Caki nieoznaczone

Adam Gregosiewicz
27 maja 2010
1 Wasnoci
a) Jeeli F

(x) = f(x), to

f(x)dx = F(x) + C,
dla dowolnej staej C R.
b) Jeeli a R, to

af(x)dx = a

f(x)dx.
c) Jeeli f i g s funkcjami cakowalnymi, to

[f(x) g(x)] dx =

f(x)dx

g(x)dx.
2 Wzory podstawowe
a)

x
a
dx =
x
a+1
a + 1
+ C, dla a R, a = 1.
b)

1
x
dx = ln |x| + C.
c)

1
1 + x
2
dx = arc tg x + C.
d)

1
1 + x
2
dx = arc ctg x + C.
e)

1 x
2
dx = arc sin x + C.
f )

1 x
2
dx = arc cos x + C.
g)

a
x
dx =
a
x
ln a
+ C, a > 0.
h)

sin x dx = cos x + C.
i )

cos x dx = sin x + C.
1
j )

1
cos
2
x
dx = tg x + C.
k)

1
sin
2
x
dx = ctg x + C.
l )

sinh x dx = cosh x + C.
m)

cosh x dx = sinh x + C.
n)

1
cosh
2
x
dx = tgh x + C.
o)

1
sinh
2
x
dx = ctgh x + C.
3 Cakowanie przez podstawienie
Jeeli funkcja jest rniczkowalna w sposb cigy, to cak

f(x) dx mona przeksztaci,

podstawiajc x = (t). Wtedy

f(x) dx =

f((t))

(t) dt.
Czasami jednak lepiej jest wykona podstawienie t = (x). Naley wtedy (o ile to moli-
we), korzystajc z formalnego rwnania dt =

(x) dx, zapisa f(x) dx jako g(t) dt dla pewnej

funkcji g. Wtedy, jeeli

g(t) dt = F(t) + C,
to

f(x) dx = F((x)) + C.
4 Cakowanie przez czci
Jeeli funkcje f i g s rniczkowalne, to zachodzi wzr

f(x)g

(x) dx = f(x)g(x)

(x)g(x) dx.
Wybr funkcji f oraz g bywa trudny. Najczciej jednak za funkcj f naley przyj t, ktra
wystpuje wczeniej w poniszej licie:
a) funkcje logarytmiczne (np. ln x),
b) funkcje cyklometryczne (np. arc sin x),
c) funkcje algebraiczne (np. x
5
),
d) funkcje trygonometryczne (np. sin x),
e) funkcje wykadnicze (np. e
x
).
2
5 Caki zawierajce trjmian kwadratowy
5.1 Caki typu

mx + n
ax
2
+ bx + c
dx
a) m = 0 Zapisujc mianownik funkcji podcakowej w postaci kanonicznej
ax
2
+ bx + c = a(x + k)
2
+ l,
a nastpnie stosujc podstawienie
t = 2ax + b,
sprowadzamy rachunki do obliczenia caki

1
t
2
+ A
2
dt lub

1
t
2
A
2
dt.
b) m = 0 Mamy wtedy

mx + n
ax
2
+ bx + c
dx =

m
2a
(2ax + b) +

n
mb
2a

ax
2
+ bx + c
dx =
=
m
2a
ln |ax
2
+ bx + c| +

n
mb
2a

1
ax
2
+ bx + c
.
W powyszej rwnoci wykorzystalimy wzr

(x)
f(x)
dx = ln |f(x)|. Pozostaje teraz do
ostatniej caki zastosowa wczeniejsz metod.
5.2 Caki typu

mx + n

ax
2
+ bx + c
dx
Podobnie jak w przypadku caek z punktu 5.1 zapisujemy trjmian w postaci kanonicznej
i podstawiamy
t = ax + b,
co sprowadzi cak do

t
2
+ A
dt dla a > 0 lub

A
2
t
2
dt dla a < 0.
5.3 Caki typu

1
(mx + n)

ax
2
+ bx + c
dx
Stosujc podstawienie
t =
1
mx + n
sprowadzamy cak do postaci z punktu 5.2.
5.4 Caki typu

ax
2
+ bx + c dx
Ponownie przeksztacamy trjmian kwadratowy do postaci kanonicznej, a nastpnie wyko-
nujemy standardowe podstawienie liniowe. Do obliczenia pozostanie caka

A
2
t
2
dt lub

t
2
+ Adt.
3
6 Caki funkcji wymiernych
Niech P oraz Q, Q = 0, bd dowolnymi wielomianami. Interesuje nas znalezienie caki
z funkcji wymiernej R(x) =
P(x)
Q(x)
, to znaczy

R(x) dx =

P(x)
Q(x)
dx.
Jeeli stopie wielomianu P jest nie mniejszy od stopnia wielomianu Q, to naley najpierw
wykona dzielenie z reszt wielomianu P przez Q. Wtedy
P(x) = q(x)Q(x) + r(x),
gdzie stopie reszty r jest mniejszy od stopnia Q. Std

R(x) dx =

q(x) dx +

r(x)
Q(x)
dx.
Bdziemy zatem od tej pory zakada, e licznik ma mniejszy stopie od mianownika.
6.1 Metoda wspczynnikw nieoznaczonych
Wielomian Q mona rozoy na iloczyn czynnikw nierozkadalnych, to znaczy
Q(x) = (x a
1
)

1
. . . (x a
n
)

n
(x
2
+ b
1
x + c
1
)

1
. . . (x
2
+ b
m
x + c
m
)

m
, (1)
gdzie aden z wielomianw x
2
+ b
i
x + c
i
nie ma pierwiastkw rzeczywistych. Wtedy istniej
stae A
j
i
, B
l
k
, C
l
k
R, takie e
R(x) =
P(x)
Q(x)
=
A
1
1
x a
1
+
A
1
2
(x a
1
)
2
+ . . . +
A
1

1
(x a
1
)

1
+ . . . +
+
A
n
1
x a
n
+
A
n
2
(x a
n
)
2
+ . . . +
A
n

1
(x a
n
)

n
+
B
1
1
x + C
1
1
x
2
+ b
1
x + c
1
+
B
1
2
x + C
1
2
(x
2
+ b
1
x + c
1
)
2
+ . . . +
B
1

1
x + C
1

1
(x
2
+ b
1
x + c
1
)

1
+ . . . +
+
B
m
1
x + C
m
1
x
2
+ b
m
x + c
m
+
B
m
2
x + C
m
2
(x
2
+ b
m
x + c
m
)
2
+ . . . +
B
m

1
x + C
m

1
(x
2
+ b
m
x + c
m
)

m
. (2)
Po wymnoeniu rwnania (2) obustronnie przez Q(x), nieznane stae mona wyznaczy na
przykad poprzez
I sposb porwnanie wspczynnikw przy odpowiednich potgach x-w,
II sposb wstawienie do przeksztaconego rwnania (2) dowolnych wartoci rzeczywi-
stych x, otrzymujc ukad rwna do rozwizania.
Majc dany rozkad na uamki proste, aby znale cak

R(x) dx zauwamy najpierw, e

A
j
i
(x a
j
)

dx =
1
1

A
j
i
(x a
j
)
1
.
4
Pozostaje zatem wyznaczy caki typu

Bx + C
(x
2
+ bx + c)
n
dx. (3)
Na pocztek, przez sprowadzenie trjmianu do postaci kanonicznej oraz odpowiednie podsta-
wienie, przeksztacamy cak (3) do postaci

Dx + E
(x
2
+ 1)
n
dx,
a nastpnie rozdzielamy

Dx + E
(x
2
+ 1)
n
dx = D

x
(x
2
+ 1)
n
dx + E

1
(x
2
+ 1)
n
dx.
Oczywicie, po zastosowaniu podstawienia x
2
+ 1 = t, otrzymujemy

x
(x
2
+ 1)
n
dx =

1
2t
n
dt =
1
2(1 n)
1
t
n1
=
1
2(1 n)
1
(x
2
+ 1)
n1
. (4)
Caki

1
(x
2
+ 1)
n
dx
nie wyznaczymy explicite, natomiast podamy formu redukcyjn, ktra umoliwi wyznaczania
jej wartoci dla konkretnego n.
Oznaczmy najpierw
I
n
=

1
(x
2
+ 1)
n
dx.
Wtedy
I
n
=

1 + x
2
x
2
(x
2
+ 1)
n
dx =

1
(x
2
+ 1)
n1
dx

x
2
(x
2
+ 1)
n
dx = I
n1

x
x
(x
2
+ 1)
n
dx.
Na mocy wzoru na cakowanie przez czci, wykorzystujc rwno (4), otrzymujemy
I
n
= I
n1

1
2(1 n)
x
(x
2
+ 1)
n1
+
1
2(1 n)

1
(x
2
+ 1)
n1
dx =
= I
n1

1
2(1 n)
x
(x
2
+ 1)
n1
+
1
2(1 n)
I
n1
=
=
1
2(n 1)
x
(x
2
+ 1)
n1
+

1
1
2(n 1)

I
n1
.
Wystarczy zatem zna warto I
1
=

1
x
2
+ 1
dx = arc tg x oraz skorzysta z formuy reduk-
cyjnej, aby obliczy dowoln cak typu (3).
6.2 Metoda Ostrogradskiego
W przypadku, gdy wielomian Q ma pierwiastki wielokrotne (co oznacza, e w rozkadzie
(1) przynajmniej jedna z liczb
i
,
j
jest wiksza od 1) wiemy, e

R(x) dx =
X(x)
Q
1
(x)
+

Y (x)
Q
2
(x)
dx, (5)
5
gdzie Q
1
jest najwikszym wsplnym dzielnikiem wielomianw Q i Q

(pochodnej wielomianu
Q), a wielomian Q
2
dany jest rwnoci
Q
2
(x) =
Q(x)
Q
1
(x)
.
Funkcje X oraz Y s wielomianami, ktrych stopnie s mniejsze odpowiednio od stopni wielo-
mianw Q
1
i Q
2
. Wspczynniki X, Y mona wyznaczy rniczkujc rwno (5).
7 Caki funkcji niewymiernych
7.1 Caki typu

x,

ax + b
cx + d

p
1
q
1
,

ax + b
cx + d

p
2
q
2
, . . .

Niech

R(x) = R

x,

ax + b
cx + d

p
1
q
1
,

ax + b
cx + d

p
2
q
2
, . . .

bdzie funkcj wymiern zmiennych x,

ax + b
cx + d

p
1
q
1
,

ax + b
cx + d

p
2
q
2
, . . . dla pewnych liczb cako-
witych p
1
, q
1
, p
2
, q
2
, . . . . Wtedy cak


R(x) dx
znajdujemy przez podstawienie
t
n
=
ax + b
cx + d
,
gdzie n jest najmniejsz wspln wielokrotnoci mianownikw q
1
, q
2
, . . . , sprowadzajc j do
jednej z caek rozwaanych wczeniej.
7.2 Caki typu

P
n
(x)

ax
2
+ bx + c
dx
Jeeli P
n
jest wielomianem stopnia n, to powysz cak mona zapisa jako

P
n
(x)

ax
2
+ bx + c
dx = Q
n1
(x)

ax
2
+ bx + c +

ax
2
+ bx + c
dx, (6)
gdzie Q
n1
jest wielomianem stopnia n 1, a pewn liczb rzeczywist. Wspczynniki
wielomianu Q
n1
oraz sta znajdujemy, rniczkujc rwno (6).
7.3 Caki typu

1
(x a)
n

ax
2
+ bx + c
dx
Powysza caka sprowadza si do caki z punktu 7.2 przez podstawienie
t =
1
x a
.
6
8 Caki dwumienne

x
m
(a + bx
n
)
p
dx
Niech liczby m, n oraz p bd wymierne. Cak dwumienn mona przedstawi jako kom-
binacj funkcji elementarnych wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi jeden z warunkw
a) p jest liczb cakowit (otrzymujemy cak z sumy jednomianw).
b)
m + 1
n
jest liczb cakowit. Stosujemy wtedy podstawienie t
s
= a + bx
n
, gdzie s jest
mianownikiem liczby p.
c)
m + 1
n
+ p jest liczb cakowit. Stosujemy wtedy podstawienie t
s
= ax
n
+ b.
9 Caki funkcji trygonometrycznych
9.1 Caki typu

sin
m
x cos
n
x dx
Oznaczmy powysz cak przez I
m,n
dla dowolnych liczb cakowitych m, n. W zalenoci
od parzystoci m oraz n stosujemy jedn z poniszych metod:
a) m = 2k + 1 jest dodatni liczb nieparzyst. Wtedy
I
m,n
=

sin
2k
x sin x cos
n
x dx =

(1 cos
2
x)
k
cos
n
x sin x dx
i stosujemy podstawienie t = cosx.
b) n = 2k + 1 jest dodatni liczb nieparzyst. Podobnie jak poprzednio
I
m,n
=

sin
m
x cos
2k
x cos x dx =

sin
m
x(1 sin
2
x)
k
cos x dx
i stosujemy podstawienie t = sin x.
c) m i n s dodatnimi liczbami parzystymi. Przeksztacamy cak, wykorzystujc wzory try-
gonometryczne
sin
2
x =
1 cos (2x)
2
, cos
2
x =
1 + cos (2x)
2
, 2 sin x cos x = sin (2x).
d) m i n s ujemnymi liczbami jednakowej parzystoci. Mamy
I
m,n
=

1
sin
m
x cos
n2
x
1
cos
2
x
dx =
=

1 +
1
tg
2
x

m/2
(1 + tg
2
x)
n2
2
1
cos
2
x
dx =
=

(1 + t
2
)
m+n
2
1
t
m
dt,
wykorzystujc podstawienie t = tg x.
7
e) n = m. Zapisujemy cak w postaci

tg
m
x dx lub

ctg
m
x dx, tak aby wykadnik m
by dodatni. Nastpnie wykorzystujemy tosamo
tg
2
x =
1
cos
2
x
1 lub ctg
2
x =
1
sin
2
x
1.
f ) W pozostaych przypadkach mona wykorzysta metod redukcyjn, podobn do przed-
stawionej w punkcie 6.1.
9.2 Caki typu

sin (mx) cos (nx) dx

W cakach postaci

sin (mx) cos (nx) dx,

sin (mx) sin (nx) dx lub

cos (mx) cos (nx) dx

wykorzystujemy wzory
sin (mx) cos (nx) =
1
2
[sin (m + n)x + sin (mn)x],
sin (mx) sin (nx) =
1
2
[cos (mn)x cos (m + n)x],
cos (mx) cos (nx) =
1
2
[cos (mn)x + cos (m + n)x].
9.3 Caki typu

R(sin x, cos x) dx
Jeeli R jest funkcj wymiern, to przez podstawienie
t = tg
x
2
moemy sprowadzi badan cak do caki funkcji wymiernej. Korzystamy przy tym z tosa-
moci
sin x =
2t
1 + t
2
, cos x =
1 t
2
1 + t
2
, dx =
2 dt
1 + t
2
.
W przypadku, gdy zachodzi rwno
R(sin x, cos x) = R(sin x, cos x),
moemy podstawia
t = tg x.
Wtedy
sin x =
t

1 + t
2
, cos x =
1

1 + t
2
, x = arc tg t, dx =
dt
1 + t
2
.
Uwaga. Analogicznych metod jak we wszystkich powyszych typach mona uywa do caek
funkcji hiperbolicznych.
8
10 Podstawienie trygonometryczne i hiperboliczne
10.1 Caki typu

R(x,

ax
2
+ bx + c) dx
Przez sprowadzenie trjmianu do postaci kanonicznej oraz standardowe podstawienie prze-
ksztacamy cak do jednej z poniszych postaci
a)

R(t,

A
2
t
2
) dt,
b)

R(t,

A
2
+ t
2
) dt,
c)

R(t,

t
2
A
2
) dt.
Nastpnie, stosujemy odpowiednie podstawienia
a) t = Atgh u lub t = Asin u,
b) t = Asinh u lub t = Atg u,
c) t = Acosh u lub t = A
1
cos u
.
Warto przy tej okazji pamita o podstawowych tosamociach hiperbolicznych
cosh
2
u sinh
2
u = 1,
sinh
2
u =
cosh (2u) 1
2
,
cosh
2
u =
cosh(2u) + 1
2
,
2 sinh ucosh u = sinh (2u).
Ponadto, jeeli t = sinh u, to
cosh u =

1 + t
2
, u = ln (t +

t
2
+ 1),
natomiast jeeli t = cosh u, to
sinh u =

t
2
1, u = ln(t

t
2
1).
9