Olaslk Kuram ve

Baz Olaslk Dalmlar

OLASILIK
n Sbjektif gr: Bir olayn gerekleeceine olan inan,
olaylar hakkndaki bilgi derecesine baldr.
n Klasik gr: bir olayn olasl, gzlem ve deneye
dayanmadan, teorik bir modelden elde edilen sonularla
belirlenebilir.
n Ampirik gr: bir olayn olasl, bir veya birok
gzlem ve deneyden elde edilen sonulardan
belirlenebilir.
Yani, A olaynn n saydaki denemede x kere
gereklemesi halinde olaslk
P(A)=x/ndir
KAVRAMLAR
n Deney: belirli koullar altnda tekrarlanabilen ve her
tekrarda farkl sonular elde edilebilen ilemdir.
n rneklem uzay: bir denemenin tm olas sonularn
gsteren S kmesine rneklem uzay denir.
n rneklem noktalar: rneklem uzaynn elemanlar
rneklem noktalardr.
n Olay: rneklem uzaynn her alt kmesi bir olay olarak
tanmlanr (A, B).
Deney ve rneklem Uzay
Deney rnek Uzay
Yaz-Tura atlr Tura,Yaz
2 Para Yaz-Tura atlr TT, YZ, TY, YY
Kart Seildiinde, 2, 2, ..., A (52)
Kart Seildiinde Krmz, Siyah
Kaliteye Baklnca Kalitesiz, Kaliteli
Cinsiyete Baklnca Erkek,Bayan
Msabaka Yapldnda Kazanr, Kaybeder, Berabere
Basit ve Bileik Olay
n Bir tek kts olan ve kendisinden baka olaylara
ayrtrlamayan olaylara basit olay; birden fazla
basit olaydan oluan olaylara bileik olay denir.
n r. Bir zar atldnda 3 gelmesi basit bir olayken
atlan zarn ift gelmesi bileik bir olaydr.
n Muhtemel olay: bir deneyden kabilecek her
basit olay.
n Ayrk olay: arakesitleri bo olan olaylar
Bileik ve Ayrk Olay
Olaslk Tablosu
Aa Diyagram
Olaslk
n P - olaslk.
n A, B, ve C - belirli bir olay.
n P (A) - A olaynn oluma olasl:
bir deneyin ok sayda tekrarnda, bir olayn
gzlenme oranna o olayn olasl denir
P(A) =
A olayna ait sonularn says
Muhtemel btn sonularn says
r: Bir zarn atlmas sonrasnda 5 gelmesi
P(A)=1/6
Yaz-Tura Denemesi (T)
1900lerde ngiliz istatistiki Karl Pearson 24000 kez Yaz Tura
Atm oyun sonunda 12012 kez Tura Gelmitir. P(T)=0.5005
Olaslk- Temel zellii
n P(A)=1 kesin olay
n P(A)=0 imkansz olay
n Kesin ve imkansz olaylar
dnda kalan btn
olaylarn olaslklar
0 ile 1 arasndadr.
0<P(A)<1
n P(A)=1
Muhtemel tm olay saylarnn hesab
(n - r)!
n r
P
=
n!
n Permtasyon:
N birimin geli sras dikkate alnarak birbirinden
farkl dzenlemelerin elde edili says. (yerine
koyarak rnekleme)
n Kombinasyon:
N birimin geli sras dikkate alnmadan
birbirinden farkl dzenlemelerin elde edili
says. (yerine koymadan rnekleme)
(n - r )! r!
n!
n
C
r
=
Birleik Olaylar
n ki olayn bileimi: (A U B), (A veya B)
Zar atma deneyinde:
A: bir tek say gelmesi, A={1, 3, 5}
B: 2den byk bir say gelmesi, B={3, 4, 5, 6}
(A U B)={1, 3, 4, 5, 6}
n ki olayn kesiimi: (A B), (A ve B)
(A B) ={3, 5}
Olaslk Kurallar
n Toplama Kural
n Ayrk olaylar
n P(A U B)=P(A)+P(B)
n Birleik olaylar
n P(A U B)=P(A)+P(B)-P(A B)
Ayrk olaylar
(Birbirini Engelleyen olaylar)
n Bir maazaya giren mteri 0.2 olaslkla lacivert,
0.3 olaslkla siyah bir takm elbise alacaktr. Bu
mterinin maazadan iki takmdan birisini alma
olasl nedir?
n P(A U B)=P(A)+P(B)=0.2+0.3=0.5
Birleik olaylar
(Bir Arada Oluabilen Olaylar)
n 52lik bir deste oyun kadndan rasgele seilen 2
kadn kupa veya as olma olasl nedir?
n P(K)=13/52
n P(A)=4/52
n P(A K)=1/52
n P(A U K)=P(A)+P(K)-P(A K)
=13/52+4/52-1/52=16/52=4/13
Olaslk Kurallar
Tmleme:
P(A) + P(A) = 1
Koullu Olaslk
P(B A) =
P(A B)
P(A)
A olaynn olmas durumunda
B olaynn olmas olasl
Bir zar deneyinde sonucun bir ift say
olduu bilindiine gre 2 olma olasl
nedir?
ve
S={1, 2, 3, 4, 5, 6}
B ={2}
A ={2, 4, 6}
AB={2}
P(A)=3/6=1/2
P(AB)=1/6
P(B | A)=[1/6]/[3/6]
=1/3
Baml ve Bamsz olaylar
ki veya daha fazla olay meydana geldiinde bir
olayn meydana gelmesi dierinin meydana
gelmesini etkiliyor ise baml, etkilemiyor ise
bamsz olay olarak adlandrlr.
n arpma Kural
n Baml olaylar
n P(A B)=P(A).P(B|A)
n Bamsz olaylar
n P(A B)=P(A).P(B)
Olaslk Kurallar
Baml Olay
n Bir makinenin retmi olduu 50 paradan 10 tanesinin
kusurlu olduu bilinmektedir. Bu paralardan rasgele 2
para ekildiinde (yerine koymakszn) her ikisinin de
kusurlu olma olasl nedir?
n P(A): ekilen birinci para kusurlu =10/50
n P(B): ekilen ikinci para kusurlu
n P(B|A)=9/49
n P(A B)=P(A)
.
P(B|A)
=10/50
.
9/49=0.0367
Bamsz Olay
n ki zarn birlikte havaya atld bir deneyde her iki
zarnda 4 gelme olasl nedir P (4, 4) ?
n P(A)=1/6
n P(B)=1/6
n P(A B)=P(A)
.
P(B)=1/6
.
1/6=1/36
Bayes Teoremi
eitli sebeplerin ayn sonucu verebildii durumlarda
bazen sonu bilindii halde bunun hangi sebepten ileri
gelmi olduu bilinmeyebilir. Szkonusu sonucun
hangi olaslkla hangi sebepten ortaya kt
aratrlmak istendiinde Bayes Teoremi kullanlr.
0.04 0.50 M3
0.03 0.30 M2
0.02 0.20 M1
Bozuk retim Oran
%
retimdeki %
pay
Makine
Bir gnlk retim
sonrasnda bir rn
seilmi ve bozuk
olduu grlm.
Bu rnn M3te
retilmi olma
ihtimali nedir?
( )
( )
( )
( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( 3). 3
3
( 3). 3
3
( 1). 1 ( 2). 2 ( 3). 3
0.50 0.04 0.02
3 0.606
0.20 0.02 0.30 0.03 0.50 0.04 0.033
P M P B M
P M B
P B
P M P B M
P M B
P M P B M P M P B M P M P B M
P M B

+ +

+ +
Bayes Teoremi
Rastsal Deiken
n Hangi deeri alaca nceden bilinmeyen ve belli
olaslklarla eitli deerler alabilen deikene rastlant
(rastsal) deiken ad verilir.
n Olaslk fonksiyonu: bir rastlant deikenin alabilecei
deerlerle, bu deerleri alabilmesi olaslklar arasndaki
ilikiyi gsteren bir fonksiyondur.
koulunu salayan f(x) fonksiyonuna xin olaslk younluk
fonksiyonu denir
( ) 0 ( ) 1 f x ve f x dx
+

RASTSAL DEKEN TR
- Kesikli rastsal deiken sonlu sayda deer alan bir deiken olabilecei gibi,
sonsuz sayda deer de alabilir.
Sonlu deer alan bir kesikli rastsal deiken:
x =' 1 gnde satlan TV says' olsun ve x 5 farkl deer alabilirse
(rnein : 0, 1, 2, 3, 4)
Sonsuz deer alabilen bir kesikli rastsal deiken:
x = '1 gnde gelen mteri says' ve 0, 1, 2, . . . Deerlerini alabilir
Gelen mteri saysn sayabiliriz, ama gelebilecek mteri says iin bir st
limit saptayamayz.
Srekli rastsal deiken
- Srekli rastsal deiken snrl ya da snrsz belli bir aralktaki btn deerleri
alabilen rastsal deikendir. Srekli bir deikenin alabilecei deerler saylamaz.
Rastlant Deikenin
Beklenen Deeri ve Varyans
[ ]
1
2
2 2
1
( ) ( )
( ) ( ) ( )
n
i
i
n
i
i
E X x P x
V X x P x E X

n Bir kitabn sayfalarndaki yanl saysn gsteren xin (0,

1, 2) olaslk fonksiyonu P(X=x), (0.8, 0.4, 0.02) sras ile
verilmitir.
n Sayfa bana ortalama yanl saysn ve varyansn
hesaplaynz.
[ ]
1
2
2 2
1
2 2 2 2
( ) ( ) 0(0.8) 1(0.18) 2(0.02) 0.22
( ) ( ) ( )
0 (0.8) 1 (0.18) 2 (0.02) (0.22) 0.216
n
i
i
n
i
i
E X x P x
V X x P x E X

+ +

+ +

Olaslk Dalmlar
Rastsal bir deiken iin Olaslk dalm deikenin
deerleri iin olaslklarn nasl daldklarn tanmlar.
KESKL, OLASILIK DAILIMLARI
- Binom Olaslk Dalm
- Poisson Olaslk Dalm
- Hipergeometrik Olaslk Dalm
SREKL OLASILIK DAILIMLARI
- Dikdrtgen (UNIFORM) Olaslk Dalm
- NORMAL DAILIM
- STEL DAILIM
KESKL OLASILIK DAILIMI
Binom Dalm
n Birbirinden bamsz ve iki sonulu olaylar binom dalm
gsterir
n birbirinden bamsz deneme says.
x n denemede istenilen olayn gelme says
p istenilen olayn ortaya kma olasl.
q istenmeyen olayn ortaya kma olasl
P(x) n denemede x sayda istenilen olayn ortaya
kma olasl
P(S) = p (p = baarl olma olasl)
P(F) = 1 p = q (q = baarsz olma olasl)
Binom Dalm
n Her deneme iin p sabittir
n Denemeler bamszdr
n Her deneme iin iki sonu vardr
n Deneme says n sonlu bir deere varr
0,1, 2.....,
( , , )
0 '
x n x
n
p q x n
p x n p x
dier x ler iin

'
,

Binom Dalm
x = 0, 1, 2, . . ., n
P(x) = p
x
q
n-x
n !
(n x )!x!
n denemede
tam x adet
baarl sonu
says
x adet baarl
sonu elde etme
olasl
Standart sapma = n p q
ortalama = n p
Varyans
2
= n p q
Binom Dalm
0<p<0.5 : saa yatk
P=0.5 : simetrik
0.5<p<1 : sola yatk
rnek:
n Bir makinenin rettii paralarn %5nin kusurlu olduu
bilinmektedir. Bu makinenin rettii paralardan 6 tanesi
incelenmitir.
a)Hi birinin kusursuz olma ihtimali
b) 1nin kusurlu kma ihtimali
c) En az ikisinin kusurlu kma olasl
( ) ( )
6 6
0.05 0.95 0,1, 2....., 6
( , 6, 0.05)
0 '
x x
x
p x x
dier x ler iin

' ,

( ) ( )
0 6 0
6
6 6!
( 0) 0.05 0.95 (0.95) 0.7351
(6 0)!0!
p x
x
_

,
( ) ( )
1 6 1
6
6 6!
( 1) 0.05 0.95 (0.05)(0.95) 0.2321
(6 1)!1!
p x
x
_

,
[ ] ( 2) 1 ( 0) ( 1) 0.0328 p x p x p x +
Eit uzunluktaki zaman dilimlerinde ilgili olduumuz olayn
gerekleme olaslklar ayndr
Olayn herhangi bir zaman diliminde gereklemesi ya da
gereklememesi,baka bir zaman diliminde gereklemesi ya da
gereklememesinden bamszdr.
Poisson Dalm (ender olaylar dalm)
n X rastlant deikeninin belli bir zaman aralnda veya belli bir
mekanda ok az tekrarlanan olaylar gstermesi durumunda
ortaya kan olaslk dalm
P(x) = e 2.71828

x
e
-
x!
E(X)= =n.p ve
2
=
p(x ) : Bir birimlik bir zaman diliminde olayn x kez gerekleme olasl
: Bir birimlik bir zaman diliminde olayn ortalama gerekleme says
Poisson Dalm (ender olaylar dalm)
Aada belirtilen koullar salandnda binom dalm
poissona yaklar ve binom yerine poisson dalm kullanlabilir
v n 100
v np 10
Poisson dalmnda ortalama tahmininde binom dalm kullanlabilir
= = n p
Poisson dalm deney saysnn ok fazla, fakat meydana gelme
olaslklar ok dk olan olaylarla ilgili problemlerde ok uygun
sonular vermektedir. r. Bir lkedeki doal afetlerin, bir i yerindeki
i kazalarnn vs. dalm. (p0.01 ve =np 5)
Poisson Dalm (ender olaylar dalm)
Poisson Dalm (ender olaylar dalm)
rnek:
n Gnde 1500 para reten bir makinenin kusurlu para
retim oran %0.01 dir. Her saat banda retim hattndan
alnan 100 parann incelenmesi sonucu 2den fazla bozuk
bulunduu durumda retim durdurulacaktr. retimin
durdurulma ihtimali nedir?
E(X)= =
2
=n.p=100
.
0.01=1
[ ]
( ) ( ) ( )
0 1 2
1 1 1
( 2) 1 ( 2) 1 ( 0) ( 1) ( 2)
1 1 1
1 0.0803
0! 1! 2!
p x p x p x p x p x
e e e

> + +
1
1 + +
1
]
P(x) =

x
e
-
x!
SREKL OLASILIK
DAILIMLARI
SREKL OLASILIK DAILIMLARI
-- Srekli bir deikenin zel bir deeri iin olaslk
deeri sfrdr, yani P(X=xi)=0 dr.
- Srekli bir deikenin (a,b) gibi bir ararlkta
herhangi bir deer almas olasl pozitiftir.
- P(a<X<b) olasl X deikeninin olaslk
younluk fonksiyonunun belirledii erinin
altnda kalan ve x=a ile x=b dorular ile
snrlanan alandr.
DKDRTGEN OLASILIK
DAILIMI
Bir srekli deikenin herhangi bir aralkta deerler
alma olasl konu edilen araln genilii ile
orantl ise bu deikenin dalm dikdrtgen
dalmdr denir.
- Uniform olaslk younluk fonksiyonu
X 'in ortalamas
=E(x) = (a + b)/2
X 'in varyans:
2 = Var(x) = (b - a)2/12
a = X 'in en kk deeri
b = X 'in en byk deeri
rnek: Salata Ak Bfesi
Bir otel iletmesi , salata bfesi mterilerinin
tabana ald salata miktarnn dalmnn
tekdze olduunu, tabaa konan salat miktarnn
150 gram ile 250 gram arasnda deien deerler
aldn saptanmtr.
Bir mterinin tabana ald salata miktarnn 220
gram ile 250 gram arasnda olmas olasl nedir?
Olaslk younlu fonksiyonu:
f (x ) = 1/100 , 150 < x < 250
= 0 dier x deerleri iin
x = tabaktaki salatann arl
Normal Dalm (Gaus)
n Normal dalm, belirli bir deikene ilikin gzlemleri iki u
deer arasnda sralayan dizilerin gsterdii varsaylan bir
dalmdr. Bu dalm, diziyi oluturan gzlem veya deerlerin,
ounluunun ortalama evresinde toplanmas ve u deerlere
doru giderek azalmas biiminde belirir.
2
2
( )
2
1
( ) ( , , )
2
2.718, 3.14
x
f x N x e
e

Normal Dalm (Gaus)
n Normal dalm erisi an erisi olarak da bilinir.
n Erinin tepe noktas ortalamaya karlk gelir. Bu dalmda
ortalama, medyan (ortanca) ve mod (Tepe deer) ayndr.
n Normal dalm erisi ortalamaya gre simetriktir.
n Standart sapma erinin geniliini belirler, yani standart sapma
bydke deikenin alaca en kk deer ile en byk deer
arasndaki aklk byr.
n Erinin altnda kalan alann tamam 1 birimdir.
n Normal dalma ilikin olaslklar normal dalm younluk
fonksiyonunun belirledii erinin altnda kalan alanlar olarak
hesaplanr.
Normal dalma sahip bir seride
n Ampirik (68-95-99.7) kural
Standart Normal Dalm
n Ortalamas sfr ve standart sapmas 1 olan
normal dalma sahip bir deikenin dalmna
standart normal dalm denir.
n Standart Normal dalma sahip deikenler Z ile
gsterilir.
Standart Normal Dalm
2
( )
2
1
( )
2
z
f z e

Standart Normal Dalma Dnm

n z deeri normal dalm bir X deikeninin ald bir
zel x deerinin kendi ortalamas 'den uzaklnn
standart sapma cinsinden lsdr.
x
z

Standart Normal Dalm

P(x<38.8)=?
= 1.4
= 36
z =
38.8 36.0
1.4
= 2.00
P(140<x<211)=?
z =
211 143
29
= 2.34
= 29
= 143
z =
140 143
29
= - 0.10
P( 0.10 < z < 2.34 ) = 0.9904 0.4602 = 0.5302
Kadnlarn %53.02 sinin 140-211 lb arasnda olmas beklenir
rnek: Sper tamirci
Sper tamirci oto tamiratnn yan sra oto paralar,ve
motor ya da satan bir iyeridir. Motor ya stoklar 20
kutuya inmesi halinde yeni bir parti ya siparii
verilmesi gerektii iletme tarafndan saptanmtr.
letme sipari edilen yalar gelinceye kadar baz
mterilerin ihtiyacnn karlanamamas durumu ile yz
yze kalnaca ve sonu olarak da baz muhtemel ya
satlarnn kaybedilecei dncesindedir. Sipari
bekleme sresindeki talep dalmnn ortalamas 15
kutu ve standart sapmasnn 6 kutu olan bir normal
dalm olduu saptanmsa, gelen bir mteriyi
kaybetme olasl yani, P(x > 20) nedir?
zm
z = (x - )/
= (20 - 15)/6 = .83
Standart normal dalm tablosundan
z = 0 ile z = .83 arasnda kalan alan . 2967 olarak vermektedir.
Bizim ilgili olduumuz alan yukardaki grafikte gsterilen yeil alan olup bu da
0.5 - 0.2967 =0.2033. Olarak hesaplanr. Bu da aranan olaslk deeridir.
Standart normal dalm tablosu
kullanm (Z=0.83)
,3389 ,3365 ,3340 ,3315 ,3289 ,3264 ,3238 ,3212 ,3186 ,3159 ,9
,3133 ,3106 ,3078 ,3051 ,3023 ,2995 ,2967 ,2939 ,2910 ,2881 ,8
,2852 ,2823 ,2794 ,2764 ,2734 ,2704 ,2673 ,2642 ,2612 ,2580 ,7
,2549 ,2518 ,2486 ,2454 ,2422 ,2389 ,2357 ,2324 ,2291 ,2257 ,6
,2224 ,2190 ,2157 ,2123 ,2088 ,2054 ,2019 ,1985 ,1950 ,1915 ,5
,1879 ,1844 ,1808 ,1772 ,1736 ,1700 ,1664 ,1628 ,1591 ,1554 ,4
,1517 ,1480 ,1443 ,1406 ,1368 ,1331 ,1293 ,1255 ,1217 ,1179 ,3
,1141 ,1103 ,1064 ,1026 ,0987 ,0948 ,0910 ,0871 ,0832 ,0793 ,2
,0753 ,0714 ,0675 ,0636 ,0596 ,0557 ,0517 ,0478 ,0438 ,0398 ,1
,0359 ,0319 ,0279 ,0239 ,0199 ,0160 ,0120 ,0080 ,0040 ,0000 ,0
,09 ,08 ,07 ,06 ,05 ,04 ,03 ,02 ,01 ,00 z
Standart normal dalm tablosu
- ile z aras alan (z=1.23)
P (2.00 < z < 1.50) =?
P (z < 2.00) = 0.0228
P (z < 1.50) = 0.9332
P (2.00 < z < 1.50) =
0.9332 0.0228 = 0.9104
P (z > 1.23) = 0.8907
P(Z) Verildiinde znin bulunmas
(Tek yanl)
5% or 0.05
1.645
P(z)=0.95z=1.6+0.045=1.645
P(Z) Verildiinde znin bulunmas
(ift yanl)