YT naat Mh. Bl.

elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

ELK YAPILARIN TARHES* Klasik arkeolojinin bir teorisine gre dnyada ilk defa demir cevherinin ilenmesi, antik alarda imdiki Trkiyede Kaz dalarnda kan byk orman yangnnda, topran ierdii demire ekil verilebilecek derecede snmas sonucunda meydana gelmitir. Bir dier teori ise, insanlarn dnyaya den meteorlar sayesinde demiri ilemeyi rendikleridir. nsanlar, byk ihtimalle meteorla gelen metali dvp, ileyerek ilkel ara-gere ve silah yapabildiler diye kabul edilir. Demir ve elik 5000 yldr kullanlmakla beraber, iki yzyl ncesine kadar yalnzca silah ve eya yapmnda yer almlardr. Ancak, 18. yzylda ngilterede ham demir retiminin balamasyla birlikte demir yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmtr. Demir kullanlarak ina edilen ilk yaplar kprlerdir. Kullanlan ilk malzeme fonttur. Fontun basn dayanm yksek, ekme dayanm ise dktr. Font kullanlarak ina edilen ilk kpr yaklak 1778 ylnda tamamland tahmin edilen ngilterede, Severn nehri zerindeki Coalbrookdale Kprsdr. Abraham Darby tarafndan yaptrlmtr. Abraham Darby ta kmr kullanarak kok kmr retebilmeyi ve demiri kok kmr kullanarak ileyebilmeyi ilk baaran kiidir. (1700lere kadar demirin ilenmesinde zengin karbon ierii nedeniyle odun kmr kullanlmaktayd, ancak o yllarda Avrupa ormanlarnn tkenmesi demirin ilenmesini zorlatrmt. ngilterede bol miktarda ta kmr mevcuttu, fakat ta kmrnde yeterli karbon yoktu. Bu nedenlerle, kok kmr elik an balatan byk bir bulu olarak kabul edilir.)

Coalbrookdale Kprs

Ancak, Darbynin iledii demirin kalitesi iyi deildi. lenen demirin ii karbon kpyle doluydu, saat yapm gibi ince iler iin elverisizdi. stelik fontun ekme dayanm iyi deildi. Yine bir ngiliz olan Henry Cort yaklak 1784 ylnda pudlalama metodunu gelitirerek iyi kalitede dvme elik retimini mmkn klmtr. Bu bulu sayesinde sanayiye yetecek miktarda iyi kalite elik elde edilebilmi ve odun kmr ile demir ileyen Rusya ve sve`in tekeli kaldrmtr. Bylece ngiltere elik piyasasna hkim olmu ve gerek madeni, gerekse retim yntemiyle dnyaya kendini kabul ettirmitir. Bu dnemde ngilizler madencilikte dnyada rakipsiz duruma ykselmilerdir. Birok lke, ngiliz mhendislerini davet edip, kendi lkelerinde demir fabrikalar kurmakla grevlendirmilerdir. Fransa ve Almanya`da ilk yksek frn ngilizler kurmutur (1787). O yllarda dvme elik kullanlarak dolu gvdeli ana kirili ve kafes ana kirili kprlerin yapmna baland. Bunlardan birisi, 1846da ngilterede ina edilen 140 m aklkl Britannia Kprsdr.

Britannia Kprs

lerleyen yllarda Bessemer (1855), Siemens-Martin (1864), Thomas (1879) yntemlerinin bulunmasyla ham demirin sv haldeyken artlmas salanm ve dkme elik retimi olana ortaya kmtr. Bylece 1800l yllarn sonlarndan itibaren dkme elik, en ok retilen cins olmutur. zellikle 20. yzyln banda elektrik frnlarnn da kullanlmaya balanmasyla da elik yap tekniklerinde byk ilerlemeler meydana gelmitir. elik yaplarn hzl ina edilebilmesi nedeniyle birinci dnya sava sonrasnda, ikinci dnya sava sras ve sonrasnda elik yap inas yaygn olarak gzlenmitir. Birinci dnya sava sonrasnda dalan sanayinin yeniden retime geebilmesi amacyla elik inas tercih edilmitir. kinci dnya sava srasnda ise Alman ordusunun Volga Nehrine kadar onlarca devletin arazilerini igal ederek, sanayi binalarnn donanmlarn skp yeni arazilere tamas ve bu arazilerde hzl sanayi retimine geebilmesi ancak elik tayc sistemlerin kullanlmas ile mmkn olmutur. Sava sonrasnda ise, sanayi, sosyal-spor tesisleri, okul ve konut binalarnn hzla yaplmas ihtiyac, ancak elik kullanm ile mmkn olabilmitir. Bylelikle elik yap tayc sistemlerinin hesaplama yntemlerinin ve tasarm esaslarnn gelimesi mmkn olmutur. Bu srete kaynak teknikleri de gelimitir.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

Zamanmzda elik konstrksiyonlarn ksmlar, ulam olanaklarna bal olarak, mmkn olduunca byk paralar halinde, kaynakl birleimler yaplmak suretiyle atlyelerde hazrlanr. Bu ksmlar antiyede genellikle bulonlu montaj birleimleriyle birletirilerek elik konstrksiyon tamamlanr.

ELK RETM* Demir, yerkabuunda en ok bulunan metaldir ve kabuun yaklak olarak % 4,5 unu tekil eder. Meteorlar haricinde serbest bir eleman olarak bulunmaz. Doada demir cevheri; oksitler [magnetit (Fe3O4) ve hematit (Fe2O3)], hidroksitler [geotit (FeO(OH)) ve limonit (FeO(OH)nH2O)], karbonatlar [siderit(Fe2CO3)]

halinde bulunur (ekil 1). Hemen tm cevher trleri Silisyum Oksit (Si2O) ihtiva etmektedirler. ou cevher trleri az miktarda Fosfor, Alminyum, Kkrt, vb. elementler iermektedir.

(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

ekil 1. Demir cevherleri (a) Magnetit, (b) Hematit, (c) Geotit, (d) Limonit, (e) Siderit Demir cevheri, yksek frnda kok kmr ile yaklp ergitilerek ham demir elde edilir. Kok kmrnn iki fonksiyonu vardr; birincisi gerekli scakl salamak, ikincisi ise demir ile kimyasal reaksiyona girmek. Kok kmrdeki karbon demir ile alam meydana getirir, ayrca bu alam yani ham demir cevherden gelen Silisyum, Alminyum, Kkrt gibi maddeleri de ihtiva eder. lem sonunda cruf ve yksek frn gazlar da ortaya kar. Cruf, younluu az olduundan ergimi ham demirin zerinde toplanr ve yksek frndaki cruf deliinden darya atlr. Elde edilen ham demirin karbon oran yksek (%3-5) olduundan ekil deitirmeye ve kaynaklanabilmeye elverili deildir. Bu nedenlerle ham demir ilenerek, kullanlan yntem ve katklara bal olarak elik veya dkme demir retilebilir. Dkme demir kupol frnnda retilir. eriinde yaklak olarak %2~4 orannda karbon vardr. elik ise Siemens-Martin, Elektrik Ark, Oksijen fleme gibi yntemlerle elde edilebilir. Bu yntemler sonucunda dkme elik, dvme elik veya hadde rn elik elde edilir. Isl ilem srasnda eriyik hale gelmi eliin bnyesinde karbon monoksitten dolay gaz habbecikleri bulunur. Bu haldeki elie gaz alnmam elik denir. Silisyum, Alminyum, Manganez, Kalsiyum gibi maddeler eklenerek, eriyik halde bulunan elikteki oksijen balanarak gaz habbeciklerinin oluumu engellenir. Byle elie ise gaz alnm elik denir. Gaz alnm elikte kkrt ve fosforun younlat yerler (ylma blgeleri) daha az olutuundan, bu elik kaynaklanma, yorulma ve bklme bakmndan daha elverilidir. retilen elik haddeleme ad verilen ekillendirme ilemine tabi tutulursa istenilen ekli alan rnler elde edilir (ekil 2). Haddeleme belirli bir scakln stndeki elikte yaplabildii gibi greceli olarak daha dk scaklktaki elik malzemeye de uygulanabilir. Dolaysyla; haddeleme yntemi scak veya souk olarak adlandrlr. Souk haddeleme, grece dk scaklkta malzemeye verilen plastik deformasyonun derecesine bal olarak eliin mekanik zelliklerini deitirir, oysa metalin plastik ekil deitirmesi belirli bir scakln zerinde yaplrsa, mekanik zelliklerinde herhangi bir deiiklik olmaz. Scak haddeleme srasnda kalplara dkm yaplarak elik kat eriyiinden elde edilen slab, ktk veya blum denilen mamller merdaneler yarmyla ekillendirilir. Genelde haddeleme ilemi srasnda scaklk 12000C-8000C aralnda deimektedir.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

ekil 2. eitli rnlerin haddelenme aamalar Baz Hadde rnleri: 1- Profiller

I Profilleri

Normal I (I veya IPN)

Orta Genilikte I (IPE)

Geni Balkl I (IPB veya HEB)

Geni Balkl Ar I (IPBv veya HEM)

rnek: I 300 h=300 mm b=125 mm s=r1=10,8 mm t=16,2 mm

h-2c

r2=6,5 mm c= 29,5 mm h-2c=241 mm

Profil boyut aralklar: I 80 I 600 IPE 80- IPE 600 IPB 100- IPB 1000 IPBv 100- IPBv 1000

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

[ Profilleri

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

h-2c

rnek: U 200 h=200 mm b=75 mm s=8,5 mm t=r1=11,5 mm r2=6 mm c=24,5 mm h-2c=151 mm

Profil boyut aralklar: U 30 U 400

L Profilleri (Korniyerler)

rnek: L 50x5 h=b=50 mm t=5 mm r1=7 mm r2=3,5 mm

Eit kollu korniyer

Profil boyut aralklar: L 20x3 L 250x24

rnek: L 150x75x9 h=150 mm b=75 mm t=9 mm r1=10,5 mm r2=5,5 mm

Farkl kollu korniyer Boru Profiller Tp Profiller

Profil boyut aralklar: L 30x20x3 L 250x90x16

T Profilleri

Tension Compression

Z Profilleri Ray Profilleri zel Profiller

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar 2- Lamalar (Enkesiti dikdrtgen olan ubuklar)
Dar Lamalar b=10~250 mm t=5~60 mm nce Lamalar b=151~1250 mm t=5~60 mm Geni Lamalar b=12~360 mm t=0,1~5 mm (rnek :

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

t b

200.10 )

3- Levhalar
nce Levhalar t 2,75 mm; b=530~1250 mm; =760~2500 mm Orta Levhalar 3 mm t 4,75 mm; b 2500 mm; 7000 mm Kaba Levhalar t 5 mm; b 3600 mm; 8000 mm (rnek : Lev.6.1000.5000 veya Lev.6)

Baz dkme elik rnleri: elik font (Mesnet paralar) Su elii (Mesnet rulolar, mafsal paralar) Gri font (Mesnet paralar)

ELK YAPI TAIYICI SSTEMLERN UYGULAMA ALANLARI* 1- Sanayi Yaplar

2- Kprler

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar 3- Sosyal Yaplar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

4- ok Katl Yaplar

5- Gkdelenler

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

YAPI MALZEMES OLARAK ELK* Yapsal elik; demirin karbon, silisyum, manganez, alminyum, bakr, krom, nikel, molibden, bor, vanadiyum, vb. gibi elementler ile tekil ettii alamdr. Bu katk maddelerinin eitleri ve oranlar elik cinsine gre deimektedir. En nemli katk malzemesi karbon, eliin sertliini ve mukavemetini arttrr, ancak ilenebilirliini dier bir deyile ekil deitirme ve kaynaklanabilme zelliklerini azaltt iin belli bir oran gememesi gereklidir (ekil 2). Alman DIN normuna gre elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle %1,7den fazla karbon ihtiva etmeyen bir demir-karbon alamdr. naatta kullanlan eliklerde karbon %0,16-%0,22 aralndadr.

%40

100 kN/cm2 75

30

ekme mukavemeti

20

50

10

25

Krlma uzamas 0 0,5 1,0 1,5 1,7

%C

ekil 3. Karbon yzdesinin eliin ekme mukavemetine ve kopma uzamasna olan tesiri (eksenel ekme deneyinde numune uzunluu, numune apnn 10 misli kadardr) retim srasnda kullanlan demir cevherinin ve katklarnn kimyasal yaps ham demirin bileimini etkiler. Ayrca elik retimi srasnda kullanlan yntem ve ilave edilen hurda demirin zellikleri de eliin kimyasn etkiler. Bu nedenle, trl eliklerin, trl bileenleri vardr. te yandan retim srecinin bir paras olarak, mmkn olduunca azaltc tedbirler alnmasna ramen baz zararl bileenler de (belirli snrlar amamak kouluyla) eliin yapsnda bulunabilmektedir. Aada baz elik bileenleri ve zellikleri verilmitir: SLSYUM: Mukavemeti arttrr, kaynaklanabilme zelliini ve paslanmaya kar direnci arttrr. %0,55i amamaldr, nk ilenebilirlii azaltr. ALMNYUM: Fosforun zararl etkisini ortadan kaldrr. Darbeli kuvvetlere kar dayanklln arttrr. MANGANEZ: Mukavemeti arttran bu eleman, eliin dvlebilme ve kaynaklanabilme zelliklerine olumlu etkide bulunur. Ayrca paslanmaya , anmaya, ve az oranda sya kar olan dayanklln iyiletirir. BAKIR: Korozyon mukavemetini ve sneklii arttrr.
Yksek mukavemetli eliklerde kullanlrlar

KROM: Mukavemeti arttrr, korozyona, srtnmeye kar direnci arttrr. NKEL: Mukavemeti ve plastiklii arttrr. MOLBDEN ve BOR: Mukavemeti ve plastiklii arttrrlar. ok kaln yksek mukavemetli levha retiminde nemleri byktr. VANADYUM: Isya ve anmaya kar dayanklln arttrr.

Bu faydal elementlerin yan sra, ierdii zararl elementler; kkrt, fosfor ve azottur. Kkrt eliin kzl derecede gevrek olmasna ve kolayca krlmasna sebep olur. Fosfor eliin normal scaklk derecelerinde ok gevrek olmasna ve abuk krlmasna sebep olur. % 0,2 fosfor ihtiva eden elik sert bir yere dt zaman cam gibi krlr ve paralanr. Her birinin miktar genellikle %0,04 gememeli ve asla %0,05den ok olmamaldr. Azot elii gevrekletirir; elik cinsine gre %0,007 veya %0,009u amamaldr.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

ELN MEKANK ZELLKLER Kristalli bir malzeme olan eliin mekanik zellikleri ekme deneyi ile belirlenir. ekme deneyinde, ubuk biiminde bir elik numune yava yava ve giderek artan ekme kuvvetine maruz braklr. Bu esnada bir yandan artan kuvvet etkisiyle ubuun boyu uzarken, bir yandan da enkesiti daralr ve numune kopuncaya dek kuvvet arttrlmaya devam edilir (ekil 3.a). Deney boyunca ubukta meydana gelen boy deiimi ve gerilme deerleri llerek gerilme-ekil deitirme grafii hazrlanr (ekil 3.b). ubuk elastiklik snrna ulancaya kadar (elastiklik snr gerilmesi : E ) meydana gelen ekil deitirmeler elastiktir; diger bir deyile elastik blgede tesir eden kuvvet kaldrlrsa ubuk balang ekline dner. Hatta bu blge iinde orantl snr gerilmesi ( P ) diye adlandrlan deerden daha kk gerilme deerlerinde, gerilmeler ve ekil deitirmeler arasndaki iliki lineerdir yani Hooke Kanunu geerlidir:

E=

olarak da adlandrlabilir. Dikkat edilirse dorunun eimi elastiklik modln vermektedir. Elastiklik snr aldnda ise artk kanlmaz olarak ubukta baz kalc hasarlar yani plastik ekil deitirmeler meydana gelecek demektir. Elastik olmayan blgede kuvvet arttrlmaya devam edilirse malzeme akma snrna ( F ) ular. ekil 3.bde de grld gibi akma durumu, sabit gerilme etkisindeki bir elemanda ekil deitirmede meydana gelen art olarak tanmlanabilir. Akma durumunda meydana gelen byk deformasyondan sonra malzeme kendini toparlar ve gerilme yeniden artmaya balayarak maksimum gerilme ( B ) deerine ular. Akmadan sonra gerilmenin yeniden artmasna pekleme denir.

. ekil 3.b de grld gibi Hooke Kanununun geerli olduu orantl blge Hooke dorusu

P
Elastik deformasyon

Plastik deformasyon

lme boyu

Boyun verme

Akma+Pekleme

Kopma

P = P/A

(a)

Boyun Akma verme blgesi Pekleme blgesi blgesi

= /
(b) ekil 3 (a) ekme deneyinin aamalar (b) ekme deneyinde gerilme-ekil deitirme grafii

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

Maksimum gerilme deerine ulatktan sonra mhendislik gerilmesi azalmaya balar, nk elik boyun verme blgesine girmitir ve neticede numune kopma gerilmesine ular. (ekil 3.b de grafikte gerilmeler numunenin balang enkesit alan dikkate alnarak belirlenmitir, yani kesit daralmas dikkate alnmamtr. Bu nedenle malzeme bilimciler bu gerilmeleri mhendislik gerilmesi olarak da adlandrrlar.) elik malzeme plastik blgede bir C noktasna kadar yklendikten sonra, yk kaldrlp gerilme sfrlanrsa, gerilme deformasyon ilikisi ekil 3.(b) deki grafikte |OP| dorusuna paralel |CC| dorusunu takip eder. Bu durumda ekilden de grlecei gibi yk altnda var olan gerilmenin elastik olan ksm kaybolurken, plastik olan ksm kalc olmaktadr. C noktasna kadar yklenip, yk boaltlm numune yeniden yklenirse, bu kez bir nceki yklemeden tr plastik deformasyon (kalc hasar) mevcut olduundan gerilme ekil deitirme ilikisi |CCB| yolunu izler. Bu durumda malzeme C gerilme noktasna kadar lineer elastik karakter gsterir. Bu olaya pekleme denir. Pekleme olay sonucunda metalin sertlii, akma snr gerilmesi artar, sneklii ise |OC| (plastik deformasyon) kadar azalm olur. Bu denyde olduu gibi tatbik edilen souk ilemler malzemenin peklemesine ve snekliinin azalmasna (gevreklemesine) yol aarlar. Malzemeye balangtaki yumuaklnn ve snekliinin geri verilmesi istendiinde, malzeme uygun scakla kadar stlp yava yava soutulur. Bu ileme tavlama denir ve malzemenin gerilme defromasyon ilikisi yeniden |OPEFB| haline geir. zet olarak metalin plastik ekil deitirmesi kristalleme scaklnn zerinde yaplrsa, mekanik zelliklerinde herhangi bir deiiklik olmaz (rnein scak haddeleme konusuna daha nce deinilmiti.) eliin baz mekanik zellikleri aadaki gibidir: Elastiklik modl, E = 2,1x106 kg/cm2 Kayma Modl, G=E/2(1+ ) = 810000 kg/cm2 Poisson Oran, = 0,3 Isl genleme katsays ( ) = 0,000012 ELN STN ZELLKLER elik homojen ve izotrop bir malzemedir. Mekanik zellikleri herhangi dorultu boyunca deimez. eliin elastiklik modl dier malzemelere oranla ok yksektir. Dolaysyla mukavemeti yksek olduundan yapda kullanlan elik hacmi klr: elik yaplar greceli olarak hafiftir. Burkulmasz durumda eliin ekme mukavemeti, basn mukavemetine eittir. Snek bir malzemedir. Byk ekil deitirme yapabilir, plastik hesaba uygundur, deprem ykleri ve zemin oturmalarn karlamak asndan optimum zmler sunar. elik tayc elemanlar, byk lde atlyelerde hazrlanr. antiyede yalnz montaj ileri yaplr. Bu bakmdan ina sresi ksadr, ayrca hava koullarndan neredeyse bamszdr. elik yaplarda takviye ve tayc elemanlarn deitirilmesi nispeten kolaydr. elik yaplar sklp yeniden kullanlabilir. Montaj tamamland anda tam ykle alrlar, beklemek gerekmemektedir. Uygun planlama ile az iskeleli inaat mmkndr. ELN SAKINCALI ZELLKLER Yanc bir malzeme olmamakla birlikte, yksek scaklk derecelerinde mukavemetinde hzl bir d olur. Ayrca sy iyi ilettiinden mukavemet d hzl gerekleir. 6000C dan sonra kullanlamaz hale gelir. Yangna kar tedbirler alnmas gereklidir. (Yzeyi iletken olmayan bir elemanla kaplanrsa veya yanmaz boyalarla boyanrsa dayankll artar, vb.) - Paslanmaya kar dayankszdr. Srekli bakm gerektirir. Boyama, betona gmme, korozyona dayankl zel alaml elik kullanma, vb. alnacak tedbirlerdendir. - Asit, baz ve tuza kar dayankszdr. - Ses ve sy iyi iletir, dolaysyla yaltm gerektirebilir. - elik yksek mukavemetli bir malzeme olduundan seilen kesitler narindir. Burkulma yerel burkulma gibi olas stabilite problemleri hesaplar srasnda dikkate alnr. Ayrca narinliin derecesine bal olarak elemanlarn basn tama gc ekmeye oranla bir miktar daha kktr. Yukarda anlan tm sakncal zelliklere kar alnan tedbirler maliyeti arttrr.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

ELK YAPILARDA TASARIM YNTEMLER Kukusuz bir yap elemann boyutlandrrken seilen kesitin uygulanan ykler etkisinde emniyetli ve ekonomik olmas gerekmektedir. Ekonomikliin ls yapda sarfedilen elik arlnn minimum olmasdr ki, bu da elik yap elemannn en kk enkesit alanna sahip olmasn gerektirir. Kesit seiminde montaj srasndaki koullar kolaylatrmak da bir etken olabilir, ama ikinci derecede nem tar. elik Yap elemanlarnn tasarm iin yukarda bahsedilen ereve iinde faydalanlabilecek farkl yaklam mevcuttur: 1- Emniyet Gerilmeleri Yntemi (Allowable Stres Design - ASD) Boyutlandrma srasnda; bir elemana ait enkesit alan ve/veya enkesit atalet momenti gibi byklkler, bu elemanda oluacak gerilmelerin emniyet gerilmesi (olumasna izin verilen en byk gerilme) deerinden kk olmasn salayacak yeterlikte olmaldr. Bu emniyet gerilmesi deeri mutlaka malzemenin elastik davrand blgede olmal ve akma gerilmesinden kk olmaldr. Emniyet gerilmesi, akma gerilmesini belli bir emniyet katsaysna blmek suretiyle elde edilir. Emniyet gerilmesi ynteminde kullanlan ykler iletme ykleri olmaldr. zetle, bu yntemde iletme ykleri etkisinde elemanlarda oluan gerilmeler, hibir zaman emniyet gerilmesinden byk olmamaldr. letme ykleri, servis ykleri olarak da adlandrlabilirler. Bu ynteme gre rnein maruz kald iletme yk etkisinde yalnzca normal gerilme meydana gelen bir elik yap elemannda meydana gelen gerilme , emniyet gerilmesi olan em den daha kk veya eit olmaldr.

em em ise yle belirlenir:

em =

F F

(1)

Burada F ekil 3(b) de grlen akma gerilmesidir. F ise emniyet katsaysdr. 2- Plastik Tasarm (Plastic Design) Plastik tasarmda, iletme ykleri yerine tama gcne ulama durumu dikkate alnr. Bu yaklamda elemanlar, iletme yklerinden baya byk ykler dikkate alnarak belirlenir. Burada tama gcne ulama ile kastedilen gme veya ok byk deformasyonlarn olumasdr. Tama gcne ulama srasnda elemann baz ksmlarnda plastiklemenin olumasna neden olacak kadar ok byk ekil deitirmeler ortaya kar. Ayrca eitli noktalarda enkesitlerin ykseklikleri boyunca tamamen plastiklemesi nedeniyle plastik mafsallar da ortaya kacaktr. Plastik mafsal saysnn artmas yapda gme mekanizmas oluturur. Gerek ykler, elemanlar tama gcne ulatran yklerden daima emniyet katsays kadar daha kk olacaklar iin, bu yntemle boyutlandrlan elemanlar emniyetsiz olmaz. Kabaca plastik tasarm yle zetlenebilir: 1- Servis ykleri, tama gc yklerini elde etmek iin yk katsays ile arplarak bytlr. 2- Bu ykler altnda tama gcne ulamayacak biimde enkesit zellikleri belirlenir. (Bu zelliklere sahip bir eleman katsay ile arplarak bytlm ykler etkisinde tama gcne ulama snrndadr.) 3- Belirlenen enkesit zelliklerine sahip en hafif enkesit seilir. 3- Yk ve Mukavemet Faktr lkesi (Load and Resistance Factor Design - LRFD) Olaslk esasl olan bu yaklam plastik tasarma benzemektedir nk limit durumlar dikkate alnr. Genel felsefe ksaca u formlle zetlenebilir:

Rn i Qi
Bu denklemin sol taraf yap ve yap elemanlarnn mukavemetini, sa taraf ise d ykleri ifade eder. Bu yntemde servis ykleri yk katsaylar ( i ) ile arplrlar ve elemanlar katsaylarla arplp arttrlm ykleri karlayabilecek ekilde seilirler. Katsaylarla arplm ykler tama gcne ulama durumunu ifade ettiklerinden gerekte var olan servis yklerinden byktrler ve dolaysyla yk katsaylar da 1den

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

byktrler. Bu ykler elemanlar limit durumlara ulatrrlar; limit durumlar ise krlma, akma veya burkulma olabilir. Bunun yan sra, elemanlarn teorik mukavemetleri ise 0,75-1 aralndaki azaltma faktrleri ( ) ile arplr. lkemizde yrrlkte olan elik Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar, TS 648/ Aralk 1980 artnamesi Emniyet Gerilmeleri Yntemi ni esas almaktadr. Dolaysyla elik Yaplar I dersinde anlatlacak esaslar ve hesap yntemleri Emniyet Gerilmeleri Yntemi ne gredir. te yandan TSE tarafndan yrrlkte olduu ilan edilen TS EN 1993-1-1 (Eurocode 3) artnamesinde ise tama gcne dayal tasarm ilkesi kabul edilmi olmasna ramen, bu artname lkemizde pratikte ok az bir uygulama alan bulmutur. ABD de 2005 ylnda yaynlanan en son elik Yap artnamesi hem Emniyet Gerilmeleri Yntemi, hem de Yk ve Mukavemet Faktr lkesi ni e zamanl olarak iermektedir. Ayrca, elik Yaplarn Plastik Teoriye Gre Hesap Kurallar, TS 4561/ Ekim 1985 artnamesi de belirli koullar salayan yaplarn Plastik Tasarm yntemiyle boyutlandrlmas srasnda kullanlabilir.

ELK YAPILARDA YKLER elik Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar, TS 648/ Aralk 1980 e gre: Gerilme ve Stabilite Tahkikleri: elik yaplarda dayanm ve stabilite tahkikleri iin ykler TS 498 den alnmaldr. Bu konuda yeter bilgi olmayan hallerde, ykler yetkili proje kontrol ile ortaklaa tayin edilir. Yklerin ayrlmas: Bir yapya etkiyen ykler esas ykler ve ilave ykler olmak zere ikiye ayrlr: Esas ykler: z (Zati) ykler, hareketli ykler, kar yk (rzgarsz olarak), kren z yk (sk iler haldeki bir krende kren hareketli yk de esas yklerden saylr), makinelerin ktle kuvvetleri. (EY) (H) lave Ykler: Rzgar etkisi, deprem etkisi, krenlerin fren kuvvetleri, yatay yanal kuvvetler, s deiimi ile meydana gelen etkiler, montaj aamalarnda ortaya kan ykler. (Y) (Z) Ykleme Durumlar: Boyutlandrma ve dayanm tahkiklerinde aadaki ykleme durumlar hesaba katlr: EY Yklemesi: Esas yklerin toplam (Ykleme I veya H Yklemesi de denir) EY Yklemesi: Esas ve ilave yklerin toplam (Ykleme II veya HZ Yklemesi de denir) Eer bir yapya z yknden baka yalnz tali ykler tesir ediyorsa, bu yklerden en by esas yk yerine geer. Emniyet Gerilmeleri: Ykleme I durumunda denk.(1) deki emniyet katsays F = 1,71 Ykleme II durumunda denk.(1) deki emniyet katsays F = 1,50 Yap elii olarak en ok kullanlan elik cinsi St 37dir. Bunun yan sra dier bir nemli elik cinsi ise St.52dir. elik yap elemanlarnn tek eksenli eilmeye maruz kalmas durumunda kullanlacak emniyet gerilmeleri aadaki tabloda verilmitir: elik Cinsi St 37 St 52 Akma Snr F (kN/cm2) 24 36 Emniyet Gerilmesi

em

Kayma Emniyet Gerilmesi

em

EY (H) 14 21

EY (HZ) 16 24

EY (H) 9 13,5

EY (HZ) 10,5 15,5

Elemanda iki eksenli gerilme olmas halinde, biim deitirme ii teorisine (Von Mises kstasna) gre v kyaslama gerilmesi hesaplanr ve aadaki koulun salanmas konrol edilir:

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

2 2 2 v = x + y x y + 3 xy

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

0,75 F ( H ) 0,80 F ( HZ )

Kesitte eilme+kayma durumunda ise:

v = 2 + 3 2

0,75 F ( H ) 0,80 F ( HZ )

TS 498/Kasm 1997 nin kapsam: Konutlar, brolar, resmi daireler, okullar, hastaneler, spor tesisleri, elence yerleri, garajlar, vb. yaplardaki tayc elemanlarn (kagir, beton, betonarme, ahap, elik, vb.) boyutlandrlmasnda alnacak yklerin hesap deerini kapsar. Kprler, su yaplar, nemli dinamik etkilere maruz her eit endstri yaplar ve yksek gerilim iletme hatlar vb. gibi maruz olduklar ykler bakmndan zellik gsteren yaplarn yklerini kapsamaz. Ayrca; betonarme, elik gibi deiik yaplarda etkisi farkl olan scaklk deiimi, rtre, deprem, vb. etkiler sz geen yaplarn standardndan ve ilgili mevzuattan alnacaktr. TS 498/Kasm 1997 Madde 7 Kar Yk Hesap Deeri (Pk) ve Madde 8 KAR YK (Pko) Hareketli yk snfna giren zemin kar yk (Pko), corafi ve meteorolojik artlara gre deimektedir. 300 ye kadar eimli atlarda kar yk hesap deeri (Pk), zemin kar yk (Pko) deerine eit kabul edilir ve at alanna planda dzgn yayl olarak tesir ettii kabul edilir. Yatayla as kadar eim yapan ve kar yamasnn engellenmedii yaplarda kar yknn hesap deeri aadaki gibidir:

Pk = m.Pko

m = 1

30 0
40 0

(m deeri iin TS 498/Kasm 1997 izelge-3 (Syf 7) kullanlabilir)

Grld zere at eimi arttka karn yzeye tutunmas ve birikmesi gleir (ya rzgarla kolay savrulur ya da yerekimi etkisiyle kayar), bu nedenle kar yk hesap deeri yukarda belirtildii biimde azaltlr. lkemiz il ve ileleri kar yk asndan drt blge olarak snflandrlmtr (Kar Blgeleri ile ilgili izelge, TS 498/Kasm 1997 -EK 1- Syf 14-18) (Trkiyenin kar haritas, TS 498/Kasm 1997 EK 2- Syf.19) ; bu snflandrmada blge numaras bydke kar yknn deeri de artmaktadr. Ayrca yap yerinin denizden ykseklii de kar yk iddetini etkiledii iin, yaplara tesir edecek kar ykleri belirlenirken gerek kanc derece kar blgesi olduu, gerekse yap yerinin denizden yksekliinin dikkate alnd TS 498/Kasm 1997 izelge 4 (Syf 7) kullanlmaldr. Tipik olmayan zel yapml atlarda kar yk hesap deeri (Pk), yaplacak kar yk dalm deneyi sonucunda belirlenmelidir. TS 498 deki aklamalarn dnda kalan blgeler iin o yerdeki kar yama sresi ve ykseklie bal olarak izelge-4 de verilen deerler, varsa meteorolojik lmelerden de faydalanlarak arttrlmaldr. Kar yamayan yerlerde kar yk sfr alnmaldr.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

Kar Yklemesiyle ilgili ek olarak: TS 498/Kasm 1997de yer almamakla beraber, eklemek gerekir ki; eimli ats olan yaplarda, rzgar veya gne nedeni ile atnn bir tarafnda kar birikmeyebilir. Bu nedenle, tm atya etki eden tam kar yklemesinin yan sra, yalnzca atnn sol yanna ve yalnzca sa yanna etkiyen yarm kar yklemeleri de mutlaka yaplmaldr. Pk Pk Pk

Sa Yarm Kar Yklemesi Sol Yarm Kar Yklemesi Tam Kar Yklemesi atnn simetrik olmamas nedeniyle gerekte ve hesaplarda (m katsays ile azaltmalar uygulandndan) ayn atnn farkl ksmlarnda farkl kar ykleri ortaya kabilir. Pk1 Pk2

Ayrca, at geometrisi kar birikimine neden olacak tarzda ise yine ayn atnn farkl ksmlarnda farkl kar ykleri dikkate alnmaldr. Kar birikimi iin Yaplar zerindeki etkiler - Blm 1-3: Genel etkiler - Kar ykleri (Eurocode 1)TS EN 1991-1-3 /2007 artnamesinden faydalanmak gereklidir.

Kar birikmesi oluabilecek baz at geometrilerine rnekler.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

Devlet Meteoroloji Genel Mdrl alanlarndan Y.Mh. Abdullah CEYLAN yaynlad bildirisinde Trkiye de 1940-2000 yllar arasnda meydana gelen afetlerle ilgili yapt aratrmada ar kar yk etkisiyle her yl ortalama sekiz adet can ve/veya mal kaybna neden olan at gmesi olay yaandn rapor etmitir. Son yllarda yaplan bilimsel almalar da TS 498/Kasm 1997de verilen kar yk hesap deerlerinin gvenilirlii ile ilgili endie yaratmaktadr. rnein KT retim eleman Mustafa DURMAZ ve ayn niversiteden Prof. Dr. Aye DALOLU yaptklar almalarda, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlne bal 31 istasyondan 29 yllk, yine ayn kuruma bal Ula stasyonundan 22 yllk kar ya lm bilgilerini alarak Dou Karadeniz Blgesine ait zemin kar yk hesap deeri haritasn tip istatistik dalm modeli kullanarak oluturmulardr. Saygn ulusal ve uluslararas dergilerde yaynladklar makalelerinde sunduklar sonular son derece dndrcdr; rnein Dou Karadenizdeki yerleim blgelerinin %76,2 sinde TS 498/Kasm 1997de verilen kar yk hesap deeri, gerek lmlere dayal olarak belirlenenlerden dktr ve hatta baz yerleim yerleri iin TS 498 de verilen hesap ykleri, elde edilen deerlerin (2,28-3,22)de biri kadardr. TS 498/Kasm 1997 Madde 11 RZGAR YK Hesaplama iin verilen aklamalar btn yaplar iin geerli olmakla beraber kendi artnameleri veya standartlar olan, mesela kpr, vinler, yksek bacalar (fabrika bacas vs. gibi), radyo vs. yayn kuleleri ve yksek gerilim hatlar gibi yaplar iin geerli deildir. Rzgar yk yapnn geometrisine baldr. Rzgar kanal deneyi yapmak yoluyla, rzgarn esi ynne ve yap geometrisine bal olan aerodinamik yk katsays (cf) belirlenebilir. te yandan rzgar deneyi yapmak lkemizde pek kullanlan bir yntem deildir, ayrca TS 498/Kasm 1997de, ekil 1 / Syf 9 da verilen cp katsaylar kullanlarak rzgar yk hesap deerinin yle de belirlenebilecei belirtilmitir:

w = cp q
Burada;

(kN / m 2 )

cp : Emme katsays q : Rzgar basnc (kN / m 2 ) q ise zeminden ykseklie bal olarak, rzgar hznn deimesi ile deien bir katsaydr ve dorudan
doruya rzgar hznn bir fonksiyonudur. Bu katsaynn saysal deerleri TS 498/Kasm 1997de, izelge 5 / Syf 9 da verilmitir. Rzgarn esi ynne bal olarak, yapda rzgarn dik olarak tesir ettii yzeyde basn arka yzeyde emme etkisi olumaktadr.

(cp katsays deerleri)

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

( q katsays deerleri) Mnferit tayc yap elemanlar iin (mesela mertek, ak, cephe eleman vs. gibi) rzgar basnc deeri katsays 1/4 arttrlr. Yukardaki ekil 1 e ek olarak TS 498/Kasm 1997 Syf.10 ve 11 deki izelge 6 da rzgardan etkilenen farkl zelliklerdeki yap cepheleri iin C katsaylar verilmitir. TS 498/Kasm 1997 Madde 9 Kar Yk ve Rzgar Yknn ayn anda dnlmesi durumu 450 ye kadar eimli atlarda kar yk ve rzgar yknn ayn anda etkimesi halinde hesap kolayl olarak ve yeterli yaklamla

a) Pk +

W 2

veya

b) W +

Pk 2

dr. Burada en gayri msait durum alnr. 450den fazla eimli atlarda ise, ayn anda etkiyen kar ve rzgarn etkisinin TS 498/Madde 9daki gibi hesaplanabilmesi iin, kar birikintileri meydana gelen atlar veya youn kar yal blgeler olmas gereklidir. TS 498/Madde 9 da rzgar ya da kar yknn ikiye blnmesi ile kastedilen ykn saysal deerinin ikiye blnmesidir. te yandan; TS 498/Madde 9da istenmemekle birlikte, TS 648/Aralk 1980de EY yklemesi tanm yapnn z ykne, tam kar ve tam rzgar yklemelerini ilave etmek gibi yorumlanabileceinden, W + Pk yklemesi de yaplabilir. Ayrca ykn iddetinin yarya blnmesinin yan sra, yukarda ek olarak ifade edilen sistemin yarsnn karla ykl olmas durumlar da dikkate alnnca rzgar ve karn birlikte etkimesi ile alakal ykleme hallerinin says artmaktadr. Bu ykleme halleri ile ayrntl bilgi iin aada balant verilen web sayfasndaki sununun son sayfasna bakabilirsiniz: http://mmf.ogu.edu.tr/atopcu/index_dosyalar/Dersler/Betonarme2/Sunular/Betonarme_2_4.pdf TS 498/Kasm 1997 Madde 10 Buz Yk artnamemizde buz yk iin genel geer bir deer verilmemektedir. Zira buz oluumu, pek ok deikene baldr; rzgar yn, ykseklik, nem oran, hava scakl, yap malzemesi, vb. gibi pek ok nedene bal olarak deikendir. te yandan, buzlanmann ok grld bir yer iin buz yknn mutlaka hesaba katlmas gerekiyorsa ve elde yeterince veri yoksa; eer bu yer deniz seviyesinden 400 m veya daha yksekte ise btn yzeyin 3 cm kalnlkta buzla kapl olduu dnlebilir. Buzun birim hacim arl ise 7 kN/m3 alnr.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

TS 648 deki tanmlamalarn Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik / Mays 2007 nin 4. Blm nn tasarm kurallarnn uygulanmas asndan ayrntlandrlmas ve bylelikle ilerlik kazanmas amacyla MO stanbul ubesi nde kurulmu olan elik Yaplar Komisyonu1 aada deinilen raporu hazrlamtr. Pek ok konu balnda faydalanlaca gibi elik Yaplarda Boyutlandrmaya Esas Olan Ykleme Hali ile ilgili olarak da bu rapordan faydalanlacaktr. elik Yaplar Hesap Kurallar ve Proje Esaslar, MO 02, R 01 / 2008 e gre: Boyutlandrma ve gerilme tahkikleri ile her zaman en byk enkesitleri gerektiren ykleme hali gz nnde tutulmaldr. Bu ykleme durumunu elde etmek iin faydalanlacak yk kombinasyonlar aadaki gibidir: a) D b) D + L + (Lr veya S) c) D + L + (Lr veya S) + T d) D + L + S + W/2 e) D + L + S/2 + W f) 0,9D E/1,4 g) D + L + S + E/1,4 h) D + (W veya E/1,4) i) D + L + (W veya E/1,4) j) D + L + (W veya E/1,4) + T Bu yk kombinasyonlarnda; D : l ykler, kren yk ve makinelerin ktle kuvvetleri L : hareketli ykler Lr : atlarda hesaba katlacak hareketli ykler ve su birikmesi nedeniyle oluan etkiler S : kar yk W : rzgar yk E : deprem yk T : scaklk deiimi ve mesnet kmesi nedeni ile oluan etkiler, krenlerde fren ve yanal arpma kuvvetleri
TS 648 deki lave Ykler TS 648 deki Esas Ykler

(EY) (EY) (EY) (EY) (EY) (EY)* (EY)* (EY) veya (EY)* (EY) veya (EY)* (EY) veya (EY)*

(EY) halinde kombinasyonda deprem yk yoktur. EY haline ait emniyet gerilmeleri 1,15 ile arplarak bytlecektir. (EY)* halinde kombinasyonda deprem yk vardr. EY haline ait emniyet gerilmeleri 1,33 ile arplarak bytlecektir.

elik Yaplar Komisyonu Bakan ve yeleri: Prof. Dr. E. UZGDER, Do. Dr. F.PROLU, Yrd. Do. Dr. B. . ALAYAN, Do. Dr. M.VURAL, Mh. T. ESKMUMCU, Y. Mh. M. ALTINELLER, Y. Mh. S. GVENSOY, Y. Mh. A. T. DN, Mh. N. PARLAR

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

SONU: Yaplarn z yk (zati yk), hareketli ykler, kar yk ve rzgar yk iin TS 498/Kasm 1997 den faydalanlmaldr. Yaplarn kendi arlklarnn, tayc olmayan elemanlar ve depolanm malzemelerin yol at etkileri ve bu malzemeler ile ilgili saysal younluk deerleri iin TS ISO 9194/Kasm 1997 den de faydalanlabilir. Deprem yklemesi iin ise Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik/Mays 2007 den yararlanlmaldr. TS 648de verilen ykleme halleri yaplarn boyutlandrlmasnda dorudan kullanlabilecei gibi, zellikle deprem kuvvetlerinin etkin olduu tasarmlarda gerekli yk kombinasyonlar iin elik Yaplar Hesap Kurallar ve Proje Esaslar, MO 02, R 01 / 2008 in kullanlmas uygundur.

Ayrca gerek duyulursa (zellikle kar ve rzgar ykleri iin TS 498de yer almayan zellikteki yaplarda) bavurulabilecek artnamelerden birka tanesi yledir: TS EN 1991-1-3 Yaplar zerindeki etkiler - Blm 1-3: Genel etkiler - Kar ykleri (Eurocode 1) (Kabul Tarihi 03.04.2007- 52 syf.) (Dili: tr) Eurocode 1 Actions on structures Part 1-3: General actions Snow loads Yaplar zerindeki etkiler - Blm 1-4: Genel etkiler - Rzgr etkileri (Eurocode 1) (Kabul Tarihi 06.12.2007- 126 syf.) (Dili: tr) Eurocode 1 Actions on structures Part 1-4: General actions Wind actions

TS EN 1991-1-4

NOT: Binalarn ve bina tr yaplarn deprem hesabnda kullanlabilecek Edeer Deprem Yk Yntemi, Mod Birletirme Yntemi ve Zaman Tanm Alannda Hesap Yntemleri ile ilgili bilgiler Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik / Mays 2007 de mevcuttur. Bu yntemler elik Yaplar I dersinin kapsamnda yer almamaktadr. Faydalanlan Kaynaklardan Bazlar: 1- TS 648/Aralk 1980 2- Prof.Dr. Hilmi DEREN, Prof.Dr. Erdoan UZGDER, Do.Dr. Filiz PROLU, YRD.Do.Dr. zden ALAYAN, elik Yaplar, alayan Kitabevi, stanbul, 2008. 3- William T. SEGUI, LRFD Steel Design, PWS Publishing, 2nd ed., 1999. 4- Jack C. MCCORMAC, James K. NELSON, Jr., Structural Steel Design LRFD Method, Pearson Education, 3rd ed., 2003. 5- Prof. Vakkas AYKURT, elik Yap (Ders Notlar) Cilt:1, Eskiehir Devlet Mhendislik ve Mimarlk Akademisi, 1974-1975. 6- Prof. Dr. Hilmi DEREN, elik Yaplar, T Matbaas, 1995. 7- Prof.A. Zafer ZTRK, elik Yaplar- Ksa Bilgi ve zlm Problemler, Birsen Yaynevi 4.Bask. 8- Prof.Dr. Cemal EYYUBOV, elik Yaplar, Birsen Yaynevi, stanbul, 2004. 9- Prof. Dr. Yalman ODABAI, Ahap ve elik Yap Elemanlar, BETA, Basm Yaym Datm, 1992. 10- Yrd. Do. Dr. Kaan TRKER, Ahap ve elik Yaplar-I Ders Notlar: http://w3.balikesir.edu.tr/~kturker/files/Download/ACY_I_Hafta_4.pdf 11- TS 498/Kasm 1997 12- TS ISO 9194/Kasm 1997 13- Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik/Mays 2007 14- elik Yaplar _ Hesap Kurallar ve Proje Esaslar, MO-02, R-01/2008

15- TS EN 1991-1-3/2007 16- TS EN 1991-1-4/2007

17- TS 7046/Mays 1989 (Yrrlkten kaldrlmtr)

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

18- Prof.Dr.Ahmet TOPU, Kar Yk ve ken atlar: http://www.yapiagi.net/uploads/323728986_KarYukuveCokenCatilar.pdf 19- Mustafa DURMAZ ve Aye T. DALOLU, Kar Verilerinin statiksel Analizi ve Dou Karadeniz Blgesinin Zemin Kar Yk Haritasnn Oluturulmas, MO Teknik Dergi, 2005, 3619-3642. 20- Mustafa DURMAZ ve Aye T. DALOLU, Frequency Analysis of Ground Snow Data and Production of the Snow Load Map Using Geographic Information System for the Eastern Black Sea Region of Turkey, ASCE Journal of Structural Engineering, No. 132:7, 1166-1177. 21- Abdullah CEYLAN, Meteorolojik Karakterli Doal Afetlerin Zamansal ve Blgesel Dalm, III.Atmosfer Bilimleri Sempozyumu, 19-21 Mart 2003, Maslak, stanbul. 22- Prof. Dr. Zahit MECTOLU, MUKAVEMET-Blm 3 Malzeme zellikleri:

www3.itu.edu.tr/~mecit/muk203/kaynak/mukavemetbolum3.ppt
23- Yrd. Do. Dr. Gven KIYMAZ, Depreme Kar Dayankl elik Yap Tasarm: http://web.iku.edu.tr/courses/insaat/ce007/FINAL%20SUNUM%20SEISMIC%20STEEL%20DESIGN.ppt

24- http://tr.wikipedia.org/wiki/Demir ..zellikle fotoraflar iin eitli web sayfalar