vidi skulpture su nakon vaenja iz kalupa

poprilino prljave zbog zapeenog gipsa na samoj
povrini odlivka.

ienje odlivka se vri jakim mlazom vode sa dodatkom sitnog pijeska koji potpomae skidanju ostataka
gipsa sa povrine skulpture.

Nakon ienja se elektrinom brusilicom ili runom

pilom za metal odstranjuju ulivni sistemi i oduci.

Specijalnim alatima na kompresovani vazduh se dodatno sreuje odlivak sve dok se ne dobije korektno
oiena povrina.

Skulptura se cezelira runim alatkama, a sve u svrhu

vraanja prvobitne svjeine modelovanja koja se
djelimino izgubila kroz proces livenja.

Napokon slijedi patiniranje koje osim to estetski die

vrijednost skulpture ima i zatitni faktor, jer se bronza
u ovom procesu prekriva tankim slojem oksida koji je
titi od daljnjeg propadanja.

Upotreba hemikalija koje se koriste za patiniranje zavisi od patine koji se eli postii, n.p.r. Ferric Nitrate
patinira crveno - smee, Sulphurated Potash crno, Cupric Nitrate plavo - zeleno..

Moja prva skulptura, odlivena i patinirana...

...druga skulptura.