METALNI KALUPI

Za razliku od pješčanih – jednokratnih kalupa u proizvodnji se upotrebljavaju i metalni – višekratni kalupi –

kokile. Kokile su metalni kalupi za višestruko livenje najčešće obojenih metala. Ingot je komad metala koji se dobije
livenjem rastopljenog metala u neki oblik, najčešće šipke ili bloka, prije daljnje obrade.
Karakteristike metalnog kalupa su:
 dobra tačnost
 glatka površina
 finozrnata površina zbog brzog skrućivanja otopljenog metala
 ekonomičnost kod komplikovanih odljevaka
 skupi kalupi

Obično se koriste za livenje aluminijuma, bakra, mangana, olova i njihovih legura te za livenje sivog liva.

ŠKOLJKASTI KALUPI
Školjkasti liv – CRONING – osnova je izrada odljevaka u školjkama umjesto u pješčanim kalupima. Školjka se
izrađuje od kremenog pijeska i bakelitnog veziva koje se sipaju na zagrijanu metalnu modelnu ploču (200 - 300⁰C). Pri
tome se stvara pečeni sloj debljine 3-5 mm.
Školjka se još peče te se zatim odvaja od modelne ploče i time se dobija školjka za livenje. Polovice se spajaju u
cjelinu.
 GRAVITACIONO LIVENJE
Gravitaciono livenje u kokile (ulijevanje u metalne kalupe) ima veoma široku primjenu u izradi
aluminijumskih odlivaka. Odlivci liveni gravitaciono primjenjuju se u svim granama mašinstva (motori sa
unutrašnjim sagorevanjem, gasna tehnika, brodogradnja itd.). U odnosu na druge postupke livenja imaju
određene prednosti, te su veoma rasprostranjeni.
U poređenju sa livenjem u peščane kalupe livanje u kokile ima slijedeće prednosti:
 bolje mehaničke karakteristike - (brže odvođenje toplote omogućuje hlađenje za kraće
vrijeme i formiranje sitnozrnaste strukture,
 tačnost dimenzija i oblika je veća, kao i kvalitet površine (manji dodaci za obradu),
 ekonomičnija proizvodnja:
 otpada potrošnja pijeska za kalupovanje
 manja potrošnja pijeska za jezgra jer neke od jezgara moguće je zamijeniti
metalnim
 kraće vrijeme izrade jer otpada izrada pješčanih kalupa
 manji radni prostor - otpada skladištenje i obrada pijeska
U poređenju sa livenjem pod pritiskom prednosti su:
 jednostavniji i jeftiniji alati - prema tome primjena i kod manjih serija je
ekonomična,
 bolje mehaničke osobine materijala - (sitnozrnasta bez šupljina od uključenih
gasova),
 nisu ograničene dimenzije i masa odlivaka,
 komplikovanost oblika zbog mogućnosti kombinacija pješčanih i metalnih jezgara
su neograničene.
Nedostaci livenja u kokilama:
 izrada alata je opravdana samo za dovoljan broj komada,
 izrada metalnog kalupa (kokile) više puta je duža od izrade modela za
kalupovanje u pijesku,
 troškovi osvajanja proizvodnje su relativno veliki.
 LIVENJE POD PRITISKOM
Livenje pod pritiskom primjenjuje se pri masovnoj proizvodnji sitnih predmeta od metala ili legura sa niskom
tačkom topljenja. Na ovaj način najčešće se lije olovo, kalaj, cink i njihove legure, a elementi koji se izrađuju livenjem
pod pritiskom su dijelovi pisaćih mašina, satova itd. Pri ovoj metodi rastopljeni metal se ubrizgava pod pritiskom u
čelične kalupe. Kalupi se izrađuju najčešće od legiranih čelika, jer moraju izdržati velika neprezanja. Primjenjuje se kod
livenja odljevaka vrlo visoke tačnosti i visoke kvalitete površine.

Za livenje se koriste:
- mašine s toplom komorom za livenje
- mašine se hladnom komorom za livenje

Kod mašina za livenje sa hladnom komorom rastopljeni metal se nalazi u vanjskoj komori (vanjskom spremniku)
te nakon punjenja cilindra alat - klip pritiskuje rastopljeni metal u kalup. Ovim postupkom se liju odljevci od
aluminijuma, mesinga ili magnezijuma i koriste se veći pritisci (14 - 140 MPa)

Mašine za livenje sa toplom komorom koriste alat uronjen u otopljeni metal i zato se ovim postupkom izrađuju
dijelovi od materijala niže tačke topljenja (olovo, kalaj, cink, magnezijum) i pritisak je manji (7 – 35 MPa).
 CENTRIFUGALNO LIVENJE
Centrifugalno livenje je izljevanje rastopljenog materijala u metalnu kokilu koja se okreće oko svoje ose od
početka izljevanja do otvrdnjavanja odivka. Rastopljeni metal uslijed centrifugalne sile prijanja za zidove kokile.
Centrifugalno livenje može se izvoditi u vertikalnom ili horizontalnom položaju.

z
Brzina rotacije može varirati i najčešće iznosi od 300 – 3000 o/min. Ovim se načinom ljevaju cilindrični rotaciono
simetrični odljevci.

Za izradu kokila upotrebljavaju se čelik, sivi liv, grafit i bakar. Kokile se prije ulijevanja tečnog metala, premazuju
sredstvima koji spriječavaju neposredan kontakt između metala i zidova kokile. Ovaj način livenja primjenjuje se za
livenje istih komada u velikim serijama. Mogu se izrađivati tanjirasti i čeoni zupčanici, šuplji blokovi i tuljci a liju se od
čelika. Centrifugalnim livenjem bronze liju se ležajevi, cilindarske košuljice, karike za klipove itd.

NEPREKIDNO LIVENJE
Neprekidno livenje – je razvijeno zbog komplikovane pripreme kokila za ingote. Ovo je postupak livenja koji ima
naročitu primjenu u metalurgiji za proizvodnju poluproizvoda raznog oblika odnosno poprečnog presjeka koji može biti
kružni, kvadratni, pravougaoni itd... Prednosti neprekidnog livenja u odnosu na druge postupke livenja su visoka
produktivnost i ekonomičnost procesa livenja, kvalitetni odlivci čistih površina i mehaničkih osobina. Postupak
neprekidnog livenja odvija se tako što se rastopljeni metal uliva sa jedne strane u metalni kalup odnosno kristalizator
koji se hladi sa spoljne strane vodom da bi tečni metal u kalupu što prije očvrsnuo i da bi se dobio odlivak. Postupak je
naročito pogodan za izradu cijevi livenjem od sivog i modularnog liva. Ovim postupkom mogu se dobijati cijevi veće
dužine nego centrifugalnim i gravitacionim livenjem. Postupak se može automatizovati i veoma je pogodan za izradu
raznih vrsta polufabrikata.
Razvojem tehologije livenja usavršena su tri tipa uređaja za neprekidno livenje čelika i šematski su prikazana na
slici.
 Na slici pod (a) prikazan je vertikalni tip uređaja za livenje čelika, kod koga su pojedini dijelovi postavljeni jedan
ispod drugog. Za dopremanje tečnog čelika iz čeličane i ulijevanje u međukazan (2) služi kazan (1). lzmeđu kazana (2)
tečni čelik teče u kristalizator (3). Kristalizator je izrađen od bakra ili njegove legure, a vodom se hladi. Uređaj za
hladenje (4) nalazi se ispod kristalizatora i podjeljen je u više zona, koje se vodom hlade. Regulatorom se može
mijenjati i tempo hlađenja po zonama. U unutrašnjem dijelu uređaja za hlađenje nalaz i se potporna kotrljal'a
(5) Cij i potporni valjci podu piru odlivak-z ivu i sprecavaju deformaciju, buduCi da jo nij e
doslo do potpunog otvrdnjavanja zile. Pogonska kutrljaca (6) ravoa ocvrslu z ilu i vodi je
do uredaja (7) za rezanje autogenim plamenom. Komadi udrczani na odredc:nu duz.inu
okrceu se uredajem (8) u horizonlalni polozaj i odvode kotrljacom (9) do skladisla polufa-
brikala. Ovakvi uredaji se slabo korisle. Vise se korisle uredaj i sa iste slike pod (b). Kod
ovih uredaja dolazi do savij anja z ile kotrlj acom (10) odmah nakon ocvrscavanja. Zila se
ravna ravnalima (11) u horiz('mtalnom poloz.aju, a rezanje se vrsi odgovarajucim makazama
(7) a kotrljacom (9) transporluju se do skladisla. Prelhodna dva uredaja zamjenjena su ureda-
jem sa slike pod (e), ko/se danas najvise upotrebljava. Kod ovog uredaja 'i ila se pocinje
savijati jos u fazi oi::v r~cavanja i uredajem za savijanje (12) vodi do ravnaliee (13), zatim
odrezuje na odgovarajueu duz.inu i transportuje u skladisle kotrljacom (9).

nzi je trna. Neprekidno ili ko-

nlinuirano livenje ima odredene prcdnosti prema klasicnoj
polufabrikala, a to su:
proizvocinji cclicnih valjaonii'kih
• smanjenjc broja racinih operaeija.
• povccanje produklivnosli i
• smanjenje troskova zarnjene skupib i teSkih valjaonickih postrojenj a sa jeflinijim
za neprokidno livenje itd.
Traka se reže na potrebnu dužinu. Ovim postupkom se mogu proizvoditi aluminijske i bakarne legure, ali se na
ovaj način najviše lije čelik (80 – 90% proizvodnje na zapadu).

. LIVENJEUVAKUUMU
!...Ovakvo livenj e ima prednosti sto so rastopljeni metal oslobada gasova i sprecava nastaja-
nj e gasnih mj ehurica. Prisustvo vodonika u celiku izaziva niz posljectiea kao sto su: pukotine
uslijed naprezanja vodonikom, povecanje krtosri.
Kod odsisavanj a plinova iz lonea, lonae ( I)
se izloz i vakuumu, tako da gasovi napustaju ce-
lik preko povrsine tecnog melala. Zatvarac lonea
 (2) u stvari predstavlja komoru, koja na sebi ima
otvor (3) za punjenj e lonea rastopljenim meta-
lorn i otvor (4) kroz koji se pomocu vakuuma
pumpe skoro pO lpuno izvuce zrak. Kada se lonae
napuni tecnim metalom pri srupa se vakuumira-
nju prostora iznad metala u loneu i to traje oko
15 minuta. Na taj nacin plinovi napuslaju teeni
celik. Propu5tanje tecnog metala u kokilu za
livenj e vrsi se odizanjem cepa (5). Ovakav po-
stupak livenja primj enjuje se za teske odlivke i
odlivke od celika za specijalne narnjene.