".

\>;
i-rk\
-''.'^''

>

liELiaUIJE SACEJE:
SIVE,

AUCTORUM FERE JAM PERDITORUM

SECUNDI TERTIIQUE S^CULI
POST CHRISTUM

NATUM

QUJE SUPERSUNT.

ACCEDUNT SYNODI, ET EPISTOLiE

,,
S.T.P.

NIC^NO CONCIUO ANTIQUIORES.

AD CODICES

MSS. RECENSUIT, NOTISQUE ILLUSTRA\aT,

MARTINUS JOSEPHUS ROUTH,

COLLEGII
S.

MAGDALENJE OXON.

PR.CSES.

EDITIO ALTERA.

VOL.
-a

V.

OXONII:
TYPOGRAPHEO ACADEMICO.
MDCCCXLVIII.

Jb

LECTORI
XvEVOCATA
nem
S.

S.

huc

in

suum locum

S. Arclielai

cum

Manete Disputatione, qiiam

ejus omiseram, alia
ei

nonnisi ob amplitudi-

duo Scripta cum prioribus

est.

connexa

adjungere mihi visum

Quse sunt

Augustini Responsa ad Episcoporum Cartliaginien-

sium de Hseretico Baptismo Suffragia, supra in Vol.

Tertio coUocata; et Anoiiymi Scriptoris,

idem

qiiod

Augustinus
Sequuntur,
caeiio
illo

sentientis,

De

Rebaptismate

libellus.

Ecclesiee

Aquileiensis
;

Symbolum, NiAnte-Niccena

antiquius

et Testimonia

pro auctoritate S. Scripturse in rebus

ribus colleeta,
allata.

fidei

ex Aucto-

atqiie

ordine temporis quseque suo

Vale.

a a

INDEX AUCTORUM,
QUl

IN

HOC

QUINTO COLLOCATI SUNT.

APPENDIX
S.

III.
Pag.

ARCHELAI CUM MANETE 1 o_9Q0

DISPUTATIO
}

S.

AUGUSTINI RESPONSA AD AD^ EPISCOPORUM CARTHAGI- >- 219280 AGI- > 219 NIENSIUM SUFFRAGIA
SCRIPTORIS

ANONYMI

DE) DE
.

qqq^o^o

REBAPTISMATE LIBER
ECCLESIiE AQUILEIENSIS

SYMBOLUM
TESTIMONIA ANTE-NIC^NA PRO AUCTORITATE S. SCRIPTURyE

331334

}
336354

J>

INDEX RERUM ET VERBORUM IN HOC VOL. ET COR- 1 3573/0 RIGENDA ET ADDENDA IN OMNIBUS J
K^

Digitized by the Internet Archive

in

2010 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/reliquiaesacraes05rout

ARCHELAI ET MANETIS
DISPUTATIO.

YOL. V.

ARCHELAI ET MANETIS
DISPUTATIO.
AD ZACAGNII EDITIONEM.

[S.

HiERONYMus, Lib.

De

Viris lUustribus, cap. Ixxii. p. i6i.

ed. Fabricii.

ArCHELAUS
tionis su8e,

episcopus Mesopotamise librum disputa-

quam

habuit adversum Manichseum, exeuntem

Griecum, habetur a multis.

de Perside, Syro sermone composuit, qui translatus in Olaruit sub Imperatore Probo,

qui Aureliano et Tacito successerat.

ARCHELAI Disputatio cum Manete non tantum S. Hieronymo nota fuit, sed etiam a S. Epiphanio, ne raemorem alios scriptores, excerpta est. Veterem hanc Latinam Interpretationem post Zacagnium repetiverunt Fabricius ad Operum S. Hippolyti calcem, Mansi in Torao Primo Conciliorum, et Gallandius in Tonio III. Bihliothecce Fatrum.']
2

LAURENTIUS ZACAGNIUS
PR^FATIONE AD COLLECTANEA MONUMENTORUM
EDITA IIOM^ ANNO MDCXCAail.
Primuai inter hsec vetera monumenta locum obtinent
acta binse disputationis ab Archelao Mesopotamise episcopo

^,
illis erit,

cum Manete mum, deinde

nefariag hsereseos auctore,

apud Carras

pri-

in Diodoridis Vico habitse, quoriim editio

rei gestse

tum

ob materise prsestantiam, tum ob

acceptissima, ut arbitror,
studio tenentur.
inter

antiquitatem,

qui

Sacrarum literarum

Quinam acta

ista scriptis consignaverit,

et Heraclianum Ohalcedonensem episcopum non convenit. Sanctus enim Epiphanius in Hseresi Ixvi. quse Manichseorum est, num. xxi. xxv. et xxxii. et S. Hieronymus de Scriptoribus Ecclesiasticis cap.lxxii. Archelaum ipsum, quse coram delectis judicibus adversiis Manetem disseruit, scripto tradidisse putant. Hera-

Epiphanium, Hieronymum,

clianus vero Chalcedonensis episcopus in libris, quos contra

Manichseos conscripsit, Hegemonium quendam illorum aufuisse censuit. Siquidem Photius in suse bibliothecse codice Lxxxv. horum Heracliani librorum excerpta refe-

ctorem

rens,

eundem Heraclianum, ait, in confutandis Manichseerroribus, usum fuisse actis disputationis Archelai epiacopi cum Manete, ab Hegemonio conscriptis. Et Hera-

orum

cliani

disputationis, in quibus cap. xxxix. hsec legimus.

vero

quidem sententiam confirmare videntur acta ipsa Quoniam

Marcello disjmtationem hanc excipi^ atque de-

2^^^

non confisus de hempiitate legentium^ quod Oeniam dabunt, si quid imperitum, aut rusticum sonahit oratio ; Jioc enim tantum est, quod studemus, ut i^ei gestce cognitio studiosum quemque non lateat. Et clarius in eorumdem
scribi, contradicere

cap. ultimo

Quibus postea agnitis Archelaus adjecit ea priori

Verisimile enim

disputationi, ut omnibus innotesceret, sicut ego, qui inscripsi,

in prioribus exposui.
ita lociitum fuisse,
si

non

est

Archelaum

ipsemet, quie nunc habemus, dispu-

ARCHELAUS.
tationis hujus acta scriptis

5
;

mandasset

eo prsesertim, quod

exscrijisi. Sed postremo eorundem actorum loco mox memorato diserte dicatur, Archelaum ipsum nonnulla priori
iiihilo

pro inscripsi, legendum potiiis esse videatur

secius

cum

in

disputationi suse

postmodum

addidisse, in

lubens venio,

ut

Epiphaniunij atque

eam sententiam Hieronymum cum

si dicaraus, Archelaum primum lingua cuncta, quse coram delectis judicibiis advorsus Manetem protulerat, divulgasse Hegemonium vero, quse ab Archelao jam edita fuerant, meliori non solum ordine digessisse, verum etiam exordio, epilogo,

Heracliano conciliari posse credam,

Syriaca

aliisque nonnullis locupletasse,

iit

omnibus numeris absoluta,

celeberrimse
terentur.

illius dispiitationis

acta ad posteros transmit-

ista, prseter

Porro Syriaca primum lingua scripta fuisse acta Hieronyinum id ipsuin loco mox laiidato clare

testanteni, illud etiam

argumento

est,

quod Archelaus de
a Grgecis vocari

solaris cursus spatio agens,

ait cap. xxxii.
lerit,

sphceram

illud

Quinam ea

in Grsecuin

certo affirraari non potcst,

sit,

sermonem transtuquamvis magna apud me

suspicio

Hegemonium,
in

qiii

alteram Archelai disputa-

tionis editioneni concinnavit,

sionem e Syriaco

ipsum quoque eorundem verGraecum eloquium elucubrasse, ut in

notiorera linguam transfiisa, cuncti per

orbem

fideles ple-

nissimam eorimdem notitiam habere possent. Factum id antiquissimis temporibus fuisse, ex Epiphanio constat, qui insignia eoiTindem excerpta Graece refert in Manichseorum haeresi; nec dici potest, ea ex Syriaco exemplari Epiphanium ipsum Grseca fecisse, cum omnia, quse ab eodem ex
actis

disputationis

Archelai ciim Manete afferuntur,

in

Latina, qiiam edimus, versione totidem verbis reperiantur.

De

Latino interprete nobis tantimi liquet, illum Hieronymo

fuisse,
si

posteriorem
cisse

quem de Latina
sera?

versione
;

par erat,

suis teraporibus extitisset

mentionem fevixisse tamen

ante septimum Christianse

gitur,

sseculum, vel inde coUi-

quod

in

laudandis S. Scripturse locis vulgatam edifiiit,

tionem, quse eo saeculo per occidentem passim recepta

non sequatur. Porro Grsecam versionem, non vero Syriacum textiim

6
prse

ARCHELAUS.

manibus Latinum interpretem habuisse, non modo ex ejiis locutione, quae Grsecse, non vero Syriacse linguse indoleni, geniumque redolet, satis superque demonuniversa
stratur,
evincitur.

quitur,

verum etiam pluribiis aliis argumentis fortissime Quippe in hujus disputationis cap. viii. ita loCum igitur luna onus, quod gerit, animarum^ scbcuUs
Hic autem vir est columna liicis. Quae leguntur in Grseca apud Epiphanium versione.

tracUderit patris,

catur vir iwrfectus.

verba

ita

]9

ovv

-9

^
permanent

illce

in columna glorice^

quod

vo-

TikeLos'

^
ev
;

patet,

Latinum interpretem Grsecarum vocum

, ^.
<}

rotj

^^,

os

quibus

deceptum, pro

similitudine
legisse, et

ut Epiphanius habet,
illce

cum

vertere debuisset, Permanent

in columna gloricB,

qucB vocatur aer perfectus

aer autem
fuisse,

iste est

columna

lucis

ipsum male interpretatum

fectus
;

Quod vocatur mr per-

columna lucis ; in quera sane ad Syriaci textus fidem, in quo magnum inter utramque vocem discrimen est, versionem suam elaborasset. Sunt et alise ejusdem interpretis halluhic

autem vir

est
si

eiTorem non

incidisset,

cinationes,

ex

quibus id
vii.

ipsum evidentissime
spiritu

colligitur.

Siquidem cap.
loquens, ait
;

de viventi

a Manete

conficto

Eiirsus ipse mvens

et

spiritus creavit luminaria,

quw
et

firmamentum circumire^ Hinc autem patet ipsum Grseco exemplari usum fuisse, in quo scriptum fuerat, cum tamen apiid Epiphaiiium vel elal bi] eiVt 6e
fecit ea

sunt reliqidw animw,

iterum creavit terram^

et

sunt

ocfo.

legatur,
catio

, ,,
ets

octup)lici specie

quee sane sequivo-

non ex Syriaca, sed ex Grseca tantum lingua oriri poterat. Sic cap. viii. pag. 14, vertit, effundet famem, cum vertere debuisset, pestem, a Grsecarum vocum et 69,2^^88, similitudine deceptus, ut in nostris ad eum

,/,
7?6,
Re-

locum notis observavimus.

videtur

Sic cap. ix. pag. j6, pro

congelat, /rigore adstringit, ut est

^,

apud Epiphaniiim,

legisse

percutit, ut in

eisdem notis docuimus.

tinet etiam nonnullas voces Grfecas in versione sua, et in-

terdum quidem absolute, interdum vero addita earundem

ARCHELAUS.
quod utique non fecisset, qui Syriace scriptum Hinc cap. liii. talenti vocem pro inpondere iisurpat, quo seiisu apud Grijecos vox terdum accipitur. Sic paulo ante, Gyhi vocabulo utitur, et statim subdit ex emendatione nostra, quod nomen est
explicatione,

opus Latinitati donasset.

tali

vel ut in

quodam Regio-Alexandriiio

scilicet, quse vox seque talum, quod nomen est alew^ a atque aleam significat, ut in nostris ad eum locum notis, Sic denique cap. viii. et earum appendice observavimus.

codice legitur,

Lunam apocrusin, detrimentum pati, quam postremam vocem prioris interpretationem esse nemo non videt. [Nunc quoque Syriaca lingua libriim suum scripsisse Archelaum, id
ait,
sibi

persuaderi posse negat vir doctissimus J. B. Morris

Selectorum S. Ephremi Si/ri e Syriaco
Prsefat. pag. xii.]
xi.

Operujri

sermone
e

Anglicus interpres.

Refert Epiphanius cap.

Archelaum, post fugatum

Carris Manetein, de ejus adventu in Diodorideni Oastrum

a Diodoro

loci

illiiis

presbytero certiorem factum, duos ad

eimdem Diodorum
gere valeret.

koyovs^ hoc est, libros misisse, ut

eorum
scite

lectione instructus impii hseretici conatus et ipse infrin-

Sed ea

in re

lapsum

fuisse

Epiphanium

advertit Gulielmus Oave in Scriptorum Ecclesiasticorum

Historia litteraria, ct ex actis ipsis disputationis Archelai

cum Manete luculeiiter ostenditur,in iis enim cap. xli. integra refertur Archelai ad Diodorum epistola, in qua se voluisse
quidem,
quibus
sed
ait

Archelaus. ad Diodorum omnia perscribere, de

delectis judicibus disputaverat

cum Manete coram

iis

propterea

raittendis

supersedisse,

quod deinceps

per otium de tota disputatione

cogitabat.

eundem certiorem reddere

In

fine

etiam epistolae post breviter perstrictos

Manetis errores,
celerem
ipsi

se

multa

silentio praeteriisse scribit,

dum

responsionem reddere festinat, ne minima quidem librorum ad eundem missorum mentione facta. Cer-

tum

itaque est, Archelaum, quo tempore ad

Diodorum

presbyteruin literas dedit, nuUos adversiis Manetis hseresim

libros eliicubrasse
libri ulli
:

sed nec secutis deinceps temporibus

scripti

ab Archelao adversus eundem

nisi
qiiis

fuisse vi-

dentur;

contendat, ipsummet acta disputationis

8
suse scriptis

ARCHELAUS.
mandasse.

Nam

Epiphanius ipse ex

alio quo-

piam Archelai libro nil recitat, nihilque ferme adversus Manichseorum errores profert, quod in disputationis a nobis editEe actis non reperiatur. Eadem quoque sola acta, non vero alios quospiam Archelai libros laudat Heraclianus Chalcedonensis episcopus, diim omnium antiquorum Patrum
scripta

commemorat, quibus

in suo adversus

Manichseos

opere usus fuerat.

quoqiie

Quamobrem dicendum
passum
fuisse

est,

hac in re
et

humani

qiiid

Epiphanium,

duorum
com-

Archelai librorum loco habuisse acta ipsa disputationis a

nobis editse, quae
plectantur,

cum

res diversis temporibus gestas

colligi

haud inani conjectura

potest, in duas

olim partes divisa fuisse, in

chelai

quarum

priori disputatio

Ar-

quse

cum Manete tam Diodorus

apiid Carras, in secunda vero cuncta,

presbyter,

quam idem Archelaus a

in

Diodoro monitus, contra Manetem

egit, continerentur.

Diodoridis castro

Jam
22,
et

vero Archelaum

^,
i.

ChascJiarorum episcopum

fuisse tradit Socrates

lib.

Historise Ecclesiasticae capite

Epiphanium secutus
et in tractatu
sibi

in

Manichseorum Haeresi nura.

v.

vii.

At

auctor iste

chseorum Hseresi num.

Archelaus,
in alia Basileensi

Postremam hanc lectionem

ex
in
actis ipsis dispiitationis

, ,
xi.

de Mensuris, et Ponderibus num. xx.

in eadem Maniurbem, cujus episcopus erat
licet

non constat, utpote qui

nominat in Petaviana editione,

editione

corrupte habeatur.

expressisse videtur Epiphanius

Archelai episcopi

cum Manete,

quorum

initio dicitur,

Thesaurus verus, sive dispiitatio

;

habita in CarcJiar civitate Mesopotamiw

eamque lectionem

sequuntiir Petrus Siculus in Manichseorum historia pag. 37, et Photius P. C. in opere adhiic inedito adversus Manichseos suo fevo repullulantes,

narrationes in epitomen redigunt, Arcbelaum non

vel

etiam patet, emendanda esse

loca^ in qiiibus

vel perperam legitur. Porro urbem quandam Carcham nomine in Arabia Felice sitam fuisse, Anonymus Ravennas Geographise Scriptor

^ ,
;

lib.

i.

qiii

dum

Epiphanii

sed

episcopum vocant

unde

alia Epiphanii,

et Socratis

ARCHELAUS.
tradit
lib.
ii.

cap.

7.

Meminit
lib. xviii.

et alterius Charchse

Am-

mianiis Marcellinus

cap. 23, et lib. xxv. cap. 20,

cum
est

sequenti

episcopus extitit
iii

harum urbium Archelaus cum Manete disputatio habita Mesopotamise urbe siib Romanorum ditione posita,
;

verum
;

neiitrse

nam

ejus

ciijus

episcopatum obtinebat Archelaus, ut diserte dicitur

et in actis ipsius disputationis
:

apud Epiphanium,
Tigrim,
iii

Charcha

vero a Marceliino memorata, extra Mesopotamiara, trans

Persarum ditione
;

sita

erat,

eodem Ammiano
est,

teste loeis supra laudatis

cujiis

Carchse quoque Arabise urbis,

apud

Anonymum Ravennatem

mentio

Arclielaus
Scrip-

nullo pacto episcopus esse potuit,

cum

antiqui

omnes

tores

eum non

Arabise, sed Mesopotamias episcopum fuisse

Posterioreni apud Epipliaiiium lectionem, prseter Petrum Siculum, atque Photium, probare insuper videntur acta ipsa disputationis Archelai cum Manete, in quorum
tradant.
initio

dicitur,

Thesaurus verus, sive disputatio

liabita

in
iii.

Charchar civitate Mesopotamice.

V^erum

cum

iiiferius cap.

Charram habeant, earaque Mesopotamise urbem esse dicant hiiic lucide constat, tam eadem acta, quam Epipha;

nium, et

aiios,

intelligendos esse de

Carris celeberrima

Mesopotamife urbe; unde

vias duas regias in

lib. xxiii.

Persidem

ducentes distingui tradit Marcellinus

cap. 4, quse

urbs Charra etiam scribitur apiid Paulum Diac. in Hist.

Carchar autem, vel Carchara in eisdem actis, et apud Epiphanium scriptum fuisse videtur, librarioriim forsitan errore, vel quod vulgari indigenarum
Miscella
lib. xxii.

cap. 20.

lingua ita nuncuparetur. (At vid. Gallandium infra.)

De tempore etiam
consentaiiea sibi
libro de Mensiiris et

habitie

ab Archelao disputationis
tradit Epiphaniusj Tiam in

nequaquam

perpetratam Regis Persarum

fugum,
in

Ponderibus num. xx. Manetem ob filii necem ex Perside pro\^aleriani,

Mesopotamiam nono
lxii.

et

Gallieni

Impp. anno venisse, qui

centesimus

est Christianse aerse

annus du-

eodemquG tempore cum ejusdem regionis At in hseresi Manichseorum sub ipsum operis initium, et num. xx. primiim quidem ortos fuisse Manichseos, seu potius antiquam de bono
episcopo disputasse refert.
A^OL. '.

10
ac malo

ARCHELAUS.
Deo
hseresim

Manete per
iv.

varias orbis ter-

rarura partes circa

annum
;

Aureliani imp. rursus divul-

gatam fuisse scribit deinde vero sub Aureliano, et Probo id a Manete factum fuisse inDuit, ut videre est num. xix.
XX.
lix.

et Ixxvii. ejusdera hsereseos.

Non

potuit aiitem

anno ix. Manetem viva confutare, ut in libro de Mensuris et Ponderibus voce ait Epiphanius, si post non paucos annos, vel anno iv. Aureliani, vel circafinem ejusdem imperii, et initium Probi,
Archelaus Valeriani, et Gallieni

Manes
deribiis

antiquioris nefarii dogmatis incrementa procuravit.

in libro

Priorem Epiphanii calculum

de Mensiiris et Pon-

sequitur Petrus Siculus in Hist. Manichseorum

pag. 37, et Photius in laudato lib. i. adversus Manicheos repullulantes, licet Valerianus Aug. jam ab anno vii. ejus
imperii a Sapore rege Persarum captus fuerit
;

posteriorem
^lanete,

vero probant acta ipsa disputationis Archelai

perio Probi, non
liiEresi nil

cum

ex quorum cap. xxxvii. lucide apparet, Archelaum sub im-

autem Gallieni, cum Manete, de cujus compertum erat, disputasse. Cyrillus quoque Hierosolymitanus, qui septuaginta tantum annis
adhuc
sibi

post detectam IManetis hseresim se

Catechesivi. pag. 140.

scribere testatur in

Manetem Probo

imperante, hferesim
est,

divulgare coepisse, diserte scribit.

Dicendura itaque

Epiplianium
-et

in libro

de Mensuris et Ponderibus errasse,

haeresis exortu in libris
licet in

multo certiora de ]\Ianichseorum

iterum
sibi

adversus hsereses nobis tradidisse,

libris

dixisset

eisdem quoque non constare deprehendatiir nam cum anno '. Aureliani, qui partem anni cclxxiii. et
;

ccLxxiv. complectitur, emersisse

Manetem, ac

prseterea af-

firraasset, id accidisse Aureliani et

est,

Probi temporibus. hoc

ab

anno Christi cclxxvi. secundum quosdara, qui jam tum annos numerare siieverant, licet- eos a Christi in coelos assumptione annos siipputare Epiphanius asserat, vel anno ccxla^i. secundum alios, qui a Christi raorte annos supputabant; postea subdit, a Manetis temporibus usque ad anniim xiii. imp. Valentis, et ix. Gratiani, ac primum Valentiniani junioris, quo ipse scribebat, hoc est, usque ad serse vulgaris annum ccclxxa-i. intercessisse annos
ejus nativitate

ARCHELAUS.
cvii.

11
;

quod sane verum

;

esse

non potest

nam ab anno
ciii.

ccLxxvi. vel ccLxxiii. aiit cclxxiv. ad annuiii ccclxxvi. iion

centum, et septem anni

aut
civ.

sed centum tantiimmodo, vel

anni secundum varias supputationes

modo memocol-

ratas nunierantur.

ligi

PoriO quonam Probi anno potest, qui in Chronico

id acciderit,
sic

ex Eusebio

de Manichseorum

initiis

scribit,

Secundo anno Prohi juxta

cccxxv. annus

fuit^ juxta Tyrlos cccii. vel ccciii.

secundum quosdam

juxta

Laodicenos cccxxiv. juxta Edessenos ccclxxxviii. (ita enira

corrigi

debet Pontaci editio, in

qua

perperara

legitur

cccLxxxix.) juxta Ascalonitas ccclxxx.

Insana Manichce-

orum hceresis in commune humani generis malum exorta. Hsec autem Eusebii verba ita intelligenda sunt, ut non tunc primum ManichaBorum hoeresis orta fuerit jam enim ab Apostolorum ferme temporibus quorundam mentes ille
;

nefarius error invaserat, ut ex Archelao nostro, et Epi-

phanio liquet

sed quod tunc

primum Manete

hseresim

veterem per varias Orientis regiones disseminante, et in

Archelaum

forte incidente, qui

iii

disputando detexit, ita

omnes ejus artes, ac errores cunctorum per orbein fidelium

notitiam venerit, ut eo tempore incoepisse

dici potuerit.

quodammodo

Videtur enim Archelaus post confutatum

episcopis

coram judicibus Manetem, rem totam cunctis per orbem notam fecisse, ut labanti Oatholicse fidei, quanta
est,

possent sedulitate, succurrerent, eoque pacto factum fuisse

par

ut qui subdolos Manichaeorum progressus ignora-

bant, tunc illorum hseresim ortam fuisse crediderint,

cum

primum ejusdem notitiam ex Archelai

Sed
et habitae

literis

habuerunt.

ab Archelao disputationis tempiis ex D.

ait,

Leone Magno

prsecisius designari potest, qui in

de Pentecoste, Manichseum innotuisse,

Sermone II. Probo imp. et

ccl.

Paulino coss. anno post Christi resuiTectionem

ut ac-

commodatius ad chronologicam veritatem in codice OxoAt hic Probi, et Paulini niensi legi Quesnellus testatur.
consulatus partera anni primi, et secundi imperii Probi
continet,

quem obeunte Tacito

menses
c %

die

13 Aprilis, ejusque

fratre Floriano post duos

occiso,

Romanum

impe-!.

12

ARCHELAUS.
;

quare si juxta Eusebium anno rium obtinuisse constat Probi II. et juxta Leonem Magnum sub consulatu Probi et Paulini patefacta est Manichieorum hseresis, necessario
dici debet,

Archelai

cum Manete

disputationera, per

quam

iiniversie

Manetis error innotuit, accidisse intra Verum Archelai Julium atque Decerabrem anni cclxxvii.
ecclesise

nostri verba benigne sunt interpretanda, qui in cap. xxvii.

disputationis suse post trecentos fere annos a Christi morte,

imo post trecentos

niorte advenisse

et eo

amplius annos ab eadem Christi

Archelaum enim ad asserit. exaggerandam Manetis stoliditatem, qui Paraclitum spiritum a Christo promissum temere se esse affirmabat, annorum numerum in disputationis restu auxisse dicendum est, ut clarius ostenderet, ipsum longo adeo post Christi mortem tem}X)re emergentem, Paraclitum esse non posse, quem Jesus post siium in cselos ascensum illico se Apostolis missurum affirmaverat, et revera post quinquaginta ab ejus resurrectione dies ab ipso missum fuisse, Apostolorum Acta
diserte testantiir.

Manetem

His de Archelai cum Manete disputationis tempore ac

versionibus, deque ejusdem Arclielai episcopali sede prfelibatis,

agendum

nobis est de synceritate atque prsestantia

sui parte

ejusdem operis, ac praeterea videndum, an aliqua

miitilatimi sit
;

postremo indicandun), quseiiam Actorum, quae integra nunc primi edimus, fragmenta olim in Incem prodierint, et ex cujus bibliothecse codice editio nostra profluxerit. Et primo quidem de actoriira istorum synceritate suspicio nulla oriri potest;

nara Epiphanius anno

Christi ccclxxyi. adversus bsereses scribens, insigne ex dis-

putatione Archelai fragmentum protulit in hseresi Mani-

chseorum cap. xxv. quod ejusdem actis ex Latina versione

a nobis in lucem editis prorsus respondet
;

ac prseterea

si

Archelai rationes atque argumenta cimi Epiphanii confutationibus conferas, evidentissime apparebit, ipsum ita in

omnibus secutum

fuisse

Archelaum, ut pauca de suo adi\ieminit etiam

versus Manetis errores attulerit.

Actorum

hujus disputationis Socrates, qui in consulatu xvii. Theodosii junioris,

hoc

est,

anno

eerse

Christianse ccccxxxix.

ARCHELAUS.
Manichieorimi
liseresi
lib.
i.

13

Ecclesiasticam Historiam absolvit, et ca omnia, qua? de

narravit, se ex eisdem Actis hausisse

ingenue fatetur
clianus

cap. 22.

Eorum
ut

insuper,

ab Hegemonio quodam scriptorum, mentionem

Chalcedonensis episcopus,
siipra

facit

tanquam Heraest.

dictiim

Denique Archelai nostri operum fragmentuni contineri in veteri Catena Grsecorum Patrum in Evangelium Joannis. quae habetur iii scripto Caesarese bibliothecse codice, tcstis est Lambecius lib. iii. Comm. de eadem bibliotheca codice XL. quod utique ex hiijus disputationis actis desumptum fiiisse non dubito. [Vid. calceni Actoriim.] Praeterea ex eorundem Actorum textu varia argiimenta

eorum antiquitas atque synceritas demonstratur. Archelaus enim cap. xxvii.et xxxviii. varios hgereticos enumerans, neminem Sabellio recentiorem appellat, qiiem Sixti II. temporibus, qui anno Christi cclvii. et cclviii.
erui possunt, quibus

Romanam
seos

ecclesiam rexit, a Dionysio Alexandrino hserefuisse

accusatum

constat

ex

Eiisebio in

Historia

Ecclesiastica
obsidionis

libri

septimi

capite 6.

jMeminit
se
fuisse

quoque
testatur
illa, qiiae

Carrarum, cui prsesentem

cap. xxiv. quee nulla alia videtur esse posse, quani

sub Valeriano Aiigusto contigit, ciim

piignata fuit
;

scilicet

a Persis ex-

vel alia

sub Gallieno, ciim ab Odenatho

Orientis rege Persis erepta in

Romani

imperii ditionem

iterum redacta
cap. x. et

fuit,

Trebellio Pollione teste in Gallieno

qui per

xii. Eorum insuper mentionem facit cap. lii. parentum traditioneni Scythiani hferetici Aposto-

lorum temporibus viventis notitiam habuerant, sibique nonnulla de ejiis hferesi narraverant. Quin et varii antiqui mores, in hisce Actis memorati, de eorumdem synceritate nos dubitare non sinlTiit. Nam in ipso Actorum exordio
dicitur nonnullos ex
celli

misericordise

Romanarum legionum militibiis, Marexemplo commotos, deposito militia? cinnomen

dedisse,

gulo, Christianae fidei

ecclesise

quod antiquissimis

temporibus a Christianis militibus, ne Paganorum commercio, et superstitionibus macularentiir, factum fuisse,

de Corona militis cap. xi. aliique in ad eum locum notis laudati. Marcellum quoque

testis est Tertullianus

nostris

14
ait,

ARCHELAUS.
hospitia in Christianorum peregrinantium

usum per

Persidem ducebant, quod itidem ab antiquis Oliristianis, qui sedulam hospitalitati operam dabant, fieri consuevisse aperte colligitur ex Gregorii Nazianzeni invectiva I. in Julianum apostatam, ubi imperatorem hunc diversoria, et hospitia per orbem Romanum, Christianorum exemplo sedificari manvias regias construxisse, quse a Oarris in

dasse testatur, ut

Paganorum

superstitionibus

majorem
insuper

laudem,

venerationemque
liv.

conciliaret.

Narrat

Archelaiis cap.

Manetem
loca^

in

carcere positum, disci-

pulos suos misisse

ad

in quihus Christianoriim libri

conscrihehantur^ eisque, Christianorum se nuncios esse simu-

lantibus,

sacrorum codicum copiam factam

Christifideles
legis libri

fuisse.

At

id

sub Ethnicis tantum imperatoribus facere oportebat, quo-

rum temporibus
ne sacrosanctse
locis, sacri

summa

religione curabant,

ad Ethnicorum manus pervenicertis

rent, ac propterea

non ubique, sed

quibusdam

in

codices vendi consueverant.

Corrigendus autem

Epiplianius, qiii in Manicliicorum hseresi cap. v. ait, Manetem discipulos siios ad inquirendos sacros libros misisse, antequam in carcerem truderetur nam in mox laudato Archelai disputationis loco diserte dicitur, id a Manete
;

factum

quo tempore in carcere detinebatur. tantummodo, verum etiam ex prophanis, qiiibusdam rebus, quarum in hisce Actis mentio fit^ eorimdem fides adstruitur. In iis qiiippe legimus Manetem, cum a Marcello literis accitus Carras venit, baculum ex ebeno in
fuisse,

Nec ex

sacris

manibus gestasse, qiiod ab Alytarchis factitatum olim fuisse testatur Jo. Maleles in Chronico recens in Anglia
edito pag. 376. Callisthenes quoque, spurius scriptor a doc-

tissimo Ducangio in Glossario medise et infimse Grsecitatis

laudatus, verbo 'E/SeAAii^os, de

Kai

,
kavrov qui
filio

ubi

Psammeticho

ita

scribit,
rf/

kv

^sopus ejusdem

Callisthenis

interpres,

versionem

suam Constantio Constantini

vertit;
qiii

Magni

dicavit,

male Tamarisci virgam

unde

patet hujiismodi baculo eos uti consuevisse,

piiblica

aliqua dignitate decorabantur, quique doctrinae laudem af-

ARCHELAUS.
fectabant.

15

Incessum qiioque imperatorum, diim publice

signis,

cum

protectoribus,
et

draconibiis,

labaris,

ducibus,

principibus,

prsefectis

urbem aliquam

ingrederentiir,

Denique de multipb'ci sigilapud veteres non pauca tradit cap. xiv. et xxvi. quibus similia prorsus in Ethnicorum scriptorum Dionumentis occurrunt, ut in nostris ad ea notis ostendimiis. Ex quibus omnibus satis superque demonstratiir Acta ista genuina et antiquissima esse, nec eoriim
exacte describit cap. xxxvii.
et clavium iisu

lorum

fidem ulla ex parte nutare.

Illud
tionis Archelai

codicis

tamen dissimulare non possum, Acta ista dispiitacum Manete, qii8e ex Vaticano Casinensis apographo primi edimus, integra nequaqiiam videri,
Siquidem
vi.

sed pluribus in locis a veteri librario mutilata.

Cyrillus Hierosolymitanus in Catechesi

pag. mihi 147,

recitat, quae in nostra editione

qusedam Manetis argumenta cum Archelai responsionibus non reperiuntur nec dici
;

posse videtur, Cyrillum Archelai dictorum sensum, non

vero ipsamet Archelai verba laudasse,

cum

simile

quidpiam

in niillo nostrse editionis loco legatur, ac praeterea verba

illa,

quse Cyrillus refert, ita concepta sint

fuisse videantur.

iit

ab ipsomet

Archelao prolata
nullse

Sed

et conjecturse non-

ex nostra eorundem Actorum editione peti possunt,

iilterius

quibus idipsum
cap.
xii.

confirmatur.

Nam

in

eorundem

ha^c habentur, Arclielao autem erat cura

ovihus,

tanquam pastori pro

in Archelai

pro populo^ cimi luporwn parantur msidice.

et

Igitur Marcellus Turhonem muneribus p)lurimis replevit^

domum

residere prcEcep)it.
et

die adventamt

Manes^

tecedentibus narratiir,
factimi
fiierit.

Eadem autem ipsa quse seqimntur. At vero nil in anquod ea, qua Manes advenit, die
ex ore leonis
ursi eruit

Prseterea in cap. xxv. bujus disputationis

Archelaus

ait,

Nonne David
potest educere,

ovem
vero

Hoc

dicimiis propter ore leonis^

ejihs

quod

ait^

de ore

leonis^

aut de mntre
iii

quod jam

ille

devoramt.

At

antecedentibus non legimus hiec

unquam a Manete
illa,

dicta fuisse.

Qiiin et in cap. xxxviii. verba

Qu(E qiiidem

ego non ex meis verlL astruo, et qiise

sequimtur iisque ad

finem capitis, niillam

cum

prfecedentibus connexionem ha-

16
bere videntur.

ARCHELAUS.
[At vero
ista

cum judicum

dictis, quse fine

cap. 27 referuntur, aliquatenus conjungi videntur.]

in

Denique
adjecit

horum Actorum

capite ultimo, post narratam Manetis

necem, hsec legimus, Quihiis posiea agnitis Archelaiis

inscri^m., in priorihus exposiii.

ea priori disputation% ut omnibus innotesceret, sicut ego, qui

\^identur autem hsec verba

esse

Hegemonii

compilavit, et in

nostra editione,

eadem Acta Grsecum sermonem transtulit. Sed in quo loco ea de re serrao habeatur, non iniilius,

qui ut superius diximus,

venio, quia fortasse in Casinensi codice prsefatio deiicit, in

qiia

quis verba

Hegemonius compilationis suse rationem reddebat illa, In priorihus exposui^ de his accipienda

nisi

esse
ita-

censeat, qure proxime de Manetis morte narravit.

Jure

que merito suspicari potest, eum, qui Casinensem codicem ante quingentos et amplius annos exaravit, magna Actoruin
disputationis hiijus prolixitate pertgesum, multa omisisse, multaque breviasse, quorum tamen epitomen apud Epiphaniiim haberi arbitror, quem ex integris Archelai disputationis Actis

suam Manichseorum

hsereseos confutationem
scriptis

potissimum hausisse, editionem nostram cum ejus

conferenti clare patebit.

Quod ad eorum editionem

menti partem

attinet, vetusti

adeo monu-

reperit in perantiquo codice

Bobiensi, qui

nunc

in

x\mbrosiana bibliotheca servatur, Emericus Bigo-

tius diligentissimus Italicarum bibliothecarum perscrutator,

eamque clarissimo Yalesio communicavit, qui in calce siiariim notarum ad Socratem et Sozomenum fragmenta illa Continent autem tum cuncta illa, quse ex eadem edidit.
dispiitatione
suis

inseruit scriptis Epiphanius,

tum

alia

nonnulla ab eodem omissa; quse tamen ne decimam qui-

dem

totius operis
fuit

partem complent. Et
illa

tanti

quidem apud

Bigotium
textu,

pars

disputationis Archelai, ut

eam cum

Palladio recudere cogitaverit, apposito Grseco Epiphanii

iit

ex utriusque comparatione, genuina illorum fraglectione restituta, quivis colligere posset, quanti

mentorum
tatis

faciendse sint antiquae Latinae versiones, et

quantum

utili-

ex

illis

redundet, ut idemmet ait in prsefatione ad

vita S. Joannis

Palladii

Dialogum de

Chrysostomi prope

ARCHELAUS.
finem, sed postea hanc

17

qui

novam

editioiieiii

satius duxit, curam iis opcrum S. Epiphanii aggressuri essent,

aut qui
riirsus

Socratis

historise

cum

notis

doctissimi

Valesii

edenda? operam

susciperent.

Et hactenus quidem
Casinum
ve-

nil aliud

ex Archelai disputatione publicam lucem aspexit.

Sacri Loci reverentia ductus,
ibi

Cum autem

nissem, et ab antiquissimis temporibus conditam

doctissimis seque ac sanctissimis coenobiarchis bibliothecam perlustrassem, inter alia non pauca inedita adhuc vetera

monumenta, Archelai integram cum Mancte disputationem in sexcentorum et amplius annorum codice reperi, qiiam bona reverendissimi quondam abbatis, nunc vero archiepiscopi Rossanensis Andrese Deodati viri humanissimi atque

amicissimi venia,

cum

nonnullis

aliis

veterum

scriptis

in

Vaticanse bibliothecse ornamentum ram favoremque suum humanissime

transcribi curavi, ope-

prsestante

Domno

Augustino

Collicello a Neapoli, tiinc temporis bibliothecie

illius praefecto.

Non possum tamen

hic silentio prseterire

quantum
tolae

diligentissimi alterius bibliothecarii

qiii

Erasmi Gatvotis
la-

a Cajeta humaiiitati debeam,

nunquam meis

defuit,

plurimosque

in

meorum studiorum profectum

bores ultro subivit, praesertim in emaculanda hac disputatione Archelai, cujus apographi plurima loca mendis in-

cubantia, ciim archetypo codice contulit. Sed ut ad Archelaum redeam, reperto lioc vetustissimo adversus Manichseos opere, ad nefarise eorundem haereseos historiam conscribendam animum admovi, eique non modo integram Archelai disputationem, sed et Photii patriarcbse CP. libros iv.

adversus Manichseos

siio

tempore iterum exortos, aliaque

sed doc-

multa adhuc inedita, magnique facienda veterum auctorum

scripta appendicis loco subjungere decreveram
:

tissimorum virorum consilio factum

acta ista in

est,

ut in antecessum

primo

collectionis

nostrse

tomo ederentur.

Habes
nete
codicis,

itaque, erudite lector, integram Archelai

cum Ma-

disputationem bona fide ex apographo Casinensis

quod

in

Vaticana bibliotheca servatur, editam,

criticis illustratam,
;

brevibusque notis

atque ubi per ingein eo codice librarii

nium tuto
VOL. V.

licuit,

emendatam sunt enim

D

ARCHELAUS.
sciiint,

sphalmata plurima, quae sine aJterius codicis ope emendare

periculosum conatum esse, probe
scriptis edendis occupantur.

qui in vetustis
lioc opus,

Sed fortasse

Deo

veterum scriptorimi adversus Manichaeos lucubrationibus ad calcem nostrse ISIanichaeorum historise, si aliqiiod aliiid exemplar inter lustrandum bibliothecarum nostrarum loculos occurrat, aut in aliis Europse bibliothecis repertum, raihi comaliis

dante, correctius recudere fas erit

cum

municare, eruditos viros non pigeat.

Cseterum
fidei

magnum

ex Archelai nostri verbis catholicse

prsesidium atque

ornamentum

accedit.

Nam dum

Manetis hseresim validissimis argiiraentis oppugnat, ejusque originem atque iiicrementa consectatur, non modo

eam

funditus subvertit, et

quam impios

habuerit auctores,

ostendit; sed et pleraque catholicorura

dogmata

illustrat

atque confirmat.

Elegans est inter

alia locus

de instituta

ab Apostolis, quam iisque nunc servamus,

chia, hisce verbis in cap.
tectos
et
li.

ecclesise hieraret

conneptus, 8ed

optimos archi-

ei/undamentum

7iostrum^ id

esf^ ecclesice^

Paulus posuit,
et

legem tradidit^ ordmatis ministris,

et preshi/teris^

epi-

scojns, in ea describens

per

loca smgula, quo

et

modo

et

qualiter

oporteat ministros

Oe%

quales

qualiter fieri preshyteros^

qualesque esse deheant, qui episcopatum desiderant, quce omnia

hene
nohis
et

recte
et

disposita,

usque in hodiernum siatum

suum cmtodiunt^
plina.

permanet apud nos liujus regulw disciPalmaria quoque sunt in hisce Actis loca, in quiarbitrii libertas

bus humani

adversus recentiores hsereticos

adstruitur, ut videre est cap. xv. et xix.

Pulcherrima sunt
:

maxiraeque notanda verba

enim omnia, quoefecit, hona
care nostrum
eo

illa

cap. xxxii. ubi sic ait

Deus
Pecest,

^tmlde fecit^ liheri arhitrii

senswm
ex

unicuique dedit, qua ratiane etiam legem judicii posuit.

est^

ut autem non peccemus

sit

Dei donum

quod in nostro

arhitrio constitutum peccare^

vel

non

peccare ^c.

Et

certe qui mluerint, ohservant

et

mandata^ qui
antiquitatum

vero contempserint,

in perversum decliiiaverint^ sine duhio

legem Judicii ferent.

Romanarum quoque

studiosi plura in hoc opere invenient scitu

quoriim pleraque siiperius

haud indigna, commemoravimus, ubi de ejus-

ARCHELAUS.
dem
sinceritate tractavimus.

19

Denique hinc etiam disccre

possumus quousque Romani iiiiperii limites Parthorura, seu Persarum ditionem versus, tunc temporis protenderentur, aliaque nonnuUa de locis in eorundem collimitio sitis, deque Romanorum militum numero, qui apud Carras castra servabant; de his enim rebus sparsim agitur in
primis quinque capitibus hiijus operis, ac prseterea in ejus-

dem

cap.

lii.

liv.

et

Iv.

Plura

eruditi

inter

legendum

observabunt, nos enim alio properamus.

[Deinceps haec praefatus est

tionis post

Andreas Gallandius,
Patrum, cap.

hujus Disputa-

Zacagnium Fabricium Mansiumque

tertii

editor, in Prolego-

menis tomi

Bibliothecce suae

xvii. p. xlv.

Ne muneri
nulla

nostro deesse omnino videamur,

iis

quse Za-

cagnius huc usque satis diligenter edisseruit, addere non-

opportunum existimamus. Et primum quidem ad sedem Archelai episcopalem quod attinet, in aliam a Zacagnii sententia

cum Lequienio

V. C, abire libet (Lequien.

Cascharorum enim, non Charrarum, ecclesise prsefuisse Archelaum, non solum docent Acta disputationia quam sanctus ille prsesul habuit cum Manete (ArcheL Act. cap. .); sed testantur etlam Epiphanius {Epipli. Hser. Ixvi. num. ^. et 7.), Sccrates
Or. Chr. tom.
ii.

pagg. 1002, et 1163).

(Socrat. Hist. Eccl.

lib.

i.

cap. 22.) et Photius (Phot. lib.

i.

adv. Manich.)

ut propterea jure arguat doctissimus Asse-

manus {Asseman. Bibl. Orient. tom. i. pag. ^SS) statuendum, iii unico Actorum loco {Archel. Act. cap. iii.) librariorum potius errore Charram scriptum fuisse, quara existimandum mendosam esse lectionem Caschar initio eorumdem Actorum, et apud modo laudatos prsestantes auctores, Atque haec plane Epiphaniurn, Socratem et Photiiim.
Haran, provincise Osrhoenes nec longe civitate altera haiid procul ab Euphrate posita abest Babylone et Seleucia, non Amidensi metropolitie subjecta, sed proxime Seleuciensi catholico, ut constat ex pontiiicali Ohaldseorum apud Morinum (Morin. de Sacr. Ordin.)
diversa est a Oharris sive
:

20
et

ARCHELAUS.
Assemanum
(Assem.
1.

c.)

ubi jubetur,

iit

statim ah obitu
ut

ad episcopum Caschar^ si in mms est, pote principe7n primarmmve prcBsidem patriarchaUs provm^^
catholici^

mittatur

qui dexteram patriarchce

ejus ohitum.

tenet^ custosqiie illius sedis est

post

Quod nimirum accipiendum^ ex quo Caschar

Probo
ditionis erat,

sub Sapore rege in Persarum potestatem venit.

quo tempore Manes fugiens, in Cascharorum pago quem Dioe Persidis finibus doridem appellabant (Archel. Act. cap. xxxix.), congressum

enim imperante Romanse

illum de religione habuit

quienius.

cum

Archelao.

Hsec ferme Le-

Porro eamdem sententiam de Cascharensi Archelai sede pluribus nuper comprobavit V. 0. Augustinus Antonius Georgius Eremita Augustinianus in prasstanti opere quod
Alphahetum Tihetaimm inscripsit; ubi etiam, quod
est,

rei

caput

Actorum ejusdem Archelai sinceritatem adversus Beausobrium luculenter evicit, suam his verbis disputationem concludens {Georg. Alphab. Tibet. pag. 363. edit. Rom.
1762. 4.)
ecce
:

Teiieanms Caschar in 3Iesopotamia KathajcB

fidei

et

mncidmn^ dum datm

pretiosa
;

memor

esse velit

Beausobrms,

quo arcte constHngitiir ad Acta sancti episcapi Archelai tam-

quam
tenda

Christiance

antiquitatis

qucB tamen paidlo ante lacerabat.

moimmenta amplecNimirum ad ea

respicit auctor, quas

sohr.

habet Beausobrius in hsec verba {Beau-

Hist. de Manich. et du Manich. tom. i. pagg. 191, " J'ai bien prouve que la dispute n'a point ete en 192.)
:

" Mesopotamie.
" siarque se

Mais

si

nous

la

pla^ons dans

le

Tur-

" questan, elle pourra se soutenir.

retire,

Cest
;

la

qiie

There-

selon les Orientaux

qu'il

y a une
il

" Cascar qui n*est point soumise aux Perses, et ou

" pourra plaider sa cause en toute

''

y a des Chretiens, des eveques, qui ne peuvent manquer

s'elever contre
foi

surete.

Cest

la qu'il

" de

" articles de la

Chretienne

un heretique, qui detruit les principaux Je n'y avois pas pense.

*^ II faut retablir II cette dispute, qiie j'ai tant attaquee. " n^y a qu'a la bien placer Donnons au lecteur redifi-

" cation de

voir,

qirune histoire

si

ancienne est veritable

" dans

le

fond."

Ceterum eo ipso anno quo prodit Alpha-

ARCHELAUS.

21

betum Tibetanum, vir alter eruditissiraus eorumdem Actorum integritatem contra prsefatuni Beausobrium strenue
propugnasse comperitur
{Travasa, Stor.
crit.

delle Vite

degli Eres. tom. v. pag. 215, et seqq.).

Illud prseterea cuiii viro docto animadvertere interest,

.
iii.

illius

fragmenti Actorum disputationis Archelai, quod

ex

Cyrilli

Hierosolymitani Catechesi

vi.

desumtum iisdem

Actis

siibjicitur,

HieiOsolymitano potius episcopo

quam Cas-

charensi esse fortasse tribiiendum.

opp. S.Cyrilli Hieros. p. 105)
'
:

Sic enim ille {Toutee ad " Tametsi hsec, inquit, ab ini-

tio

paragraphi

iii.

iisque

'

dicere videatur

quum

ad finem, Archelai verbis Cyrillus ibi subjiciat, Hujusmodi aliisque

'

jjhirihus dictis evertehatur draco

coyiflictationibus prosternehat
;

'

'

'

'

: talibus Archelmis Mafiem unde Zacagnius hsec omnia ad calcem disputationis Archelai tamquam partem ejus veram appinxit nihilorainus in hoc loco Archelai verba desinere, et cetera, ab his verbis, 8i mitem &c. usque ad
:

'

finem, a Cyrillo parenthesis vice,

Archelai

rationibus

'

adjecta censemus.

Saltem dubitari

noii potest quin

verba

'

'

'

'

'

'

'

'

'

'

non Archelai, duabus rationibus quse omne punctum adferunt. I. enim ait, mysteria quse nunc audienti e catechumenorum sorte egresso exponit, licitum non esse Gentilibus aperire atque in his mysteriis nominat sanctissimse Trinitatis doctriiiam. Atqui ut hsec apprime conveniunt Cyrilli auditoribiis, e catechumenorum statu in fidelium nomen ac gradum translatis, Catecli. v. . i. quibus mysterium ita non conTrinitatis Catech. iv. planissime aperiierat veniunt Maneti, qui Cyrillo teste Catecli. vi. . 21. neque
inferius posita, Cyrilli sint
;

'

Christianus

umquam, neque ab

ecclesia rejectus fuerat,

'

neduin catechumenus aut catechumenorum gradum supergressus, atque ita ecclesiae

catech. . xiii.
rejici
filius

'

factus esset,

Pro-

'

Nam

catechumenos re vera ab

ecclesia

'

'

probat Lucifer, qui in libro De non conveniendo &c. Constantium imperatorem vocat liominem excisum e corecclesice.

'

pore sanctcB

" Ait. II. quie

niinc mysteria

sine involucris exponit,

" nefas esse

coram

gentilibiis piOloqui.

Atque

in Genti-

22

ARCHELAUS.

" lium auditorio loquebatur Archelaus, ut ex . i. fragmenti " Cyrilliani colligitur. llli igitur affingetur contradicens " oratio, qua neget se coram ethnicis loqui, quos tamen " disceptationis judices habeat ; affirmetque se ea mysteria

" explicare, de quibus qusestio nulla erat. Quura itaque " verba, certissime sint Cyrilli, eaque " cuin superioribus necessaria connexione devinciantur
" cessario parenthesis initium in hoc
;

ne-

loco coUocavimus.
:

" Nec morari nos debet parenthesis longitudo nam digres" siones et parentheses longiores Cyrillo non inusitatse. " Vid. CatecTi. xvi. . 14, Hom. inParal. . viii. usque ad xi.
" Prseterea hse unius Scripturffi
loci

secundum diversas

" sententias explicationes, ejus sunt ingenii, ut videre est

" Catech. xvii. . 9 et 10, Catech. xiii. . 21, cet. Demum " quam postremo loco tradit hujus loci interpretationem, " nempe infirmos oculos veritatum, quas capere non pos" sunt, fulgore obtundi, continetur in ea ratione quam red" didit Procatech. . xii. cur catechumenis mysteria celen-

" tur quia videlicet noceret ipsis rerum quas nondura " capere possunt, cognitio/' Hactenus vir ille doctus.
;

Restituimus varias in primis lectiones, quas ad capita

Disputationis Archelai cum Manete, ex Regioli Iv. Alexandrino codice descriptas ad suae editionis calcem rejecit Zacagnius, hac priefatiuncula usus iCollect. Monu-

ment.

vet. pag.

709)

"

Quum

post editanij inquit, Archelai

" disputationem inter Regio-Alexandrinos Vaticanse biblio-

" thecse codices reperissem apographuni cujusdara vetusti

" codicis, qui olim

ad monasterium sancti

Salvii,
;

Ambiaet in eo

" nensis fortasse episcopi et martyris, pertinuit

" codice una ciim sancti Augustini Commonitorio adversus " Manichseos inter ejusdti/: epistolas edito, haberentur
** excerpta qusedam ex Actis disputationis Archelai a " cap. li. usque ad cap. Iv. operse pretium censui varias ex " eodem apographo lectiones edere, quum ipsorum ope

" qusedam Archelai loca restituantur." Plsec ille. Ejusmodi autem varias lectiones, haud sane contemnendas,
aliud agens prseteriit Fabricius, vir cetera diligens, in suo
Spicilegio sancforum

Patram

sceculi

iii.

operum Hippoly-

ARCHELAUS.
teorum adnexo
:

qq
reliquis

jit

illas

scite

intexuit

editoris

notis doctissimus auctor Supplementi

ad Concilia Venetoi.

Labbeana (Mansi Supplem. ad

seq.).

Conoil. tom.

pagg.

3,

(Var. Lectt.

circiter 50.

tmitum.)

Prieterea frag-

mentum

Disputationis Archelai ex Cyrilli Hierosolymitani

vi. desumtum atque iisdem Actis sub finem adjectum, contulimus cura novissima editione Parisiensi BB.

Catechesi

Cyrilliana,

versionemque recensuimus, et

cl.

editoris notas

subjecimus.

Hsec Gallandius.
GrcBCiB, vol.
vii.

Cum

vero Fabricius in BibliotheccB

novge, scripsisset,
colligere

pag. 276. ed.

Zacagnium,

in epitoraen redegisse

Archelai Acta

Hegemo-

nium, atque illius modo Epitomes Latinam veterem versionem ad nos pervenisse, inde qiiod in hac non legantur, quse ex Archelai disceptatione cuin Manete profert Cyrillus
Hieros. et quod duobus locis aiictor

hornm Actorum ab
inniiit
:

Archelao se distinguat ac diversum

quuntur,
cel.

ca qiiie seKeilius notavit ad Fabricianiim opus. " His

"
"

ipsis," inquit,

"

aliisqiie

pluribus de causis

omnem Acto-

rum fidem atque auctoritatem

infringere studuit Beausobr.

quodam ex " veris partim fictisque rumoribiis, partira ex ingenio etiam " contextara cujiis sententise ut fautores nactus est Lard;

" Histoir. de Manich. lib. i. cap. xii. et xiii. p. 1 29, sq. et " BihL Germ. i. xlii. p. 34, sq. qui narrationem istani fa" bulam esse judicat, quarto sec. a Grieciilo

"

ner. qui

{De Fide

Hist.

Evang.

p.

^j^, sq. ed. Germ.) novis

studuit,
ii.

" adeo

eam argumentis confirmare

" in Nachr. von merhv. " que "

BucL

vol.

p.

444. atque
t. i.

Baumgartenium Semp. 270. alios-

" leriim in Introduct. adPolem. Baumgart.

plures,
in

ita

adversarios

etiam habuit

Aug. Ant.

Georgium
i.

Alpliah.

Tibet. pag.
xli.

342, sq. et in

/,

" part.

prsemissa pag.

atque Travasam in Stor.

Crit.

" delle Vite degli Eres.

" utrosque viam,

"

in

Comment. de

Mediam vero inter quam Moshemius ex parte jam pra^iverat rehus Christ. ante Constant. M. pag. 729.
t. v.

p. 2 15, sq.

" ingressus est Chr. Guil. Franc. ^Valchius in Hhtor. der.

24
" Kezerey^ vol.
i.

ARCHELAUS.
pag. 7
1

8,

sq.

dum

disputationem quidem
fuisse, hsec
illius actis

" aliquam ab Archelao cum Manete habitam

**

minime habenda esse defendit." Hsec Keilius, qui ad pag. quoque324. e]\\^a. Bibliotli. Fahric. addidit, Beausobrii sentenvero acta pro genuinis disputationis
*'

tiam de horum Actorum

Petr.

multis refellere studuisse

Thom. Cacciari

iii

Exercitatio7iihus in
i.

unw.

S. Leonis

M.

Opera, de

hcer. Manicli. lib.

cap.

xiii.

pag. 90, sq.

quem
Porro

librum dolere se
pervenisse,

ait Keilius serius

demum

ad manus suas

quam

ut eo in superioribus uti potuisset.

Beausobrii argumentis cura plurimos alios scriptores,

tum

novissime auctorem Dictionarii de Hceresihus Gallice scripti

ad verbum Manis egregie oppugnasse

Hist.
Eccles.

refert Saccarellus in

Tom.

iv.

pag. 145.

Romae anno 1755

typis

impressi.

Ipsa vero Moshemii verba, ad quse digitum in-

" cl. Keilius, huc afferre mihi visum est. Satis " quidem Beausobrius luculenter ostendit, esse qusedam in " his Actis, de quorum veritate jure optimo dubites at

tendit

" non, opinor, testatum fecit, numquam ejusmodi Archelai " et Manetis disputationem contigisse. Certe hoc neque " erroribus nonnuUis historicis, quos scriptor sive ad" misit, sive admisisse videtur, neque ex veteruin et recen-

" tiorum " potest.

quorumdam de

his Actis silentio firmiter effici

Majora vero non habet vir doctissimus argu" menta, qui excellenti quidem ingenio prseditus, verum " justo proclivior erat ad veterum scriptorum Christianorum
"

fidem infirmandam, et conjecturis suis nimis ssepe fidebat. " Quidquid id est, magnse tamen antiquitatis commenda" tionem hsec Acta habent, et quod nec ipse adversarius

" eorura

diffiteri velit,

muita continent, aut valde proba-

"

bilia,

aut vero consentientia."''

est sententia

In
*'

ista interea

Hucusque Moshemius. Assemanus Bihlioth. Orient,

tom.

i. p. ^c^6. " Photius cod. 85, testatur Hegemonium quendam Disputationem Archelai adversus Manetem

" perscripsisse.

Quibus verbis hoc tantum

significatur,

" Archelaum Disputationem fecisse, et

"

consignasse.''

Hegemonium literis Sed hunc Hegemonium Cavius censuerat

Archelai Syro serraone sua componentis Grfecum inter-

; ;

ARCHELAUS.
pretem
fuisse, haiid
7, cl.

25

tamen consentiente, iit supra ostendi Hic porro addere velim ego, etiamsi p. fingas, quae verba ab Archelao et Turbone Maneti attribuantur, illa liaiid semper ex ore ejus prolata fuisse; confiteri tamen ipsum Lardnerura, qui supra nominatus est,
Morrisio.

hanc Archelai Disputationem

vel ineimte

vel

sub finem

sseculi tertii

Dixerim ex aliquibus Archelai comnientariis Grsece compositum libriim videri diim in cap. 39, refert Archelaus se auctore Marccllo disquarto esse Gonscriptam.
putationeni

suam cum Manete

.

excepisse atque descripsisse.

Confer et cap. 41
censetur in

Caschar denique, quse urbs Mesopotamise finibus Babylonise sita, Archelai sedem fuisse

non Charras ejusdem Mesopotamiae urbem celebrem, reperias expositum non tantum apud Assemanum Zacagnio et Cavio de hac re contradicentem, sed et apud Mamachiiim
Orig.
et

Antiquit. Christianis, io\n.

S.

ii.

lib.

ii.

cap. 4, p. 95, et

Paulinum a

Bartholomseo India Orientali pag. 4

10.]

TESTIMONIA VETERUM
DE HAC ARCHELAI DISPUTATIONE,
ZACAGNIO COLLECTA.
Sanctus Cyrillus Hierosolymitanus in Catechesi
ex
edit. Prevotii
ttJs

Grseco-Latina, (p. ]04. ed. ToutteiJ

(Maz^r/s)

'
7
et

yet eK

,
in
essent,

,
lutis,

haLov
iXiy^as,
6
;

ApyjiKaos

Aeye,

&C.

Fugit

,^^
vi. p.

145,

ts

e carcere
ei

(Manes)

Mesopotmniam mnit
et

mrum

ohstitit

armis justitiw
repre-

Archelaus episcopus^

suh philosopMs

eum judicihus
si

hendens^ collecto Gentilium auditorio, ne

Christiani judices

mderentur favisse, Age profer^

statim subdit, Tolovtols

ait Archelaus, &c. ut

infra p. 102, hujus tomi, (fine Disputationis) quibiis abso-

4-

VOL.

26

ARCHELAUS.
6 hpaKiuV,

70

'?, ^^ , '?,

5
S.

/jt,

icat

?)

em

avTihiKov,

\ ^^, ,'9 7 , '^^ ? , . ^ 4 , ^,

'
iv
eTretyero
;

ttjs

biabpaaas,

5e ib(uv

Talibus aliis-

que pluribus sermonihus evertehatur draco^ talihus Archelaus

conflictionihus

Manem prostravit.
et

Iterum idemfugit

et

hinc^

qui de carcere aufugerat

elapsus adversario, venit

ad

mlissimum quendam pagum^ ad Adam in paradiso^ ad Evam

instar serpentis^ qui relicto

accessit.

Sed honus pastor

citato,

Archelaus^ ovium saluti providens^ audita fuga^ cursu

ad lupum requirendum
adversatmim
netis
^

festinat.

Manes autem

statim atque

conspexit, exiliit inde^ atque aufugit.

Epiphanius

in hseresi Ixvi. num. 7. post allatam Maad Marcellum epistolam, hsec habet,

,
kv

x^pas

7
eodem
die^

'?, ^ , ,^ ^ ^ ^ ,
bodXos.

-^

^^ ^,
oOev
percitus,
e

4
tovs

otKahe

Manicheo epistolam Dei servus accepit, Qui re ArcheLus urbis ejjiscopiis una cum illo domi esset. omni 'perspecta^ dentihus freniens^ rugientis leonis instar, ac
quo illam
divino
cisci

,., ?
'?
Ac
hominemque
et

be

yvovs

tuni forte contigit, ut

quodam ardore

ad Manichwum

potius profiortus erat,

cupiebat^

Barbaris^ unde

is

advenientem^
capere.

ad humani

Et paulo post num.

el

V kavT<2

eiaobov

.
e^

Tpov

,,^
viii.

generis perniciem

insurgentem

*0 6e

'?,
bo

avhpa,

7pbaLV,
Trapabovvat,

ayp^vaas,

,'

At Archelaus

episcopus prceter dodrinam^

ARCHELAUS.

^7

fidei insuper ardore prwditus, author erat, ut, si fieri posset, homo ille, pardi instar, ac lupi, vel cujusvis alterius hestice,
interceptus,

morti

traderetur,
illius

ne ejusmodi ferm incursione

pecora lcederentur, cum

conferri

ingressum cognosceret.

cum
vitse

his debent, quse de

Archelao

et

[At vero Manete in

Disputationis cap. 55. narrantur.

parcendum esse monet.] Et infra post enumeratos a Turbone Manetis errores num. x. ^?

Manetis

Ewc
esset

^, , 9 , , ^ , ^, ^ ^, \ ,, ^^ , ', , ^ , , , .
7709 00i;

avbpa

^-^ ', ^ 9
ha
avhpbs,
hi

Immo Archelaus cap. 39.

et9

'

-,
ef

tyjs iTcpl

Ihov 6

ev

kKTos

i^

, ,
5
rf}

TrapeyheTo

^"
et?

etxe

be

eis

eivai

igitur

cum

ita se haherent, et

cognosset, ut de qumstione illa

Archelam penitus omnia disputare posset ; cumque ad id

multipUci divinarum

instructissimiis,

partim quod

rerum

scientia paratissimus erat.partim

quod

Tyrhone per-

doctus ante fuerat, et omnes nefarii hominis prwstigias acciirate didicerat ; ecce tiU cum suorum comitatu Manes accessit.

Quare suUnde^ nulla

interjecta

mora, puhlicam coUationem

iit

instituunt in oppido ipso

Cascliara,

ante omnia contro-

mrsiam illam agitarent. Ad id vero concertationis arhitros deligunt, Marsipum quendam, et Claudium, et ^gialeum, et Cleohulum, quorum primus etJmicw sapientiw, secundus medicm(B professor,
tertius grammaticiis,

postremus erat sophista.

,

Multa in ea disputatione ultro citroque jactata sunt hinc Manes fabulas suas proponeret, inde ArcJielaus,
2

cum
velut

28

ARCHELAUS.
o.c

egregius miles, adversarii tela vi sua

virtute discuteret.
setitentia veritati
6

Postremo vicfus
victoria cessit.

est

7
he

^7?

^^ ^^ 4^, ^^ 9 ) ^ $,
Et post pauca num.
iv

Manes^ ac de judicum
xi.

&c.

eis

, ,, .
ets
fi

rts eTTiei/ceWaTW?

kTvyyav^

iv

\ ^^,
:

^eoae/3eta,

^
6

Secitndum

licec

Manes

fuga

sihi consuluit
is

&c.

Inde igitur discedens Diodoridem

uhi Tryphon qui-

(pagus

est

in Carcharis) sese contuUt

optimus,

dam

erat vir

ac twn

loci

iUkis preshyter.
se

Ad
arexcel-

hunc Manes divertens, rursum miscere omnia, ac

roganter
efferre,

nactus

hominem
uti

alioqui

lenti pietate

prceditum, sed oratio?iis prcesidio destitutum.

sic

Verum
0evTos
v

ne

quidem,

speracerat^
:

servo potuit.

Et

post
irpbs

pauca

^,
et

honum,

illudere

Christi

avTi7TOvTos,

re

&c.

Sed cum Manes iterum cum Tryphone preshytero congredi Oellet^ qui sibi in plerisque contradixerat, ille rem oninem per
literas

'
6

^ ^ ^^, ,, , ,^, ', .

Archelao
significat.

Et post

paiica;

ho

'

], iv ev

^^
.

$'

,\

. ,

'

'

lihros mittit,

,. -^,
Tovs

ARCHELAUS.
hLaCp^iv

7(
ety

-^^

, , be
6

tra

Manem

Archelaus kis acceptis literis, duos ad eum qms in promptu, facilique comprehenderet, conconscriptos. Coiterum ut adventum smim prceInterim Manes ^nediwm in

^^
^paqum
ut

^9

aTrobpas

stolaretur

admonuit.

summo
mcat.
gillatim

dlluculo prodiens,

Tryphonem ad disputandum pro-

Qui cum se stitisset, et ad omnia, quce qucesierat, sinpro ea, quam Deo acceperat, sapientia respondisset,

atque mipostorem lenius agitaret,

apud se nonnihil hcesitans ; repente Archelaus nec opinato conspectus est, qui tanquam
acerrimm paterfamilias, suorumque
in prcBdonem fremens incurrit.
studiosissimus, audacter

Quem

Manes

aspexit, si;

mulata Uanditia
tu

Sine me, inquit, ciim Tryplione contendere

enwi me, cum

sis episcopus, dignitate superas.

Archelaus

vero, ex eo, quod jam illius dogma confutatum emt, multo, quam mrhis exprimi posset, simulandi callidiorem essedocmt,

osque illiprorsus ocdusit.

dissohens,

Tum quce

ah

illo

proposita fuerant

nomm

ei

amplius auderet.

pudorem incussit, cum Uscere quidem Sub hcec populus, ardentibm rursum ani-

cmatus est. Q,uonm ille manus ad castellum AraUonis reversus est. Notandum tamen est, Epiphanium perperam Tryphonem vocare presbyterum illum, qui cum Manete disputavit nam in Actis clisputationis Archelai, a nobis primum
effugiens
;

mis, scelestum illum opprimere

editis,

Idem Epiph. num.

Kara
TTpbs

refutandos errores lucuhrationes sunt editce, mlut ab Archelao episcopo, ut antea dictum est. Et num. xxv.
illius

rahiles

7Tpl

? ',. ^ ^ , ,,?, , , 7 ^,
Diodorus diserte appellatur.
xxi.

'

avbpaat

Jam

ynagnis viris admi-

ad

? ?

iv

avTos

7.

30
aTLva K
illius

ARCHELAUS.
dogma ad verhum,
Tyrbone discipulo
uti

^, ^ .
consentaneum
est,

Sed minc
iis

adscribam, ex

Archelai opere, quod adversus eundem illum edidit, ex

quce
illius acceperat^

de quo mentionem

ante fecimus.

Nam

cum Archelaus

episcojms, et Marcellus
Jicec ille

de 3Ia?iis dogmatihus Tyrbonem interrogassent^

ipsa

respondit, qucB nos ex eo lihro descripsimus, suntque ejusmodi.

Sequuntur excerpta ex Actis disputationis Archelai cum Manete, quee Grsece et Latine habentur in editione nostra
cap.
vii.

Idem Auctor

in libro de

Mensuris et Ponderibus num.

XX. iterura meminit Archelai, ejusque dispiitationis

cum

Manete. Sanctus Hieronymus de Scriptoribus Ecclesiasticis cap.

Ixxii.

Archelam episcojms
sucB,

Mesopotamice
adversiis
;

lihrmn

disputa-

tionis

quam

habuit

Manichceum, exeuntem
qui translatus in Grce-

de Perside^ Syro sermone composuit

cum, hahetur
Aureliano
et

multis.

Claruit suh imperatore Probo^ qui

Tacito successerat.

Heraclianus Chalcedonensis episcopus in

Manichseos,
^

apud Photium

(lxxxv.) kvaTpiirei 5e
yiXiov,

Aeyet

^,
Xoyias
et

Manichcei app^ellant Evangelimn^

Thesauros.
Recenset insup)er
eos,

impieiatem calamum strmxerunt, Hegemonium nimirum, qui

disputationem Archelai adversus ipsum

' ^ ' ^. , ^ ^ ^^ ^
'Hye^oi^ioV

,^. ^ libris

adversus
xcv.

in

bibliotheca

codice

&C.
et

Evertit

mro

id.,

quod

Giganteum lihnim, atque

se in

qui ante

Manichceorum

Manetem perscripsit ;
post absolutam

Titum &c.

Socrates

lib.

i.

Hist. Eccles.
sic inquit,

cap. 22.

Manetis historiam,
kv

^, \ '? .
Atque
;

hcec nos

haudqua-

quam commenti sumus

sed ex disputatione

quadam Archelai

ARCHELAUS.
Cascharorum urbis in Mesopotamia episcop%
excerpsimus.

31
nohis lecta,

Hic enim Archelaus

ait^

se

ciim

Manichceo

ipso disputasse^ et ea^ quce superius

illius vita

nohis relata sunt de

commemorat.

Petrus Siculus in Historia Manichseorum pag. 25. 35. et 37. (edit. Raderi) ea cimcta ad verbum refert, quse supra
ex Cyrillo Hierosolymitano, S. Epiphanio de Mensiiris et
Ponderibus, et ex Socratis Historia Ecclesiastica, de Archelao, ejusque

Photius patriarcha Oonstantinopolitanus [qui nunc extat

editus, ut moniiit Gallandius, in Biblioth. Coislin. Montfaiic.
p. 356.] in libro
i.

repullulantes, hsec habet,

,, ^ ' , , . ,^
^/,

, ^^, . , ,
^
(6

cum Manete

disputatione

modo

retulimus.

adversus Manichseos suis temporibus

M.vs)

aTTLpLV

be

77,

, , ,
iTpbs

^^,

Upbs,

irepl

'? (,
Odovs^

tovs

kKUOev,

h ! -

ba,

' ^^,

^-

carcere fugiens

(Manes) Mesopotamiam
coepit.

venit,

ihique hcereseos suce zizania

episcopus, cui no-

iterum spargere

At Carcharorum

men Archelaus,

vir sacer, et multa in sermonibus de divinis

deooteritate prceditus, coacto

humanisque rehus

ethnicorum au-

ditorio, ne si Christiani judicassent, veritati

mctoriam, judi-

cum famre,
puerit,

cessisse

mderetur, usque adeo miserrimum illmn

redarguit, tantoque pudore suffudit, ut statifn

et ejus

fugam

arri-

hcereseos semina,

antequam nascerentur, oppressa

fuerint.

Porro inde fugiens Mams, ad vilissimum quoddatu

32
oppidum

ARCHELAUS.
pervenit, ibique rursus fovere, atque evulgare
;

suam

impietatem machinabatur

sed acerrimus pietatis propugnator^

et revera pastor Arclielaus^ qui sedulam ovium curamgerebat, eundem lupo sceviorem in Christi gregem, ut eum disperderet^ Et infra, , irruentem persequi nequaquam cessavit.

" ^ ^^. ^ ^ , , ' , ,^ ^

be
6 tepo?

, ^
6

,
,
6e

(
avhpl, he

OvaXepLavov,

kv Ylipaais

^, ', , bvLa -.
Ioha^
etj

^ ,^ )
9,
TL ttJs

']?

bLavv (ovbV

kv

tlvl

'apLbvLV

[.]

seos auctor

.
est,

eoo
i?i

bov

\
et

,,
ye 6

hiva,
Galieni, qui

Hic itaque Manes tam wipice

licere-

nono anno Valeriani,

Romanum
{?iil

ohtinebant imperium,

Persarum

carcerihus fugiens

enim mtat, quominus in narrationis

missa recenseamus)
rahili

serie superius prwtervenisset,

cum

Mesopotamiam

ah admi-

mro

Arclielao {erat autem sacer iste

mr Carcharorum

ejusdem regionis urbis episcopus) ejus impietas egregie abundanterque confutata

pinato passus
gionis
est.

Inde oh ignominiam, quam ex neco-

ad Diodoridem Carcharorum reoppidum clam accessit, uhi in Tryphonem (male, vocabatur enim Diodorus) quendam sacrum probatumque virum, et in preshytern gradu positum incidens, non minorem ignominiam pertidit. Quin et ip)se Archelaus Manetem illuc
fugiens,
advenisse cognoscens, erat enim
census,
silii

vw

acer, et pietatis zelo suc-

ad idem oppidum

accessit, et

deceptorem illum

ad

con-

inopiam redactum,

et

confusione,

quam maxime

mtabat.

ARCHELAUS.
perfusum^ iterum
suhvertit,
et

33
dogmata

iis

rationihus^ quibus exosa ejus

cunctis

deridenda atque detestanda py^oposuit,

fugam

arripere coegit.

[Auctor Anoni/mus

libelli

proxime post productus,

'^^
^

Upa

Mdvevros
rJTts

^9

^ ' ^^,
^ynodici

c. xxviii. qui^ sicut testis

est.

Fabricio additus

iv

?,

ALobpLbov

tovtovs iXey^aaa
et

'.

^ynodus di-

mna

sacra particidaris collecta in Mesopotmnia ab Ar-

chelao

Carcharorum episcopo
infernalem
et

Manem

et Dlodoro sacerdote contra Diodoriadem presbyterum, quce multis

modis confutatos hosce abdicamt.

Historia Hwreseos Manicha^orum^ e Codice Begio Taurinensi.

Scythianus quidam fidt ex genere Saracenonmi^ quo Manicliceorum orta est, qui adversus veram rectamque fidem quatuor libros conscrip)sit^ quorum unum Oocamt
a

hoiresis

mysterium, secundum capitulorum, tertium evangelium, quar-

tum mro thesaurum appellamt^

Terebintus,
qiti

et

hahuit discipulum nomine

disdpulus, mortuo Scythiano, ^ sumens me-

moratos qiiatuor lihros^ nec non et pecuniam non parvam^ quoniam ^fuit Scythianiis "calde ditissiimis erat. Ergo, ut memorabimus^ Terebintus devenit in Persida^ et quadam

mdua
Hic

soUtaria susceptus

est^

quce sola secreta ejus scirepotuit.

elatione tumidus dicehat se de

mrgine natum^

et

ab Angelo

in montibus enutritum^ qui etiam^ mutato sihi nomine,

Budre-

dam

se

pro Terebinto

appellavit.

Sed cum quadam die in

dejectus^

solario ascenderet, ah

pente spiritum reddidit.

immundo spiritu exinde [De Terebintho extat

p. 93.

plus aliquid

hujusmodi in Eclogis EccUs.

nuper

editis.]

Tum

vidua^ quce

ejus pecunicB

ciipiditate

a cl. Joanne Cramer eum susceperat^ pro morte gamsa puerum sibi pro senectutis
c

MS.

Scitianus.

>

sumelat.

hocfuit delendum esse arbitror.

VOL. V.

34
solatio ^ coviparamt^

ARCHELAUS.
nomine Curbitius, quem
;

et

litteris

non

mediocribus erudivit

post cujus mortem non solum libros,

quos Terebintus reliquerat^ sed

Tremhi Abda, tertius

^

discipidos adquisivit,
est

Hermas.

pecuniam Curbicii sumens, quorum unus Thomas, alius Hos ad prcBdicandum libros,
et

quos

Scythianus conscripserat^ mittebat, Equibus plurivice

irretitce sunt.

promncice in memorata secta

Tamen
nomine

et

ipse

Curbicius post mortem viducB, immutato sibi

Manen

sepro ^Curbicio nuncupavit, qui aliquando

comprelienms^ tali sententia damnatus
discoriatus, uier ejus
est,

ut

rege Persarum Mrcorum more

wlucribus

coeli

ad portam penderet^ carnes vero ejus ad escam proficerent. Hcec ita esse melius
legant.

nosse cupientes

Archelaum

Addidit hos auctores Fabricius, Rufinum ego, quate-

nus Manetis, seu Manichsei, dogmata sic exponentem in Commentario siio in Bymbolmn. Concilium vanitatis est^

quod docet Manichceiis^ primo quod seipsum Paracletitm malo factimi dicit nominamt : tum deinde quod mundum

Deum

creatorem negat

Testamentum Vetus repudiat ; unam

sibi

bonam, aliam malam naturam

inmcem

asserit ; coeetemas

animas hominum secimdiim Pythagoreos in pecudes et animalia et hestias redire per diversos nascendi circidos astmdt ; resurrectionem carnis nostrce negat ; passionem

Domini

et iiativitatem

non in
lib.
iii.

veritate carnis^ sed in

phan-

tasiis fiasse confirmat^ pag. 189, edit. Paris.]

Petrus Lambecius

Bibliothecse Caesarese codice

xL.ait in eo codice contineri anonymi cujusdam auctoris

epitomen expositionis variorura Sanctorum Patrum, aliorumqiie veterum Scriptorum Ecclesiasticorum, in Evangelia

secimdum Matthaeura, Lucaiii, et Joannem, et subdit, Cceterum quod ad auciores antiqiios in margine ibi annotatos^ ex quorum operibus epitome ista coUecta est, attinet, ii
ordine alphahetico sunt
S.
Jii,

Apollinaris episcopiis Laodicenus^

in

Archelaus

Cascharce

Mesopotamia

episcopus

&c.

[Hoc Archelai Fragmentum, quod ad Disputationis cak

d

MS.

comparabit.

e [for. Curbicius.']

Videtur legendum

tres.

MS. per

quibxis.

MS. Curbicium.

ARCHELAUS.

35

cem posui, ex illo codice MS. proferre mihi olim licuit, cum ipsum et alia nondum edita exeunte sseculo novissimo jussu nobilissimi bibliothecarii in usum meum descripta
essent.]

Ex

du Pin

recentioribus de Archelao scribunt Ludovicus Ellies in nova Ecclesiasticorura Scriptoriim Bibliotheca,

et Guliehnus
literaria.

Oave

in Ecclesiasticorum

Scriptorum Historia

ACT
DISPUTATIONIS ARCHELAI EPISCOPI

MESOPOTAMI^,
(QUI FLORUIT CIRCITER AN. CHRISTI
278.)

ET MANETIS HyERESI ARCH.E.

Vet.

Latina Interpretatio^
verus,
sive

i HESx\URUS

disputatio

habita

in

^Carchar civitate Mesopotamiee, judicantibus

nippo, et ^gialeo, et Clauclio, et Cleobolo.
iirbe IMesopotamiee erat quiclam vir,

^MaIii

qua

Marcellus nofacultatibus
est, reli-

mine, qui

vita, et studiis, et

genere, prudentia quo;

que, et honestate valde clarus habebatur

etiam copiosus, et quod

giosissime

omnium maximum
his

Deum
boni

timens, et

quse

de

Christo

dicebantur, semper

cum
erat,

timore auscultans, nec quic-

quam omnino

quod

illi

viro deesset

unde

et honore plurimo

ab universa civitate
Zacagnii Not^.

colebatur,

Hsec eadem urbs infra cap.

3.

Charra vocatur, non Carchar,

aut Caschar, ut Epiphanius habet.

fuisse videtur

Quare

disputatio ista habita

apud Carrhas celeberrimam Mesopotamise urbem.

Vide plura
^

in prsefatione nostra, ubi de Archelao.

[At

vide, quae

opposita sunt pp. 130. 131. 134.]

vocatur apud Epipbanium in Heeresi Manichaeo10.

rum num.

ARCHELAI ET MANETIS DISPUTATIO.

iiibus

37

plurimisque ipse civitatem suam frequenter largitio-

remunerabatur, pauperibus tribuens,

afflictos
infir-

relevans, tribulatis auxilium ferens.

Sed ne

mitate verborum virtutibus

viri

deiOgemiis potius,

quam

digiia

proferamus, ha3c dixisse sufficiat;

ad

Quodam iii opus quod propositum est, veniam. tempore cum Archelao episcopo captivorum multitudo
bant,
fuisset oblata a militibus, qui ibi castra serva-

septem millia numero,

et

septingenti,

mediocris

eum

sollicitudo

constriiixerat,

eo

non quod

pro salute ipsorum

qiii

aurum

a militibus posceretur;

CLim dissimulare non posset, pro religione et

timore Dei vebementer sestuabat, et taiidem ad Mar-

cellum ])roperans,

rei gestse

negotium exponit.

Ve-

rum, ut hcec audivit

vir

piissimus Marcellus, nibil

omnino moratus,
tia

iiigreditur

domuin, proeparaiis prereseratis

captivorurn, quantacunqne poposcissent qui deet

duxerant vinctos,

continuo,

bonorum

suorum tbesauris, pietatis pretia militibus, nec numero aliquo, nec discretione ulla ^distinguit, ut magis
dona,

quam

pretia viderentur.
viri

At

illi

admirati et

amplexi tam immensam

cordise
^

pietatem, muniiicen-

tiamque, et facti stupore permoti, exemplo miseri-

commonentur, ut plurimi ex ipsis adderentur ad fidem Domini iiostri Jesu Cbristi, ^derelicto mic
e

Forte, distribuit.

d Forte, commoventur.
ecclesise,

Abhorruisse a militia Christianos primitivie

ne Pa-

ganorum commercio, atque superstitionibus macularentur, notius

est

ex TertuUiano de Corona Militis cap.

sit.

ii.

qiiam ut pluribus

Sed ad illustrandum Imnc disputationis Archelai cum Manete locum, plurimum facit, quod ibidem ait
demonstrari opus
Tertullianus.
venity

Plane

si

quos militia praventos fides posterior in-

aUa
;

conditio est, ut illorum quos Joannes admittehat

ad lavaet

crum

ut

centiirionum fidelissimorum,

quem Christus probat,

38
litise

ARCHELAI ET MANETIS
cingulo
;

alii
acl

vero, vix quarta pretiorum

;

por-

tione suscepta,

propria castra discederent

aliquid,

caeteri

autem parum omnino

II.

quantum

viatico suffi-

ceret, accipientes abirent.

His itaque gestis la3tus Marcellus erat valde, et accito uno ex captivis^ Cortynio nomine, perquirebat ab eo causam belli, vel quo casu ipsi inferiores
extiterint, ac vinculis
ille,

captivitatis

innexi

sint.

At
est.

loquendi

sibi

potestate permissa, ita exorsus

Nos, Domine mi Marcelle, viventi Deo credimus

soli.

Est autem nobis mos hujusmodi Patrum nosin nos traditione descendens,

trorum

quique a

iiobis

observatus est usque ad hunc diem, per annos singulos extra

liberis,

urbem
nostris

egressi,
soli,

una cum conjugibus ac

invisibili

supplicamus
satis

et

Deo, imbres
:

ab eo

ac frugibus

obsecrantes

quod

cum

tempore, ac more solito celebraremus, immodiiRcillima,

rantes jejunos vesper obtexit, et gravabant nos duo

omnium medium

jejunium,

et

vigilige.

Circa

vero noctis

invidus nobis,

et

importunus

somnus obrepsit;
factum
est,

et cervicibus degravatis ac laxis,

elidit.

^demerso capite, frontem genibus

Hoc autem
Dei judicio

quoniam tempus
;

aderat, ut

quem Petrus

catechizat
sit,

dum tamen

suscepta fide, atque signata, aut

deserendum statim

ut multis actum, aut omnibus modis cavillan-

dum, ne quid adversus

mittuntur
;

Deum

committatur quce nec ex militia per,

aut novissime perpetiendum pro Deo, quod ceque fides

pagana

condixit.

Concilium Nicsenum can. 12. Quicunque vocati

per gratiam, primum quidem impetum monstraverunt, deponentes

militicB cingulum,
lapsi,
ita ut

postmodum vero ad proprium vomitum sunt

et

rC'

quidam

pecunias trihuerent,

et

beneficiis militiam

repeterent, hi decetn annis post triennii tempus, quo inter audientes

erunty in afflictione permaneant.

Vide

Lupum

et

Beveregium

in

eundem canonem.
*"

Forte, dimisso.

DISPUTATIO.
poenas pro meritis penderemus
;

39
forsitan

enim pec-

cantes ignorabamus, aut etiam agnoscentes non desi-

nebamus.
insidiis

In

illa

igitur

liora

subito militum nos

multitudo circumdat, ut restimo, putantes nos pro

consedisse, aut
;

omnino usum

vel

studium

habere prseliorum

et nulla conventus nostri causa

penitus explorata, bellum nobis denimciant, iion ser-

mone, sed gladio, et homines, qiii injuriam facere cuiquam iion didicimus, sine ulla misericordia emissibilibiis

vulnerant,

liastis

confodiimt,

mucronibus

jugulant.

Et

interfecerunt

quidem ex nobis ad

mille trecentos viros, vuhieraverunt aiitem quingentos.

Cum

vero dies inclaruit, qui superfuerant ex

sic
:

nobis,

huc perduxerunt captivos, nec

quid nobis misericordice concedentes

quidem aliagebant enim

nos ante equos, liastilium verberibus stimulatos, et

equorum
si

frontibus impulsos.

Et perduravit quidem,

ciii

vires fuerunt tolerandi, plurimi vero ante ora

dominorum crudelium
bant
;

concidentes^ animas exhala-

pendentes uberibus parvulos suos matres, deac dimissis oiiere brachiis,

fatigatis

humi decidere
;

sinebant, agitatse insequentium minis

senilis eetas victa laboribiis, ac resoluta

omnis vero
per inediam,

corruebat in terram.

Superbi vero milites hoc tam

alios deficientes sterni solo

cruento collabentium spectaculo, tanquam voluptate

aliqiia,

fruebantur,
aliis

cum
sitis

cernerent, in

ardoribus fatigatis, intuerenlinguae glutino,

tur etiam vocis

proepediri
oculis,
;

meatum, arescente

alios

vero viderent, conversis post terga

expirantium parvulorum suorum ingemiscen-

tes exitiis,

cum
illse

illi

infelicissimas

matres vagitibus

inclamarent,

vero praedonum acerbitatibus agi-

Barbara vox pro missilibus.

40
tatse,

ARCHELAI ET MANETIS
quibus
solis

libere
si

uti licebat,

gemitibus re-

sponderent: quarum

qiise

tenerius propriis indiilsibi

gerent visceribus, interitus sortem sponte

parem

cum

filiis

prsssumpserunt

si

quae vero habere ali-

quid tolerantise potuerunt, captivae buc usque per-

cum ne noctibus requiem cepissemus, ad locum hunc quidem aliqiiam perducimur, in qiio post heec jam quid gestum sit,
ductse sunt.

Triduo itaque exacto,

melius ipse nosti.

III.

His auditis

vir piissimus Marcellus

in lacrymas profusus est, misertus tantos et

rios casus
;

plurimum tam vafati-

sed nihil moratus, cibos praeparat,

gatis per

semetipsum ministeria exhibens, imitatus patrem nostrum ^Abraham patriarcham, qui quondam angelis a se hospitio susceptis, non vemaculis
imperavit
senior

vitulum

deferre

de gregibus
pertulit,

sed

ipse

impositum liumeris

ac

per

semet

praeparatos cibos propriis manibus angelis apposuit.

Simili et oMarcellus functus officio, denos prsecipit

per coiivivia reclinari, septingentisque omnibus extructis

mensis,
ita
tit

cum
qui

ingenti

laetitia

reficiebat

uni-

versos,

superesse potuerant oblivionem

caperent laborum, ac totius mali efficerentur imniemores.

dies,

Cum

autem quintus decimus transigeretur

afFatiin

Marcello cuncta

^ministrante captivis,

placuit eis
tatern,

prseter

omnibus remeandi ad propria tribui faculeos, quos vulnerum cura retinebat,

Sed
liis
;

quibus competens adhibita medela, ad sua cseteros

abire
proecepit.

omnibus majora addidit

JMarcellus pietatis officia

cum plurima namque

sno-

rum manu
itinere

progTessus est ad sepelienda corpora in

et

peremptornm,
^ Genes. xviii.

omnia qiicTCunque invenire

l

[for. ministranti.]

DISPUTATIO.
potuit, ut

41
:

dignum

erat, tradidit sepulturae

quo mu-

nere inipleto, ad ^Charram rediit, atque exinde recuperata sanitate vulneratos ad patriam remeare permittit, largissimo
facti

ad

iter viatico prieparato.

At

vero

hujus opinio ad reliqua Marcelli bene gesta

contulit
:

immensum cumulum
regionem
illam
iit

per universam enim

disciirrit

ingens

fama

de pietate

Marcelli, ita

plurimi ex diversis urbibus videndi,

viri

atque cognoscendi

cupiditate flagrareiit, et

max-

ime

hi, quibus ferre

penuriam usus ante non

fuerat,

quibus omnibus vir egregius indulgentissime ministrabat, Marcelli

veteris

imitatus exempla, ita ut

pietate prsestan-

omiies dicerent hoc viro nullum

tiorem.

Sed

et vidu8e universae in
;

Domino

credentes

ad
sibi

eum coneurrebant

cum

imbecilli

quoque ex eo

auxilium certissimum priESumebant, nec non et

orphani omnes ab ipso nutriebantur, domusqae ejus

peregrinorum et
super oinnia vero
lariter

retinebat,

pauperum hospitium dicebatur: curam egregie ac singu^edificans cor suum super immohiec, fidei

bilem petram.

IV. ^lgitur cum diversis in

locis

fama de eo

sae-

pissime spargeretur, etiam Stranga fluvio superato,

Persarum in regionein eum pertulit admirandum, in qua demorabatur Manes quidam, qui ad se hujusceiiiodi viri

opinione perlata, plurima seciim ipse volvedoctrince suae posset laqueis

iieri

bat,

quemadmodnin eum

irretire,

sperans assertorem dogmatis sui

posse

Habita est itaque hsec disputatio apud Carrhas celeberrimam

uti

Mesopotamiae urbem, cujus episcopus erat Archelaus,

adnotavimus.
*

supra

Hinc

incipit pars liujus operis edita a Valesio

ex codice Bobi-

ensi, qui

nunc

in

Ambrosiana bibliotheca servatur.

G

YOh. V.

42

ARCHELAI ET MANETIS

posse provinciam,

Marcellum. Prsesumebat enim universam se occupare si prius talem virum sibimet subdere potuisset; in quo duplici cogitatione animus
sestuabat,
ris

utrumnam

ipse ad

eum
;

pergeret, an litte-

eum

primo tentaret adoriri

verebatur enini, ne

forte improviso et subito

ingressu

malum

sibi ali-

quod nasceretur; ad ultimum versutioribus consiliis

parens, scribere decrevit
cipulis,
:

accitumque
qui per

kTurbonem nomine,

unum ex disAddam fuerat Mane

instructus, tradita epistola, abire jubet,- ac perferre

Marcello; Iquique acceptam eam huic, cui a

fuerat praeceptum, pertulit,

omni

itinere diebiis quin-

que transacto.

Veloci etenim usus est cursu, in quo

plurimum supradictus Turbo laboris, et molestise eiiira "^ veluti peregrinans ad si quando pertulit hospitium pervenisset, "quae quidem diversoria hos:

Codex Bobiensis

legit,

Adda Turbonem.
Orientem

Fuit autem

unus ex

discipulis suis, cui

hseresi inficiendum

Adda Manes

demandaN-it, ut infra cap. ii. dicitur.

Codex Bobiensis, quippe, mala lectio. Idem codex, ad vesperam veluti peregrinus. Idem codex, quce quidem ipsa diversoria. Hinc autem apparet cjuam sedulo hospitalitati operam dederint primitivse ecclesise fide1

in
i^

les,

Pauli prsecepto in epistola ad Hebraeos cap.

xiii.

vers.

i.

ob-

secuti.

TertuUianus de Prsescriptionibus adversus Hsereses cap.

;

20. Sic omnes (ecclesise videlicet) j9r/ma et apostolica

dum una
et

omnes prohant unitatem, dum

est illis

communicatio pacis,
;

ap-

pellatio fraternitatis , et contesseratio hospitalitatis

ulia ratio regit,

quce

jura non
sunt,
refert

quam ejusdem sacramenti una Sed

traditio.

Nota
officiis

quae de Christiaiioruin erga

Peregrinum liospitem
et

Lucianus in libro de ejusdem morte.

quod de

diversoriis

atque hospitiis, per regias vias in Fersidem ducentes, a Marcello

constructis^ hic legiraus, id
tianis
aliis in locis,

ac ubique ferme a Chris-

factum
in

fuisse, aperte colligitur

ex Gregorii Nazianzeni invec-

tiva

I.

Julianum Apostatam, ubi Imperatorem hunc ad Chris-

DISPUTATIO.
pitalissimus Marcellus instruxerat,

43

cum

a servatori-

bus hospitioriim interrogaretur, unde, et quis, vel a

quo missus

esset,

aiebat,

sum quidem
venio,

Mesopotasibi

mensis, de Persida

autem

a JNIanichseo mailli

gistro Cliristianorum missus.

At

Pignotum

nomen non
bendum
die,

libenter amplexi,

Turbonem etiam

ipsis

hospitiis detrudebant,

ne aquae qiiidem ipsius ad

;

bi-

facultate concessa

quse

cum

singula quotihis,

atque horum nequiora perferret ab

ad ultimum Marcello se portare

qui per

singula loca mansionibus, atque hospitiis prseerant,

nisi
set,

literas indicas-

peregrinus Turbo mortis pertulisset exitia.

igitur

V. Acceptas
legit,

Marcellus

literas

resolvit, ac

proesente Archelao civitatis episcopo,

est.

quarum

exemplum hoc

,^ , ^ ^^ , , \,

^ ,
Deo
stro

Manichceiis Apostolus Jesu Christi, et qui mecum simt

gratia^ misencordia,

patre^

et

pax Domino no-

omnes sancti^ et virc/ines, carissimo Marcello filio

tera

Jesu Christo, et dexlitcis comervet te

tianorum imitationem diversoria

eedificari

et hospitia

per orbem

Romanum

mandasse

testatur, ut

Gentilium superstitionibus majo-

rem laudem, venerationemque

Tesseris hospitalitatis cap. 26.

conciliaret.
5.

Vide plura apud Prio-

rium de Literis Canonicis cap.

et seqq. et

Thomasinum de

Codex Bob. Mesopotamenus Codex Bob. ignoratum. Hanc epistolam cum Marcelli responsione integram refert Epiphanius in Manichieorum heeresi n. 6. ex quo graeca desumpq

simus.

G %

44

ARCHELAI ET MANETIS

),
Oeh,

'
/

,. \

,\

,' } ,
oOev
vehetuse,
;

, , ^,,
tradiderunt, roribus haec "scripta ad te necessarium duxi transmittere ; primo

prwsenti seculo malo^ et ^a ruina ejus, et laqiieis ma-

Dilectionem quidem tuam

immensam

sentiens,

menter gavisus sum, fides vero, quia non sit ^juxta te

recta ratione, moleste tuli

quidem ad salutem animse deind(3 et eorum qui tecum sunt ^uti ne indiscretos animos geras, sicut
simpliciorum yraagistri docent dicentes, maliim, et bo-

propter quod ad emendationem generis humani ^missus sum, et subveniens his, qui se seductionibus, atque er-

num ab eodem subsistere, et unum initium introducentes,

neque quicquam perscrutanlaqueis.

Codex
phanius.
s
t

Bobiensis,

ruinis ejus, et de

Sic et Epi-

Idem coa^x, juxta rectam Idem codex, missus sum

rationem.
suhveniens.

Sic et Epiphanius.

Epiphanius, missus

et

subveniens.

^
X

Idem codex, hac scripta necessarium duxi. Hinc patet recte in graeco Epiphanii textu emendasse Petairpot rb

vium,
y

Codex

Casinensis, magistri dicentes,

nam prius,

deerat.

Sed aliam lectionem

exprimit etiam Epiphanius.

,^ 8, ,, ' ,, , , , ,,
DISPUTATIO.
45

Kcu

evSov,

,
7
tes, vel

,
sant.

Kcu

, ^,
^iv

',
de,
^

discernentes ^a luce tenebras, et bonum a malo, et exteriorem hominem ab

interiori, sicut

praediximus sed confundere ac permiscere alterum alteri non ces-

neque bonitatis Deo contumeliam. Initium enim et finem, et horum patrem malorum ad ^Deimi referunt, ^quorum
ceas,

inferas

finis est maledicto proximus.

Tu

vero,

iili,

ne

si-

militer ut niulti

hominum,
^

Non enim ^ his, quse dicta sunt in evangeliis Salvatoris

nostri et

irrationabiliter et simpliciter

Domini Jesu Christi

quia
2

utraque indiscreta

permis-

credunt,

^^^ potest

Male idem codex,

a

luce,

tenehris.

Codex Casinensis, permiscens. at Bobiensis, permisceas neque EipiphRnms, permisceas neque ad bonitatis bonitatis Dei fineras.
,

Deum

referas.

Initium enim, &c.

Prieterea Casinensis legit paulo

codice, atque Epi-

post, Initium et finem.

Nos autem ex utroque

Dominum.
Jiis.

phanio hunc locum emendavimus.

^ Bobiensis codex,
c

Casinensis habebat, in
sit

Vide tamen an

dum

apud Epiphanium,
'

ovVe yap rois

^

4
Matth.

leviter

emendan-

iv evayyeXloLs.

Hebr.

vi. 8.

vii.

18.

46

, . 8,

ARCHELAI ET MANETIS

eWe
Kcu

eivai

, ^
ayjn

,
eri

^. \ ,
,
,
spurcitiis

, ,
sufficit ista dixisse.

,.

^,

.,
'
Om^

arhor mala honos fructus facere, neque arhor hona malos fructusfacere. Quomodo Dominum Satanse, et malorum
ejus actuum factorem dicere audeant et conditorem, plurimum miror. Et atque utinam eo usque eorum vanitas pervenisset, et non unigenitum, d qui de patris sinihus descendit ^, Christumj Mariae cujusdam mulieris esse dicerent filiura, ex sanguine, et

carne, ac reliquis mulierum generatum. Et, ut ne plurima per hanc epistolam scribam, atque in longi-

tudinem temporis protraham patientiam tuam, cum mihi non adsit eloquentia naturalis,

nia autem cognosces, cum prsesens fuero apud te ; si tamen saluti tuse ^ parcere, ac providere festinas ; non

enim

laqueum alicui

injicio.

Codex

Bobiensis, qui patris finihus discessit.

descendit.

Casinensis, quiresti-

dem patris finibus

tuimus.
e

Nos ex Epiphanio hunc locum

alia lectio

Casinensis, parere.

patet ex Epiphanio.
'

[Foi.
'

Joan.

,
i.

Melior

Bobiensis codicis, ut

ut vertit interpres Latinus.]

i8.

Cor.

vii.

35.

,
^honorabilis.

sicuti plurinii insipientium faciunt.

. .
DISPUTATIO.
^
;

47
voec

Intellige que dico,

fili

VI.

Hac

epistola lecta, bajulum literarum

Mar-

cellus ffobseqiieiitissime fovebat hospitio, Archelaiis vero ea quoe lecta sunt, non libenter amplexus,

leo conclusus dentibus

velut infrendebat, auctorem epi-

stolae sibi desiderans dari

quem Marcellus suadebat

quiescere, semet pollicens prociiraturum prseseiitiam

viri.

Rescribere ergo Marcellus ad ea, quai scripta

sunt, statuit epistolam

9 ?, . ,
continentem
haic.

.
cti(Eo,

, ,^ ^',
qm
sibi

^
^

^
^^

^.
;

ksicut

Marcellus yirnotus, Mani-

per epistolam

indicatus est.sahttem, i^criptam qmdem a te epi-

cepi, sensum vero literarum nequaqiiam adverti nisi forte tu pr^sens exponas nobis

stolam sumps,, et Turbonem sohta mihi humanitate siis-

per verba, singula, promisisti. Vale

Hanc
f

epistolam signatam tradebat Turboni refehonorahilis.

Codex Bobiensis, Codex Bobiensis, Codex Bobiensis,

Vale,

quod verbuin non habet

Epiphanius.
S ^
i

obsequentissimo.
infrindebat

Melior Petavii versio, Vir illustris. ^ ^odex Bohiensh, sicut per epistohun promisisti.

Vale.

Hanc

48

ARCHELAI ET MANETIS
prius
ijDse

rendam ad eum, a quo

vero ad

pertulerat

ille
iti-

eum

redire penitus reluctabatur,

memor

neris laborum, et rogabat alium pro se dirigi, abnegaiis ^ultra sibi

^ad

eum

rediturum, aut communio-

nem cum
accito
proficisci,

Marcellus vero, eo aliquam facturum. uno ex pueris suis, Callisto nomine, praecipit
qui nihil moratus, illico proiiciscitur
;

et

post triduura pervenit ad

Manem, quem

in castello

qiiodam "'Arabionis

reperit,

atque epistolam tradidit;

qua

ille

perlecta, gavisus est, a Marcello invitatum

siiie
:

se esse, ac

mora iter iiivadit Turbonis tamen remorationem non prosperara " praesagitus, et quasi ^consulto itinere ad Marcellum perrexit. Turbo vero
de Marcelli domo prorsus
Archelai
episcopi
noii

discedebat, nec ab

confabulatione

cessabat

valde

enim studiose uterque de Manichsei

rebant, scire cupientes, qui
ferat.
sit,

studiis perqui-

unde, vel quid verbi

At

ille

universa dilucide enarravit, repetens

iide ejus

et

exponens de

^
^
"^

^.

VII. Si fidem Manichaei discere a me vultis ; breviter

epistolam

,
ait
1 2.

hoc modo.

audite. Hic duos colit Deos innatos, ex semetipsis extantradebat

scriptam

atque

signatam

Turboni ferendam.
Vale.
curn

Epiphanius pariter legit, sicut per epistolam

j)ro77iisisti.
aiit

Cod. Bobiensis, ad illum reversurum,

communionem

eo aliquam fore

Castellum hoc trans fluvium Strangam situm fuisse in medio

et

Persarum
1

Mesopotamiie,

Epiphanius

in

hac hssresi num.

7.

Codex
num.

Bobiensis, prcesagns.

Sequentia usque ad cap.

nius
'

verbatim grsece retulit Epipha-

25.

[For. ultro se.]

[For. inconsulto.

"?,

incogitans, inconsultus. Gloss.Vett.']

^9,
ev\

,, ' ^ , ,
DISPUTATIO.
49
eVa
epi

8e

ehai

, ,
,

.) )
nomen
esse
in

,,,
tes, seternos,

, \ "^ effectam,

\/,

unimi uni ad-

,^
Deos
plum.
in
inimici,
Petavius.
<^epe

conferens

arabos

versantem

et alterum qui-

hujuscemodi exem-

dem bonum, alterum autem raalum introducit. Lux uni

imponit, et alteri tenebras.

Quemadmodum si duo
habentes singuli

reges sint adversum se pugnantes, qui ab initio fuerint

siias

Et lucis quidem partem animam, quse

rum autem

horainibus est, tenebracorpus, et quse

x materia est conditio. Permixtionem autem, vel conjunctionem Phoc modo dicit
P

portiones ; acciderit autem ut tenebrse progredientes nes suos, bellum cuiii^ luce commiserint. Quodcumcognovisset bonus Pater, tenebras ad terram suam super-

Hinc patet apud Epiphanium

prius esset,

legi debere, tovtop Xcyei,

cum

'

[NonnuUa deesse monet

ex Epiphanio Hser.

,
6

Ixvi. n. 45.

Emendatio petenda
nepi

Istis

compositis, Turbonis verba haec erant.

i^

VOL. V.

, .

re

)
,
Se

est

de

FranCISCUS FlORIO

in

, ^ ^^, ,,, -. ., ,
50

ARCHELAI ET MANETIS
Myrepa

/,

elai

Se,

,
Kcu

,\

, ,
tutem,
vitse,

,
Mater
quse

. ,
6

el

, ,
ter

,
est

, '

venisse, qproduxit ex se vir-

quse

dicitur

rqua virtute circum-

dedit
siint

primum bominem,

tenebrarum Principes, repugnantes ei, comederunt de armatura ejus, quod est Tunc ibi vehemenaniraa.
afflictus

quinque elementa, sidest, ventus, liix, aqua, ignis, et materia, quibus indutus,

deorsum

"primus parens homo a tenebris, et nisi orantem eum

exaudisset Pater, et misisset alteram virtutem, quse processerat ex se, quse diciCasinensis, produxerit
uti

tanquam ^ad paratum belli, descendit deorsum pugnare

adversura tenebras.

At

vero

Codex
et

Bobiensis, produxit ex virtute.

esse virtutem.

Sed legendum ex Epiphanio

emendatum

est.
r Codex Bobiensis, qua circumdedit Casinensis, quce virtute. Sed ex Bobiensi, et Epiphanio emendavi, qua virtute. s Codex Bobiensis, id est, lux, aqua, Sed ignis, et materia.
.

Epiphanius

legit, ventus, lux, aqua, ignis, et materia.

ut in codice

Casinensi, qui
t

veram exhibet hujus

legit,

loci lectionem.
helli.

Epiphanius

ad apparatum

u Codex Bobiensis, concinente Epiphanio, primus hojno.

recte.]

[Et

Opusc.

inscript.

De quodam

Hegesippi Fragmento,

SS. Patrum Locis Ernendaiis,

et

de Nonnullis

edito an. 1793. p. 75]

DISPUTATIO.

51
eKLuduvev-

. ^ , ,^ . , ,,^ .

v
KareXeLyj/e

69
^

eav

eivai

Xeyet.

^/,
^

tur Spiritus vivens, et descendens porrexisset ei dexteram, et eduxisset eum de tenebris, olim primus homo detentus periclitaretiir. Ex eo ergo animam deorsum
^reliquit, et

hujus signi gratia, tanquam ex tenebris liberati in te;

nebris enim yomnes h^ereses esse dicunt. Tunc vivens Spiritus creavit mundiim, et

propterea Manichsei cum sibi invicem occurrunt, dant sibi dexteras

X

indutus alias tres virtutes, descendens eduxit ^Principes, et crucifixit eos in fir-

mamento,
mala

qiiod est ejus cor-

Codex Bobiensis,

relinquit.

lectio,

ut patet ex

Epi-

phanio.
y

Codex Bobiensis, omnis

rejicit

hceresis esse dicitur.

Sed hanc

lec-

tionem

Epiphanius.
loci vera lectio,

Hsec est hujus

Epiphanio probata.

Quam

enim ex codice Bobiensi Valesius exprimit, corruptam esse nerao

non

videt

sic

enim

se habet, descendens eduxit Principes leru,

exiens in firmamentum, guod est, &c.

stahilivit

In grseco Epiphanii

est, et

in

firmamento, quod est ipsorum corpus sphcera.

cap. 48.

Sed

vide
'

eundem Epiphanium
[Lege

pres.

Quin etiam Epiphanius HiEr.

ait, et

lens hiec

et infra clarius,

mum,
dem.]

(cap.

^ , , , . ^
crucifixit

quemadmodum
Ixvi. n.

legit vetus inter-

48.

Manetem

refel-

iv

viii.

159.)

^^ \
Q,

.
iv ttj

yap Xeyet?

].
Deibi-.

ev

Florio

. , ,,
iartv

52

ARCHELAI ET MANETIS

/,
,
6

6 Se

*.

/ . ^ ^ ' ). tov9

,
motus
ti

TraXtu

eis*

, .
terrae
ejiis

^, ,.
\

; et rursiim ipse vivens Spiritus creavit luminaria, quae siint ^reliquise animae, et fecit ea ^firmamentum circumire, et iterum creavit terram, ^et siint octo. Est autera Omophorus deorsum, id est, qiii eam portat in humeris ; et cum laboraverit portans, intremiscit: et heec est causa

pus sphaera

prseter consti-

Hac de causa filium suum misit benignus pater de sinibus suis

tutum
tempiis.
in cor terrse, et in interiores

partes, '^qao illum, ut

par erat, coerceret; quotitus,

vel

ens enim efficitur terrfe motremente eo ex labore,

de humero in

humerum
effici-

transferente pondus,

a Ita

et

Epiphanius.

Male apud Valesium,

ibid. cap. 49.

reliquue

animae.

Vide eundem Epiphanium

^

Et

hic male codex Bobiensis, in firmamento circuire, ut patet

ex Epiphanio.
^

Epiphanius habet ds ('8

Creavit terram octuplici specie.

sustinet.

Omophorus autem, hoc

noster interpres legit,
^

est, bajulus, infra

br].

Sed

latinus

eiVi Se, vel, eiVi

Codex

Bobiensis, de finihiis in cor

terr^e,

Sic legit et Epi-

phanius.
e

Idem codex^ quod

illum, ut pareret, coerceret.

Hinc autem patet Petaviiim apud Epiphanium pro emendasse

(.

,
Prava

lectio.

recte

, , .^ , , , , . ^ , ,
?, \
v

DISPUTATIO.

,
6

^' ,
53
tov9
6

ISeav

VIII.

'6
iv

eXeels

,
tur.

KCU

',,
ma-

Tunc ergo

et ipsa

teria creavit ex se plantas, vel germina, quse cum ffuratse

VIII. Cum autem vidisset Pater vivens affligi animam in corpore, ^quia est miserator et misericors, misit Fi-

essent a quibusdam Principibus, convocavit omnes Principes primarios, et sumpsit ab eis singulas vir-

tutes, et fecit

hominem hunc

secunduni speciem primi hominis illius, Set junxit ani-

mam
^

in eo.

lium 'suum dilectum ad salutem animse ; hac enim causa, et propter Omophorum Et veniens Fimisit eum. lius, transformavit se in speciem hominis et^apparebat quidem hominibus ut homo,
;

Codex
et

Casinensis, /z/raiiE essent, convocavit.

Nos Bobiensem

codicem
S

Epiphanium

secuti sumus.
et vexit

Male codex Bobiensis,

:

animam

in

eum; quam lectionem

et hcec est

non sequitur Epiphanius

commixtionis ratio.
h
^

subditurque apud eundem,

quse verba de suo fortasse addidit Fpiphanius.

qui est.

Codex Bobiensis,
Ita

cod. Bobiensis, et Epiphanius.

Casinensis non habet

dilectum.
^

Uterque codex,

et

parehat,

Sed nos Epiphanii

lectioneni

prsetulimus.

, .
54

ARCHELAI ET MANETIS
ol

, '
cum
tum
esse.

^, ,
tyj

,, ) , , ' ,
6

. , ,, ,
6
eivai

iav

esset

homo,

et ho-

mines iputaveriint eum na-

Cum

ergo ve-

nisset,

machinam quandam
;

^ concinnavit ad salutem id est, rotam animarum statuit, habentem duodecim

urceos, "quse rota per hanc

oadimens purgat, adimpletur lunae Pdiscus, qui a nobis ita appellatur. Naves enim vel translatorias cymbas esse dicit duo ista lumiradiis suis
et lunae tradit, et ita

naria, et cum repleta fiierit luna, transfretare animas, ad

sphseram vertitur, hauriens animas morientium, quasque luminare majus, id est, sol
'

subsolanam partem, et ita qapocrusinjdetrimentum,patitur, cum onere fuerit rele-

Codex Bobiensis, probante Epiphanio, putabant enm natum

Casinensis male, naturam
esse.

esse.

^ Codex

Bobiensis, concinnatam.

Epiphanius habet, Veniens

igitur opus quoddain

ad anhnarum

saluteyn molitus est, et

machinam

construxit, cados duodecim hahentem, quce

sphcera conversa mor~

tuorum animas sursum

evehit.

Codex Bobiensis, qu(B per hanc sphceram hauriens animas Mala lectio, ut ex Epiphanio apparet. tium.
Epiphanius,
V

viven-

/,

assumens.

Codex

Bobiensis, discursus, pessiraa lectio. Casinensi,

apocrisi?i,

q In

codice

scribitur;

sed

nos

locum

4^

iv
reAe/os*.

, ^ 9. ,
Aeyei.

DISPUTATIO.

55

,
^
s

, ,, ,
6

,,\
';

' ,
tra-

vata: et ''iterum replericymbam, et rursus exonerari, dum hauriuntiir per urceos

animffi,

marum,
Patris,

seculis

tradiderit

usquequo

partem

permanent tiHse in columna glorise, quod vocatur " Vir pcrfectus. Hic aiiest coliimna lucis: repleta est enim mundarum animarum, et hsec est causa
salutis

suam propriam liberet sanimarum. De substantia autem boni Patris omnem animara, atque omne animal,
quod movetur, partem
here confirmat. Cum igitur luna onus, quod gerit, ani-

tem Vir

animarum

mortis

vero
ista.

caiisa

hominibus est Virgo qusedam decora

et

exornata, elegans valde,

restituimus ex codice Bobiensi, in quo apocrusin, recte legitur,

licet in aliis hic

depravatissimus existat.
et Tralliano

autem Alexfacere lana,

andro Aphrodisiensi,

dicitur

cum

de-

crescit, seu senescit, ut

Epiphanius

notum

et ita repleri.

Idem Epiphanius,

est.

anhnce

sed ex hujus antiqui

interpretis versione debet emendari.

t

Legendum

ill(,

hoc

est,

animae ex Epiphanio,

licet

uterque

codex habeat,
^^

illa.

Epiphanius habet, Aer perfectus, unde

coUigitur

latinum

hujus operis exemplar e grseco expressum esse, et male interpre-

tem legisse, vertendum autem esse, Aer per/ectus. pro Aer autem hic, &c. ut greeca cum latinis conveniant, et aliquis
:

inde sensus eruatur.

56

^,

9
Toh

tov9 eV

avevexOevTas

OLppeaL

,
6

,^ ^ , ' ^,
ARCHELAI ET MANETIS
Uuev-^
de

; ;

") } ^ . 9 ,9 ) , ] ,^ , 9

.
qiise

,, , ^. ,
"^^
veavLa^
6
tyj

furto appetit Principes, qiii sunt in iirmamento a vivente

excitati, rapti sunt

enim

yli-

bidinis

calore

Spiritu educti, et crucifixi, cum apparuerit, mari-

currentibus

cum enim post eam anxii

:

effecti fuissent,

Virgo subito

bus foemina decora apparet foeminis vero adolescentem speciosum et concupiscibilem demonstrat. Sed Principes quidem, cum eam viderint exornatam, ^ amore
ejus in libidinem
et

nusquam comparuit. Tunc Princeps ille magnus producit

nebulas ex semetipso, uti obscuret in ira sua omnem

mundum,
fuerit

qui

cum

tribulatus

plurimum, sicut homo

moventur

quia eam apprehendere non possunt, vehementer instigantur amoris incendiis

sudat post laborem, ita et hic Prineeps ^sudat ex tribulatione sua, cujus siidor pluvise sunt. ^Sed et mes-

X Melior in seqq. Epiplianii lectio, quae sic latine sonat.

cestro aguntur,

Amoris

cumque eam

assequi nequeant, extra mentem acti,prcp

amore, et cupiditate mirum in

accurrentibus
y
illis,

modum
lihidinis

exardescunt.

Quum

igiiur,

virgo se ex illorum aspectu subduxerit, tunc, &c.

Male codex Bobiensis,

amoris calorem ; cum ergo

currentibus eis post cam, virgo, &c.

Idem codex,

sudat

ei

ex tribulatione sua, prava lectio.

et

a Epiphanius habet ex versione Petavii, Sic

Princeps

alter,

],
sis

^ , . . , , 9 , ,
DISPUTATIO.
57
e0'

, .
iav
8e
'^

^ ^,' , .
re,

Princeps, si deceptus effundit a Virgine, pestem super terram, ita iit

fuerit

fuerit

a \^irgine,

tunc

in-

cipit excidere radices hoini-

morte afficiat homines ; corpiis enim hoc mundus vocatur, ad similitudinem magni hujus mundi, ^et omnes homiiies, qui sunt

et cum excisse fuerint radices eorum, efficitur pes-

num,

tilentia,

et
si

ita

moriuntur.

eQuod
fit

superiores partes radicum validius concusserit,

terra? motiis, et inseqiii-

deorsum,

ra-

dices liabent
tas.

sursum
ergo

colliga-

tur

Omophori concussio,

et

Cum

deceptus

h?ec est mortis occasio.

Messor

appellatus, si Virgmis illecebra capiatur, pestem in univer-

sam terram perdendis hominibus immittit.

Messisy est
t>

In textu tamen grieco,

non Messor. sed

fortasse

legendum

^.

Codex Casinensis, effundit famem. Bobiensis, effundet famem. Sed nos ex seqq. et ex Epiphanio, ^es/em, substituimus.

,
c
l

Facile

autem

fuit veteri latino interpreti

fames, et

ob similitudinem vocum,
incidere.

pestis, in
et

hunc errorem

Epiphanius habet,

omnes homines

i^adices

hahent infra cum

superioribus connexas.

Codex Bobiensis,
bis reposui.)

tiinc

cum

incipiet.

(In Grsecis

pro

Apud Epiphanium

legitur,

Quod

sl superiores

partes radicim

prce lahore quatiantur, terrce motusfit, atque consequitur,

Omophoro

quidem insimul concusso.

VOL. V.
I

, ^ ,. , , 6 , , ), . 58
IX.
8e vfdv Koi
els-

ARCHELAI ET MANETIS

TreWe

. ,, , , ,, , "
els

iau

fj

eh

eVrt

evvoia,

,
quoque

,
;

,,, ,

mutos. Nomina animie siint ista,

in

IX. Dicam autem vobis, quomodo et animse in alia

corpora ^transfunIn hoc primo purduntur. gatur aliquid ex ea parura deinde transfunditur in canem, aut in cameliim, aut in corpus. animalis alterius

autem
^

mens,

sensus,

prudentia,

intellec-

tem,

Messores auqui raessem metunt, conferunturPrincipibiis, 'qui ex materia orti, iii tenebris sunt, ex quo manducaverunt
tus, cogitatio.

Quod
misit,

si

shomicidium comanima in elephantia-

corum corpora tuansfundiquod si messem secuit, tur

;

de primi hominis armatura, propter quod necesse est eos transfundi in foenum, aut ^ faseolum, aut in hordeum,

Codex Codex

Bobiensis, transferuntur
in

mala

lectio.

Epiphanius ha.

bet,

quomodo anima

quinque corpora transfundatur

Primum, &c.

Bobiensis, homicidium admisit, anima in elephantorum

in elefantia

orpora.

In Casinensi scribitur,

eonim corpora, quod

procul dubio, elephantiacorum, legi debet.

bet,

^,

Epiphanius tamen ha-

celephorum. ignotum mihi animal.

intelli-

^ Petavius melius vertit apud Epiphanium, Mens, notio,

gentia, cogitatio, ratiocinatio.
i

Codex

Bobiensis,

qui ex materia horti,

typographorum, ut

videtur, errore.
bris simt.

Apud Epiphanium

legitur, qui ab initio in tene-

Codex Bobiensis m^^e, fasellum.

[For. reponend.

^^.']

^ ,,' . . , ^ . ] , , ,, ., , , .
DISPUTATIO.

59

'/

eav

Se

, ,
ipsi de:

el

.
^;

aut in olera, ut et
secentiir et

et mendicet, et post hsec eat

demetantur et qui manducant panem. ne^

cesse est, ut et ipsi manducentur, panem effecti. Qui occiderit pullum, et ipse pullus erit; qui murem, mus

etiam ipse

erit.

Si qiiis vero

Cum ergo hoc Principum sit, et materiai, necesseesteum,qui plantaverit perseam, transire per multa corpora, usqueqiio "persea illa, quam plantaQui autem verat, concidat.
in poenas ajternas.

corpiis

est dives in

hoc mundo, cum

ne-

exierit de corpore suo,

8edificaveritsibidomum,'^dispergetur per omnia corpora.

Si quis
laverit
se in aqua,

cesse est eum iii corpiis pauperis injici, ^ ita ut ambiilet,

1

animam suam

vulnerat

et

Codex Bobiensis, necesse est, et ipsum manducari panem effecQuod si occiderit puHum, et ipse pullus erit. Quis vero est dives. Sed Epiphanius cum Casinensi codice convenit. Male in margine emendavit V^alesius, quisquis vero est dives. autem ^ Codex Bobiensis, ut amhulet, mendicet. 1 Male in Casinensi codice legebatur, per se ad illam. Porro nepaea, Petavius vertit, Persica arhor. Vide Epiphaniura num. 9.
tum.

Codex
Casinensis.

Bobiensis, dispergitm\

In greeco Epiphanii est

Latinus tamen interpres legisse videtur

I

, ^.
2

Epipbanius habet

iit

codex

frigore adstringit, congelat,

.^^^,^^ ^^ , ,^ ,9 , , . , , .
60

ARCHELAI ET MANETIS
e/cAe/crois*

aei.

Kou el tl9

evae-

',

eh

yevea^,

,
/3e/ay

?,

eiae-

kcu

tl

eV

-^

cre,

70

^' \ , ' ) ^,
els
koll

elirov

qui

prsestiterit

electis

ejusqalimenta, poenis subdetur ^ gehennae, et transfor-

matur

in

catecliumenorum

corpora, usquequo faciat misericordias multas ; et propterea si quid optimiim est in

escis,
s

centes ad panem. neque ego te messui, neque molui, neque ^ tribiilavi, nec in clibaniim te misi ; alius te fecit, et detulit te mihi, ego innocenter te " manduco. Et cum intra semetipsum hsec
dixerit, ^ respondet

offerunt

illiid

electis

ad eum,

et

cum

voluerint

manducare
ista di-

panem, orant primo,

qui ei detulit, oravi pro te, et ille discedit ita. Sicut

Apud Epiphanium
Codex Bobiensis,

scribitur, evae^etav, pietatem.

^
s

Epiphanius, per multas generationes, poenas expendet.

offerunt illud ilUs electis.

Casinensis, offerre

illud electis.
t

sed ex Epiphanio legendam ut edidimus.

In grseco Epiphanii

(,

suhegi,

eo sensu, quo farinam

subigere dicimus.
Casinensis, manduco et solvo.

Sed nos Bobiensis

codicis, et

Epiphanii lectionem expressimus.

^

Codex Bobiensis,
oravi pro
si

respondet ad Ulum, qui detulit

oravi pro
dicit

te.

Si quis messuerit, demetetur, &c.

Epiphanius habet^

cate-

chumeno

te, et ita

ille discedit.

Nam,

sicut ego paulo

ante dLii,
lectio.

quis mcssuerit, demetetur.

Sed melior

latini interpretis

. ,. , ^. , . , , ,
DISPUTATIO.
el

61

],

epyov

TLvh,

7
xdpa,

Qeov,

, . , , ,\ .
si

' ' \ \
oboriiintur.

e^

,
iv

4, \

si

ergo dixi vobis paulo ante, quis niessiierit, demetetur,

si qiiis

^ Et illi dicunt, quis ambulat in terra, Itel

ita et

frumentum

in

dit terram,

et

qui

etiam ipse mittetur in molam, aut si

miserit,

molam

movet

maiium, leedit aerem, quia aer anima est hominum, et

animaliiim, et volatilium', et piscium, et crepentium, et

quis consperserit, consperge-

yaut si panem coxerit, excoquetur et propter lioc illicitum est apud eos opus facere. Et iterum dicunt
tur,
;
^

esse

alios qiiosdam, praeter

quem videmiis, mundos, quibus hujus mundi luhiinc,

quid est in hoc mundo enim vobis, quia ^ corpus lioc non est Dei, sed materiae est tenebrarum, et ideo necesse est illiid obsi
:

dixi

scurari.

minaria,

cum

hic occiderint,

Codex Bobiensis, ita et si quis panem. Idem codex, alios prceter hunc, qiiem videmus, mundum. (Anne legend. oh rtves, deleto e| ?) ^ Codex Bobiensis, et ibi dicunt. ^ Idem codex, qui levat manum. c Idem codex, reptantkim. Et quod. (For. legend. in Griecis
y
s'i

Koi ei

?)

Codex Bobiensis, corpus hoc

iion

illud

necesse est

obscu-

62

ARCHELAI ET MANETIS
X.
Ylepi Se
^

,
\
.

8e

, " ,
iv

,, , . , ,'
ductiones corrumpentes
^

iv YlapaSelacp

,, , ,, 09
eV

, ,
6
*

i^

tol

,,
\
:

Paradisus autem, ^qui vocatur mimdus, et arbores, quas iii ipso sunt, concupiscentise sunt, et cseterse seco-

mundo; quam qui acceperit, discernit bonum a malo. Mundus aiitem nec ipse est
Dei, sed ^ex parte materiie plasmatus, et ideo omnia exterminantur. Quod autem furati siint Principes a primo homine, ipsum est, quod adimplet lunam, quod quotidie ^et si purgatur a muudo

IUa gitationes hominum. autem arbor, quse est in Paradiso,

ex

qua agnoscitur
est Jesiis,
qiise

bonum,
scientia

ipse

et

illius,

est in

rari.

Casin. cod. concordat.

est,

Sed mutilum hunc locum esse patet ex Epiphanio, qui cum Nisi quod habet Epiphanius, sed materice

ipsumque corpus ohscuritas

Hinc patet apud Epiphanium

non autem,
f

est.

legi debere os

tiones

Codex Bobiensis, hominum illorum.

cGgitationem.

Epiphanius habet,

cogitalatini

Arbor autem.

Sed melior videtur

interpretis lectio.

g
nitio,

Codex

Bobiensis, et scientia ejus.

Epiphanius, yyaxris cog-

vel etiam scientia.

eundem,
ex materia.
'

Hinc autem patet legendum esse apud

ejusque cognitio.

h Ita apad Epiphanium, et in Codice Bobiensi.

At Casinensis,
veri-

Codex

Bobiensis,

et si exierit,

animamque non cognoverit

tas, tradetur.

Sed

codicis Casinensis lectionem firmat Epipha-

, , ], , , . ^ ,, . , ., 6. '^ ^' '

^^ ^'
iv

^' ,
/;/

DISPUTATIO.

65

iav i^eXOr]

yeevvai^

eb

eh

elvai

exierit

noverit

cogveritatem, traditur piemonibus, ut eam doment in gelienna ignis, et postea

anima, quse

vos
tis

suiit, hiec dicit, spiritus esse impietatis sive iniqiiita-

ab

quamkcorrectafiieritjtransfimditur in alia corpora, ut

tenebraruni illariim, qu^ initio "^ascenderunt, a quibus decepti, non sunt 1in veritate; exciecavit
ille

cuti

dometur, et
illum

ita injicitur in

magnum ignem

usque

enim Princeps ipsorum et si

;

"

mentes

qiiis

sequitur

ad

consummationem.

De

Prophetis aiitem, qui ^apud

^

verba ipsoriim, morietur in s?ecula,MeviiictusintramasCasinensis,

Codex Bobiensis,

correptafuerit, transfundetur.
.

correptafuerit, transfunditur

Nos tamen,

correcta fuerit, edidi-

mus ex Epiphanio.
Hinc patet apud Epipbanium pro esse legendum ut Petavius in margine emendandum esse monuit nam h^c Turbo videtur narrasse antequam haeresim deposuisset. \'ide pag.

,
l

seq.
"^

num.

8.

Codex Bobiensis,
particulam

ascenderimt, quibiis deceptis.

ibi

Epiphanius,
negatilatinus

et ob id aberrantes.

Male autem
qui

vam

interpres retinet
iv
'1

Codex Bobiensis, metitem illoram. Codex Bobiensis, devictus, quod

.
;

censuit

Petavius,

expungendam esse eam enim antiquus

tamen

legisse videtur in greeco textu

Ita et Epiphanius.
est

contra

grieci

textus

sensum.

.
eh
sam,

9 ^ ' ,
64
otl

ARCHELAI ET MANETIS
els

-9,

'/ ,, , . ^ ^. , ^
e/za^e

^ ^

,-

6/

^,

quoniam

didicit

Pra3scientiam Paracliti. cipit aiitem electis suis solis, qiii non sunt amplius quam septem numero, ut cum ^desinerent manducantes, orarent, et mitterent oleum super caput, ''exorcidiatum,

mis, ad confirmationem fidei ^hujus; nomina tamen mihi non manifestavit, ^soli enim
illi

septem utuntur his nomiEt "iterum hoc, quod ^apiid vos magnum, et hononibus.

rabile Xest
ille

nomen Sabaoth,

dicit

invocatis
P

nominibus

pluri-

niinis,

et

naturam esse hopatrem concupi-

q
!

Idem codex, qui sunt. mala lectio, Codex Bobiensis, desiner'mt.

Oleum exorcidiatum
illi

ait,

pro exorcizatum, contra

;

quam

vete-

res interdum scribere solebant

vertitur,

hic enim syllaba za, in dia, conbia,

autem preepositionem graecam

in

et

j consonans

vocalibiis
similia.

adjunctum

mutabant
in notis

sic

Zahulus, pro Diabolus, et

Vide Barthium

ad Phoebadium cap.

. (De

par-

ticula 8ia in

^olicum mutata consulendas monet

v.

Observationes ad Hesych.
s

^.)

Gallandiiis

Codex

Bobiensis, ad confirmationem fidei.

Hujus nomina.

Casinensis, ad confirmationem fidei.

Horum

nomina.

Nos

juxta

fidem grseci apud Epiphanium textus emendavimus, ad confirmationem fidei hujus.

t

Nomina

tamen, ikc.

Codex

Casinensis, soli autem.

" Bobiensis codex, iterum qiiod. X

paulo ante monuimus.

Hinc patet apud Epiphanium legendum non esse Codex Bobiensis, esset.
>'

ut

"" ,^, ^ ' , ,, , , ^ ', ' , , '

^,

mSPUTATI(3

Uepl

XeyeL

i\evT,

^-

SevTe,

scentise;
quit,

et propterea, inzgimpliciores adorant

quam

videmus
est,

formam

concupiscentiam, Deum eam putantes. De Adam vero quomodo^ creatiis sit, ^ita dicit, qiiia qui dicit ; Ve'

qui h^ec dicit ad collegas suos Principes,

id est, venite, date mihi de lumine, quod accepimus, et

Princeps

faciamus Jwminem ad tmaginem, et similitudijiem nostram b secundum eam,

nite,
2

faciamus secundum c nostram, qui Principes sumiis,

Qmd

Manichseis

randum

reliquit Petavius.

formam,

et

secundum eam'

quam
vox

videmus, quod est priEruditis explocatholicos, quasi

significaret,

Verum hoc nomine

simpliciores, ut

antiquus

latinus

interpres transtulit ab eisdem

designatos fuisse ex anathematismis,

quos olim apud Gracos

publice emittebant Manetis asseclae, ad catholicam fidem venientes probat

Ducangius

in Glossario mediae, et infimse Gr^citatis.

Male autem

in Ccesareae bibliothecai scripto codice,

a clarissimo viro Jacobo Tollio humanissime descriptos habeo, pro scribitur anXavaplovs. Meliori

dem anathematismos

tamen vocabulo eos

cellum superius relata.
a

,
'

ex quo eos-

vocat

Manes

in epistola

ad Mar-

Idem codex

(Bobiensis), ita dicit.

Venite.

Sed
venite,

hsec

mera
a

est librarii

hallucinatio.

Csetemm

dolose

corruptum

fuisse

Manete hunc Geneseos locum additione Epiphanius num. 56. Idem codex, et secundum.
^'

vocis,

testis est

Codex
'

Bobiensis, nostram, qua. lectio improbanda.

i.

Gen.

26.

[For.

\ ' '^,

iarl]

VOL. V.

 , ' . ^ , \ , ', . ', - ,' ,,

8,
e/c

. ,)
66
Koi

ARCHELAI ET MANETIS
be

XI.

,
pis.

kcu

'

., ,, .
kcu

eivaL

mus homo,

et ita

hominem

Principibus, et oborta fuerit

ei tribulatio
rnittit, et
;

creaverunt. ^Evam quoque similiter fecerunt, dantes ei de concupiscentia sua ad de-

hac de causa

mam

furatur ab eis anisiiam quotidie per lu-

cipiendum Adam, et per haec factum est figmentum emiindi per conditionem Princi-

minaria haec, id est, per solem, et lunam, per quos uni-

mundus,

et

omnis

XI. ^ Deum vero non habere partem cum mimdo, nec gaudere super eo, " quod ab initio ^furtum passus sit a

Illum creatura 'raptatur. vero, qui locutus est cum JMoyse, et Judseis, et Sacerdotibus, Principem dicit esse tenebrarum, et ideo unura

d
e

Codex Bobiensis, qui Evam. Male Casinensis codex, munclum.

Codex

Bobiensis,

Dominwn, vero non hahere patrem cum

error.

mundo.
g
'^

Typographi forsitan

Codex Bobiensis, propter quod. Male codex Casinensis, yMrcam. Codex Bobiensis, rapatur. Valesius autem

recte

correxit,

raptatur.

DISPUTATIO.
U elai,
ol re

4,\
dem Deum
cit

., , ^ , ,
6

\ /, 9. , ,? , , '
KOLL ol

09.

, ,
secimdum
siias

kcu
iv

;,
II

67

7poavfj

.
;

',-

atque idem sunt Christiani, et Judaei, et ^Gentes, euiicolentes

;

in con-

cupiscentiis enirn suis sedueos, quia

non

est Deiis

veritatis.

Propter hoc ergo quicunque in illuin Deum

sj^erant, qui

concupiscentias locutus est cum eis. Post hsec vero omnia ad ultimura dicit, sicut ipse scripsit, senior cum rnanifestam fecerit ejiis imagi-

'

cutiis est, et

cum Moyse loProphetis, cum

tradi,
in

nem, tunc ipse Omophorus extra se terram derelinquit,

et ita dimittitur
ignis,

ipso

habent vinculis

qui

magnus ille munduin consu-

quia

non

speraverunt
;

Deum
k
sis,

veritatis

ille

enini

mat universum deinde iterum"dimittunt animam,qu3e

Codex
Gentiles

Casinensis, Gentes

unum Deum. Codex autem Bobieneundem Deum, quam lectionem, consona cum esset
textui,
(for.

grseco apud
1

Epiphanium

nos retinuimus.
Casinensis) superant.

scripsit.

,
^
tium vocat.
"

Male Codex Bobiensis,

Casinensis, et Bobiensis codices habent, sicut ipse senior

Cum

manifestam.

transpositione

locum restituimus.

At nos ex Epipbanio unius vocis Senior autem ille, hoc est,

eo,

idem esse videtur cum

quem

infra seniorem ter-

Prseterea codex Bobiensis, ^vo fecerit,

h^et feceris
medium

Codex Bobiensis,

dimittitur anima, quce obici or inter

novi seculi.

Greeca sonant, deinde iterum gleham novo cum ceone

2

68

ARCHELAI ET MANETIS
y\rvyai

,
sseciili,

, }.
cum

Xlv

he

^, ,

6
q

veov

,?
eh
6
et

, Aitse,

^,

objicitur inter

medium

ut omnes animie peccatoruin ^ vinciantur in eeter-

Probationes autem omnes Jesus est in modica navi, et

iVIater

duodecim

num. Tunc autem

P

liaec fieiit,

statuta venerit

dies,

Gubernatores, et Virgo luUnde cis, et Senior tertius.

in

mittit, ut

omnes peccatorum anhnce

ceternum vinculis constrictcp

teneantur.

Unde autem

tanta inter grsecara, et latinam versio-

nem

diversitas oriatur, ignoro.

Codex Bobiensis, vincantur, quam lectionem mendosam esse grsecus apud Epiphanium textus evincit. Codex Bobiensis, cum ista tota venerint ; probationes, Slc. Sed apud Epiphanium est, cum statua venerit.
^.

Hic locus mire

sic
et

in Bobiensi etiam codice est depravatus, in

quo
navi,

legitur.

Prohationes
vitce,

auUm

omnes, Jesus est

et

iii

modica
lucis, et

Mater

et et

duodecim Gubernatores,

Virgo

Senior

tertius.

Unde

major

in navi vivens Spiritus adhibetur, et

murus

ignis illius magni, et

murus

venti et aeris, et aquce interioris

ignis vivensqiie.

Omnia

in liina hahitahiint

usquequo totum
didici.

mundum
Videin

ignis absumat, in quein

autem annorum numerum non

tur

autem antiquus interpres non bene

locis

vim

grieci textus, cujus

'

iDtellexisse

quibusdam

apud Epiphanium

ita latine

sonant ex versione nostra.

Cunctce vero propogationes, seu prola-

tiones potestatum ex bono Deo, nempe, Jesus, qui in minori navigio

manet,

et

vitce

Mater,
in

et

Gubernatores diiodecim, et Virgo

lucis, et

Senior tertius, qui

ingentis ignis
ignis viventis

niajore navigio residet, et vivens Spiritus et

et

murus
;

murus

venti, et aeris, et aquue, et interwris

hce

inquam

omnes

j^f^opagationes,

seu proIationeSy

apud exigmtm luminare

nescio.

habitaiit,

quousque ignis imiversu7n miindum

absumat, id quod certo annorum spatio continget, quorum numerum

Sed

de

his

Manichseorum

ineptiis

commodior nobis

ageiidi locus erit in

Manichseorum

historia.

., ,
iv

, , ,
^

' ?,? 1
6 6

DISPUTATIO.

69

,,
'

) ,
aepo?
6

/, ?,

et

^'
majori
in

, ,

'
^

et
insiiis
iii

navi

vivens

duorum

luminarium,

spiritus adhibetur, et
illius ignis

magni, et

murus murus

Principes habitabunt " partibus ferioribus

venti, et aeris, et aquse, et

Pater autem

in

superiori-

interioris ignis vivi, quae

om-

nia in lima habitabunt, usquequo totiim mundum ignis

absumat
annis,

in

quot

autem
didici.

bus, quae sua sunt recipiens. Hsec est oiimis doctrina, quam tradidit tribus discipulis siiis, et jussit eos in
tres
cisci.

numerum non

mundi ^plagas

profisorti-

Et post

haec restitutio

erit

yAdda

partes

Codex
navi.
s

Casinensis, tnajore navi.

Legendum autem,

majori in

Grseci enim textus aj)ud

Epiphanium

hic est sensus.

Codex Codex

Bobiensis, et aquce interioris ignis vivensque.

vivi.

Casinen-

sis,
^

eaque interioris

Nos ex

grseco textu latinum correximus.

Casinensis, luminariorum.

Grseca sonant, duarum natu-

rarum.
^ Hic lacuna est
in codice

Bobiensi^ in quo etiam recipies, per-

peram

legitur.

,
^ y

Hinc patet recte Petavium

ut perperam legitur in Basileensi Epiphanii

substituisse

Codex

Bobiensis, ex quihus Adda.

in greeco hujus loci textu

pro

AfXj7-

operum

editione,

Caeterum ex codice Bobi-

ensi, et

Epiphanio Casinensem supplevimus, in quo nulla Thomee

mentio.

70

ARCHELAI ET MANETIS

, .
tus
;

^, 7. \ ^
6 Se
Se

'
ibi

eb

Thomas est Orientis ; vero Syroriim terras susceHermas vero ad Mpit gyptum profectus est, et usXII. zHsec

que

in

hodiernum,

de-

gunt, dograatis hujus gratia

prffidicandi.

vehementer accendebatur Arcljelaus; jMarcellus vero non movedixisset,

cum Turbo

batur,
:

Deum

expectans, ^auxilium veritati suse futu-

rum Archelao autem erat cura pro populo, tanquam pastori pro ovibus, cum luporum parantur inIgitur Marcellus Turbonem muneribus plusidiie.
rimis
^replevit,

et

in

Archelai

'^episcopi

domum
adven-

residere praecepit.
tavit

Eadem autem

ipsa die

Manes, adducens secum juvenes, et virgines electos "^ad yiginti duo simul; et primo omnium
*^requirebat

Turbonem

pro foribus Marcelli,

quem

cum non
tandum.

inyenisset, ad JMarcellum ingreditur salu-

Quo
;

ille viso,

admiratus est primo Labitus

indumenta

habebat enim calceamenti genus, quod ^quadrisole vulgo appellari solet; pallium autem Tarium, tanquam ^ aerina specie in nianu vero va;

Huc usque
Codex Codex Codex

Epiphanius.
^

^
d
f

Bobiensis, donavit.

,
^
^

Codex

Bobiensis, auxilio.

episcopi, deestin Bobiensi.

Bobiensis, ad ditodecim.
Bobiensi?, trisGlium.
lib.

Codex
altis

Bobiensis, requirit.
calceis usos fuisse

Persas

ait

Strabo
g

15.
est hic

Mire corruptus

Bob. cod.

legit

enim, aer inaspici

enim.

Manus

vero.

DISPUTATIO.
lidissimum baculum tenebat ex ligno
'^

71

ebelino
siiiistra

Baala

bilonium
'

vero

librum

portabat

sub

crura etiam braccis obtexerat colore diverso, quarufa, alia velut prasini coloris erat:
^

rum una
debatur.

^vultus
vi-

vero ut senis Persse

Igitur

artificis, et

bellorum ducis
ad

Marcellus

statim

Archelaum
in

mittit, qui

cum

verbo citius

aiFuisset, invehi

eum
^

animo urgebatur ex ipso habitu, ac specie ejus, et maxime qiiidem, quod et quse Turbone referente cognoverat, secretius ^ factum apud semetipsum retractaverat, et diligenter prseparatus advenerat.

At

vero pmdentissimus Marcellus omni contentionum

studio sublato,

utrumque audire
ehilino.

'"decernit, invitatis

Codex Bobiensis,

phetas, hoc est, sacrarum

Baculum ex ebeno gestasse Prorerum interpretes ex Callisthene probat

'E/3eXXiiOs.

Ducangius
i

in Glossario

verbo

Hic lacuna

est in codice Bobiensi.

k Casinensis, vultus erat.

"^

'

Codex Bobiensis non habet, quidem. Codex Casinensis male, cernit. [Ad hcGC verba prsestat in medium proferre
Frammenti

quse animadvertit

Philippus Buonarruotius V. C. in Opere Italici inscripto, Osservazioni sopra alcuni

di Vasi antichi di Vetro, eaito Florentise

17 16. p. 69.

Quum,

inquit, hujus Disputationis

Acta

e Grseco sint

translata, h8ec verba artificis et

dentibus minus recte cohserent, versa videntur ab interprete qui

exemplari mendoso usus

quie

bellorum ducis, quse

cum

prsece-

fuerit,

quique

sic legerit,

quum

fuisset

legendum,

proinde verba hoc pacto vertenda essent, ut pro

legatur principis populi sive tribuni, et pro hellorum ducis legatur

magistratum gerentis, juxta vim vocis

tantum militare munus, sed etiam

ubi utraque hsec vox,
strategiis
'

civile innuit.

\
quse

^:

artificis

quidem non

Idque coniirmari
iii.

potest auctoritate Plauti in Curculione Act. II. Scen.

v. 6, 7.

nec demarchus

cum

aliis

muniis

civilibiis

jungitur.

Nec

cet.

Gallandi.]

[For. factus]

72
viris

ARCHELAI ET MANETIS
primariis
civitatis;

ex quibus judices numero,

elegit,

religione

gentiles,

quatuor

quorum

haec

sunt nomina, Manippus "grammaticse

plinse rhetoricse peritissimus,

artis, et disci-

^gialeus archiater noFit ergo

bilissimus, et literis

apprime emditus, Claudius et

Cleobolus duo fratres egregii ^rbetores.

magniiicus conventus, ita ut

domus

Marcelli, quae

erat immensa, repleretur ex bis, qui ad

audiendum
con-

fuerant Pvocati: et cuni in conspectu

stitissent
ii,

omnium

qui adversum

se

dicere proponebant,

tunc

illi

electi judices excelsiores

omnibus consedeSi-

runt, atque !Maii9e dicendi initium datiim est.

lentio igitur facto,

^primum aggressus est hoc modo. XIII. ^Ego, Viri fratres, Christi quidem sum dispro nimia autem bucipulus, apostolus vero Jesu
;

manitate
oporteat

^larcelli

adesse

festinavi,

ut

qualiter

observare
:

modum

divinse

religionis

eum

ne sicut muta animalia, quse intellectu carent, nec quid agunt advertunt, ita etiam Marcellus, qui nunc se velut dedititium doctriiioe Arcbe-

edoceam

lai

subjugavit, ad

ultimum dainno animae

feriatur,

cum

pra^parandce divini cultus observantiae ultra

non

Scio autem et certus sum, quod ^emendato Marcello, etiam vos omnes salvi

habuerit facultatem.

"

Codex

Bobiensis, grammaticus et disciplincE rJictoricce artis

peritissimus, et ^gidius.

Horum autem Judicum primum, Gensecundum Medicum, tertium facit Epiphanius num. lo.

tilium

pliilosophice

professorem,

grammaticum, quartum rhetorem

(0/39
Codex Codex Codex
r
s

scribit Epiphanius.)

Casinensis, rectores.

Bobiensis, convocati.
Casinensis, pluinma.

Huc usque

Valesius edidit ex codice Bobiensi.

In codice Casinensi, eniin dato.

DISPUTATIO.
esse poteritis; ipsius

75

urbs vestra: quod

si

enim judicio suspensa pendet ab unoquoque vestriim abjime,

futuri
seculi

ciatur vana prsesumptio, et ea quse dicentur a

veri

amore audiantur,

hoereditatem,

cselorum regna capietis.

clitiis,

Sum quidem
et

ego ParaSicut et
et

qui ab Jesu mitti praedictus sum, 'adargiien-

dum miindum
qui ante

de peccato,

de ^injustitia.
""ecV

me

missus est Paulus,

parte scire,

ex

parte propJietare se dixit, mihi reservans, quod per-

fectum est, ut lioc quod ex parte est, destruam. Tertium ergo testimonium accipite, apostolum me
esse Christi electum
:

et
;

si

viiltis

mea

verba susci-

pere, iiiveiiietis salutem

nolentes autem, vos seter-

nus ignis absumere habet.

et

Sicut enim Hymenseus

Alexander
;

^traditi sunt Satance^ ut discerent

ita

non

blasphemare

et

vos

omnes poenarum Principi

causam
esse

trademini, pro eo quod maiius injecistis in patrem

Christi,

cum eum

dicitis

omnium malo-

rum,

et

conditorem

injustitiae, et totius iniquitatis

creatorera,

ducentes aquam
possibile
vestris
est.

ex eodem foute dulcem et amaram proquod fieri aut intelligi nulla ratione
:

Cui enim oportet credi

magistris

istis,

qui carnibiis vescuntur, et affluentissimis

deliciis perfruuntur,

aut Salvatori Christo Jesu dilibro,

centi, sicut

scriptum est in Evaiigeliorum

^Non

potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor

Videtur hic locus a Manete, vel ab imperito librario corrup;

tus

nam

in sacro textu, justitia, scribitur contrario sensu.

Varia

autera Sacrae Scripturse loca dolose interpolasse, atque corrupisse

Manetem

diserte Archelaus asserit infra cap. 53. et ex Epiphanio

coUigitur in ejusdem hseresi num. 56.

^

Joan. xvi.
I

8.
i.

'

Cor.

xiii.

9.
viii.

Timoth.

20.

Mat.
L

vii.

18. Joan.

44.

VOL. V.

74

ARCHELAI ET MANETIS
in loco, patrera
initio esse con-

mala bonos fructus facere f Et alio diaboli, mendacem^ et homicidam ab

firmat.

"Rursum desiderium
illud,
;

fuisse tenebris, ut in-

sequerentur

tum Verbum
semiiiatorem,

quod de luce initio fuerat prolaet inimicum homiiiem zizaniorum

principem
seculi

'

et

mundi hujus

Deum,

qui

hominum mentes

excaecat ^ut in evanest iste

gelio Christi deserviant.

suos homines salvari

Deus, qui multa alia non vult? Et, ut ne

sufficiat,

Bonus

revolvam, et spatium temporis obteram, verse doctrinae ^diiferens

tempus, hsec dixisse

esse doctrinam, nec

et ad
isto-

propositum redeam, ut competenter ostendam

rum absnrdam
et Patri

quicquam Deo,

Domini nostri Salvatoris adscribendum, sed malorum nostrorum caiisam accipere Satanam: in ipsum etenim rejiciendum, quod omnia hujuscemodi
Sed
et
ea, quae in pro-

mala ab ipso generentiir.

phetis, et lege scripta sunt, ipsi nihilominus adscri-

benda sunt
locutus
est,

ipse est enini, qui in

eis

prophetis tunc

plurimas

de

Deo

ignorantias sugge-

rens, et tentationes, et concupiscentias.

Sed

et de;

voratorem

omnia ad
ejus,

eum eum

sanguinis, et carnis ostendunt

quae

pertinent Satanam, et ad prophetas

quee transformare voluit in patrem Christi, et

scribere
caetera,

pauca quaedam vera, ut per hsec etiam

quss sunt falsa, crederentur.

Unde bonum
Joannem
scripta
ejiis

nobis est ex omnibus, quse usque ad

sunt,
nihil

omnino

suscipere,

diebus vero

^ Videtur respicere

Manes ad

illa

Joan.

i.

5.

Et

tenebrce

ewn

non comprehenderunt
X In codice Casinensi disserens legitur.

'

Mat.

xiii.

25.

2 Cor.

iv.

4.

[For. ut ne.]

DISPUTATIO.
evangelizatum

75
:

regnum cselorum solum amplecti semetipsos enim irriserunt, ridicula et ludicra introclucentes, exiguis quibiisclam verbis in lege adumbratis,

ignorantes quia malis

si

admiscerentur

boiia,

inalorum corruptione etiam,

minantur.

qiise

bona

sunt, exter-

Et si quideui est qiiisquam, qiii possit ostendere, legem recti tenentem esse, debet custodiri sin autem malam ostendero, interimenda est et
;

abjicienda, quijjpe quse >'mortis 'ministeriuni conti-

net

informatum,
destruxit.

qiiae

vultus
est

Moysi gloriam conigitur

tegens,

Non
pariter

sine
et

periculo

cuiqiiam

vestrum

cum

lege

propbetis

Novum

^Testamentum, tanquam unius

sint utraque,

docere, quippe
ris nostri

cum

renovet de die in diem Salvato-

eruditio: Mlla vero veterascens et senescens

fiat.

prope exterminium

Quod manifestum
;

est his,

qui discretionem babere possunt

quia sicut arboris

cum

senuerint rami, vel truncus fructum ultra noi^ sed abscindimtur, et

affert,

membra corporum,
:

ciim

coiTupta fuerint, amputantur

rus ex
artificis

corruptionis eiiim viinfimditiir, et nisi

membris per omne eorpus

vitiatur;
ita

dib*gentia remediimi inorbus acceperit, cor-

pus
nisi

omne
^

ergo et recipientes legem,

sit,

cognoveritis cujus
Lea^ enim,
et

aiiimas

cum

salute per-

detis.

prophetcB tisque ad

Joannem

y Hic unus ex

illis

Sacrse Scripturse locis esse videtur, quos

Manes, Archelao
fulciendam

teste in cap, 53. hujus disputationis, ad

:

suam
se

hseresim corrupit

nam diversum sensum

tam
in
infra cap. 43.

prse

ferunt Pauli verba,

ad quse

respicit,

vulgata editione,

quam apud Archelaum nostrum

tum
est,

Ita codicis Casinensis lectionem correximus, in

quo

scrip-

novum testhnoymim, tum tanquam.

iii.

'

2 Cor.

7.

'

[Heb.

viii.

13.]

Luc.

xvi.

16.

L %

76

ARCHELAI ET MANETIS

Baptistam, a Joaiine vero lex veritatis, lex promis-

humano geEquidem donec non erat qui verissimam scientiam Domini nostri Jesu vobis ostenderet, peccatum non habebatis nunc autem et videtis, et ausionum, lex caelorum, lex annuntiatur
neri nova.
:

ditis,

^et in inscitias ire vultis,

iit

legem, quae deqiii

structa est et relicta, ^sicut Paulus,

apud

\^os

probatissimus habetur, ait in qiiadam epistola sua

boc modo,

^aS^^

enim quce

destriLvi, licec iteriim reoidi-

fico, frcBOaricatore^n

me

constituo.

Hoc autem
plenitudo

dicit,

gentiles eos judicans,

propter quod sub elementis

veiiiret
^.

mundi

essent,

priusquam

iidei, cre-

dentes in lege, et prophetis

XIV. JuDiCES DiXERUNT,

festius habes,
titulo.

Si

quid adhuc mani-

dic

de doctrinae tuae

modo,

et iidei

Manes dixit, Ego duas naturas esse dico, unam bonam, et alteram malam, et eam quidem,
quse bona est, in quibusdam partibus habitare malam vero esse tam mimdum bunc, quam omnia, quae
;

in eo sunt, quse quasi ergastula in parte maligni posita sunt, sicut ait

Joaimes,
et

Totus mundus in ma-

ligno

est positus

non

iii

Deo.

Propterea duo

loca esse diximus,

^

unum bonum,
Si

et aliuni, qui extra

eum

est,

ut in his spatium habens, posset in se sus-

cipere creaturam mimdi.

enim dicimus monar-

cbiam unius

natiin-e, et

omnia
?

Deum

replere, et iiul-

lum
11

esse extra eiim locum, quis erit creaturie sus?

ceptor
bi
a

ubi gehenna ignis

ubi tenebrae exteriores

fletus?

In ipso dicam? Absit; alioquin etiara

:

Locus corruptus

forte, et inficias.

[An reponendum

est, et

odistis, et in inscitiam ira vultis.

Vid. Joan. xv. 24.]

^ Deest fortasse, observetis, vel quid simiie.

'

Gal.

ii.

18.

'

Ibid. iv. 3.

Joan.

v.

19.

[An

Deum

?]

DISPUTATIO.
ipse in his pariter cruciabitur.
^

77

Non

ista sentiatis

quicunque

salutis vestrae

curam

geritis?

exemplum

enim vobis dicam, ut plenius intelligatis. Unum vas ^quod Dei substantia totum hoc vas est muiidus
;

replevit,

quomodo jam
?

potest

in

ipso vase aliquid

am])liiis reponi

Si repletum est,

quomodo

suscipiet

quod ponitiu, nisi evacuetur de vase pars aliqua? ^Aut quo proficiet, quod evacuabitur, cum locus noii sit ? Ubi terra ? ubi ccelum ? ubi abyssus ? ubi stellse ?
ubi ^sedes? ubi Potestates
brse exteriores? quis est qui
?

ubi Priiicipes

ubi teiie-

horum

posuit fundamenta,

et ubi

met.

Non potest aliquis dicere, nisi forte blaspheQuomodo autem et condere potuit creaturas
si

non subsistente materia ?

coiisequetur
^

enim de non extantibus,

has visibiles creaturas meliores esse,

et omiiibus virtutibus plenas.

Quod
si

si

malitia est,

mors rium est

et

in eis, et corruptio, et
;

quid bono contra-

quomodo ex
invenietis
;

alia

natura factas esse eas di-

cimus

Si vero consideretis

quomodo generentur

filii

homiDiim,

non esse

Dominum

hominis

creatorem
turse,
est,

sed alium, qui et ipse ingenita) est na-

cujus conditor niillus, nec creator, nec factor

sed sola malitia sua talem

vobis

eum

protulit.

Est

igitiir

honiinibus

commixtio

cum

uxoribus

vestris

de hujuscemodi occasione descendens.

Cum

quis vestrum carnalibus aliisque cibis fuerit satiatus,

tunc

ei

concupiscentise oboritur incitatio, et ita gefilii

nerandi

fructus angetur, ut

non ex virtute

ali-

qua, nec ex philosopliia, nec ex alio ullo intellectu

sed ex sola ciborum satietate, et libidine, et fornicac

'

In codice Casinensi est, consequentem.

'

[For. sine interrogatione legendum.]'

'

(For. quod

si

Dei,

ut ssepe infra.]

[For. At.]

'

[For. siderarj

78
tione.

ARCHELAI ET MANETIS

Et quomodo mihi quisquam clicet, quia ad imaginem Dei factus est pater noster Adam, et ad similitudinem, et similis est ei, qui fecit eum ? Quo-

modo omnes,

qui ex eo generati sumiis, similes ei

sumus? imo vero e contrario plurimse nobis sunt

formse, diversi vultus ferentes effigiem?

Quod quam

verum sit demonstrabo Yobis in parabolis. Intuemini mihi aliquem volentera ^thesaurum, aut aliquid aliud
signare, et accepta cera, vel luto velle vultus sui sig-

naculum, quod

gerit,

exprimere

quod

si

alius quo-

que vultus

sui iiguram similiter expresserit,

numquid

d Antiquos anulis

omnia

signasse, quse a domesticorunij et serarcas,

vorum
quitatis

rapinis vindicare

satagebant,

armaria, amplioras,

penum, aliaque furto ac

rapinse obnoxia, res notissima est antistudiosis,

Romanse et Grsecee Kirchmanus de Anulis cap.

sigillatorii,

deque ea post

alios late agit

lo.

Anuli ad hoc

facti, signatorii, et

et a

Vopisco in Aureliano,

sigillaritn

nuncupantur

quin et signacula, ut Archelai disputationis interpres vertit, dici

posse scite tradit Salmasius de subsignandis testamentis cap. 19.

Cera autem

in

hanc rem usos

lib. iv.

fuisse veteres late probat Vossius

de Idololatria

cap. 91.

De

creta,

quam

lutum,

idem Ar-

chelai interpres vocat, testis est Servius in lib. iv.

illa

verba

Longaeva Sacerdos, ubi

Sibillae

^neidos ad apud Cumas agenti,

ab Erythraeis epistolam missam fuisse

signatam.
signatricis
,

refert^ creta antiquo

yrjs

Meminit Herodotus
et Cicero orat. 4. in

in

Euterpe

^,

more
terrce

Verrem

epistolse cretula signatee.

Cujus autem generis esset bsec terra ex

Or. pro Flacco, ubi sic
signata erat creta
illa
ait.

eodem Cicerone

liquet in

Hcec quce

nobis prolata laudatio ob-

Asiatica, quce fere est omnibus nota nobis,

et

qua utuntur omnes non modo in publicis, sed

Pinguis enim, lenta, et glutinosa est creta
prii vultus

in privatis literis.

illa.

Denique de pro-

imagine in anulis interdum representata locus est Plauti

i.

in

Pseudolo scen.

Ea

causa miles hic reliquit symbolum,

Ex-

pressam

in cera ex anulo

suam imaginem. Cseterum thaesauri

sigillo

obsignati mentio est apud

Theodoretum

in orat. 5.

de providentia

haud procul ab

initio,

ubi de apibus.

DISPUTATIO.
simile signaculum apparebit?

79
;

Nequaquam

etiamsi
si

vos nolitis, quod verum

est, coniiteri.

Quocl

non

sumus
rentia;

similes in signaculo, sed

est in nobis diife-

materise

quomodo non probatur Principum nos, et esse facturam, ^ secundum enim ipsorum for-

maTn, et siinilitudinem, et imaginem etiam nos existimiis formse diversse.

Quod

si

eam, quse ex

initio

facta

commixtio

est, et qualiter facta sit, vultis edis-

cere, edicam.

XV.
modo
ratio,

JuDiCES DIXERUNT,

Non

prius quseritur quonisi

facta sit

prima commixtio,

prius detur

duo esse principia naturalia. Cum enim claruerit duo esse ingenita, tunc etiam reliqiia iidem capient, etiam si pars aliqiia non accommodaverit assensum judicandi enim nobis potestate permissa
:

dicemus, quod

nostrse

opinioni

claruerit.

Demus
hosc,

tamen

et Archelao dicendi facultatem ad

ut

quse ab utroque dicta fuerint comparantes, pro veritate possimus ferre sententiam.

Archelaus

dixit,

Tametsi ingentis audacise et blasphemiae plena est

intentio adversarii.

Manes
?

dixit, Audite Judices,

res sunt.

^quid dixerit, adversarii

Ergo duae

Ar-

CHELAUS DixiT,

Iiisanise

magis quam prudentise videsed

tur milii pleuus iste, qui milii hodie controversiam

movet, quia dixero adversarii

in

ablata tibi est

modico sermone objectio

tametsi quidem

ex

In codice Casinensi erat, sed

Deum

enim, nullo sensu, nos ex

ingenio, ut editum est, correximus.

f

Forte, quod dixerit, vel quia dixerit.

g Ita

hunc locum restituimus

nam

in codice legebatur,

tam

si

quidem ex hoc arhitratus

est se affirmaturum.
c,

Sed supra vocem

tam, qusedam lineola literse

et,

similis apparebat,

quam

particulse

compendium

esse putavimus.

80

ARCHELAI ET MANETIS
me
affirmaturum duas esse natuades
;

hoc arbitratus es
ras.
^

Iiigentem

doctrinam ferens

neutruin

enim eoruni, quse asseris, stat. Potest enim is qui uon natura, sed proposito adversarius est, amicus
eiFectus,
noii

esse adversarius,

et

ita

cum

alter

nobis alteri acquieverit,

unum

atque idem uterque

apparebit; quae causa indicat creaturas rationabiles

libero arbitrio esse permissas,
recipiunt, et

unde et conversiones
naturse esse nou pos-

'Mdeo

iiigenitae

sunt.

Quid ergo

ais? duae istse naturae inconverti-

an convertibiles, aut una eorum converAt vero Manes remoratus est uou inveniendo responsum intuebatur enim quod ex utroque conbiles sunt,

titur?

cluderetur retractans

quia

si

dicam converti

eas,

respondebit milii
est de arboribus
;

illud,

quod
si

in evangelio scriptum

quod

negem

esse convertibiles,

permixtionis statum, et causam necessario ^expetet.

Iiiterea aliquando respondit

JManes, inconvertibiles

quidem suiit utrseque, quantum ^ spectat ad contraria, convertibiles vero, quod spectat ad propria. Archelaus dixit, Videris mibi delirus esse, et oblised ne eorum quiviscens propositionum tuarum
;

verborum virtutes, vel qualitates Neque enim conversio quid sit agnoscis, agnoscere. neque quid sit ingenitum, aut quid dualitas, non quid prseterituin, vel quid prsesens, quidve futurum
dem, quae
1

didicisti,

sit,

sicut

ex

his, quse

a te nunc dicta sunt, adverti.

non possunt.
[Fortasse

^ Forte,
nil
i

et ideo

dua

ingenitce naturce esse

mutaudum.]
Tn codice Casinensi erat, expetit. In
k

eodem codice tam

expectat.

in

hoc commate, quam

in sequenti,

perperam legitur
1

Forte, dixisti.
'

[For. inscientem.]

DISPUTATIO.

81

Inconvertibilem enim esse affirmasti utramque iiatu-

ram, quantuin ad contraria spectat; convertibileni

vero, quantiun ad propria.
in

Ego

vero dico, quia qui

non excedit a se, sed est in eisdem, quibus semper est inconvertibilis qui vero
propriis
vertitur,
;

recipit convertibilitatem, hic extra propria eftectus,

deveiiit in aliena.

XVI. JuDiCES DiXERUNT,

cui
accidit,
si

Coiivertibilitas
;

illuni,

traiisfert in
fieri

alium

ut

si

dicamus, Jusi

dseus,

velit

Christianus, aut

Christianus

velit esse Gentilis, haec species est convertibilitatis,

et causa.

Neque
more

vero

si

Gentilis,
siiis

cum

in

propriis suis maneat, ac Diis

hostias oiferat,

omnibus temin pro-

plisque ex
priis,

deserviat,

donec perseverat

ac proficit, numquid dici potest esse conversus ? Quid igitur dicis? recipiunt convertibilitatem an non? Et immoraiite Mane, Archelaus ait, Si qui"

dem
est,

convertibiles esse dicit utrasque naturas, quid

quod impediat, uti ne uniim atqiie idem eas esse opinemur? Si enim inconvertibiles sunt, non est in
militer ingeiiitse, ulla discretio,

his naturis, quae siiniliter inconvertibiles sunt, et si-

neque altera ex
effici

his

bona
et

agnoscitiir, aut

mala.

sunt, sciiicet provenire potest

Quod si et bonum

convertibiles

malum,

malum bonum. Si enim hoc provenire possibile est, quare non uimm dicamus ingenitum, quod intelligere,

magis dignum

est

juxta rationem veritatis?

ille

Intueri enim oportet,

initio,

quomodo malus
cailum

fuerit

ab

aut in quos malitiam exercuerit ante

mundi
in

constitutionem.

Cum

nondum

extitisset, et

nondum
^ Et

terra subsisteret, noii

homo, non animal,

hic male legitur in codice Casinensi, expectat.

^ [For. inconvertibiles.]

[For.

unum bonum.]

VOL. V.

82

ARCHELAI ET MANETIS
?

quos exercebat malitiam

quem

oppriraebat injuste
si

quem
titisse

spolians occidit?

^Quod
illi

suis

eum

dicas ex-

malum,
potest

sine dubio ergo ostenditur illum bonae Si vero et

esse naturae.

omnes

niali sunt,

quo-

modo

Satanam

et Satanas ejicere?

Sed con-

clusus ^sermone convertis, ut dicas, boniis vira passus

est a malo.

Sed nec hoc quidem

est tibi sine peri-

culo dicere, ut lucem victam esse confirmes; quod

enim vincitur, vicinum habet interitum. Quid enim ait sermo divinus ? Quis enim potest introire in do^

mum fortis,
Quod
si

et diripei^e vasa ejus, 7iisi illo sit

foriiorf

hominibus
fuit,

eum malum

extitisse dixeris, et
;

ex eo malitiae suae indicia demonstrasse

ergo ante

hoc bonus

et convertibilitateni

recipit

ex

eo,

quod Pcreati hominis causa invenitur extitisse malitiae. Sed postremo dicat quod est malum, ne forte nomen solum defendat, aut adstruat. Quod si non

nomen

mali, sed substantia; fructus nobis malitiae

et nequitiae hujus exponat,

quoniam non agnoscitur

unquam arboris natura sine fructu^. XVII. Manes dixit, Constet apud te prius, quia est radix alia malitise, quam non plantavit Deus, et tunc tibi dicam fructus ejus. Archelaus dixit,

Non
tibi

hoc veri expetit

ratio

neque enim assentiar

illius,

radicem esse malse arboris

de cujus frucsi

tibus nuiiquam ullus gustaverit.

aliquid quis

Tanquam

velit

emere

nisi prius

gustando discat, utrum

arida
ita

sit

species, aut liquida,

neque ego
nisi

pessimam,
o
^

pecuniam non profert; arborem malam et prius qualitas fructuum ejus fuerit matibi assentiar esse
Forte, creatio hominis.

Forte, sermonem convertis.

[Scilicet, quia istis suis adversatur, qui mali sunt.]

Marc.

iii.

27.

Mat.

vii.

18.

DISPUTATIO.

83

nifestata; 'scriptum est enim, quia de fructibus arbor

cognoscitiir.

Dic ergo nobis,

Manes, arbor, quae

dicitur mala,
sit,

quem quam virtutem

aiferat fructum, aut cujiis naturse

habeat, ut tibi credamus, etiam

radicem arboris ipsius esse talem?

Manes

dixit,

Radix quidem mala, arbor autem pessima, incrementum vero non ex Deo, fmctus autem fornicationes, adulteria, homicidia, avaritia, et

omnes

inali
tibi

actus malse

illius radicis.
isti

Archelaus

dixit,

Ut

credamus, quia

sunt fructus malae

illius radicis,

gustum nobis eorum profer; substantiam enim ingenitam esse pronunciasti hujus
arboris, cujiis fructus

secundum

sui

similitudinem
iiijustitia,

proferuntur.
quse
in

Manes
est,

DixiT, Haec ipsa

hominibus
illius

testimonium reddit, et avaritia de gustu

radicis.

malae

Archelaus

dixit, Ergo, ut dixisti, fructus

istse,

sunt arboris hujus iniquitates

qnse geruntur ab

hominibus.

Manes

dixit, Ita plane.

sunt, id est,

DixiT, Si fructus
mali, ipsi ergo

isti

Archelaus actus hominum

obtinebuut

homines radicis locum, atque arboris ipsos enim pronunciasti fructus ferre

hujuscemodi.
DixiT,

Manes
dicis, ita

dixit, Ita dico.

;

Archelaus
ita dicis, ab*o-

Male

dico

non enim

quin

cum bomines
quod
dicis
;

cessaverint peccare, arbor malitise

infructuosa
est

apparebit.
si

Manes

dixit,

Impossibile

aut

plures;

alii

enim unus cessaverit, aut aliiis, autem hoc agereut. Archelaus

DixiT, Si

plures, sicut ais,

omnino possibile est uiium, et alium, et non peccare, possibile est etiam hoc agere; unius enim conditoris siint, et uiiius omnes massae homines omnes, et ne otiose per ineptias sequar, ea quse

incondite protulisti, certis praescrip-

Mat

vii.

i6,

84

AKCHELAI ET MANETIS
Ais fructus malse
radicis,

tionibus excludam.

atque

maloc arboris esse actus

hominum,

id est, fornicaet reliqua his

tiones, adulteria, perjuria, homicidia,

similia
si

Manes humaimm genus

?

dixit, Ita.

Archelaus

dixit,

Ergo

interire pervenerit a facie terrse,

possint, periret arboris

ita ut ultra

jam peccare non

hujus substantia, fructum ultra non aiFerens.

DixiT,
'

Manes
;

Et quando, quod dicis, iiet ? Archelaus dixit, Quoniam quod futurum est nescio, homo enim sum non tamen sermonem istum indiscussum relinquam.
Quid
dicis

factura?

de humaiio genere, ingenitum est, aut Manes dixit, Factura est. Archelaus

DixiT, Si factura est

nicationis, et

homo, quis
fieret

est adulterii, et for-

reiiquorum talium pater, cujus hic est

fructus

Priusquam
dixit, Sed
est,

bomo,

quis erat qui forni-

caretur, aut adulteraret, aat homicidia perpetraret?

Manes
etiam
si

homo
:

a mala iiatura plasmatus,

sit

manifestura

qnia ipse

fructus, etiam

si

peccet,

non peccet
et

unde semel absolute nomen

est,

hominum
faciamus
fecit

genus tale

etiamsi justa gesserit,

aut injusta.

Archelaus
Si

dixit,
ipse,

Sed
ut

et
ais,

illius

rei

mentionem.
quare

bominem
adversus

malignus,
?

malitiam

exercet

eum

XVIII. Judices dixerunt, Hoc volumus scire a te, Manicbaee, quomodo ilkim affirmasti malum esse?

Ex

eo,

quo homines

facti suiit,

aut antea

Quia enim

necesse est te malitise ejus opus ostendere ex eo

tempore, ex quo
esto
;

malum eum

fuisse

asseris, certus
nisi prius

quia neque cognoscitur vini qualitas,

gustaverit quis, sicut et ex fmctii omnis arbor dig'

[For.
?]

Quonam

pro

Quonam

istud

hoc

est,

quonam hoc

pertinet

DISPUTATIO.
noscitur.
est
liic?

85

Quid ergo

dicis? ex

quo tempore malus

dixit, Osten-

necessaria enim nobis videtur hsec ratio.

Audiomnino non constat nam tores, quoniam sermo ejus et ferrum iion est semper nialiim, nisi ex quo homo est, et artificium ejus in malo conversum, utendo 'ex eo perverse et omne peccatum extitit ex quo liomo est. Sed nec ille quidem ipse magiius serpens, mased post liominem, in quo lus ante hominem fuit
Viri, et prudentissimi
; ; ;

Manes dixit, Semper. dam etiam hoc, optimi

Archelaus

malitise su9e ostendit fructum, quia ipse voluit.

Si

ergo iiobis post

turas malitise

hominem apparet secundum scrippater; quomodo ingenitns erit, qui

qui factura est, malus effectus est?

post

hominem

Sed ex hominis Ptempore a se creati, cur malus Quid in eo o.oncupivit, si omne corpus sua3 facturne erat, quid zelatus est ? Qui enim zelatur,
ostendatur?
aut concupiscit, meliora, et aliena concupiscit.
Si

ergO ^ex eo

homo

est,

mala natura demonstratur,

frequenter ostendi,

quomodo suus

fuit, sicut

homo ?
sicut

Si eiiim suus erat

homo, nialus erat etiam

fructus
facit.
;

ipse, tan-

quam
ais,

talis arboris

mala enim arbor,

malos fructus

Cum omnes

enira

mali

essent, quid

desideravit, aiit

unde initium

malitiae

ostendit,
ejiis

si

ex tempore plasmati

hominis malitiae
sibi

homo causa est ? Lege autem ac prsecepto dato, homo poterat nequaquam obtemperare
penti,

ser-

et his

quae

ab eo dicebaiitur

cui

si

non

Prima

facie hic locus videbatur esse

corruptus, sed modica

sit
;

vocum

transpositione clare sensus ejus constabit, ut

se creati,

sed ex
creavit,

tempore hominis a

hoc

est,

quo hominem ipse

cur malus ostendatur.

'

[For. delendum.]

'

[For. ex 7M0.]

86

ARCHELAI ET MANETIS
;

obtemperasset homo, qua ex causa malus fuisset?

Quod si ingenitum est malum et quomodo interdum homo fortior illo invenitur ? Obtemperans enim
mandato Dei frequenter vincet omnem
malitiie radi-

cem

et ridiculum est,

si

iste qui factura est, fortior

inveniatur ingenito.

Cujus autem est lex et manda-

tum, illud dico, quod homini datum est? Sine dubio Et quoTnodo potest dari lex confitebitur Dei esse.
alieno?

aut iniraico quis potest dare prseceptum?

qui accipit praeceptum,
est,

Aut

ille,

quomodo

potest ad-

versus Diabolum, id

adversus creatorem
patri,
?

suum

pugnare, tanquam
debitor
'

si

filius

cum

beneficiorum

sit,

irrogare velit injurias

si

Ita in hac parte

inutilitatem hominis designas,

per legem et man-

datum adversus eum, qui plasmaverit, dicat, atque eum vincere conetur. In tantum enim stoliditatis progressum esse ipsum Diabolum putabimus, quod
adversum
se

hominem

fecisse

non

senserit,

nec anim-

adverterit quid

futurnm

esset,

nec providerit quid

sequebatur
sit

cum

etiam in nobis, qui factura sumus,

aliqua vel parva scientia, inest et aliquid prudenet existimationis

tiae,

modo

ingenito

nonnunquam certse? Et quone exiguum quidem providentiae fuisse

aiit intellectus
;

credimiis,

neque existimationis,

sed

brutissimus sensu, et obtusissimi

pecoris invenitur,

cordis, et

naturae

secundum assertionem, videlicet, Quod si ita est; qnomodo homo, qui ingetuain. nio, atque scientia non parum pollet, ab eo, qui ignarus

omnium atque hebes sensu est, potuit accepisse substantiam ? Quomodo hujuscemodi auctoris opus esse hominem audebit aliquis confiteri ? Quod si homo anima est, et corpus, et non solum corpus sine
'

evreXeiav vilitateni.)

DISPUTATIO.
anima, quse sine se subsistere non possunt
inimica sibimet dices et contraria?
;

87

quare ea

Videtur enim
in iitres
et

mihi Dominus noster Jesus Christus de his dixisse

per parabolas,
veteres mittere,
'

Nemo

potest

mnum nomim
utres^

effimdetur.

tendum
utris,

est

vinum Sed vinum novuin in utres novos mitquoniam quidem idem Dominus est
alioquin rumpentur
;

et vini

nam

etsi

diversa substantia

sit,

sed

dominatione, et observantise usu ex his duabus una

persona

subsistit.

Non enim animam

cum
;

dicimus sub-

stantiae unius esse

corpore, sed habere

et

unum-

tanquam ad unum genus, atqne unam speciem hominum, uter, ac vinum comparatur, ita ab uno Deo hominem editum ratio expetit veritatis gaudet enim aiiima corpore, et
quodque qualitatem suam
:

diligit, et colit illud,

nihilominus etiam corpus gau-

det ab anima

se vivificatum.

Quod
sit

si

maligni opus

dicat esse quis corpus,

cum

et corruptibile, ac

vetustum, atque deterrimum, non potest ferre spiritus

virtutem, nec

animge

splendidissimam creaturam.

commotionem, ""Sicut enim

si

et
si

ejus

assu-

mentum

panni rudis assuat quis vestimento veteri,

fit,

major scissura
operi, animoe

ita

etiam corpus,

praeclarissimo

adsociatum

fuerit, interiret.

Similiter

et

si

quis inferat lucernse

lumen

in

locum tenebro;

sum, fugantur continuo tenebrse, nec apparent

intelligendiim
est,

ita

anima corpori

inserta,

continuo

tenebras effugatas, et uiiam

jam
in

eiFectani esse natu-

ram, atque

unum hominem
ita

unam speciem

consti-

tutum, et
esse

conveniet consonanter vinum

in iitres

novum

missum

novos, et

rudis assutum
'

non
ix.

esse veteri
'

assumentum panni Sed ex vestimento.

Matth.
ibid.
16.

Matth.

17.

88

ARCHELAI ET MANETIS

hoc ostendere possumus consonantiam esse virtutum in utraque, id est, corporis, atque animse substantia,
in

qua

ait

scripturarum

doctor

^Deum

in corpore, sicut voluit, iinumquodque

maximus Paulus, mem-

bruin posuisse.

XIX. Quod

si

tibi

id difficile videtur intellectu,

saltem exemplis tibi affirnec acquiescis his mabo. "^lntuere hominera templum esse quoddam,
dictis,

sicut scriptum est

spiritus

autem, qui in ipso

;

est,

referat ejus

ergo

templum

formam, qui inhabitat templum neque constitui potest, non agnito prius

habitatore templi,

neque inhabitator
extructum.
;

collocatur,

si

templum non
una ac

sit

Cum

ergo

utmnque
inimicum

pariter dedicetur

quomodo

in his

aliqaid aut contrarium inveniri potest, et

non potius

ab amicis, atque idem volentibus utrunque videtur

eifectum?

Et ut

scias,

quoniam

et amicitia, et ge-

nere conjuncti sunt, Pqui scit et audit, Faciamus *iHic enim, qui Jiominem, et reliqua, respondit.

templum

extmit,

interrogat

illum,

qui

informat
ac

simulacrum,

mensurasque

etiam

magnitudinis,

latitudinis, vastitatisque perquirit, ut ita

;

fundamen-

torum spatia describat neque enim in vanum quis templum extruit, nisi mensuras collocandi didicerit
simulacri.
poris,

Similiter igitur perquiritur

modus
si

cor-

atque mensura, ut possit apte in eo anima

collocari

ab

artifice

omnium Deo.

Quod

dicat

quis

inimicum esse eum, qui plasmaverit corpus;

[For. qui scite

audit.']

q Forte, Sic enim qui

extruis.

templum

extruit.

In codice enim erat,

iCor.xii.i8.

iCor.iii. 17. et

Cor.

vi.

16.

DISPUTATIO.
''Deus, qui

89

creator est animse meae, qiiomodo iion,

iiividet, alterius operi irrogavit

clum alteri
ut aut
ita

infamiam,

ille,

qui

templum
fecit,

extruit, aiigustum faciat,

ille

ut capere noii possit quod collocatur? aut

qui simulacrum
pertulit,

continiio

quomodo non grave aliquid et ponderosum, quo intromisso, templum concideret ? Secundum hoc, qiiod novimus
;

esse inimicorum studia,

ita se liabeiit
suris,

sin

contemplemur haec, si non autem oportet omnia iisdem men?

eadem

aequitate disponi, similique gloria efferri

quid adliuc de hoc dubitamus

placet, etiam
illud

Addimus tantum,
similis videtur

si

exemplum,
ab

esse

homo

navi, quce instructa

est,

artifice,

atque in mare

deducta

quamque navigare

impossibile est sine

gubernaculis, quibus regi et flecti possit in qusecun-

que loca voluerit gubernator ejus. Et quia eodem artifice indigeat corpus gubernaculorum, quo et tosine gubernaculis enim tius navis, nulli dubium est
;

otiosum

erit

sum.

Ita

omne navis ergo animam

veliit

opus, corpus illud

immen-

corporis gubernacula diciarbitrii

mus, reguntur autem utraque

libertate,

atque animae
;

quo

gubernatore utimur

^quse

cum
officii

per conjunctionem
sui continent
ipsis efficiunt,

unum

effecta,

consonantiam

ad omne opus, quodcunque ex senietuni auctori et conditori testimonium

ferunt.

XX.

His

auditis, turbse, qiia3 aderant,

vehementer
iii

gavisae simt, ita

ut pene manus

iiijicerent

Manem,
con-

quos vix Archelaus cohibens et

quiescere
fecit.

reprimens,

Judices

dixerunt,

Sufficienter
et

ostendit Archelaus hominis et corpus,

"
s

animam

In codice Casinensi, Deum.

In codice Casinensi
est, quae

(for.

reponend. Deo.)

cum conjunctionem.

VOL. V.

90

ARCHELAI ET MANETIS
11011

unius esse factoris, eo quod coiisonare in conjimctione

possit opus uiiius,
si

propositum
si

artificis

se dissentiret alterius.

Quod

dicatur

unum
boiii

ex-

plicare

utmmque
;

niinime valuisse, infirmitatem

si

osteii-

dit artiiicis
esse,

quia et

dicat quis

animam

Dei

pus

acceperit.

otiosum opus inveiiitur hominis, nisi etiam corQuod si rursum corpus mali Dei
erit, si

dicatur esse iigmentuni, otiosum iiihilominus

aiiimam iion acceperit:

tione, ^atque sibi

quse utique

iiisi

commixcorpore,

invicem fuerit inserta

cum

homo nec

erit,

nec dicetur.

Uiide multis exemplis

approbavit Archelaus, totius hominis

eundeiii esse factoreni.
iion dubito, Maiies, hoc
tis filius dicitur ille,
si
;

unum

atque

Archelaus
quod

dixit, Scire te

geiierantis aut creaiiest, et creatus.

qui *natiis
finxit,

Quod

malignus hominem

pater ejus esse debet

secunduiii iiaturani.

Et

cui ergo dicebat

""

Jesus^ docens orare lioniines,

Sic dicite

Dominus cum oratis,

"

Pater noster, qui

trem vestrumf qui
dixit vidisse se

es in cceUs
est in

Et iterum,

Orate pa-

occulto^f

De

Satana autem

eum, ^Sicut fiilgur cadenteni de ccbIo. iiti ne quisquam audeat dicere, quod ipsum nos docebat orare neque eiiim descenderat Jesus, ut homi;

iies

conjungeret et recoiiciliaret Sataiiae, quin potius

coiiterendum
didit.

eum

sub pedibus iideliLim suorum traistos

Sed ego beatiores

dicam esse Gentiles,

hic vero duos

qui multos quidem introducuiit Deos, unanimes ta-

men, atque amicos eos

coniiteiitur

introducens, inimicitias inter eos, discordemque sent

In eodem codice legitur, natus

est creaius.

^ Melius in Vulgata,
*

Ora Patrem tuum

'

in abscondito.

[An sensus
^

est, alter alteri ?]

Mat.

vi. 9.

Luc.

xi. 2.

Mat.

vi. 6.

Luc.

x. 18.

DISPUTATIO.
tentiam non erubescit astruere.

91
si

^Quod

simulatos

sub hujuscemodi

conditione

yintroducerent

Deos,

ludum jam gladiatorium

iuter eos erat videre, innu-

meras liabentes naturas, diversasque sententias.

XXI. Jam vero de interiore, atque exteriore homine quid me necesse est dicere, cum Salvatoris voce dicatur ad eos, qui camelum glutiunt, et deforis
hypocritse sunt, blandimentis atque adulatione cir-

cumdati, ad quos Jesus

ait,

Vcb vohis ScribcB,

est

et et

Phariscei liypocritcB, quare, quod deforis

calicis lavatis
;

catmi,

quod autem intus

nescitis,
est,

est,

iminunditia pleest,

num
et

estf

Aut

quia qui fecit, quod foris

quod de mtus

fecit f

calice loqiiebatur?

Nunquid de catino, et de Nunquid vitriariiis erat, qui hsec

ex luto iingens vasa? Nonne de

dicebat, aut figulus,

corpore, atque

anima evidentissime loquebatur ? Quo-

niam quidem
his qu8e

^Pharissei aneti, et cimini decimas ex-

pectantes, quae erant graviora legis relinquebant, ^et

extrinsecus erant, adhibentes diligentiam,

ea,

contemnebant

quse ad salutem animse pertine-

bant; ^expectabant etiam salutationes in foro, et

primos ^discubitus in

coenis,

quos sciens Dominus

quia his solis rebus,

Jesus perditos esse, dicebat

eis,

quse deforis erant, adhiberent diligentiam, et ea quse

intrinsecus eraiit contemnerent, velut aliena
X In codice Casinensi,
;

igno-.

Quod

simulatos.

y In Casinensi codice est, introduceret.

Sed

hic de Gentilibus

loqui palam est, quare legendum, introducerent.

In eodem codice, ex
a

his.

Hic mire depravatus

est

codex Casinensis,

legit enim,

primos

discipulos subitos in ccenis, quod scientes

Dominus.

Nos eum ex
xxiii. 23.

sacro textu restituimus.

'

Mat.

xxiii. 25.

Luc.

xi.

39.
xxiii. 6.

'

Mat
xii.

'Luc, XX. 46. Mat.

Marc.

38.

92
rantes

ARCHELAI ET MANETIS

quoniam qui corpus fecerat, ipse fecit et animam. Et quis ita lapideus est, et stolidus, ut non ad omiiia ei iste sermo sufficiat ? Cui serinoni consonans

Paulus

ait,

interpretans
:

ea,

quae

iii

lege

scripta sunt,
turanti.
tei'

hoc modo

^Non

infrcenabis os bovi tri-

Nunquid de
uticjiie dicit

bobiis

cura

nos

f Sed quid

Deof ^ Aut propimmoramur ulterius ?

est

adjiciam tamen pauca de pluribus.

genita, et
si
liis

Si

duo sunt

in-

loca certa decerniraus, dividitur Deus,

est, et

intra

certum locum

multo inferior loco, quod continet sem])er eo, quem continet)

et erit

non ubique diifunditur, in quo est, (cmajus enim

et efficitur

Deus

ejus magnitudinis, cujus est locus, in

quo conratio

tinetur, sicut

homo,

si

sit

in

domo.

Deinde

requirit, quis est, qui inter eos diviserit, aut quis eis

certos terminos statuerit, et invenitur

inferior ^virtutis

jam uterque

Lysimachus enim multo et Alexander totius mundi imperium tenuerunt, omhumanae.

nesque iiationes barbaras, atque omne genus hominiim subjicere potuerunt,

ita ut

non

esset alius imcaelo.

perator per illud tempus prseter ipsos sub

Et

quomodo audebit quisquam dicere, non ubique esse Deum, qui est lumen yemm indeficiens, cujus est regnum sanctum, et sempiternum, '^ceu nequissimi
istiiis

impietas, qui nec ^aBqualem

quidem cum hotribuit.

minibus potestatem omnipotenti Deo

^ Melius vulgata,
c

An propter

nos.

In Casinensi^ malus, nullo sensu.

d In codice Casinensi est, eu,

e

quod legendum putavimus^

restituiraus
;

ceu.

Ita

depravatum locum ex ingenio

nam

in codice

Casinensi scribitur.
'

Nec
'

quie vellem quidem.

Cor.

ix. 9.

[Extant gemina istorum apud

ii.

Maximum

De
3

Natiira

2.

Vid. supra vol.

harum
1.

Reliq. p.

89

91.]

[For. Graecismus est. Confer p. 96.

7. et

cap. 29.]

DISPUTATIO.
XXII. JuDiCES DiXERUNT, Lumen
lucere scimus, et
in tota

93

domo

non

in

una

aliqiia parte, sicut et

Jesus dicit quia

Nemo lucernam
lumen

accendens po7iit sub

modio, sed siiper candelahrmn^ ut luceat omnihus^ qui

in
(si

domo simti tamen Jesus

Si ergo

est,

necesse est illud

creditur)

mimdo

universo lucere, et

non per partes; ^a quo si imiversum obtinet mundum, ubi jam ingenitse tenebrse, nisi forte accidentes
intelligantar?

Archelaus

dixit,

Quoniam quidem

multo melius a vobis intelligitur sermo Evangelicus, quam ab isto, qui se Paraclitum esse proiitetur,
rim, dicam ego

quem ego magis Parasitum, quam Paraclitum dixequomodo acciderint teiiebrse. Cum
lux esset ubique diifusa,
dere, initium

mundum

coepit

Deus conquo
ita

caelo,

et

terra sumens, in

ratio evenit, ut medietas, quce est terrre locus

umbra

obtectus, ^objectu videlicet earum, quae factae sunt,

creaturarum, iiiveniretur obscurus, ita ut res expeteret

introduci lucem huic ipsi in medietate

posito
factu-

loco.

Unde

et

in Genesi

Moyses enarrans
non

ram mundi, nequaquam

nem, aut quasi

facit

tenebrarum mentiofactse; sed ipse

factae sint, aut

tacuit, his, qui possint advertere,

derelinquens ratio-

nem

hujus intellectus
difficilis
:

quse

ardua atque

cui

quidem nec satis est enim non iiat manifestum,

solem istum visibilem,

tus, et tetenderit iter

cum ab oriente fuerit exorsuum ad occidentem, cura sub

apud

terram

ierit,

et interior effectus fuerit ea, quse

Grsecos sph^era vocatur, ^quod tunc objectu corpo-

rum obumbratus non appareat? Sed

f

obtecto eo, ob-

Forte, atqui.
est,

? In Casinensi codice, ohtectu.

^ In Casinensi

quod nunc
'

oblectu,
V. 15.

Mat.

94

ARCHELAI ET MANETIS
tenebras, usquequo

stante terrae corpore, superducitur umbra, quae ex se

efRcit

rursum, inferioris spatii

cursu per noctem transacto, ad orientem revolvat,

atque in

locis

solitis

obortus

appareat.

Est ergo

umbrse, atque noctis causa corporis terroe soliditas,

gere potest.

quod etiam ^ex suimet ipsius umbra homo intelliAnte caelum enim, et terram, atque omnes istas corporeas creaturas indeficiens lux manebat, cum nullum corpus existeret, quod umbram
sui objectione generaret, et ideo

nusquam
est.

tenebras,

nusquam noctem

fuisse
ei,

piOfitendum
cui
est,

Nam
;

si,

verbi gratia, placeat

potestas est omniuin,

plagam quse ad occasum

vespera, aut tenebrse

auferre de medio

non
iiet

agente sole ad illam partem cursum, nusquam

;

sed erit sol semper in cursu,

cceli

nec unqiiam occidet, et medium

axem pene

semper
per hoc

tenebit, iiec aliquando desinet apparere, et

erit

universus orbis terrarum clarissimo lu-

mine
tur,

radiatus,

ex quo nec ulla ejus pars obumbrabiubique unius luminis

tribus
sequalitas.

sed manebit

Occidentali aiitem plaga statuni

sole

cursum suum
ita

suum mundi partibus

servante, et

ministrante,

hi quidem, qui sub sole sunt, clarius videntur illuminari,

ut pene dixerim, dormientibus adhuc

isti

iis,

qui e diversa plaga consistunt,

priores diei exor-

dium sumant.
occidua jacent,
scuratur, et soli
sistunt,

Sicut autem^ ante eos, qui in parte

illis

lumen exoritur, ita velocius obomnium, qui in orbis medietate consemper sentiunt
lucis.

sequalitatem

Cuni

enim medium

sol tenuerit cselum, nullus est locus,

qui aut lucidior,

i

aut obscurior esse videatur; sed

qui habebat, exuet ipsius
?']

Ita

emendavimus scriptum codicem,

^

umhra.

[An legend.

sole adeunte

DISPUTATIO.
omnes mundi partes ^ex sequo
luminantur.

95

et justo, solis fulgore

Si ergo, ut superius diximus, occiduse

jam non obscuEt hsec qiiidem mihi simplicius dicta sint, cum possim et zodiacum circulum describere 1 sed non intui nunc iieri ratus sum, propter quod de his silebo, et ad illud capiit recurram, quod objecit adversarius, affirmans '"omni nisu, tenebras esse ingenitas, qiiod et ipsiim, quantum
plagse pars auferatur e medio, ultra

rabitur pars, quae ei adjacet.

valuimus,

jam confutatum

est.

XXIII. JuDiCEs DixERUNT, Si coiisideremus

lu-

cem

fuisse

ante conditionem creaturarum, et nihil

fuisse objectum,

cesse est

quod ex se umbram generaret, nelucem ubique fuisse diifusam, et omnia loca

sunt,
in

fulgore lucis illuminata, sicut ostensum est ex his,

qune a te nuper dicta
quibiis

veram

esse

rationem
Archelai.

videntes,

damus

palniam

allegationibus

Si

enim divisionem

accipiat

universus

mundus, veluti muro quodam per medium instructo, et ex una parte habitent tenebrse, ex alia vero lux,
intelligitur nihilominus, quia

ex

eo,

quod instructum

est aedificium,

umbra

generata, acciderint tenebrae.

Et rursum nobis quserendum est, quis aedificaverit murum in medio duorum, si tamen sedificatum fateris,

Mai]ich9ee.

Si vero
sit

illa

ratio consideretur,

quasi muriis

non

instructus,

rursus sine aliqua

exceptione unus esse universus intelligitur locus, ac

^ In codice Casinensi legitur,
1

ea^

ea quo. et moxfulgure.

Locus manifeste corruptus, cujus mihi emendatio non occur-

rit.

(An reponend.
omni conatu

istud pro intui?)

nisi.

^
est,

In Casinensi erat, omni

;

sed legendum, omni nisu, hoc

formula dicendi huic interpreti usitata.

Vide

cap. 40. et praesertim cap. 47.

96

ARCHELAI ET MANETIS
;

sub una potestate positus

brae

unde ex

oniiii

parte tene-

Aringenitam naturam habere noii possunt. CHELAUS DixiT, Dicat mihi etiam hoc ad ea, quae
proposita sunt.

Deo

in

regno suo posito, et ma-

ligiio similiter in

suo regno, quis inter

medmm
sit

ipso-

rum

construxerit

murum?
in

Non enim
libro,

potest divi-

dere quid duas substantias, nisi quod

majus,
sicut

"utriusque

Micit

Genesis

quia ^divisit
esse aliquem

Deus

inter liicem, et tenebras.

Talem

necesse est et muri istius instructorem, murus enim

terminos uniuscujusque demonstrat, sicut inter eos,

qui rura incolunt, lapis solet portionem uuiuscujus-

que dividere quae tamen res magis intellectum dat, quando hujuscemodi divisio iraternse potius hserediVerum nunc non est mihi de his tatis sit ratio.
;

dicendum, quanquam necessarium videatur

lud
est,

nam

il-

rura ad

quod petimus, designandum uniuscujusque teiinmum regni ? Non dixerat nolo moretur hic perfidus, sed jam
quis est,

qui extruxerit

mu-

confiteatur dualitatis

siiae iii

stantiam.

Dicat quenquam, qui

agebat

unum refusam esse submedium extruxerit

?

murum ? Quid

alter, altero instruente

Dor-

miebat, aut ignorabat, aut resistere non vabiit, aut

pretio concessit? Dic qiiid faciebat, vel quis est
nino, qui extruxit
?

Vos

deprecor, Judices, quos

omDeus

plenissime repletos intellectu misit nobis, judicate

quis ex duobus extruxerit, et quid agebat unus,
alter extruxerat.

cum

XXIV.

JuDiCEs DiXERUNT, Dic nobis,

regiii,

Manes,

quis designaverit fines utriusque

quis

murum

In codice Casinensi, iitrunque majus.

'

(For. dicitur.)

Genes.

i.

4.

DISPUTATIO.
fecerit

97
inter-

medium

Pro magno enim Archelaus

et nihil

rogationem haberi hujus sermonis exposcit.

DixiT,

Bonus Deus,

Manes habens commune cum

Archelaus
?

malo, firmamentum posuit in medio, quo alienum a

se esse

patefaceret malignum.

dixit,

Usqueqiio dignitate nominis mentiris

Deum

etenim
iion

solummodo nomine

appellas, et deitatem ipsius Im-

manis infirmitatibus comparas.

Aliquando ex

extantibus, aliquando ex subjecta materia, quse quiasseris extruxisse, ut homines Interdum etiam eum timidum, interdum et convertibilem dicis Dei est enim agere qu8e Dei sunt, hominis vero, quae liumana sunt. Si
fuerit,

dem

ante se

solent extructores.

ergo Deus,

iit

ais,

murum

construxit, timiduni se

hic, et nihil fortitudinis se liabere desiofnat.

Scimus
sibi

enim semper

eos, qui suspicantur

ab extraneis
in

dolos intendi, atque hostium verentur insidias, ipsi

solent urbes suas muris circundare
;

quo

et ignosui

rantiam habent pariter,

ostendunt.

atque

imbecillitatem

quidem a nobis reticendum est, quin potius in medium proferendum, ut et multa assertionum copia machinationum adversarii diversiillud

Sed ne

Concedimus structuram factam esse muri, quae ad discretionem esset uniuscujusque regni impossibile
:

tas destruatur, auxilium nobis ferente veritate.

enim est sine 'hoc uno habere unumquenque proprium regnnm eodem vero inodo impossibile est,
;

et malignuin

egressum propriis
sicut

finibiis

boni partes
iiisi

invadere,
prius

muri interdictione
^

constante,

forte
iieri

dejiciatur,

audivimus ab hostibus

atque etiam oculis nostris

Nota Archelai
VOL. V.

nuper conspeximus.
tempus

Cum
;

In codice Casinensi, partum faceret.

setatera, et habitse disputationis
'

loqui

[An hoc muro

?]

98

ARCHELAI ET MANETIS
ballistas, et jacula, securibus de-

rex aliquis oppugnat turrim valido miiro circundatam, adhibet primo

evertere

inde portas excidere, atque arietibus muros conatur

;

et

cum

obtinuerit,

tum demum
si

ingressus,

quse libuerit, agit, sive captivos placet cives adducere, sive

cuncta subvertere, aut etiam,

placuerit,

rogatus indulget.
stantia,
id
est,

Quid ergo
proposito

dicit iste?

Non
in

sub-

adversarius

quis dejecit,
praece-

quod interjectum fuerat munimentum ?

dentibus enim professus
est,

quia supervenerint teboni.

nebrse ex propriis finibus in

prius
dejecit

regnum Dei

Quis

ingredi

munitionem ? Impossibile enim erat malum, munitione constante. Quid taces? Quid moraris tu, Manichsee? Etiamsi tu differas, Si enim dixeris, quia Deiis aggrediar mea sponte.
destruxerit, requiram quid

eum

moverit ad destru-

endum

quod prius propter importunitatem maligni, et separationem ipse extruxerat ? Quid iratus, aut quid damni perpessus, adversum se ipse pugnare
hoc,

contendit

Aut

nunqiiid de maligiii facultatibus

ali-

quid concupivit?

Quod

si

horum

nihil

in causa est

Deo
se,

destruendi ea, qua3

et

jamdudum ad alienandum a separandum malum ipse construxerat, illud

est,

nec miriim putandum

rit

^quod

ejus consortio fue-

delectatus
lioc,

munitio

euim,

qiiae

missa

fuerat

propter

ne ejus molestiam pateretur, idcirco

autem hic videtur Archelaus de Carrhis a Persis sub Valeriano Augusto expugnatis, vel de eisdem iterum ab Odenatho orientis
rege Gallieni Imperatoris temporibus in Romani Imperii ditionem
redactis.

Vide Trebellium Pollionem

in Gallieno cap. lo. et 12.

{Bello Parthico ad Carrhas. Frontonis Reliq. p. 106. ed. Niebuhr.)

In codice Casinensi, putandum

est

consortio.

Sed,

si ejus

consortio, vel, quod ejus consortio, videtur

legendum.

DISPUTATIO.
destriicta viclebitur,

99

quoniam non jam molestus, sed

Quod si a maligno murum quomodo possunt boni Dei dicas esse destructum opera a maligno superari ? alioquin fortior Deo inQuomodo et ipse, cum sit venietur maligna natura.
amicus
fore piitabitur.
;

omniiio totus tenebrie, luci supervenit, et comiDrehendit, Evangelista testimonium ferente, quia ^Liia^
lucet in tenebris, et ienehrcB eam non C07nprehe7ideruntf Quomodo csecus armatur? Quomodo tenebrae adversus lucis regnum dimicant? Sicut enim hsec ^illaesis ociilis solis radios in se recipere non possuiit
;

ita et hic ferre

non valet regni

lucis intuitum,

sed manet semper extraneus, et alienus.

XXV. Manes
bum
caelorum.

dixit,

^Non omnes

capiunt ver-

Dei, sed quibus

datum
oves

est scire mysteria regni

sint

^Et jam quidem scio qui

inquit,

nostri

^MecB

enim,

vocem

meam

audiunt.

Propter nostros ergo, quibiis datus est veritatis intellectus, per similitudines dicam.

Similis est

maet

lignus leoni, qui irrepere vult gregi boni pastoris

quod cum pastor

de grege
tulit

Yiderit, fodit

foveam ingentem,

unum

hsedum, et jactavit in foveam,

quem

leo invadere desideraiis,

cum

ingenti indigna-

tione voluit

eum

absorbere, et accurrens ad foveam,

decidit in eam, ascendendi inde

vires
;

sursum non habens

quem

pastor apprehensum pro prudentia sua

in cavea concludit,

atque hedum, qui

cum
(For.

ipso fuerit

In eodem cod. illms

legend.)
s

oculis,

nullo sensu.

ha pro

hcec

In Casinensi codice scribitur, etiam quidem.

seepe

Sed legendum

videtur^ et jam quidem.

enim

in

hoc codice junguntur verba,

^Joan. x. 27.

quse disjungi debent.

'

Joan.

i.

5.

'

Mat. xix. II.

2

100
in fovea,

ARCHELAI ET MANETIS
incolumem conservavit.
ultra

Ex

lioc

ergo

infir-

matus

est malignus,

jam leone non habente

potestatem faciendi aliquid, et salvabitur omne ani-

marum

genus, ac restituetur, quod perierat, proprio

suo gregi.

Archelaus

dixit, Si leonem maligno

;

comparas,
dic,

Deum

vero pastori
?

oves atque haedum,

dixit,
;

cuinara comparabimus

Manes

Oves
iii

et

lisedus

unius mihi videntur esse naturae

simi-

litudinem autem ponimtur animamni.

Archelaus
obji-

DixiT,
ciens

Animam
leoni
;

ergo
iii

perditum dedit Deus,

eam

fovea.

Manes

dixit,

Nequa-

in

quam, absit hoc sed apprehensus est Mioc ingenio, futurum vero salvabit eam. Archelaus dixit, Ridiculum jam istud est, Viri auditores, si agnum,

quem
iii

retinebat in sinibus, pastor extimescens leonis

ingressum, projecit

eum devorandum, et dicitur quia futurum salvabit eum. Quomodo non totum hoc

plenum est? Nam et in hoc etiam judicium *Deus enim Satanae animam tradidit in adimitur. perditionem, ab eo assumendam. Quando enim pastor, ^nonne David de ore leonis, vel m-si eruit ovem? Hoc dicimiis propter ore leonis, quod ait ""de ore leonis, aut de ventre ejus potest educere, quod jam ille devoravit. Sed dices mihi, Deus est, et omnia Audi ergo ad bsec cur igitur quod possit, potest.
ridiculo
; ;

Loquitur hic Archelaus, ex Manetis sententia, qui

cum

pas-

torem prsevidentem, ac praenoscentem

tioni exposuisse

inevitabili leonis devora-

hsedum

diceret, necessario

consequebatur pasto-

rem ipsum causam

adscribi.
"

esse perditionis hsedi, eique illius

necem jure

Hic aliquid deesse videtur.

Forte, Quando enim pastor hoc

fecit ?
'

Nonne David, &c.

leg-endum,
hic, is est leo ?]
illa,

[An

[Cum

interrogatione legenda

de ore leonis, aut de ventre,']

DISPUTATIO.
non
illud potius, asseris,

101

quod

poterit propria virtute

vincere leonein, ^sive pura Dei potentia, et nun-

quam machinis quibusdam,

leo,

et fovese haido, sive

si
?

agno
est,

tradito? Dic niihi etiam illud,

pastori superveiiiat

non habenti

oves, quid iiet

Ingenitus enim

qui dicitur pastor, ingenitus qiioque etiam leo.

Cum

homo, priusqiiam pastor baberet gregem, si supervenisset leo, quid fiebat, quia non erat leonis esca priusquam hsedus esset? Manes DixiT, Leo quidem nihil manducabat, exercebat tamen malitiam suam ])er qusecunque poterat invenire?
ergo
esset

nondum

discurrens per vertices

ei

montium

quod

si

aliquando

etiam esca erat necessaria,

capiebat ex bestiis,
dixit,

quae erant sub regno suo.

Archelaus

Ergo

unius sunt substantiae bestiae, quse sunt in regno

maligiii, et baedi, qui sunt in

regno boni Dei.

;

Maest,

NES DixiT, Absit

nequaquam

nihil

commune

iieque ipsis ad invicem, neque bis, quge sua sunt.

Archelaus
leonis.

DixiT,

Unus atque idem

est usus in esca

Si

enim ex

propriis aliquando bestiis capie-

bat cibum, aliquando et de his boni Dei, nulla est in

his differentia,

quantum ad

escas pertinet, et ex hoc

apparet unius eas esse substantige.

^Sed aliud

alio

longe diiFerre ignorantiam pastori adscribimus, quia

non aptam escam, quin potius alienam

projecit leoni.

obtulit, vel

Aut

forte rursus dissimulare voleiis,

dices mibi, quia nibil leo

igitur, qui

ille comedebat. IUum iie comedere nesciebat, ipse ad comedendum

^ Ita corrigi debere videtur lectio codicis Casinensis, qui habet,

si et

pura. nisi malueris,

si est

pura.

Locus

iste

videtur mendosus, nec quid sibi velit Archelaus

clare intelligitur, nisi legamus,

Sed alium ah

alio longe differre si

dicamus, ignorantiam pastori adscribimus.

102

ARCHELAI ET MANETIS
provocavit, nec sola fovea ad decipiendum
voluit,
si

animam

tamen hoc dignum est facere Deum, et dolos exquirere? Et sicut rex aliquis, bello sibi illato, nequaquam propria virtute confisus,
uti

eum

sed imbecillitatis suae timore perterritus, muris ipse

urbis inclusus, vallum aliaque

munimenta

circundat,
;

ac praeparat, nianui, ac viribus nihil fidens

vir fortis
sit,

si

vero

etiam porro a suis finibus in occursum

hosti procedit, et agit omnia,

tineat adversarium.

usquequo vincat

et ob-

XXVI. JuDiCES DiXERUNT, Si ais pastorem haedum, sive agnura leoni projecisse, cum ille irmerat adversum ingenitum, actum est. Qiiem enim potest judicare pastor haedorum, atque agnorum, cum ipse
inveniatur eis in delicto,
'si

causa traditus etiam

agnus per infirniitatem pastoris resistere non valuit

leoni, et

consequens
;

est,

ut quodcunque fuerit leoni

si

libitum, gerat

tanquam

dominus

unum
non
si

e servis

suis ejectum, \e\ per

metum

tradat adversario suo,

yaleat.

quem

rursus recipere suis viribus

Si

vero casu aliquo provenerit

ratione tormenta
ei

eum

recipi, qiia

tandem

poterit irrogare,

ad omnia,

quae ei imperabat iiiiraicus, parebat,

tradiderit inimico, sicut leoni

tem enim

asseris esse

cum ^eum ipsum haedum? praenoscenpastorem. Verberatus enim

leoni tradidisti, nec resti-

agnus, et interroganti se pastori, cur in his leoni

paruerit, respondet
tisti
;

tu

me

adversus eum, sciens, et prsevidens quse mihi

gerenda forent,
rare prseceptis.

cum

ejus

me

necesse esset obtempe-

Et ne multa dicamus, neque Deus

perfectus pastor ostenditur, neque leo alienos cibos

?'

Forte legendum, eum

ipse.

'

(For. legend. sive causa

Traditus.)

DISPUTATIO.
percepisse demonstratur
;

103

et ideo ipSa veritate edo-

cente claruit, his quse ab Archelao dicta sunt, pal-

mam

nos debere conferre.

Archelaus

dixit,

Quo~

niam quidem de omnibus, de quibus disceptavimus, prudentia Judicum plenissimum terminum posuit, tacendum est de reliquis, et in tempus aliud reservaiidum.
Sicut

enim,

^si

quis

serpentis

coiiterat

caput, in nullum

jam
;

reliqua corporis ejus

dualitatis

membra
rejecta,

deputanda sunt
asserebantur,

ita

qusestione

sicut pro viribus ostendimus, reliqua quae per

cum

ipsa pariter explosa sunt.

hanc Sed in
dix-

ipsum, qui adest, assertorem

horum paucis dicam, ut

;

omiiibus innotescat quis, et unde, et qualis est

erat

enim

se

esse

Paraclitum illum,

quem

Jesus

proficiscens,
raiserat ad

humano

generi missurum se esse pro-

salutem fidelium animarum, et non longe

^aiebat,

^possit ei Paulus vas electionis et vocatus Apostolus,

unde et prsedicans veram doctrinam documentmn qucEvitis ejus, qui in me

a In codice Casinensi deficit,
lecta,
si,

^Aut

loqiiitiir Cfiri-

et paulo

post, qucestione re-

habet.

Sed necessaria

visa est utrobique correctio nostra.

vel fortasse

Vel hic nonnulla desunt,

sit ei

legendum, ut non longe

post

stolus,

fuisse

parum inferior sit Paulus Apoquem a Deo ante se ad humani generis salutem missum ait supra Manes, ita tamen ut sibi, quod perfectum erat,
Paulus, nempe, ut ipso
fuerit.

reservatum

Vide supra cap.

13.

(Velim

ita interpretari,

ut ad Jesura ei referatur.

Vid. infra cap. 34.

ei,

Censeoque emen-

dandum
hoc
est,

esse, etsi non longe post sit

ut voces non longe post,

non multo post, exponantur de S. Paulo brevi post tem-

pora inspiratione Spiritus Sancti

insigniter donato.
c

ad instruendum

fideles

tam

Cons. capp. 27. et 34.)

est, agehat, librarii,

In codice Casinensi

ut arbitror, errore

sic infra capite 29.

Jesus ad discipuhs ajebat.

^ Vulgata legit,

An

experhnentum

in grseco

tamen textu

est,

104
stus^.

ARCHELAI ET MANETIS

Et quidem quod dico tali exemplo, ^sed claHomo quidam conclusit in thesauro frumenti rius. plurimum, ita ut refertus esset locus, quem locum
^clausum
atque

signatum
;

sufficientibus

signaculis,
;

custodiri praecepit

ipse Domiiius vero ^cessit

alius

aiitem quidam

post

multum temporis

advenit ad

thesaurum, dicens se ab eo, qui signaculis locum

concluserat,

missum ad

hoc, ut etiam ipse in

eundem

thesaurum triticum congregaret. Quem cum vidissent custodes, poscebant ab eo ^signaculi fidem, quo
possint
ei,

videlicet, aperire

thesaurum, et parere

ei,

e
^

Forte fit, vel

Supra thesauri solo

:

laus

at hic sigillo claves adjungit,

antiquis custodiri consuevisse, testis est Aristophanes in comoedia,

cui titulus,

dam

conqueritur gynecseorum fores

sit,

aut etiam,

est.

sigillo obsignati

mentionem

facit

Arche-

quo pacto chariora quaeque ab

pag. 787. apud

quem mulier

quse-

sigillis, et

pessulis a maritis

obfirmari,

quem morem

irridet

Menander apud Stobseum.

S Forte recessit, vel discessit.

h Anulis pro tessera, seu signo in repetendo deposito, et majore

nuntiis fide concilianda veteres usos fuisse, ex Plauto, et Apuleio

discimus,
ita inquit

quorum primus
est anulo
ei

in

Bacchide

act. 2

scena 3

vers.
.

93
Nic.
qui

Chry. Anulum gnati

?

tui Facito, ut

memineris ferre
est

Quid opus

Chry. Quia id signum

ut reddatur.

Theotimo,
lib.

cum

illi

afferet,

aurwn
iratse

Alter vero in

10. de

Asino aureo hoc

cujusdam mulieris facinus

refert.

Anulo

mariti surrepto, rus profecta, mittit quendam servulum, sibi quidem

fidelem, sed de ipsa Fide pessime merentem, qui puellce nuntiaret,

quod eam juvems profectus ad villuiam vocaret ad

sola, et sine ullo comite

se

addito, ut

quam maiurissime

perveniret.

Et ne qua
illa

forte nasceretur veniendi contatio, tradit anulum ma?nto suhtractum, qui monstratus, fidem verhis adstipularetur
.

At

mandato

fratris obsequens (hoc enim nomen sola sciehat) respecto etiam signo
ejus,

quod offerehatur, gnaviter, ut prceceptum fuerat, incomitata

festinat, &c.
^

2 Cor.

xiii.

3.

DISPUTATIO.
tanquam ab
illo,

105

qui signaverat, misso; ^qui

cum

nec

claves ostenderet,

neque signaculorum fidem deferret,

est, et

(neque enim liabebat jus) a custodibus ejectus

fugatus
;

fur

enim

potius, et latro

ab

eis esse

depre-

ex hoc, quod post multum tempiis, quam promissum fuerat,

adesse desideret, iieque claves, neque signacula, ne-

henditur,

convictus, et '^confugatus etiam

que ullum omnino custodibus indicium deferens, non quantitatem frumenti reconditi sciens; quee omnia manifesta indicia sunt, nequaquam eum ab illo esse
transmissum,
^et ideo, iit conseqiienter erat,
est.
si

a custo-

dibus reservatus

XXVII.
plum.

Aliud etiam,

Homo

exemquidam paterfamilias dives plurimum,

videtur, dicimiis
iiliis

ad tempus peregre abfuturns,

suis pollicitus est,

missurum se esse aliquem, qui pro se distribueret eis ex sequo substantiam. Et quidem non multo post misit tutum virum quendam, jiistum, et verum, qui

cum venisset, suscepta omnium instruere eam

uiiiversa

substantia,

primo

ac regere studuit, laborans

plurimum in itineribus, "'sedens ipse per se suis manibus opus faciens, et ministraiis. " Deinde turus testamentum scribit, propinquis suis et proximis omnibus hsereditatem derelinquens, et signacula
i

In Casinensi Quicumque.

Sed sensus postulare

videtur, ut

qui

cum nec

legatur.

^ Forte, confutatus.
1

In codice Casinensi legitur,

est, et ideo

et ideo consequenter.

(For. repo^.
r. e.)

nendum

consequenter thesaurus
se.
(

custodibus

Forte, sed et ipse per

Maxirae Paulum hic

significari

firmat cap. 34.)

" In codice Casinensi, Deinde die moriturus, nos secundam vocem, ex preecedentis verbi postremse syllab^ repetitione veluti

insertam, sustulimus.

Vel fortasse iegendum, Deinde

die,

qua

moriturus erat, testamentum. VOL. V.

106
dedit
eis,

ARCHELAI ET MANETIS
et

nominatim singulos convocans,

praecepit

eis servare haereditatem, et custodire,

ac regere sub-

stantiam, sicut susceperant, et perfrui bonis et fructibus, ipsi

domini bseredesque
sin

derelicti.

Si qui vero

ex agri bujus fructibus percipere rogaret, indulgenter

praeberent
;

autem cohseredem

se dicens, expos-

ceret, devitarent,

atque alienum esse pronunciarent

opus autem magis facere debere eura, qui recipi velit.

Quomodo

ergo bis omnibus bene, recteque dis-

positis et

statutis, ac

plurimo tempore in eo statu

qui post trecentos fere annos

perseverantibus,
venerit, et

eum

bseredem esse se coniirmet, non abjicie-

mus, non juste alienum pronunciamus, qui nec de

propinquis se esse ostendit, qui defuncto nostro non
adfuerit segrotanti, qui in exequias
fixo,

qui sepulcbro non adstiterit, qui

non ierit Cruciomnino nesciat,

quomodo, aut qualiter defunctus est, qui deiiique tbesaurum frumenti ingredi cupiat, nullo indicio
delato ab eo, qui

quam latronem
bus expellemus

et
?

obsignavent? Nonne eum, tanfurem abjiciemus, ac modis omniHiec igitur signa, quge in
iste
pi*sedictis

comprehendimus exemplis,
est mitti, in

non deferens

adest,

dicens se esse Paraclitum, qui ab Jesu praesignatus

quo Pmendacem, ignorans fortasse asse-

Aut

nihil video, aut ita restituendus est hic locus manifeste

;

corruptas

nam

in

codice ita scribitur.

Sin autera conderem se

dicens, exposceret, devitarent persequi, alienmn esse pronimciaret.

Hoc eodem argumento

rus Heracleota in cap. 14.

adversus Montanistas utitur Theodo-

Evang. Joan. vers.

17.

cum

inquit,

Nam,

si

illis

7ion

diligentibus solum, sed et

pro Deo mortem appe-

tentibus,

non misisset, quein promiserat Paraclitum, secundum Phryin

giorum impietatem, mendacium

vero, ciim sit ipsa

Evangeliis reperiretur,

Quod

si

vcritas, miserit iis

Spiritmn Sanctum, teniere

et

errando

comminiscimtur, dicentes per Montanum,

Priscillam

DISPUTATIO.
ret
;

107

Jesum qui enim dixerat se non multo post missurum esse Paraclitum, invenitur *'post trecentos, et
eo amplius annos misisse himc, sicut ipse
sibi testi-

monium
illi,

perhibet.

Quid dicent Jesu

illo

in die judicii

qui
?

nuiic

jam vita excesserunt ex Nonne hsec apud eum

si

tempore usque

allegabunt, noli nos

cruciare,

opera tua non fecimus; cur enim

cum
esse

promiseris

sub Tiberio
^

Cgesare

missurum
et

te

Paraclitum, qui
titia,

argueret nos de peccato,

de jusmisisti,

sub Probo

demum Romano

Imperatore

orphanos dereliquisti,

qumn

vos orphanos,

cum ipse dixeris, ^noti derelmcum ipse dixeris te, mox ires,

missurum esse Paraclitum ? Quid poteramus orphani facere, non habentes tutorem, nihil nos deliquimus, tu nos fefellisti? ^Sed absit hoc a Domino nostro Jesu Christo Salvatore omnis ammoe. ^js^oi^ enim moratus est in promissionibus suis, sed cum dixisset, ^ Vado ad Patrem meiim, et mitto vobis Paroclitum,
statim misit, dividens, donans discipulis suis; ^abundantius vero conferens Paulo.
missum
esse Paraclitum post

ducentos et triginta annos ab Apo-

stolica gratia transactos.

q Contentionis sestu actus videtur hic dixisse Archelaus, post

trecentos et amplius annos a Christi

sisse
:

nam

a Christi morte usque ad habitse

circiter ccxlix.

mortem Manetem emercum Manete dispuVide

prsefa-

tationis

tempus, anni

intercedunt.

tionem nostram in Archelao.

^'

Parva mutatione hunc locum

recte, ni fallor,

emendavimus,

qui in codice Casinensi ita se habet.

nostro Jesu Christo Salvatore
s

Sed

absit hanc

Domino

omne animce.

Mire hic

et in seqq.

depravatus est codex Casinensis, in quo

legitur,

Ahundantibus vero confitens Paulo.

Manes

dixit,

Tuum

et

ipsius indicio
'

comprehensus es ; hcec enim versum

8.
iii.
'

te locutus, igno-

Joan. xvi.

Joan. xiv. i8.

Joan. xiv. 12. et xvi, 28.

[For. respicitur ad 2 Pet.

9.]

'*

lOS

ARCHELAI ET MANETIS
dixit, Tuimetipsius indicio comte locutus, ignoes.

XXVIII. Manes
prehensus
ras,

Haec enini adversum

in

quia

dum

me

vis

probra
si,

coiijicere,

majori culpse

succumbis.

Dic age

niihi,

ut

ais,

qui a Tiberio

usque ad Probum defuncti sunt, dicent ad Jesum, noli nos judicare, quia opera tua non fecimus, non

enim misisti nobis Paraclitura, *cum dixeris te missurum non multo raagis illi hsec dicent, qui a Movse usque ad adventum ipsius Jesu Christi vita
;

excesserunt, 'eo et rectius dicent, "noL* nos tradere

tormentis, quoniam agnitionem tui non accepimus?

adventum decesserunt, jure hsec allegare videbuntur? verum etiam illi qui ab Adam usque ad adventum Jesu obierunt? Neque Paracliti enim scientiam consecuti sunt, neque Jesu doctrina eruditi sunt. ^Sed hoc solum ultimum genus hominum, ut ais, quod a Tiberio est, salventiir ipse enim Eos Christiis de maledicto legis
Et
noii

solum

hi,

qui ante ipsius

redemit, sicut Paulus testimonium dedit, ^Quia litera

rans, quia

dum me

vis

probra conjicere, majori

culpcE se succitmbit.

Oic age mihi

dicent

studias, qua Tiberio usque

nolite nos judicare.

ad Probum defuncti
tot

sunt,

ad Jesum,

Nos

menda, quantum

per conjecturas
t

licuit,

abstergere conati sumus.

et

Verbum, missurum, nostra est additio, cum in Casinensi desit sane vocem illam, vel quid simile ibi deficere ipsa orationis
est, noli

series ostendit.

^ In Casinensi

nostra de tormentis, nullo sensu,

nisi,

ut

editum
X

est, corrigatur.

In codice Casinensi
eas,

sic legitur,

Sed hoc solum ultimum genus

hominum, ut
illa,

quod

Tiberio est, salventur.

Nos autem verba

alterius loci infra

ut eas, interpretati

sumus

ut ais,

exemplo

cap. 30. ubi ut as, pro ut ais, vel, ut asseris, a librario scriptum
fuisse,
'

sensu ipso poscente, conjecimus.

[For.

reponendum

est

ei.']

'

Gal.

iii.

13.

^2 Cor.

iii.

6, 7.

DISPUTATIO.

109

occidit, nec quenquam mmficat^ et, Qnod lejc ministerinm mortis est^ virtusque peccati. Archelaus di
'

xiT, ^Erras nesciens scripturas^ neque virtutem

multi enim etiam post adventum

perierunt, et pereunt,
lii

Cliristi usqiie

Dei nunc

scilicet,

qui operibus justitite qui

deservire noluerunt

illi

vero

soli,

susceperunt

eum,
fieri.

et suscipiunt, ^Potestatem acceperiint filii

Non enim omnes

dixit

Dei sed neque tempus

mundi,

terminavit, Quicunque enim^ inquit, acceperunt ewn,

Adest autem semper

nec cessat

justis viris, a creatura

inquirere sanguinem
justi,

ipsorum 'ex sanZacliarise.

guine Abel

iisque

ad

sanguinem
illi

Unde
non
sent,

ergo Abel justus, et

qui
inter justos

omnes

reliqui xper

ordinem,

esset

cum lex cum Prophetae oborti non esnec prophetiae munus implessent ? Nonne
enumerantur,
Moysi,

justi effecti sunt

ex eo quod legem implebant, ^Ostendens unusquisque eorum ^opus legis scriptimi in

cordibus
suis,

testimo7imm reddentc
qiiis

eis

conscientia

siia

quae legis sunt, facit, hic legem

est
los

legem non habens, naturaliter, non habens, ipse sibi lex. Et intuere miiltitudinem legum per siiigujustos, qui bene agebant vitam siiani, nunc ex
f
ali-

Cum

enim

semetipsis proferentes in cordibus suis insitam Dei

legem, nunc a propriis parentibus inquirentes,

quando etiam ab antiquioribus

tes.

et senioribus addiscen-

Verum
justitiae

ad
y

quia pauci ^per hunc modum poterant culmen ascendere, idest, per parentum

In codice Casinensi, qui per ordinem, qui interjustos,

In

eodem codice

scribitur, opus legis scriptura.

licet in

a Ita videtur

legendum,

codice Casinensi scribatur, jm^

hunc mundum.

Cor. XV. 56.

xxiii.

'

Mat.

xxii. 29.

Joann.

i.

12.

Mat.

35.

^j^om.ii. 15.

110

ARCHELAI ET MANETIS

traditiones, imlla in literis lege conscripta, miseratus

Deus hiimanum genus, et scriptam legem per Moysen voluit liominibus dare, quoniam quidem non apprime in cordibus eorum naturalis legis sequitas
est

retinebatur.
fit

Consona

igitur primge creationi

humanse

Moysen datur salutis Si enim aestimamus hominem causa plurimorum. sine operibus legis justificari, et Abraham reputatus
in literis legislatio, quse per
est justus,

quanto magis

ii,

qui adimpleverint legem,

continentem ea qu9e bominibus expediunt, justitiam

conseqiientur ?

monum
misse

Et quoniam trium solummodo sermentionem fecisti, de quibus Apostolus dixit,

maledicto
:

'Ministeriu7?i mortis esse legem, et, "Ohristum rede-

nos de

legis,

et

quoniam,

Virtus

peccati est lew

tibi

adde adhuc, et dic quantacunque

dixit,

videntur adversus legem esse conscripta.

XXIX. Manes
Jesiis

An

non idem
estis, et

est,

quod

ad discipulos aiebat, incredulos eos esse de^

monstrans,

Vos ew patre Diabolo

desideria

patris vestri facere vidtisf

Hoc

utique

dicit,

quia

quanta voluerit maligiius Princeps hujus mundi, et quanta desideraverit, per Moysen scripserit, et dederit

hominibus facienda.
est

initio, et in veritate

non

non

cum

loquitiir

enim homicida est ab quoniam veritas in eo mendacium, de suis propriis

^llle
stetit,
est,

loquitur,

qiioniam

mendax

sicut

et

pater

ejiis.

Archelaus
et alia, quse

dixit, ^Sufficit tibi hsec, sunt, an habes

dicas?

Manes

dixit,
his

Habeo qui-dem
contentus
ero.

multa, et

horum majora; sed Archelaus dixit, Exemplum,

a
'

scilicet,

accipiamus
?J

[Nonne legend.
2

tibi Jkec sunt,

"

an hahes &c.
^

Cor.

iii.

7,

Galat.

iii.

13.

Cor. xv. 56.

^*

Joan.

viii.

44.

Joan. ibid.

DISPUTATIO.
ex
his,

111
iit

eorum quae habere

sin

te dicis,
reliqiia

si

hsec recte
liis

positg, fuerint inventa,

etiam

cum

adnu-

merentur;

minus, ^ero ego obnoxius sententioe

Judicum,

id est, victi

ignominiam feram.

Ais ergo

niinisteriuni mortis esse legem, et

Principem hujus
usque ad Mosen,
sine dubio, quia

mundi mortem, regnare ab

scriptum est enim,
^

Adam

In

eos

qui ^non peccaveru7it.

Manes

dixit,

Ergo mors regnavit

dualitas est, nec aliter, nisi "^essent ingenita.

Ar-

CHELAUS DixiT, Et quomodo ingenita mors certo ex tempore regni sumit exordium? ab Adam enim, Manes dixit, inquit, et non dixit ante Adam. Quomodo vero, et justorum, et peccatorum obtinuArchelaus dixit, Cum prius erit regnum, dicito. confessus fueris, quia a tempore, et non seternitate
regnavit,

hoc, quia

tum dicam. Manes dixit, Scriptum est ^Ab Adam usque ad Mosen regnavit. ArCHELAUS DixiT, Ergo et finem habet, quod coepit ^ex tempore, et verum est illud, quod dictum est, quia Etiam ingenita non ^Absoiyta est mors iii victoria.
erit,

qu9e et initium habere monstratur, et finem.

^ [For. eris ergo, et ^roferamferas.']

c Irenseus

quoque

lib. 3.

adv. haereses cap. 20.

:

cum

particula

negativa laudat hunc D. Pauli locum

in libro

unde patet D. Augustinum

lib.
i.

de Peccat. meritis et remiss.

cap. ii. recte

cen-

suisse, ita

ad grsecorum codicum fidem legendum esse,

licet in

majori latinorum codicum parte sine particula negativa legeretur.

Hanc tamen postremam lectionem

Ambrosii opera, sed ejus

multis contendit veram esse

Hilarius Diaconus in commentariis ad

eum

Pauli locum inter D.

opinionem, utpote originali peccato

adversantem, rejecit Ecclesia, quse probatam D. Augustino lectio-

nem
^

in latinis

quoque

sacrss Scripturse codicibus

huc usque

re-

tinuit.

[Malim

esset.l
re.

In codice Casinensi manifesto errore sciibitur, exemplo

'

Rom.

V, 14.

'

Rom.

ibid.

Cor. xv. 54.

112

ARCHELAI ET MANETIS
dixit,

Manes
DixiT,
fecit,

Deus ergo eam

;

fecit.

Archelaus

Nequaquam
nec
lcptatiir

absit; ^Deus

enim mortem non

vivorum,

in

perditione
fecit, facta

Manes

DixiT,

Deus eam non

a quo acceperit imperium, vel

cito.

tamen est, ut ais a quo creata sit, dimors

lia-

Archelaus

dixit,

Si

hoc plenissime osten-

dero, qiiod substantiam

ingenitEe naturae

bere non possit, nonne confiteberis

et

unum Deum

esse,

Imnc ingenitum ? Manes dixit, Loquere, subtiliter enim vis ^discere. Archelaus dixit, Quia tu verba illa ita protulisti, tanquam tibi proiicerent ad ostensionem ingenitae radicis sufficiunt tamen nobis
;

et ea, quae supra tr^ctata sunt, in quibus plenissime

ostendimus, impossibile esse duarum naturarum in-

genitarum existere posse

substaiitias.
ea, quae

XXX.

Judices dixerunt, Dic ad

nuper

proposuit, Archelae. Archelaus dixit, Principem mundi, et malignum, et tenebras, et mortem unum

eimdemque
ter hoc,

esse dicit, legemque ab eo datam, propquod scriptum est, ^Ministerium mortis, et

reliqua, qu^e objecit.

Quoniam, eii^quam,

sicut su-

perius diximus,

malorum memoriae

lex non diligen;

ter haerebat, scripta naturaliter in cordibus

eorum neque apud seniores erat satis iirma traditio, ^cum eis inimica semper memoriae inhaesisset oblivio, et
aliter quis eruditur

a magistro, aliter a semetipso,

perveniebat facile legis naturaliter scriptce transgressio, et

ex praevaricatione mandatoriim regnum mors

est

in

hominibus obtinebat; hujuscemodi

d Fortasse, dicere.
^

enim gelo.

In codice Casinensi male, iniquam.

(Reponendum
^

A^idetur iniquce.

Confer superiora pag.

est

1.

3.)

Ita necessario
scribitur,
'

eraendanda visa

ejusdem codicis

lectio, in

quo

cum eas inimica semper

i.

rnemorice ineresis sed ohlivio.

iii.

Sap.

13.

'

Galat.

13.

Cor.

iii.

7.

DISPUTATIO.

113

nus liominum, quod virga ferrea regi indigeat a Deo. Exultabat ergo mors, et cum omiii potestate regiiabat usque ad Moysen, etiam
verant, boc
iii

eos, qiii noii pecca;

modo, quo diximus

super peccatores
fuit

quidem, veluti proprios, sibique subjectos, sicut

'

Cain, et Juda; super justos vero propter boc, quod non consentirent ei, quin potius resisterent, abscin-

dentes a se libidinum vitia et concupiscentias, veluti

hi,

qui fuerant ab Abel, et usque ad

ZacbariaiTi,
illius.
iiliis

Hransferens seraper usque ad tempus in similes

Cum

vero adfuisset Moyses, et legem dedisset

Israel, et revocasset eis in

memoriam omnes
observare

justifi-

cationes
facere,

legis,

quaicuiique
solos,

oportebat, et

eos vero
;

qui prsevaricarentur legem,

morti traderet
regnaret
;

intercisa est mors,

ne super omnes
di-

regnabat enim super peccatores solos,

^ne contigeris hos, qui

cente

sibi lege,

mea

praecepta

Hujus ergo verbi ministerium Moyses detulit morti, reliquos omnes praevaricatores legis '^interitui tradens; non enim pro eo, ut omnino mors nulla ex parte regnaret, Moyses advenit, cum utique
custodiunt.

plurimi etiam post Moyseii sub mortis ditione tenerentur.

Ex
soli

boc mi?iisterium mortis appellatuni

transgressores legis puniebaiitiir,

est,

*quoniam

non

^ In Casinensi codice, interit ut tradens, manifestus librarii

error.
^

Scite adversus Manichaeos, ut videtur, Jo.

7.

Chrysostomus

in

hunc D.Pauli locum Homilia

intelligit.

Per mortis autem ministerimn legem

Atque interim

vide,

quam

sedulo

in

ista

comparatione

caveat,

ne ullam h(ereticis ansam prcebeat.

efficit,

Non

enim dixit lex

ministra^

mortem

sed mortis ministratio

est.

Mortem enim
'

'

[Corrigendum

Judas.~\
3

[For. transiens,']

pg^ cv. 15.

VOL. V.

114

ARCHELAI ET MANETIS
ea,

etiam conservatores, sicut Abel faciens

sunt, et custodiens,

quie legis

quem

Cain, vas maligni effectus,

tiim,

Verum etiam post hsec voluit mors pacquod fuerat per Moysen positum, rescindere, et et irruit quidem in proregnare deiiuo super justos
interemit.
;

plietas, interiiciens, et lapidans eos, qui missi erant a

Deo usque ad Zachariam.

Jesus, justitiam

Dominus autem meus

custodiens, indignatus

Moysi

legis

adversus
illius

mortem pro

prnevaricatione ^pacti, et totiiis

ministerii,

advenire dignatus est in hominis

corpore, vindicaturus non semetipsum, sed Moysen,

et eos, qui ex

ordine post ipsum fuerant violentia

mortis oppressi.
raodi

Malignus

\^ero

ignorans hujusce-

dispensationem, ingressus est Judam, ut per

interficeret

ipsum

justum.

eum, sicut antea Abel interfecerat Sed cum intrasset in Judam, poenitentia ductus, se ipse siispendit: propter quod ait sermo divinus, Ubi est mors victoria tiia, ubi est mors acuhat,

non autem pariebat.

Nam peccatum

id erat, qiiod

mortem
;

effi-

ciebat.

Lex autem mortem

invehebat, ac peccatum indicabat

non

autem faciebat.

Malum
existeret
;

enim apertius detegebat, ac plectebat, non

.

autem ad malum impellebat

fieret, aut

Neque ad

id ministrabat , ut
is,

peccatum
;

mors

sed ut pcenas daret

qui peccasset

ac

proinde hac quoque ratione peccatum delebat.

Nam dum

ipsa pecca-

tum adeo formidandum

bat, ut

esse ostenderet,

procul dubio hoc etiam facie-

ipsum fugiendum esse videretur.

Quemadmodum
est,

igitur

is,

qui etisem in
cianti

manus smnit, ac

sonti caput amputat, judici

pronun-

ministrum se prcebet, neque ipse

sit,

qui interimit, etiam si

is,

alioqui ipse

qui caput abscindit

;

nec rursus

qui sententiam

profert, ac sontem condemnat

improbitas.
rebat
;

sed ejus, de quo supplicimn sumitur,

Eodem

niodo hic quoque noti lex erat,

et

qum necem

affe-

sed peccaium ipsiim erat, quod

intenmebat, et condem-

nabat.
i

In codice Casinensi

est, acti,

quod etiam manifesta

est librarii

hallucinatio.

DISPUTATIO.
leus

115
in victoria.

tuusf Et ^Absorpta

est

mors

Hac
ser-

ergo ex causa Ministerium mortis appellata est lex,

quia peccantes
prsevaricantes
niorti
traclebat,

vantes autem

se,

defendebat a morte, et constitueiiostri

bat in gloria, ope atque auxilio Domini

Christi.

Jesu

XXXI. Audi
in loco pervideo,

etiam et de

eo,

quod dictum

est,

^Qiii redemit 7ios de maledicto legis Christiis.

Hoc

magnificum Dei famulum jNIoysen

liis,

^imaginariam
tradidisse, et

legem

qui recte Welint videre,

legem veram.

Sicut enim

Deus ciim

fecisset

mundum,

et omnia, quoe in eo sunt, in sex

diebus, requievit in die septima ab

suis;

omnibus operibus

non

dico, quia "^requieverit fatigatus, sed quo-

niam ad perfectum adduxerat omnem, qiiam facere disposuerat, creaturam denique ait, ^Pater meus us:

que modo operatur,

et ecjo

operor.

Numquidnam

cse-

Imaginariam
esset et

Archelaus vocat legem vetus testaraentum,

quod typus

imago

futurae novse legis.

Sic et

Petrum de
quod
illum,

Vineis in epistolis suis non semel, imaginarium

hominem vocasse

nuntium, seu legatum observat Cangius

iii

Glossario,

a quo missus fuerat, representet, et ejus velut iraaginem referat.

Utitur et hac voce Evagrii

tione Theophili Episcopi Alexandrini

Monachi vetus interpres in cum Simone Judseo

disputacap.
1

ubi sabbata imaginariam requiem vocat septimae

illius diei, in

qua

Deum, mundi
tur.

creatioiie absoluta, requievisse

pagina sacra testa-

Quare Archelaus

in responsione

ad Diodorum presbyterum

infra cap. 41. totus est in

demonstrando, non esse rejiciendum

vetus testamentum, quia tanquam speculum veram nobis exprimit

novse legis imaginem.
1

Forte, velint vivere.

In Casinensi

est, 7'equie reqnieverit,

sed ea lectio nobis visa

sit.

est unius

ejusdemque vocis
'

repetitio nisi potius graecismus

'

Cor. XV. 54.

Gal.

iii.

13.

Joan.

v.

17.

Q 2

116

ARCHELAI ET MANETIS
facit,

lum

aut solem, aut hominem, aut animalia, aut

?

virgulta, aut tale aliquid

perfectis, a tali

Sed

his

quidem
salvat.

visibilibus

opere conquievit; "invisibilia autem,

Ita ergo
est,

et intrinsecus

usque modo operans,

etiam unumqueiique nostrum, sicut ipse Deus

indesinenter huic operi legislator vult esse devinctum a secularibus jubet protinus conquiescere, et
:

omnino nullum opus gerere mundanum,

pellatur sabbatum.
'

et

hoc ap-

Addidit etiam hoc in lege, nihil

absurdum

fieri

debere, sed observare nos, et diri-

gere vitam nostram ex sequo et justo.

Et imminehis,

bat haec lex, acerrime maledictum inferens

qui

eam
et

fuissent transgressi

sed quoniam homines erant

illi,

et sicut etiam nobis frequenter accidit, con-

troversiae oriebantur, et irrogabantur injuriae, et lex

statim districtissimam oiiltionem,

torquebat, ita ut
si

quam

feeerat, re-

quis

pauperum

voluisset in sab-

bato fascem
tus,

ligiii

colligere,

sub maledicto legis effec:

morti continuo subjiceretur

^Arctabantur ergo
jEgyptiis fuerant

coertione legis

homines, qui

cum

educati, nec poterant poenas legis, et maledicta tole-

Casinensis habet,

invisibili

autem

et trinsecus.

Sic

videtur, ut editum est,

vel invisibilia

autem

intrinsecus.

legendum Deus

enim ut inquit D. Augustinus

in libro de Gratia Christi cap. 24.

;

non lege atque

doctrina insonante forinsecus

sed interna atque

occulta mirabili ac ineffabili potestate operatur in cordibus homi-

num non solum

Similia inculcat
alibi passira.

veras revelationes, sed etiam bonas voluntates.

tum

in capite decirao tertio

ejusdem operis, tum

In Casinensi codice, ultionem fecerat retorquehat.

saria

Sed neces-

visa est

relativi

articuli

additio, ne

sensus ulla ex parte

nutaret.
'

(An, ultionem fecit retorqueri?)

facinorosum, flagitiosum, ahsurdum.
'

[^,

Glossae Vet.]

Num.

XV. 32.

DISPUTATIO.
rare.

117

Jesus

Rursum autem ille, qui semper salvator est, Dominus iioster adveniens, liberavit eos ex
legis,

hujuscemodi cruciatibus
nans
eis injurias.
niilli

atque maledictis, dosed hic dixit,

Nec,

sicut

Moyses, severitate usus

;

est legis,
'si

iodulgendo injuriam

quis passus fuerit a proximo suo injuriam, indul-

geat non semel tantum, sed et nec secundo, nec tertio, Jiec
si

solum

septies,

sed septuagesies septies

quod
iiltra

post ha3c injuriam permanserit irrogando, tunc delegi

mum

eum

debere succumbere Moysi, nec

in injuriis perseverat,

veniam

dari ei, qui

septnagesies

septies

fuerit
si

indultum.

cum sibi Non solum

Sancto,

autem

liuic,

sed etiam

quis Filio hominis intalisset

Si

injuriam,

veniam

dedit.

veiO Spiritui

duobus eum subdidit maledictis, id est Moysi legis, Moysi quidem in prossenti, siuo vero in juet su9e dicii tempore ait enim ita, ^Neque in hoc seculOi neque infuturo remittetur ei, Moysi ergo lex est, quae
; ;

in praesenti seculo nulli

est,

veniam

tribuit

Christi vero

quse vindicat in futuro.

Ex

hoc intuere quem-

admodum
prsesenti

confirmat legem, non solum non solvens

eain, sed implens.

Redemit ergo eos ab

erat,

eo,

quod

in

positum

maledicto

legis,

ex quo Maleser-

dictiim legis appellatum est.

Haec omnis hujus

^

monis
len?,

est ratio.

Cur autem

Virtits peccati dicta sit

pro viribus nostris breviter exponemus.

est enim, ^Quiajiisto lex

Scrip-

tum

non

est posita,

sed in-

justis, et

non
et

siibditis,

impiis, et scelestis.

Non

ergo

erat tunc lex

sen,

literse posita

delinquentibus ante

Moydivini-

unde

Pharao ignorans virtutem peccati, delinfilios Israel,

quebat affligens injustis oneribus

*

Mat.

xviii.

21.

'

Mat.
'*

xii.

32.
i.

Cor. xv. 56.

Tim.

9.

118

ARCHELAI ET MANETIS
;

tate neglecta

non solum
iie

ipse, sed et

omnes, qui

cum

eo erant.

Verum

utar longiore circuitu, brevius

dicam.

Erant quidam

^gyptiorum admixti cum

populo Moysi,
serto
;

et

cum

ab eo regeretur populus in deMoyses positus esset in monte, pro eo

;

cum

ut acciperet legem
vere erat
Israelita,

impatiens populus, Piion

ille,

qui

sed qui ex iEgyptiis fuerat adconstituit

mixtus,

vitulum

sibi

Deum, secundiim
simulacra,
iii

pristinum morem, quo coluerat

quo

nec scelerum poenas aliqiiando rependeret; et ideo virtutem peccati sui penitus ignorabant quse cum
;

regressus
trucidari,

agnovisset

Moyses,

prsecepit

eos

gladiis
vir-

ex quo initium factum est sentire eos

tutem peccati per legem Moysi, et propterea Virtus

peccati appellata est lex.

XXXII. De
tum
est,
'

eo vero, quod in Evangelio scripestis,

Vos de patre Diabolo

et reliqua, bre-

viter dicimus, quia est Diabolus inoperans in nobis,

Non

pauca primitivae Ecclesise Patres ex JudEeorum sententia

loquebantur, ut ex his, quse in capite sequenti, et ad Theophili

Alexandrini disputationem

cum Simone

Judseo cap. 13. adnotaviest,

mus, lucide apparet.

Hujus generis etiam

quod hic de
Ar-

^gyptiis
chelaus;

vituli aurei constructoribus, et adoratoribus tradit

nam

in

Scemoth Rabba pag. 157.

col. i.

Et

isti

(nempe

^gyptii
isti

proselyti) fecerunt vitulum, quia colebant idololatriam, et

/ecerunt, et in causa fuerunt, ut populus peccaret.

sit

Vide quid
Isti sunt

scriptum

Exodi 32.

vers. 4.

Non
:

est

scriptum

hicy

Dii

nostri, sed isti sunt

Dii

tui

quod proselyti, qui cum Moyse

isti

ascenderant, ipsi fecerunt illum, et diwerunt Israeli,

tui.

sunt Dii

Idcirco

Deus sanctus
ver.
8.

henedictus dixit Moysi, Vade, descende,

quia corrupit populus tuus.

Vide Salomonem Jarchi,

ibid. ver. 22.

in

eundem

Exodi locum
ibid. ver. 11.

Aben Ezra
nuda

et

Abarbanellum
et

At

vel ex

sacri

Textus lectione,

ex

LXX.

Interpretum versione hanc Rabinorum conjecturam valde incertam

futilemque esse clare colligitur.
'

Joan.

viii.

44.

DISPUTATIO
qui
sui
arbitrii

119
voluit.

potestate
fecit,

tales

esse

Deus
arbi-

enim omnia, quae

trii

bona valde

fecit, liberi

seiisum unicuique dedit, qiia ratione etiam legem

posuit.

judicii

Peccare nostrum
est,

est,

ut autem non
in nostro sit
;

peccemus, Dei donum

etiam tu sine dubio

ex eo quod
Maiies,
^^et

arbitrio constitutum peccare, vel

nosti,

non peccare
si

sicut

tamen con-

gregans in uiium discipulos tuos,

eos

commonens
'judicii

ne delinquant, neve aliquid

iiijuste gerant,

legem unusquisque eorum possit evadere. Et certe qui voluerint, observant mandata, qui vero contempserint, et in perversum declinaverint, sine diibio le-

gem

judicii ferent.

Ex

hoc etiam angelorum quicaelo,

alii

dam, mandato Dei non

terunt, et aliquis
ignis,

subditi, voluntati ejus resti-

quidem de

Hanquam
afflicti,

fiilgur

cecidit

super terram,

vero ^in felicitate

ignis

'hominum

filiabus

admixti, a dracone

1 Ita restituendam censuimus depravati codicis Casinensis lec-

tionem, in quo

sic scribitiir, et

communis

ne, 8. nisi quis maluerit,

communiens.
1'

En

alter Archelai locus,

ex quo id quod in prsecedenti capite de

Hebrseorum opinionibus a
propugnatis diximus,

primitivee Ecclesiae Patribus interdum

aperte

confirmatur.

Quod enim

hic de

Angelis

cum

foeminis

usque

Philonis

concumbentibus, tradit Archelaus, jam Hebrsei, et Josephi temporibus Judieorum

Tertullianus, Justiniis,

opinio est,

quam etiam sequuntur

Clemens

Alexandrinus, Athenagoras, Methodius, Cyprianus, Lactantius, ut late probat Pamelius in Tertulliani Paradoxo i et Fevarden.

tius in notis

ad Irenaeum ejusdem opinionis asseclam

lib. iv.

cap.

70.
tos,

Horum tamen Patrum

;

nonnulli bonos a malis Angelis decep-

nonnulli malos Angelos

fuisse credidere

sed utranque opinionem

cum hominum filiabus commixtos communi calculo rejiomnes

sacrai Scripturae interpretes,
sit,

ciunt

alii

Patres, et recentiores
texere,

quorum catalogum
timus.
'

cum
Luc.

res vulgatissima

prsetermit-

[For. ut judicii.]

'

x. 18.

'

[H.

e.

adhuc

in statu

felici exsistentes.]

120
seterni

ARCHELAI ET MANETIS
poeiiam suscipere meruerunt.
cseli

Ille

igitur

iii

terram decidens nec ultra

inter

regioiiibus admissus,
eos,

homines volutatur, decipiens

sibi

atque per-

suadens

similes effiei traiisgressores, et usque in

hodiernum adversariiis est mandatis Dei. Sed non omnes lapsum ruinse ejiis sequentur, pro eo quod ex hoc enim et apuniciiique libertas arbitrii est pellatus est Diabolus, eo quod transitum fecerit de caelestibus, et quod in terris mandato Dei obtrecta;

sit, qui prius manDominus Jesus ait ad Diaboliim, Vade post me Satana. Et sine dubio ire post Deum, Et iterum quod ait ad euni, Dominum servi est. Deum tuiim adorabis, et ipsi soli servies. Quoniam ergo obtemperabant quidam hominum voluntatibus

tor existeret.

Quia autem Deus

datum
'

dedit, ipse

ipsius,

audierunt a Salvatore,

""

Vos ex patre Diabolo

estis, et

desideria patris vestrifacere vultis.

Denique,

cum

faciant voluntates ejas, audiunt, ^Generatio vi-

peraru7n, quis vobis osteyidit fugere ab ira venturaf

Facite

ergo fructum digniim pcenitentice.

^

Ex hoc

ergo pervide
bitrii.

quanta

vis sit

hominem
si

liberi esse ar-

Dicat tamen etiam ipse,

est

judicium pioEst judicium.

rum, et impiorum.

Manes

dixit,

Archelaus

dixit, Puto quse ^a nobis de Diabolo non parum rationis et pietatis obtinent. dicta sunt, Habet enim et unaqua?que creatura ordinem suum,
alius

quidem ordo animalium est, atque

et
invisibilis,

humani generis, et alius una vero et alius angelorum

est
;

sola inconvertibiL*s est divina substantia, seterna, et

sicut et

omnibus riotum

est,

secundum
in

In Casinensi legitur contrario sensu,

vobis,

quod tamen

hunc locum non quadrat.

'

Mat.

iv.

lo.

'

Joan.

viii.

44.

Mat.

iii.

7.

[Hoc

est,

quantum

valeat hominis liberum arbitrium.]

DISPUTATIO.
illud, quocl

121
vidit un-

scriptum

est,

^Dominum nemo

quam,
est,

nisi imigeyiitus filius^ qid est

sinu Patris\

"Reliquai ergo omnes creaturse visibiles sint necesse

cselum, terra, mare, homines, angeli, arcliaiigeli
vero,

Deus

cum
istis

a nullo

unquam

visus

sit,
?

quid

ei

potest ex

creaturis esse

homousion

Uiicle et

singula quieque secunclum ordinem

dicimus habere substaiitiam.

suum propriam Tu vero ex uiio omne

animal, quod movetur, factum dicis, et substantiam

Deo

accepisse dicis similem, et posse

;

eam

peccare,

atque ad judicium venire

et

eum non

vis recipere

sermonem dicentem, Diabolum angelum fuisse, et in pi-cOvaricatione decidisse, et non esse ejusdem ciim

Deo
qui a

substantise; interimere

debes judicii
Si

'^ratione,

ut quis nostrum fallat appareat.

enim non potest

Deo creatus est aiigelus, in transgressione decidere, quomodo potest pars Dei anima peccare ? Si
vero judicium esse dicis peccantium animarum, et
t

Hunc locum
I
j
.

iisdem verbis laudat Irenseus adv. Heeres.

Vulgatse versionem sequatur.

lib.

iii.

cap.

licet alibi

" Archelaus hic

plectitur, qui

veterum quorundam Patrum sententiam am-

solum

Deum

incorporeum

reliqua vero creata

om-

nia corporea esse putarunt, quod

ipsis subsisterent
;

nempe

loco circumscripta, in se

licet nostri respectu, qui crassa et

densa cor-

pora habemus, incorporeos

dici putarent.

Vide Dionysium Petalib.

i.

vium tomo
pendit.

tertio

Theologicorum dogmatum

cap. 2. et se-

quentibus, ubi latissime

omnium Patrum
sensus
sit

ea de re sententias ex-

^ Forte, rationem, ut

non debere Manetem judicium

admittere,

dogmata de homine, et Angelis judicio adversentur. In grseco enim textu hujus disputationis, fortasse scriptum erat, quod cum occidere pariter, ac auferre, et de
ejus

cum

raedio toUere

significet^

priorem sensum secutus est non

satis
e.

accuratus, nec satis elegans antiquus interpres.

{Interimi, h.

condemnari, pro interimere, hic legere malim.)

'

Joan.

i.

18.

VOL. V.

l^
unius eas

ARCHELAI ET MANETIS
cum Deo
dicis esse substantise, et tanien
iiatura, dicis nihilo;

cum

de divina eas asseras esse

minus yDei non servare mandata etiam sic plurimum meus sermo zprocedit, dicens primo Diabolum, eo quod mandatum non servaverit, decidisse non enim erat ex Dei substantia: decidit non tam ut
;

laederet

humanum
:

geniis, sed ut ^ab eo potius illu-

deretur

dedit

enim nobis potestatem calcandi super

scorpiones,
et

serpentes, ^et
imici.

omnem

virtutem in-

XXXIII. JuDiCES DiXERUNT,

dit

Sufficieiiter ^osten-

de

origine Diaboli.

Cum
;

enim utraque pars

futurum esse judicium, necessario liberi ^quo evidenter osarbitrii unusquisque monstratur est, quod unusquisque in quamtenso, nulli dubium
confitetur

cunque

elegerit partem, propria usus fuerit arbitrii

potestate.

Manes

dixit, ^Si a

Deo

bonus, ut asseut

y Series et consequentia serraonis legatur,

omnino videtur postulare

legendum
piitet,

Dei non servare mandata,

;

licet in

Casinensi codice desit

negativa particula

nisi quis

potias

Dei

servare,

vel non servare mandata, pro arbitrii scilicet libertate.

In Casinensi, prcscedit.
a In

eodem

codice legitur, Quo videntur ostenso nulli dubium est

unusquisque in quamcunque elegerit partem propria usus arhitrii

potestate.

Nos an

recte

locum hunc emendaverimus, videant

ita

Eruditi.

^ Codex Casinensis hic

se

habet, Si

Deo

bomis, ut as

mendacem
de malo
viii.

esse dixisti Jesus.

Abutebatur autem Manes, ut suum

redarguit Jesus, Vos ex patre
ille

Deo dogma
44. in quo

statueret, Joannis Evangelii loco in cap.

^. et

sic Pharisseos

diabolo estis, et desideria patris vestri vultis facere;

homicida

erat ab initio, et in veritate non stetit, quia non est veritas in eo

cum
pater
'

loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia

ejus.

mendax

est, et

Quare hoc argumento Archelaum hic urget Manes.

xl.

[Conf. Job.

10.]

'

Luc.

x. 19.

[For. ostenditur.]

DISPUTATIO.
ris,

123

Jesum. Archelaus dixit, Confitere primo, quia vera sit ratio eorura, quse nunc adduximus, et tunc ostendam tibi patrem ejus. Ma-

mendacem

esse dixisti

MES DixiT,
et

Si mihi ostenderis
niliil

Deo horum

adscripseris, tunc tibi

fides.

patrem ejus mendacem, de omnidixit,

bus accominodabitur
tione prolata,
sicut

Archelaus
viget

Omni
etiam
te tu

ratione de Diabolo diligenter exposita, et dispensa-

hominum

sensus,

apud seipsum potest

sit,

diligeiiter advertere, quis iste

qui Diaboli appellatus est pater.

tibi

Sed cum

Paraclitum esse dicas, plurimum

etiam ab huprodidisti
sit

mana

deest

pmdentia.
dixit
est,
^.

Quoniam ergo
ille
. .

ignorantiam tuam, dicam ego ^quid

Diaboli.
nis

pater

Manes
coiiditor

dico

et adjecit,

om-

qui

vel creator aliquorum, pater

eorum .... condiderit, appellatur. Archelaus dixiT, Miror quomodo salteni hoc recta ratione responderis,

nec celaveris sermonis hujus intelligentiam, vel

naturam.

Audi jam ex
et
inquireiis

hoc,

quis

sit

pater ejus.

Cum

ex cselorum regno

cecidisset, erat super terras,

intendens,

cui

se

posset

adjungere,

quem ex

quoque nequitiae quidem donec homo non Et suae valeret efficere. erat, neque ille appellabatur homicidaj neque cum
consortio sui participem
Si a

Deo

sola

promanant bona, ipseque surame bonus

fuisse

est,

raen-

dacem oportet
torem

Jesum, qui

in Joannis Evangelio, Diaboli

patrem non modo mendacem

extitisse dicit.

esse, sed et

mendacis Diaboli crea-

Hinc autem patet non improbandam esse Deo honus, ut asseris, emendationem nostram, qua legimus, Si mendacem esse dixisti Jesum. (Malim reponere, Si Deo Diabolus.)
<"'

Forte, quis

ille sit.

d Lacunse

istae

facile

impleri posse videntur,

et

si

ita

legamus.

Manes

dixit,

Jam

dico

adjecit^

omnis,

8(C.

pater eorum, qu<e

condiderit, appellatur.

124
patre

ARCHELAI ET MANETIS
mendax
;

post

lisec

vero,

cum

factus

esset

liomo, ac raendacio ejus fuisset et circumventione

cum sese inseruisset corpori serpentis pientioris omnium bestiarum, tunc appellatus meiidax, una cum patre suo, ^et eifectum est non
deceptus,

sa-

est

so-

lum super ipsum mendacii maledictum, sed

patrem
sese,
ejus.

et super

Cum

ergo serpens recepisset

eum

in

et

recepisset

universum,

tanquam prepgnans
evomere enim hocoepit

effectus est, ingentis malitise fascem portans, et erat

sicut puerpera, quse partu urgetur, voleiis

maligiife suggestionis ejus ^agitata.

Priini

minis gloriam graviter ferens serpens, ingressus paradisiim, et conceptis in se doloribiis,

mendaces

generare sermones, et
a

mortem

parere hominibus, qui

Deo
;

fuerant figurati, et acceperant vitam.

Verum

non potuit totum se manifestura facere per serpentem sed reservavit perfectionem suam, quam deEt monstraret iu Cain, a quo generatus est totus.
per serpentem
qiiidem
:

hypocrises,

et

fallacias

ad

Evam
dium male

demonstravit

per Cain vero liomicidii exor-

dedit, insereiis se
distribuit.

primitias frugum, quas ille

Ex hoc

bomicida appellatus est ab

fefellit, diceiis,
^

initio;

inendax vero quoniam

Eritis

tanquam Dii : ejecti sunt enim postea de paradiso ilb*, quos Deos futuros esse fallebat. Efficitur ergo
prior pater ejus, qui

eum

in ntero concepit, et genuit,

;

atque in lucem edidit serpens

peperit
atqtie

secundus vero Cain,

qui per iniquitates conceptas, dolores, et parricidium

;

interfectio

etenim iniquitatem,
faciunt
^

injustitiaTn,

impietatem pariter perpetravit.

Sed

et qui-

ciinque

eum

suscipiunt, et

ejus

desideria,

In codice Casinensi, ut.

'

Forte, cogitata,

Gen.

iii.

5,

DISPUTATIO.
fratres

125

ejus

efficiuntur.

Pater ejus perfectus est

Pharao, pater ejus efficiuntur unusquisque impiorum,

pater ejus effectus est Jiidas, quia concepit quidem

eum, sed abortus est; non enim perfectum edidit partum, quia majorem personam aggressus est per Judam, et ideo abortum factum esse dico quia tan;

quam

si

mulier semen

viri

concipiat, atque in sese

quotidianos accipiat profectus, ita et Judas quotidie

sproficiebat in
pejus,

occasionibus sibi a maligno,

quasi seminibus, datis.

semen pecunioe fiirabatur enim

soeis,

cupiditas,
ea, quce

Et primum quidem fuit ei incrementum vero furtum,

;

mittebantur in loculum

do-

lores vero partus fuerunt, et collocutio

et pretii scelerata conventio
:

cum

Phari-

abortus est vero,

non partus, laqueus mortis informis.

scentias, genuisti

Sed

et tu,

si

maligniim ex te protuleris, et facias ejus concupi-

eum,

et pater ejus esse diceris

si

vero poenitentiam gesseris, et abjeceris pondus, velut

^parturies.

Ut enim

in ludis scliolaribus,

si

acceperit

quis a magistro materiam, reliquum corpus oratioiiis

ex semetipso generet, ac procreet, eorum quse genuerit,

conditor ipse dicitur

ita qiii

ex

summa

malitia

parum quid fermenti

tur necesse est

acceperit, pater et genitor dica-

illius,

qui ab initio restitit veritati.

Qiiod simili
virtiiti

modo provenire potest etiam his, qiii student nam audivi fortissimos viros dicere
;

ad Deiim, 'propter timorem tuum '^Dominum in utero

concejnmiiSf et doliiimus, et peperimiis spiritiim saliitis;
ita

et

quicurique de timore maligni concipiimt, et

g In codice Ca?inensi est, proficiehat impetiis.

Forte, Dominc.

^ [For. parturiens.

Cum
'

sequentibus autem confer Dionysii

iii.]

Al.

Frogm.

lin. 8. p.

396. vol. mei

[Isai.

xxvi, 18.]

126

ARCHELAI ET MANETIS
;

pariunt spiritum iniquitatis, ipsi patres ejus dicantur

necesse est
rio

filii

enim dicuntur, dum adhuc ministepatres vero, qui

ejus

parent,

ad perfectionem

iiialitiae

pervenerunt. Ita

namque

et

Dominus noster
estis, iilios

ait

ad Pharisaeos, Vos de patre Diabolo

illius,

eos

faciens

donec adhuc conturbari videbantur, et

cogitabant in cordibus suis mala pro bonis adversum

justos
in se

apud se talia cogitantibus, translatis malignis eorum cogitationibus, Judas malorum

;

ergo

caput, et
effectus

ad perfectum perducens iniqua

sceleris pater,

consilia,

est

immanitatis suse praemio

;

ab

eis triginta argenteis

j)ost hiiccellam

honoratus

totus

enim

^/^^

eum

jmnis ingressus

est

Diabolus.

ut diximus, postquam uterus iutumuit, et

Sed dolorum
nisi

tempus advenit, abortum fascem

eiFudit, et ideo

iniquse conceptioDis

nec perfecte pater appellabatur,

tantam tempore, quo conceptus gerebatur in utero postea vero quam confugit ad laqueum, non
eo
;

integrum videtur edidisse partum, quia poenitentia

subsecuta
est.

XXXIV.
ter

Ignorare vos non arbitror, quoniam Pa-

unum quidem
alius

intellectus:

nomen, diversos tamen habet enim pater dicitur eorum, quos

sit

naturaliter

genuerit,

iiliorum
;

alius

vero

eorum,
noster

quos tantummodo enutrierit

ris,

nonnulli vero tempoet

atque

aetatis privilegio

unde

Dominus

Jesiis

plurimos patres habere

est, et

dicitiir,

nam

et

David

pater ejus appellatus

tus est, ciim nullus
natiirse.

Josepb pater ejus puta-

borum
;

pater ejus fuerit veritate

David pater ejus dicitur a^tatis, ac temporis privilegio Josepb vero lege iiutriendi so;

Nam

'

Joan.

xiii.

27.

DISPUTATIO.
lus

27

autem Deus pater

ejus natura est, qui omiiia per

est.

Verbum suum velociter nobis maiiifestare dignatus Nec iii aliqiio remoratus Dominus iioster Je^ntra unius anni spatiuni languentium multitu:

siis,

dines reddidit sanitati, mortuos luci

'qui verbi sui

re-

potestate uiiiversa amplexus est

in

quo tandem

moratus

est,

ut in Paraclito mittendo tandiu

?

eum

remoratum credamus

tum
tem

est,

Quin potiiis, ut superius dicadfuit statim plurimum diifusus iii Paulum,

est

cujus etiam testimonio credidimus dicenti, ^Miiii ausoli

data

gratia

licec.

persecutor
est

ecclesiai

Dei,

sed

Qui prius qiiidem fiiit rursum manifestatus

Paracliti

omnibus, quia esset

iidelis

minister

per
tia,

quem
quod

uiiiversis innotuit

siDgularis ejus clemen-

et

usque ad

nos, qui

aliquando sine spe

eramus, donorum ejus largitio pervenit.

Quis eiiim
et

nostrum sperare poterat persecutorem Pauluin,

inimicum
ecclesise,

defensorem ejus ac tutorem fu-

turum? et iion solum hoc, verum etiam et magistrum ecclesiarum conditorem et architectorem.
Post liunc ergo, et post
id est, post
eos, qui

cum

ipso fuerant,

nullum alium venire secundum Scripturas speraiidum est ait enim Dominus noster Jesus de Paraclito, ^Qida et de meo accipiet.
discipulos,
;

Vas ergo probabile elegit hunc virum, quem misit ad nos Paulum ^in spiritus influxit Spiritus et sicut non super omnes homines Spiritus habitare poterat,
; i

In codice

est, inter.

Sed unum annum Christi

prcedicationi,

ac miraculls videtur adscribere Archelaus

tribus, qiiare
in

cum

aliis

antiquis Pa-

legendum,
p.

intra.

Vide infra cap. 49.

i.

(Videsis not.

Melitonis Fragm.
k

146. vol.

harum

Reliq.)

Locus corruptus. orte,inSjmntu.

Paulum, cujus
'

Influxit Spirit7is,8,c.

(For.

scripsit Archelaus,
'

in spiritum influxit Spiritus ;)

iii.

[Heb.

i.

3.]

Ephes.

8.

Joan. xvi. 14.

128
nisi

ARCHELAI ET MAiNETIS
super eum, qui
cle

^Maria Dei Genitrice natus

est, ita et in

poterat, nisi

nullum alium Spiritus Paraclitus venire super Apostolos, et super beatum Paueni?n electiojiis, inquit,

lum.
iiomen

'

Vas
in

mihi

est,

ut portet

mewn

in conspectu regum, et c/entium.

Ipse

quoque

dum
3

qratiam, quce data

prima epistola sua posuit, dicens, ^SecimDeo, iit sim inmisest mihi
in gentibus, C07isecra7is Evangeliiim Dei.

ter CJiristi

Veritatem dico in Christo, non mentioi% testimoniiim

conscie7itia
"^iVow

mihi perhiheiite

mea
effecit

in Spiritu

smicto,

Et rursum
factis.

ait,

eni7n
7ion
^'^

aiideo

quidqiia7n

loqui
et

eo7m7n, quce pei^ ine

Christus

verbo

^Ego

677

siim

7iovissi7)ius 07n7iiu7n

Aposto-

lo7m7n, qui 7ion siun dignus voca7'i Apostolus.

Gratia

aiitem
timi

Dei

su7n id qiiod swn,

Et eos qui

ejc'peri77ie7i'

qu(E7'ebant

ejus, qui in eo loquehatur CJwistus,

vult propterea habere, quia esset in ipso Paraclitus!,

cujus muneris gratiara consecutus, et "magnifico ho-

nore

clitatus

ait,

^Pro quo
et

ter

Do7ni7iwn rogavi,
Siifficit

iit

discederet

7ne

dLvit

7nihi,

tibi

g7'atia

7nea; na7ii virtus in i7ifir7nitate ])erficitu7\

Rursum,

quia vere ipse

sit

Paraclitus, qui erat in Paulo, ait

Dominus
diligitis

iioster Jesus

Cbristus in Evangelio, S'^

77ie,

7na7idafa

7nea sei^vate.

Et

ego rogabo

Patrem meu7n, et aliiwi Pa7'aclitu7n dabit vobis. quo ostendit etiam seipsum Paraclitum, cum
alium.
1

In
clicit

Uiicle credentes

Panlo, audivimus

(Videsis not. in Africani Ep. adAristid. p. 332. vol.

grcece enim,

^ Melius Vulgata, minimus,

In codice Casinensi
censui honore.
est,

magnifico hoc ore

,
;

eum
ii.

di-

Reliq.)

sed legendum

'Act.ix. 15.
*
'

'

Ep. ad Rom. cap. XV. 15, 10.

^

'

^^^^^ i^,

Ibid. XV. 18.

ad Cor. xv.

9, 10.

^2 Cor.

xii. 8, 9.

Joan. xiv. 15, 16.

DISPUTATIO.
centein, 'Atit ed?perimentum qucBritis
ejiis,

129
qui in 7ne

loquitur Christus f et
rius

diximus

horum similia, de quibus supeunde et tanquam iidelibus nobis hsere'

dibus suis consignat testamentura sua ad Corinthios

epistola, velut pater, dicens,

Tradidi enitn vobis in

est

primis, quod

et accepi,

quia Christus mortuus

et

pro

peccatis jiostris
est, et qiiia

secundum Scripturas,

quia sepiiltus

et

secimdum Scripturas, quia ^apparuit Ceplice, deinde imdecim Apostolis,

resurrecvit tertia die
"^de semel,
;

postea amplius qiiam quingentis fratribiis

ea^

quibus plurimi adhuc manent usque nunc

quidam
Jacoho

autefii, et

dormierunt. Postea aidem

;

visiis est

deinde omnihus Apostolis

tanqiiam abortivo,
7iovissimns
visiis

novissime autem

omnmm,

est et

mihi

Ego enim sum

omnium Apostolorum. ^Sive ergo ego, sive illi, ita amiuntiammus, Et rursum tradens haeredibus eani, quam ipse hsereditatem piOmemit, dicit,
5

Timeo autem ne

forte, siciit serpens sedua^it

Evam
est.

asUitia sua, ita corrumpantur sensiis vestri, et e^ci-

dant

siynplicitate,
is,

et

castitate, qucE in

Christo

Si enim

qui venif, alium Christtim prcedicat, qiiem non prcBdicavi7nus ; aut Spiritum alium acceperitis,
quern non accepistis
;

aut aliud Evangelimn, quod non

Piito

accepistis; bene pateremini.

enim quia

niliil

minus feci vobis

ccBteris Apostolis.

XXXV.

Haec autem

dixit,

ostendens omnes

reli-

quos, qui veiierint, falsos Apostolos, dolosos opera-

"

Forte, in simul.

Vulgata, simul.
simplicitate.

" In Casinensi,

corrumpantur sensus vestri

Sed

nos ex Vulgata supplevimus.

2 Cor. xiii. 3.
^

'

Cor. xv.
^

39.
s

^q^^^ j^q^ g p^^j-

confer Liic. xxiv. 24.]

Cor. xv. 11.

2 Cor.

xi.

35.

VOL. V.

130
rios,

ARCHELAI ET MANETIS
transfigurantes se in Apostolos Christi,
ipse
^

Et non

mirumi
gelum
erit

enim Satanas

transfigiirat se, ^velut

et
:

Anejus

lucis.

Quid
iJi

ergo inagnitm, si
miiiistros justiticB
Inclicat

mmistri

transfigurentur

secimdum opera eorum f

quorum finis autem quales

Volentibus

essent, et a quibus circumveniebantur.

autem Galatis ab Evangelio transferri ait, ^^Miror quod sic tam cito transferimini ab eo, cjui vocavit vos,
in aliud Evangeliiiin,

quod non
si

est

aliud

nisi sunt

qui vos conturbant, et volunt ^avertere vos ah

gelio Christi.
ccelo vohis
est vobis,

Sed etiam
sit.

nos

ipsi,

aut Angeliis de

annuntiaverit, prceterquam quod traditum

onatheina
"^

Et rursum

ait,

omniiim

Apostolorum data

est gi^atia hcec.

^Mihi infimo Quce enim

deerant tribidationiim Christi^ in carne

mea adimpleo,

Et
sit

in alio

rursum loco

proiitetur, quia "^Super ccetesi

ros Christi ministe)\ tanquara

alius

postea omnino noii

expectandus

jubet enim neque angelum

de

caelo suscipi.

Et quomodo ^de Perside veniendicentem se esse Paraclitum, nos

Ita

tem Manem,
esse credimus
iste sit

et
?

enim agnosco ex hoc, quod unus

ex

illis,

qui transformantur, de quibus maiiihaud procul ab

initio libri

P Ita et Cyprianus
sise,

de Unitate Eccleet Tertullianus

ac

si

in grseco textu esset

Sed Vulgata,
lucis.

pluribus in locis legunt, In

Angelum

q Melius Vulgata, adstipulantibus Cypriano, Ambrosio, Hiero-

nymo,

et Augustino, convertere

Evangelium Christi;

licet

Tertul-

lianus adv.

Marcionem
est,

Grsece
s

.
;

lib. iv.

cap. 5. pervertere, legisse videatur.

Sanctorum, ut habet Vulgata.

In Casinensi corruptus est hic locus, habet enim, de Persida

sed legendum,

venientem monet

Manem,

vel modo,

&;c.

(Persida

cum
'

Perside hic et supra mutavi.)

5.
"

2 Cor. xi. 14,

Gal.
*

i.

68.
xi.

'

Eph.

iii.

8.

Col.

i.

24.

Cor.

23.

DISPUTATIO.
feste vobis indicavit vas electioiiis Apostolus

131

Paulus
doc-

dicens, ^Quia in nomssimis tem^poribus recedent qui-

dam

afide, attendentes spiritibus seductoribus,

et

trhiis

dcBmoniorum^ in hy^pocrisi mendacia Hoquentes^

quos Deiis creavit ""ad perci-

cauteriatam habentes conscientiam^ prohibentium nubere, abstinere se

cibis,

piendwn cum gratiarimi actione fidelibus, et his qui cognoverunt veritatem ; qnonimn omnis creatura Dei bona est, et nihil abjiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur. Sed et Spiritus Evangelista Matthseus diligenter significavit Domini nostri Jesu Christi sermonem, Videte ne quis vos seducat ; multi enim venient in nomine meo, dicentes, Ego sum Chris'

tus

et

midtos sediicent.

Quod

si

etiam aliquis vobis

dLer^t, ecce hic est Christiis, aut ecce ibi, nolite cre-

dere.
stoli,

Ecvurgent enim falsi Christi, ^et falsi Apoet falsi ProphetcE, et dabunt signa magna^ et

prodigia, ita ut in erToreyn mducant^ si potest fieriy etimn electos. Ecce prcediwi vobis. Si dLverint vobis,
ecce in deserto est: nolite exire,

Si dLermt

vobis,

ista omnia signum quidem aliquod, aut prodigium ullum ostendens, neque affinitatem aliquam
;

in penetralibus

nolite credere,

Et post

mandata,

iste iiec

In Vulgata juxta graecum textum

est, loquentium,

hahentium,
corri-

prohibentium.

Aut

igitur hic

eodem modo legendum, aut

gendum,
est.

prohibentes.

Sed hanc lectionem antiqua etiam apud

Tertullianum versio iraprobat, quse Vulgatse hac in parte similis

" In Casinensi est, ad perficiendum.

Sed Vulgatae lectionem

videtur Spiritu.)

substituere satius visum est.

X

(Mox legendum
;

Verba

illa, et

falsi Apostoli, ab interprete Archelai videntur

adjuncta, explicationis causa

nam nec

in graeco,

nec

in

Vulgata,

nec apud Cyprianum aliosque Patres leguntur.

"

Tim.

iv.

4.
s

'

Mat.
2

xxiv. 4, 5. et

23

26.

IS2

ARCHELAI ET MANETIS
numero quidem discipulorum poneqiie Defuncto nostro obsecutus, cujus haere-

liabens; sed ne in
situs,

ditate

gaudemus

cum neque

ei

languenti adstiterit,
in

non

testis extiterit testamenti,

imo potius cum ne

notitiam quidem venerit eorum, qui obsecuti sunt

aegrotanti
:

postremo cum nullius prorsus accipiat

se

testimonium, Paraclitum

esse

vult credi;

cum

etiam

si

signa, et prodigia faceres, falsum Christum,

et falsum Proplietam te reputari oporteret

secundum
iii

scripturas

et ideo convenit

nos cautius agere, se-

epistola,

cundum quod beatus Apostolus monet, dicens yquam Colossensibus scripsit ^Permanete
et radicati, et

in

fide fimdati,

immohiles ab spe Evangelii,

quod ^ aiidivimn^, quod predicatum

tura, qucB suh ccelo
pistis
est.

est iii onmi creaEt rursum, ^Sicut ergo acceChTistum Jesum Domiiium, ^in ipso ambulate,

radicati, etfundati super ipsuni, confirmati fide^ siciiti

docti estis, abundantes in

gratiarum

actione.

Videte
se-

ne quis vos ^ewpoliet per

pJiilosopJiiaiii, et

inanem

ductionem, secundum elementa mundi^

et

non secunexpositis,

dum

Christiiin, quia in ipso hahitat

omnis 'plenitudo
addit

Deitatis.

Quibus omnibus

ita diligeiiter
filiis,

beatus Apostolus, velut pater

tanquam

signaculum quoddam testamenti dicens, ^Certamen

Vocem, Quam, nos addidimus,

legendum.
Vulgata
In Vulgata, Audistis.

ita

sensu poscente.

Aut

forte^

scripta,

a Ita

in codice

autem Casinensi

legitur, in ipstim.
initio libri

b Casinensis codex, expoliety et per.

Cypr.

de

Patientise habet, Deprccdetur per Philosophiam, Grsece est

/,
'

quod verbum Vulgata,

,

decipiat, et Tertull.

de Prcescrip.

c. 7.

Bono

circumve?iiet

interpretantur.
'

Col.

i.

23.

Ibid.

ii.

69.

'

Tim.

iv. 7, 8.

DISPUTATIO.
honum certam,
milii
'

133

circimi cuciirri, fidem servavi.

De

ccb-

tero reposita est

mihi

jusiitice

corona,

quam
;

reddct

Dominus

in illa die justiis

et

judex

non solum

autem mihi, sed

ejus.

omnibus, qui diligimt adventum

XXXVI.
facies,

Nullum ex

nobis,

Manes, ^Galatam
;

nec

ita

nos transferes a fide Christi

si

etiam

si

signa et prodigia facias, etiam

mortuos

suscites,

etiam

si

imaginem nobis Pauli

Satana
;

ipsius afferas, ^ana;

thema

es

prsescriptum est enim de te

prse-

moniti, et praistructi
es Antichristi, et

sumus a

sanctis Scripturis.
vas, sed

Vas

neque bonura

sordidum et

indignum, quod
nus,

ille,

sicut aliquis barbarus, vel tyraii-

cum

in eos, qui sub

^legum

justitia degunt, co-

natur irruere, praimisit prius tanquam morti destina-

tum, ad explorandum quanta, et qualis

regis virtus, ac populi
:

sit

legitimi

ipse

enim inopinatus

irruere

pertimuit, sed

tere ullum ausus est,

neque alium ex necessariis viris mitne quid pateretur adversi. Tapositis, velut

lem

te nobis,

sub boiio et sancto rege

morti destinatum, rex tuus prsemisit Antichristus.

Et

haec

quidem non inexplorata proloquor

sed ex

eo quod nullam te video facere virtutem, ita de te

sentio.

Illum enim et in angelum lucis transforet ministros ejus tales adventuros praenos-

mandum,
c

In

eodem codice corruptissime

.

legitur,

Galatam facies

vicit,

nostras feras
nati

Nos modica mutatione locum hunc

est

restituere co-

sumus.

Et hic mire depravatus

esset ana.

idem codex,

in

quo

legitui%

Anaesto

thema

An

recte nos emendaverimus,

sit,

Doctorum
es et

judicium.
natha.

Vide etiam an corrigendum

e

Anathema

mara-

Vide an, Regum.

/ .]
'

[For. cursum.

Vulgata habet cursum consummavi, Greeca

134

ARCHELAI ET MANETIS
ut, si

cimus, et signa et prodigia factiiros, ^ita

hile sit,

possitu,

etiam

electi

seducantur,

Quis ergo es
suscitas,

qui

neque ^necessarium aliquem locum

tuo Satana
?

sortitus es a patre

Nam quem mortuum

sistis, *^quos
?

quod propaucis
quis te

fluvium sanguinis
tos videre facis

luto cseci oculos illini-

panibus
Yidit

reficis ?

Quando esurientem turbam Ubi super aquas incedis, aut

ex

his,

qui in Hierusalem habitant? Persa bar-

non Grsecorum linguse, non ^gyptiorum, non Romanorum, non ullius alterius linguae scientiam habere potuisti ^sed Chaldaeorum eolum, quae iie in numerum quidem aliquem ducitur nullum alium
bare^
;
;

loquentem audire
absit

potes.

Non

ita Spiritus

Sanctus,

hoc malum, sed omnibus

efficitur, ita

dividit, et orania lin-

guarum genera
bus omnia

novit, et agnoscit universa, et

omniunus-

ut

eum

etiam cordis cogitata

non

lateant.

Quid enim

dicit Scriptura? ^quia

quisque propria sua lingua audiebat per Paraclitum

Spiritum
^klicabo?

loquentes

apostolos?

Sed quid amplius

Barba Sacerdos Mithrse, et collusor, solem tantum coles Mithram Uocorum mjsticorum illumi
f

In Casinensi, Quod

luto.

S Chaldseorum siquidem linguam Syriacee dialectum esse tradit

Abulfaragius in Historia Dynastiarum pag. 1 1. h Ita in codice Casinensi, quod tamen nonnulli fortasse emen-

dandum
fieri

putarent hoc pacto, Quid amplius dicam ? Barbare.

Sed

potest, ut verbo dicare usus sit rudis interpres pro conten-

dere, dicara trahere, vel dicacem esse.

(Fere

initio ait,

Barhare,

Archelaus.)
i

Quse sequuntur nostris conjecturis emendavimus

nam

in

Casinensi codice hic mire corrupto scribitur, locorum mysteriorum

illuminatorem.

Mox^ apud

eos ludis.

Et

infra, adveniat

? suscisi ut

tans mortuos ? pene usque ad

gehennam omnes persequens, qui

[For, necessarii.
ii.

ohtemperare noluerit, plurimos deterrens arrogantiee metu.

'

Quod

Matt. xxiv. 24.

^

Vide superiora.]

Act.

6.

DISPUTATIO.
natorem, ut
opiiiaris, et

135

eos ludes, et
teria.

conscium, lioc est quod apud tanquam elegans mimus perages mysquid ego \vxc indigiianter accipio?

Verum
ille

Nonne
quequo
tans

oportet te multiplicari tanquam zizania, usipse

magnus pater tuus adveiiiat, suscimortuos, pene usque ad gehennam omiies persibi

sequens, qui

obtemperare noluerint, plurimos

cir;

deterrens arrogantiae metu, quo est ipse circundatus,

aliis

adhibens minas, vultus sui conversione et

:

cunductione ludiiicans
sipientia

sed ultra iion proficiet

in-

lamnes, et Mambres.
te

omnibus pervulgata erit, 'sicut Judices dixerunt, Sicut ex comperimus, tanquam Apostolo Paulo diceiite, in-

enim

ejiis

super etiam ab Evangelio praescribente,

'^nulli

alii

seque in posterum praibetiir ingressus ad prsedican-

dum, vel docendum, vel ad evangelizaTidum, vel prophetandum in hac vita duntaxat, iiisi forte falsus
propheta habeatur, aut falsus Christus.
dixeris in Paulo fuisse Paraclitum, et

Unde cum
ipsum omnia
et e<r

consignasse, quare dixit,

"? parte scimus,

veiierit, qiiod

parte
est,

prophetamus

cum aidem
?

perfectiim

id qiiod ew parte est

tans, lioc dixit

destruetur f
si
si

Quem

alium expec-

Quod
;

ipse coniitetur expectare se

aliquem perfectum

et

venire ab'quem necesse est,

?

ostende nobis de quo dicat

est ipse circundatus, aliis adhibet

ne

forte in

hunc videacir-

minas vultus sui conversione

cundatio ludificat.

Sed

8^c.

Manes autem tanquam

Mithrse Saalibi

cerdos traducitur, quia solem venerabantur Manichsei, ut

ostendo.

(Mithrse sive solis mysteria recenset Tertullianus

De
uti

prcBScr. Hceret. cap. 40.)

k In Casinensi est, nulli alio atque posterum,

quem locum

editum est legendum censui. (For.

evangelio pr<escribente.)
'

modo
'

ante scribendum est, id

Tim.

iii.

8, 9.

Cor.

xiii. 9, 10.

; ;

136

ARCHELAI ET MANETIS

tur iste sermo recurrere, aut in eum, qui misit illum,

Satanam, sicut tu
esse,
si

dicis. Si enim confiteris venturum quod perfectum est, non potest esse Satanas autem Satanam expectas, non potest esse per-

fectum.

XXXVII. Archelaus
Deo
tum
dicta
est,

dixit.

Quoniam non

sine

sunt, quae a

Beato Paulo prolata sunt,

Jesiim Clirisesse perfectimi, 'qui solus

certum

quod

Dominum nostrum

dixerit

expectandum

Patrem

novit, et cui voluerit revelare, sicut possuni

ipsius demonstrare.

ex verbis
iste

qiiod perfectum est, destruetur id

Sed quia, cum venerit quod ex parte est

perfectum, quid de-

vero sese asseverat esse

:

struxit ostendat
est, quse in

quod enim destruetur, ignorantia

Dicat
?

iiobis est.

igitur,

quid destruxit,

quid in notitiam protulit

ciat,

Si quid facere potest, fa-

ut credi

ei

possit?
si

Sermo vero

iste,

quantam

habeat virtutem,

potuerit diligenter intelligi, ita

demum

credi poterit his, quae a

me

fuerint asserta.
dicit

Igitur in

prima ad Corinthios epistola haec

qiii

Pauliis de perfecto,
tice^

venturus

est,

^Sive Pi^ophe-

destruentur,
;

ske

linguce, cessabimt, sive scientia,

et eoc

destriietiir

e.v

parte enim scimus,

parte propheest,

tamus.

Cum

autem
est,

venerit

quod perfectum
\^ide ergo

id
in

quod ew parte

destnietur.

quantam

quod perfectum est, et cujus Dicat autem iste quam sit ordinis ista perfectio. destruxerit prophetiam Judaiorum, ac Hebraeorum,
sese habeat virtutem,
^

seu linguas cessare fecit Grsecorum, aut eorum, qui

idola colimt, vel quse alia

tiniani, aiit JMarcionis,
^

dogmata

destruxit,

Valencse-

aut Tatiani, aut Sabellii,

est, sed,
-

In Casinensi

prava
Cor.

lectio.

'

[Luc. X. 22.]

xiii.

lo.

DISPUTATIO.
terorumqiie qui propriam sibimet
posuerunt.
ipsis scientiain

137

com-

Quem horum

destruxit dicat, aut quando

destruet, quasi perfectus? Inducias fortassis aliquas

quserit.

Non plane, non tam obscure, et ignobiliter

ille,

adveniet

qui perfectus est, id est, Jesus Christus

Dominus

noster.

Sed

sicut

rex adveniens ad ur-

bem

suam, praemittit primo "protectores suos, signa,

labaros,

dracones,

duces,

principes,
aliis

prsefectos,

et

universa continuo commoventur,

vero metuenti-

bus, aliis vero gaudentibus pro expectatione regis;

ita et

Dominus meus

Jesus, qui est vere perfectus,

adveniens prsemittit in primo gloriam suam, incontaminati atque immaculati regni prgedicatores sacratos,
et tunc 'universa creatura commovebitur, et coiiturbabitur, supplicans, atque obsecrans,

usquequo eam a servitute liberet. Humanum vero genus metuat necesse est, ^et quamplurinuim conturbetur, pro eo

quod multa delicta commiserit

soli

vero justi

Iseta-

buntur, expectantes quse sibi promissa sunt, nec ultra

mundanarum rerum

substantia

permanebit, omnia
libri,

destruentur, sive prophetise, sive horiim

linguse totius generis cessabiint eo

sive

quod

ultra
his,

non
quse

egeant

solliciti esse

homines, et cogitare de

ad vitam necessaria sunt, sive scientia quorumcun-

que doctorum etiam ipsa destruetur

nihil

enim

lio-

rum

suiferre

poterit

magni

illius

Regis adventurn.

^Sicut enim parva scintilla ad splendorem solis ad-

^ Codex

Casinensis,

Non

plane nota.

Sed omissas ab
subaudiendum
in Glossario.

osci-

tante librario lineolas censui, quse vocalibus superpositse conso-

nantes designarent.

(For. in antecedentibus

est,

inducias quserit, antequam destruat.)

"
^

De

his late post

Gothofredum Ducangius
et

In codice Casinensi,
[For. Sicut enim

cumplurimum conturhetur.
parva]
^

cum

Rom.

viii.

21, 22.

VOL. V.

138

ARCHELAI ET MANETIS
assumitur,
illico

mota

non apparet

ita

uiiiversa

creatura, omnis prophetia, cuncta

linguae,

scientia, universae

sicut

superius

diximus, destruentur.

Sed

quia cselestis Regis praesentiam paucis verbis, et fragilibus, et valde infirmis

natura, ut fortasse

dignorum de ipso
tatis causa, ista

exponere non valet humana Sanctorum debeat esse, et valde tamen necessialiquid enarrare
;

me

sufficit protulisse,

hujus importu-

nitate compulsura, ut istum vobis qiialis esset osten-

derem

XXXVIII. Et
*isic

ego quidem beatifico Marcionem,

et PValentiniaimm, ac Basilidem, aliosque haereticos,

ut istius comparatione, qui velut inellecttu

usi sunt, qui videntur sibi

ali-

quo
qiii

omiiem Scripturam
iis,

posse intelligere, et ^ita se ductores statuerunt

se audire voluissent
se
;

nullus

tamen ipsorum ausus

seculis dis-

est

Deiim tum, sicut

proedicare, vel Christum, vel Paracli-

iste,

qui aliquando

quidem de

putat, aliquando de sole,

quam major

quomodo facta sint, taneorum omnis enim, qui de aliquo exponit quomodo factus sit, majorem se, et antiipse sit
;

qiiiorem ostendit esse,

quam

est

ille,

de quo

dicit.

Quis autem et de substantia Dei dicere audeat,

forte

nisi

solus

Dominus noster Jesus Christus? Quse

noii

quidem ego
turse,

ex meis verbis astruo

sed Scrip;

quae nos edocuit, auctoritate

alii

confirmo

quocele-

Valentinianum vocat, quem

Valentinum nominant,

brem Apostolicorum temporum hseresiarcham.

q In codice Casinensi est, sicut istius paratione.
sic ut istius comparatione.

Sed legendum,
facit

Archelaus enim beatos

Marcio-

nem, aliosque heereticos, non quod ita de illis sentiendum sit sed quod Maneti insanissimo comparati, minus errare deprehendantur.

Casinen.

ita scductorcs statuerunt, qui.

DISPUTATIO.
iiiam
sicut

139

quidem

et

Apostolus

dicit

ad nos,

'

Ut

sitis

luminaria in hoc

muudo^ verbum
in

vitce

conti-

nentes

ad gloriam meam

diem Christi, quoniam

7 vacuum lahoravi. Indebemus quse sit vis, et ratio sermonis hujus; verbum enim ducis obtinet locum, ^opera vero regis. Sicut ergo aliquis regi suo adventanti, omnon in vaciium cucurri, nec
telligere

nes, qui sub cura sua sunt, studet obedientes, paratos, et charos, hilaresque ostendere,

ac devotos, sed

etiam innocentes, ac bonis omnibus abuiidantes, ut ipse laudem consequatur a rege, et majore ab eo

honore dignus habeatur, tanquam bene gubernata, quae sibi est comniissa, provincia; ita et Beatus

Paulus

dicit

ad nos,

'

Ut

sitis velut

luminaria in hoc
ipsius in

mimdo,

verbiini vitce coiitinentes

ad gloriam

diem Christi.

Scilicet

quod Dominus noster Jesus

iii

Christus veniens, videat profecisse doctrinam ejus

nobis; et quia non in

vacuum

cucurrit, nec in va-

cuum

laboravit, retribuat ei

debitam coronam.

Et

rursus quoque in

eadem
unde

epistola

commonet

nos, ^ne

terrena sapiamus, sed conversationem nostram de-

bere esse in

caelis;

et salvatorem

Dominum nostrum Jesum

in

Christura.

expectamus Et quoniam

nobis non est tutum scire ultimam diem, designavit

epistola,

quam

scribit
et

ad Thessalonicenses, ^De

temporibus autem,

momentis, Fratres, non habetis

;

opus, ut aliquid vobis scribam

ipsi

enim diligenteT

Cur

haec

cum

prsecedentibus non cohsereant, Vide praefatio-

nem

nostrara in Archelao. (p. 15, 16.) Sensus

autem esse

videtur,
esse,

solius Regis, perfecti, videlicet, illius, qui expectatur,

opus

hominum
non
'

ignorantiam,

ut antea

dixit,

penitus destniere, quod

est.)
v. i, 2.

prsestiterat
ii.

Manes.
'

(Adagio simile Archelai istud

^

Phil.

15. 16.

Ibid.

Ibid.

iii.

19. 20.

'

Thess.

140

ARCHELAI ET MANETIS
Doinini, sicut

scitis, (juia dies

fur

in nocte, ita veniet.

Et quomodo iiuiic adstat iste persuadens, et rogans unumquenque Manicliaeum effici, et circumvenit, et
ingreditur domos, decipere quserens animas oneratas

Sed nos non ita sentimus, quin potius res medium, et conferamus, si placet, ad perfectum Paraclitum. \^idetis enim quia interdum poenitet, interdum interrogat, nonnunquam depeccatis
?

ipsas proferamus in

precatur.
nostri,

Sed scriptum
illi,

est in evangelio Salvatoris

quia et

qui a sinistris Regis assistunt, dite

cent, ^Domine^
tientem, aut
et

quando

vidimus esurientem,
*

aiit

si-

nudum^ aut jjeregrhium, aut

tibi

in carcere,

non ministrammus
sed

f rogantes ut

sibi

indulge-

ret;

quid

illis

respondit

justus judex

Rex?

^Discedite

me

in ignem cBternum operarii iniquitatis.

Abjecit eos in seternum ignem,

cessent.

cum

illi

rogare non
?

Videsne quid

sit

perfecti

Regis adventus

non talem, qualem tu asseris perfectionem. Quod si post ipsum expectandus est magnus judicii dies, multo utique hic illo inferior est. Quod si inferior Si perfectus non erit, non erit, perfectus noii erit. Quod si non de ipso dicit ipso dicit Apostolus. de Apostolus, iste autem de se dictum esse mentitur, pseudopropheta utique judicandus est. Sed et multa alia liorum similia dici possunt, quae si omnia persequi velimus, nullum nobis tempus ad omnia explenda sufRciet. Unde abundare existimavi de multis

pauca

dixisse,

reliquas partes

tractatus

hujus

exequi volentibus derelinquens.

'

Ita

Vulgata juxta grsecum textum, Cyprianus

aliique.

lib.

de Opere

et

Eleemosvnis

Casinensis tamen habet, in carcerem.

*

Mat. XXV. 44.

Luc.

xiii.

27.

DISPUTATIO.

141

XXXIX.
mensam,
"stolas

His auditis dederunt gloriam Deo im;

honoribus aifecerunt.

dignam Archelaum vero multis Tunc Marcellus assurgens, et exuens, circundat Archelaum, atqiie osculis
et ipso

eum

defixus

amplectitur, et

inhaeret.

Tunc vero
in

infantes,
pellere,

qui forte convenerant ac

primi

Manem,
Maiiem.

^fugere

coeperunt,
se

quos turba reliqua

insecuta,

concitavit

ad

effugiendum

Quod cum

pervidisset Archelaus, elevata in

modum
ait,

tubae voce sua, multitudinem ciipiens cohibere,

Cessate, Fratres dilecti, ne forte rei sanguinis inve-

niamur
quia
'

in die judicii

scriptum est enim de

talibiis,

Oportet et hcBveses esse inter vos, ut qui 'prohati

sunt, manifesti fiant inter vos.

Et

his dictis, sedatae

sunt turbie.
tatioiiem

Quoniam

vero placuit Marcello dispu-

hanc excipi atque describi, contradicere non potui, confisus de benignitate legentium, quod veniam dabunt, si quid imperitum, aut rusticum sonabit oratio hoc enim tantum est, quod studemus, ut rei gestae cognitio studiosum qiienque non Tunc ergo, cum effligisset Manes, nusquam lateat. Turbo vero minister Archelao traditur comparuit.
;

a Marcello,

naret, in Marcelli contubernio perseveravit.

quem cum diaconum Archelaus ordiManes

autem fugiens advenit ad quendam vicum longe ab urbe positum, qui appellabatur Diodori. Erat autem
presbyter loci
^ Forte, stolam.
X Fugere, et effugere, pro, fugare, in

illius

nomine, et ipse yDiodorus, qui-

quendi more
y
in

fugam conjicere, suo lo(Reponendum Manes videtur.) Nescio quo pacto Diodorum hunc Tryphona vocet Epiphanius
dicit

antiquus interpres.

hac Manichseorum

liaer.

num.
I

ii.
xi.

'

Cor.

19.

142

ARCHELAI ET MANETIS
;

etus et mitis, fidei ac famae bonae valde

et

cum

qua-

clam die JManeSj congregata turba, ^concionaretur, ac

peregrina

qusedam, et aliena a paterna traditione

populo, qui adstabat, assereret, nullum omnino ex

his formidans,

quod
ejiis

sibi

posset obsistere

Diodorus

videns proficere

nequitiam, deliberat Archelao

mittere epistolam, continentem haec.

^ARCHELAO EPISCOPO DIODORUS

S.

D.

XL. SciRE

te volo, religiosissime Pater, quoiiiam

istis,

advenit quidam in diebus

nomine Manes, ad

loca nostra, qui novi testamenti doctrinam se adimplere promittit.

quc8 ab eo dicebantur, nostrie iidei

Et quidem erant qusedam in bis, quaedam vero

;

asserebat longe diversa ab

traditione descendunt.

iis,

quse a nostra ^paterna

Interpretabatur enim quse-

dam

aliene,

quibus etiam ex propriis addebat, quae

infida.

mihi valde peregrina visa sunt, et

Pro quite, sciens

bus etiam permotus sum scribere baec ad

iiiam latere te

doctrinse tuse perfectum et plenissimum sensum, quo-

horum

nihil potest

et ideo confisus

sum ad explananda
prohiberi.

nobis haec, invidia te non posse

in

Quamvis nec ego quidem

alterum

'^

In Casinensi codice, continuaretur.

Meminit hujus

epistolse

Epiphanius in hac hseresi num.

1 1

ejusque argumentum, non aiitem verba, ut Petavius interpretatar,

breviter refert.

In titulo hujus epistolae vox, salutem, deest in

s,

codice Casinensi, sed literam,

eam vocem indicantem,

tam
hic,

repetere

neglexit librarius, eo quod in fine preecedentis vocis existat,

^ Videant
haeretici

quam

clare

quam

infra

Diodorus
esse

antiquas Ecclesise traditiones sequendas

declaret.

amplectendasque

DISPUTATIO.
aliquem
incliiiari

143

potuerim sensum, tamen propter

simpiices quosque, tuae auctoritatis compulsus

implorare sermonera.

mens tam sermone,

retinere
tibi,

sum Re vera enim vir valde vehequam opere, sed et aspectu ipso,
Sed
etiam
et paiica quiedani, quae

atque luibitu apparet.

possum ex

iis,

quae ab eo dicta sunt, scribo

reL'qua intelliges.

sciens quia ex

iis

Nosti

quia

morem

huiic habent, qui

dogma

aliquod asserere

volunt, ut qusecunque voluerint de Scripturis assu-

mere, hsec

propensius

sui

intelligentia

depravent.
di-

Sed hoc prseveniens Apostolicus denotat senno

pistis,

cens, 'Si quis vobis annuntiamrit prceter qiiod acce-

miathema

sit.

Itaque post

hgec, quse

semel ab
ser-

Apostolis tradita sunt, ultra non oportet quicquam

aliud suscipere discipulum Christi.

Verum ne

monem
Legem
esse

longius

protrabam, ad

propositum

redeo.

Moysi, ut breviter dicam, dicebat hie non

Dei boni, sed maligni Principis, nec habere eam quicquam coguationis ad novam legem Christi sed
;

esse contrariam et inimicam, alteram alteri obsisten-

tem.

Ego

audiens, dicebam eis

sermonem Evangenoster Jesus ChrisII le

;

licum, quoinodo dixit

tiis,

Dominus

""Non veni solvere legem, sed adimplere.

vero

ait,

nequaqiiam eum hunc dixisse sermonem cum enim ipsam invenianms eum resolvisse legem, necesse est nos boc potius intelligere,

quod

fecit.

De-

inde coepit dicere plurima ex lege, multa etiam de

Evangelio, et Apostolo

Paulo,

quae

sibi

videntur

esse contraria, quse etiam

cum

fiducia dicens, nihil

pertimescit

credo quod habeat adjutorem draconem

illum, qui nobis

semper inimicus

est.

Dicebat ergo

'

Gal.

i.

8.

'

Mat.

v.

17.

144

ARCHELAI ET MANETIS
ibi
;

quod
facio

dixerit Deus,

'Ego divitem,

et

hic vero Jesus beatos diceret pauperes.

pauperem Ad^ibi

debat etiam, quod

nisi

nemo

possit ejus esse discipulus,

:

renuntiaret

omnibus, quae haberet

|vero

Moyses, argentum et aurum ab cum ^populo fugisset ex Mgjpto:

ille

iEgyptiis sumens,
Jesiis autein nihil

proximi desiderandum esse prsecepit.

cavisset expendi

^Deinde quod
in

oculum pro oculo, dentem pro dente

;

lege

noster vero

Dominus

percutienti
praeparari.
fecisset, et

unam
^Quod

maxillam, juberet etiam alteram

ibi

Moyses eum, qui sabbato opus

in omnibus, quse
prsecepit, sicut

non permansisset
ei,

scripta sunt in

lege, piiniri, lapidarique

factum

est

qui adhuc ignorans in sabbato fascem ligni colle;

gerat

Jesus vero in sabbato etiam lectum portare

;

prsecepit a se curato

'sed et discipulos in die sab-

bati vellere spicas, ac rnanibus confricare iion prohibet,

quod sabbatis utique non licebat fieri. Et quid plura dicam ? multis et variis assertionibus hujuscemodi dogmata ab eo sumnio nisu, atque
siimmo studio affirmabantur. Nam ex auctoritate apostoli ]\Ioysi legem, legem esse mortis conabatur asserere Jesu vero legem, legem esse vitse, per id quod ait, ^ln quo et idoneos nos ^faciat Deus minis;

tros novi testamenti^

non

litera,

sed Sjnritu.

Litera
si

enim
c

occidit, Spiritiis

autem

vivificat.

Quod

^mi-

Vulgata, fecit Deus, quod magis graeco textui consonum

mortis,
literis

est.

d Vulgata, Ministratio

deformata

in

lapidibus

sed nostri interpretis lectio magis ad sensum greeci, quo nunc

utimur, textus accedit.
'

Prov. xxii.

2.

Mat.
*

v. 3.

Luc. xiv. 33.

xxi. 24.

'

Exod.
^

xii.

35.
xv.

[For. populus.]

Exod.
^

Luc.
i.

vi.
*^

29.

Num.
6

32.

^Marc.ii.ii.

Luc.

vi.

Cor.

iii.

11.

DISPUTATIO.
nisterium mortis

145
in lapidibus,

literis,

formatum

factum

est in gloria,

Hta ut non possent intendere filii

Moysi propter gloriam vultus ejiis, quce ^destruetur; quomodo non magis ministerium Spiritus erit in gloria f Si enim ministerium damnaIsrael in faciem
tionis gloria est, miilto
justiticB

magis ahundahit ministerium

ad gloriam. Neque enim glorificatmn est, quod gloriosum factum est in hac parte, propter eam^ quce superemineti gloriam : si erdm quod destruetur
est,

per gloriam
est.

mulio\ magis, quod manet, in gloria

nosti, in

Sed

lioc

quidem, sicut ipse

secimda ad
epistola,

Corinthios epistola.

Addit autem ex prima

terrenos esse dicens discipulos veteris testanienti, et

aiiimales,
""et

ideo carnem et sanguinem

posse.

possidere

non

regnum Dei Ipsum quoque Paulum ex

ait,

propria sua persona dicebat asserere id quod

ea, qucB

^Si

destriisi,

iterum

cBstimo

sed et illud

cedifico, prcEvaricatorem me eundem ipsum evidentissime de

;

carnis resurrectione dixisse

in mauifesto est,
est

^non esse Judseum, qui

neque quae in manifesto, in carne, neque secundum literam, legem quicquam utilitatis retinere ^Et rursum quod Abraham habet gloriam, sed non apud Deum ^Tantummodo agnitionem peccati per legem iieri. Sed et alia multa, legi obtrectans, inserebat, eo quod lex ipsa peccatum sit, iii quibus simplices quique, dicente eo, movebantur; 'et usque ad Joannem igitur aiebat ^lex, et prophetse; Aiebat autem Joannem
circumcisio
;
: :

Infra cap. 42. habet, aholetur.

'

Exod. xxxiv. ^^.

'

Cor. xv. 50.

Gal.
Ibid.

ii.

18.

*
'

Rom.
Luc,

ii.

28.
^

Ibid. iv. 2.

iii.

20.

xvi. 16.

[For.

legem

et prophetas.]

VOL. V.


146

ARCHELAI ET MANETIS
praedicare
;

regnum caelorum

nam

et per abscissio-

nem

capitis ejus
et

hoc esse indicatum, quod omiiibus

ejiis

prioribus

superioribus

abscissis,

posteriora
religio-

sola servanda sint.

Ad

hsec igitur nobis,

;

sissime Archelae, paucis rescribe

audivi
;

mediocriter

tibi

esse in talibus studium

enim non Dei enim

donum
munera.

est, idcirco

quod

dignis, et amicis suis, sibi-

que propositi societate conjunctis, Deus donat hsec Nostrum enim est propositum, ^prgeparare, et proximos iieri benignse ac diviti menti, et continuo ab ea largissima

munera consequimur.

Quo-

niam ergo

in

iis

voto et proposito
(idiotam enim

meo

sermonis non

sufficit eruditio

me

esse confiteor) ad

te misi, sicut ssepius dixi, quaestionis hiijus solutio-

nem

plenissimam recepturus.

Incolumis mihi

esto,

Pater incomparabilis, et honorabilis.

XLI. Accepta hac

est

epistola Archelaus admiratiis

hominis audaciam; sed interim Diodori allega-

tionibus ut res suadebat celerem 'dare responsum,

continuo scripsit hoc modo.

^ARCHELAUS DIODORO PRESBYTERO FILiO HONORABILI

Salutem.

sime.
^

AccEPTis literis tuis, valde gavisus sum, DilectisCognovi autem, quod vir iste, qiii ante hos
In Casinensi,

nam

et abscissionem,

omissa, ut patet, prseposi-

tione per.

Sed
menti.

et legi potest, ahscissione.

g In Casinensi codice legitur, prepararet proximus 67' benignce

hac

diviti

Et

inira,

Idiotam me esse
est,

confiteor.

Sed

ita

emendandum
iverit.

esse,

uti

editum
est,

nemo, ut

arbitror,

inficias

(For.

reponendum

prcEparare proxwios fieri benignce

ac diviti menti, et continuo

h

consequemur.)

Hanc

Archelai epistolam,
'

cum

subsequentibus nonnuUis us-

[For. dans.~\

DISPUTATIO.
dies ad

147

me

venerat, et scientiam, aliam prsfiter eam,

qu8e Apostolica est^ et Ecclesiastica, introducere cu-

admisi, in prsesenti

quoque venerit quem quidem ego non enim iiobis disputantibus coiifutatus est. Et velim quidem omiiia, quse a me dicta sunt, scribere tibi, ut ex his agiiosceres fidem ejus
piebat, ad te
;

sed quia de vacanti

instat, paucis

^fieri

poterit hoc,

imnc, quod

respondere

tibi

necessarium duxi, ad

ea quoe mihi

quod ab illo dicerentur. Erat ergo ei '^summum studium, legem Moysi ostendere non esse consoiiantem legi Christi, et hiec ex nostris
scripsisti,

Scripturis asseverare tentabat.

ipsa scriptura

Nos
;

vero ex

eadem

non solum coniirmavimus legem Moysi, et omnia, quae in ea scripta sunt verum etiam omne vetus testamentum convenire iiovo testamento, et
consonare probavimus,

unumque

esse

textum, tanpur"^in

quam

si

una

vestis yideatur 'ex

subtegmine atque

stamine esse contexta.

puram videmus

in

Hoc solum, quod veliiti veste, novum testamentum

;

textura veteris testamenti

"gloriam enimDomini in
*^spe-

eodem speculamur.
culum,

Nori ergo abjiciendum est

cum nobis ipsam imaginem rerum similem, veramque Pdemonstret; quin potius, et eo amplius
que ad caput 46. hujus operis edidit pariter ex codice Bobiensi
Valesius, cujus varias lectiones adnotamus.
i

Cod. Boh.,
In Casinensi

potest.
est,

^ Cod. Bob.,
et

suum studium.

ex suhtemine,

qua stamine.

Sed nos

Bobiensis cod. lectionem meliorem esse censuimus.

m Codd.

Casin. et Bob. in texturam.

^ Corruptus est

hoc

in loco

Bobiensis codex,
ille

quem non

recte

Valesius correxit. {um pro enim cod, habente,

correxit Jesu.)

Casinensis non recte, speculum nobis per ipsam imaginem. Sed

melior alia Bobiensis codicis lectio,

Bobiensis, demonstrarit

quam

secuti sumus.

148

ARCHELAI ET MANETIS
est.

honorandum

Sed

et

jmerum ^qui ad doctores

est,

a paedagogo perducitur, cum adhuc parvulus

nunquid cum ad aetatem

pervenerit

''dehonorare
ejus

^oportet psedagogura, propterea quod

jam opera

non

indiget, et potest solus

jam

siiie

ejus adminiculo

ad scholas pergere, atque ad auditoria properare?

*Aut rursum parvulus, qui lacte

jicere atque exhorrescere nutricis

iiutritus

est,

cum

profecerit ad validiores cibos, cuni injuria debet ab-

mammillas ? quin

potius veneratur et colit, et beneficii sui "debitor

etiatn, si videtur, ^adhibemus exemquidam projectum in terram ciim vidisset infantem, et jam vehementer afflictum, ycollegit eum, et nutrire apud se coepit, usquequo ad seta-

fatetur.

Aliud

plum.

Homo

tem
^qiii

adolescentiae

perveniret,

toleravitque

omnes,

evenire solent nutritoribiis, labores.

is,

^Accedit
illum, qui
?

vero post tempus

qui naturalis ei fuerat pater,

requirere puerum, et invenit

nutrierat.

eum apud
est.

Quid

faciat hic puer, patre cognito

de

justo enim puero mihi sermo

Nonne

multis

donis munerato eo, qui se educaverat, sequitur natu-

*'

Et

hic melior Bobiensis codicis lectio

iis

nam

Casinensis habet,

qui
^ s

doctore

pcedagogo

ejus

Codex Bobiensis, dehonestare. Codex Casinensis, oportet, et pcedagogum, propter quod ore non indiget. Et paulo post, atque plauditoria properare. Sed
Bobiensis, Ut rursiim.
Forte, et beneficii se dehitorem fatetur.

nos Bobiensis codicis lectionem expressimus.

t

" Casinensis, dehitorem.

^ Bobiensis,

adhibeamus. (For. recipiendum.)

Idem codex, colUgit, et nutrire apud se qucerit. Idem codex, qui venire solent nutricihus labores. Idem codex, Accidit vero post tempus, ut is qui
et inveniret

8^c.

requireret

puerum,

eum.

DISPUTATIO.
ralem '^patrem pro respectu hereditatis
intelligenclum est, magnificum Dei
?

149
Ita mihi

famulum Moysen

cinvenisse

populum

afflictum ab .^gyptiis,
in deserto

quem

as-

SLimptum nutriebat

''tanquam pater, doceConservavit po;

bat ut magister, regebat ut rector.

pulum, usquequo veniret cujus est

et post aliquan-

tum tempus adveniens

gregem
;

pater oves recepit.

Nonne

per omnia honorabitur quidem ab eo, cui tradidit

gloriabitur vero ab
ita
iis,

qui ab eo conservati
est,

sunt? Quis igitur

mentis insanee

dilectis-

sime Diodore, ut alienos a se dicat

conjuncti
sunt,

eos, qui

inter se

qui

pro se

invicem

prophetarunt,

imo pogermana sigiia, ac prodigia demonstrarunt ? Et primo quidem Moyses ad populum dixit Prophetam vobis suscitabit Dominus Deus noster sicut me. Jesus deinde ait, Me me enim Moyses locutus est.
^qui sequalia, et sibi similia, atque cognata,
tius
^
:

^Vides
tus

quomodo dexteras

sibi

invicem

tradunt,

^quamvis
;

alter propheta, ^alter vero Filius sit dilec-

alter fidelis famulus, alter vero

Dominus agnos-

catur.
ire

Sed

et

ad scholas,

quondam, volens quis sine psedagogo non suscipitur a magistro dicente, non
Quis
sit

eum
^

suscipiam, nisi acceperit psedagogum.

Bobiensis, patrem prospectu.

Codex

Et mox, mihi

intellige

magnificum.
^

Male CasinensiSj

venisse.

^ Bobiensis habet,

tanquam pater educahat.

8(C.

Ut magister rege-

bat et conservabat

populum

Et cum post aliquantum tempus

(For. proprias recipiendum.
cifjus

adveniens pater proprias oves recepit,

Et pastor pro pater velim legere, cum excidisse aliqua post

est videantur.)

Codex Bob.
Prophetam.
f

qut cequalia, atque cognata.

Mox, ad populum

Male Casinensis codex, Unde.

Deut.
xviii. 18.
'

Male Casinensis, quam.

'

'

Joan. v. 46.

[Heb.

iii.

5, 6.]

150

ARCHELAI ET MANETIS
'Homo

autem, de quo dicimus, breviter exponam.

quotidie degens

qiiidam erat dives, gentiliter vivens, in multa luxuria

;

alius vero paiiper erat vicinus ejus,

qui ne quotidianum
nire.

quidem cibum

poterat inve-

Accidit utrunque vita discedere, et in inferdescendere, et pauperem mitti in locum

redivi-

num
tis

quiei, et reliqua, quae nosti.

Veruntamen erant
magistro didicissent.

fratres quinque, ^ea qune et ipse egerat agentes,

sine dubio quse

domi a

tali

Ro-

gavit dives simul uno tempore, ut edisceret majo-

rem doctrinam

Abrabam
illos

vero sciens, quoniam adhuc

habent Moysen, et Pronon susceperint, ut ab eo velut psedagogo gubernentur, non poterunt majoris maindigent psedagogo, ait
ei,

phetas. Si enim

gistri

capere doctrinam.
et de aliis sermonibus, ut potero, ex-

XLII. Sed
ponam,
Jesus,
ocLilo,

id est,

quod non contraria Moysi locutus

est

^aut fecit. Primum quod ait oculum pro dentem pro dente, Uioc justum est; quod auet

tem csesum pr^estae jubet boc bonitas est. Nunquid

traria

alteram maxillam,
bonitati

justitia

con-

est? Absit; profectus

autem
est

est

de justitia
facere,

ad bonitatem.
cede
sua.

Et

rursus,
si

^Dignus

operarius mer-

Quod

voluerit

quis fraudem

^
i

Codex Codex

Bobiensis, potest, mala lectio.

Bobiensis, et ea quce ipse gesserat agentes.

Et

infra,

uno tempore discere majorem doctrinam ab Abrahatn. Abraham vero.

(For. niox legend. ediscerent.)
^

Male Casinensis, autemfecit.

ait.

At

in Bobieiisi codice sequitur,

Primum quidem, quod Codex Bobiensis,

1

in hoc.
;

In Bobiensi codice hic plura verba desunt

Absit.

habet enim, hoc

honitas est.

'

Luc. xvi. 19.

'

Mat.

x. 10.

DISPUTATIO.
"exigi ab eo
illa,

151

quse per fraudem interceperat, jussit

tissimum

est,

maxime cum multa

merces.

Hoc

autem clico, quando iEgyptii affligebant filios Israel per operum compulsores iii fingendis lateribiis, quod cum suppliciis Moyses totum pariter intra unum

momentum
Pabstinentia,

temporis exegit; 'nunquid hoc iniquiAbsit.

Illa sane
boiiitatis

tas appellanda est?

est

cum

utitur quis frugaliter, renuntians

omnibus, quge superflua sunt.

testamento dictum est

'
:

^Quod Ego divitem

vero

iii

veteri

faeio, et

paudixit

perem

Jesus vero

beatificat

pauperes, non

'secularis substantine pauperes, sed

id est, qui

pauperes spiritu,

non superbia ^inflammantur, sed humilitate

^non plus sapientes,

*se mitigant, et inclinant,

quam
et
in

oportet sapere.

Quam quidem
aptavit.

adversarius quscstio-

nem non competenter

Jesum
solis

Hic enim video

libenter intueiitem divitum munera,

;

cum

gazophylacio "oiferuntur

et

divitibus in gazopliylacio
Bobiensis,
et exigi

parum hoc est, si a munera ''oiferuntur;

quce

Codex

ab eo

illa,

fraude interceperat
interceperat
.

Casinensis vero, exige ab eo

illa qnce

fraudem

Nos

ex utroque codice meliorem lectionem conflavimus.

Bobien.
exigit,

nunquid imquitas.

Hinc patet Valesium recte ad marginem emendasse Bobiensis

codicis lectionem, qu3e habet, absentia.
q
^

Codex Bobiensis, Quod ergo, et mox, Jesus bcatificat. Codex Bobiensis, scEculari substantia. (For. pra^ferendum hoc
Forte, inflantur.

est.)
s

Codex Bobien. humilitate mitigant. ^ Codex Casinen. offerentur, et pauperum hoc autem, offeruntur et parum hoc est, quae vera
t
;

est.

Bobiensis

est hujus loci

lectio.

Codex Bobiensis,
'

inferuntur.

Prov. xxii.

2.

Mat.

v. 3.

'

Rom.

xii. 3.

152

ARCHELAI ET MANETIS
viduse liben-

imo vero etiam duo minuta pauperculae

ter suscipiuntur, in

quo amplius
ab
his,

aliquid,

quam quod
demon-

Mojses
stratur.

prseceperat de suscipienda pecunia

Ille

enim
est,

qui habebant, accipiebat

hic
ait,

autem

accipit etiam ab his, qui

non habent. Sed

Rur-

scriptum

^Nisi guis renuntiamrit omnibus,

quce possidet, non potest

meus

esse discipulus.

sum

video centurionem valde

divitem, et seculari

prieditiim potestate fidem habere

plusquam ^omnem
^Sed dicet nobis
^sed abuti divitiis

Israelitam

ut

si

quis

fuit,

etiam qui renuntiaverat,

fide.

a centurione superatur
quis,

in

non

est ergo
his,

bonum

renuntiare divitiis? Bo;

num, inquam,
ad opus
tribuit,

qui possunt

justitise

atque misericordise parem gratiam

ac

si

universis pariter renuntietur.

dicit,
;

De

eo

autem quod
tanquam
'^

destructum esse sabbatum, non

plane destruxit
si

Mpse enim ^Dominus erat sabbati;

sponsi quis custodiens thorura diligenter

extructum, a nullo alio extraneo vexari vel con-

tingi ^patiatur,

usquequo ipse sponsus adveniat, et

cum
hi,

advenerit, strato suo, sicut libuerit, utatur, vel

quos ipse secum jusserit introire.

his,

etiam dedit

quse dicimus, cselesti

Testimonium voce ipse Do-

>

'

Idem codex, ah his tantummodo, qui habehant suscipiebat. Idem codex, omnem Israel ; ut si quis fiierit. (For. paulo
Codex Bobiensis,
dicit.

post, superetur.)
a

b Bobiensis codex, sed et ahuti.

uti.
c

Forte, sed

et uti, vel,

sed etiam

(Abutor pro utor usitatum

est.)

Codex

Casinensis, Deus.
;

d Ita cod. Bobiensis

^

nam

Casinensis male, extruxit.

seciim.

Idera codexj patihir.

Et mox, quos
viii.

Luc. xiv. 33. Mat.

10.

'

Mat.

xii.

8.

DISPUTATIO.
minus Jesus
Cliristus dicens,
'

153
^filios

Nunquid potestis
est

sponsi facere jejunare, donec ciim ipsis

sponsus f
ipse

Sed circumcisionem non

cepit, labore

abjecit,

quin

potiiis

pro iiobis in semitipsum causam circumcisionis 8"ex-

nos relevans, et pati nos frustra doloris

aliquid iion sinens.

Quid enim prodest circumci-

denti se quideui, et adversus proximuni suiim pes-

sima cogitanti
spatia
forte,

? Voluit autem magis largissimai ^vi?e compendioso nobis tramite demonstrare, ne

cum

longa spatia circuimus, ante

;

iiobis

dies

claudatur in iioctem
didi

et

dum

""deforis

quidem splen-

hominibus apparemus, intrinsecus lupis rapaci-

bus comparemur, aut sepulchris conferamur dealbatis.

^Multo enim

ille

huic prseferendus
iiihil

est,

qui veste

squalida, ac detrita circundatus,

mali in corde

suo conclusum retinet

'^Cordis

adversiis

piOximum suum.
circum-

enim circumcisio

sola salutem confert; nihil

praestat eis ista carnalis, nisi forte spirituab'

cisioiie muiiiantur.

Audi etiam quid

dicit Scriptura,

^Beati

mundo
viae, si

corde, quia ipsi

Deiim videbunt.

Quid

ergo mihi opus est laborare,

pendia

possum mundus

quis praevaleat in -^duobus mandatis

f

In grseco est

vloi

Vulgata, // nuptiarum, quse meliores sunt hujus loci versiones.

,
suscepit.
vice
vicE.

cum cognoverim 'comesse corde, sicut et

si

omnem legem

thalami sponsalis, seu, ut vertit

Codex Bobiensis,
^ Codex Bobiensis,
strare.

(For. recipiendum.)

compendiosum nohis tromiteyn demon-

Idem codex, multum enim. (For. hic pro huic scribendum.) Idem codex, cordis ergo. Et mox, nihil prcEstante carnali. Et
Idem codex, compendium

infra, muniatur.
1

Marc.

ii.

19.

'

Mat.
'*

xxiii. 27. et vii. 15.

'

Ibid. v. 8.

Mat.

xxii. 40.

VOL. V.

154

ARCHELAI ET MANETIS
?

implere, et prophetas

Post hsec vero omiiia edocet

apostolorum maximus Paulus ^dicens, 'Aut ea^perimentum qucBritis ejiis, qui in me loquitur Christusf

Quid ergo mihi opus

cii^cumcisus
est,

est

"

circumcisione,
?

cum possim
est,
""

et in prseputio justificari

Et scriptum

Siquis
si quis

non adducat prcBpiitium, aut

ohservatio

non circumcidatur. Utriimque enim mandatorurn Dei,^ Cum nihil est, ergo nullum possit salvare circumcisio, non magnoin prcEputio
est,

nisi

pere requirenda est;

maxime cum
Si

si

quis in prae-

putio vocatus fuerit, et circumcidi voluerit, continuo

Pprsevaricator legis efficiatur.

enim circumcidor,
;

et mandata legis adimpleo, ut salvari possim

incir-

cumcisus, et in praeputio positus, multo magis

man-

habebo vitam. ^ln spiritu enim circumcisionem cordis accepi, non jam literae per atramentum, in quo laus non ex hominibus, sed ex Deo Non ergo referatur ad me hujuscemodi incuest.
data custodiens,
"i

satio.

Sicut enim ''aliquis dives multis auri atque

^

argenti

talentis, ita ut

omne

domestici usus minised non prop-

sterium ex hujuscemodi metallis habeat structum, in

nuUo
^

vasis fictilis

speciem requirit

^ Idem

codex, dicens^ experimentum.

circumcisio.

Idem codex,

Melius Vulgata juxta fidem grseci textus, Circumcisus aliquis

vocatus est ? non adducat prcBputium.
est,

In

p7'cEputio aliquis vocatus

est,

non circumcidatur.
:

Circumcisio nihil

et

prceputium nihil

est

sed observatio mandatorum Dei.

Codex Bobiensis, Pradicator

lex hsec inter designatur.)
^

legis.

mala

lectio.

(Spiritualis

Legendum

forsitan, litera, ut

cum D.

Pauli loco in epistola

ad Romanos, ad quem Archelaus respicit, concordet. Male Casinensis codex, alius.

s

Bobierisis, talentis repletus, ita omne.

'

2 Cor.

xiii. 3.

'

Cor.

vii.

18.

Rom.

ii.

29.

DISPUTATIO.

155

terea *figuli opus, aut ars fictilium vasorum ab eo

detestanda est
tus, et cordis

ita

etiam ego gratia Dei "dives facindigeo,

si

circumcisionem consecutus, iiequaquam

circumcisionis

vilissimae

illius

nec tamen

malam

esse dico.
aliquis

Absit.

Quod

diligentius de his

voluerit

edoceri, inveniet

haec in ^epistola

prima Apostoli yplenissime

tractata.

XLIII. De velamento vero Moysi, et de miniNon enim sterio mortis, dicam sermone brevissimo. valde mihi hgec insinuare aliquid adversus legem Ait ergo sermo ^propositus, 'Quod si videntur. ministerium mortis in literis, formatum in lapidibus, factum est in gloria, ita ut non possent filii Israel intendere infaciem Moysi propter gloriajn vultus ejus, quce aboletur ; et reliqua, tamen gloriam esse confitetur in vultu Moysi, quod est amicum nobis. Quod si destruitur, et velamen ^habet lectio ejus, hoc me non exacerbat, neque conturbat, si taiitum in eo
t

Codex Bobien.

figuli opus aufers, aut fictilium.

;

Casinensis

vero, figuli opus et ars aut fictilium

opus, aut ars fictilium, uti

sed videtur legendum, figuli

editum

est. et cordis

^ Codex Bobien. dives factus sum,

secutus, nequaquam.

circumcisionem con-

At

Casinensis, dives factus, et circumcisionem

consecutus, nec quenquam.

Nos Casinensem^

ex Bobiensi partira

supplevimus, partim emendavimus. X Epistolam primam intelligit epistolam ad Romanos,

antiquissimis Ecclesise temporibus

quam ab

primum

inter Pauli epistolas

locum habuisse,

vel

ex hoc Archelai loco apparet.

Vide Epipha-

niura in Hseresi 42. ubi crimini vertit Marcioni,

quod Epistolam

ad Romanos quarto loco inter D. Pauli epistolas collocaverit. Vide

etiam supra cap. 34.
y

Male cod. Bobien. plenissime pertractans. Male cod. Bohiensis, propheticus. Et mox,
Cor.

literis

frmatum

a Bobiensis codex, si habet.

'

iii.

7.

156
^gloria
sit.

ARCHELAI ET MANETIS
Neque vero omnigene
^

in ignobilitatem

redigitur,

quod

destruetiir.
'^

Cum

eiiim de gloria

disputat Scriptura,
tatur,

scisse se diiFerentias gloriae tes-

^Alia e7iim,

iiiquit,
;

^gloria

solis,

alia gloria
stella differt

luncB, alia gloria stellarum

stella enirn

in gloria,
luna,

Si

enim

sol

majorem habet gloriam, quam

luna redigitur.
prsecellit in

non continuo
si

in ignobilitatem

Ita et
gloria

Domiiius meus Jesus Christus

Moysen, tanquam Dominus famulum, non continuo respuenda est gloria Moysi ita enim possumus satisfacere auditoribus, sicut et verbi ipsius
;

^natura persuadet, ex Scripturis, quse dicimus,

affir-

mantes, vel

certe

etiam

exemplis ea manifestius

comprobantes.

Si quis lucernam accenderit noctu,

cum

sol ortus fuerit,

parvo lucernse igne non indiget,

solis

propter splendorem

iibique radiantis; sed

soli
;

non
quiii

ideo abjecit lucernara, yeluti coiitrariam

potius comperto ejus
usii,

etiam diligentius ^servavit.

lex

Custodivit
^

ergo populum
et hic

Moysi tanquam

lu-

Codex Bobien.
;

corruptam lectionem exhibet, nempe,

gloria

neque vero, omni genere in nohilitate. Valesius recte eraen-

dat, in ignobilitatem.
c

Cod. Bobiensis, destruitur.

scis esse differentias glorice
;

Idem codex. Mala lectio.

e

alia

enim gloria.

Vulgata, Irenseus

lib.

ii

cap. 24. et

Cyprianus

lib.

3. Testim.

ad Quirinum capite 58. habent, daritas, pro, gloria.

Sed post-

rema vox
f

placuit etiam Tertulliano de Resur. Carnis cap. 52.

et

(Addas SS. Hilarium

infra, sol exortus.

Augustinum.)

Bobiensis, natura demonstrat.

Mox,

exemplis manifestius.

Et

g In codice Bobiensi^ servahit.

vavit.

Male Casinensis codex,

obser-

Et

infra, ante

quam
lectio,

lucerna.

contra pejor in sequenti-

bus Bobiensis codicis

vator
orieiiir,

ubi sic se habet, sol nobis verus SalChristus.

sicut

ait,

et illuminat tibi

Sed qui

dicit.

(Convenientia

ceeteris verbis essent abjicit et servabit.)

'

Cor. XV, 41

DISPUTATIO.
Et

157

cerna, usqiiequo sol iiobis verus Salvator noster oriretur,

sicut

et

ait,

illuminabit Christus.

Sed

qiiod dicit, ^Obscurati smit sensus eorum.

Usque in
lectione

hodiermim enim ipsiim velamen ^^manet in

veteris
^

testamenti.

Non

revelatiir,

qtiia

in Christo

destriiitiir .

Usque

Jiodiemiim enhn,

cum

legitur

Moijses, velomen est positum super cor eorum.

Cuni autem conversus ^fuerit ad Dominum^ auferetur velamen. Dominus autem spiritus est. Qiiid inquit ?
'

Usqiie in hodiernumne praesens est Moyses, non dormivit,

non
in

modo
dicit,

non ^abscessit e vita? Quoliodiernum dicit ? Sed intuere velamen, ubi

requievit,
"

positum

supra cor eorum,

iii

lectione eorum,

Hsec est vox, quoe arguit

sen, et

filios Israel,

legentes

Moyse ad

non

intelligentes,

neque convertentes

Dominum, quoniam
tus est Yenire.

ipse est, qui a ^loyse prophetaest

Hoc

velamen, quod erat positum

est

super faciem Moysi, quod

ait

testamentum ejus;
Prhiceps
ecV

enim

in lege,

^Non

dcficiet

Jiida,

neque
^

Dux

^de femoribus

ejus^ iisquequo veniaU'^cii-

Codex Bobiensis,

et A-^ulgata ita legunt,

sed in Casinensi

habetur, tenet
i

et in lectione.

Codex

Casinensis, destruetur, lectio Vulgatse contraria, quse

etiam habet, non revelatum, utrobique juxta fidem grseci textus. k Codex Bobien. fuerit quis ad Dominum, auferetur velamen.

Vulgata etiam habet, auferetur.

avfertU7\
1

At

in

Casinensi

codice est,

CasinensiSj quod, raala lectio.

Codex
7ium.

Bobiensis, abscessit vita ?

Quamohrem ergo

in hodier-

Idem cod. supra cor eorum. Hcec est. Idem codex, ait enim intelUge, et mox,
V
'

de Juda.
est.

Cod. Bobien. de femore ejus usquequo veniat, qui

Ceete-

Eph.

V. 14.

'2 Cor.

iii.

14

17.

Gen.

xlix. 10.
i.

[Prudentio Marano viro doctissimo ad Justini Apol.

32.

158

ARCHELAI ET MANETIS
siium, et
i?i
^ Qui alligabit gentium. ad optimam vitem pullum

jiis esti et ipse erit expeciatio

ad vitem pullum
asincB sucB.

Lavabit

vino stolani suam^

et

in san-

guine uvce indumentum suum.

vino, et candidi dentes ejus

^Siiffiisi ociili ^ejus

lacte, et reliqua.

Qui

etiam

et

unde venturus
suscitabit
;

esset

designavit

dicens,

^Prophetam vobis
bus vestris,
siciit

me

Dominus Deus ew fratriipsnm audite. Et quidem quia

non

possit intelligi,

hoc

Me

Jesu 'Nave dictum

esse,

rum

ista

hujus loci interpretatio longe diversa est a Vulgata, et

ab antiquioribus versionibus, quas exhibent TertuUianus [Novatianus] de Trinit. cap. 9. et Cyprianus adv. Judaeos
lib.
i.

cap. 21.

Sed nec
semper
1

graeco

LXX.
ad

Interp. textui respondet, licet

non una
Vide

sit

ejusdem

lectio in codd.

MSS.

et

apud Patres.

Nobilium

in notis

eum

locura.
alligahit
;

Cod. Casinensis, quia

-ocalis a,

sed hanc lectionem ex repe-

titione

ortam puto.
effusi oculi.

Bobiensis, alligavit.

Codex Bobien.
Prophetam.
s

Mox, Qui

enim.

Mox,

designavit,

In Bobiensi inepta

lectio,

Mane.

videtur hoc esse librariorum erratum pro cui jus

dem

lectio

restituta propius

veteribus usurpatam

re Cotelerium ad Comtit. Apost.

prseterea ad
set heic

est.

Quae quifuisse

illi

accedit

quam novimus

cui repositum est.

lib. \\.
i.

Videsis hac de
:

cap. 11. sub finem

i.

qui

earumdem

Const. lib.

cap.

prseclare

versum cenpullum

ejusmodi Geneseos locum

qui alUgavit ad vitem

suce,

suum,
*

et

ad optimam vitem pidlum asina

Interpp. .19. pag. 36.

Gallandi.]
in Dissert. de variis

[De hac lectione fuse disputat Grabius

vitiis

LXX.

Quo ex
.

loco

nonnuUa ex-

cerpta dedimus ad Justini Dial. cum Tryph.

'

52. Gallandi.]

Deut.

xviii. 18.

[Corruptam lectionem de Jesu Mane viderat jam pridem

hujus
Disputationis Cotelerius ad

in

A^alesiana editione

BarnahcE

Epist. cap. 12. ubi de hoc

nomine pro more suo

disserit erudite.

Gallandi.]

DISPUTATIO.
manifestum
est.

159
'

Nihil enim hujus

circumcisioiiis

in ipso invenitur; adhuc enim ex Juda reges fuerunt post ipsum, et ideo aliena longe est ab eo ha3c prophetia. *Et hoc est velamen, quod est in Moysen neque enim, sicut fortasse aliqui imperitorum putant, linteum aliquod, aut pellis fuit, quse vultum
;

ejus operiret.
cens,

Sed Apostolus diligenter ostendit

is,

di-

velamen esse positum

expectat

in lectione veteris testa-

menti, propter quod

Israel,

qui

appellatur

antiqnitus
"intelli-

adventare Christuni,

non
^

gentes,

quia defecerunt
;

ex Juda principes, et ex

femoribus ejus duces

sicut

nunc videmiis

regibus

eos, principibiisque subjectos tributa pendere, nulla

sibi

potestate vel judicandi, vel pimiendi concessa,

sicut

Judas habuit,

^qiiia

Thamar, posteaquam con^Sed

et

demnaverat,

potuit yjustificare.

mdebith

vitam vestram pendentem ante oculos vestros.

XLIV. Habet

etiam hic sermo velamen.

Usque

ad Herodem enim ex parte aliqua regnum tenere videbantur; ab Augusto autem prima ^adscriptio in
eis facta est, et

coeperunt tributa pendere, et censum

noster Jesus coeptus

dare.

Ex quo autem Dominus

esse coeperunt,
Casinensis.

est prophetari,

atque expectari, ex eo principes ex

et duces

Juda
t

popub', qui

rursum

Codex

Et

Ikec est velamen, et infra, vel pellis.

u Cod. Bobien. intelUgens.

(Mox

principes idem

codex,

iibi

Zacagnius hRhet
X

p?'inceps, sed et sequentia conferas.)

Male Bobiensis codex,

et videbitis.

regibus eos, regihusque subjcctos.

y Cod. Bobien. justificare.

Sed

videbitis.

Casinen. justificari.

Sed
^

Bobiensis codex, ahscriptio.

Mox,

cceperuntque.

Et

infra,

Dominus meus.
'

[For.

reponendum

circumstationis.]
'

'

Gen. xxxviii.

Deut.

xxviii.

66.

; :

160

ARCHELAI ET MANETIS
^

defecerunt

in

adventu

prsesentise ejus.

Si ergo au-

feratur velamen,
^ intelligent

quod

in illa lectione

positum

est,

virtutem circumcisioiiis, invenient et ge-

nerationem
qusecuiique

quem de Domino
ejus,

prsedicamus, et crucem, et
nostro gesta sunt, ipsa esse,

Et velim quidem de Scripturis discutere unumqiienque *^sermonem, et ostendere, ut intelligi dignum est sed quoniam aliud est, quod iirget, ^ de vacanti nobis ista nunc dicentur haec enim dixisse imnc sufficit, ut ostendamus non sine causa velamen positum super cor quorundam in lectione veteris testamenti. Quicunque vero ad Dominum convertuntiir, ab iis ^ velamen aufertur. Quae omnia quam vim habeant in sese,
quae de eo fuerant praedicta.
;

liis

qui sensu vigent, intelligendum relinquo.

Veniaait
ea?

mus
^

etiam ad illum sermonem

vobis siiscitabit
sicut

Moysi, ^quo

Prophetam

Dominus
;

Deiis vester

fratribus

vestris,

me

prophetiam famuli Moysi,

rus esset, amplius se
similia

quo magnam video scientis eum, qui ventuin

quidem

auctoritatis habiturum,

tamen

esse passurum, et similia signa, ac pro^lbi enira

digia ostensurum.

Moyses

natus, a

matre

^
c

Idem codex, Idem codex,

intelligi,

i?i

adventum.

intelligens.

Et

infra, ipsa

qua de
;

eo.

In codice Bobiensi mutilus est hic locus

habet enim, sermo-

nem, ut
d In

dignum

est.

Dixisse nunc
;

sufficit.

Casinensi

est, de

vacantibus

sed legendum, de vacanti.

Sic supra cap. 41.

Codex Bob. velamentum.

sed Valesius,
stipulati
scientis,

Codex Bob. quod

ait.

g In Casinensi codice scribitur, scientibus, in Bobiensi, scientes

emendandum

censuit, cujus sententise ad-

sumus.

Infra Bobiensis, ct amplius.

'

Deut.

xviii. 18.

'

Exod.

ii.

; :

DISPUTATIO.
sua
'

161

^*

in thibin positus, exponitur

ad ripas fluminis
^

Dominus noster Jesus Christus natus ex matre sua Maria, per Angelum fugatur in iEgyptum. ^lbi Moyses educens populum de medio ji^gyptiorum, salvavit; et hic Jesus populum de medio Pharisaeorum educens, seternae tradidit saluti. ^lbi Moyses
hic

per orationem petens, e

pasceret

cselo

accepit panem, qiio

populum

in deserto; ^hic

^Dominus meus
Moyses cum pro-

Jesus virtute propria ex quinque paiiibus viros quin-

que millia
^et hic

satiavit in deserto.

^lbi

baretur, positus in

monte jejunavit quadraginta dies Dominus meus Jesus a Spiritu actus in deser'Ibi in conspectu Moysi, propter

tum, cum tentaretur a Diabolo, quadraginta diebus

similiter jejunavit.
infidelitatera

Pharaonis omnia ^gyptiorum primoinfi-

genita perierunt; ^et hic Jesu nascente, propter

delitatem

Herodis,
^lbi

omne hnasculinum Judaeorum

orat, ut
;

subito perit.

Moyses

parcatur a plagis

Pharaoni, ac populo ejus

et

liic

Dominus noster

Jesus orat indulgeri Phaiisseis, dicens, Pater ignosce

quoniam nesciunt qidd faciant. 'Ibi Moysi vultus resplenduit "^in gloria Domini, ita ut non possent
eis,
filii

Israel intendere in faciem ejus propter gloriam

h Thibis,

apud

LXX.

est fiscella scirpea in Vulgata.

Mox

Bobien. ripam.
i

Codex Bobiensis, matre Maria.

^ Codex Bobiensis, tam hic,

saturavit,
1

quam

infra,

Dominus

noster.

Mox,

Idem, masculum.

Mox, pro populo.

in gloriam.

Infra, Pharisceis, Pater.

Mox, quidfaciunt. i^ Codex Bobiensis,

'Mat.
5

ii.

13.
'

'

Exod.

xiv,
'

Exod.

xvi.
'

"

Mat.
ii.

xiv.
16.

Exod. xxxiv.
Exod.
viii.

Mat.

iv. 2.
'

Exod.

xii.

Mat.

Luc.

xxiii.

34.

Exod. xxxiv. 35.

VOL. V.

162
vultus ejus

ARCHELAI ET MANETIS
;

'et hic Jesus Christus

Dominus

resplen-

duit sicut sol, et Discipuli ejus iion poterant "aspicere

in faciem ejus propter gloriam vultus ipsius et

im-

mensum
Jesus
ait,

liiminis splenclorem.

^lbi
;

^vitulum statuerant,
^

glaclio dejecit
7nittere

Moyses eos, qui et hic Dominus

et

Veni gladiuin

super terram,
et
reliqua.

^di-

videre liomiyiem

proa^imo

siio,

^lbi

Moyses ^in caliginem nubium aquas ferentium sine et hic Dominus Jesus cum omni metu incessit potestate super aquas ambulavit. ^lbi Moyses imperavit mari et hic Dominus Jesus, cum esset ^in mari, surgens imperavit ventis, et mari. ^lbi Moyses
;

cum impugnaretur
sus
bis,

extensis manibus certavit adver-

Amalech
et

et hic

Dominus Jesus impugnatis noerratici

spiritus,

pereuntibus violentia

qui

nunc

^in justis operatur, extensis in cruce

manibus,
dilectis-

salutem dedit.

Sed

et alia

multa praetereo,

sime Diodore,
lociter

dum

festino

ad te Mibellum hunc vepro

tua prudentia facile

mittere,

qune tu

poteris reparare.

Scribe autem "mihi omne, quod

^ Idem, respicere.

Mox,

vultus ejus.

Codex Bobien.

vitulum fecerant
et

Melius Vulgata, separari hominem adversus patrem suum,

Tertull. adver. Gnosticos cap. lo. dividere
^ ^

hominem &c.

Bobiensis codex, in caligine.

Idem codex, in navi. (For. recipiendum.) s Codex Bobiensis, in istis. Conf. (For. legend. in injustis. Eph. ii. 2. De Moysis autem et Domini Jesu manibus extensis,
videsis vol.
*
iii.

Reliquiar. p. 472.)
velociter libellum.

Codex Bobien.

^ Idem, mihi, charissisme, quid postea.

'

Mat.

xvii. 2.

'

Exod. xxxii.
^

'

Mat.

x. 34.

* ^

Exod. xxiv.
Exod.
xvii.

in fine.

Mat.

xiv. 25.

Exod.

xiv.

Mat.

viii.

26.

DISPUTATIO.
postea

163
Incolu-

mem
tens.

egerit adversariae partis minister. te anima, et spiritu custodiat ^Deus

omnino-

et fortia pro Conclusit etiam adversarium Diodorus ^ex nominibus, dicens ita; Dixisti duo esse testamenta,
veritate.

XLV. Accepta hac epistola Diodorus, et collecto ex ea sensu, conflixit adversus Manem, ita iit ab omnibus collaudaretur, quod diligenter, et competenter ostenderit, duorum testamentorum, atque utriusque ylegls inter sese cognationem. Plura etiam ex semetipso inveniens, objecit ei valida valde

duo esse vetera, aut duo nova? Ejusdem enim temporis, vel potius aeternitatis, duo
asseris

dic ergo

duo sunt, duo esse oportet vetera testamenta, aut duo nova. Quod si hoc non dicis, sed unum esse vetus, et aliud novum, briirsum unus utriusque auctor osteiiditur, et
et
si

esse

ingenita;

ejus esse vetus,

si

mum
^

domum tuam, ^nonne per hoc etiam novae domiis dominum eum esse pronunciat? Aut rursum si dicat ei, novam doveterem
tiiam praesta mihi
;

cujus et novum, consequentia ipsa '^edocet: veluti quis dicat ^^homini, loca mihi

nonne eodem verbo etiam

Codex Casinensis, Deus omnium. Male Casinensis codex, legis inesse

ohjecit.

cognitionem.

Male

et infra

Bobiensis veniens,

Sed

et Casinensis pro, ohjecit,

habet objecta.

male

- Ridicula est hic Bobiensis codicis lectio. in quo scribitur, ex navibus; e contra Casinensis mox habet, dicens ita, dixit, mala itidem lectio.

Cod. Bobien. oportet

et vetera.

^
^
"

Male Casinen. rursus omnis Codex Casinensis, docent.

diviti mihi, nullo

utriusque.

Hsee est Bobiensis codicis lectio;

sensu.

nam

mmi
e

in Casinensi est

ho^

Forte, dimitte mihi.

in seq.

Codex Bobien. non per ; sed

habet nonne,

164

ARCHELAI ET MANETIS
est,

veterem euni habere designat

pervidendum

Deinde illud etiam quia *ex quo dao suiit, ingenitain

?

habentes naturam, ex eo necesse est etiam habere

unumquenque ipsorum vetus testamentum, et fient duo vetera testamenta si tamen ambos antiquos, et sine initio esse dicis. Ego autem non ita didici, ne;

Tu Yero, qui dicis que ita contineiit Scripturae. legem ^loysi esse maligni Principis, et non boni Dei,
dic mihi,
qiii

erant

illi,

qui

resistebant in faciem

Moysi,

Jamnem

dico,

et

Mambrem? Omiie enim

ipsi
resistit,

quod

resistit,

non sibimet

sed

alii,

aut

meliori, aut deteriori, 'sicut Paulus indicat ad

Timoita

theiim in secunda Epistola sua ^^scribens.

Qiiemad-

inodum Jamnes,
et
isti

et

^Mambres
veodtati,
;

restiterimt

Moysi ;

restiterunt

homines corrupti

mente,
^lnsi-

reprohi circa fidem

pientia enim
fuit.

sed idtra non proficient.

est,

eorum omnihus nota

sicut et illorum

A^ides

quomodo Jamnem,

et

IMambrem homi-

nibus comparat corruptis mente, et reprobis circa

iidem
nes

Moysen vero veritati. ^Sed et Sanctus Joanmaximus Evangelistamm ait, gratiam gratia prae;
;

ex plenitudine enim Jesii legem Moysi accepisse nos dicit aliam autem gratiam pro illa gratia per Jesum Christum esse completam in
stare, et diiferre;
iiobis.
^

"^Quod ostendens etiam ipse

in

Dominus noster

Hoc

loco lacuna est in Bobiensi codice, in quo scribitur,

ex quo duo sunt ingenita hahentes naturam ipsorum testamentum, et

fient, 8{C.

Valesius ex ingenio ita emendavit, ex quo duo sunt

ingemta, habent ex natura ipsorum testamentum.

conjecisse Casinensis codex ostendit.

''

Sed ipsum male

Cod. Bobien.

ita scribens.

Codex Bobien.

Insipientia enim illorum manifesta erit omnibus

sicut, 8(C.
'

quod magis ad Vulgatse lectionem accedit.

iii.

Tim.

8, 9.

'

[Grieca habent

.]

Joan.

i.

16.

'

Ibid. V. 45, 46, 47.

DISPUTATIO.
JesLis aiebat, ''^Non putetis, (juia ego vos accusabo

165

Patrem,
speratis
et
;

Est qui vos

si

acciiset

Moyses^

'^

in

apud quem vos

si literis

enim ^crederetis Moi/si, crederetis utique

ille

mihi ; de me enim

scripsit.

Quod
meis

illius

non

creditis,

quomodo

verbis
dici

credetisf

Sunt etiam alia multa, quae

dere

possent et de

Apostolo Paulo, et de Evangeliis, ex qiiibus osten-

possumus veterera legem non esse alterius, quam Domini, cujus est novum Testameiitum, quse
nos competenter "exponere, et ai)tare convenit.
vesper impedit, dies enim clauditur, et finem
disputandi facere par est
;

Jam
iios

crastino

autem

^nobis, de

quibus

tibi

videtur, quaestiones habeantur.

Et

bis

dictis discesseruntP.

XLVI. Ciim autem mane

factiim

esset,

subito

adventavit Arcbelaus ad castelhim bunc, in quo

moprae-

rabatur Diodorus, priusquam omnino quisquam ad

publicum procederet.

Manes

vero

ignorans

sentem esse Arcbelaum, rursum Diodorum provocabat ad publicum, ut cuni eo disputatione contenderet, volens

advertebat,
satis

eum verbis eum hominem

opprimere, ex

eo quod

esse simplicem, et non

scripturarum quaestionibus eruditum; Arcbelai

enim doctrinae jam perceperat gustum.

i

Cum

ergo et

Codex

Bobiensis,

Non potestis. pessima

lectio.

^
1

Casinensis codex, Moyses, quem. lectio rejicienda.

Codex

Bobiensis, creditis Moysi, crederitis utique forsan et mihi.

Casinensis, alia plura jam,
et

Codex
^

qua

dici possint.
tit

Codex Bobiensis, exponere

Patre

convenit, quse verba

cum nuUum habere sensum vidisset Valesius, exponere et aperire ut convenit, emendandum esse putavit et quidem non recte, ut
:

ex Casinensi codice apparet.

Codex Bobiensis non

recte, vobis.

Huc usque

edidit Valesius.

166

ARCHELAI ET MANETIS

turbge convenissent ad solitum disputationis locum,

et

Maues jam verba facere coepisset, subito in medio eorum apparuit Archelaus, ac Diodorum complexus,
sancto osculo salutavit.

Diodorus vero, et omnes,

qui priesentes erant, admirati sunt opus divinae providentise, ut in tempore ipso adventaret Archelaus,

quo

qusestio
est,

movebatur; re enim

vera,

quod faten-

dum

quasi ex parte aliqua religiosus

Diodoms

pertimuerat conflictum.

Cum autem vidisset Archelaum Manes, cessavit quidem continuo ab insultatione, et supercilio non parum dejecto, manifeste
intelligebatur,

quod conflictum vellet eifugere. Multitudo vero auditorum adventum Archelai, velut apostoli praesentiam, opinata est, pro eo quod ad verbi defensionem tam paratus, et tam promptus
existeret.

Et cum dextera silentium poposcisset a

Tametsi 'prudentiam, glo-

populo (tumultus enim non mediocris extiterat) hoc

modo

coepit Archelaus.

riam etiam, nostrorum nonnulli assecuti sunt,

tamen

hoc vos deprecor, ut eorum, quse ante

testimonium
Fratres,
reservetis.

me

dicta sunt,

Scio enim et certus sum,

quoniam ^Diodoro non pro ipsius -impossised quoniam istum ego novi tunc, cum ad loci mei partes improbus advenisset, Marbilitate successi
;

celli

'"viri

illustris

gratia,

volens

eum
et

divertere a

nostra doctrina et a fide, videlicet, quo impietatis

hujus idoneus efficeretur assertor

suis verbis in
luit.

Similis

tamen omnibus nullo eum divertere, et movere praevaenim inventus est religiosissimus Mar;

(\

In codice Casinensi erat, Diodorus, nullo sensu.

I"

Male

Casinensis, viri in legis gratia.

?]
'

'

[An legendum prudentia

[Impotentia

^,

quam

quidem vocem fortasse interpres

invenit.]

DISPUTATIO.
cellus petrse,

167

Mn qua

sedificata est

domus

solidissimis

fiindameritis, et

cum

descendisset pluvia, et irruissent

flumina, ac venti, et illisissent in

;

domum

illam, per-

fundata enim erat solidissimis et immobilibus stitit fundamentis Imic autem, qui praeseiis est, infamiam
:

potius

intulit

conatus

ipse,

quam laudem.

Non

autem mihi venia dignus videtur qui ignoraverit, quod futurum est: oportebat enim eum prsenoscere, qui sunt proprii sui si quidem Spiritiis Paracliti Sed quoniam ignorantiae tenebris obhabitat in eo.
;

csecatus est, in

vanum

ciicurrit,

cum

iter faceret

ad

Marcellum

et similis ^facere astrologo, describenti

quidem
runtur.

caelestia, ignoranti

vero quse suae domui gehsec verba difFerre quse-

Sed ne videar per

stioiiem,

jam

sileam

de

iis

vero dabo

ipsi

potesta-

tem, sumat quodcunque vult propositionis et quaestionis

initium.

Vos tantummodo,

sicut

superius

dixi, indeclinabiles

Judices esse quaeso, ut vera di-

centi

honorem verum, palmamqiie tradatis. XLVII. Tunc Manes, silentio ab omnibiis

exorsus
est.

facto,

ita

Tu quoque,

Archelae, bene

me

de

Deo
sit

sentientem, dignamque opinionem de Christo

retinentem, verbis molestissimis obtundis, licet tale

Apostoloriim

geniis,

patiens,

et

ferens

omnia,

etiamsi eos convitiis quis, aut maledictis obtrectet.

Si persequi volueris, paratus sum, et
plicia,
si

inferre sup-

non refugiam. Si etiam interficere non reformido illum enim solum oportet
;

me

vis,

^timere^

qui potest animam^

et

corpus perdere

iyi

gehennam.
mihi tale

Archelaus
propositum.

dixit, Absit a me.

Non

est

Quid
s

eiiim

perpessus es a nie, vel a

est.
'

Forte, factus
24.

'

Mat.

vii.

Mat.

x. 28.

168
nostris? et

ARCHELAI ET MANETIS
quidem cum
obtrectares, atque injuriam

iiTogares, et

ditionibus, et

cum detraheres de paternis nostris tracum velles animas hominum bene in-

stitutas, ac diligenti cautela servatas interficere, qui-

bus utique 'repensari non possunt universae mundi

nichaee

Veruntamen propter quod assumis, MaQuid est quod indicas ? Quse salutis signa ad nos deferas, dicito ? Verborum enim nuda jactadiyitise.
?

tio

non poterit

prsesenti multitudini satisfacere, ut

agnoscant qui
veritatis.

nostrum

rectius

obtinet

scientiam

De qiio ergo vis nos capite disputare, hoc prius dicito, cum prius dicendi acceperis facultatem. Manes dixit, Si non iterum his, quse a nobis recte
dicuntur, infideliter resistis, dicam
existis,
;

si

autem

talis

qualem

te prius sensi,

dicam adversus Diodotuam.

rum,

declinans

inquietudinem

Archelaus

DixiT, Praedixi jam,

quod abutimur inanitate verbotu autem non iterum

;

rum.
tur,

Si quis hiostrum resistere infideliter inveni-

Judicibus hsec permitte discernere

asseras, dicito.

quid

Manes

dixit, Si

resistis his, quse

me

iterum recte dicuntur, inciSi

iion

piam.
illud,

Archelaus

dixit,

hoc

est,

si

non

sermo est hominis ignorantis. Ignoras ergo quod futurum est. Sed hoc quod futurum ais, resistere me, aut non resistere, in mea est potestate. Quomodo ergo stabit sermo ille duarum arborum, in quo fidis, veluti scuto firmissimo ? Si enim contrariae
partis
ris?

ego sum, quomodo obedientiam meam requiQuod si obedientise in me est mens, quomodo
?

pertimescis ne resistam

Ais enim quia

malum sem-

per permanet maluTn, et boniim semper permanet

t

Casinensis codex, nostrorum.

'

[For. repensare.]

DISPUTATIO.
bonuni, vim verbi istius peiiitus "ignorans.
DixiT,

169

Manes

advocatnm meorum adhibui sermonum, ^ut etiam meae scientise intelligentiam disponas? quippe qui propria explanare non valeas^ quomodo aliena poteris explicare? Quod si victum jam se profitetur Diodorus, tunc mihi tecum sermo movebitur. Si autem stat ille, et est idoiieus ad

Nunquid

te

dicendum, desine
veritatis.

tu, et noli

perturbare substaiitiam

in

Es enim ovis aliena, efficieris tamen postea numero ejusdem gregis, ysicut vox Jesus ostendit,
quidem
in

ejus qui apparuit

hominis specie, nec

ta-

men fuit homo. Archelaus dixit, Ergo non putas eum ex Maria Virgine esse ? Manes dixit, Absit ut Dominum nostriim Jesum Christum per naturalia
pudenda mulieris descendisse zconfitear
testimonium
Et,
Et,
"^

ipse

enim
misit.

dat, 'quia

de sinibus Patris descendit.

recipit

Qui me recipiU

eum^

qiti

me

meam^ sed ejiis qiii misit me. Et, "^Noyi siim missus iiisi ad oves perditas domus Israel. Sunt et alia innumera testimonia hujuscemodi, quse indicant eum venisse, et non naveni facere voluntatem

^Non

tum

esse.

Quod

si

potentior

illo es, et

magis

scire

potes, quod verum est, quomodo jam illi credimus? Archelaus dixit, Neque illo potentior sum, servus enim sum, et neque sequalis Domini mei esse pos-

^ In Casinensi, ignoras.
X In codice Casinensi est, aut etiam, lectio improbanda. y Casinensis, sicut vosJesns. (Sicut vox Jesus ostendit.

An

quia

servator

vox

valet

?)

In codice Casinensi
est.

est, confitetur,

librarii

errore, ut

palam

Joan.
38.

i.
*

i8. et

iii.

13.

'

Mat.

x. 40.

'

Joan.

vi.

Mat. XV. 24.

VOL.

V.

170

ARCHELAI ET MANETIS
;

sum

ego enim sum

inutilis servus,

verborum

ejus

discipulus, credeiis his, quae ab ipso dicta sunt, et

lisec indeclinabilia

esse confirmo.
ei

Manes

dixit, Si-

milis tui

quidam cum

aliquando dixisset,

mater

tiia, et

fratres tui foris stant, non libenter acqui dixerat, iiicrepavit dicens, Qucb est

'

cipiens,

eum

mater mea,
fratres
sin

aiit

qui sunt fratres

meif

et ostendit eos,

qui facerent voluntatem suam, et matres sibi esse, et

:

autem

vis

dicere
;

matrem

ipsius jMariam,

non

est tibi sine periculo

sine dubio

enim etiam

fratres ex ea habuisse monstratiir.

Et dic uti-um

de Joseph

generati
et

sunt,

aut

ex eodem Spiritu
si

Sancto

Ergo

multos

Christos,

ex eodem

Spiritu Sancto generatos ^dixeris, habuimus.

si

Quod

non ex eodem
;

Spiritu, sed

tamen

dixeris euni

fratres habuisse

sine dubio intelligendum est, quia

post Spiritum, post Gabriel, nupserit Joseph Virgo

Quod si etiam hoc absurdum est oirinino, eam quolibet modo concubuisse cum Joseph dic an fratres habuerit ? Nimcastissima, et

immaculata

^ecclesia.

quidnam etiam moediiie

dentissime INIarcelle
?

ei

crimen impingis, ^o prusi

Quod
;

horum
ei

nihil

convenit
as-

incontaminatae Virgini

unde

fuisse

fratres

Quod si fratres ? quomodo jNIaria mater

trues
a

ei fuisse

non potes edocere

ille, ''qui

ejus erit, sicut ait

scribere ausus est, Ecce mater tua, etfratres tuiforis

In Casinensi, dixerint habuinms.
Quid.

Sed obvia
per
librarii

est hujus

loci

emendatio.

Vox, Ecclesia, videtur supervacanea,

duodecimi Apocalypsis

et

errorem

adjecta.

Certe sine ipsa integer est hujus loci sensus. {.. cogitat
?)

de

initio capitis
c

Ex

his verbis colligi posse videtur,

Marcellum cum Archelao

ad Diodori castellum venisse.

'

Mat.

xii.

47.

'

[Confer capitis finem.]

DISPUTATIO.
stantf

171
illo

Quod etiam
matrein,

si

ille

ausus est dicere,

ipso

potentior, aut major esse

iiobis
*^esse

nemo

potest, qui ostendit

aut

fratres

siios;

'sed

et

Davidis

non digiiatm aiidire. Apostolus Petrus Discipulorum omnium eminentissimns tunc agnoscere
potuit
:

eum
Dei

cum

siiiguli

opiniones suas, quas de

ait,

ipso habebant, promerent,

vivi,

et statim

beatificat

Tu eum
^

es Christiis filius

dicens, Qiioniam

revelavit tibi

differentia

Vide quanta sit eorum, quae ab Jesu dicta simt? Illi enim
Pater meus
ccelestis,
stat,

qui dixerat, Ecce mater tuaforis

respondit, Quce
dixit,

mihi
es

est 7nater, aiitfratres

Ei autem qui

Tu

C/iristtis filius

Dei

vivi,

beatitudinem, benedic-

tioiienique restitiiit.

Si ergo de

natum, mentitur ipse

dicit Petrus, siiie

Maria vis esse eum cum Petro si autem verum

;

dubio

ille

prior fefellit.

Quod

si

prior fefellit,causa ad scriptorem rejicienda est.

igitur

Unum

Christum

iios

scimus esse secundum Apostolum

Paulum, cujus vocibus credimus consonantibus duntaxat adventui ejus.

XLVIII. His
ratioiiem

auditis turbse permotse sunt, veluti

veritatis

continentibus,

et
;

Archelao

nil

habente^ quod his posset opponere

cavit tumultus, qui inter eos

hoc enim

indi-

exortus fuerat;

sed

cum multitudo
respondit.

conqiiievisset,

Archelaus hoc
neqiie

modo
ali-

Vocis quidem Domini nostri Jesu Christi

si

nullus poterit esse potentior,

nomen

quod sequale

ei

esse invenitur, ^Propter qiiod

Deus

eum ewaltamt, et donavit illi nomen, qiiod est siiper omne nomen ; neque in testimonio quis sequalis ei
d Casinensis

codex David
xvi. 16.

Jesse.

'

Mat.

xxii. 42.

Mat.

Philip.

ii.

9.

172

ARCHELAI ET MANETIS
qiiidem
dicas,

esse poterit, et ideo ego vocis ejus tibi testimonia

proferam, primiim

dissolvens hsec,

quse a
sibi ipsi

te dicta siint, uti ne

quoniam nec
ei

consonant,

ut

est

tibi

consuetudo
Jesus,

dicendi.

Ais

enim quia eum, qui nuntiaverat

de
fratribus, id

de matre, aut
fallentem,

increpaverit

quasi

quod scriptorem fefellit. Neque is^ qui annuntiavit ei de matre et fratribiis increpatus est, neque Petrus supra illum solus beatificatus est sed uterque ab eo dignam responsionem propria interrogatione percepit, sicut in consequentibus sermo

secundum

monstrabit.
parvuliis,

'Cum

quis parvulus est, cogitat sicut

;

sapit

ut parvulus

cum autem

perfectus

fuerit vir, destruentur ea, quae sunt parvuli, id est,

dum

ad priora se quis extendit, obliviscatur quae

post se sunt.

Unde Domino

nostro Jesu Christo

docente, et curaiite

humanum

genus, uti ne simul

studiis

omnia deperirent, cumque omiiium auditorum esset

fratribus.

in talibus

mens
ac

intenta,

noii

opportune
ipso ju-

ingressus hic nuiitius de matre ejus

suggessit,
""se

Quid enim?

^^debuitne etiam

dicante, derelinquere eos, quos ciirabat, et quos erudiebat, et

cum matre

ac fratribus colloqui?

Nonne
pec-

continuo de hoc ipso detraheres?

catis

^Cum enim

onustos et

gravatos
qiios

ad
et

discipulatum delegit

duodecim numero,
dicens
digni
e
^

Apostolos
et

nominavit,

eis,

^relinquite

matrem
non

patrem, ut
eis

me

efRciamini, ut ultra

possit

memoria

In codice Casinensi, Debuit

et etiam.

Mala

lectio.

In codice Casinensi corruptissimo legitur,

et

Cum

enim peccatis

bonus

gravatus ad discipulatum
licuit,

diligit

diiodecim numero.

Nos

quantum per conjecturas

Cor.

hujus loci

menda

sustulimus, et

fortasse paulo post pro, dicens

'

eis,

legendum
'

est, dixit eis.

te ipsoJ]

xiii.

ii.

Philip.

iii.

ii.

["Scribendum est

Mat.

X. 37-

DISPUTATIO.
patris,

173

aut niatris robustum pectus inflectere.

ei,

Et

iterum volente alio quodam dicere

liam

ibo, et sepe-

patrem meum,

ait,

Dimitte ruortuos sepelire

mortuos suos.

Intuere ergo

quomodo Dominus

meiis

Jesus ^ad necessaria discipulos sedificat, et pro

ritis

meei

unicuique sancta verba committit.

Ita et in eo

tempore, quo importune annuntiaverat quidam

de

matre, non complectitur pro matris pniesentia pa-

ternum

praeterire praeceptum.
;

dam

haec ita esse

Ut autem tibi ostenPetrus aliquando, cum jam beatierit tibi istud,

iicationem fuisset ab eo consecutus, ait ad Jesuin,

""Propitius esto
isset ei Jesus,

Domine, non

cuni dix-

quia ^oporteret filium hominis ascendere

et occidi, et tertia die resurgere
;

Jerosolymam,
spondens
quce

re-

ait Petro,

Vade
ei

refro Satana,
sunt,

cjuia 7ion sapis

Dei

sunt, sed qiice

illuin,

liomhmm

Quoniam ergo
istum vero, qui

existimas
fratribus,

qui

de matre renuntiaverat, et
;

increpatum esse ab Jesu

Dei vivi, beatitudinem consecutum vide quia magis ^hunc praetulit Jesiis, cui et clementius, et cum venia responsum
paulo ante dixerat,
;

Tu

es filius

dare dignatus est; Petro vero post illam benedic-

tionem nullum jam veniae largitur titulum, pro eo

quod naturam rei sibi dictae non diligenter adverteIllius enim nuntii error responsi ratione corririt.
gitur
;

hujus vero tarditas intellectus acerbiori incre-

patione damnatur.

Ex quo
promat

advertere potes, quod

opportunitate

Dominus Jesus
servata,
S In

interrogationura sibi
singulis,

dignuni

opportunumque

h In
i

eodem eodem

codice, ad necessariam.

codice, oportet, secus atque habet Vulgata editio.

est, huic.

In codice Casinensi
'

Luc.

ix.

60.

'

Mat.

xvi. 22.

174
responsimi.

ARCHELAI ET MANETIS
Quod
culpatur
si,

ut

ais,

ex eo quod verum

dixerat, Petrus beatiiicatur, et pro eo

quod

fefellit,

nuntius

ille

dic milii

quare

cum Daemones
sanc-

eum
(si

coniiterentur, dicentes, 'Scimiis

te ^Cjui sis

tus Deiis, increpavit eos, et ^silere praecepit?

Cur non

quidem confiteutium se testimoniis delectatiir) istos, sicut Petrum vera dicentem, benedictionibus remuneratus est? Quod si hoc absurdum
etiam
estj

relinquitur ut pro loco, pro tempore, pro per-

sonis,

pro rebus, pro accidentium

salute,

ea quae

dicta sunt, intelligamus, uti ne temere pronuiitiantes,

digna coercitione feriamur.

Et ut

te

magis ac magis
quae nobis

edoceam, multo amplius illum, qui de matre nuntiaverat,

honoratum:
si

(tu

autem

oblitus

rei,

proposita est, in aliud conversus es:)

Yiter;

aiidi

ergo brequse dicta

enim volueris
in

diligentiiis intueri

sunt, inveniemus

illo

priore

multam Dominiim

Jesum

ostendisse clementiam, idque conveiiientibus

Rex quidam, cum adversus te exemplis edoceam. hostem processisset armatus, et cogitaret atque disponeret

quemadmodum

posset

manum

sibi

hostilem

atque barbaram subjugare, cumque

cura, et solicitudine constitutus, in

in nialta esset

medio adversa-

riorum

positus, ac postea

jam

captivos eos tenere

incipiens,

jam jam
eos, qui

illa

solicitudo immineret,
^"ac

quempondus

admodum
est illa lectio.
1

secum laboraverant
es.

k In codice Casinensi, quis

Sed

librarii

error

nobis visa

In eodem codice est

sinire.

Sed

silere, legi

debere nos sacer

sit.

textus edocet.

Vide taraen an,

sinere,

legendum

In codice Casin. ac pondus hellico tolerarant.

helli toleraverant. helli
'

Nos emenda-

vimus, ac pondus

Fortasse tamen rudis inter-

pres scripserat^ ac pondus

contoleraverant.
iv.

Luc.

34.

DISPUTATIO.
belli toleraverant, procuraret,

175
ei nuntiiis

quidam

im-

portuiius occurrens, de rebus domesticis suggerere ali(jua coepit.

At

ille

admiratus est audaciam, atque

importunam suggestioiieni, et morti tradere hiijiiscemodi hominem cogitabat quod nisi de carissimis
;

affectibiis talis nuntiiis extitisset,

eo quod incolumes

omnia nundignum protinus potuit excepisse supplicium. Quae enim erat cura alia regis, belli duntaxat temtiasset,

esse hos, et recte ac prospere agentes

pore, nisi provinciab*uTn salus, nisi dispositio rei militaris? Ita et

Domino

nieo Jesu Christo pugnanti

adversum passiones, quse piOfunda viscerum obsederaiit, et 'curaiis eos qui multo tempore variis infirmitatibus fuerant devincti, et inclinato omni nisii pro salute miiversitatis ille nuntius importiine ad;

veniens de matre et fratribus uuntiavit.

Et potuit

quidem similem Petro,

pisse sententiam
;

etiam graviorem accesed matris et fratrum intellectum

aiit

nomen clementiam

provocavit.

XLIX. Sed
cupio,
iit

amplius adhuc omnibus ostendere agnoscant universi, assertio tua quantum

et

impietatis

obtineat.

Si

enim, secundum tu
;

dicis,

non

est natus, sine

dubio nec passus est

est.

pati
si

enim

qui natus non est, impossibile

passiis,

Quod

iion est

Crucis iionien aufertur.

Crnce autem non

suscepta, nec Jesus ex mortuis resurrexit.

si

'Quod
erit.

Jesus ex mortuis non resuiTexit, nec aliquis alius

resurget.

Quod

si

nullus resurget, nec judicium

si

Certum

est eiiim, quia

noii

resurgam, nec judicer.

frustra erit observatio
est,

Quod

si

non judicium

ei'it,

mandatorum
'

Dei, nulliis abstinentiai locus

est curanti

hna7i-

[Ponendum
in
I

pro

curans.']
^

'

[Secutus est apostoCor. xv. 32.

]um

Cor. xv. idem docentem.]

176

ARCHELAI ET MANETIS

ducemus et bibamm, cras enim moriemur. Hsec autem omnia connectis, " negans quod de Maria natus est si enim confessus fueris eum de Maria natuin,
;

et passio subsequatur necesse est, et passionem resurrectio, et resurrectionem judicium, et salva nobis

erunt Scripturse praecepta.

qusestio, sed

Non

ergo

plurima in hoc verbo.

jam vana est Sicut enim om-

nis lex, et proplietiae in

ita

duobus sertnonibus constant,

etiam nostra omnis spes in Beatae Marige partu

;

suspensa est

et ideo responde milii ad singula, quse

te interrogabo.

Quomodo

abjiciemus tantas et tales

*^

Apostoli voces, quae dicunt,

voluntas
liere
'

Cum

autem fuit Dei

nobis, misit

f Et iterura,

Filium suum factum eoc mu""Pascha nostrum immolatus est

Christus.

Et
illo

quia, ^Deus, et

Dominum

suscitavit, et

nos ^cum

suscitabit j^er virtiitem siimn,

Et

alia

multa

his similia dicta sunt, ut est illud,

"^vobis,

^Quoinodo

dicimt quidam in

quia resurrectio mortuorum

codice Casinensi scribatur, nega-

^ Ita legendum censui,

tis

licet in

id quod.

Vulgata
Cyprianus, et

editio graeco textui

consona

legit,

At

ubi

veiiit

ple-

nitudo temporis

eamque lectionem probant

illo,

Irenseus, Tertullianus,

alii.

Verba, cum
Irenseus
lib.

non habent

graeca,
6.

neque Vulgata, neque neque Tertullianus

5.

adversus hser. cap.

et 7.

libro 5. adversus

capite 16.

Marcionem capite 7. neque in libro de Pudicitia (Attamen Hieronymus ep. adAmand. referente Sabatier.)
lectio huic praeferenda, utpote qu'de

q In codice Casinensi est, in nohis, et infra, vana est Jides nostra

Sed Vulgatae

ex

librarii osci-

tantia videatur exorta, Irenseus

quoque Tertullianus, Cyprianus, (De verbis

sacris omissis
p.

aliique Vulgatse lectionem sequuntur.

post
vol.
'

illa,
ii.

quem non

suscitavit, vidend.

nota ad Africanum,

333,

Reliquiar.)
iv. 4.
'

Gal.

Cor.

v. 7.

Ibid. vi. 14.

Ibid.

XV. 12

20.

DISPUTATIO.
non estf Si
rexiU inanis etiam falsi
adversus
eni?n resurrectio mortuoriim

177

Christiis resurrecvit,
est

non est, nec Si autem Christiis non resurInveniemur

ergo prcBdicatio nostra.

testes

Dei, qui testimonlwn perJiibuimiis

suscitaverit Christum,

Deum, quia

quem non
nec

suscitavit.

Si quidem mortui non

Si autem
vestra,

resurgunt^

Christus resurrexit.
rexit,
tris
171
;

C/iristiis
estis

non resur-

vana estfides
ergo
et

adhuc

m peccatis ves-

qui dormierunt in C/iristo, perierimt. Si

hac vita tantummodo s^peramus in Christo, miserabi-

liores siimiis

omnibus hominibiis. Nunc autem Christus

mortuis initiiwi dormientiufn, et reliqua.

resiirreunt

Quis rogo tam temerarius et impiidens invenitur,

''qui istis

sacrosanctis vocibiis

non accommodet fidem,

?

in quibus luilla est distinctio, nulla dubitatio

Quis-

nam

quaeso etiam te,

^

stulte Galata, fasciiiavit, sicut

ociilos

et illos,

Qiiorum ante

Jesus Christus ^rescrip-

tus est crucifiwus.f

Unde

arbitror sufficere haec testiet resurrectionis, et

monia ad ostensionem
partus ostenditur.

judicii,

passionis, quibus consequenter, et pariter

ex Maria

Quid enim?

si

tu nolis acquie-

Veruntamen interrogabo te, tu aiiteni mihi responde, quando Jesus de Joanue testimonium dat, et diceMajor in natis midierum nidlus surrewit bat, quia Joanne Baptista ; qui autem minor est in regno cceloriim major est illo : Dic mihi qua ratione major
scere, sed evideiitissime Scriptura proclamet.
""

illo

est

in regno

cselorum

Nunquid Jesus

niinor
S^c.

i"

In eodem codice legitur, qui istam sacrosanctam vocibus,

ut arbitror, errore.
est.

librarii,
s

Vulgatae editionis melior lectio, prascriptus

(Proscriptus

est,

Versio quae Vetus Itala appellatur.)

'

Galat.

iii.

I.

'

Mat.

xi.

ii.

voL.

178

ARCHELAI ET MANETIS
?

erat Joaiine in regno cselorum

^Dico, absit.

Dic

ergo

iii

qiio,

ut vel te ipsum superare possis? Sine

iiatos

dubio minor erat Joanne Jesus inter

mulie-

rum
mihi

in regno

autem cielorum major

Manichaee,
si

illo erat.

Dic
noii

illud etiam,

ais

Christum

esse ex Maria natum, sed apparuisse quidem ut hominem, cum homo non esset, praestante hoc et agente
virtute, quae in ipso est
;

dic mihi, super

quem

Spiri-

tus sanctus sicut

columba descendit ? Quis est etiam, qui baptizatur a Joanne ? Si perfectus erat, si Filius erat, si virtus erat, non poterat Spiritus ingredi, siciit Cujus aunec regnum potest iiigredi intra regnum. tem ei caelitus emissa vox testimonium detulit dicens: ^Hic est filhis meiis dilectus, w quo hene com'

placui f Dic age,

parat biec omiiia,

niliil

remoreris, quis

ille

est,

qui

qiii

agit universa? Responde, itane

blaspbemiam
L. IManes
t

])

ratione impudenter allegas, et in-

ferre ^conaris ?

dixit,

Nemo

quidern, qui

adversum

Hsec verba, dico

]\Ianetis

absit, nisi

mendum

sit in

codice,

tanquam ex
dictum hoc
^^

persona ab Archelao prolata.

est

(Distinguebat
si

Archelaus post minor

fuerit.)

apud evangelistam, tanquam

de Jesu

Male

in codice Casinensi, coneris.

'

[Vereor, ut mysterium Divinae incarnationis satis recte expo-

suerit Archelaus,

cum hoc

loco, tiim in sequentibus

fuisse

docuerit, Divinitus

conceptum

34. Mariam virginem Dei genitricein Dei, quod quidem usque cum

'^
Dc

^
est,

etsi

alibi

Dominum

Jesura, et in cap.

appellaverit.

Etenim

ab ipsa \^irginis conceptione

naturge

human?e unitum

fuerat,

Spiritus Sanctus

tempore bapet

,
Alex.
'

tismi Servatoris

haud communicatus

sed

hominumque
iii.

gratia a Christo receptus.

pt.
ii,

Cons. S. Cyrillum

Recta Fide. 34. tom.

i

p. 155. edit. Auberti.]

Mat,

7,

DISPUTATIO.
haec, qu9e a te

179

dicta sunt, respondere potuerit, blas-

phemise crimen incurrit, quin potius est omni laude dignissimus. Oportet enim artificem rebus propositis

responsione diligenter aptata, manifesta oiniiibus

ea,

de quibus quaeritur, vel dubitatur, ostendere, et

idiotis.

maxime

non placet

ratio,

Et quoniam tibi doctriuae nostrse tanquam artifex bonus, etiam baiic

mibi qun3stionem rationabiliter exsolve.

Mihi enim pium videtur dicere, quod nihil eguerit filius Dei, in eo quod adventus ejus procuratur ad terras, neque
opus babuerit columba,

neque

baptismate, iieque
ei

matre, neque fratribus, fortasse neque patre, qui

;

secundum te fait Joseph sed totus ille ipse descendens, semetipsum in quocunque voluit transformavit in hominem. eo pacto, quo Paulus dicit, quia 'habitu
repertus est ut liomo.

Cujus igitur

rei indiguerit is,

qui

semetipsiim

in

Quando enim

voluit, hiinc
solis,

omnia transformarit, ostende. hominem rursum transac vultum.

formavit in speciem

sus resistis, mibi recte dicenti fidem -nolis

dare, audi definitionem tuam, in

Quod si ruraccommoSi

qua

stas.

enim

homiiiem eiim tantummodo ex Maria esse

dicis, et

in baptismate Spiritum percepisse, ergo per profec-

tum
tibi

filius

videbitur, et iion per naturam.

dicere,

Si

tamen
esse

concedam

secundum
;

profectum

filium, quasi

hominem factum

hominem
?

vere esse
est

opinaris, idest, qui caro, et saiiguis sit

Necesse

ergo, et Spiritum, qui sicut

columba

apparuit,

non

aliud esse,

quam naturalem colunibam;

est,

^sicut liomo

enim dictum
opinari
'

quodcunque potest de eo sermone, quod dictum est,

et sicut columba, et
7.

Phil.

ii.

',[For. nolens]

Phil.

ii.

7.

Mat.

iii.

16.

a 3

180

ARCHELAI ET MANETIS
quod
est, sicut

^sicut homo, hac opinione concipe etiam de eo,

dictum
liter

coliimha

necesse est et hsec sequaiii

recipere,

ita

enim

Scripturis quse

de eo

scripta sunt, inveniuntur.

tibi ipse

Archelaus

dixit, Siciit

ego

tibi

neque hanc quoestionem ydiligenter aptatam manipotes,

artifex,

non

tanquam bonus

festarera,
lios,

atque manifeste dissolverem,

qiii

nisi

propter

qui assistunt, et

iios

audiunt

et ideo, sicnt

quoque exponam ratioquidem non videtur pie dici, matrem habuisse Jesum Mariam, et reliqiia, quse nunc prosecutus es, qiise quidem omnia repetere perhorresco. Interdum quidem cogi solet artifex propter imperitiam resistentis dicere, et facere ea quse tempus 'reconvenit, quaestionis hujus

nem.

Tibi

cusat

et ideo quia

mihi est
ea,

illata necessitas

propter

praesentem turbam, ad

quae a te non recte dicta

sunt, paucis ^respondeam.

Dic ergo mihi

si

Jesiim

hominem

naturaliter factum intellexerimus ex Maria,

''habentem earneni et sanguinem intellexerimus, necesse est etiam Spiritum

fuisse,

et non spiritum ? columba verum hominem ingredi, atque in eo permanere, caro enim carnem ingredi non potest? sed magis si Jesum bominem verum coniiteamur, eum

Sanctum veram columbam Et quomodo poterit vera

X In codice Casinensi scribitur, sicut homo ac opinwne.

y

Codex Casinensis

ita legit,

hanc qucEstionem

diffigenter aptare

tam viamfestarem, atque manifeste dissolverem.

interrogatione, cui Archelaus respondet, nos

Sed ex Manetis
hunc locum
resti.

tuimus.

Respondeam, pro, respondebo,

edoceho.

sic

in

cap. 48. edoceam, pro

'

[For. requirit]

'

[For. legendum, habere autem']

DISPUTATIO.
vero, qui dicitur, sicut columba, Spiritum

181

salva est iiobis ratio in utraque.

Spiritus

cundum rectam rationem

scendit, et permanet, et
est, et fit

habitat in

Sanctum, enim sehomine, et cle-

competenter hoc et factiim

semper, sicut tu te ipsum ante hoc tempus proiitebaris esse Paraclitum Dei, iit ^dicam silex,

non homo, qui frequenter oblivisceris ea quce dicis. Spiritum enim venisse super te dixisti, quem promiserat Jesiis esse

missurum

et

unde

nisi

de

ca3lo

descendat

Et

si

descendit Spiritus super

hominem

dignum
disse

se,

sentiendum

super te aiitem veras columbas descenest ? ut te columbarium potius fu-

reni accipiamus, insidias eis ac laqueos

molientem

dignus enim

es,

qui

verbis ridicuh^s illudaris; ego

parco, ne auditores videar offendere h^ec dicens, et niaxime quia praeter propositum meiiTn, in
te ingerere, quoe merearis aiulire.

tamen

Sed redeam ad

rem.

Memor sum enim

Deus

dicis, qiiia

transformationis ^suse, qua transformaverit se iii hominem, vel

solem, ex hoc volens ostendere Jesum nostriim habitu solo, et visu factum esse homineni, quod abin

ab unoquoque fidelium dicere. Heec alioquin secundum te ad somniiim nobis redeant iiniversa, et
sit

figuras

noii soliim auteni, sed adventiis

nomen

de-

lebitur; poterat

enim

in

caelo

positus facere quse

et

voluerat,
dices.

si

Spiritiim

eum

esse,

non hominem,

ita est, qiioniam ^exinanimt semetipsum formam servi accipie7is. Dico autem de eo, qui ex Maria factus est liomo. Quid eiiim ? non
a Casinensis,

Sed non

ut

dicam dilere non homo.

(Potius
p.

Videant Eruditi, an
esse delire, ostendunt

recte

emendatum

sit.

reponendum
)
^

etiam verba fine cap. xv.

'

80

[For. tuse]

Phil.

ii.

7.

;;

18^

ARCHELAI ET MANETIS
et nos

poteramus
aut

multo

facilius et lautius ista nar-

rare ? sed absit ut a veritate declinemus iota

unum,

unum

apicem.

Est enim qui de Maria natus

est Filius, qui totum hoc,

perferre certamen Jesus.

bquo magiium est, voluit Hic est Christus Dei, qui

est.

descendit super eum, qui de ^laria

Quod

si

non

credis neqiie Yoci, quae caelitus facta est, teraeet,

si

rarium aliquod ipse producis,

credet.

dixeris,

nemo

Statim enim in desertum a Spiritu ductus

est Jesus, 'ut tentaretur a Diabolo,

quem cum Dia*^Igno-

bolus ignoraret, dicebat

rabat

ei,
'

Si

filius es Dei.

autem propter quid

genuisset Filium Dei, qui

quod erat habitaculum magnum, nec ab ullo alio parari potuisset unde et affixus cruci, ciim resurrexisset ab inferis, assumptus est illiic, ubi Christus Filius Dei regnabat, ut cum judicium habere coeperit, hi qui ignoraverunt eum,
praedicabat regniim caelorum,
;

^n-ideant

qiiem

cum cum

Discipuli ejus per

..
illud,

Ut autem

credas

annum

iiitegrum manserunt

eo, quare nullus ipsorum procidit super faciem

illa,

suam, sicnt paulo ante dicebas, sed in una hora

quando

sicut

sol

resplenduit vultus ejus?

Noniie
ef-

propter habitaculum

quod ex jMaria fuerat

fectum? Sicut enim Paracliti pondus nullus alius valuit sustinere, nisi soli Discipuli, et Paulus beatiis
ita

etiam Spiritum, qui de

caslis

desceiiderat,

per

^ Forte. quod.
c

(Et legendum videtur Jeswn.)

Locura hunc nostra

;

conjectura

ita

correxiraus,

ut aliquis

inde sensus eliceretur

nam

in Casinensis codicis lectione

;

magna

obscuritas ex librarii erroribus exorta

sic

enim

se habet, Igno-

rahat autem propter qui genuisset filium Dei prcEdicabat regnum

ccelorum, qui erat,
'

8<c.

Mat.

iv.

'

[For. legendum, genitus esset Filius.]

^

Joan. xix. 37.

DISPUTATIO.
quem vox
meus
et

183
'

Hic est filius dilectus, nullus alius portare praivaluit, nisi qui
est, siiper

paterna testatur dicens,

ex Maria natus ad ha3c, qiige

omiies sanctos Jesus.

Si liabitu
liis,

Sed
et

objicio, responde.

eum

specie dicis esse

hominem, quomodo ab

qui ex

viro et muliere nati siint, Pharisaeis teneri potuit, et ad jiulicium protrahi, cum spirituale corpiis a crassioribus corporibus
si

habes

aliqiiid,

non valeat compreheiidi ? Quod quod ad verbum, atque ad proposi-

tum
disti,

respondeas,

affer,

qiii nunquam ad proposita responperge quaeso, et pugillum plenum solis milii aut modium plenum ? Ipse vero sol pro eo

quod
loedis.

subtilioris est corporis, cooperire

etsi

te, et circiin-

dare potest, tu vero eum,

conculcaveris, nihil
si

Dominus vero meiis

hominibiis tentus
est.

Jesus,
est.

tentus

est,

ut

homo ab

Si

non

est

homo,

neo tentus

Si iion est tentus, nec passus est,

est.

Si ille non est baptizatus, neque quisquam iiostrum baptizatiis est. Baptisma auteni si non est, nec erit remissio peccatorum, sed in suis peccatis unusquisque morietur. Manes dixit, Ergo baptisma propter remissionem peccatoriim datiir?

nec baptizatus

Archelaus
cavit

dixit, Etiam.

Manes
'

dixit,

Ergo pec-

Christus,

quia

baptizatus

est?

Archelaus

DixiT, Absit; quin potius

est,

pro nobis peccatum factiis

^

nostra peccata suscipiens,

propter quod ex rnu-

liere natus est, et

propter quod ad baptisma venit, ut hujus partis perciperet purificationem, ut Spiri^

In

codice

Casinensi,

quo

usi

sumus, adverbium propter,

desideratur, sed illud librarii oscitantia clare demonstrant,

'

omissum

fuisse

sequentia

Mat.

iii.

17.

'2 Cor.

v.

21.

184

ARCHELAI ET MANETIS
possit.

tum, qui descenderat in specie columbse, corpus,

quod susceperat, portare

LI. Hsec

cum

dixisset Archelaus, admiratse sunt

turbae veritatem doctrinie ejus, et laudes ei

sas

immen-

cum

clamoribus reddiderunt,
et tunc
eis,

ita

ut omni studio

conarentur, ^et ultra ei non sinerent ad propria re-

meare;
audire

quidem

discesserunt.

Postea vero
sibi,

congTegatis

Archelaus acquiescere

atque

verbiim suadebat: non eiiim

soli,

qui

cum

Diodoro erant, audiebant eum, sed omnes quicunque

ex provincia ejus aderant, atque ex vicinis locis factoque silentio, hoc modo de Mane dicere aggressus est. Qualiter se quidem habeat nostra doctrina prout audistis, et fidei nostrse experimenta cepistis omnibus potui enim intelligere Scripturas, coram vobis exposui. Sed luinc ^paucissime dicere volen;

tem
tis,

deprecor, ut
qui
sit,

cum

silentio audiatis, ut agnosca-

et unde, et qualis sit iste, qui advenit,

sicut Sisinius

^quidam
si

iinus

ex comitibus ejus indiquse

cavit mihi,

quem etiam ad testimonium eorum,

placet, vocare paratus

me

dicentur,

sum.

Sed

quidem dicere recusavit eadem, quae nos INIane credidit enim doctrinse nostrae supradictus, sicut et apud me alius Turbo nomine. Quaecunque ergo contestati sunt mihi, sed et ea quae nos ipsi deprehendimus in hoc viroj non
ne
*^ipse

dicimus,

prsesente

Et hic

particiilaj et, deest in

codice Casinensi, quain tamen

(For. ultro pro ultra legendum.)

orationis series evidenter exposcit.

^

Forte, paucissima.

S Cod.

Casinensis nuUo sensu habet, Sisinius quidam vos ex

comitihus ejus 'indicavit mihi, quce etiam &.

Et hic emendavimus codicis Casinensis lectionem,

ipsc

ita

se

habcntem,

quidem mc dicere recKsuvit

8iC,

DISPUTATIO.
faciam
latere

185

conscientiam

vestram.

Tunc

vero

turbae eo ampliiis incitatae, congregatoc sunt ad au-

diendum ArcheJaiim etenim ea, qiise ab eo diceoblectationem prcPbebant. eis bantur, plurimam Propter quod et certatim adhortabantur eum dicere
;

quiiecunque vellet, qiiaecunque sentiret

paratos se

esse ad audiendum, et iisque ad vesperum permanere,

etiam

accensis

luminibus,

pollicebantur

quorum
fiducia

aiiimositate incitatus Archelaus

cnm omni
dico
;

dicere exorsus est.

Viri fratres, superiores

aiidistis,

causas

Domini mei Jesu

quidem autem eas,

quse ex lege et prophetis judicantur

inferiores vero

Domini mei Jesu Cliristi Salvatoris nostri non ignoratis. Sed quid plura ? Appellati sumus ex Salvatoris desiderio Christiani, sicut

universus orbis terra-

rum testimonium

perbibet, atque Apostoli edocent

'

^sed et optimus architectus ejus,

fundamentum no-

strum, id est Ecclesicc, Paiilus posuit, et legem tradidit,

^ordinatis Ministris, 'et Presbyteris, et Episcopis

;

in ea
liter

describens per loca singula, quomodo, et quaiieri

oporteat Ministros Dei, quales et qualiter

Presbyteros, qualesque esse debeant, ^qui Episcopa-

Codex

Casinensis,

Sed

et

optimos architectos

ei

fundamentum,

cujus manifestam corruptionem modica mutatione sustulimus. k Locus notandus de Hierarchise Ecclesiasticse ordine ab
stolis instituto.

Apo-

Episcopos autem, Presbyteros, et Ministros tan-

tum nominat Archelaus, quod Ministrorum, hoc est, Diaconorum nomine omnes infra Presbyteratum ordines antiquissimi Patres
comprehendere consueveriiit
nes homil.
passim.
'

ita Clemens Alexandrinus lib. 6. Stromatum pag. 667. Tertullianus de Baptismo cap. 17. Orige:

2. in

Hierem.

et in Matthsei cap. 19. pag. 363. et alibi

Cor.

iii.

10.

'

Act. Apost. xiv. 23.

Tim.

iii.

i.

VOL. V.

186

ARCHELAI ET MANETIS
desiderant
;

tum
et

quae omnia bene nobis, et recte dis-

posita,

usque in hodiernum, statum simm custodiimt,

permanet apud iios liujus regulse disciplina. Istius vero, qui nunc nobis ex Persarum provincia ebullivit, Manes nomine, adversum quem mihi disputatio jam secundo commota est, genus vobis dicam, et to-

tum

sed et doctrina ejus unde descendat lucidisIste

sime demonstrabo.

non

est
;

primus auctor hufuit

juscemodi
thia,
'

doctrinse,

nec solus

sed quidam ex Scy-

Scythianus nomine, Apostolorum tempore

sectae hujus auctor et princeps, sicut et fuerunt et

multi

alii

apostatse, qui priraatus sibi vindicare cupi-

entes, "^falsa pro veris

conscripserunt,

simpliciores

quosque ad suam libidinem pervertentes, quoriim nomina, et perfidias dicere nunc tempus non
trariam
alii

sinit.

Hic

ergo Scytliianus dualitatem istam "introdiicit consibi,

quod ipse a Pytbagora

suscepit, siciit et

omnes bujus dogmatis

Qui Scythiayius apud omnes

sectatores, qui
alios veteres, qui

omnes

diia-

de Manichseo-

rum

haeresi tractarunt, appellatur,

tam

hic,

quam

in sequentibus a

veteri interprete, Scutianus, et Excutianus vocatur, nisi ubique

iraperiti librarii sit error.

(Addidit, quse sequuntur, ad Collecta-

neorum suorum calcem Zacagnius.)

codices reperissem

Cum

post editam Archelai

bibliothecae

disputationem inter Regio-Alexandrinos Vaticanos

apographum cujusdam vetusti Codicis, qui olini ad Monasterium S. Salvii, Ambianensis Episcopi et Martyris, pertinuit, et in eo codice una cum S. Augustini Comminatorio adversus

Manichaeos inter ejusdera epistolas

edito,

haberentur
li.

excerpta qusedam ex actis Disputationis Archelai a cap.

usque
lec-

ad cap. lv, operae pretium censui varias ex eodem apographo

tiones edere,
tur.

cum ipsorum ope qusedam

Arclielai loca restituan-

Quidam Stutianus nomine,

qui Apostolorum, cet.

Sic infra

semper Stutianum vocat.

m
"

Cod. Regius Alex. Vat. /alsa pro veris confinxerunt

Codex idem Vat.

mtroduxit.

DISPUTATIO.
rectam
sed non in ampUiis proficient.

187

litatem defendLmt, decliiiantes Scripturae viam di;

LII. Nullus tamen ita impudenter prsevaluit sicut

iste Scytliianiis.

Inimicitias

enim

inter duos ino-e-

nitos introduxit, et

omnia

haec, quae

consequuntur
ipse

hujiiscemodi assertionem.

Quique Scythianus
Tliebaide, qua?

ex genere Saracenorum
accepit
suasit habitare in

fuit, et

captivam quandam

uxorem de superiore

eum

^gypto magis, quam in desertis. Atque utinam nunquam eum illa provincia suscepisset, Pin qua cum eum habitaret, cum ^Egyptiomm sapientiam didicisset erat enim, ut quod verum est
;

dicamus, valde dives ingenio, et opibus, sicut hi, qui sciebant eum per traditionem, nobis quoque testificati
sunt.

Discipulum aiitem habuit qiiendam qnomine

scripsit ei

Terebinthum, qui
bus

quatuor

libros,

ex qui-

unum

qiiidem appellavit

Mysteriorum, alium
et erant

vero Capitulorum, tertium autem Evangelium, et

novissimum omnium Thesaurum appellavit,

In Casinensi codice,

quce eum sequuntur Hic nonnulla deesse palam est. Forte,

mala

lectio.

in

qua cum diu hahitadidicisset.

ret,

depravatus

est,

cum jEgyptiorum sapientiam

qua cum habitaret,
et

Cod.
ibid.

Reg. Alex. Vat.

in

Mgyptiorwn.

Mox

testati sunt, pro, testificati stint.

(For. legendum, in qua

cum

ea

habitaret.)

q Et hic manifestus est librarii error in codice Casinensi, in

quo, scribitur Terhonem

et alii

omnes
vero
ait

discipulum faciunt.

nam

Cyrillus Hierosolym. Catechesi 6.

Terbinthum, seu Terehinthum, Scythiani

et in seqq.

Quin

ubique Tereventus scribitur.

Quod

Archelaus, hunc Scytliiano scripsisse quatuor librcs,

Cyrilli

quos recenset, contrarium est

que, qui Scythianura solum

mox

laudati narrationi, aliis-

eorum auctorem agnoscunt.

Idem

cod. Vat. quendam, qni scripsit.

Paulo post, tertium vero Evan-

gelium.

b 2

188
ei
isti

ARCHELAI ET MANETIS
quatuor
libri,

et

uims discipulus

rebinthus.
isti

ambo

Quia ergo aliquantum temporis secum decreveraiit soli habitare, placuit Scy-

Te-

thiano discurrere in Judseam, ut ibi congrederetur cum omnibus, quicunque ibi videbantur esse doctores, et perveiiit

eum

continuo vita defungi, nec

^llle

potuisse aliquid
qui

promovere.

vero discipulus,

eo fuerat conversatus, in fugam versus est, et Babyloniam petiit '^quge nunc provincia habetur a Persis, qu^que abest iiunc a locis nostris itinere die-

cum

rum

et

noctium ferme sex

quo cum

venisset,

talem

de se famam pervulgavit ipse Terebinthus, dicens omni se sapientia .^gyptiorum repletum, et vocari

nou jam Terebintbum, ^sed alium Buddam nomine, sibique boc nomen impositum, ex quadani autem viro-ine natum ''se esse, simul et ab Angelo in mon>'Pavcus vero quidam Propheta, et tibus enutritum.
Idem
rere in
s

cod. Vat. nomine Terybeneus.

isti

Quum

ergo aliquantum

temporis secum

amho

decrevissent, soli placuit Stutiano excur-

Judaam. Sic
:

infra ubique vocat

Terybeneum.
ejiis

Idem codex
congregatis,

ille

vero discipulus omnibus, quacunque

fue-

raiit,

Persis, pro,

infugam versus est. Mox, provincia habitatur hahetur. Et paullo post, vocarijam non Te?ybeneum,
limites eo

sed
^

Buddam.

pore, quo Archelaus

^
vit,

Nota quousque extenderentur Imperii Romani cum Manete disputavit.

Mire hic sese
exerit librarii, qui

tem-

Casinensem codicem exaraHierosolymi(For.

oscitantia; scripsit euim, sed aliud cujusdam nomine. legenesse, sed

et
alio

dum autem
tani,

aUum Buddam
aliorum

nojiiine, Cyrilli

Epiphanii,

narrationes palam evincimt.

nomine.)

scribendum, sed
X

Buddam

Idem

cod. \^at. se esse simulabat, et ab Angelo.

filius

Mox

vero,

Labdacus Metri

pro Mithrce

quotidie satis animosa cer-

tatio de Jiujusmodi negotio.

De

his

Persarum Sacerdotibus, vide Epiphanium

nos in Manichceorum Historia.

in

hac

heeresi iium. 3. et

DISPUTATIO.
Labdacus Mithrse
iiegotio.
filius,
'

189

arguebat eimi mendacii, et

erat eis quotidie aniinosa exaggeratio de hiijusmodi

Sed quid pliira? Licet frequeiitius objurgaretur, tamen nuntiabat eis, qune ante seculum essed et sent, et de sphsera, ^et duobus luminaribus
;

quo, et

quomodo
iii

aiiimse discedant, et qualiter

iterum

revertantiir

corpora, et alia multa hujuscemodi, et

est,

borum
bus

nequiora, id

"bellum

Deo commotum
quandam

esse

in principiis, ut ipse propheta crederetur.

Pro quisecessit

dum
suis

argueretur, ad viduam

cum
est.

quatuor

libris, iiullo

ibidein discipulo ac-

quisito, prgeter

anuin solam, quae ejus particeps facta

^Tuiic deinde

mane primo
iibi

ascendit solarium

quoddam excelsum,
care,
didicisse.

nomina quaidam coepit invonobis Turbo dixit solos septem electos quae

Cum

ergo ascendisset ritus nescio cujus,

solus

vel artificii gratia;

ab aliquo convinci posset,

pro
iiihilo duxisset,

autem ascendit, ^iie inde quod si dissimulasset, vel

cogitabat se a veris principibus

:

^poenis esse subditum

Cod. Vat.
a In
et

hgec eo cogitante, justissimus

de diiohus luminariis mysteria.

Sed

et

quomodo

animce discedehant.

Et mox, revertebantur.

codice Casinensi scribitur,

Nunc ; sed

Tunc, legendum
x. p. 64.)

esse
^

non ambigo. (Hoc de

electis retulit

Turbo, in cap.

Codex Casinensis habet, ut inde ab aliquo convinci possit. Contrarius tamen sensus, quem expressimus, verior est nam id
;

sibi

vult Archelaus,

Manetem (Terebinthum)

solum, cujusdam

prsestigii causa,

solarium ascendisse, ne a Parco, et Labdaco Mi-

thrse sacerdotibus id egisse deprehensus, debitas poenas

Persarum
Cod.
cl.

Regi persolveret.

Cod.

Vat. ascendit, ut ne ah aliquo.

Vat. hahere male pro

veris.

(Cons. Eclogas Ecclesiasticas a

Cramero
ab aliquo.
^'

editas p. 93.

Malira

cum

codice Vat. scribere, ut ne

neglexisset .)

Et dlssimulasset interpretor
esse suhdendum.
'

Cod. Vat. puenis

[For. arguebant.']

Hoic
et
in

illo

cogitante.

'

vide supra capp. vi. et xi.

[De pugna Dei Habes verba

Principum,

principus cap. lv.]

Paulo

190

ARCHELAI ET MANETIS
siib

Deus

terras

eum
est,

detrudi per spiritum jubet, et

continuo de sunimo dejectus, exanime corpiis deor-

sum tum

praecipitatum

quod anus

illa

miserta, collec-

locis solitis sepeliit.

pertulerat,

illa, quae secum de ^^gypto manserunt apud eam, et gavisa est valde de morte ejus duplici causa, primo quod non libenter aspiceret artes illius, secundo pro his, quae de hsere-

LIII. Tunc omnia

ditate fuerat

consecuta

erat

enim multum

pretii.

Qute

cum

sola esset, habere

aliquem ad ministerium

^puerum annorum ferme septem, ^Corbicium nomine, quem statim manumiQuique cum duodecim annosit, ac literis erudivit. rum esset efFectus, ^anus illa diem obiit, ipsique univoluit, et

comparavit

sibi

versa bona sua tradidit, et

cum

cseteris

^reliquis,

etiam quatuor
serat,

illos

libellos,

quos Scythianus scripsingulos.

non multorum versuum

coepit, et

Tunc ergo
locum,

Corbicius, sepulta domina, bonis sibi derelictis omni-

bus uti
in

migravit ad

medium

civitatis

quo manebat rex Persarum, et commutato sibi iiomine, Manem semetipsum pro Corbicio appellavit Persarum enim liiigua tali iiec IManem, sed Manes
;

utitur declinatione.

EiFectus igitur piier

ille

annodoctriquce

rum prope
post, de

^^sexaginta,
protulerant.
:

eruditus
Et mox,

secimdum

^gypto

duplici ex causa.

hcereditate fuerat consecuta

erat enim multuni pecimice avida.

Quce

cum
d

cet.

Idem codex, pnerulum.

Cuhricum,
alii.

Mox, quemque

statim.

Et paulo

post, Qui cum.

e

hunc, non Corhicmyn, vocant Cyrillus,

EpiphaniuSj et
f

Idem

cod. anus die

illa,

qua

ohiit, ipsique, cet.

Mox,

Citteris

reliqmis.

Paucisque interjectis,

in

qua manebat rex Persaruin.

g Forte, reliqtdt.
^

Ita constanter in Casinensi codice scribitur

vereor tamen ne

DISPUTATIO.

191

nam, qnae Mn locis illis est, et pene dixerim super omnem hominem, diligeiitius tamen hsec didicit, quse
in
illis

quatuor
discipulos

libellis

continebantur

acquisivit
hgec,
illos

etiara

tres,

quorum

Tliomas, Addas,

et

Hermas.

nomina sunt Tunc assumit

^libellos, et transfert eos, ita

ut multa alia a semet-

ipso insereret eis, quse anilibus fabulis similia sunt.

Habebat ergo
suoriim
prioris
;

tres istos discipulos conscios

malorum
adscribit,

nomen

vero

libellis

proprmm
si

nomine

deleto, tanqiiam

eos solus ex seest ei mittere

metipso conscripserit.
discipulos suos

Tuiic visum

cum

his, quae coiiscripserat in libellis,

ad superiora

illius

Provincioe loca, et per diversas

civitates, et vicos,

iit

haberet aliquos se sequentes

et

Thomas quidem
eo elegit.
segritudine

^partes iEgypti voluit occupare,

Addas vero

Scythise, solus

autem Hernias
illi

residere

cum
filius

Cuni ergo

essent profecti, Regis

quadam

arreptus est,

quem Rex
vita, siquis

curari desiderans, edictum proposuit

"Mn

eum
in

curare possit, accipere pra^mium, multo propo-

hoc annorum numero

puer
ille

mendum

sit.

Codex Vat.

Effectus est

igitur
i

annorum prope
in locis illis est,

septuaginta.

Cod. Vat.
:

pene dixerim, super onmem hominem

quatuor ilUs
libellis

diligentius

tamen

didicit ea, quce in

contine-

bantur.
^

Acquisivit etiani ipse discipulos.

libellos, ut timnsferret eos, ita ut alia

Cod. Vat.

multa.

Paulo

post, x semet ipso scripserit, pro, conscripserit

1

Cod. Vat. partes JEgyptiorum

voluit

occupare,

Abdas vero

Syrice.
"^

Paulo ante,

ipsius, pro, illius.

Legendum

fortasse^ invitans.

Atque hanc

lectionem confircicce-

mat Reg. Alex. Vat.

deret, prccmio

Mox

in

eodem

cod. curare posset,

multo proposito.

Ttinc iste, sicut ilU,

qui cuhum,

quod nomen

est alece, ludere solent, prcEsentiayn sui ejchibet

Manes.
ut in

Ista vera est

nostris ad

hujus loci lectio,

quam nos subodoravimus,

hunc locum

notis videri potest.

192
sito.

ARCHELAI ET MANETIS
Tum
iste, sicut
illi,

"qui cibum, quod

est tale eludere soleut, priesentiam

nomen suam Manes expuerum curatu-

hibet apud

Regem, dicens

se esse

rum, "quae ciim audisset Rex, suscepit eum cum Verum ne niulta narobsequio, ac libenter babuit.
rando, quae gessit, tsedium auditoribiis inferam, mor-

tuus est puer in manibus ejus, vel potius extinctus.

Tunc Rex
Ptaleiito

in

carcerem detrudi jubet Maiieni, et

Illi

ferri

onerari.

vero duo discipuli ejus, qui

singulas civitates,
^licet,

missi fuerant ad

docendum per

qugerebantur ad pcenam.

Quique, fugieiites

nunquam

cessarunt alienam banc, et ab Anticbristo

inspiratam, per loca singula inserere doctrinam.

LIV. Post

haec ad

maoistrum suum redeunt,

;

refe-

rentes qnne eis acciderant

ipso collata sunt

audiunt etiam ea, quae in

mala

accedentes ergo, ut ^dicebam,

ei

ad eiim

sui, et

suggerentes

de

his malis, qiise per

loca singula patiebantnr, de reliquo ^converti se de-

bere ad salutem suadebaut

pertimuerant eniin, veqiie illi

rentes ne quid sibi ex bis malis,

inferebantur,

Locus valde corruptus.

Forte legendiim, qui cyhmn, quod

nomen

est tali, ludere,

\'at.

Cod.

Quod cum

uudisset, pro, qua.

Mox,

narrando, quce

gesta simt,

Hoc
q

est, vinculis

ferreis,

ab eorum pondere,

nam
Paulo post,

interdum est pondus.

Codex ^at.
eis accideniit,

Ucet

minquam

cessarent

alienam.

quid

lege acciderit.

Mox
ei
;

vero^ Accedentes ergo, ut

de his.

decehat,

ad eum

sui, et

suggerentes sni

In codice Casinensi, ut dicehant

nos levi mutatione, diceham^

emendandum censuimus.
melior tamen visa est prior
s

Sed

et fortasse, ut decebat,

legendum

lectio.
;

In eodem codice, conventi, scribitur

sed converti, legendum

esse, quae sequuntur clare, ut arbitror, innuunt.

DISPUTATIO.
*accederet.

193
niliil

At

ille

siiadens

eos

vereri,
iii

ad

orationem consurgit.
positus, legis

Tiinc deinde jubet,

carcere
;

Christianorum libros comparari

valdo

enini
tes,

lii,

qui missi fuerant ab eo per singulas civita-

ab omnibus hominibus execratioiii habebantur,

venerationi

maxime apud quos Christianorum nomen

erat.

Siimpto ergo aliquantulo auri modo, "abielibri

runt ^ad loca, in quibus Christianorum

rogabaiit pra^stari sibi libros ad
iit

conscri-

bebantur, et simulantes se iiuntios esse Christianos,

comparandiim

et,

ne multa dicam, comparant universos libros Scrip-

turarum nostrarum, et deferuiit ad

constitutum, quibus
ille acceptis,

eum

in carcere

liomo astutus coepit

yin nostris libris occasiones inquirere dualitatis suse,

nec suai quidem, sed Scythiani, qui hoc ante pluri-

iBum temporis
etiam adversus

protulerat

et in nostris libris, sicut

me

disputans fecit, assertionem

suam

proferre, qusedani in his accusans,

tans, solo Christi

qusedam permu-

nomine adjecto

quem

se idcirco

suscipere simulavit, ut per civitates singulas sanctum

et

diviniim

nomen

audientes Christi, minime exe-

crantes eos, ^discipulos istius noii fatigarent.

Inve-

Forte, accideret.

Atque

ita

quidem cod. Vat.

"

Cod. Vat. ahierunt ad

pro nuntios.

illa loca.

Mox,

se novitios esse Chris-

tianos,

Paulo post,

et

ne multa dicam, et referunt

ad eum.
X Vides ut arcani disciplinam in occultandis fidei mysteriis olim

custodierint Christiani, et quanto curaverint studio,

sanctse Legis libri ad Gentilium

ne sacro-

manus

pervenirent, etiani ante-

quam

Diocletiani pei-secutio exorta esset, ac traditionis periculum

immineret.

Prseterea hinc apparet,

non ubique^ sed

certis qui-

busdam
y

in locis

Christianorum libros vendi consuevisse.

et

Cod. Vat.
In

ex nostris

libris.

eodem

cod. Vat. discipulos istius non fngarent.

c c

Inveniens

VOL. V.

194
iiiens

ARCHELAI ET MANETIS

autem vocem etiam de Paraclito positam in Scripturis, semetipsum esse subjecit, qui non legerat diligenter, quia Paraclitus jam tunc venisset, cum His ergo tam Apostoli adhuc essent super tela^.

scelerate compositis, mittit et discipulos suos praedi-

caturos intrepide fictos simulatosque errores, et novas falsasque voces annuntiaturos per loca singula.

Quod cum rex Persarum cognovisset, dignis eum Quo ^lanes agnito, admosuppliciis subdere parat.
nitus in somnis, elapsus de carcere, in
est,

fugam versus
per
sig-

auro plurimo custodibus corruptis, et mansit in

Arabionis.

castello

Unde

scriptam epistolam
in

Turboiiem ad Marcellum nostrum misit,

niiicavit se esse

qua

venturum.
tale,

^Quo cum

venisset, fuit

nobis certamen

quale et hic

vidistis, et audistis,

in quo, prout potuimus, ostendimus

eum

pseudopro-

phetam.
serat,

Sed custos quidem

;

carceris, qui

eum

dirai-

puuitus est

rex vero eiim requiri jussit, et

^in quibuscunque locis repertum comprehendi.

Hsec
etiam

cum ego
iisqiie in

cognovissem, necessarium

fuit

me

vobis indicare, quia requiritur iste a rege

Persarum

hodiernum diem.
auditis, turboe

LV. His
liensum

volebant ^lanem compre-

tradere *^potestati

barbarorum, qui
Mox,

erant

autem etiam de Paraclito positum

cipulos suos, sine particula
et.

in Scripturis.

mittit dis-

(For. praeferendum

est

verbum

fugarent.)
a Cod. Vat.
esse majiifeste.

Quo cum
Sed.

advenisset.

Paulo post, pseudoprophetam

(For, recipiendum.)

Idem
In

cod. in quibuscumque locis repertum ostendimus compre-

hendi.
c

Fortasse, offenderetur, comprehendi

eodem

cod. Vat. potestati barbarorum, qui erant vicini ultra

Stracum fluvium.

Mox,

venerant quidam

hominum ad requirendum

eum, quo nusquam reperto, discesserunt.

DISPUTATIO.
vicini

95

^Uiltra Strangam fluvium, quoniam et ante tempus venerant quiclam ad requirendum eum, quo

nusquam
didisset,

reperto,

discesserant

erat
ita

enim tunc

in

fuga constitutus.
dere potuit,

Cum

ergo haec

Archelaus pro-

continuo se in fugam dedit Manes, et eva-

^dum nemo eum

insequeretur.

Sed populus, ciim Archelai, quem libenter aiidiebant, relatione teneretur, quidam tamen crebre insecuti sunt post eum. Sed ille vias, quibus venerat,
repetens, transito fluvio ad Arabionis castellum rediit,

ubi

postea

compreliensus,

oblatus

est

regi

quiqiie plurima adversus eiim indignatione

tus,
filii,

duas mortes in

eum
;

vindicare cupiens,

commounam

alteram carcerarii, jussit

eum

ante portam civi-

tatis

excoriatum suspendi
inflari
;

et pellem ejus, medica^

mentis infectam,
jussit.

carnes vero

volucribus dari

Quibus postea

agnitis,

Archelaus adjecit ea
Congregatis

priori disceptationi, ut omiiibus innotesceret, 'siciit

ego, qui inscripsi, in prioribus exposui.

igitur

omuibus

Cliristianis ferri

adversus

eum

sen-

tentiam placuit, veluti

epilogum quendani ^morti

Et hic

prsecisius

Imperii

Romani

limes,

quinam Archelai
Archelai,

setate, et
e

Probo imperante

esset, designatur.
is

Cod. Vat. dum ne eum insequeretnr

libenter audiebant,

populus,

et

quem
crehre.

relatione tenerentur.

Mox,

crebro, pro,

Paulo post, venerot, repetans, transito fluvio Adrabionis

redut.

Vide an legendum
,

sit,

repedans.

[For. scribendum,

dum

nemo eum insequeretur sed popiilus Archelai]

^

In

his

verbis,

volucribus

dari jussit,

desinit

apographum

Regio-Alexandrinum Vaticanum.
g Forte, mortis ejus.

(Vide supra pag. 22.)

(Firmant hsec concilium Mesopotamicum

Libelli Synodici,

productum ab Auctore

qui

supra allatus

est

[Cons. Zacagnii Prsefationem pagg.

c c 2

5, et 16.]

196

ARCHELAI ET MANETIS
consonantem
reliquis vitee ejus
diceiis,

ejus transmittentes,
negotiis.
fratres,

Additit etiam hoc Arclielaus

Viri

ne quis vestrum incredulus

sit liis,

quae a

me

dicta sunt, id est,

rati

quod non ipse primus auctor

scele-

hujus dogmatis extiterit

Manes

sed taiitum,

quod per ipsum aliquibus tum sit. Sed non statim

portaverit, auctor ejiis
nerit.

terrae partibus manifestais,

qui aliquid quocunque

est,

putandus

sed qui iiive-

Sicut enim gubernator acceptam navem,

fecit,

quam

alius

ad qusecunque loca voluerit perducere,

alieims est
ita

tamen omni genere a constructione ejus, intelligendus est et iste iion enim ex initio Imic
;

rei ipse

originem dedit

*^sed

ea tantum, quse ab alio

fuerant inventa, per se detulit liominibus, sicut certis

testimoniis

notum

est,

quibus propositum est vobis

ostendere, 'non ex

Mane
ante

originem mali hiijus ma-

nasse

sed ab

alio, et

multum temporis

a bar-

baro

quodam

exorta, in silentio habita, ab

isto

vero

ignote latentia, veluti propria ejus esse prolata, deleto conscriptoris titulo, sicut superius exposui.

Fuit
aii-

praedicator
p. 33.

apud Persas etiam ^Basilides quidam

An

Sed

in verbis soloscismus est.

?)

transmittentihus sub-

stituendum est

^ Male codex Casinensis, sed etiam.

^

Aut

nihil video, aut ita

corrigenda est codicis Casinensis lec-

tio,

quse sic se habet, non ex

Manen

originem mali hujus

Manes

esse.

k Etsi Basilidem, qui paulo post Apostolorum tempora haeresim

docuit, AlexandrinuQi fuisse, et in
isse testetur

JEgypto scholas

erroris aperu-

Eusebius

lib. 4.

Hist. Ecclesiast. cap. 7. nihilominus,

idera ac Basilides Alexandrinus esse
dicat.

qui ab

Archeko memoratur,

videtur, licet

apud Persas hseresim preedicasse

Fieri

enim

potest, ut Basilides Alexandria digressus, Persas

quoque

hasreticis

dogmatibus

inficere tentasset.

Sane

Basilidis Persae nulla,

quod

sciam, apud veteres mentio.

Scripsit

autem Basilides Alexan-

DISPUTATIO.
tiquior,

197

pora,

non longe post nostrorum Apostolomm temqui et ipse cum esset versutus, et vidisset, quod

eo tempore jam essent omnia prseoccupata, dualitatem istara voluit affirmare, quae etiam apud Scythianuni
erat.

Denique cum
^aliis

iiihil

haberet,

proprium,

dictis

proposiiit

adversariis.

quod assereret Et

omnes
tineiit.

ejus libri difficilia qusedani et asperrima con-

Extat tamen tertius decimus liber tractatuum ejus, cujus initium tale est. Tertium decimum
nobis tractatuimi scribentibus librum, riecessarium ser-

monem

uberemqiie saliitaris serino prcEstavit.

divitis et pauperis

'Per

parvulam

iiaturam sine radice et

sine loco rebus supervenientem, unde pullulaverit Hoc aiitem solum caput liber continet? indicat.

Nonne

continet et alium sermonem, 'et sicut opinati

libro,

sunt quidam, nonne omnes offendemiiii ipso

cujus initium erat hoc
?

Sed ad rem

rediens, Basili-

des interjectis plus minus vel quingeiitis versibus ait, Desine ab inam, et curiosa varietate, reqidramiis au-

tem magis, quce de bonis

et

malis etimn barbari mquisi-

drinus libros 24. in Evangelium,

alii

eodem Eusebio

teste,

qui

non
et

esse videntur a tractatuura

illis,

libris,

quos laudat Archelaus,

ab

exegeticis

ex quorum libro 23. queedam loca refert Clemens

lib. 4.

Alexandrinus Stromatum

An autem Evangelium
esset,

illud, in

quod

Basilides

scripsit,

Apostolorum

an aliud, quod suo

marte coniinxit, cujus meminit Origines Hom. i. in Lucam, Hieronymus in prologo suorum Comm. in Matthseum, et Ambrosius
in

prologo in Evangelium Lucse, non

i.

satis liquido constat.

(Conf.

not. ad Euseb. pag. 89. vol.

Reliquiar. et

notam ad scriptorem
258. ejusd. vol.)

de Canone N. T. p. 432.
1

De

setate Basilidis vid. p.

Forte, aliorum dicta.

'

[Heec usque ad vocem indicat Basilidis esse, et ciim superio-

ribus conjungenda censeo.

Quid

significet
'

vox parvulam nescio

et

an parabolam scribendum

?]

[For.

delendum.]

198

ARCHELAI ET MANETIS
cjiias

erunt^ et in

opiiiiones de his

runt.

Qiddam enim horum

quibus bona
et

^,

omnibus perve^ieinitia

omnium
di-

duo

esse^

mala associaverunt, ipsa

tenehras,
cjucb

centes initia sine initio esse et ingenita, id est in principiis

liicem fidsse,

ac

eoc

semetipsis

Hcbc cum apud esse dicebantur. propriam unumquodque eorum vitam semetipsa essenU agebat, qitam vellet, ^et qualis sihi competeret ; omnierant^

^non

qiicE

bus enim

amicum est, quod est propriiim, et nihil sibi ipsum malum videtur. Postquam aiitem ad alterutrum
agnitionem uterque pervenit, ^et tenebrce contemplatce
sunt lucem, tanquam melioris rei sumpta concupiscentia^

insectabantur ea coriwiisceri.

Nonnulla
""

fortasse desunt.
ibi

In codice Casinensi,

et

quales

competeret.

i^

Tenebras desiderio

lucis adipiscendae actas fuisse et

Manes quo-

que asserit in cap. 13. hujus operis,

adversus Manichaeos
'

apud Titum Bostrensem

lib.

i.

pag. 48. editionis CanisianEe.

[For. non quo' factce, vel genita, esse dicehantur .']

FRAGMENTUM
Actoru7?i ejiisdem Disputationis
ejo

S. Cyrilli Hiero-

solymitani Cathechesi vi.

edit. Benedictin.)

(^5.

xxvii. xxviii. xxix.

Ne quidpiam actorum disputationis Archelai Episcopi cum Manete omitteremus, opportunum censuimus hic eorundem fragmentum ex
ed. Toutteii
Cyrilli

Hierosolymitani catechesi

sexta pag. 147. primre editionis, (sectt. 27, 28, 29. p. 104.
seu Benedictin.) desumptum, coroUarii loco

subjungere, eo praesertim quod in praecedentibiis actis, ab

Hegemonio, ut videtur, Presbytero in epitomen redactis, non reperiatur. Zacagni. Fragmentum istud contulimus

DISPUTATIO.
cum
Cyrilli noviss.
cl.

199

eclit.

Paris.

BB. ann. 1720. versionem

recensuimusj et

editoris

notas subjccirnus. Gallandi.

Vide supra

p. 2

qu8e de Cyrillano isto idem editor Cyrilli

:

Benedictinus disputavit
lai

certo certius Cyrilli

sunt ea quidem verba fine

non Arche;

posita

...
eadem Archelao
p. 227.

nimiruiii ibi

ostensum

est, etsi

imperite

attribuit

trina sua S. Archela% in

Bernardus Marechal in DocConcordantia SS. Patrum^ voL II.

statuendiim videtur,

De

reliquis, quse prsecedimt,

aliis

quibusdam hujus Disputationis exemplaribus reperta esse a Oyrillo, et hinc inde ab eo collecta. Refert autem idem Marechallus, Epiphanium secutus, voluisse Archelaum Manem morti tradere quod tamen crimen allatum sibi non sine indignatione propulsat ArcheConferas quae supra monui p. 27. laus cap. 47.
priora quidein in
;

I.

,' , ,. ^
Aeye,
6

.'' * (.') \

^ '' ^
eVl

.
nes),

FuGiT e carcere (Maet in

:

venit

Mesopotamiam verum occurrit ei

Archelaus
:

hendens, collecto Gentilium auditorio, ne, si Christiani judices essent, viderentur faiaus ad

scutum

justitise,

episcopus eumque coram philosophis judicibus repre-

in

scutumJustiticB.

MSS.

Age profer, ait ArcheManem, quod prsedicas. At ille, cui ^os quasi
visse,

In

editis

diKatoa:

cwmis Justitia^. Legimus

Coisl. Roe, Casaub. Petro Sicul.

Grod. qui

vertit

Toutteius.

Particulam

$
'

adjicimus ex Grod. et Petro Siculo.

TOUTTEIUS.
Psal. V. 9.

200

, , '/ , ' "^ ' , , ,^ ' , , , , ], , ) ]^

. ,
:
:

ARCHELAI ET MANETIS

be

mum
sit,

sepulcrum patens erat, pria blasphemia in creatorem omnium, initium suniinqiiiens

filius, qui ait: ^lgnein veni mittere in terram ? Si culpas

eum

qui

dicit

veteris testa-

mortificat et mmficat

Bominus ; quam-

menti Deus, malorum inventor est, de se ipse dicens

"^Ego ignis consmnens.

Tum

sapiens Archelaus hanc solblaspherefutavitque vit miam his verbis si veteris Deus testamenti, ut ais, ignem se dicit, cujus est ille
q

obrem Petrum colis, qui ^ Tabitham a mortuis excitavit, et ^Sapphiram morti tradiSi vitio vertis, quod dit ? ^ ignem qiiare prseparavit hunc non carpis qui dicit
;

Oiscedite
?

?ne

cpMrnum

Si

in ignem reprehendis

.
1"

]
Sed
in
citato,
e/xoO]

Codd.

Coisl. Ottob.

Roe, Casaub.
6.

iyco

?
persona
scribi-

MS.

Ottob. deest articulus

In loco autem Scripin

tertia

turee

non Dens, sed Moyses de Deo

6

loquitur, ita.

?,
3

Idem.

Verba

hfec desiderantur in cocld. Ottob. Coisl. Roe,

Casaub. Grod. Petro Sic.

tur, iyoo 6

Qeoi, 6

Paulo post, in Roe et Casaub.

proxime ad sacrum textum.

Cyrillus

ipse Catech. ix. n.

'

vii.

citans sequentia hujus prophetici testimonii

Deut. Act.

iv.

24.

Luc.

xii.

ix.

40.

Ibid. v.

49.

Reg.

ii.

6.

'

Deut. xxxii. 22.

Matt. xxv. 41.

, , ?.,, , , - ,
DISPUTATIO.
201

yovra^

Geoy

eU

Sta

el

,
Geo9
la

6
;

^/^

9 39
ev

Aeyei,

Kat

cla-

^eh

eum qui dicit '^Ego Deus faciens pacem, et creans ma:

dignum reprehensione mas eum, qui in veteri

tamento
II.

tes?

expone quo modo Jesus

similia profert

dicat:

^Non

veni pacem mit-

Tum Manes
?
-^

hiec con-

tere, sedgladium. Cum ambo paria dicant, e duobus alte-

tra

Et qualisnam Deus
Pauli
:

ex-

csecat
siint

rum: aut uterque boniis, eo ipso quod verbis congruant

aut
est
si

enim verba In qtiihus Deus scecogita-

cuU hujus exccecamt

tiones

Jesus

hsec^ dicens, ab-

a reprehensione, quare
6

infidelmm, ut ne fulgeat in iUis ilhminatio emn-

verba, legit,

,
s

Geoy 6
;

Siculus scribit

reprehendis Jesum, aient.em cet.

. )
,
;

Loco

Post

Casaub.

et Ottob. in Coisl.

autem cod. post

(
/,
in
in
:

Xeyei
;

Cur

codd.

Roe

additur inl

Petrus Sic. legit eVi

super terram.

Habentur

ea verba in citato Matthaei textu

membro quod

leglt,

(]
eVi
yrjv.
'

verum non

hoc versiculi

hic refertur, sed in superiore

ToUTT.
Ottob. habetur

.
'

Petrus Sic.

Ut
iis

ftdgeat

illis

illuminatio scientice

glorice eva?igelii Christi.

Sed ex
Idem.

quee habentur

num.

seq. patet

Manem non

ita citavisse.

[For.

legendum
X. 34.

.']
D d

Jsa. xlv. y.
2

^Mat.
VOL. V.

Cor.

iv.

4,

^. \^*6, ? ^, ' ^ , . 7 ? , , 20
ARCHELAI
el

^
;
;

MANETIS

eari

dvayy^Xiov

ev

otl

'

8e

\,

,
ev

,
-

gelii.

Archelaus autera hoc

:

csecavit cogitationes infide-

qusepaullulum antecedunt, inquit, lege Quod si etiam opertum est evangelmm nostrum, iniis qui pereimt est opertum. Videsne pereuntibus obtecprseclare refellens
:

lium? Jesus etiam ipse nonne dixit '^ldeo ipsis in paraholis loquor^ ut videntes non
:

tum

dici evangelium? -Non enim danda simt sancta ca-

? Odione eos prosequens, volebat ut non viderent? An quiaindignum erat, quoniam oculos ipsi suos occluserant? Ubi enim volun-

mdeant

nibus.

Praeterea,

veteris testamenti

Deus

solusne ex-

taria raalitia,

illic
^

et gratise

doniim abest.

Habenti enim

ovK

. . .] Haec

paulo
iv

aliter

Petrus Siculus
avrols
ita

avTos
ov
in

('
;

An

non

et

Jesus ipse

,'\ (
:

ori
:

locutus est

Propterea

paraholis ipsis loquor^ quia videntes non vident?

At Raderus
non videant.

Siculi interpres,

quomodo

in Cyrilli textu, nt videntes

Siculi allegatio evangelici dicti fidelior est, et

textum Matthsei ad

amussim

reprsesentat

contra,

ea quse in textu est, partim ex

v.

Matthsei, partim ex Lucae verbis cap. 8.

lo. consarcinata est

minus mutationis aut emendationis suspicione laborat. Toutteius.

jiidice,
'

atque idcirco,

me

Cor.

iv. 3.

'

Mat.
viii.

vii. 6.

Ibid. xiii. 13.

-*

Ibid. xxv. 29. Luc.

18.

: :

76/,

eh

KOLL

dabitur

. ' , , ^^. , ' , ,, -, ' ,* ^ ,

'
iKel

DISPUTATIO.

^9
,

III.

Et "^e

\?

, , / ^^
203
el

eiwev

kcu

^^'
dicti

hahet^ etiam

ah eo autem qui quod se putat ha-

cogitationes infidelium.

Cujus

here auferetur.
III.

Si

autem, ut internonnulli,

sensus, ejusmodi est excseca scortatoris scortandi cogitationes, et servatus est

pretantur

dicen-

homo
piendi

dum
non

est illud, est

(horum enim

illaudabilis oratio)

dium,

excseca latronis ralatrocinandi stuet salvus est homo.

et
vis in-

etiam si excsecarit infidelium mentes, ad rem bonam excsecavit, ut

Verum hoc modo non

telligere?

ad sancta

respi-

ciant.
CEecavit

Non enim

"

Idem.

Exeorum animam, sed

dixit,
Siculus,

Est et alia interpretatio. Excsecat et sol obtusam oculorum aciem, et oculorum imbecillitate labo-

illuminantis grati(,

X Et be del,

]
. . .

In codd.

Roe
:

et

Casaub. ex

8el

unum

verbum
tio.
ei

confectum est

at

ita

manet manca construceineiv

Petrus Siculus

)
quoque

-,
Quod
si

legit,

sed phrasim paulo commutat

'4

etiam recte interpretantur nonnulli,

est oratio) cet.

licet

sic dicere, {non

enim ahsurda

TEIUS.

D d 2

204
rai,

ARCHELAI ET MANETIS
6

' ,
)

09,

'

'
eU

' '
hyeaC
eOos
:

'

eiayyeXiov,

(
6
rantes
perculsi
tus, sed

^^ ^^.
e/c

, ,' . . ,^, . ,
'
Se

,
hvL

eXeyev
iv

eVeAue

, ^'
^,
:
:

excsecantur
iion

lumine
sol

quod
sit

exsta-

ca^candi facultate

prsedi-

quod oculorum

tus
sic

a videndo impediatur: et quibus corda laborant

ii

incredulitate,

divinitatis

radios contueri non possunt,

Nec

dixit

excsecavit coojita-

ne audiant evangelium; sed ^nefulgeat in illis

tiones
illuminatio
glorice
eva.ngelii

Domini

Jesu Christi. Nam evangelium audire [ab] omnibus expetitur (permitnostri

risque (discipulis) tribiiitur. Dominus itaque loquebatur in parabolis iis quidem qui non poterant audire discipulis vero privatim parabolas et similitudines explicaGlorias enim fulgor bat. eorum est, qui jam illustrati sunt excsecatio infidelium. Hgec mysteria nunc tibi patefacit Ecclesia ex catechumenorum sorte transgresso Genti^ibus exponere mos non est. ^on enim Gentili cuiquam de
:

^^^''^ ^^ ^^^^^

^.^

^P"'^^,^

^^"^^

titur):
,.

at
'

evangelii
1.'

solis Christi

Vii

gloria
.

^^^^^^
^

germanis since'

declaramas neque palam apud catechumemysteria

^
*

2 Cor. iv. 4.

DISPUTATIO.

ovbe

elbOTes

, 7],
ut
fideles

Trepi

^^
7il

t5ores,

?^, .
205
intelligant
;

nos de mysteriis verba facimus, sed multa soepe loquimur occulte

:

nent,

et

qui

non

tenent, ne Isedantur.

qui

rem

te-

ostensum

Servatur, ut a Zacagnio supra in Praefat. pp. 13. 34. est, in bibliotheca Vindobonensi Archelai nomine
ut olim, ita nunc quoque, idem edere

inscriptum Excerptimi, cujus exemplum nactus ego favore

illustris bibliothecarii

constitueram.

Cum

vero nihil in eo vel affine vel com-

mune

ciim hac Disputatione extet; aliusque fuerit Arche-

laus cognominis, qui sseculo quinto contra Euchitas scripsit,

mutata sententia mea supersedendum

istiid

mihi visum

est.

QuiN ergo

Vindobonensi omissa^ hoc loco iterum

nonnulla ex Rescripto Imperatorum Diocletiani et Galerii

Maximiani ad Julianum Proconsulem Africss desumpta

adpono, ut ex notabili
illius

setatis

constet, his circiter temporibus irrupisse in

monumento liquido orbem Roma-

num

hoc tantum

malum Manichseismum ?

Quoniam
lim ego nos

nobis (nos viiU reponere Cannegieter, maistos),

de quibus Solertia tua Serenitati

nostrse retulit,

Manichseos audivimus 'eos nuperrime,

velut nova inopinata procligia, in

Persica adversaria nobis

esse
;

hunc mundum de gente progressa vel orta

ibi

et

multa facinora

committere

populos

namqiie quietos perturbare: nec non et

civitatibiis

maxima detrimenta
'

inserere (ingerere mavult Cannedelendum

[For.

eos est.]

ARCHELAI ET MANETIS
ait d.

DISP.
nunc
11.

gieter; restitidsse se ex conjectura Pitlicei inferre,

Ohliaimn. Hist. Eccl. Veteris Monument.

:

verendum est, ne forte, ut fieri adsolet, p. 163.) accedenti tempore conentur execrandas consuetuet
dines, et istebas {vult inficetas Canneg, sed incestas

editum invenisse videtur Olshausen.) leges Persarum

{Supplet inducere iu
teste

Olsliauseno Roiieriis) iiino-

centioris naturse homines

;

Romanam gentem mode:

stam atque tranquillam et universum orbera nostrum veluti venenis de suis nialivolis inficere
{Omittit de Olshaiisen.) jubemiis auctores

ac principes

una cum abominandis

subjici, ita

scripturis

quidem eorum

severiori poense

ut flammeis ignibus ex-

urantur
tiosos

consentaneos vero et usque adeo contenpuniri

capite

prsecipimus

et

eorum bona

fisco nostro vindicari

sancimus.

Si qui sane etiam

honorati, aut cujuslibet dignitatis vel majoris per-

ad hanc inauditam et turpem, atque per omnia infamem sectam, vel ad doctrmam Persarum, se
801186

transtulerunt,
ciari facies
:

ipsos

eorum patrimonia fisco nostro adsoquoque Forensibus, vel PiOconenDesumpta

et

sibus metallis dari.

in

haec ex Codice Gregoriano

CoUationem Legum Mosaic.

et Manichaeis, p.

Romamrum,
edit.

Titulo xv.

De

Mathematicis

253.

Cannegieter.

S.

AUR. AUGUSTINI

RESPONSA AD EPISCOPOS,

S.

AUR. AUGUSTINI

RESPONSA AD EPISCOPOS,
IN CONCILIO SEPTIMO CARTHAGINIENSI

SUFFRAGANTES,
Ex
Libris Ejus

De

Baptisyno Contra Donatistas

vi.

et vii.

DESUMPTA.

Jl

RIMUM ipsius

Cypriani consultationem, qua in-

dicatur anima pacifica et exuiidans ubere caritatis

cap. 6. ^*
^
'

unde 'Concilium ipsum incipit, Mteriim considerandam commemoremus. Aiidistis, inquit, coUegcB dileC'
tissimi,
serit,

qidd milii Juhaianus coepiscopus noster scripet

consulens mediocritatem nostram de iUicito

et

profo.no hcBreticorum haptismo,

quid ego

ei rescrip-

serim^ censens scilicet cjuod semel atque iterimi et scepe

censuimus^ hcereticos ad Ecclesiam venientes, Ecclesice

'

[Extat hoc Concilium in

vol. III.

harum Reliqmarum

p. 115.

usque ad p. 151. hic ab Augustino in sequentibus repetitum.]

'

[S. Cypriani
4.

verba ante attulerat S. Augustinus in Lib. Sesui

cundo cap.

Op.

De

Baptismo.~\

VOL. V.

210
baptismo baptizari
sunt vobis
sincera
et

S.

AUGUSTINI
oportere.

et sanctificari

Item

lectce

et

cilice

Jubaiani

littercB,

quibus

siia

religiosa

devotione ad epistolam nostram

consensit, sed et instriictum se

rescribens,

non tantiim

esse gratias egit.

Superest id de hac ipsa re singuli

:

cfiid sentiamus proferamus

neminem

jiidicantes, aiit

ventes.

ajure communionis aliquem si diversiim senserit amoNeqiie enim quisquam nostrum episcopum se episcoporum constituit, aut tyrannico terrore ad obseqiiendi necessitatem coUegas siios adigit,

quando habeat

omnis episcopus pro

licentia libertatis et potestatis suce

arbitrium proprium, tamqiie judicari ab alio non possit,

qiiam nec ipse potest alterum jiidicare

sed e.vspec-

temus iiniversi judidum Domini nostri Jesu Christi, qui unus et solus habet potestatem et prceponendi nos
in ecclesice suce gubernatione,
candi.
CAT.7.
et

de actu nostro judi-

Jam satis, quantum arbitror, non solum acl epistoquam Jubaiano scripsit; sed etiam ad illam, quam ad Quintum dedit et ad 'illam, quam cum
lam,
;

quibusdam
illam, qiiani

collegis

et ad quosdam collegas potuinius, pro ad Pompeiunij quantum

ad

universitate catholiciie
in cujus unitate
isti

consensionis atque "Ooncilii,

tamquam

pia

membra manseQuapropter

runt, libris superioribus

disputavimus.

jam opportunum
etiam ipse
tes,
11011

videtur, quid etiam ceteri singillalibertate,

tim censuerint considerare ea

aut

abrogavit, dicens,

quam nobis Neminem judicansi dii^ersum sen-

jure communionis aliquem

Carthaginiense

'

[Sive,

Concilium

sub

Cypriano Quintum,

apud Reliquias,
'

vol. III. p. 108.]

[For.

respicitur Concilium
PriEfat. in

Arelatense primum,
III.]

qua de re

supra consulas

idem volumen

RESPONSA AD EPISCOPOS.
serit amoventes.

211
clixisse,
cle

Quod enm non

^propterea

ut cogitationes tacitas collegarum,

dito erutas tali securitate captaret,

tamquam
secl

ab-

quod revera
ad
ip-

pacem uDitatemque
facillimum
est,

diligeret,

ex

aliis

similibus videre

ubi ad singulos
:

'scripsit, sicut

sum Jubaianum

Hcec

tibi^

inquit, brevissime

pro

nostra mediocritate rescripsimiis, frater carissime, ne-

7nmi ^wcescrihentes, aut prc&judicantes,

qiio

minus

unusquisque episcoporum quod jmtat faciat, liahens arbitrii sid liheram potestatem. Et ne qiiisqiiam, si

hac eadem libera potestate diversa sentiret, pellendus a ceterorum consortio videretur, sequitur et
dicit; Nos, qiiantum

7iobis

esU propter Jicereticos

ciim coUegis et coepiscopis nostris

ciim quibiis

non contendimus^
Dojninicam pacem
inquit,

dwmam

concordiain

et

tenemus.
patienter

Et paulo
et

post, Servatur,

nobis

leniter caritas aniini^ coUegii honoi\

et

culmn fidei, concordia

sacerdotii.

Sic et in epistola

quam scripsit ad IMagnum, cum de baptisnio tinctorum et perfusorum qusereretiir, utrum aliquid interesset
:

Qiia

in

parte,

inquit,

nemini verecundia
senserit faciat.

modestia nostra prcBJudicat, quo mimis unusquisqiie

qiiod putaverit sentiat^ et

quod

Qui-

bus ejus sermonibiis

eis

satis apparet, illo

tempore ab

ista

esse

tractata,

quo nondiim declarata sine

ambagine hauriebantur, sed

molimiiie qiiaerebantur.
simplicitate
iibique

adhuc claiisa magno Nos ergo jam de baptismi

consuetudinem
MSS.
ubique

^agnoscendam
Redundat

EDITORES BENEDICTINI.
^ In editis,

non puto.
in

erhum piito, nec

Aliquot

est in

(Neque extat
b
'

meis MSStis.)

Am.

et Er. uhique

ad agnoscendani.

MSS.

[Sa-ibit pro scripsit prsestant

duo vetustissiraa penes

me

ope-

ris

Augustiniani exempla.]
e 2

212

S.

AUGUSTINI

universae Ecclesise, etiam conciliis universalibus robo-

ratam tenentes
majore
prselata
fiducia,

accepta quoque ex verbis Cypriani

per quae niihi etiam tunc liceret salvo

jure communionis diversa sentire; unitate quidem

atque laudata, qualem beatus Cyprianus et

qiii

ejus collegse,

cum

eo concilium illud fecerunt,

;

cum

diversa sentientibiis tenuerunt

seditiosas

haereticorum et

schismaticorum
atque
Ephes.iv.2.

calumnias

proturbantes

evertentes

Christi,

nomine Domini nostri Jesu qui per Apostolum suum loquens ait, Sufin

ferentes

invicem in

dilectione

studentes
:

servare

unitatem spiritus
Phii.iii. 15.

in vinculo pacis

per

quem etiam

ait,

Si quid aliter sapitis, id

:

labit
eis

quoque vobis Deus revesanctorum Episcoporum sententias, salvo cum

vinculo imitatis et pacis, in quo retinendo eos,

qiiantum ipse Domiiius adjuvat, imitamur, considerandas et pertractandas aggredimur.

Cap.
8.

Csecilius

a Bilta dixit
et

Ego unum

baptismiim in

Ecclesia sola scio,

erit

extra Ecclesiam nullum.

est et fides

Hic

imum, uhi spes vera

est
:

certa.

Sic efiim
baptisma.

scriptmn
Ephes.iv.5._/Vo;^

Una

fides,

una

spes,

unum

apud

Jicereticos,

uhi spes

mdla

est et fides falsa^

mendacium aguntur, uhi eaiordzat dcemoniacus^ sacramentmn interrogat cujus os et verba

ubi oinnia per

cancer emittimt, fidem dat

tribiiit sceleratus, et

infidelis^

veniam delictorum
tingidt anti-

in

nomine Christi
maledictus,

christus, benedicit
77iortuiis,

Deo

mtam

poUicetur

pacem dat

impacificus, Deiiin invocat blas-

phemiis, sacerdotium administrat profanus, ponit

tare sacrilegus,

aU
ma-

Ad
si

Iicbc

omnia
cum

accedit et illud

agnoscenda: non male,

jungitur

simplicitate.

{Cognoscenda

codex prior meus, cogjioscendam posterior.

dum

tenemus pro tenentes

esset.)

Hic interim scribenmihi videretur, nisi tantum finita verbo

aggredimur oratio

RESPONSA AD EPISCOPOS.
Aut
qui
illis

ai3

lum, ut antistes diaboli audeat eucharistiam facere.

adsistunt^ dicant hcec

^omnia falsa

esse

de hcBreticis.
sentire, et sine

Ecce ad
haftismo

qiialia
et

cogitar Ecclesia con-

venia delictoruni communi-

care compeUitur.

Qumn
soli

rem, fratrcs, fiigere ac vitare

dehemus,

et

tanto scelere nos separare, et umiin bap-

tisma tenere^ qiiod

est.

EcdesicE

Doinino concessum
quisqiiis

Ad

hicc respondeo,

quoniam
factis

etiam intus

confitetur se

Deiim nosse,

autem negat, quales

dijohan.
^^*

SLint avari et iiividi, et qiii

propter fraternum odium,

i

iion

meo, sed sancti Johannis apostoli testinionio

;

cimtiir liomicidae

et
;

spem non
et
perfidi
;

liabent, quia malam"''

conscientiani

gerunt

sunt, quia

non

id

agunt quod Deo voverimt

profitentur; et

et

mendaces, quia
et verba

falsa

dsemoniaci, quia diabolo et angelis

;

ejus in suo corde locura proebent

eorum

putredinem operantur, cum corrumpunt bonos mores

per colloquia niala
;

et infideles sunt,

quoniam quod
scelerati,

Deus
nefarie

talibus

niinatur
;

irrident

et

quia

vivunt

et

antichristi,

quia

mores eorum
et mortui, qiiia

Christo adversantur; et a

Deo

maledicti, qiiia ubi;

que
tis

tales saiicta scriptura exsecratur

carent vita justitice; et impacati, quia contrariis fac-

cum Dei sermone

;

confligunt

et blasphemi, quia

per eorum perditos actus nomiiii Christiano derogatur

et profani, quia
seclusi

ab

illo
;

Dei sanctuario
et
sacrilegi,

spiritaliiii
;

ter interiore
ipsis

sunt

quia

se et
est

templum Dei male vivendo corrumpunt

diaboli, quia

antistites

fraudi

et

avaritise,

qute

idololatria, serviunt.
c

Tales autem nonnullos,

immo

Am.

ed. et

meus.

tinum

fine

Sed vocem omnia habet Cyprianus, apud quem et Augusobsecutus utriusqiie MSStis voces addidi
est.)

Domino ante concessnm

MSS.

omittunt otnnia.

(Omittit codex uterque

214

S.

AUGUSTINI

plurimos, et apostolus Paulus et episcopus Cyprianus

Cur ergo isti baptizant ? quidam qui sseculo verbis et non factis Cur etiam renuntiant, ab hujusmodi moribus non mutati baptizantur, et quaudo mutantur iion rebaptizantur ? Jam vero quod indignatur et dicit, Ecce ad quaUa Eccleetiam intus esse testantur.
sia cocjitiiT consentire, et sine haptismo et venia delic-

torum communicare compeUitur : nisi essent ceteri episcopi qui alios ad ista compellerent, non utique Unde etiam ostenditur, illos tunc hsec diceret.
veriora sensisse,
qiii

non recesserunt a

pristina con-

suetudine, quas postea concilii universitate firmata

est.

Quid

est

autem quod adjungit

f
Si

et dicit,
et

Quam

rem^ fratres^ fugere ac vitare dehemus,

lere nos separare

tanto sce-

enim hoc
:

ita dicit,
si

ut ista non
diversa

faciat

nec approbet,

alia res est

autem ut

sentientes

damnet

et segreget, ^prioribus resistit ver-

bis Cypriani, quibus ait,

Neminem
si

judicantes, aut
senserit

jure communionis aliquem

ventes.
Cap.
9.

dimrsum

amo-

(Primus Felix a Migirpa dixit

Censeo

omnem
Frustra
sit

liommem ab
enim
illic

licBresi

venientem baptizandum.

putat se esse haptizatum^ cjuiim non

i7i

bap-

tisma,

7iisi

Ecclesia,

unum

minus umis,
stat

et

fides iina, et

verwn quia et Douna Ecdesia esU i^ qua

et
:

unum

baptisma,

et sanctitas, et cetera.

Nam

qucB

foris exercentm\ nulliim habent salutis effectum.)

Ad
Si
sia,

ea quae Felix a Migirpa dixit,

ligec

dicimus

non esset baptisma unum et verum iiisi in Ecclenon utique esset in eis, qui ab iinitate discedunt. recipiunt redeuntes, Est autem in eis iiam id non ob aliud nisi qnia non amiseraut recedentes.
;

d In

MSS.

est,

prior

resistit verbis.

(Sic et in meis.

Quod ad

sequens SufFragium attinet, adnotant Benedictini, abesse istud ab

RESPONSA AD EPISCOPOS.
Quod autem
esse credo.
ait,

215

Nam
:

quct foris ecvercentur, nullum

habent salutis effhctum

consentio, et omiiino

verum
nul-

Aliud est enim non

salutis eifectum.

ibi esse, aliud

lum habere
erant, sed

Venientibus enim ad
foris

catholicam pacem prodesse incipiunt qu9e

in-

Polycarpo
Qici

non proderant. autem Adruinetino, quoniam

dixit, Cap.

lo.

hcBreticorum

haptismum probant, nostrum eva-

ciiant: respoiidemus, Si hgereticorum est baptismus,

qui per hsereticos datur

avarorum et homicidarum Si autem hoc istomm est, qui intus a talibus datur. ac 'per hoc apud illud illomm est non est, nec
;
:

quoscumque
^

sit,

Christi est.

(Novatus

Tbamugade

dixit

Licet

sciamusCxv. m,

omnem Scripturam

testimoniwn reddere de salutari

baptismo; dehemus tamen fidem nostram ecvprimere, Htsreticos et schismaticos ad Ecclesiam venientes, qui
psetidohaptizati videntu7\ debere eos in fonte perenni

baptizari:

et

ideo

secimdwn testimonium Scriptura-

ram^

secundum decretum coUefjariim nostrorum hanctissirnoriim viroru7n, omnes schismaticos et hcBreet

ticos

qid ad Ecclesiam cowuersi simt ^baptizari

sed

Amerbacliiana editione et ab omnibus

MSS.

itaque hsec Felicis

verba editores Lovanienses putare postea per

esse ex Cypriano. Conferas not. ad

Erasmum

adjecta

Cyprianum

vol. III. Reliquiar.

Sacr. p. 191.
e

Abest SuiFragium a codicibus Augustini meis.)

mei.)
qui scilicet

Hujus etiam Novati, necnon subsequentis Nemesiani senten-

tias
f

(Itidem MSS. oranino prsetereunt Am. et MSS. Apud Cyprianum, sanctissimce memoria: virorum de hac re antea cum Agrippino concilium habuerant.
:

g Sic apud Er. et Cyprianum.

se,

quamquam exemplaribus MSS.

:

At Lovanienses monent per destitutos, emendatum esse,

puta quia Augustinus
dixit.
?]

buptizavi

et infra, inter laicos recepi.

sic

respondet, Novatus
'

Thamugade, quid fecerit

[For. scribendum propter hoc, an per hoc idem valet

216
et

S.

AUGUSTINI
laicos
re-

quicumque ordinati mdehantu)\ inter

cipi.)

Cap.

12.

Novatus a Thamugade qiiid fecerit dixit, non autem aliquid adtulit, unde se ostenderet facere debuisse quod fecit. Nominavit enim testimonium Scripturariim et decretum collegarmn, sed non inde aliquid protulit quod considerare possemus. (Nemesianus a Tubunis dixit Baptisnia qiiod
:

dant hcBvetici

et

schismatici,

non

esse
est
:

verum, uhiqiie

in scriinuru sanctis declaratum

prcEpositi
Prov.ix.i2.

quoniam

ipsi

eovum falsi Christi

sunt, et falsi prop/ietcs,

dicente
sis, Jiic

Domino per Salomonem^ Qui

^Deserit enim vias
sui
erravit.

fidens est

infaU
semitis

pa&cit ventos, idem aidem ipse seqidtiir aves

vinecL
siice^

volantes.

vero

acjelli

Ingreditur autem per

siti,

loca atque arida et terram destinatam

ibidemi9.

consequitur
:

autem manihiis
aliena abstine

infructuosa.

Et

iteriim

Ab aqua
anni
vitce.

te, et

de fonte alieno ne biberis, ut lontibi

giim vivas tempus, adjiciantiir etiam

Et

in

Evangelio

siia

roce

Dominus

noster

Jesiis

Johan. 111.5. Christiis

locutus est dicens, Nisi quis renatus fuerit ew

aqiia et Spiritii-sancto,
Gen.
i.

non potest introire

i?i

regniim

2.

Dei.

Hic
neqiie

est SpiritiiSi qiii

ab initio ferebatur super

Neque enim Spiritus sine aqua operari poaqua sine Spiritii. Male ergo sibi quidam interpretanhir, id dicaiit, quod per mamis impositionem Spiritum-sandum accipiant, et sic recipiantur
aqiiam.
test,

quum manifestum
Ephes.iv.3.^/n' >ei esse,

sit

utroque sacramento debere eos

renasci in Ecclesia catholica,

Tunc quippe potermit

dicente Apostolo, Curantes servare uniNemesiani verba, quae

Erasmi editione haud

^
satis

Quaedam

hic

in

quadrabant
et

cum

responsione Augustini, mutata sunt per

Lovanienses

ad Cypriani exemplar castigata.

RESPONSA AD EPISCOPOS.
tate7n spiritus in conjwictione

217
corpus
et

pacis

mnim mium

unus
uniis

spiritus^ siciit vocati estis in

;

una spe vocationis

baptisma,
loqidtur.
est

vestrcB

iinus

Dominii.s,

ima

fides,

Deus.

Hcec omnia Ecclesia catholica

in Evangelio dicit,
;

Et iterum
est

Quod natum
est

de ooh^n.m.e.
Johan.
^^^'

carne, caro est

:

et

quod natum

de spiritu, spiritns

iv.

quoniam

spiritus

Deus

est, et

de Deo natus

est.

Ergo omnes

hceretici et schismatici

omnia qucBcumque
19.

faciunt carnalia sunt, dicente Apostolo, Manifesta sunt GaX.v. ejiim opera carnis, qucB sunt fornicationes^ immunditicB,

mcestus, idololatrice, veneficia^ inimicitice, certazeliis^ ira, divisi07ies, hcBreses, et

mina^

his similia, de

quihus prcBdixi vobis, sicut prcedico^ quoniam quicum-

que hcBC faciunU regnum Dei non hereditabunt. Condemnat cBque Apostolus cum omiiibus malis ct eos qui
divisionem faciimt, hoc
est,

schimiaticos

et

hcereticos,

Nisi ergo acceperint baptisma salutare

catholica quce

hi Ecclesia

una

est,

salvi esse

non possunt^ sed cimi

posiiit

cnrnalibus injudicio

Oommi

damnahintiir,)

Nemesianus a Tubimis miilta

Scripturarum
locutus
in
:

testimonia

sed pro sententia CatholiciP,

quam

declarandam et comniendandam siiscepimus, miilta

est.

Nisi forte
fidit

putandum

est,

qnia nonfidit

faUis qui

in

spe

remm

temporalium, sicut

omnes

avari atque raptores, et qui sseculo

non

factis,

sed verbis reDuntiant, quales tamen intus et baptizare et baptizari etiam, Cyprianus est
testis.

Ipsi

seqimntur etiam aves volantes,

quse concupisciint.

qiiia

non apprebeiKlunt
et

Deserit autem vias mnece sucb,

et

semita agelli sui errat,

atque arida
et

ingreditur per avia loca

siti,

terram destinatam

consequitar

aii-

tem manibus infructuosa^ non baereticus tantum, sed

omnis qui male

A^OL. V.

vivit

quia omnis
F f

jiistitia

fructuosa

218
est, et

S.

AUGUSTINI
Qiii vero

omnis iniquitas infructuosa.

aquam

alienam de fonte extraneo bibimU non hseretici tan-

tum

sunt, sed

quae docet Deus, et vivunt

diabolus.

omnes qui non vivunt secundum ea secundum ea quse docet

si

Nam

de baptisrao diceret, non diceret,

Joban.iii.5.

Nec defonte ewtraneo biberis ; sed, de fonte extraneo non te ablueris. Jam vero quod Domiims ait, Nisi
qiiis

renatus fuerit ex aqua

et

Spiritii,

non potest

mtroire in regnum Dei, quid

putat,

eum

adjuvet ad id quod

qui intrabit in

omnino non video. Aliud est enim, Omnis regnum caelorum prius renascitur ex
ex aqua et
;

aqua

et Spiritu, quia nisi renatus fuerit

Spiritu,

non

intrabit

iii

regnum caelorum
est
:

quod Do-

Act.viii.

Omnis qui regnum cseloi^.rum quod utique falsum est. Nam et Simon ille magus natus erat ex aqua et Spiritu, et tamen non iiitravit in regnum cselorutn. Sic fieri potest ut lisereticis etiam contingat. Aut si 11011 nascitur ex Spiritu nisi qui veraci conversione mutatur, omnes
minus
dixit, et

vemm

aliud autem,
iii

nascitiir
;

ex aqua et Spiritu intrabit

qui sgeculo verbis et

non

factis reniintiant, iion uti-

que de

Spiritu,

sed ex aqiia sola nascuntur:

qui

tamen et intus teste Cypriano sunt. Necesse est enim ut unum de duobus concedatur: aut illi qui
fallaciter

sseculo

renuntiant, nascuntur de Spiritu,

ita
est,

quamvis ad perniciem, non ad salutem, atque

possunt et haeretici
Sap.
i.

aut

si

illud

quod scriptum
effugiet

5.

Sanctus

enim Spiritus

disciplinae

fictum,

etiam ad hoc

valet, ut fallaciter saeculo renuntiantes

;

non nascantur de Spiritu

et

potest quis baptizari aqua,

et frustra

non nasci de Spiritu

si7ie

Nemesianus
potest,

ait,

Neqiie Spiritiis
sine Spiritu.

aqua operari

nec aqiia
est,

Jam

vero et alibi saepe dictum

RESPONSA AD EPISCOPOS.
quomodo
baptisma,
fieri

21!)

fieri possit,

ut habeant

communiter iinum
:

qui

potest in

Ecclesiam non habent iinam sicut ipsa intus Ecclesia, ut non habeant

unum

Spiritum sancti per justitiam et immundi per

avaritiam, et tameii habeant

unum

baptisma.

Sic

enim dictum

est,

unitm

corpiis, id est, Ecclesia, sicut

unus Spiritus et imum baptisma.

Jam

cetera quse

dixit, nostrae potius assertioni suffragantur.

Posuit

enim ex Evangelio testimonium, Quod natum est i/eJohan.ui.o. carne caro est, et (juod natum est de spiritu spiritiis
est
;

qida Deus

spiritiis est, et ecV

Deo

natiis est

et

intulit,

Ejyo omnes
siint

hcBretici

et

scldsmatici

omnia

qucecumque faciimt carnalia sunt, dicente Apostolo,

Manifesta enim
opera
car7iis, (juce

simt fornica-<^^\.v.^().

tiones, immimditics, et cetera qiise ibi dicit

Apostolus,

ubi et hsereses commemoravit, iste exsecutus est:

quoniam quicumque licec faciunt^ regnum Dei non Deinde adjecit, et dixit, Condemnat hereditabunt,
itaqiie

Apostolus ciim omnihus malis

hoc
est,

et

eos qiii diviet

sionem faciunt,

schisinaticos
carnis,

hcBreticos.

Bene, quod enumerans opera

inter quse et

haereses sunt, invenit et dixit simnl omiiia

tem Apostolum.
Cyprianum,

damnanInterroget ergo ipsum sanctum

ab eo qiiam multi etiam intus

et audiat

secundum opera mala carnis vivuiit, qiise cum hseresibus damnat Apostolus, et tamen baptizant et baptizantur. Cur ergo soli haeretici dicuntiir baptismum
habere noii posse,

quem habent

socii

damnationis

ipsorum

?
13.

Januarius a Lambaese dixit, Secundiim scriptura- Cap

rum
dos.

saiictarum auctoritatem decerno hcBreticos omnes

et

baptizandos,

sic

in Ecclesiam

sanctam admitten-

Ff

220

S.

AUGUSTINI
:

Huic respondetur Secundum scripturarum sanctarum auctoritatem decrevit concilium catholicum orbis terrariim, etiam in haereticis inventum Christi baptismum non esse improbandiim. Si autem poneret testimonia Scriptiirarum aut contra nos non siesse, aut etiam pro nobis esse demonstraremus
:

cut ecce qui

Cap.
14.
V.

eum

sequitur.
:

('Liicius a Castro Galbae dixit

Cum

Domiiius in
;

Matth.
^^'

Evangelio suo dixerit, Vos

sal infatuatum fuerit^ id

estis

sal terrcB

si

quod

salietur ea^ eo,

autem ad nihiab

lum
Matth.

valebit, nisi ut 'projiciatur foras, et conculcetur

:

hominihus

et

iterum post resurrectionem siiam mit-

tens Ajjostolos suos mandaverit, dicens,

Data

est

mihi

omnis potestas in

ccbIo et in terra

ite ergo, et

docete

omnes
et
ticos,

geiites,

baptizantes eos in nomine Patris et Filii

Spiritus-sancti.

id

est,

Jiostes Christi,
:

Quiim ergo mamfestum sit licerenon integram sacramenti

item schisinaticos non posse con-

confessionem habere

dire sapientia spiritali^ quiim ipsi ab Ecclesia, qucB

una
Vrow. :nv.g,siciit
sec.

est^

recedendo mfatiiati contrarii facti sint

est,
:

fiat

scriptum

Domus

contrariorum

legis dehent

Lxx.

^j^in^Kiationem

et

conseqiiens est eos qid

contrariis

baptizati inquinati swit

baptizari.)

primo purgari^

et tiim

demum
testi-

Lucius a Castro Galbae ex Evangelio posuit

Matth.
^^'
V.

moiiium, dicente Domino, Vos

estis sal terrce^ si

eo,

au-

tem sal mfatiiatum fuerit^ id qiiod salietur ex

ab hominibiis

ad

nihil valebit, nisi ut projiciatur foras^ et conculcetur

:

quasi nos dicamus homines ipsos foras

prqjectos aliquid valere, vel ad

i

suam
Am.

vel ad aliorum
et

Hic adjecta item fuere

in

Erasmi editione
et

posterioribus

libris

verba Lucii, quee ante aberant ab

MSS.

(Omissa

sunt Lucii verba in meis MSStis.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
salutem.

221

Sed

et qui tales videntur intus,

non solum

spiritaliter foris sunt, sed

etiam corporaliter in fine

tales

separabuntur.

Omiies enim

ad nihil valent,
iri

nec ideo tamen sacramentum baptismatis quod

eis est, nihil est.

Nam

et in ipsis qui projiciuntur

foras, si resipiscant et redeant, salus eis quse recesse-

rat

redit

baptisma vero quia

illud

iion

recesserat

non

redit.

Et

quod
non

ait

Dominus,

Ite ergo, et doet Filii Matth.

'^'

cete geyites, baptizantes eos in

et Spirittis sancti,

nomine Patris

perinisit baptizare nisi

bonos

i^''^"''

quia malis non diceret, Si cui dimiseritis peccata,

Johan. xx.
^^'

dimittentur

ei

si

cui teiiueritis, tenebuntur.

Quo-

modo

ergo intus baptizant mali, qui dimittere pec?

cata non possunt

Quomodo etiam

baptizant malos

non mutatos, quorum peccata adhuc super eos sunt, sicut Johannes dicit, Qiii odit fratrem suimi, iii tenebris est usque adhuc ? Si autem tunc dimittuntiir, cum
se bonis et justis, per

Johan.

quos

in Ecclesia 'peccata disiiit,

niittuntur,

quamvis a malis baptizati

:

intima cari-

tate conjuiigLint
et ad

sic et

illis

qiii

forinsecus veniunt,

eamdem compagineni
:

corporis Christi, interno

vinculo pacis accedunt

baptismus tamen Christi in

utrisque agnoscendus, et in nullis improbandiis est

sive ante
sit,

sive

quam convertantur, quamvis eis nihil procum convertuntur, ut prosit. Cum ipsi ab
est,

Ecclesia quce una

trarii facti sint
;

inquit, recedendo wfatuati con-

fiat sicut scriftwn est,

Domus

coii-

trariorum

legis debent

emundationem.
tunc

Et consequens
Quid
Exodi xx.
13

esU inquit, eos qui

simt,

contrariis baptizati, inquinati

et

primo purgari,

demum

baptizari.

ergo, raptores et homicida^

dicentis,

non sunt

contrarii legis

Non
'

occides,

non furaberis ?

Debent ergo

[Ex utroque MS. meo vocem

addidi.]

222

S.

AUGUSTINI
Et tamen
iion

emundationem.

quis lioc negaverit?

solum quicumque a talibus intus baptizantur, sed etiam qui tales non mutati baptizantur, quatnvis aclhuc purgationem debeant ut mutentur, non tamen
amplius

cum

mutati fuerint baptizantur.

Tanta

vis

est in sacraraento simplicis baptismi, ut

cum

fatea-

mur aliquem baptizatum

Cap.
15.

et

adhuc male viventem

coetu scuictissimo-

debere mundari, vetemus tainen ulterius baptizari.

Crescens a Cirta dixit
:

In tanto

rum consacerdotum
nostri

lectis litteris

Cypriani dilectissimi
ew scripturis
coniinent^

ad Jubaianwn, itemque ad Stephanum, quce

se

tantum in
^

sanctissimorum
testimoniorum

deificis

descendentium

ut

merito

omnes per Dei gratiam adunati consentire debeamus censeo ego omnes licereticos sive schismaticos, qiii ad
cathoUcam Ecdesiam venire voluermU non ante ingredi nisi ea;orcizati
et

baptizati fuerint

eu?ceptis his

sane qui in Ecclesia cathoUca fuerint ante baptizati,

ita

tamen ut per manus impositionem

m pcBnitentiam
dixerit, ecC-

EcdesicB reconcilientur.

Hic admonemur iterum quaerere, cur

baptizatif

ceptis his sane qui in Ecclesia catliolica fuerint ante

An

quia non amiserant quod intus acceforis poterant,

foris

perant

Ergo quod habere

cur noii et

tradere poterant?

An

illicite

traditur?

Sed

neque
jllicite

licite

foris

habetur,

et

foris datur,

sed tanien datur.

tamen habetur: sic Quod autem

hoc prsestaut licite
id
est,

prsestatur redeunti qui intus acceperat,

tur venienti

qui foris acceperat

Antiquiores
alii

MSS.

omittunt,
;

descendentium

testimomorum.
et Er. carent

Plures

habent, testimoniorum

sed

cum Am.

verbo, descendentium. (Omittunt voces descendentium testimoniorum

mei codices.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
intus habeat,

223
Secl
ali-

quod

illicite

foris

habebat.

quis forsitan quarat, quid de liac re ^beati Cypriani

Stephanum dixerit, cujus in hac sententia commemoratio facta est, cum in exordio concilii non sit commemorata, credo quia non putatum est necesepistola ad

sarium.

Nam

et
:

ipsam in

isto coetu

coiisacerdotum

lectam esse dixit

quantum

arbitror,

quod factum omnino iion dubito, ut fieri solet, quo possent jam
illa

congregati episcopi etiam de

caussa simul

ali-

quid cognoscere, qu8C

illa

epistola continetur.

Nam
;

prorsus ad qu.Testionem prsesentera non pertinet

maoris miror

et

commemorare voluerit, concilii commemoratio ejus quam cur in exordio Quod si quisquam arbitratur me prsetermissa sit. noluisse in medium proferre, quod in ea posialiquid tum est praesenti caussoe necessariinn, legat eam et aut si aliud invenerit, sciat verum esse quod dico Prorsus enim illa epistola ^de baptismo redarguat.
cur

eam

iste

apud

liiereticos

vel schismaticos

dato, 'unde

nuiic

agimus, nihil habet.

Nicomedes a Segermis dixit Mea sententia Jicbc est, Cap. venientes baptizentur ; eo iit hcBretici ad Ecclesiam qiiod nullam foris apud peccatores remissionem pecca:

6.

torum coiuequantur.
oraisso postea, dixerit. Alii Aliquot MSS. de hac re habeat MSS. neutrum habent, nec habeat, nec dixerit. (Sic mei.) m Duae exstant Cypriani ad Stephanum epistolee, altera de Mar:

ciano Arelatensi episcopo amovendo, quse

altera quse synodica est tractans

nunc

est ordine 68.

omnino

id

unde agitur argumenPriorem tantum

tum de baptizandis
viderat Augustinus,

haereticis et

schismaticis.

non posteriorem.

(Conferas notam ad finem

hujus vol. positam.)

'

[For. scripsit Augu&tinus quo de. Invenitur quo de agitur apud

auctores.]

: :

224

S.

AUGUSTINI
Universse
Ecclesiae
catholicae
tiseresi

Cui responcletur

sententia haec est, ut hseretici quamvis in

Christi baptismo baptizati^ ad

jam

Ecclesiam venientes
est apiul i)eccatores

non

baptizeiitur.

Si

enim nulla
eis

remissio peccatoruin, nec intus

peccatores peccata

dimittunt
zaiitur.
Cap.
17.

et

tamen ab

baptizati

non rebapti-

Monnulus a Girba
nostrce Deritas

dixit

Ecclesice catholiccE. matris

Matth.
xxviii. 19

apiid nos^ fratres, semper mansit et

in

maneU

f^el

baptismi

trinitate,

Domino

nostro dicente, Ite, baptizate gentes in nomine Patris

et Filii et

Spiritus sancti.

Cum

ergo manifesto, in-

quit,

sciamus hcereticos non habere nec Patrem, nec

Filiwn^ nec Spiriium sanctum^ debent venientes ad

Ecclesiam matrem nostram vere renasci per

et

baptizari,
et

ut cancer qiiod habebant, et dainnationis ira,

^^qffedura,
cetur,
saiictiim
et

erroris
sanctifi-

ccBleste

lavacrum

Huic respondemus, Patrem et Filium et Spiritum sanctum in sacramento dumtaxat habere omnes qui
baptismo verbis Evangelicis consecrato baptizantur
in corde

autem

et in vita

nec

illos

habere, qui intus

perdite et exsecrabiliter vivunt.

Cap.
18.

Secundinus a Cedias dixit

Chvistiis dicat,
et

Cum Dominus
est,

noster

]\iattii. xii.

Qtd meciim non

indubitanter

adversiim 7ne est

iohan.
'

Joliannes apostolus eos qid ab Ecclesia exeunt antidicat

:

^^'

christos

hostes

Christi,

quique

antichristi 7iominati sunt,

gratiam baptismi
et

saliitaris

mirdstrare non possunt

ideo censeo eos qui de

hcBreticoriim msidiis confugiunt

n

ad

Ecclesiain, bapti:

Am.

et Er. offocatum.

Nonnulli

MSS.

offensa

sed plerique,

offectura.

Apud Cyprianum
offectura prsestant

est effectura.

(Sed nunc apud Cy;

prianum

Baluzianam secutse editiones

perinde

ac codex Augustini uterque meus.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
zandos
de
ejtis

^25

esse

nohis, qui

amici appeUati sumus '^Dei

dignatione.
esse,
Matth. vu.
''^'

Cui respondetur, Christi adversarios omiies

quibus dicentibus, Domine, nonne
virtutes miiltas fecimus?
iii

in

nomiiie tuo

et alia quai ibi dicuiitur/^'

fine dictiirus

est,

Non

novi vos, recedite a

:

me

omnes
si

qui

operamini iniquitatem
ante
ventilationem
igni

quse tota palea

usque ad ultimum in malitia perseverabit, 'sive

ejus
foras
est.

aliquid

volet,

sive

intus

esse

videatur,

destinata

Si

ergo

propterea baptizandi sunt ad Ecclesiam venientes

hasretici,
illi

ut ab amicis Dei baptizentur

raptores, homicidai, amici

iiumquid
suiit,

avari,

Dei

aut

quos baptizaverint denuo baptizandi sunt?

Felix a Bagai dixit
:

Sicut ccbcus ccECum diicens

Cav.

ig.
'"''-

simid in foveam cadunt,

tiza?is

ita

hcereticm hcereticum bap-^^^^^'

simul in mo) tem cadunt.

est,

Hoc verum
adjungit
et
:

sed non propterea verum est quod

hcereticus baptizandtis
^

Et

ideo,

,
7ios

est

vivificmidus^

ne

vivi

7nortuis coinmimicemus.

Nonne mortui

erant qui dicebant,

Manducemus

et

Cor. xv.

bibamus, cras enim moriemur?

resurrectionem mortuorum.
loquiis

Non enim
eos

credebant
col-

Qui ergo istorum

malis coiTumpebantur et

sequebantur,

nonne pariter cum eis in foveam cadebant? Et in eis tamen erant isti quibus scribebat Apostolus jam baptizatis, nec tamen ideo si corrigerentur denuo baptizarentur. Noiine idem Apostolus ait, Sapere Rom.viu. 6. carnem mors est? Et utique secundum secundum
Vox Dei
Cyprianus eam
*

abest

ab

Am.

Er.

et

MSS.

(Sic

meis, sed

prsestat.)

[Sic

MS.
est

prior

meus.

Vulgo,

sive

ante ventilationem ejus

aliquid.']
'

[Addidi
V.

ex

MS.

utroque

meo
G

Augustini

et

ex Cypriano.]

VOL.

226

S.

AUGUSTINI

carnem sapiebaiit avari, fraudatores, raptores, inter quos gemebat ipse Cvpriauus. Quid ergo illi in
unitate viventi oberant mortui
?

Aut
?

quis dicat bap-

tismum

Cbristi

quod

tales

baberent vel darent, eo-

rum
Cap.
20.

iniquitatibus fuisse violatum

dixit
:

Polianus a jMileo

Justum

est

hcereticum

baptizari in Ecclesia "^sancta.

Nihil quidem brevius dici potuit.

Sed puto

et

hoc breve est

Justum

est

baptismum

Christi iion

exsufflari in Ecclesia Christi.

Cap.
21.

Tbeogenes ab Hippone-regio dixit Secundum sacramentum ^Dei gratice ccelestis qiiod accepimiis,
:

imum
est,

^baptisma cjuod

est in

Ecclesia sancta credimus,

Potest et

mea

esse senterxtia.

Sic enira librata

ut nihil babeat contra veritatem.

Nam

et nos

unum
mus.

baptisma quod est in Ecclesia sancta crediSi

autem

dixisset,

quod
est,

est

iii

sola Ecclesia

sancta credimus: respondendum erat sicut ceteris.

Nimc
est in

vero quia

sic

dictum

Unum
;

baptisma quod

Ecclesia sancta credimus

ut esse quidem in

Ecclesia sancta diceretur, sed et alibi esse non negaretur: quodlibet

ille

senserit, contra bsec

verba dis-

putare non opus

rentur,

est.

Si eniin de

me

singula quaere:

utrum esset unum baptisma responderem unum esse. Deinde si interrogarer, utrum hoc esset
:

in Ecclesia sancta
si

responderem hoc

esse.

Tertio
:

qusereretur,
ita

utrum hoc baptisma crederem

re-

sponderem

me

credere; ac per hoe

et

unum
Am.

bapet Er.

P Sic in antiquis
in Ecclesia Christi.

MSS.

apud Cypr.

At

in editis

Vox Oei MSS. ^t Am.

<1
'

qu^. ab Er. et Lov. expuncta fuerat, restituitur ex

[^Baptismum

editi et

MSS.

sed baptisma, quod infra positum

est,

ex Cypriano reposui.]

RESPONSA AD EPISCOPOS.
tisma quod est in Ecclesia sancta
dereni.
Si

227

me

creclere respoii-

autem qusereretur utrum iii sola sancta apud haireticos vel schismaticos non esset: non me ita credere cum tota Ecclesia responderem. Sed quia hoc ille in sententia sua non posuit, puto esse improbum ut ego illi addam verba Ita enim contra quee disputem, quae ibi non inveni.
esset Ecclesia, et
si

diceret,

Una
:

est aqiia Euphratge fluminis, quae est

in paradiso

veriim iitique diceret.

Sed

si

iiiterro-

garetur,

utrum
iii

in solo paradiso esset ista aqua, et

ita esse diceret,

falsum diceret.
iii

Est enim et prseter

illo

paradisum
nat.

his terris,
est

quas ab

fonte perma-

tam temerarius, qui dicat boc eum resporisurum fuisse quod falsum est, cum posset fortasse boc respondere quod verum est ? Quapropter
Sed quis
verba hujus sententiae noii debent babere contradictionem, quia nihil impediunt veritatem.

Dativus a Badis dixit

hceretico

Nos, quantiim in nobis

nisi baptizatus
171

est, Cap. 22.

non communicamus^

Eccle"

siafuerit, et remissionern j^eccatorum acceperit.

Respondetur Si propterea vis eum baptizari, quia non accepit remissionem peccatorum si intus aliquem inveneris qui tenens odium adversus fratrem sic baptizatus sit, cum Dominus mentiri non possit,
:

qui

ait,

Si

non

dimiseritis,

non vobis
?

dimittetur, ju-Matth.

vi

bebis correctum denuo baptizari

Non

utique

sic

^^'

ergo nec haereticum.

dixerit,
dit,

Nos

hceretico

Sane iste cur non breviter non communicamus ; sed addiest

:

quantiim in nobis

iion est praetereundum,

Vidit enim plures huic sententiae consentire, a quo-

rum tamen
separare
est:

consortio,

ne violaretur unitas, se

isti

iion possent, et addidit,

quantum

in

nobis

utiqiie

demonstrans non voluntate se

commu-

nicare bis quos arbitrabatur

baptismum non habere,

Gg

:: :

^28
sed

S.

AUGUSTINI

tamen omnia bono pacis et imitatis esse toleraiida; quod et illi faciebant, qui istos non recte facere sentiebant, et illud tenebant quod postea
melius declarata veritas docuit, et antiquior consuetudo concilio posteriore firmata robustius persuasit
iiivicem se tamen,

cum

salva caritate diversa senti-

rent, sollicita pietate toleraverunt, studentes servare

unitatem spiritus in vinculo pacis, donec

alteris eo-

rum,

quid aliter saperent, id quoque illis Dens Hoc isti audiant, a quibus per hoc conrevelaret.
si

cilium unitas oppugnatur, per quod concilium quan-

tum amanda
Cap. 23.

sit iinitas

declaratur.
:

Successus ab Abbir Germaniciana dixit HcBretiSi possunt bapticis aut nihil licet, aut totum licet.
zare,

possunt

et

Spiritum sanctiim dare

si

aiitem

Spiritum sanctum dare non posstmt, quia

7ion hahent

Spirititin sanctim, nec haptizare spiritaliter possimt.

Propterea censemus hcBreticos baptizari. Huic prope totidem verbis ita responderi potest

Homicidis aut

iiihil

licet,

aut totiim

licet.

Si pos-

sunt baptizare, possunt et Spiritum sanctum dare si autem Spiritum sanctum dare non possunt, quia

non habent Spiritum sanctum, iiec baptizare spiritPropterea censemus ab bomicidis aliter possunt.
baptizatos, vel homicidas baptizatos atqiie in melius
11011
I

mutatos,

cum

se coiTexerint, baptizari.

At hoc
homi-

Johan.iii.non est

verum.

Qui enim

odit fratrem suiim

'^'

cida est; et tales noverat intus Cyprianus, qui uti-

que baptizabant.
Cap.
24.

Frustra ergo talia de baptizandis

hsereticis dicta suiit.

Fortunatus a Thuccabori

dixit

Jesus Christiis
et

Dominus
r

et

Deus

noster,

Dei Patris

creatoris

Filius, super ^petram cEdificavit Ecclesiam,

In

non super
codex

MSS.

super Petrwn.

(Habet Petrum hic

et infra

RESPONSA AD EPISCOPOS.
hcEresim
:

229
ifion

et

potestatem baptizandi episcopis dediU

^(jiii

hcereticis.

Quare

extra Ecclesiam stmt,

et

contra

Christum

stantes, oves ejus et

gregem

sparijuni^ hapti-

zare foris non possunt.

Acl lioc 2iM\a\i, foris, ut
deri
ita
ei

yam

breviter respon-

non

possit.

Nam
:

et hiiic

totidem pene verbis

responderetur

Jesiis Christiis

Dominus

et

Deus

noster,

Dei Patris

et creatoris FiliuSj super

:

petram
et po-

ciedificavit

Ecclesiam, iion super iniquitatem

testatem

baptizandi episcopis dedit, non iiiiqiiis. Quare qui non pertinent ad petram, siiper quara sedificant qui verba Dei audiunt et faciuiit, sed contra Christum viventes aiidiendo verba ejus et non
faciendo, ac per hoc super
ejus et

arenam

a?diiicando, oves

gregem perditorum morum exemplo corrumNumquid non posset punt, baptizare non possunt. hoc verisimiliter dici ? et tamen falsum est. Baptizant quippe iniqui
res,
;

qiioniam

iniqiii suiit

illi

rapto-

quos

in iinitate

secum

positos Cyprianus argue-

bat.
isti

Sed
foris

jdeo,

"inquit, addidit foris.

Cur ergo
quia pejores
interest ad

baptizare non possimt?

An
nihil

sunt eo ipso quo foris suiit?

Sed

integritatem baptismi, quanto pejor id tradat.

Ne-

que enim tantum interest inter malum et pejorem, quantum interest inter boniim et malum et tamen
:

prior meus, perinde ac Cypriani aliquot

MSS.

sed rectius petram

utroque loco alter meus.)

'

Sic in

MSS.

plerisque et apud Lov. et Cypr.

At apud Am.

et

Er.

Quare ? Quia extra &c.

(Et quia pro qui prior codex

meus.)
t
^i

Corbeiensis et antiquiores quidam

Er. et Lov. inquam.

MSS. At Am. et MSS.

tam

breviter.

inquit, subaudi,

Do-

natista.

230

S.

AUGUSTINI
aliud
pejor, noii aliud dat

cum

baptizat

malus, non

Ergo et cum baptizat qui minus est maliis.

ut
foris dari

An

forte

quam bonus. quam ille hominis menon ad

dat

ritum, sed ad ipsius baptismi sacramentiim pertinet,

non possit?

Si hoc ita esset, nec haberi

foris posset, et totiens

necesse esset baptizari, quo-

tiens recedens quisque

ab Ecclesia rursus ad Eccle-

siam remeasset.

Jam

vero

si

diligentius quseramus quid

ut foris,
^petrse

maxime quia ipse commemorationem fecit super quam sedificatur Ecclesia nonne illi
:

sunt in

Ecclesia, qui sunt in petra

sunt,

qui

nec in Ecclesia sunt?

sedificium

non Jam ergo videamus

autem

in petra

utrum super petram

Matth.
^^* ^
*

suum

constituant, qui

audiunt Cbristi verba, et non faciunt.

vii.

Contradicit
hcec, et

eis ipse

Dominus,

dicens,

Qui audit verha mea

et

facit ea, similabo

illum viro prudenti,

;

qui cedificat
post,

domum suam
audit verba

sufer petrajii
hcBc, et

paulo
ea,

Qui

mea

non facit
illi

similabo

eum

viro stuUo, qui cBdificat

domum

siiam super arenam.

qui super

Si ergo in petra est Ecclesia,

suiit,

arenam

quia extra petram sunt, profecto extra Eccle-

siam sunt.

Recordemur itaque quam multos comvelut intus positos qui gedificant

est,

memoret Cyprianus
super arenam, id

audiunt verba Christi et noii

Et ideo quia super arenam sunt, extra faciunt. petram esse convincuntur, qiiod est extra Ecclesiam tamen et quamdiu ita sunt, et nondum vel
:
.

numquam
tizantur
;

iii

melius commutantur, baptizant et bap-

et baptismus

quem

habent,

illis

ad dam-

nationem destinatis integer manet.

X

Plures

MSS.

Petri super quem

male, ut ex sequentibus

patet.

(Sic prior meus.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
Neque
lioc loco dici ypotest,

^31
facit

Quis enim

om-

nia verba Domini, quae in ipso Evangelico sermone

conscripta sunt,

quem

coiicludens

ait, sedificare

super

eadem verba audirent et arenam autem qui audirent et non

petram qui
et
si

facerent; super
facereiit?

Quia

a quibusdam non impleiitur omiiia, in

eodem

tamen sermone posuit medicinam, dicens, Diniittite, Lucaev Et post orationem Dominicam' et dimittetur vobis. in eodem ipso sermone commenioratam atque conscriptam Dico enim vobis, inquit, si diiniseritis pec- Matth. VI.
:

cata hojninibus, dimittet et vobis Pater vester peccata

vestra
;

si

autem non

dijnisejntis hominibus,

neque Pa-

ter vester dimittet vobis.

Hinc

et ^Petrus ait, quiaiPetr.

:

caritas

cooperit

multitudinem peccatorum
ilH,

quam
quod
Epist. 73.

utique non babebaiit

sedificabant,

ac per boc super arenam

dicit,

de quibus idem Cypriaiius

intus in malevola invidia etiam teiuporibus apostolicis

sine caritate conversabantur

et ideo intus quiilla

dem
per

esse videbantur, sed foris erant, qiiia in

petra

quam

significatur Ecclesia
:

non

erant.
sa- Cap.
^5.

Sedatus a Tuburbo dixit

tantum hceretico sermone
lat peccata.

In quantum aqua
'^cancere infecta

cerdotis prece in Ecclesia sanctificata abluit delicta, in

veliit

cmmitinc-

Quare omnibus
et

pacificis

quidem viribus
et

nitendum
tiis,

est,

ne quis hceretico errore infectas

singulare

verum

^ecclesice

baptisma

detrectet

y In ergo,

aiunt, prcEcepti

hunc locum Lovanienses, Annotationum pag. 47. Sentit esse omnia quce sermone Domini in monte

habito continentur.

Antiquiores
a Sic

MSS,

Johannes

ait.

\^erius

tamen, Petrus

ait.

{Johannes habet alter meus.)

Am. Er. et MSS. hic et apud Cyprian. At Lov. cancer. Am. et plures MSS. retractet. Er. detractet. {Retractet MSS. mei, sed recte detractet Cyprianus.)
b
'

[Addidi vocem ex cod.

meo

altero et Cypriauo.]

: ; :

252
accipere, qiio

S.

AUGUSTINI

quisquis non fiierit haptizatiis ^regno

ccelorum fiet alienus.

Huic respondetur, quia

si

non

sanctificatur aqua,

cum
tres

aliqua

erroris

verba per imperitiam precator

effundit, multi non solum mali, sed etiam boni fra-

Muliii ipsa ecclesia non sanctificant aquam. torum enim preces emendantur quotidie, si doctioribus fuerint
baptizatos,
sent,
recitatae, et niulta in eis reperiuntur

contra

catholicam fidem.

Numquid

si

^manifestetiir aliquos

cum

illse

preces dictse super

aquam
ita?

fuis-

jubebuntur denuo baptizari?

Quid

Quia

plerumque precis vitium superat precaiitis affectus

et quia certa illa Evaiigelica verba, sine quibus

non
per

potest baptismns consecrari, taiitum valent,

illa sic

iit

evacuentur qusecumque
fidei

iii

prece vitiosa con-

tra

regulam

dicuntur,

qiiemadmodum daemo-

iiium Cliristi
ticus
si

nomine excluditur. Nam utique haereprecem vitiosam, nec bonum ^habet caritatis aifectum, quo possit illa imperitia superari et ideo similis est ei quicumque in ipsa Catholica
afFerat

invidus et malevolus, quales

aiferat etiam, ut fieri solet,

illic

arguit Cyprianus

aliquam precem, in qua

;

loquatur contra regulam

in preces,

fidei

multi quippe irruunt

non solum ab imperitis loquacibus, sed

etiam ab bsereticis compositas, et per ignorantiae simplicitatem, noii eas valentes discernere, utuntur
eis arbitrantes
eis

quod bonae
est evacuat

sint
illa
:

nec tamen quod in

quae ibi recta sunt,

perversum

sed ab
c

eis potius

evacuatur

sicut in ipso

homine

Sic in

MSS.

et

apud Cypr.

At Lov.

regno ccElorum Eccle-

sia fiet alienus.

'^

(Habet

regno prior meus.)

Sola fere editio Lov. manifestarentur aliqui baptizati,

juherentur denuo boptizari.

e Editi,

habeat.

At MSS.

habet.

RESPONSA AD EPISCOPOS.
sed ab eis potius evacuatur
bonse spei et probabilis
:

233

sicut

in

ipso liomine

quid aliter

sapit,

fidei, secl tamen homine, si non inde evacuantur quae recte

Phiiip. in.
^^'

sapit, doiiec ei

Dens

revelet et

quod

aliter sapit.
si

Si
in-

autem
tegram
sam,
si

ipse nialus est atqiie perversus,

dicat, et nulla

precem

ex parte
est,

fidei catholicse

adver:

11011

ideo ipse rectus

quia

illa

recta est

et

in aliquibus

perversam precem

aiferat,

Deus adest
sacramense veraci-

Evangelicis verbis

suis, sine qiiibus

;

baptismus Christi

consecrari non potest

et ipse sanctificat
aiite

tum snum,

ut homini sive

qiiam baptizetur, sive

cum
ter

baptizatur, sive postea

quandoque ad

converso, idipsum valeat ad salutem, quod ad

iiisi

Ceterum quis verba Evangelica qiiibns Symbolum constat illic defuerint? Sed facilius inveiiiuntur hseretici qui omnino iioii baptiIdeoque zent, qiiam qui non illis verbis baptizent. dicimiis nou omnem baptismum, (nam in miiltis idoperniciem
converteretur valeret.
nesciat

non esse baptismum

Christi,

si

loriim sacrilegis
tur,) sed
licis

sacris baptizari

homines perhiben-

baptismum

Christi, id est, verbis

Evange-

consecratum, iibique

eumdem

esse,

nec

hominum

quorumlibet et qualibet perversitate

violari.

Sane in ista quoque sententia non negligenter omittendum est, quod hic interposuit et ait, Quare omnibus pacificis quidem viribus nitendum est, ne quis hcEretico errore infectus, et cetera. Respexit enim
verba
tes,

illa

beati Cypriani dicentis,

Neminem
iri

jiidican-

aut

jure communionis aliquem^

si diverstim sen-

serit,

amoventes.

Ecce quantum valeat

bonis Ec-

clesise filiis

amor
si

unitatis et pacis, ut qiios dicebant

sacrilegos et profanos, sine baptismo ut arbitraban-

tur admissos,
VOL. V.

eos

quantum putabant
h

corrigere

non

234

S.

AUGUSTINI
quam
iie

valerent, eligerent potius tolerare,

Matth. ^^
xiii.

propter eos

sanctum

iilud

vinculum rumpere,
;

propter zizania

eradicaretur simul et triticum

permittentes quannobilissimo judicio

tum
3 Reg.
26.
iii.

in ipsis erat, sicut

in illo

Salomoiiis, infantile corpus a falsa matre nutriri potius,

quam

concidi.

Hoc autem
caritatis

et

illi

faciebant, qui
isti

de baptismi sacramento verius sentiebant, et

bus pro merito tantae
si

qui-

Deus
:

erat revelaturus,

quid aliter sapiebant.

Privatianus a Sufetula dixit

Cap.

26.

Qui

licereticos

po-

testatem

hajMzandi habere Si enim

dicit, dicat

prius quis

licBre-

sim condiderit.
indulgentiam

hceresis
:

dimnam

potest

si

vero

Deo est^ liahere Deo non est,

alicui

quomodo gratiam Dei aut habere aut conferre

potest f

Huic totidem
dicit,

verbis ita responderi potest

Qui

malevolos et invidos potestatem baptizandi habere

dicat

prius
Si

quis

malevolentiam invidiamque
et invidia a
:

condiderit,
est,

enim malevolentia

Deo
vero

habere et indulgentiam divinam potest

est,

si

Deo non

conferre alicui potest

quomodo aut gratiam Dei habere aut Sed sicut ista eodem modo ?
sunt.

dicta manifestissime falsa sunt, sic etiam illa quae ut

convincerentur haec, dicta

malevoli
et
invidi,

Baptizant
ipse

eriim

sicut

concedit

Cyprianus,

quia eos etiam

intiis esse testatur.

Sic ergo possunt

etiam hseretici baptizare, quia baptismus sacramen-

tum
boli,

Christi est; invidia vero et haeresis opera dia-

quse quisquis habuerit,

non hinc

'efficit,

ut

si

habeat sacramentum Christi, etiam ipsiim numeretur

inter opera diaboli.

Privatus a Sufibus dixit

'

Qui

licereticorum haptisefficiunt.']

[Potius scribendum, non hinc

; :

RESPONSA AD
mum
cant f

EPISC(3P()S.

2f35

probant, quid aliud

quam

hcereticis com?nimi-CAi.

27.

Huic respondetur Noii est baptismus hsereticorum, qiiem in haereticis probamus sicut non est
:

baptismns avaiOrum, insidiosoriim, fraudatorum, raptorum, invidoruni, quem probanms in eis. Omnes

quippe
in se

isti

iniqui suiit

sed justus est Christus, cujus

quitate non violant.

Qiii iiiiqiiormn

sacramentum, quod ad ipsum adtinet, sua iniAlioquin posset alius dicere,

baptismum probant, quid aliiid qiiam communicant ? Quod ipsi Catholica) si quis objiceret, responderetur ei quod huic modo responiuiqiiis

suui est.

Ilortensianus a Laribus dixit

viderint aut prcESiwitores
aiit

' :

Qiiot sint baptismi, Cap.

28.

fautores hcBreticorum

nos unimi baptisma, qiiod non nisi in Ecclesia novifnus, EcclesifB vindicamtis.

Aut qiiomodo possimt

f
ita

in

nomme
Huic

Christi aliquein baptizare, quos ipse Christus

dicit adversarios suos esse

simili

tenore

verborum

respondemus:

Viderint aut praesumtores aut fautores iniquorum nos iiniim baptisma, quod non nisi Ecclesise novimus,

ubicumque inventum qiiando possumiis ad Ecclesiam revocamus. Aut quomodo possunt in nomine Christi
aliquem baptizare, quos ipse Christus
rios suos esse?

dicit adversa-

Omnibus quippe

iniquis dicit,

Non
:

novi vos, recedite a me, qui operamini iniquitatem

et

Matth.
'^^'

vii.

tamen cum baptizant, non ipsi baptizant, sed de quo Johannes dicit, Ipse est qui baptizat.
Cassius
a

ille

Macomadibus

dixit

Cum

baptismata3o\x^n.\.z2,,
29.

duo
'

esse

non possint, qui

hcBreticis baptismimi conce- Cap.

[Abesse verba, Quot

et

sint baptismi,

ab Augustini

MS.

utroque

meo,
dixi.]

a quatuor, quibus usus sum, Cypriani codicibus supra

h 2

236
dit, sibi tollit.

S.

AUGUSTINI
flebiles et tabidos hcere-

Censeo itaque

ticos

baptizandos esse cum ad Ecclesiam venire ccepe^et

rmt,

sacra

et

dimna
Jiostes,

lavatione lotos, et lumine vitce

iUuminatos, non
fidei

sed facificos^ non alienos^ sed

Domini

domesticos, non ^aduUeros, sed

Dei filios,
:

non

erroris, sed salutis effectos, in

^^de

Ecclesiam recipi

absque his qui

Ecclesia fideles supplantati, ad

;

lice-

resis tenebras transierant

sed eos per manus imposi-

iionem restitiiendos.

Posset alius dicere

esse
sibi

Cum

Christi baptismata

non
tollit.
:

possint, qui

iuiquis

duo baptismum concedit,

dicerent

Sed nobiscum etiam isti resisterent et Concedimus iniquis baptismum qui non
;

'ab ipsis

est, sicut iniquitas,

sed a Christo cujus est

sacramentum etiam apud iniquos Quod ergo nobiscum de iniquis Et ideo quod dicerent, hoc sibi de ha^reticis dicant. Censeo itaque sequitur ita potius erat dicendum flebiles et tabidos haereticos non baptizandos esse
sequitas, et cujus

non

est iniquum.

cum ad Ecclesiam
baptismum
dos.

venire coeperint,

si

habent jam

Christi, sed a sua perversitate corrigen-

Nam

etiam de iniquis
:

dici

potest,

quorum

portio sunt haeretici

Ceiiseo itaque flebiles et tabi-

dos iniquos,
esse

si

jam

baptizati sunt,
est,

non baptizandos
uterque meus

cum ad

Ecclesiam, id

ad illam petram extra

f Am. et antiquiores MSS. vt sacra. (Sed cod. cum Cypriano prsestant et.) S Nova Cypriani editio, non adulterinos. Sed

nostri

omnes

libri

constanter, non adulteros.

Et^go adulteri, et non
filii

Alludit Cassius ad illud Hebr.

estis.

xii. 8.

(Irrepserat in Fellinam

Cypriani editionem vox adulterinos .)

h Lov. in Ecclesia.

At Am. Er.
:

et

meliores

MSS.

ut

apud

Cyprianum, de Ecclesia

sed infra tamen in Augustini respon-

sione ferunt, in Ecclesia.

'

[(ib ipsis in ipsis est,

prsestant

ambo MSS.

mei.]

RESPONSA AD EPISCOPOS.
quam
tione
suiit

237

omnes qui audiunt verba

;

Christi et

non

faciunt, venire coeperint

sed

sacra et diviiia lavailliimi-

jam

lotos,

tunc autem et lumine vitse

natos, non hostes, sed pacificos,

nam

iniqui noii lia-

bent pacem; non alienos, sed

cos,

fidei

Domini domesticonversa esjerem.

ii.

nam

iniquis dictiim est,

Yitis alieiia?
filii

Quomodo
non
;

in

amaritudinem

adulteros, sed

Dei
sed

filios,

nam

iniqui sunt

diaboli

non

erroris,
:

salutis effectos,

nam

noii salvat iniquitas

in Eccle-

siam

recipi, id est, in illam

petram, in illam colum-

hortum conclusum et fontem signatum, qui non nisi in tritico, non autem in paleis
bam,
in illum

agnoscitur, sive longe a vento separentur, sive usque

ad ultimam ventilationem frumento commixti videantur.

Frustra ergo Cassius addidit, Ahsque his qui

supplantati,

in Ecclesia fideles
transierant,

ad

hcEresis

tenehras

Si enim et ipsi ab Ecclesia recedendo baptismum amiserant, etiam ipsis reddatur: si autem non amiserant, quod per eos datuin est agnoscatiir.

Aliiis

Januarius a vico Csesaris dixit

veritati, miilto

Si non oh- Cap.

noii con-

30.

temperat error
sentit errori
:

magis veritas

et

ideo nos Ecclesice adsisthnus, in qua

ejiis

prcesidemiis,

iit

baptismum

ipsi soli imidicantes,

eos quos Ecdesia non baptizaviU haptizemus.

Respondetur
illa

Quos Ecclesia

baptizat, utique petra

baptizat, extra

quam

sunt omiies qui aiidiiint

verba Christi et iion faciunt.

Baptizentur ergo quiQiiod

si

cumque
sicut in

a talibus baptizati sunt.

istis,

non

fit,

ita in haereticis

baptismus Christi, eo-

rum

iiiiquitate et perversitate

damnata

sive correcta,

agnoscendus et approbandus

est.
:

Alius Secundinus a Carpis dixit

Hceretici C/iris-CAr.

31.

238
tiani
sia
iMatth.
^*
xii.

S.

AUGUSTINI
siinU ciir in Eccle-

mnt, an non f Si Christiani

pertinebit

Dei non suntf Si

Christiaiii noii sunt.fiant.

Aut
est

(juo

sermo Domini diceMis, Qui non

ineciim, adversiis

me

est

et

qid non colligit mecum,

spargitf
antichristi

Unde

constat super filios alienos et soboles

j^er

mamis impositionem tantummodo non posse descenderei cum manifestum

Spiritum sanctum
baptisrna
:

sit hcEreticos

non

liahere.

Huic respondetur
aedificatur Ecclesia;

Iniqui Christiani simt, an non?

Si Christiani sunt, cur in illa petra

non sunt

in

qua

audiunt enim verba Christi et

non

faciunt.

Si Christiani noii sunt, fiant.

Aut quo
me-

pertinebit sermo

Domini
;

dicentis,

Qui

iion est

cum, adversum me est et qui mecum non colligit, spargit? Spargunt enim oves ejus, qui eas ad niorum siiorum labem prava imitatione perducunt.

Unde

constat, super filios alienos (qaod onines iniet soboles Antichristi

qui appellantur)

(quod sunt
saiictum

omnes qui Christo

scendere,
si

adversaiitur) Spiritum

per maniis impositionem

cordis
sit

tantummodo non posse deadsit

non

vera conversio
iniqui

cum
bap-

manifestum

iniquos

quamdiu

sunt,

tisma quidem posse habere, sed salutem cujus sacra-

mentum baptisma
euim
Psai. cxiiv.

est,

habere non posse.

Videamus
illo,

si

haeretici describuntur in

Psalmo

ubi de

filus alieiiis ita dicitur:

i(

'

filiorum alienorum, quoruin os

"
"

Domine, libera me de manu locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera iniquitatis quorum filii 'eorum velut novellse coiistabilitie, iiliie eoruin
"
;

" ornatDe " pleiia,

sicut

similitudo tenipli.

Cellaria

eorura

eructuaiitia

ex hoc

in

hoc

oves eorum

Hic ex

MSS.

addimus, eorwn.

(Consentientibus meis.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
" fecundiE,
"

239
suis
;

multiplicantes
:

in

exitibus

boves

eorum

crassi

non

est ruina inaceriae, iieqiie exiii

" itus,

neque clamor

plateis

eorum.
Si ergo

Beatum
isti

" dixerinit

populum

cui

hoec

sunt, beatus populus

" cujiis est Doiniiiiis

iilii

Deus

ipsius."

simt

alieni, qiii in
felicitatis

rebus temporalibus et abundantia

terrenne

beatitudinem ponunt, et
si

diviiia

prsecepta contemnuiit, videamus

sunt de quibus Cyprianus

ita

dicit,

non iidem ipsi iii se quoque

transfigurans eos, ut de his se dicere ostendat,

cum

quibus sacramenta communicabat

Dum

viam Do-

mini, iuquit, non teyiemits, nec data nobis ad salutem

mandata servamus. Fecit Dominus noster volwitatem Patris, et nos non facimus Domini volimccElestia

tatem, patrimonio
tatites,

et

litcro

studentes, siqKrhiam sec-

et cetera.

(Ep. II. ad Clericos.)

At

si

isti

baptismum
iit

et habere et tradere poterant, cur negafiliis

tur esse posse in

alienis? quos

caelestia mandata servando, missa

filii

sibi

tamen hortatur per imicum

32-

Filium, fratres ejus et

Victoricus
baptizare,
et
iit

a Thabraca

Dei esse mereantur. dixit Si licet licBreticis Cap.

:

remissam peccatorum dare

hcereticos

quid

illos

infamamus
Quid,
si

appeUemus f

alius diceret, Si licet iniquis baptizare, et

remissam peccatorum dare, quid illos infamarnus, ut iiiiquos illos appellemus? Quod huic responderetur

hoc et illi respondeatur de hiereticis id neque eorum esse baptismum quo baptizant, et non esse consequens ut quisquis habet baptismum Christi, etiam de peccatomni remissione securiis sit si hoc in sacramento tantum habet, nec veraci corde
iniquis,
;

est,

dis ^conversione

conversus

est,

ut dimittenti dimit-

teretur.
^

Plures

MSS.

confessione.

(Adde alterum meuin.)

240
CAP.33.

S.

AUGUSTINI
:

Alius Felix ab Utliina dixit

Nemini dubiiim

est,

sanctissimi consacerdotes, non ^in tantiim posse liuma-

nam

prcesuintionem,

Cliristi

adorandam

mores ergo

debemus, verum etiam ab omnibus nobis confirmare^ ut

quaritum
et

Domini

nostri

Jesii

venerabilem majestatem.

Me-

hoc qiioque non tantwn observare

omnes

hcBretici qui

runt baptizentur

ut

ad sinum matris EcclesicB accurmens hcEvetica, quce diuturna

purgata in me-

tabe polhtta est. .mnctificatione lavacri

lius reformetur.

Fortassis iste qui in diuturna tabe jDiirganda caiis-

sam
eis

posLiit,

cnr deberent baeretici baptizari, parceret

illic

qui in aliquam baeresim irriientes exiguo

fuissent, et cito correcti

tempore

ad Catbolicam inde
advertit, ita dici

migrassent.

Deinde

et ipse

parum

posse, ut iniqui

omnes qui ad

illam petram in
;

qua

Ecclesia significatur accurrunt, baptizentur

ut

mens

iniqua qua? extra petram in areiia sedificabat audiendo

verba Christi et non faciendo, sanctiiicatione lavacri

purgata in melius reformetur

et

tamen non

fit,

si

jam

baptizati sunt, etiam

si

probentur tales fuisse

cum
Cap. 34.

baptizarentur

id est, ut saeculo verbis et

non

factis renuntiarent.

Quietus a Buruch dixit

observatione debemiis.

Qui fide mvimus, obsequi

scriptum
est

his quce instruendis nobis ante prcBdicta sunt, ^credula

apud Salo-

Eccii.

monem, Qui baptizatur

^

mortuo, ^'quid proficit lava(Sic prior meus, et

XXXIV. 30.
sec.

Lxx.

Er. et aliquot

MSS.

non tantum posse.

Cypriani Fellina editio ante Baluzianam.)

^
"^

Cambronensis codex

et

Cypriani editio, sedula.

(Positum

est credula in Baluzii editione.)

Am.

Er. et Cypr. addunt, et iterum tangit

nihil facit.

hoc enim addito locus ad rem

recte

mortimm male, (Hoc additaraentum,

.

omissum

Baluzio apud Cyprianum, non agnoscunt vel

Cypriani vel Augustini penes

me MSSti.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
tio ejiis

241

Quod

titique

de his

qiii

ab hcereticis tingii-

untiir, et
ilios

de tingiientibus loquitur.

Si enim

qiii

ajmd
f Si

baptizantur, i^r remissionem peccatorum vitam

veiiiiint

{Bternam consequuntui\ cur ad Ecclesiam

vero

mortuo salutis nihil accipitur, ac propterea

iino vitali baptismate,

cognito errore pristino,

revertuntur
catholica

ad veritatem cum poenUentia quod in Ecclesia

dili-

est,

sanctificari debebunt.

Quid
diximus.
intelligi

sit

a mortuo baptizari, sine praejudicio

gentioris ejusdem scripturie considerationis, alibi

jam
lo.

Quaero autem cur OEereticos solos

mortuos,

velintContraPar-

cum Paulus

apostolus generalitei-cap.
peccati
:

etRom.vi. mors 23. iterum, Sapere autem secundum cariiem mors est. ibid. viii. 6. ^' Et cum mortuam dicat viduam, quae in deliciis vivit, "^ quomodo non sunt mortui, qui saiculo verbis et iion factis renuntiant ? Quid ergo proficit lavatio ejus qui

de peccato dixerit,

Stipendiiim

'

ab

istis

baptizatur

nisi

quia et ipse

si talis est,

lava-

crum quidem habet, sed non ei proficit ad salutem ? Si autem ille a quo baptizatur talis est, iste vero non
falso corde

ad

Deum
;

convertitur,

baptizatur, sed ab illo

est,

non ab illo mortuo vivo de quo dictum est, Ipsejohan.i.33.

de
haereticis,

qui baptizat

quolibet corporaliter operante bapait

tizet.

Quod autem
illos

Si enim qui

apud

baptizantur, per remissionem peccatorum

vitam ceternam consequuntur, cur ad Ecclesiam veniunt f

Christi

Respondetur

Ideo

^,

quia

etiamsi

baptismum usque ad sacramenti celebratiotamen vitam seternam nisi per unitatis caritatem non consequuntnr sicut nec illi malevoli et invidi, quibus non dimitterentur peccata, nec si adversus eos odium tenerent a quibus paterentur injuriam quia Veritas dixit, Si non dimiseritis, Matth.

nem

perceperint,

vi.

VOL. V.

I i

242

S.

AUGUSTINI
:

nec Pater vester dimittet vobis

Psa!. xxxiv.

quanto niagis
?

eos oderaiit,

quibus retribuebant mala pro bonis

sseculo verbis
solis

cum Nec

tamen
tiantes,

isti
si

et

non

factis reniin-

postea corrigerentur, rursus baptizarentur;

Quod sed uno vitali baptismate sanctificarentur. quidem in Catholica est, sed non in sola; sicut nec
in sanctis solis, qui eedificati sunt super petram, et
Cant.vi.8.

ex quibus unica

illa

Cap. 35.

Castus a Sicca dixit

columba perficitur. Qui contemta

:

veritate prcB-

sumit consuetudinem sequi^

est
et

aiit

circa fratres invidiis

;

malignus, quibus veritas revelatur

ingratus
est,

aut circa

Deum
Iste

cujus insjnratione Ecclesia ejus

instruitur.
si

convinceret eos qui diversa sentiebant, et

hoc tenebant, quod etiam totus orbis postea Cbristiano concilio confirmatus obtinuit, ita consuetudinem
sequi, ut

contemnerent veritatem, hsec verba formidare

:

deberemus

cum

vero

illa

consuetudo et a yeritate

propagata et veritate roborata reperiatur, nihil in hac

sententia pertimescimus. Et

tamen

si illi

circa fratres
ingrati, ecce

invidi erant et malifjni, aut circa

Deiim

qualibus communicabant, ecce quales diversa sentientes, sicut

Cyprianus

priBdixit, a jure

communionis non
sit

amovebant, ecce a quibus non polluebantur in ^conservatione unitatis, ecce

pacis
;

quantum amandum

vinculum

ecce quid considerent qui nobis de Pprsedeces-

sorum Episcoporum concilio calumniantur, quorum caritatem non imitantur, et quorum exemplo considerato jure damnantur.
Si consuetudo
erat,

sicut

Am.
bene
et

Er. et plures

MSS.

in

conversatione wiitatis.

(Minus

mei conversatione habent.)

(Itidem in meis.)

In M.^^. pra:cessorvm.

RESPONSA AD EPISCOPOS.
hscc
seiitentia
testis
est,

243

ut hseretici

venientes ad

Ecclesiam cum baptismate quod habebant susciperentur, aut hoc recte iiebat, aut mali bonos in uni-

tate

non maculant.
uiiitate

Si recte fiebat, cur

?

rarum, quia

sic recipiuntur, accusaiit

Si

orbem terautem mali

se a crimine

bonos

iii

non maculant, qiiomodo

excusant
:

sacrilegfe separationis

Eucratius a Thenis dixit

Fidem nostram,

et

bajJ- Cap. 36.

et

tismatis gratiam, et legis ecclesiasticce regularn

Deus

Dominus
tizantes
sancti.

noster Jesiis Christus suo ore Apostolos doMatth.

^^'

cens perimplevit^ dicens^ Ite^ docete omnes gemtes, bapeos

in

nomine Patris
est,

ct

Filii

et

Spiritus^^'^^^^'
et

Falsum ergo

licBreticorum
et

haptisma
"^

ini-

omni contestatione refutandum, de quorum ore viims, non vita ; nec gratia cadestis^ sed blasphemia Trinitatis ejpprimitur. Et ideo venientes ad Ecclesiam hcBreticos integro et cathonobis pellendum
lico baptismate baptizari debere

quum

manifestum

est^

ut

blaspJiemia sucb prcBsumtionis purificati, possint Spiritus sancti ^gratia reformwri.

non est baptismus Patris et Filii et Spiritus sancti nomine consecratus, hsereticorum depiitetur, et Hniquus a iiobis omni contestatione refuPlaiie
si

tetur

si

aiitem hoc in eo iiomen agnoscimus, melius

verba Evangelica ab haereticorum errore distingui-

mus, et quod

in eis

probiim est approbamus, quod

mendosum
q

est

emendamus.
detestatione.

Apud Cyprianum,

Et paulo

post, ut

hlasphe-

mice suce proisumtione.

zius.)

(Correxit Cyprianum posteriori loco Balu-

Nostri
s

In

MSS. gloria reformari. {Gratia preestant mei.) MSS. iniquum. Sed Lovanienses malunt, ut in prioribus
:

editis, iniquus

quia in responsione Augustini non haptisma, sed

baptismus ponitur.

{Iniqunm et mei.)

112

244
Cap. 37.
Johan.xiv.

S.

AUGUSTINI
dixit
:
:

Libosus a

Vaga

In Evangelio Dominus,
non dixiU Ego siim
quis
coii-

Ego

stwi, inquit,

veritas
veritate

suetudo.

Itaqiie
:

manifestata^ cedat consuei?i

tiido veritati

ut et si

m prcBteritum
conatus est

Ecclesia

hcereticos

non baptizabat^ nunc baptizare

incipiat.
sit

Hic
tas*,

nihil ostendere

quomodo

veri-

cui debere dicit

iios

consuetudinem cedere.

Plus

tamen
tur,

adjuvat adversus istos qui se ab iinitate

diviserunt,

quod illam consnetudinem

veritati

fuisse confite-

quam quod eam

si

quam non
est

ostendit,

cedere oportere arbitratur.

tudo, quae
sacrilegOS ad

IUa

enim consue-

altare Christi sine bap-

tismi piirgatioEe admittebat, et iiullum

unitate polluebat,
in

quicumque

se

bonorum in ab eadem iinitate,

polliii

qua iiuUorum malorum contagione

frustra

pote-

rant,

separaverunt, manifestum sacrilegium

Si aiitem per illam consue-

schismatis admiserunt.

tudinem onines
isti

polluti

perierunt, de qua caverna

sine originali veritate et

Si

cum

calumriise callidi-

tate proceduDt?

vero recta fuerat consiietudo,

relinquant fuiOrem,

qua

sic siiscipiebantur hseretici,

fateantur errorem; veniant ad Catholicam, non ut

retinguantur sacramento baptismatis, sed ut curentur

a plaga concisionis.
cap. 38.

Lucius a Thebeste dixit

rabilia

H(Breticos, blasphemos,
et

atque iniquos verbis variis decerpentes sancta

ado;

Scripturarmn verba, eoosecrandos censeo

et

ideo exorcizandos et baptizandos.

Et ego exsecrandos censeo sed non ideo exorcizandos et baptizaiidos. Ipsorum est enim figmentum quod exsecror, Christi autem sacramentum quod
;

veneror.
t

Hic

in editis superfluo additur, manifestata.

(Habet

nianifes-

tatn,

nec sine causa, prior codex raeus.)

RESPONSA

EPISCOPOS.
:

245
39.

Eugenius ab Ammedera dixit

censeo, hcereticos baptizandos esse.

Et

ego hoc idem Cap.

Huic respondetur
cui Deiis
tuiic

Sed

iion

hoc censet Ecclesia,

sed

jam

plenario etiam concilio revelavit, quod

aliter

adliuc

quidem

sapiebatis

quia in

Phiiip.
^^"

iii.

vobis caritas salva erat, in iinitate permanebatis.

Item

alius Felix

ab Amaccura dixit: Et ipse se-Cxv.40.

sed
et eos

cutus divinarum Scripturariun auctoritatein, hcEreticos

haptizandos esse censeo

qui se apiid schis-

maticos baptizatos esse contendunt.

dum^ cantiim
esse

Christi,

Si enim secunprwatus fons noHter est, intellisalutarem

gmit cuncti Ecclesice nostrcB adversarii, quia ^^alienus

non

potest, nec diiobus populis

ille

aquam
Et

tribuere potest

qui unius gregis pastor

est.

ideo manifestum

est,

nec h(sreticos nec schismaticos

peccantibus hominibus

aliquid cceleste suscipere, qid

et

ab Ecclesia eMraneis
est^ titique

audent accipere.

Qiiando

danti locus non

nec accipienti prodest.

Huic respondetur, Scripturas divinas inisquam prsecepisse, ut haeretici apud lisereticos baptizati denuo
baptizentur
;

sed multis locis ostendisse, alienos esse

iion

ab Ecclesia, omnes qui

columbse
illius

sunt in petra, nec ad

membra

pertirient; et

zare et baptizari, et habere sine salute

salutis.

tamen baptisacramentum
est
fonti

Fons autem noster qui

etiam sicut
ille

similis

paradisi, qiiod
fluat,
est,

extra paradisum pro-

jam

satis

dictum est

et

qiiod diiobus populis, id

potest

suo et extraiieo, salutarem aquam tribuere non ille qui unius gregis pastor est, concedo atque

consentio.

Sed numquid quia

011

salutaris

non

est ex-

traneis, ideo ipsa

est

Aqiia enim diluvii con(Sed aliemis

Am.

et Er. alienis.

Editio Cypr. alieni sunt.

esse non potest Cypriani editio Baluziana praestat.)

246
stitutis intra

S.

AUGUSTINI
salutaris fuit, extra
fuit.

arcam
;

mortifera fuit

eadem tamen

arcam vero Et multi extra-

nei, id est, invidi, qiios

ex parte diaboli esse Cypria-

nus

dicit et

de Scripturis ostendit, velut intus viden-

tur, et

tamen nisi essent extra arcam, iion morerentur Tales enim baptismus, cum eo male per aquam.
iituntur, necat
;

2 ijor.

ii

sicut

illis

de quibus

ait

Apostolus, bosus?

15, 16.

nus odor Christi erat in mortem.

cipiuiit

Cur ergo non

aliquid caeleste vel schismatici vel haeretici

sicut spinse sive zizania pluviam, sicut ipsi qui extra

arcam fuerunt, aquam de

tem.

cataractis cseli

venientem

susceperunt quidem, sed ad perniciem, non ad salu-

Ideoque

illud

quod

in ultimo posuit, Quaiido

;

danti locus non esU utique nec accipienti prodest

laboro refellere
:

non

quia et nos dicimus accipientibus

in haeresi accipiunt consentientes

non prodesse, eum

baereticis
;

et ideo veniunt
iit

ad catholicam pacem

at-

que ^unitatem, non

eis
CAP.41.

baptismum

accipiant, sed ut

prodesse incipiat quod acceperant.

Item

alius

Januarius Muzulensis

dixit

Miror

quod cum omnes confiteantur iinum esse baptismum, non omnes mteUigant ejusdem baptismi unitatem. Ecclesia

enim

et hceresis diicB

et

diverscB res siint.

:

Si

hcBretici liabent haptisma^ nos

non habemus

si

autem

nos habemus, hceretici habere non possunt.

Dubium
Christi et

autem non
veritatem.

est,

Ecclesiam solam baptismimi Christi

possidere^ quce sola possideat et gratiani

Posset alius similiter dicere, et similiter non verum

dicere
esse
:

Miror quod cum omnes confiteantur unum

baptismum, non omnes intelligant ejusdem bapJustitia enim et iiiiquitas duse et tismi unitatem.
^

Plures

MSS.

atqiie veritatem.

(Itidem mei.)

HESPONSA AD EPISCOPOS.
diversse res sunt.

247

Si iniqui liabent baptisnia, justi

justi

non habent

si

autem

liabent, iniqui

habere
solos

noii possunt.

Dubium autem non

est, jiistos

baptismum
illis

Christi possidere, qui soli possideant et

gratiam Christi et veritatem.

Hoc

certe falsum est,

quoque

fateiitibus.

Et

illi

quippe invidi qui sunt

Cypria-

ex parte diaboli
bebant
nec ad

'et intus positi, sicut dicit

nus, atque Japostolo Paulo notissimi,

;

baptismum ha-

membra

illius

columbae quae in petra

tuta est pertiiiebant.

Adelphius a Thasbalte dixit

falso
et

Sine caussa (juidem

Cap. 42.

invidioso verbo imj)ugnant veritatem, ut rebap-

tizare nos dicant,

quando Ecclesia

hcereticos

nou
nisi

re-

haptizet, sed baptizet.

Immo

vero

modo non
11011

rebaptizat

quia

eos

qui baptizati

sunt, noii baptizat

quani coiisue-

tudinem anteriorem perspecta diligentius veritas etiam

concilio posteriore firmavit.

Demetrius a Lepti-minus
nos custodimus, qida EcclesicB
vindicamus.
legitime

dixit

Unwn

haptisma Cap

43.

catJiolicce soli

rem suam
sed midta

Qui autem dicunt quia baptizajit, ipsi sunt qiii non

:

hcBTetici vere et
"^duo,

pro earum numero et baptismata computabimtur. Huic respondetiir Si ita est, tot ergo numereiitur
baptismata faciunt
hcBreses multcB sint,
:

nam cum

baptismata, quot

siiiit

opera carnis, de qvnbus

ait
Gaiat.v.21.

Apostolus, quoniam qui talia agiint, regniim Dei non possidebunt: inter qiioe numerantur et haereses,
y In

quibusdam

libris,

atque apostolus Paulus, notisshtnnii bap-

tismum.
2 Sic

Am.

Er. et

omnes

hic

MSS.
MS.

At Lov.

et

Cypr. non

unum.
'

[Ex

altero nieo

addidi.]

248
et

S.

AUGUSTINI
^operum intus tamquam in tamen unum baptisma omnibus
HcBreticos scimiis esse

tam multa
quod nullo

ipsoruni

palea
est,
Cap.
44.

toleraiitiir, et

iniquitatis opere violatur.

:

Vinceiitius a Thibari dixit

pejores, quani ethnicos.
voluerint, liahent

Si conversi ad

Deum

venire

utique regulam

veritatis,

quam Dodice^is,

minus
Marcixvi.
Aiatth.
xxviii. 19.

'prcBcefto

divino

mandavit Apostolis,
i77lj)07lit6, dcei)lO)lia

Jte,
lite,

2)1 7207)11716

7)160

7)ia)lW)l

66Ergo

Et

alio loco, It6, 6t do66t6 g6)it6s, ti)igu6nt6s eas

)io))iin6

Patris

6t

Filii 6t Spiritus sa7icti.

pri7no per 7na7ius

i7npositio7i67)i in 6xorciS7)io^

s6cundo

boptis)7ii r6g6n6ratio7i67)i^

timc possimt ad Christi

"^661(1860

'poUicitatio7i6r)i

V6nire

alias aute77i fieri

d6b6re.

Ex qua
Matth.
xviii. 17.

regula
nescio
;

clicat hsereticos

pejores esse

quam

etbnicos,

Ecclesiam
publicaiiLis.
bil

audierit,

cum Dominus clicat, Si neque sit tibi tamquam etbnicus et

Ni-

An
:

etiain tali hEeretieus pejor est?

resisto

non tamen propterea quia ipse bomo

Cbristi
si

pejor est etbnico, id est, gentili atqiie pagano, sacra-

mentum etiam
perit.

quod babet,

vitiis ejus

mo-

ribusque miscetuv, et eadera permixtione corruptum

Nam
jam
:

et

illi

qui recedunt de Ecclesia, et fiunt

bseresum noii tantum sectatores, sed etiam conditores, si

baptizati recedunt,
sint

cum secundum
non accipiunt
Potest ergo
;

istam

regulam pejores
tisma
si

etbuicis,

babent tamen bap-

iiam

si

correcti redeant,

quod
ut

amisissent, utique acciperent.

fieri

aliquis pejor sit ethnico, et tanien in eo Cbristi sacra-

a Editi, ipsorum opera.

At j\ISS. ipsorum operum.

(Deest vox

operum in
^^

MS. meo

altero.)

Verbum

censeo abest a

MSS.

(Itidem a meis.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
mentum
illo

249

noii

solum
est,

sit,

sed etiam non

sit

pejus,

quam
iii

in honiine sancto et justo.

Et

si

eiiim

hoinine

non ipsum
;

servavit,

quantum sed animo

et

voluntate violavit

tamen quantum ad ipsum

atti-

net sacramentum, et

cum contemtore
est, geiitiles?

et repudiatore

suo integrum inviolatumque periiiansit.

domitse etbnici erant, id
erant Judgei, quibus

Noniie SoPejores ergo

24.

Dominus dicit, Tolerabilius erit Matth. xi. Sodomis in die judicii quam vobis. Et quibus Propbeta dicit, Justificastis Sodomam, id est, iii compa-Ezech.xvi. Numquid^^' ratione vestra Sodoma justa facta est. tamen ideo sacramenta divina quae apiid Judaeos
erant, talia eraiit quales ipsi erant
ipse
;

quae DominusLuc.xvu.

quoque

suscepit, et ad ea celebranda leprosos^'^"

et

quos mundaverat misit,

aiigelus adstitit,

ea Zacbariae ministraiitiLuc.

i.

u.

eumque

in

templo sacrificantem ex-

^^'

auditum esse nuntiavit ? Ilaec eadem sacramenta et in bonis hominibus illius temporis erant, et in malis quandoquidem Sodopejoribus quam sint ethnici et tamen illa sacraprselati suiit mitis in malitia
;
:

menta erant

in utrisque integra
si

atque divina.

Nam

et ipsi gentiles

quid divinum et rectum in

doctrinis suis habere potuerunt, noii improbaverunt

sancti nostri,

quamvis

illi

'per suas superstitiones et

idololatriam et superbiam, ceterosque perditos mores

detestandi essent, et nisi corrigerentur, divino judicio

piiniendi.

Nam

et

Paulus

apostolus

apiid

Atbe- Act.

xvH.

cum de Deo qutedam diceret, perhibuit testi- ^^' monium quod quidam eorum tale aliquid dixerint
nienses

quod utique si ad Cbristum venirent, agnosceretur in eis, non improbaretur. Et sanctus Cyprianus talibus adversus eosdem ethnicos utitiir testibus.
'

[^Per valet propte7\~\

VOL.

V.

250

S.

AUGUSTINI
formam
veri

Nam cum
De
idoio-

de Magis loqueretur, Qiiorum tamen^ in-

quit, 2^rcBcipiius Hostanes, et

Dei negat

iatTca^4. cons])ici possG, ct

angelos

'

veros sedi ejus dicit assistere,

et

In quo

et

Plato pari ratione consentit,

uniim

Deum

servans, ceteros ancjelos vel dcBmonas dicit.

quoque Trismegistiis uniim Deuni loquitm\

ergo

et

Hermes eum inSi

comprehensibileni atque incestimahilem confitetur.

isti

venissent ad percipiendam Christianam saeis diceretur,

:

lutem, non utique

vel falsum habetis

Hoc malum

habetis,

sed plane merito diceretur,

Hoc

^obis quamvis integrum et verum, nihil tamen prodesset, nisi ad Christi gratiam veniretis.
ipsis ethnicis

Si ergo in

potest aliquid divinum inveniri recte-

eis salus adhuc a Christo non oportet nos ita moveri, etiamsi pejores sunt haeretici, iit quod in eis malum ipsorum est velimiis corrigere, et quod in eis bonum est Christi iiolimus agnoscere. Sed jam ceteras hujus

que approbari, quamvis

prsestanda
sit
;

concilii sententias pertractandas,

ab

alio

suscipiemus

exordio.
Cap.
I.

NoN

simus molesti legentibus,

si

eadem

varie ac

lib. vii.

saepe disserimus.
lica sancta in

Quamquam enim

Ecclesia catho-

ista quaestione

et

omnibus gentibus adversus ea, quae in de baptismo, (utrum et apiid hsereticos scliismaticos idem possit esse qui est in Catholica,)

iionnnilam caliginem oiFundunt, priscse consuetudinis

t plenarii concilii auctoritate

munita sit tamen quia non conteranendis yiris, et niaxime Cypriaiio in ipsa unitate aliquando aliter visum est, cujus uti
:

adversum nos auctoritate conantur, qui longe ab ejus

caritate remoti sunt
jiitate tractandi
;

propterea cogimur ex opportii-

et considerandi omnia, quse in ejus

'

[An

servos ?]

RESPONSA AD EPISCOPOS.
concilio de hac re litterisque

251

comperimus, hanc eam-

dem

qu^stionem aliquanto diutius

tamquam

in

ma-

nibus versare, et ostendere qiiam verius universitati Ecclesise catholicse placuerit, iit haeretici vel schismatici qui

jam

Christi

baptismum

illic

unde veniunt
illo

acceperunt, in catholicam

communionem cum

admittantur, ab
cati

errore suo correcti, in caritate radi;

atque fundati

ut quod attinet ad baptismi sa-

quod deerat, sed prosit quod cramentum, non Et beatus Cyprianus quidem jam corpore inerat. quod corrumpitur iion aggravante animam, nec deprimente terrena inhabitatione sensum multa cogiadsit

tantem, serenius perspicit veritatera, quam mer11itSap.ix.15. Adjuvet itaque nos oratioadipisci per caritatem.
'

cognitas res esse, quse in terris a nobis et coram eos gaudio propter resipiscentes immo electis angelis adjuratum esse ab apostolo Timotheum et salutis hceredes mitti angelos, ut ad Virginem Mariam propter apostolum Petrum atque in fine mundi rainistros justitise Divinse
'

[Angelis quidem
;

aguntur

tum

affici

Cultum vero eorum, angelos futuros, Sacra Scriptura ostendit. eadem Scriptura damnat prohibetque, et soli Deo Coloss. II. 18. et Theodoret. in loc. vindicat.
vivere,

,
sgeculis

Sanctos porro, qui hac vita defuncti sunt, apud Deum adhuc et Martyres futurum Dei judicium implorare, Sacra Unde recte credendum est, eosdem Sanctos Scriptura docet.

non tantum pro seipsis, sed etiam pro Dei populo orare atque amicis suis. Attamen vel scire eos, quse contingant nobis in terris,
vel nostras

audire preces,

nusquam Canonici

Libri declarant
orent.

nedum jubent nos

petere ab

hoc prEestandiim censent aliqui, quod non jussum est, id tamen nos omnes anxio animo recordari oportet, Sacram Scripturam, quse

damnet

versio Vulgata interpretata est, vel cultitram eorum, ut Aiigustinus, hominum ideo cultum religiosura vetare angelis minorum. Interea haud obliviscendum est, invaluisse etiam in primis ecclesise

,
K k 2

illis,

ut pro nobis

Deum

Sin

religionem angelorum, prout

opinionera,

quam

firmare studet ex Maccabseorum

libro

secundo Origenes Commentario

tum curare Sanctos,

solitos interesse.

in S. Joan. et alihi, cum scire qui hic vivere desierint, res humanas, iisque Quse quidem opinio occasionem dedit fidelibus

sperandi se posse adjuvari in angustiis atque in conatibus suis precibus martyrum, aliorumque virorum, ob merita Deo dilecto-

252
nibus suis in
caliginosa

S.

AUGUSTINI
camis mortalitate, tamquam in
ut

istius

nube

laborantes,

donante Domino,

bona ejus imitemur. Si quid quantum autem aliter sensit, et quibusdam fratribus collegisque persuasit, quod nunc eo quem dilexit revelante
possumiis,

jam cernit, nos longe impares meritis tamen catholicse auctoritatem, cujus
et ^'clarissimum

suis, Ecclesise

ipse

egregium

membrum

est, pro nostra infirmitate

sectantes, adversus h^ereticos vel schismaticos eno-

demus: quos
c

praecisos

ab unitate quam tenuit, et

(Itidem codex alter meus.)
antiquitus

Aliquot
;

MSS.

carissimum.

rum

increbescentibus

porro

narrationibus,

quse

ostenderent, ipsos interdum Sanctos operantes, non orantes tan-

tum, beneficia hominibus Divino auxilio conferre. Et, ne dicam nonnullos Scriptores affari interdum ipsos Ccelites, constat palam ac publice postulatum esse ab Imp. Theodosio M.

Verum in Ante-Nicsenorum libris nusmentio aut formularum in publico cultu adhibitarum, seu scriptarum seu non scriptarum, aut ullorum Hymnorum, in quibus
S.JoannisBaptistse auxilium.

quam

fit

In Martyrum et Sancti ad intercedendum cum Deo invocantur. aliorum Epitaphiis istiusraodi petitiones vel rarissimse sunt.

De his autem rebus habes S. Augustinum, qui hic optat adjuvari Cvpriani precibus, simillime ac precibus adjuvari Bradfordi post
Se nimirum ejus sperat Ridleius, alibi ita disserentem decemere non ausum esse, quemadmodum Sancti opitulentur hominibus, utrum per se ipsos adsint, an ipsis in loco suis meritis

mortem

congruo ah omni mortalium conversatione remotis, et tamen generaliter orantihus pro indigeniiis suppUcantium, {sicut nos oramus pro mortids, quibus utique non prcEsentamur nec ubi sint vel qukl
,

agant scimus) Deus omnipotens qid

tus
nobis,

est iihique prcEsens,

nec concre-

nec remotus
nnnisteria

nohis,

exaudiens

martyrum preces per

ista
;

Angelica
solatia,

usquequaque diffusa prceheat hominibus

quibus in hujus vita miseriis judicat esse prcebenda

et

suorum merita martyrum uhi vult, quando vult, qiiomodo vult, maximeque per eorum memorias, (quie sunt iedes et iediciilce Deo sacrse, in memoriam martyrum erectse, in quibus sitee sunt reliquice eorum) quoniam hoc ?iovit expedire ?iohis ad cBdificandam fidem Ckristi, pro
cujus
illi

confessione sunt passti, mirahili atque ineffahili potestate ac

bonitate commendet.

De

Cura Pro Mortuis Gerenda, cap. 28.

seu 16.

528. tom. V. edit. Benedictinse, Assumitur hic ab Augustino miraculorum quorundam ante a se narratorum veritas.]
p.

RESPONSA AD EPISCOPOS.
litate

253

arescentes a caritate qua viguit, et elapsos ab liumi-

qua

stetit,

tanto amplius iniprobat atque con-

demnat, quaiito magis novit eos ad iiisidiandum perscrutari velle quod scripsit, et ad pacificandiim imitari

nolle quod fecit.

et

Sicut

illi

qiii

se Christianos

Nazarenos vocant,
tia

more Judaico
illo

canialia proepu-

circumcidunt, nati hseretici ex

errore in

quem
adhucGai.ii.
i:

Petrus devians a Paulo revocatiis

est,

Mn hoc

usque

persistuiit: sicut

ergo

illi,

Petro in primatu Apo-

stolorum martyrii gloria coronato, in sua perversitate

prsecisi

ab Ecclesia remanserunt
caritatis in

sic

isti,

Cypriano
unitatis

per abundantiam
sionis

sortem sanctorum pasipsos

claritate

suscepto,

se

exsules

agnoscLint, et contra uiiitatis patriam pro suis calumniis

civem unitatis opponunt.

Jam

itaqiie ceteras

illius coiicilii senteiitias

eadem
:

ratione videanius.
est,

Marcus a Mactari
hcBretici hostes atque

dixit

Mira7idu77i non

si Cap.

2.

impugnatores veritatis
dignationis aliencB
:

sibi

rem

vindicmit potestatis

et

illud mi-

randum
tatis

est,

qiiod

quidam

nostri prcBvaricatores veriet

licBreticis

suffragantur,

Christimiis adversanhcereticos

tuT.
esse.

Propterea

decernimus

haftizandos

Huic respondemus
et

Imnio magis mirandum est, magna laude praedicandum, quod tantum isti di:

lexerint unitatem, ut
arbitrabantiir, ciim eis
eis

quos prgevaricatores veritatis

in

unitate perseverantes, ab

non timerent. Nam cum iste dixisset, Ilhid mirandiim est, quod quidam nostri prcBvaTicapollui
tores veritatis licereticis

suffragantur^ et Christianis

adversantur

videbatur esse dicturus, Propterea de-

cernimus
'

eis

non esse communicandum.

///

Non hoc

[Addidi voces

hoc ex codice utroque meo.]

254
clixit
;

S.

AUGUSTINI

sed
esse

ait,
:

Propterea decernimus hcereticos

jure

zandos

servans quod pacificus Cyjirianus ante

praestruxerat, dicens,

Neminem
si

judicmites^ aut

commuiiionis cdiquem

diversum senserit amoventes.

iios di-

Cum
11

ergo Doiiatistse nobis calumniaiitur, et

si

cunt traditores,
us,

quis exsistat vel Judaeus vel Paga-

qui lecto isto coiicilio et iios et ipsos,

secimdum

eorum

regulas, veritatis appellet praevaricatores, velioc tani

lim scire ad

grave crimen refutandum atque

sit

diluendum quomodo nobis ageiida

munis.
Isti

caiissa

com-

eos dicmit traditores, qiios neque ullo

teriipore convincere potuerunt,

osteiidere, et
iii

neque nunc possunt

ipsi

eodem crimino

esse potius os-

Sed quid ad nos? De istis certe praevaricatoribus quid dicemus? Si eiiim iios, quamvis
teiiduntur.
falso,

propterea dicimur traditores, quia traditoribus

eadem commuiiione successisse crimiiiantur pra^varicatoribus illis omnes successimus, quia nonnos in

dum
priani

se

ab unitate diviserat pars Donati beati Cytemporibus.

Post

passionem quippe
aiinis

ejus
tra-

quadragiiita, et
ditio

quod

excurrit,
est,

peractis,

codicum facta
Si

imde

coeperaiit

appellari

traditores.

ergo propterea nos traditores, quia

opiiiaiitur vel coiifingunt, ex-

ex traditoribus, sicut
orti
;

sumus ab illis praevaricatoribus iitrique originem ducimus. Non est enim quod dicatur, iion eis communicasse istos; quando siios illos vocant; 'quod concilium loquitur, quod ipsi maxime ^proferunt Quidam nostri, iiiquit, pravaricatores veritatis,
:

hcereticis suffragantiir.
priaiii, satis

Accedit et testimonium Cy-

demonstrantis quod in eoruiii conimu^ Sic

MSS.
'

At

editi, prcEferunt.
?']

[An qiiomodo

RESPONSA AD EPISCOPOS.
nione permanserit, dicendo,

^55
aitt

Neminem
si

judicantes^

ajure communionis aliquem

ventes.

diversum senserit amocliversuni

Ipsi

enim erant qui

sentiebant,

quos
cis

iste

prsevaricatores vocat, quia scilicet lisereti-

suiFragabaiitur, sine

baptismo eos

in

Ecclesiani
iit

recipiendo
sic

Eam

quoque

fuisse consuetudineni

reciperentur, et ipse Cypriarms maltis locis, et

aliquot episcopi in hoc concilio maiiifestaiit.

Unde
fii-

apparet,

si

hseretici

Jion

habent baptismum, Eccleeos recipiebant.

siam Christi temporum illorum prsevaricatoribus

isse

plenam, qui

eis suifragantes

sic

Agatur ergO caiissa cornmunis varicationis quod negare non

non ^potneriint. quod
iitrique

adversiis

crimen

prse-

possiint, et ibi

agetur

nostra adversiis crimeii traditionis quod eonviiicere

Sed

sic agamiis, qiiasi eoiivicerint

responderimus

eis qni

nobis objiciunt
istis

majorum nostrorum

prsevaricationem, hoc nos

respondebimus qui nobis objiciunt majorum nostro-

rum rum

traditioiiem.

Sicut eiiim per

isti

majorum

nostro-

traditionem, unde se
:

diviserunt, nos mortui

sumus
iiostri

ita

per majorum

praevaricationein,
fueruiit,

qui

et

et

ipsorum parentes

et iios et ipsi

mortiii sumus.

8ed quia

se vivere diciiiit, creduiit

illa

quod ad eos
nec ad nos
tio

noii

j)ertineat

proevaricatio

ergo

illa traditio.

Et
:

illa

qiiidem prsevarica-

secLindum ipsos certa est

secimdum nos autem

;

nec anterior pra?vancatio vera est

dicimus posse babere baptismuni
rior traditio,

qiiia et hiereticos
;

Cliristi

iiec

poste-

quia in ea caiissa sunt

isti
:

ipsi

siiperati.

Non
tores

habent ergo

ciir

a iiobis nefario scelere

si

schismatis separeiitur
11011

quia nostri niajores

iioii

tradi-

fuerunt, sicut nos dicimus,

^

est

quod ad

Corbeiensii:

codex, non poterunt.

256

S.

AUGUSTINI
;

nos omnino pertineat

si

sicut ipsi dicunt, sic ad nos

autem traditores fuerunt, non pertinet, quemadmoilli

dum

nec ad nos nec ad ipsos

prsevaricatores.

Ac

per hoc quoniam ex majorum nostroram iniquitate

nullum
certum
Cap.
3.

est

crimen nostrum, ex proprio schismate

est

crimen illorum.
:

Satius a Sicilibba dixit

Si

hcereticis in

baptismo

suo peccata donantm\ sine caussa ad Ecdesiam veniunt.

Nam cum
est
si

in

die judicii peccata

sint

quce

puniuntur, nihil
judicio Christi,
semiti.

quod timere possint

liceretici

de

simt peccatorum remissionem con-

Et
rit

hgec poterat etiam nostra esse sententia: videsit.

autera auctor ejus quo aiiimo dicta

ita

Verbis

tamen

modificata

est,

ut non

me

pigeat eo aiiimo

consentire atque siibscribere, quo et ego sentio bap-

tismum quidem
ait,

Christi liaereticos posse habere, sed

remissionem peccatorum non habere.

Si ha^retici
hcBveticis, iiiquit, in

Non autem

baptizant aut baptizantur: sed, Si

baptismo suo peccata donantur,

sine caus.sa
ticis

nus,

ad Ecdesiam veniunt. Nam si pro hsereponamus illos quos in Ecclesia noverat Cypriasaeculo verbis solis, et non factis renuntiantes
Si fallaciter conversis

totidem verbis possumus haDc sententiam etiam nos

verissime dicere
siio
;

baptismo

peccata donantur, sine caussa ad veram conver-

sionem postea perducuntur.

Nam cum
non

in die judicii

peccata sint quse puniuntur, nihil est quod timere

possint, qui saeculo verbis solis et
tiarunt, de judicio Christi,
factis

renun-

si siint remissionem peccatorum consecuti. Sed ista ratiocinatio tali connexione periicitur, ut adjungamus dicentes, Debent

autem timere

Christi judiciiim, et veraci corde ali-

RESPONSA AD EPISCOPOS.
quaiido converti
iiecesse est
:

257
eos utique
igitui' acci-

quod cum

feceriiit, noii

iterum baptizari.

Potuerunt

pere baptismum, et remissioiiem noii accipere pecca-

torum, aut remissis peccatis continuo rursus onerari.

Sic ergo et hgeretici.

Victor a Gor dixit

sice

Cum peccata

nonnisi in Eccle-

i^Ai>. 4.

baptismo remittantur, qui hcBretwum sine baptismo

^

ad

commmiicationem admittiU utnimqiie contra rationem faciU nec hcereticos purgat, et Chrutianos in~
quinat,

Huic respondemus,
apud
siout
hicreticos,

Ecclesise
ipsi

baptismum
sint in

esse et

quamvis

non

Ecclesia

aquam
iii

paradisi in terra .^gypti,

quamvis ipsa
et

non
recti

sit

paradiso.

Non

itaque haereticos sine bap;

tismo ad

communionem admittimus
:

quia cor-

a sua perversitate veniunt, non eorum peccata,

sed Christi sacramenta suscipimus

de remissione

autem peccatorum quod mus. IUud sane quod

utrumque contra rationem

superius, hoc et hic diciin

ultirno

posiiit

dicens,

facit, nec

JicBreticos

pur-

gaU et Cliristianos inquinat ; respuit primitus ac maxime Cyprianus ipse cum sibi coiisentientibus collegis suis neque enim inquinari se credidit, quando talibus propter vinculum pacis communicandum esse
:

decrevit dicens,

Neminem judicantes^
si

aut

jiire

com-

mimionis aliquem
si

diversum senserit mnoventes.

Aut

inquinant hseretici ad
admissi
;

communionem,
toties

^si

non bap-

tizantur,

inquinata est tota Ecclesia per

quse

illam consuetudinem,
tur.
^

hic

commemoraquidem codex
codex meus

Et

sicut nos

isti

appellant traditores propter

(Ita

Quidam

veteres codices, ad communionem.

aliter

alter

meus, sed

Cyprianus.)
(Ita et prior

& Er. et

MSS.

sicut non haptizantur.

haud bene.)
VOL. V. L
1

25S

S.

AUGUSTINI
si

majores nostros, in quibus nihil tale quaiiclo objecerunt, probare potuerunt

ille
;

hoc

fit

quisque quod est

hseretici facti

cui communicaverit,

omnes tunc

sunt.

Quod
ait,

si

quisquis dicit, insanit.

Falsiim est

quod iste munionem

Qui

hcBreticiun sine baptismo

ad comet

admittit,

nec hcereticos purgat,

si

Chris-

tianos inquinat.

non sine baptismo admittebantiir, sed babebant baptismum Christi, quamvis apud haereticos datum et acceptum, qui secundum illam consuetudinem, de qua isti conest,

Aut

hoc verum

fitentur, sic

admittebantur

ac per boc recte etiam

nunc

sic

admittuntur.
:

Aurelius ab Utica dixit

Ciim dicat Apostolus, non

;

ommunicandwn
sice hcETeticis

peccatis

alienis

quid aliud

quam

peccatis alienis communicat, qui sine baptismo Eccle-

dos esse

commimicat f Et ideo censeo baptizanJicereticos, ut accipiant remissam peccatoriim^

communicetur.
;

et sic illis

isti

Communicavit ergo Cyprianus et omnes peccatis alienis, quia cum talibus in communione manserunt, quando neminem qui diversum Ubi est ergo sensit a jure corrjmunionis amoverunt.
Respondetur
Ecclesia ? Deinde uti de bsereticis taceam,

cum

verba

bujus sententise etiam de

sint,

aliis

peccatoribus dici pos-

quales in Ecclesia secum Cyprianus videbat,

est Ecclesia, quae

gemebat, arguebat, ^^ferebat; ubi

contagioiie peccatorum?
Si

secuiidum beec verba jam tunc periisse existimatur

autem, sicut se habet

firmissima veritas, Ecclesia permansit et permanet

non

nisi

in

consensione iiitelligenda est

communio

peccatorum,

quam

vetat

Apostolus.

Baptizentur

autem iterum

haeretici, ut accipiaiit

remissam pecca-

l^

Vaticani

MSS./meoi.

RESPONSA
torum,
si

EPISCOPOS.

259

baptizantur iterum i^erversi et invidi, qui

non factis renimtiarent, baptisquidem accipere potuerunt, sed remissionem peccatorum non obtinuerunt, dicente Domino, SiMatth.vi. non dimiseritis, iieqae Pater vester dimittet vobis.
ssGculo verbis et

cum

mum

Jambus
baptismum
clesiam,

a Germaniciana dixit
probaiit,

Qui hcereticorum
;

Cap.

6.

nostrum
lotos,

ut

eMra Ec-

noii

dicam

sed sordidatos, negent in

Ecclesia baptizari oportere.

Huic respondetur, neminem nostriim baptismum

haereticorum probare, sed Christi, qiiamvis in haereticis

vehit paleis exterioribus, sicut in

aliis

iniquis

velut paleis interioribus.

qui baptizantur,

Nam

si

extra Ecclesiam
;

fecto extra petram, in

non lavantur, sed sordidantiir proqua sediiicatur Ecclesia, qui

Omiies
sunt, qui audiunt verba
si

baptizantur, non lavantur, sed sordidantur.

autem extra eamdem petram

Christi et
noii faciunt.

Aut

baptismo lavantur
a quibiis in
:

quidem, sed
lius

in iniquitatibus

suis,

me-

mutari noluerunt, sordidi remaDent

sic

et hse-

retici.

Liicianus a

Rucuma
bona

dixit
est,

Scriptiim
divisit

est,

Et

vidit Cap.
et

7.
^*

Deus lucem
tenebras.

qiiia

et

inter lucem

^"

Si potest

luci et tenebris co7ive7iire, potest

nobis et hcBreticis aliquid esse commime.

censeo hcBveticos baptizandos esse.

Propterea

Huic respondetur
Censeat ergo
injusti
illos

Si potest luci et tenebris con-

venire, potest justis et iiijustis aliquid esse

commune.

injustos

denuo
:

baptizari, quos

ipsa Ecclesia Cyprianus arguebat

aut
factis

si

non sunt

qui

saeculo verbis et

non

renuntiant,

'dicat qui potest.

'

[Subaudiendum

videtur,

quinam

sint.]

Ll2

260
Cap.
8.

S.

AUGUSTIxNI
:

Pelagianus a Luperciaiia dixit

Scriptum

est,

Aut
est.

aut Ecclesia Ecclesia

est,

aut hceresis Ecclesia

est,

Porro

si hceresis

Ecclesia non

quomodo

esse apiid

hcBveticos haptisma Ecdesice potest f

Huic

ita

possumus respondere
:

Aut
si

paradisus

paradisus, aut iEgyptus paradisus

porro

^gyptus
aqua
exilluc

paradisus non est,

paradisi potest?

quomodo Sed dicetur

esse in jE-gypto
iiobis,

Etiam

eundo pervenit. Sic ergo ad haereticos baptismus. Item dicimus Aut petra Ecclesia est, aut arena Porro quia non est arena Ecclesia, quoEcclesia. modo apud eos qui super arenam sedificant, audiendo
:

verba Cbristi et noii faciendo, esse baptismus potest?

et
CAP.9.

tamen

est.

Sic ergo et apud bsereticos.

:

Jader a Midila dixit

Scimus non
:

esse nisi

iimmi

baptismum in Ecdesia cathoUca

ne se putet
esse.

et

ideo

non debemus

admittere hcBreticum, nisi haptizatus fuerit apud nos,

ecvtra

Ecclesiam catiiolicam haptizatum

Huic respondetur, quia

Sic ergo et de haereticis.
Cap.
10.

si

boc de iniquis

illis

qiii

extra petram sunt diceretur, falso utique diceretur.

Item

aliiis

Felix a
;

Marazana

dixit

Una

fides,
licet

^^^^^^^''^timim

baptisma

sed Ecclesioi catholiccB, cui soli

baptizare.

Qiiid

si

alius ita diceret

Una

fides,

unum

bapbap-

tisma; sed justorum tantum, quibus

tizare?

solis licet

Sicut bsec verba refellerentur, ita et ista

senteiitia refellatur.

An

et injusti hiec in ipso bap^

Hic particulam

nec, quse in editis deerat, restituimus

ex

MSS.

(In meis

quoque

extat.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
tismo mutati^
renuntiant, ad
si

261

dum sseculo verbis solis et non factis membra Ecclesiae pertinent? Videant
si

ipsa est illa petra,

ipsa est columba,

si

ipsa est

sponsa sine macula et ruga.

Paiilus a

Bobba

dixit

Me
non

non

niovet si alicjids cav.

EcclesicB fidem et veritatem

stohis dicat,
illoriim,

vindicat,

quando Apoiii.

Quid enim, quia ea^ciderunt afide quidam^^om. 3, numquid infidelitas illorum fidem Dei evacuavitf Absit: est enim Deus veraa;, omiiis autem Jiomo mendaw. Si autem Deus veraoff est. quomodo apud licereticos baptismi veritas esse potest, apiid quos Deus 71071 estf Quid ? apud avaros numquid Iluic respondetur ita et apud haeest Deus ? Et tamen est baptismus Apud quos eiiim Deus est, templum Dei reticos. sunt. Quse autem compositio templo Dei cum ido-aCor.vi.
: :

lis?

PoiTo avaritiam, idololatriam Paulus

sentit,

Cy-

prianus consentit, et idem ipse inter collegas raptores,

tamen baptizatores, cum ^magna toleraDtiiie mercede versatiir. Pomponius a Dionysiana dixit Manifestum est^^^-^^
:

hcsreticos ?ion posse baptizare, et

remissionem peccaaut solvere

torum dare, qid potestatem non

liahent^ id

aut ligare aliquid in terris possint.

Respondetur
dictum
ei
;

bent, id est, qui

est
;

Hanc potestatem iiec homicidae haodemnt fratres. Non enim talibus

dimiseritis

Si cui

peccata, dimittentur Johan.xx.

22.

si

cui tenueritis, tenebuiitur.

iii

Et tamen

bapti-

zant, et eos

eadem baptismi conimunione

Cyprianus agnoscit.
:

et

Pau-

lus tolerat, et

Si maritus peregre pro-^^^- namico suo co7nmendasset iLvorem suam ciistoficucens^

^ Corbeiensis cod. et
alii

Venantiiis a Tinisa dixit

plures

MSS.

maffncF.

262

S.

AUGUSTINI
sibi ille (juanta i^osset diligenet sanctitas

diendam, commendatam
tia conservareti

ne ah aliqiio castitas ejus

Christus Dominiis
et

adtdteraretur

Deiis noster

ad

Patrem
vit
;

proficiscens,

sponsam siiam nohis commendaet

idrumne cam incorruptam

et

inviolatam cnstodi-

mus^ an integritatem ejus

ruptoribiis prodimiisf

castitatem moechis et cor-

Qiii

enim baptisma Ecclesioi

commune

ciim

licEveticis

faciU sponsam Christi adid-

teris prodit.

labiis,

Quid illi qiii cmn baptizantur, Respondemus non corde convertuntur ad Dominum, nonne
:

adulteriiiam

mentem gerunt? Nonne

non

ipsi

sunt

sae-

culi dilectores, cui

factis sed verbis renuntiave-

runt, et ideo corrumpuiit

I

mores bonos per colloquia

Cor. XV.

mala, dicentes, Manduceinus et bibamus, cras enim

^'^'*^'^'

morienmr? Nonne etiam contra istos vigilaYit sermo 2Cor.xi.3. Apostolicus, ubi dicit, Timeo autem ne siciU serpens
Evcim
sediLvit cistutia
siia, sic

et vestrce
?

mentes cor-

rumpantur
talibus,

castitate quce est in Christo

Cum

ergo

Cbristi baptisma Cjprianus babebat

commime cum
prodebat

adulteris, ac

numquid ideo non potius

sponsam Christi

moiiile sponsi etiam in adiil-

tera cognoscebat?
Cap.
14.

Aymnius ab Ansuaga

dixit

Nos unum boptisma

qiii

accepimiis^ et ipsiim ^exercemus

et hcEveticis licet baptizare, ipse

aidem

dicit,

quia

duos baptisinos facit.

ille

Huic respondetur
tismos
facit,

Cur non etiam

sibi

duos bap?

qui dicit quia et iniqui baptizant

et

Cum
qiialis

enim

justi

iniqui

contrarii

sint;

baptismus

quem
1

daiit jiisti, quaL*s erat Paulus, vel

etiam

Hic Er.

et

Lov. addunt, tenemus

delevit Baluzius,

et.

(Voces^ tenemus

et,

quas
usus

apud Cyprianum

neque

in codicibus, quibus

sum, vel Cypriani, vel Augustini, apparent.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.
erat Cjprianus,

^263

non

est contrarius

baptismo quem daliaereti-

baut iniqui
cos,

illi qiii

oderant Paulum, quos noii

intelligit
:

sed malos catliolicos Cyprianus

et

cum

contrariae sibi sint continentia quse fuit in Cypriano,

et avaritia quae fuit in collegis Cypriani

baptismus
bapille joiian.i.33.

tamen quem Cyprianus dabat,

tismo qiiem
iili

noii erat contrarius

:

dabant, sed unus et idem

est,

quia

baptizat de quo dictum

Ipse est qui baptizat.

:

Saturninus a Victoriana dixit

baptizare, ea^cusati simt et defensi

Si
'

licet

hcereticis Cap.
:

15.

illicita

facienles

nec video quare eos aut Christus adversarios suos, aut

Apostolus antichristos appcUaverit.

Huic respondetur
ticis

Sic dicimus

11011

licere hsere-

baptizare,

quomodo dicimus non

licere frauda-

toribns baptizare.

peccatori inquit

Non eiiini Deus, Ut quid

hieretico taiitum, sed

eiiarras justificationes
Psai. xiix.

meas, et assumis testaraentum

meum
11011

per os tuum

Huic utique Quanto ergo

dixit, Si videbas
illi

furem, concurrebas

ei.

pejores, qui

cuni furibus con-

cuiTebant, sed ipsi fundos

iiisidiosis

fraudibus rapie-

bant? sed non

eis

concurrebat Cypriaiius, quamvis

iie

eos in catbolica segete toleraret,

retur et triticum.
bant,

siinul eradicaipsi
11011

Et Hameii etiam
Sicut ergo
isti,

quem
iii

da-

idem

ipse baptisiiius erat; quia

erat.

ipsorum,
eis

sed Christi

quaiiivis

Cbristi baptismus agnoscatur, iion suiit tameii excusati et defeiisi illicita facientes, et

recte illos Cbristus

adversarios siios appellat, quia in talibus perseverantes audituri

siiiit,

Recedite a nie, qui operamini

et

ini- Matth.

vii.

quitatem
vivuiit:
'

iinde

antichristi

appellantur,

quia^^'

Christo coiitrarii

suiit,

dum

coiitra

quod

])r8ecipit

ita et hgeretici.
licita

[Episcopo apud Cyprianum vult

'

reponere Marshallus

Anglicus ejus interpres.]

[Abest ab utroque

MS. meo.]

264
Cap.
i6.

S.

AUGUSTINI
clixit:

Alius Saturiniuis a Tiicca

idola colant, tamen

Gentiles

quamms

summum Deiim Patrem

In
Jiiinc

creatorem

cognoscunt
mat,
et

et confitentur.

Marcion blasphesacerdotium Dei

(juidam non erubescunt Marcionis baptismum

probare.

Quomodo

tales sacerdotes

aiit servant, aut vindicant, qui hostes

Dei non

bapti-

zanU et sic illis communicant f Respondetur Nimirum cum

:

talia dicuntur,

exce-

ditur modus, nec consideratur

quia et

ipsi

talibus

communicabaiit, neminem judicantes^ aut

jure com-

munionis aliquem
habet
iste

si

diversum senserit arnoventes, Sed

unde admoneri posset, si adverteret, id in quoque corrigendum esse quod pravum est, quod autem rectum est approbanin hac ipsa sententia sua

duni.
colant,

Quandoquidem
tamen
et

ait,

Gentiles

quamms

idola

swnmum Deum Patrem

numquid

creatorem cog-

noscunt

confitentur.

Si quis ergo ad

Deum

talis

gentilis veniret,

vellet in eo corrigere atque

mntare, quod
et iioverat?

Deum Patrem

creatorem confitebatur

"Non puto, sed emendaret in eo idoloquod malum habebat et traderet sacramenta Christiana, quae non habebat et si quid rectum nosset in eo, approbaret si quid inveniret
latriam,
;
:

perversum, eniendaret

si

quid defuisset, daret.

Sic

et in Marcionista haeretico agnosceret baptismi inte-

gritatem, corrigeret ejus perversitatem, doceret ca-

tbolicam veritatem.
Cap.
17.

Marcellus a

Zama

dixit

Cum

peccata non nisi in

"^

Loquitur de Stephano Pontifice, de quo

in

Cypriani epistola
?iostri obstinatio
et

74. ad

Pompeium
iit

Cur

in

tantum Stephani frairis

dura prorupit,

etiam de Marcionis bopfismo

ceterorum

blasphemantium
11

Abest,

Deum Patrem contendat filios Deo Non pitto, a MSS. (Itidem a meis.)
in

nasci ?

RESPONSA AD EPISCOPOS.
baptis7no EcclesicB remittantur
haptizat, peccatori
;

^65

qui hcereticum non

communicat.

Quid
catori

ille

qui hoc facienti communicat, nonne pec?

Quid autem aliud faciebant oiiia jure communionis amoventes diversa sentientem? Ubi est ergo Ecclenes judicantes neminem, aut
sia?
iiia

communicat

An

patientibus, et ne triticum eradicetur, ziza-Matth.

^^'

tolerantibus ista non obsunt? "Dicaiit erofo

isti,

qiii se ab orbe terramm frustra separaiido sacrilegium schismatis admiserunt, ut quid habent in ore

sententiam Cjpriani, qui non babeiit

priani patientiam
?

in

corde Cy-

ex bis
siipra
in

Huic autem Marcello respondetur quae de baptismo et remissione peccatorum

sunt,

dicta

quomodo
sit

possit
in

esse

baptismus

bomine, quamvis iion

Irenseus ab Ululis dixit

eo remissio pecca-

torum
non
baptizat,
est.
:

Si ideo Ecclesia hcereticmn cap. quod dicatur jam baptizatus esse, hcBresis
:

8.

major

Respondetur

Hoc modo

dici potest,

si

ideo avabapti-

rum
est
:

Ecclesia uoii baptizat, quod dicatur

jam

zatus esse, avaritia major est.

ita

Hoc autem

falsum

ergo et

ilkid.
:

Donatus a Cibaliana dixit Ego uncim EcclesimncA^. et unum baptismum ejiis novi. Si est qui dicat esse cqmd hcereticos baptismi gratiam, ante est iit ostendat
et

u).

probet esse iUic Ecdesiam.

Huic respondetur
dicis qiiod est

Si baptismi gratiam hoc esse

si

baptismus, est apud baereticos:

est
gratiae,

au-

tem baptismus sacrameiitum

gratia abolitio

ipsa vero
hc^reti-

peccatorum
Discant.

est,

non

est

apud

Plures

MSS.

(Hoc habet codex

alter meus.)

VOL. V.

^66

S.

AUGUSTINI
Sic est

Cap.
Gal.

20.
ii.

autem unum baptisma et una Ecclesia, quemadmodum est una spes. Sicut ergo boni et mali, non habentes unam spem, possunt tamen habere unum baptisma: ita quibus non est communis Ecclesia, potest baptisma esse commune. Zozimus a Tbarassa dixit Revelatio7ie facta vericos baptismi gratia.
:

II,

tatis,

cedat error veritati: quia

et

Petrits qiii prius

circumcidebat, cessit Paulo veritatem "prcedicanti.

Respondetur: Potest etiam nostra esse sententia

ista,

et ita

factum est

in

hac de baptismo quaestione.

Nam

veritate postea liquidius revelata cessit error

veritati,

cum

illa

saluberrima consuetudo etiam ple-

Bene tamen, quod toties meminerunt etiam primum Apostolorum Petrum potuisse aliter sapere quam veritas
narii concilii auctoritate iirmata est.

postulabat

qiiod accidisse etiam Cypriano sine ulla

ejus conturaelia credimus,

quicumque

diliginius

Cy-

prianum quia non eum quam Petrum.

:

fas est diligi

majori caritate

Cap.
27

21.
iii.

Juliauus a Telepte dixit

test acci^pere aliqidd^ nisi

Scriptum

est,

Nemo

po-

Johan.

datum

illifuerit de ccelo.

Si

hceresis de cceIo est, potest baptisma dare.

Audiat et aliiim dicentem: Si avaritia de

est,

caelo

potest baptisma dare.

Et tamen dant

avari

sic
Cap. 22.

ergo et hseretici.

Faustus a Timida regia dixit

baptismo intercedit,

Non
illos

sibi blandian-

tur qui hcBreticis patrocinantur.

ecclesiastico

Qui pro

hcBreticis
et

Christianos

nos hcBreticos facit.

Huic respondetur

Si

cum baptismum

acciperet, quia

quisquam dicat, eum qui odium fraterrmm

tenebat in corde, non acceperat remissionem pecca-

torum, non esse iterum baptizandura, quando illud

RESPONSA AD EPISCOPOS.
odium de corde
tisino
iiitercedit

267

dimittit;

numquid

ecclesiastico bapillos

pro homicidis, aut

?

justos et

nos homicidas
telligat.

facit

Hoc
:

ergo et de hgereticis in-

Geminius a
ticos

Fiirnis dixit

Qiddam de
;

collegis licere- Cap.

et

23.

prcBpojiere sibi possimt, nobis

non possimt:

ideo quod semel decrevimus, tenemus

venientes baptizemus.

ut ab licereticis

Et

hic confitetur apertissime qiiosdam de collegis

:

suis diversa sensisse

unde etiam atque etiam conab invicem nullo schisalteris

iirmatur

amor
Deus

unitatis, qiiod

mate

separati sunt,

donec

eorum

si

quid aliter
col-

saperent

revelaret.

Sed huic respondetur,

;

legas ejus non sibi haereticos praeposuisse

sed bap-

tismum

Christi, sicut agiioscitur in avaris, fraudato-

ribus, raptoribiis, homicidis, sic

etiam in hsereticis

cognovisse.

Rogatianiis a
tuit,

Nova

dixit
:

Ecclesiam Christus

iyisti-Cxv.i^.

hcEresim diabolus

qiiomodo potest habere baptis-

mum

Christi synagoga satmicB f

:

Huic respondetur

Numquid

quia pios Christus

instituit, et invidos diabolus, ideo non potest babere

baptismum

Christi, quae

in invidis convincitur esse

pars diaboli?

Therapius a Bulla dixit

Christi Jiidas

Qui

hcereticis baptismion Cap.

25.

EcclesicB co7icedit, et 'prodit^ qiiid aliiid

ecvsistit

quam

sponsce

magna
separarunt,

convictio schismaticorum, qui se ab he-

reditate Christi toto orbe difFusa nefario sacrilegio

si

Cyprianus talibus commiinicabat qualis

fuit,

Judas traditor
batur:
aut
;

et

tamen ab

eis

non maculafacti

si

maculabatur, tunc Judse

sunt

omnes

ergo et

modo

Judae sunt omnes

aut

si

non

968
sunt,

S.

AUGUSTINI

priorum,
gatos.

non ergo pertinent ad Pposteriores facinora qnamvis ex eadem commiinione propaCiir

ergo

nobis
et sibi

traditores

objiciunt,

quos

non convicerunt,

Judam non
isti

objiciunt, cui

Cyprianiis et collegae ejus

concilium de quo solent

communicaverunt ? Ecce gloriari. Nos quidem

dicimus, qiiia sic noii prodit baereticis Ecdesise bap-

baptismum Christi et in haereticis probat; sicut non prodit homicidis Ecclesiee baptismiim, Sed qui baptismum Christi et in hoTiiicidis probat.
tismiim, qui

quia
tire

isti

ex boc

coricilio iiobis prsescribere

quid sen-

debeamus,

affectant, ipsi priores ei conseiitiant.

Ecce Judae traditori sunt comparati, qui dicebant baereticos quamvis in hseresi baptizatos non debere iterum baptizari. Talibus auteni Cyprianus comtnunicabat,
qiii

dixit,

neminem judicantes, aut

si

jure

communionis aliquem

diversiun senserit amoventes.

Tales etiam antea fuisse in Ecclesia per illam senEpist. 73.

'

tentiam manifestantur, ubi

ait,

Sed

dicit aliqids^

Quid

ergo fiet de his qui in prcBteritum

m Ecclesiam sine

haptismo admissi suntf Talem fuisse Ecclesise con-

suetudinem

ipsi,

qui
Si

boc concilium faciuDt, saepe

commemorant.

ergo nihil aliud guicumqiie hoc

facit, qiiam sponsce C/iristi

sententia pronuntiata est

Evangelium, traditor

fuit

Judas eopsisiit^ sicut ista Judas autem, sicut docet traditoribus ergo commii-

Tiicaverunt omnes, qui tunc etiam ista dicebant, et

antequam
iiebat

ista dicerent, traditores facti erant

omnes

per illam consuetudmem,

:

quam

tuiic Ecclesia reti-

omnes

ergo, id est, et nos et ipsi qui ex illa

unitate propagati sumus, traditores sumiis.

Sed nos

Am.

et

MSS. ad posteros.

(Et codex alter meus.)

RESPONSA AD EPISCOPOS.

269

duobus modis defendimur: quia et buic concilio, ubi hoc pionuntiatuni est, non consentimus, salvo jure
unitatis, sicut ipse

Cyprianus prsedixit

et bonis ina-

los in uiiitate catholica,

donec

in fine a tritico palea

Isti

separetur, nibil obesse arbitramur.

et

autem, quia

boc coiicilium tamquam pro se proferunt, et malorum commiinione qiiasi contagione bonos perire
contendunt, non iiiveniunt
res Christianos
ditores, qnia

quomodo

dicant, aut prio-

unde

isti

propagantur, non fuisse tra-

isto

concilio

convincuntur

aut ad se

non pertinere facinora priorum, quia

nostros objiciunt.

iiobis

majores

Item
esf,

alius

Lucius a Membresa dixit: Scriptum

Cav. 26.
^^'

Deiis peccatorem

non

aiidit,

Qui

ijeccator est,^^^^^'

quomodo audiri iii baptismo potest f Respondemus Qiiomodo auditur avarus

:

et raptor

et foenerator et

bomicida

An

isti

011

siint

peeca-

tores

quos tamen Cyprianus

in

Catbobca objurgat,
In
hcBreticiscAT.2^.

et tolerat?

Item

alius Felix a Buslacenis dixit

sine baptismo Ecclesice admittendis 7iemo constietiidi-

nem

rationi et veritati prcepo7iat

quia consuetiidinem

ratio et veritas

semper
:

excliidit.

Huic respondetur
consuetudine

Veritatem non ostendis, de

confiteris.

Recte

igitiir

consuetudi-

nem teneremus
tarn,

plenario concilio

posteriore firma-

etiam

si

veritas

adbuc

lateret,

quam credimus
:

jam

esse manifestatam.

Alius Saturninus ab Abitinis dixit

Si potest

anti-CAv.28.

christus dare alicui gratiam CJiristi, possimt et JicBretici

haptizare, qui appeUati siint antichrisfi.

si

Quid
alicui

abus diceret

Si

potest bomicida dare

gratiam Cbristi, possuiit et qui fratres oderuiit

270
baptizare,

S.

AUGUSTINI
sunt

qui

appellati

homicidse?

Nempe,
:

quasi

verum

dicere videretur, et

tamen possunt

sic

ergo et hseretici.
Cap.
29.

Quintus ab Aggya dixit

qui aliquid liahet
:

IUe
autem

potest dare aliqidd,

qiiid

hcBretici

possimt dare,

quos constat nihil liahere ?

Huic respondetur Si ergo potest dare aliquid qui aliquid habet, manifestnm est posse dare lisereticos baptismum, quia cum ab Ecclesia recedunt, habent nam relavacri sacramentum quod ibi acceperant deuntes iion recipiunt, quia non amiserant cum reces:

serunt.
CAP.30.
" *

Alius Julianus a Marcelliana dixit

Si potest homo
potest et

24.

duobus dominis servire, Deo

et

mammonce ;
et

baptisma duobics servire, Christiano

et hceretico.

Immo

si

potest continenti

avaro, sobrio et

ebrioso, pio et homicidae, cur

et hseretico
?

non etiam Christiano

servit
;

Quibus quidem non

vel ab
illis,

sed minis-

tratur
et ad
Cap.
31.

'illis,

ad salutem bene utentibus,

judicium male utentibns. Tenax ab Horreis Celise dixit: Baptisma imum

:

est,

sed EcclesicB

iibi

Ecclesia non

est,

baptisma

illic esse

non

potest.
:

Huic respondemus
in arena sit
Cap.
32.

iion est, sed arena est

?

Quare ergo potest ubi petra cum Ecclesia in petra, non

Scriptum
est,

Alius Victor ab Assuris dixit

f>l

quia

Ephes.iv.4.2)^2^^ ii^fin^ q^I^

CliTistus wius, Ecclesia una, et bapillic

tisma uniim.
ubi

Quomodo
Christus
et

baptizari aliquis potest,

Deus

et

Ecclesia ^non est?

est.

Apud Cyprianum,
'

Ecclesia una non

(Omittere vocem

[Omisi

et

ante

illis, vel,

suadente

MS.

utroque meo.]

RESPONSA AD EPISCOPOS.
Quomodo
est,

271

potest et in arena
;

illa,

ubi nec Ecclesia

quia in petra est

nec Deus et Christus, quia non

?

est ibi

teniplum Dei et Christi

clixit
:

Doiiatulus a Capse
iit

Et

ego semper lioc sensi^cAv.T^i.

hceretici,

qui nihil foris consecuti sunt, qiiando ad

Ecclesiam cowOertuntuv^ baptizentur.

Ad

hoc respondetur

Nihil quidem foris consecuti

sunt, sed ad salutem, noii ad

sacramentuTn.

Saliis

enim propria

est bonis;

sacramenta vero communia

et bonis et malis.

Verulus a Riisiccade dixit

non potest quod non hahet
qui quod Jiahuit amisit.
:

Homo

hcBveticus dare

Cav.i^^.

midto magis schismaticus,

Jam

ostendimus eos habere; quia

iion

amittunt,

cuni recedunt.

Non

eiiiin

recipiunt,

cum

redeunt.

Quapropter

si

propterea videbantiir dare non posse,

;

quia putabantur iion habere

intelligantur

jam dare

posse, quia intelliguntur et babere.

Pudentianus a Cuiculi dixit

effecit.

Novitas episcopatiiscAv.ss.

fratres dilectissimi, ut sustinerem quid majores

judicarent.

Nam
:

JicBreses nihil habere,

si

nec posse,

ma-

nifestum

est

atque ita

qui

e.v

eis veneri7it, hapti-

zari ceqidssime statutum

est.

Sicut ergo superioribus responsiim

est,

quos hic

sustinebat quid judicarent, sic et hiiic ipsi responsum

esse intelligatur.

Petrus ab Hippone Diarrhito dixit

baptisma
sit

Cum

imumcp.v.7,(,.

in catholica Ecclesia,
:

manifestum
et

est,

non

posse ejctra Ecclesiam baptizari

ideo in hcEresi

thictos^ sive in scJiismatef venientes

ad Ecclesiam, cen-

seo boptizari oportere.

una apud Cyprianum mihi prias suaserunt Augustinus et Cypriani
quibus usus

sum MSSti.)

27^
Sic est

S.

AUGUSTINI
in Ecclesia
catliolica,

unum

ba}3tisraa

ut

cum

exiiide aliqui

exierint, in his qui exeunt, iion

fiant duo, sed

idem unum maneat. quod

illi

Quod

ergo in

redeuntibus agnoscitur, hoc et in

tibus

eis qui

a receden-

acceperunt,

cum

recederent,

non

amiserunt.
CAP.37.
Ephes.iv.4.
^^^^^^

Item

aliiis

Lucius ab Ausafa dixit

et

(i}i2mi

mei

Spiritus sancti,

Secundnm mocum sit unus Deus

:

Pater Domini
et

7iostri

Jesu Christi,

et

imus

Cfiristus,

una

esse ^et bajnisma.

reticos
eos,

una Ecclesia^ uniim debet Et ideo dico, et si quid ^apud Jicbmotum aut factum fuerit, rescmdi dehere ; et
spes,

unus

spiritus,

qui ewinde veyiiunt, in Ecclesia haptizandos

esse.

Rescindatur ergo qiiod baptizant, qui audiunt verba

Dei, et non faciunt,

cum ab

iniqiiitate

ad justitiam,

hoc
si

est,

ab
fit,

areiia ad

petram migrare coeperint. Quod

non

quia et in ipsis qiiod Christi erat,

eorum

iniquitatibus
intelligatur:
in

non violabatur

hoc etiam de
illis

haereticis

nam

nec eadem spes

illis

est

quamdiu
;

arena sunt, quse

qui super petram sunt

ta-

men idem baptisma est in utrisque, quamvis s])es una, ita unum baptisma dictum sit.
CAP.38.

sicut

Felix a Gurgitibus dixit

Ego

censeo^ut seciindiim
illicite

sandarnm scripturarum
voluerint^

prcBcepta ^haptizati

ah

hcBreticis ea?tra Ecclesimn, si

ad Ecdesiam
licite

confiigere

gratiam baptismi, ubi

datur, conse-

quantur,

Respondetur:
saluteni,

Tmmo

licite

incipiant

habere ad
:

quod
i"

illicite

habebant ad periiiciem
liczreticis

quia

In Cypriani editione, ab
et

motum.

[Particulam

ante baptisma ex Cypriano et codice priore

meo sumptam
'

addidi.]

[Apud Cyprianum

baptizatus

voluerit

consequatur .~\

RESPONSA AD EPISCOPOS.

i^73

sub eodem baptismo justificatur, cum se quisque ad Deum veraci corcle converterit, sub quo judicabatur,

quando

id accipiens sseculo solis verbis et

non

factis

renuntiaverat.
Pusillus a
lutare

Lamasba

dixit:

Ego

credo baptisma

.^a-CAP.39.

non

esse nisi

m Ecclesia
est,

catliolica,
est.

Quidquid

abs(jue Catholica Juerit, simulatio

Hoc quidem
non
nisi

veriim

quod

ha^ptisma salutare

in
et

Ecclesia

ipsum esse

enim extra Catholicam, sed salutare non est

catliolica
est,

Potest

ibi; quia noii ibi operatur

salutem

sicut ille boiius

iis

2 Cor. u.

odor Christi
eunt,
11011

11011

est utique salutaris in

qui per-

suo

vitio,

sed illorum.

Simulatio
iii

est

autem

quidquid eMra Catholicam

11011

fuerit, sed

quantum
iiomeii
iu
quoMarciix.

est catholicum.

Potest autem aliquid catholisicut

cum

esse

extra

Catholicam,

potuit
Cliristi,

Christi

esse extra coiigregationem

ille,

nomiiie pellebat dsemonia

11011

qui

cum

discipulis^-^'
iii

sequebatur.

Naiii

sininlatio

etiam

Catho-

lica

esse potest, in bis utique, qui sseculo verbis, et

11011 factis reiiuiitiaiit, iiec

tameii est catbolica simuCatliolica

latio.

Sicut ergo
sic

est

iii

quod

noii

est

catholicum,
catholicum.

potest extra Catbolicam aliquid esse

Salvianus a Gazaufala dixit

bere constat
;

HcEveticos nihil ha-CAv.40.

ut possint acci-

et

ideo

ad nos veniunt,
suiit

pere quod non 'habebant.

Respondemus

Non

ergo bseretici

ipsi

qui

haereses condiderunt, qui ab Ecclesia recesseruiit, et

utique babebaiit quod

ibi acceperuiit.
illi

Quod

si

ab-

surdum

est dicere, ut
;

11011

sint haeretici, per

quos

ceteri fiunt bseretici

potest

fieri

ut haereticus habeat,

quo male uteiido

'

dispereat.
meus, ut Cyprianus.]

[Prsestat habent cod. alter

VOL. V.

274
CAP.41.

S.

AUGUSTINI

Honoratus a Tucca dixit: Cum Christus veritas sit, magis veritatem qitam consuetiidinem seqiii dehe-

mus ;
cemus.

ut hcereticos, qui ideo

ad nos venmnt, quiaforis

nihil accipere potuerunt, EcclesicB baptismo sanctifi-

Et miim

iste adtestator est consuetuclinis,

ubi nos pluri-

adjuvat, quidquid aliud contra nos dicere vi-

deatur.

Non

aiitem ideo ad nos veniiint hseretici,

;

quia foris nihil acceperiint

incipiat

sed ut eis utile esse

foris nullo

quod acceperunt

hoc enim

modo
non

potest.
Cap. 42.

Victor ab Octavo dixit

olim

Quod
et

et

ipsi scitis,

sum

constitidus

episcopus,

ideo ed^spectabam

prcBcessorum consUium.

Hoc

itaque ewistimo^ ut qid-

cumque ew

hcBresi mnerint^ sine dubio baptizentur.

liuic
Cap. 43.

ergo illis, quos exspectabat, responsum est, quoque responsum accipiatur. Clarus a Mascula dixit Manifesta est sententia
:

Quod

Domini
tis
;

nostri Jesu Christi apostolos sitos 7nittentis^

et ipsis solis

potestatem

Patre

sibi

datam

perfnitten-

quibus

?ios siiccessimus,

eadem potestate Ecclesiam

:

Dommi gubernantes,
ef

et

credentium fidem bapiizantes

ideo hcEvetici, qiii nec potestatem foris, nec Eccleejus

siam Christi habent^ neminem baptizare baptismo

possunt.

Numquid
runt?
'

et

impii homicidse apostolis successe-

Cur ergo baptizant?

An

quia non sunt foris

Sed a petra

foris sunt, cui claves

Dominus

dedit, et

ubi se sediiicaturum Ecclesiam dixit.

CAP.44.

Secundianus a Thambeis dixit:

Teticos

Non

debemus

lice-

nostra prcesumtione decipere, ut in Ecclesia

nostri Jesu Christi

Domini

non

bajitizati,

ac per Jwc

remissionem peccatorum non

'

conseciiti,

ciim judicii

[For. legendum,

Sed

separati a petra.]

RESPONSA AD EPISCOPOS.
dies venerit, nobis imputent,
baptizati, et

275

quod per
et

7igs

non

sint

indulge^itiajn
sit

divin(E

graiia;

co7isecuti.

Propter quod, cum

una Ecclesia

unum

baptisma,

Ephes.

iv.

quando ad nos coiivertuntur, simiil cum Ecclesia et EcclesicB baptismum consequantur. Immo translati ad petram et columbai sociati accipiant remissionem

peccatorum,
et

quam habere
tamquam

iion

poterant
aperte

extra

petram

extra columbam,

sive

foris, siciit

hseretici, sive
:

intus, si-

cut perditi catliolici quos tamen baptismum siiie remissione peccatorum et babere, et dare, manifes-

tum

est,

cum

et ab ipsis tales accipiunt, qui

non

iii
isai. xxix.

melius commutati

Deum
eo.

labiis bonorant, cor autem

eorum longe
noii sunt in

est

ab

Tameii

sic

est

uimm
possint

bapqiii

Matth. xv.

tisma, qiioinodo est

una columba, cum

coniniuiiiter,

columba

baptisma tamen
Johannes^^^Al
ve7iit,2Johan.io

habere communiter.

Item
apostoliis
et
171

alins
171

Aurelius a Chullabi dixit

epistola sua posuit, Si qtds ad vos

doctri7iam Clmsti
do7nii7n vestrain, et
illi

non

habet, 7iolite eimi admittere

illi

Ave

ne diweritis.
ejiis

dLer^t

Ave, co7nmunicat factis

Qui enim Quo7nalis.

7iiodo tales ad77iitti te77iere in

171

domiim Dei possunt, qui

domu7n

7iost7^a7n

privata7n admitti p7Oliibe7itm'

Aut quo77wdo
factis eorimi

cu7n eis si7ie EcclesicB baptismo co77i7nU'

nicare possumus, quibus si

77ialis

Ave

di^eiHTnus tantum,

co7nmii7iicamus f

De hoc testimonio Jobannis non est diutius disserendiim, quandoquidem ad qiiaestionem baptismi,
quam modo
tractamus, omnino

non

pertinet.

Ait

eiiim, Si qiiis ad vos venerit, et doctrinam Christi non habet. Hairetici auteni relinqiientes doctrinam

erroris sui,

ad Cbristi doctrinam convertuntur, ut inN

2

276

S.

AUGUSTINI
columbam
:

corporentur Ecclesiae, et ad illam

inci-

piant pertinere, cujus sacramentum habebant

c|uocl
1

et ideo

ejus

non habebant,

eis

datur, id est,

pax et

Tim.

i.

5.

caritas

de corde puro, et conscientia bona, et fide

non

ficta.

Quod autem
sua,

ejiis

habebant, agnoscitur,
:

et sine ulla contumelia suscipitur

sicut in adultera
illa

Deus agnoscit dona

amatores suos
;

etiam

cum
illa

sequitur

quia fornicatione ^correcta,

cum ad

castitatem convertitur, non dona

ipsa emendatur.

culpantur, sed

Sicut se autem posset defendere

ei

Cyprianus,
tur,

si

hoc

quando

talibus

Johannis testimonmm objicerecommunicabat ita se defendant

;

contra quos dicitur.

2

Nam

ad istam quaestionem, ut

Johan.io. dixi,

11011

pertiiiet.

Johannes enim
esse
dicit,

dicit,

aliense doctrinas
I

hominibus Ave non

dicendum
Si quis

Cor. V.

Paulus autem apostolus vehementius

et eetera, ciim ejusmodi
iiec

frater iiominatur inter vos aut avarus, aut ebriosus,

quidem cibum simul

non privatam nienCypriaiius.

sumere

et

tamen cum

collegis foeneratoribus, insi-

diosis, fraudatoribus, raptoribus,

sam, sed Dei altare habebat

commune
jam

Quomodo autem
satis
Cap. 46. Matth. XV.

lioc

defendatur,

in aliis libris

dictum

est.
:

Litteus a Gemellis dixit

^jj^jjQ

Ccecus ccecum

si

ducat,

infoveam cadunt.
valet,

Ciim ergo hcereticos constet

ccbcos
;

non posse iUuminare qiiemqiiam, utpote

tisma eorum non

bap-

Nec
tici

nos dicimus valere ad salutem quamdiu

et
illis

lisere-

sunt, 'siciit
:

homicidis quamdiu fratres

si

oderunt
s

nam

et ipsi in tenebris sunt, et

:

quis eos

Editi, corrupta

mendose.

(Hoc melius

cod. alter

meus

cor-

repttty

sed optime habet correcta meus prior.)

'

[For. legendum^. sicut nec valet

illis.]

KESPONSA AD EPISCOPOS.
sequitur, simul
iii

277

foveam cadunt

nec ideo tamen

baptismiim vel non babent, vel non tradunt.

Natalis

ab Oea dixit

Tam

ego ^rcesens,

quam^^^Ai

Pompeiiis Sabratensis, qiiam etiam Dioga Leptimag7iensis,

tes,

qui niihi mandaverunt., corpore quidem absen-

spiritu prcnsentes^ censemiis qiiod et coUegce nostri;

qiiod JicErdici

commimicationem habere nohiscum non

dicit,

possimt, nisi ecclesiastico baptismo baptizati fiterint.

Comniunicationem, credo, eam

ad columbiO
societateiri
:

quae pertinet

nam

iii

participatione sacraeis,

meiitorum procul dubio communicabant

neminem

judicantes, iiec a jure communionis aliquem, si diversiim sentiret, amoveiites. Sed quolibet modo dixerit,

non magnopere verba haec refellenda sunt. Certe enim hion comniunicet bsereticus, nisi ecclesiastico baptismo baptizatus. Constat autem ecclesiasticum esse baptismum etiam apud bsereticos verbis EvaDgelicis

consecratum

sicut

ipsum Evarigelium eccle-

siasticuni est,

nec ad eorum pertinet perversitatem,

sed utiqiie siiam retinet "sanctitatem.

Juiiius a Neapoli dixit:

Ab

eo^ qiiod

semel censui- Cw.^s.

mus, non recedo,

baptizemiis.

iit

hcereticos venientes

ad Ecclesiam

Hic quia niillam rationem

turanim

\^el

testimonium Scrip-

adtulit, diii nos tenere

non debet.
:

Cyprianus a Carthagine dixit

plenissime ea^primit epistola,
qiice

Meam

sententiam
colle-

Cap. 49.

ad Jubaianum

gam nostrum
licam
et
et

scripfa est

JKEveticos

secundnm Evange-

Apostolicam contestationem adversarios Christi

antichristos appellatos,

quando ad Ecclesiam veneesse, ut

7'intf

unico Ecclesice baptismo baptizandos

t
II

pos-

Corbeiensis cod.
Plures

nnm communicet.

MSS.

sanitatem.

278

S.

AUGUSTINI

sintfieri de adversariis
tiani.

et

de anticliristis Chris-

Quid aliud hic disputandum est, qiiando ipsam, cujiis mentionem fecit, ei3istolam ad Jubaianum datam, quanta potuimus diligentia pertractavimus ? Et quod hic dixit, meminerimus dici posse de omnibus iniquis,

quos et in Catholica esse ipse testatur

et bap-

tismum liabere, et dare, nemo nostrum ambigit. Illi enim veniunt ad Ecclesiam, qui de parte diaboli ad
Christum transeunt,
et
aedificant

super petrain, et

incorporantur columbae, et in liorto concluso et fonte

signato muniuntur; ubi
Christi
Epist. 69. [vel73.]

non sunt omnes, qui contra

ubilibet
scripsit

prsecepta
.

yivunt,

esse
.

Tideantur.

Nam
-,

in

epistola, qiiam
^

de nac ipsa re ageret,

siam.

....
satis

ad MaQ:num,

cum

aperteque ipse nos comintelligi

monuit, in ^quali societate oporteat

Eccle-

Ait enim de quodam loquens, Alienus fiat et profamis DominiccE pacis, ac ^ DominiccB unitatis i?iimicus, non habitans in
Christi, in cjua
habitant.

domo De%

id

est,

in Ecclesia

non

nisi concordes

atque iinanimes

Qiiod ergo hic dicimus, paululum adver-

tant, qui iiobis

de Cypriano volunt praescribere.

Si

Phiiip.

i.

enim in Ecclesia Christi iion nisi concordes atque unanimes habitant, procul dubio non habitabant in Ecclesia Christi, quamvis intus esse viderentur, illi
qui per invidiam et coiitentionem sine caritate Chris-

15-17

tum annuntiabant
cos vel

non hseretischismaticos a Paulo apostolo commemoratos,

;

quos ipse

intelligit,

sed falsos fratres

cum

illo

interius conversantes

qui

certe baptizare non

debebant, quia in Ecclesia iion

At
cditi,

^ Ita

optimye not^e codex Corbeiensis.

bi

qualihet.

(Sic male scripti mei.)

y

Apud Cyprianum^.

ac divince nnitatis.

RESPONSA AD EPISCOPOS.
liabitabant, in qiia ipse dicit
:

279

non liabitare nisi concordes et unanimes nisi forte quisquam sic abhorret a vero, ut dicat concordes et unanimes fuisse iiividos et tamen et malevolos, et sine caritate contentiosos
:

baptizabant, nec

eorum

ista

detestanda perversitas
per eos tractabatur et

sacramentum
labat.

Christi, qiiod

dispensabatur, aliqiia ex parte minuebat atque vio-

Totum

sane ipsum locum in

eadem ad Magnum Cap. 50.

epistola positum operse pretium est pertractare,

ita contexiiit.
est,

quem

No7i habitans, inquit, in

domo Dei, id
Psai. ixvu.

in Ecclesia Christi, in qiia

non

nisi concordes at-

que unanimes

/labitant, loquente

in Psalmis Spiritu

sancto, et dicente,

Deus qui
^

inhahitcwe facit unanimes

in domo.
sibi atque

Denique

imanimitate Christianos firma

inseparahili caritate connedOs, etiam ipsa

Dominica sacrificia dedarant. Nam quando Dominus Joh&nM. corpus suum panem vocat, de multorum granorum^^' adimatione congestum ; populum nostrum, quem portabat, indicat adunatum : et quando sangumem suiim xMatth.

mnum

appellat, de botris atque

xxvi. 26

acims plurimis expres- 29.

;

siim, atqiie in
significat

uraim coactiim

gregem item nostrum

commiMioyie adunatce nudtitiidmis copula-

tmn.

Hgee verba beati Cypriani indicant

intellexisse et dilexisse

eum et decorem domus Dei, quam

affir-

domum
tione

ex unanimis et concordibus constare

mavit, et docuit testimonio prophetico, et significa-

qua utique non erant illi invidi, et sine caritate malevoli, qui tamen baptizaEx quo apparet et in eis esse posse, atque ab baiit. eis dari posse sacramentum Christi, qui non sunt in

sacramentomm

iii

Apud Cypr.
rahili caritate

unanimitatem Christianam firma

sibi

atque insepa-

connexam.

280

S.

AUGUST. RESPONSA AD EPISC.

nisi

Ecclesia Christi, in qua non

unanimes
testatur.

et con-

cordes

habitare

Cyprianus

ipse

Neque

enim saltem hoc dici cum latent quoniam

:

potest, tunc baptizare posse

illi

Paulum apostolum non

sua veracissimus
et ipsi
testis

latebant,

quos

in

epistola

notat, et gaudere se dicit,

Phiiip.
i.

quoniam
ait,

Christum

annuntiabant.

De

his

quippe

Sive occasione,

sive veritate Christus annuntietur, et in hoc gaudeo,

sed et gaudebo.

LIBER

DE REBAPTISMATE

VOL. V.

LIBER

DE REBAPTISMATE.
NicoLAUS RiGALTius Obsevv, ad S. Cypriani Epistolas, pag.

126. edit. Paris. 1648.

IN

exemplari vetustissimo S. Remigii, post hanc

epistolam sequitur Tractatus Scriptoris anonymi qui

adversus Cyprianum, eandem controversiam dijudicat.

Hunc

vero Tractatum,

quem

in aliis

exemplaistis

ribus inveniri neino hactenus prodidit, placuit

Observationibus

inseri,

quia variis super hac Cypriaiii

sententia quaestionibus subtiliter examinatis multa

continet quse ad veteris Ecclesiae disciplinam faciunt

plurimum

et,

quantum ex

dictione deprehenditur,

Auctoris est ab sevo Cyprianico parum distantis.

FELLO
jam

ad editionis suse S, Cypriani calcem

li-

bellus iste ex Rigaltiana

anno 1682. recusus

est,

ut

fuerat factum paulo ante a Labbseo in Conciliorum

Tomo

Primo, hac addita observatione, " tribui Traco

2

284

DE REBAPTISMATE LIBER.
legit

" tatum in codicibus tribus Ursino monacho, de quo

"

Gennadius cap. 27, ubi Sirmondus

Labbsei Si/nopsis.

Ursici-

" nus''

GuL. Cavius Hist. Literaria

vol.

I.

pag. 131.

ANONYMUS
Antiquus certe
tans,

autor tractatus de Baptismo non

iterando a Rigaltio inter opera C3rpriani

est,

ac ab sevo

primum editi. Cypriani parum dis-

quodque pluribus locis libelli sui non obscure innuit; fervente adhuc controversia de rebaptizandis hsereticis, scripsit.

Nihil amplius de eo dicen-

dum
(p.

restat,

nisi

129. edit. Rigalt. 1648, seu cap.

;

quod locus quidam tractatus sui 5.) Episcopum

ubi autor se a clero miiiore
iis

fuisse suadere videatur

aperte satis distinguit,

unumque ex

fuisse subin-

dicat, quibus baptisraa Spiritus

per manus imposi-

conferendi potestas a Domino tradita sit. Quo majorem vero lucem rei aiferamus, locum integrum apponere non gravabimur.
tionera

Et

ideo,

inquit,

cum

salus

nostra

i?i

baptismate

Spiritus (quod impositione

manuum
est,

Episcopalium

conferri supra saepius docuerat)

quod plerumque ciim

sit

baptismate

aqucB

conjunctum

constituta

si

quidem per nos haptisma tradetur,

nitei\
et

integre, et solen-

per omnia qucB scripta sunt assignetur, aU

:

que sine ulla idlius rei separatione tradatur

aiit si

minore
recte

clero

(i. e.

presbytero et diacono, ut in notis

Rigaltius)

per necessitatem
resermtur.

traditum

fiierit,

eventum ewpectemus, ut aut suppleatiir

nohis^ aut

Domino supplendum

Nuperus

tamen
CyAfri-

scriptor (Casimirus Oudiii

Supplem. de

Scri})t. in

priano) libellum istum Ursino

monacho cuidam

cano Gennadii Massiliensis, et \^aticani

MS.

(quo

DE REBAPTISMATE LIBER.
tate iiixus, ascribit
cui sententiae,
iit

285

usus est Labbaeus in editione Conciliorum) autori:

calculum appo-

iianius, vix a nobis inipetrari potest.

Praeterquam

enim, quod incalescente adhuc controversia scripsisse, et

ad Episcopalem ordinein spectasse videatur

;

autor noster

Ursinus (teste Gennadio) huic impriillos iion

mis probando inciibuit

Patris,
et
:

esse rebaptizaiidos,

qui in nomine vel simpliciter Christi, vel in nomine

Filii,

Spiritus

S.
in

quamvis pravo

seiisu,

baptizati fueriiit

quod

quam

diserte reperitur,
sit,

Anonymo iiostro neutiquem licet tale qiiid sensisse

ille

concedeiidum

aliud tameii

cidandum

siiscepit.

Quod

vero

argumentum elurem omni dubitandi

li-

ratione eximit, Anonynii nostra ^etate crebras per-

secutiones in ecclesiam grassatas esse, innumeris

belli,

de quo agitur,

locis ostendi possit

sevi

cum

Ursi-

iius ille

a Gennadio inter
referatur.
^

quarti

jam

inclinantis
scri-

scriptores

Denique

stylus,

totaque

bendi ratio TertuUiani, vel Cypriani setatem, quin et

gentem

satis

aperte prodit.

Extat inter Cypriani

opera, Paris. 1648. 1666.

Oxon. 1682.

Idem Cavius

pag'.

430. ejusd. vol.

vitae

URSINUS,
Claruit circa

gente Afer,

instituto

monachus.
Gennadio,

annum 440.
c.

Scripsit, teste

De

Scriptoribus

27. adversus eos qui reha'ptizandos

esse,

hcereticos

deceimunt, docens rebaptizmidos non

qui in nomine vel simpliciter Christi,, vel in nomine

Patris, Filii, et Spiritus Sandi, qiiamvis pravo sensu^

Tebaptizentur

iis

autem post simplicem Trinitatis

confessionem snfficere ad snlutem

liuni

manuum
inter

EpiscopaCypriani

impositionem.

Hunc
a

Ursiiii

lihellwn euiidem

eum anonymi

tractatu

Rigaltio

286

DE REBAPTISMATE LIBER.
facit
:

opera edito ex codicis Vaticani fide

Philip-

pus Labbeus, et ex eo Casimirus Oudin

rationibus

quibus ego
tri-

non contemnendis ductus, assensum

forsan

buere non possum, ideoque

qui.

alibi anonymo opus relinon tam ab ignorantia (quod vult Casimirus Oudin) profectum sit, quod doctissimus, v ajloLs, Oxoniensium antistes in editione et

Ut

sua Cyprianica hoc opus

anonymum
setate fuisse

reliquit

quod autorem Cypriaiio

cl.

quam supparem cum

;

Rigaltio,

aliisque

credidit.

Certe unicum

pro

Ursino

quem

tractatui

argumentum est anonymo

iii

codicis

Vaticani titulus,

cuivis, qui
erat.

Gennadium

le-

gerat, adjicere

promptu

Sic CA\aus.

IN tribus autem

codicibus, referente supra Labbseo,

est.

Ursino libellus attributus

Porro postea, quae

sequuntur, idem addidit Oudinus in Comment.

Scrijjtoribus Ecclesiast. vol. I. p. 1006.
"

De

" Tria argu-

menta

in gratiam Ursini militare, 1. authoritatem

" Gennadii. 2. Manuscripti codicis Vaticani. 3. vali" dissimiim ex lectione libri postulatum. " nisi ad
" " "

Nam non authorem spectare, qui plurimis etiam post motam de baptismo Heereticorum contentionem De persecutionibus in hoc temporibus vixerit. libro velut adhuc perdurantibus ne jpv quidem."
ille.

Hsec

Stephanus Baluzius
p.

in Notis

ad Cyprianum

607. bsec

posLiit.

Hunc

tractatum primus in lucem protulit Nico-

laus Rigaltius ex apographo Sirmondi.

Sirmondus

autem descripserat ex
terii saiicti

veteri

codice

MS. monasNos

Remigii Remensis, ubi positus est conse-

quenter post epistolam Cypriani ad Pompeium.

DE REBAPTISMATE LIBER.
illum contulimus
iide

287

cum eodem
et

libro veteri, et

ex ejus

emendavimus
esse

supplevimus quae aut male po-

sita eraiit,
illius

Auctorem Ursinum monachum Afriim, cujus memiaut omissa in editione Rigaltii.

in libro

nit

Gennadius

de Scriptoribus

ecclesiasticis

monuit Philippus Labbseus in indice rerum quae exAt istud repulit tant in tomo primo Conciliorum. Guillelmus Cave, eo in primis argumento qiiod constet,

ut ipse arbitrabatur, illum scriptum esse inva-

lescente adhuc persecutione adversum Christianos,

Ursinus autem
desinentis

ille

qui de ea materia scripsit repoaevi

natur a Gennadio inter scriptores

;

quarti jani
tra-

et quia

Gennadius de Ursino agens

dit illum scripsisse

adversus eos qui rebaptizandos

haereticos decernunt, et docuisse rebaptizandos

non

esse eos qui in

nomine

vel simpliciter Christi, vel in

nomine

Patris

et Filii et Spiritiis Sancti,

iis

quamvis

pravo sensu, baptizantur,

impositionem.
ait

autem post simplicem

Trinitatis confessionem sufficere ad salutem

manuum
reperiri,

Quod in Anonymo

diserte

non
est

Guillelmus Cave.

Sane fatendum

nonnulla

in eo opere \egi, quse innuere videntur illud fuisse

scriptum invalescente persecutione. Sed praeterquam

quod mentionem persecutionis factam

tus ab
iis

fuisse antiqui-

qui diu

post exstinctam persecutionem

vixere, nos olim ostendimus in observatione nostra

de tempore
fatear,

concilii

Eliberitani, illa res,

me

facile impellit ut
illius

iit verum credam hunc tractatum

vere esse Ursini, quod

auctor testatur se diu

tot

post apostolos scripsisse, post

seriem.

scBculorum tantam

Quod

arbitror dici

scripsisset aevo Cypriaiii.

Ab

non potuisse ab eo qui excessu enim apostolo-

rum usque ad tempora

sancti Cypriani vix invenias

288

DE REBAPTISMATE LIBER.
tot

sesquisaeculum, multo minus

seriem.

scBCuloriim

tantam

At

usqu-e

ad tempora

Ursiiii prcTeterierant

plura ssecula.

Sic Baluzius.

Andreas Gallandius
editum, in
" Colligi

BibliotheccB suae Vet.

Tom. III. Patrum Venetiis anno 1767 quo hoc Opus positum est.
in Prolegomenis ad
his verbis (a Baluzio supra objectis)

ex

non debere ait Prudentius ^laraniis, Vit. S. Cypr. auctorem sseculo quarto vixisse, sed tantummodo eum in exaggerando non valde timiduin fiiisse. Nam praeterquam quod ne quarto quidem saeculo
sine absurda exaggeratione objicere potuit tot scbcu-

lorum tantam seriem, certe conceptis verbis declarat tunc lyrimum controversiam de baptismo haeretico-

rum

exarsisse:

quod

sseculo

demum

tertio proprie

coiigmit.

Quin

etiam

Cypriamim

ipsura,

tacito

nomine, ut adhuc viventem et diversas partes auctoritate sua

tuentem oppugnat.
ille est,

Statuit

enim

J.

2.

ejusmodi controversi?e nidlum alium esse friictwn nisi

tit

iinus

homo, quicunque
esse

magnce prudentice
leves

et

constantice
(jloria

apiid qiiosdam

homines mani
peccare

prcEdicetur, et hcereticorum stupore prcBdifns,

(juibus

hoc uniim

solatium
et

est

si

non

soli

videantur^ errores
corrednsse,

vitia

wiiversarum ecdesiariim

apud simillimos sid et compares celebretiir. Quis porro Cypriano tam indignis modis conviciatus esset, postquam maciilam erroris, quem non sine

summa

aiiimi

moderatioiie

iii

re

nondum
exstitit in

decisa

defenderat, niartyrio abstersit, ejusque nomiriis, refrigerato contentionis

aestii,

siimma

omni-

bus

ecclesiis celebritas ?"

DE REBAPTISMATE
edisseruit

LIBEll.
setate

289
hactenus
S. Cypri-

Quse de hujus Anoiiymi scriptoris

anis

V. C. Prudentius Maraiuis Vit.

aliis

c.

35. p. cxxvi.

qiioque doctrina et eruditione

prtestantibus
tius

jampridem probata noscuntur.

inter

Rigal-

qui primus

notas ad opera S. Cypriani

hunc tractatum edidit, iisiis apographo Sirmondiaiio ex veteri codice monasterii S. Remigii descripto censuit auctoius esse ab aBVO Cypriani parum distantis.

Rigaltium

secutus

est

Cyprianicorum

editor

Oxoniensis, Caveiis item ejusmodi quaestionem se-

sententi^O

mel iterumque discutiens adduci non potuit ut alteri Sed ceteris multo calculum adjiceret.

acrius

rem

investigasse videtur Tillemontius

Mem.

133 et 622. not. xxxvii. sur S. Cypr. qui eo usque demiim processit, ut non solum vivente adhuc Cypriano sed etiam coiitra ipsunimet episcopum Carthaginiensem scriptum opus definiret. Quotom.
iv. p.

rum
mus.

ergo Yirorum doctoriim judicio libenter accedi-

AD

Hsec Gallandius praeeunte ^larano. meam sententiam quod attinet, cogunt

me

verba ipsius auctoris a Baluzio atque Oudino indicata, iit supersedeam argumentis, quiO adnumerent hunc librum iis aiite synodum Nicaenam conscriptis. Ut omnia verba describam Perqiiam iitile est, inquit auctor, credere et tot annorum^ totque eccle;

siarum, itemqiie apostoloriim

et

episcoporum auctori-

tati cum hona ratione adquiescere^ cum sit mammim incommodum et dispendium sanctissimcB nosirce ecclesicE

adversiis prisca considta, post tot secidorwn tanin-

tam neriem, nunc pvimum repente ac svne ratione

siirgere, cap. 7.

Ubi non

tantxim de tot seculoriini

serie

fit

mentio, sed

etiam^ram
p

consulta indicantur,
fiie-

quae Cypriani opinioni atque decretis opposita

VOL.

290
rint
;

DE REBAPTISMATE LIBER.
quo respiciens

initio quoque operis sui hic rem olim compositam et ordinatam ait. Neque tameii Ursino, si ille monachus tantum fuerit,

scriptor

libellus

recte adscribi

potest,

quoniam, ut Cavius
Sic

supra docet, auctor ejus episcopus extitit.

me-

morat opus hoc

"

Pearsonius in Op. Postliumis^ " Ursi-

" niis, seu quis alius scriptor Africanus post Cypriani

tempora

libro

de Baptismo Hsereticorum." pag. 361.

Yol. I. ed.

Churton.

Anctor profecto, quicunque

et
certe,

is

demura

fuerit,

doctus,

ubi

memorat

res

gestas Christi,

tum

fere

semper

alibi, disertus,

proplibris

ter quaestionem in

hoc atque in superioribus

ut,

tractatam, quseque his quoque temporibus exponenda

venit, dignus
erat,

quaiii

potui emendatus, et

cum Augustini

Responsis prodiret.

LIBER

DE REBAPTISMATE
^Non debere denuo baptizari gui semel iii nomine Domini nostri Jesu Christi si?it tincti.
apud fratres, quid potius observari oportet in personam eorum, qui in lieeresi quidem, sed in nomine Dei nostri Jesu
I.

ANIMADVERTO

quaesitum

Chnsti, sint tincti,

postmodum inde
erroris

digressi, et suptotis praecordiis

pliciter ad Ecclesiam Dei advolaiites,

poenitentiam

agerent, et

sui

damnationem

nimc

demum
;

intelligentes,

auxilium salutis ab ea

implorarent

utrum vetustissima consuetudine ac

nomine Jesu
Christi

traditione ecclesiastica, post Mllum, qiiod foris qui-

dem, sed
'

in

^Domini

nostri

DE REBAPTISMATE]

Retinuimus inscriptionem,

quam

preefert vetus
Ciecilii
'

codex (Remensia).

Et

in calce vetus

codex habet,

Cypriani finivit de rehaptismate. Baluztus.

dehere

Non

tinctt]

Sic incipere codicem ait Rigaltius.

illum] Cor. illud.

Domini
ita

nostri]

In veteri libro

scriptum est Domini

non.

Quod

corrigendum esse censuit Sirmondus ut Dominicum

2

292

DE REBAPTISMATE LIBER.
eis

acceperunt baptisma, taiitiimmodo imponi

ma-

niim ab episcopo, ad accipiendum Spiritum sanctum

manus inipositio signum fidei iteratum atque consummatum eis prrestaret an vero
sufficeret, et hsec
:

etiam

iteratiiiii

baptisma his necessarium

si

esset, tan-

quam
in

nihil habituris,

hoc quoque adepti ex

si

in-

tegro non fuissent, periiide ac

nunquam

baptizati

siiper

nomine Jesu Christi forent. Ideoque nonnnlla hac nova qusestioue scripta aut rescripta esse
studio nitebatur.

'jactabantur, quibus utraque pars ad destruenda aliena

summo

In quo genere qusestionis,

uniisquisque

ut mihi videtur, nulla omnino potuisset controversia

aut disceptatio

emergere,

si

iiostrum
auctori-

contentus venerabili

ecclesiarum

omnium

tate, et necessaria humilitate nibil innovare gestiret,

ciim locum contradictioni non quemlibet animadverteret.

Namque omne quod

est, si

aiiceps et

ambiguum,

^et

in diversis sententiis prudeiitium ac fidelium

virorum

constitutum

contra priscam et memorabilem

et

cunctorum emeritorum sanctorum

fideHum solen-

nissimam observatioiiem jiidicatur, damiiari utique deponeretur; et

stri,

Nos scripsimus Dommi noita edidit Rigaltius. tum quia paulo ante scriptum est in nomine Dei nostri Jesu Clmsti, tum quia infra diserte scriptum est in nomine Domini
Christi.

nostri Jesu

Sic

in

allocutione

Crescentis
in

a Cirta in

concilio Carthaginensi pag. 331. scriptum est

vetustissimo

codice
in

MS.

sancti liemigii

Remensis

dilectissimi non

pro nostri, et

dicente, cum Domino legendum sit Domino nostro. Sic pro eo quod apud Mariurn Mercatorem in editione nostra pag. 348. scriptum est nondum verhum dicit, nos monuimus pag. 470. legendum esse non Deum.

allocutione

Munnuli a Girba

ibidera

Baluz.
'

jactabantur] Mihi magis ^l^ceYet jactantur.

et

'

in

diversis

sententiis]

Fortasse

indicantur,

qure

modo
sen-

allatse

sunt

Episcoporum

contra baptismum

Hiereticum

tentiae.

DE REBAPTISMATE LIBER.
bet
;

293

cum
est

in re olim

composita et ordinata, quodcumproducatur, nihil prseter

que

illud

quod contra Ecclesiarum quietem

in

atque pacem
discordias
et

medium

simultates et

schismata

'

allatumm
ut

ubi nullus alius fructus reperiatur,

iinus

nisi bic solus,

constantite esse apiid

homo, quicuraque ille est, magnae pmdentise et quosdam leves homines inani

gloria prsedicetur et hsereticorum 'stupore prseditus,

(quibiis
soli

boc uniciim perditionis solatium est, si non peccare videaiitur,) errores et vitia iiniversamm
Hsereticorum enim
est,

ecclesiarum correxisse apud simillimos sui et compares celebretur.

omnium hoc
matri

studium atque propositum

nostrse

sanctissimae

Ecclesise

ejuscemodi
;

et

pkirimas
aliquid
posset,

quautas

calumnias nectere
crimini,

et

invenisse
dari

quod

ei

vel

etiam

leviter,

summam

gloriam ducere.
fidelium tenere,

Quod cum nulknii sance mentis vel maxime nullum omnino Mn quomagis ^episcoest, ipsos

cumque

clero constitutum, ac miilto

porum,'"audere deceat, monstri simile

epi-

scopos talia scandala cogitare, et tnrpitudinem matris Ecclesiae, si quam putant in boc negotio esse,
contra

prseceptum

legis

et

omnium

scripturarum

nimis inreverenter, ^cum sua ipsorum turpitudine

allaturum] For. scribendum est allaturum sit. stupore prasditus] Arrogantia, superbia, ut recte monuit RiVox illa in eo sensu usurpata est a Cypriano et a Pongaltius.
'

'

tio ejus

diacono.

Apud Marium Mercatorem pag.

75. in editione

nostra legitur, in stupore remaneat dentium Paulus Samosatenus.

Baluz.
3

in

quocumque

clero constitutum] Id est in quolibet ordine

eorum
'*

qui in clero connumerantur.

Baluz.

episcoporum] Malim legere episcopum. cum sua ipsorum] Mutavit in ciim ipsa ipsorum Baluzius, quem

non secutus sum.

294
et

DE REBAPTISMATE LIBER.
periculo,

non

vereri detegere

quamquani nulla

sit in

hoc, nisi in errore ipsorum iilorum, turpitudo

Ecclesiee.

Itaque deterius delinquitur ab hominibus

si

ejusmodi,
'ab
iis

quod in observatione antiquissima tanquam non recte fiat reprehenditur, et ab

id

his qui ante iios fuerunt,

tum etiam

a iiobis recte

observatum esse et observari manifeste ac fortiter ostendatur; ita ut etsi paribus argumentis ex utra-

que parte congrederemur, tamen quia non poterat

id

quod innovabatiir
fas,

sine dissensione fratrum et

''non

damno
et

ecclesiastico consistere, utique

debeat contra

quod

aiunt, et nefas, id

est

contra

bonum

seqimm, Ecclesiee matri quasi macula temere

infligi

eisque qui hoc adtentarint, audacise hujus atque impietatis

ignominia merito deberet adscribi.

Cor.

i.

11. Sed quoniam non est in nostra potestate, ut secundum prseceptum Apostoli idipsum dicamus

'

omnes, neve sint in nobis

schismata

tameii

in

quantum possumus, connitimur hujus

;

tractatus sta-

tum demonstrare et turbulentis bominibus, ut vel nunc suum negotiam agere incipiant, persuadere;
consecuturis etiam plurimum nobis,
consilio sano
si

hoc quoque

tandem voluerint adquiescere.

Et ideo
con-

qusecumque sanctarum scripturarum ad hanc partem

pertinentia sunt capitula, necessario in

unum

geremus

et

quae

videntur esse diversa aut varia,

quantum

poterit, manifeste inter se coiiglutinabimus,

et utilitatem ac
critate iiostra
'

commodum

singulorum pro medioin Ecclealiis.

examinabimus, ut ^accendi
cum

ab

iis]

Ita putavi scribendura esse,

antea legeretur

Baluz. For. proxime post ab aliis pro ab his reponendum est. non debeat] For. scribendum non deberet, cum paulo post
''

deberet pro debeat forsan ex codice reposuerit Baluzius.

^

accendi]

Rigaltius

conjecit

legendum

esse

tacendi.

Angli

DE REBAPTISMATE LIBER.
sia

295

formam

et

consuetudinem saluberrimam atque

pacificam universis fratribus iDsinuemus.

III.

Igitur adgredientibus tractatum salutaris et

novi,

hoc est

spiritalis

et

evangelici

baptismatis,

in primis occurrit notissima

omnibus
est

prsedicatio cele-

brata atque coepta ab Joanne Baptista, qui aliquantiim descisceiis a lege, id

'Moysi antiquissimo
verse
gratiae

baptismate,
sternens
'et

et

viam novse
sensim

et

prae-

baptismate,
;

quod interim exercebat,

aiires

aquse et poenitentise

Judseomm
:

prse-

veniebat et occupabat spiritalis baptismatis futuri

annuntiatione, adhortans eos et dicens
7ne venit fortior

Qui post Matth.

iii.

me

est^

ciijus

ego non siim dignus

corrigiam calciamenti solvere, ipse vos baptizabit in

spiritu sancto et
ig?ii.

Propter quod nobis quoque

hujus sermonis orsus hinc incipere debebit.

et

Nam
suam
i.

Dominus hanc eandem vocem Joannis

in

post

resurrectionem
prcEcepit
eis,

Actis

Apostolorum confirmans,
4. 5.

ab Hierosolymis non discedere, sed edpec- A.ct.

aiidistis

tare illam

promissionem Patris qiiam

me,

quia Joannes quidem baptizavit aqua, vos mitem baptizabimini spiritu sancto non post multos
Jios

dies.

Itemque Petms eadem verba Domini percensuit, rationem pro se apud Apostolos reddens dicendo

Cum
tiis

autem inciperem
eos, siciit et

loqtii ego, irruit spiritus sa?icet

-^ct.
^
'

xi

15,

super

super nos in principio,

recor-

pro accendi posuerunt accedenti.

tendi.

Ego

puto ponendum esse ataccenseri, pro accendi, de

Baluz.

Malim ego reponere

quo verbo Lexicographi videndi.

(laayoiycvs,
'

(.

Glossce vet. habent, Accensor,

tam

Moysi] Moysis. Antea editum erat Mot/se antiquissimo. Ceresse hanc nostram emendationem ostendit locus ex epistola

73 Cypriani pag. 134. //// quia

jam

legis et

Moysi antiquissimum

baptisma fuerant assecuti (adepti). Baluz.

'

et baptismate] For. ex baptismate.

296

DE REBAPTISMATE LIBER.
Dommi
ceqiiale
siciit

datus siim sevmonem

dicebat

Joannes
siciit et

quidem baptizamt aqua, vos aidem baptizabimini spiritu sancto.

Si ergo

domim

dedit eis

nobis credentibus

Dominum

Jesinn Cliristum^ ego quis

eram qui
Act.xv.7,8.

posseiii proliibere

Domino f

Et iterum
nobis

Yiri fratres^ scitis qida

diebiis antiquis in

Deus

elegit

per

os

meum

audire gentes verbum evan-

gelii et credere, et qui

corda novit Deus testimomiim

nobis-

perhibuit dans

eis

Spjiritiim sanctiiin siciit et

sit yis

Ac

propterea hujus sententise quae

et potestas
eis

considerare debemus.

Ait enini Dominus

qui

postmodum

baptizari haberent quia crederent, bap-

tizandos esse, non

quemadmodum

a se in aqua in

poenitentiam, sed in Spiritu sancto.

dicatione
gere,

De qua
possit

prse-

cum

utique
est
sint

nemo nostrum

ambi-

manifestum

qua ratione homines

;

in Spiritu

sancto baptizati

nam

et proprie in ipso solo

;

sancto Spiritu baptizati sunt qui crediderunt

quia

Joannes discrevit
baptizare,

et dixit, dicens, Se quidem in aqua yenturum autem qui in Spiritu sancto baptizet, 'Gratia et virtute Dei siint et hoc et occulta largiente et operante, niliilo miDiis autem

etiam in baptismate

Spiritus

et
iii

aquae;

praeterea

etiam in baptismate Spiritus

sanguine

proprio

'

Gratia et virtute Dei sunt et lioc] Aliquid hic deesse videtur,

alterius exemplaris
et virtute

quod absque
mus,
illis
:

ope
sunt,

restitui nequeat.

nisi dica-

ista

Graiia

Dei

pendere de prsecedentibus

proprie in ipso solo sancto Spiritu baptizati sunt, ut continua

lectione sic
tizati.

perducamus
:

Gratia et virtute Dei sunt.

nempe bapVe-

deinde sequatur

hoc

et occulta largiente et

operante.

rum haec sunt nimis anxia et coacta. Sustinebimus igitur usque dum in alium incidamus codicem antiquum, Rigaltius. Mihi quidem satisfieret, modo istud, sunt et hoc, cum sanchnn hoc
"

mutaretur.

DE REBAPTISMATE LIBER.
uniuscujusque. sicut declarant nobis
sanctse

297
scrip-

tuYX, quarum, per singula quoeque eoriim quae enar-

rabimus, adferemus perspicuas probationes.

IV.

Ad

quae forte tu, qui

novum

quid inducis,
iii

continuo impatienter respondeas ut

evangelio

soles, dixisse

Dominum, Nisi

quis demio natus fuerit

CcV

^. m.

^.

aqua

et Spiritu,

rum

Ex

non potest mtroire in regnum coeloquo manifeste apparet, illi baptisma solum
possit

prodesse,

ciii

etiam Spiritus sanctus inesse

baptizaretur, Spi-

super ipsuni enim

Dominmn, cum

ritum sanctum descendisse, factumque ejus atque

dictum pariter congruere, nec alia ulla ratione Cui responso mysterium istud posse consistere. nemo nostrum 'adeo ita insanus reperitiir aiit contumax, nt audeat contra
tradicere
iii
:

fas aiit

contra

scilicet,

rebus integris, et

verum conomni modo ita

si

Ecclesia gerendis, et secundum disciplinae ordi-

nem

perpetuo a nobis observandis.

Sed

in

eodem

novo testameiito hsec quse

in isto negotio deprelien-

dimus adunata, nonnunquam reperiantur qiiodam-

modo
si

divisa ac separata, et proinde disposita atque

sint

singula,

mutila, sed

quando etiam tanquam integra atque

per

singulariter solitaria, quasi

videamus utrum possint esse non

perfecta.

ali-

sint

Nam
circa

cum

manus impositionem

episcopi datur unicuisicut

que credenti Spiritus sanctus,

apostoli

Samaritanos post Philippi baptisma manum eis imponendo fecerunt, et hac ratione Spiritum sanctum
in
eis

eos contulerunt;
oravertmt^

quod ut

fieri

posset ipsi pro Actsviu.

'

nondum enim super quenquani eorum

autem baptizati erant in
Deo
ita

''deciderat Spiritus, ta7itum

'

adeo

ita

insanus]

An

legendum,
Q q

insanus ?

'

deciderat]

Reposuit hoc ex ipso fortasse codice desumptum

VOL.

298

DE REBAPTISMATE LIBER.
;

nomine Domini Jesu

resurrectionem,
Joan. XX.
22.

Dominus quoque

noster post

cum

insufflasset et dixisset apostolis

suis,

Accipite Spiritum sanctum^ ita

demum

largitus

eis ""Spiritum

sanctum [cum
Si quis

ita]

invenitur; quid tibi

non ab episcopo baptizatus si in continenti etiam manus ei imponatur, ita ut priusquam tamen accipiat Spiritum sanctuni, fuerit defunctus, utrum censeas salutem percepisse eum, nec ne? quoniam quidem et ipsi apostoli et discifrater,

videtur?

puli, qui

etiam

alios baptizabant, qui

etiam a

Domino
fuerat

^sint baptizati,
Joan.
39
vii.

non statim Spiritum sanctum acceerat,

perint, ^qui
clarificatus,

nondum

quia Jesus

nondum
gestum

sed post resurrectionem ejus, nec

id

mo-

dicum intervallum temporis, ^quo

tercesserit.

est, in-

Sicuti et
;

cum

baptizati sunt a Philippo

Samaritani
pro
dius.
''

donec Samariam rogati ab Hierusalem

Baluzius
descenderat
restituit

verbo

descenderat

Gallan-

Spiritum sanctum invenitur] Habet Rigaltius^

ita

demum

lar-

gitus eis Spiritum. ciim ita invenitur, Quid

aliter edidit Baluzius, nisi

tibi frater videtur.

Nec

quod Sanctum e codice fortasse addidit, punctum post Spwitum delevit. Sic vocibus, ut vides, dispositis illas cmn ita tamquam pro isto Sanctum perperam scriptas
et

uncis inclusi.

Edidit Gallandius largitus

quid tibifrater, videtur ?

eis

Spiritum sanctum.

Cum
3

ita ittvenitur,

Domino

sint baptizati] TertulliaDus lib,

in

de Baptisroo

Apo:

stolos tinctos
Illis vel

non invenimus

Domino, prceter Paulum.

Ibidem

prima

adlectionis, et exinde individucE familiaritatis prcE-

rogativa compendium haptismi conferre potuit. Rigaltius.

sit sint

Omihaud

a Baluzio additum quasi

importunum Gallandius,

cui

assentior.
'*

qui

nondum

erat]

Exciderit fortasse librario vox datus, quae

necessario addenda videtur ex \^ulgato interprete.

ratione citatur hic locus infra cap. xiv.

Ab eadem

Ubi videas notam Balu-

zianam.
5

Gallandi.
id

quo

gestum

est] For.

ex quo.

DE IIEBAPTISMATE LIBER.
apostoli descenderent ad
nereiit, et
illos,

299
ini])o-

ut

eis

manum

Spiritum sanctum per manus impositio'vel quoniam illo intervallo eorum non adeptus Spiritum sanc;

iiem in eos conferrent

temporis aliquis

tiim morte potuit intercipi,

Spiritus sancti defungi.
11011

et

defraudatus

gratia

Quod

liodierna

quoque die

potest dubitari esse usitatum, et evenire solitum,

ut plerique post baptisma sine impositioiie

episcopi

manus

de seculo exeant, et

tamen pro

perfectis

fidelibus Miabeiitur.

Sicuti jEthiops euiiiiclius, ciimAct.vi

Esaiam^'^^^'^

rediret ab

Hierusalem et legeret piOphetam

Spiritu,

et lisesitaret, suggerente

audita veritate a
est, et

Philippo diacono, credidit et baptizatus

aqua, Spiritiis

cum

Domini rapiiit Philvpascendisset de pum, et non vidit eum jam nwic ampUus eunuclms. ahibat enim viam suam gaudens ; ^quoiiiam ut animadvertis imposita ei inaiius non est ab episcopo, ut Quod si hoc admittis, Spiritum saiictum reciperet.
et sakitare esse credis, iiec opiiiioiii
refragaris,

omnium
proiiide

iidelium

iiecesse

est

confitearis,

autem

atque hoc latius tractatu procedit, etiam illud aliud

latius posse coiisistere
;

id est, ut per

solam manus
in

impositionem
homiiii

episcopi,

quia

baptisma
preecessit,

nomine
Spiritus

Jesu Christi Domini

poeiiiteiiti
;

iiostri

possit ^alio

atque

credenti
in

etiam

sanctus tribui

quoniam eos qui

vel a Baluzio
nisi vel

Cliristum cre-

dituri esseiit Scriptura sancta praedixit, oportere in

'

vel

quoniam] Omisit

additum Gallandius

omitintei'-

tere quoniam
vallo
^

ego malim,

quodam reponas.
1.

Hubes

quodam temporis

infra p. 304.

26.

habentur] Corrigendum haheantur.

quoniam] Assentior erudito

viro, qui

monuit legendum esse

h. e. hceretico.

quamquam. Baluz.
'*

alio

homini] Forfean legendum alieno homini,

scribit auctor.

Ut postea

Si vero ab alienis tradita fiierint

Q q 2

300

DE REBAPTISMATE LIBER.
Ita
iit

Spiritu baptizari.

et hi quoqiie
illi

non videantur

minus

aliquid liabere,
;

quam
sit

qui perfecti sunt

Christiani

'nec necesse

quaeri,

quale illud bapcoii-

tisma fuerit quod in nomine Jesu Christi simt

secuti.

Nisi forte in

illo

circa

eos qui tanturamodo in

fuerint, statuas
fieri,

quoque superiore tractatu, nomine Christi Jesu

etiam sine Spiritu sancto
si

baptizati

posse salvos

'aut iion hac sola ratione, sed

per manus impositionem episcopi Spiritum sanctum

consuesse praestari; aut etiam non episcopum dicas
Spiritiim sanctum ^solum esse largiri.
est,

Qiiod

si

ita

et potest

aliquid

horum

evenieiis

salutem ho-

mini credenti non praeripere, tu quoque ipse annuis

^quoiiiam

modo dimidiatum,
sit]

et

non ut contendis
^qua necessitas inid.

consiimmatum mysterium
*

fidei,

nec necesse

Reposuit nec pro ne Baluzius, improbante

Gallandio.
'

aut

non hac

sola

impositionem]
sic
:

Aliquid hic deesse videtur

:

nisi

totam clausulam
in

constituamus

Circa eos qui tantum-

modo

nomine Christi Jesu baptizati fuerint, statuas etiam sine

ant,

Spiritu Sancto posse salvos fieri

non hac sola ratione, sed

et

per manus impositionem

stari
giri.
:

episcopi, Spiritum

sanctum constiesse pr<E-

aut etiam non episcopum dicas, Spiritmn Sanctum esse lar-

Solum, hoc

est, sine

aqua, sine baptismo.

Esse

largiri,

hoc

est,

Spiritum sanctum dare posse etiam non episcopum. videlicet

iis

aliquem de minore clero. vel de

qui sunt minores clericis. Hsec

si

RiGALTius.

Legerim ego,

at

non hac sola ratione, sed

addatur

per &c.
3

solum] For. pro solum solitum est reponendum.

dum

quoniam raodo dimidiatum] Idem vir eruditus censet legenesse non modo dimidiaUmi tit contendis sed consummatur mystefidei.

rium

Baluz.

Non
20.

assentior.

Gallandius quidem conjicit

scribendum esse quonam modo.

supra pag. 297.
^

Malim ego quodam modo.

Vid.

1.

qua necessitas intervenit] Peculiari necessitatis causatione,

ciijus

exempla observavimus apud TertuL

videtur.

et

Cypr. RiGALTiUS.

Scribendum quia pro qua

DE REBAPTISMATE LIBER.
tervenit,
poeniteiiti

301
et

salutem
bomini.

adimere

iion

posse

credenti

Aut

si

dicis

Imjusmodi liominem

salvum non posse fieri, omnibus episcopis salutem 'adimimus, quos ita periculis quam certissimis adstriiigis,

ut omnibus hominibus

qiii

sub cura eorum

agimt, et bac atque illac dispersis regionibus ipsorum

infirmantur, per semetipsos subvenire debeant, ^quia
ceteri

idem

proestare

homines minores clericis qui periclitantur, hoc non possint; ne sanguis eorum qui

vacui de seculo exisse Yidebiintur, de

manu

episco-

porum necesse babeat

requiri.

V. Porro autem, ut non

ignoratis,

credeiitibus

bominibus invenitur Spiritiis sanctus a Domino datus sine baptismate aquse, sicut Actis Apostoloriim
continetiir
iii

buiic

modum: Adhuc loqiientePetroverha ^.. .

.

44

48.
aiidie-

hcEc irruit Spiritus sanctus super

omnes qui

hant verbum,

et obstiipefacti

sunt qui erant ex circiim-

cisione fideles

quotquot

simid venerant cum Petro^

Spiritus sancti effusiim
et

quia
est.

et

super gentes

donum

cmdiebant enim eos loqiientes linguis suis

magisti

nificahant

Deum.

Tunc respondit

Petriis,

Nimquid
et

aliqids aqiiam proJiibere potest ut

non baptizentur
siciit et

qui Spiritiim sanctum acceperunt

cepit eos baptizari in

nos f

prce-

nomine Jesu Christi. Sicut etiam idem Petrus postmodum de eisdem gentibus plenissime docuit nos dicens, Et
erit dubiiim,
niliil discrevit inter

nos eMct.

xv. 9.

ipsos, fide evumdatis cordibiis eorwn.

Atque boc non

posse sine

in Spiritu
;

sancto

hommes

sicut animadvertis baptizatos hos aqua baptizari aqua baptizarentur, ut satisfieret et priiis quam
^

adimimus] For. emendandum adimis.

quia ceteri homines minores clericis qui periclitantur] For.
ceteri

'

legendum, quia

homines minoris

cleri iis

qid periclitantur.

Habes supra

p.

293.

1.

18. in quocimqiie clero constitutum.

302

DE REBAPTISMATE LIBER.
ipsiiis

Joannis et

quidem

et hi sine

Domini preEclicationibus, quandomanus impositione apostolorum, et

'

quod postea adepti sunt, gratiam reproet emundatis cordibus eorum missionis acceperint Deus per fidem ipsorum etiam remissionem peccatorum simul eis largitus sit, ut hoc solum eis baptisma subsequens prsestiterit, ut invocationem quoque noniinis Jesu Christi acciperent; ne quid eis deesse
sine lavacro,
;

videretur ad integritatem ministerii et

iidei.

VI. Quod etiam, e contrario

jus, sunt consecuti ipsi
illi

latere tractatus hu-

discipuli

Domini

iiostri,

super quos jampridem baptizatos, postremo die Pentecostes supervenit Spiritus sanctus, voluntate

Dei

quidem, non sua sponte coelo lapsus, sed ad hoc

ipsum munus ^effusum, sedet super unumquemque eorum. Cum justi jampridem ut diximus baptismate Domini fuissent baptizati, sicut et ipsi apostoli, qui tamen omnes Dominum nocte qua apprehensus est,
deseruisse inveniuntur
:

et ille ipse, qui gloriatus est

fide,

perseveraturum se in sua
ipsius

Petriis,

et adversus

Domini pmedictum obstinatissime repugnavit, postremo tamen eum etiam negavit iit hac ratione ostenderetur nobis, quge medio teinpore quoquo modo ^contraxerant delicta, eadem b^c in eis ^fide postmo;
'

et

emundatis]
et
et

et sic

jmulo ante emundatis.

:

Ita Baluzius.

Ri-

galtius,

inundatis,

intermediis omissis

quod magis

placet.

Oxon.
'

emundatis.

Gallandi.

Edit.

Oxon secutus sum.

In

Baluziana typographus Parisiensis erravit.

eiFusum] Facile assentior eidem viro doctissimo, qui putat

reponi debere effusus. Baluz.

Sedens quoque pro sedet scribende Spiritu quod prsecedit, non sua

dum

videtur.

Dictum
intelligo.

istiid,

sponte,

haud
isti

Proxime post emendat locum Rigaltius

legendo
^

projusti.

contraxerant] For. contracta erant.

fide

postmodum

sincerata]

Ad

sinceritatem

reducta.

Mel

DE REBAPTISMATE LIBER.
dum
esse dimissa.

i303

sincerata per baptisma Spiritus sancti non diibie

Nec

ulla ut puto alia

ex causa apostoli

his quos in Spiritu sancto adloquebantur, praecepe-

rant ut

iii

nomine

Christi Jesu baptizarentur, nisi

quia virtus nominis Jesii super

quemcumqne homiqui baptizaretur prse-

Rum

baptismate invocata ad salutem adsequendam

ei

non modicam praeiOgativam

rat diceiis,

stare posset, sicuti Petrus in Actis

Apostolorum narcoelo qiiod^<^^ . 2.

7ios.
9,

Nec

eyiim aliiid est

nomen sub

datuin est liominihus^ in quo opo7'tet salvos fieri

Sicut etiam Apostolus Paulus aperit ostendens, quia Phii. .

Deus
illi

exaltavit

iiomeii

Jesum Dominum nostrum et donavit ad hoc ut sit super omne nomen, iit in
ccelestium et terlingiia
:

nomine Jesu omnes gemia curvent restrium et infernorum^ et onmis

quia quo,

confiteatur

Dominus

est

Jesus in gloria Patris

et

ille,

in

nomine aliquo errore consequeretur, tamen Jesu, licet in quandoque non proliiberetur rectum sapere, et errobaptizaretur, invocatum esset 'in

cum

rem suum

corrigere, et ad ecclesiam et ad episcosinceriter

confiteri

pum

venire, et

Jesum

iiostrum

coram bominibus, ut tunc cum ab episcopo ei maniis imponeretur, etiam Spiritum sanctum acciperet, nec
invocationem illam pristinam nominis Jesu amitteret,

qiiam nemini nostrum

et singularis,
si

licet

damnare:

""quiim

bsec niida

in errore sit constituta,

non posset ad

saliitem prsestandam sufficere, ne bac

ratione etiam ethnicos et bgereticos abutentes

nomen

Jesu, credamus ad salutem sine vera re atque intesincerum, quod

purum

et sine cera.

Infra dicet, purificato corde.

RlGALT.
^

in

nomine Jesu] For. nomen Jesu.

hsec nuda]

'

quum

Reponi hic oportere quamquam pro quum

existimo.

304

DE REBAPTISMATE LIBER.
Quam tamen
invocationem
ficlei

gra posse pervenire.

nominis Jesu, correctione erroris et agnitione

veritatis,
tionis,

et

abscisa omiii labe

prseteritse

conversarite per-

mysterio Dei circa ejusmodi homines

petratam, locum

quem

habitura non erat, obtinere

et postrerao in fide recta, et ad integritatem signi

non obesse, supplemento ejus quod deperquam utile est credere, et tot annorum, totque ecclesiarum, itemque apostolorum et episcoporum auctoritati cura bona ratione adquieprsestandain
erat accedente
;

scere

cum

sit

maximum incommodum
matris
ecclesiae

ac dispen-

dium

sanctissimae

adversus prisca

consulta, post tot seculorum

tantam seriem, nunc

insurgere.

primum repente
tus, et

ac

sine

ratione

Nec

enim propter aliud Petrus, qui jam fuerat

quid sentiret de

l)aptiza-

Domino ab

ipso

Domino

erat interrogatus, et veritate revelationis Patris cceMatth.

quod Dominus iioster non solum Christus, verum etiam Filius Dei vivi esset confessus, postmoduni eidem Christo prsedicanti de
lestis

in

eum

collocata,

sua passione refragatus esse monstratus

est, et

prop-

terea Satanas dici ostensus est; nisi quia futurum

erat, ut
pria, et

quidam tametsi variantes

in

in sententia pro-

claudicantes aliquando in fide atque doc-

trina,

cum

nomine Jesu baptizarentur, tamen

recorrigere
id

si

intervallo
sent,

quodam temporis

potuis-

non propterea a salute exciderent; sed quandoque resipuissent, integram spem salutis poenitendo obtinerent; prsesertim

quo
rent,

baptizari unusquisque
'aliquid tale

cum Spiritum sanctum, hominum debet, accipe;

designassent

eicuti

non solum

aliquid tale designassent]

esset, et

For. legendum, aliquid tale desig-

nandum

cum

sequentibus conjungendum.

DE REBAPTISMATE LIBER.

305

Petrum hoc passuni esse iii evangelio deprehendimus, verum universos quoque discipulos; qiiibus omnesMa.vc.xiv. jam baptizatis postea Dominus ^ii, qida vos scandalizahimini in me. Qui omnes, ut animadvertimus, correcta fide sua, post resurrectionem Domini
in Spiritu sancto

sunt baptizati

ut non immerito

hodie quoque credamus bomines correctos a pristino errore iii Spiritu sancto posse baptizari, qiii cum

aqua baptizarentur

in iiomine

Domini ^aliquod

sca-

bram babuissent fidem. utrum in totum quis iion sit baptizatus in nomine Domini nostri Jesu Christi, an vero in aliquo claudicet cum baptizatur ^baptismate aquae, quod minus
est,

Quoniam multum

iriterest,

dummodo

postea constet in veritate sincera iides

in

baptismate Spiritus, quod non dubie majus est. VII. Nec aistimes huic tractatui contrarium esse
:

quod dixit Dominus Ite, docete gentes, tmgiiite ^os^^^^.^ Quia in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. omnibus modis iii cum boc verum et rectum et ecclesia observandum sit, et observari qiioque solitum sit, tamen considerare oportet quod invocatio
nominis Jesu non debet a nobis futilis videri propter venerationem et virtutem ipsius nominis, in qiio no-

mine
aliquse

virtutes

omnes

solent

iieri

et

nonnunquam
Ceterum quo
se esse

etiam ^ab hominibus extraneis.

illa

pertinent
'

verba Christi, qui

negatumm

aliquod scabram habuissent fidern] Fortean scripserit Auctor,

;

aliquo scabram

hoc

est, aliquatenus, ut

apud Tertul. aliquo NuRigalt.

midas.

Quod si quemadmodum apud

'

quis malit aliquod scabram ferri certe poterit,

Virgil, os humerosque deo similis.

baptisraate aquee]
est,

Sic

emendavimus quod
quce.

in

MS. Remensi
extra Eccle-

prave scriptum
3

Baptismata ea

Rigaltius.
fidei
:

ab hominibus extraneis]

Non
R

domesticis

siam constitutis.
VOL. V.

Infra dicet alienis. Rigaltius.

306
dixit,
Matth.
^'^^'
vii.

DE REBAPTISMATE LIBER.
nec nosse eos qui
sibi

in

die judicii dicturi

essent,

Domine, Domine, nonne in tuo nomine propheet

nomine tuo dcemonia ejecimus, et in nomine tuo virtutes magnas fecimiis, respondendo eis
tavimiis,

in

etiam

cam

jurejurando, Qiiia

nunquam cognovi
:

vos

discedite

me

qui operamini iniquitatem

nisi

osten-

deretur

iiobis,

nonnunquam
fieri
?

etiara

ab his qui opera-

rentur iniquitatem, posse per nimiam virtutem nominis

Jesu etiam haec

'

Idcircoque debet in-

vocatio haec

nominis Jesu quasi initium quoddam

mysterii Dominici

commune

nobis et ceteris omni-

quod possit postmodum residuis rebus non profutura 'talis inyocatio cum sola permanserit. Quia post mortem ejusmodi hominis non potest ei quicquam omnino adjici vel suppleri,
bus
accipi,

impleri, alias

aut in aliquo prodesse in die judicii,

cum

illa

Domino

iiostro
;

quae

supra memoravimus coeperint

universi

exprobrari

qui

tamen

hodie, ut sibi his

modis subveiiiant quibus supra ostendimus, non possunt ab ullo

prohiberi.

hominum tam dure tamque

hsec ut soles contradices,

criideliter

Vm.
pulos, ac

Sed ad

opponendo

nobis, tunc ciim baptizarentur, integre ac recte disci-

non ut hos

hsereticos, esse baptizatos,

quod
illos,

ex persona ipsorum, et ejus qui baptizavit

:

sumas necesse est et ideo nos ad propositionem hanc tiiam non ut accusatores discipulorum Domini respondemus sed sicuti compellimur, quia necesse ubi et quando et quemadmodum unicuique est
;
;

nostrum salus

sit

prsestita, rationibus

Mnvestigemus.

'

Idcircoque] Vulgo idcirco qua.

For.
tali

Correxit locum Gallandius.

'

invocatione.

For. investigamus.

DE REBAPTISMATE LIBER.
Namque natum
esse
euin,

307

esse

Domiiium nostrum,

et

Cbristum
ejus
iioii

multis rationibus a

cliscipulis

immerito credi videbatur, quod ex tribu Juda, quod

ex genere David, quodque

set natus; et

Bethleem fuisquod pastoribus ab angelis, quoniam

iii

civitate

salvator

illis
;

natus esset,

eodem momento
et

fuisset

annuntiatus

quod

iii

oriente visa
requisitiis

ejiis stella sollici-

tissime fuisset a

magis
in

adoratus, et

illustribus donis et insignibus

muneribus hoiioratus
legis

quod puer admodum

disputasset

templo sedens cum

doctoribus prudenter et
;

cum

admiratioiie
ita

omnium
iiulli alii

quod cum baptizaretur,

ut

contigerat, coelis apertis

descensione Spiritus sancti,

et super euni mausione, testimonio etiam Patris sui,

itemque Joannis Baptistge

siipra

fuisset clarificatus

quod

bumanam
cum

niediocritatem corda et cogitationes

;

universorum intelligeret
valetudines
saiiaret
;

quod languores

et vitia et

potestate

maxima

ciiraret

atque

quod remissiones peccatorum cum evidenti quod dsemonia jiissu expellel)iObatione pra^staret ret, quod leprosos verbo mundaret, quod aquam iii
;

vinum convertendo convivium nuptiale admirabili quod csecis visionem restitiieret Isetitia amplificaret
;

aut indulgeret; quod doctrinam

fiducia assereret;

Patris

cum

omiii

quod

in loco deserto

de quinque

panibus
reliquiiB

quinque millia bominum saturaret; quod atque buccella) plusquam duodecim cophinos
;

implerent

quod mortuos pro sua pietate passim quod ventis et mari ut quiescerent imsiiscitaret peraret quod super mare pedibus ambularet quod Quibus rebus et virtutes omnes omnino perficeret.
;
;

hiijuscemodi compluribus factis ad claritatem ejus pertinentibus coiisequens esse videbatur, ut,
II

quemadmo-

308

DE REBAPTISMATE LIBER.
Judaei
cle

dum

Christo sentiunt, quod tamen de Jesu

nostro non credunt^ 'ut etiam ipsi

Christo

Domino

existimarent, ut talis et tantus nulla obita morte in

aeternuni
orbis in
deret.

^perseveret,

et

regniim

Israel

et

totius

perpetuum, quod non ^corriperetur, possi-

Unde etiam
;

Judaei ausi fuerunt

eum

rapere

et in
ille
^

regnum unguere, quod quidem necesse habuit

superfugere
ac propterea discipiili ejns arbitra-

bantur, quod nulla alia ratione vitam seternam his

prsestaturus esset, nisi primura ipse vitam

hanc tem-

poralem
nique
Marc.
31.
ix.

cum illa aeterna in se ipso continuasset. Decum conversarentur in Galilgea, dixit eis Jesus,
homimim
;

InciOit nUus hominis tradi in mcmiis ^

terficient

et in-

eum,

et

post triduum resurget

et contristati

sunt nimis, quia sicuti diximus longe diversum prius

animis ac mente conceperant.

Denique hic

fuit

etiam

Judaeorum sermo
se ipse
Joan.
34.
xii.

coiitradictionis adversus

eum, ^cum

illi

quidem doceret eos, et futura annuntiaret autem dicerent, Nos audivimus lege quia ChrisDelendum.

'

ut]

'

perseveret] For. scribendum, perseveraret

corriperetur]

Puto legendum esse corrumperetur. Baluz.

superfugere]

Hoc

certe

magis Deo convenit, quam subterfu-

gere. Rigaltius.
^

cum

esse

se ipse quidem doceret] Docebat se Christus, docens se natum hominem, crucifixum. sepultum, postea vero surrex-

isse ac revixisse.

Nam
in
:

totum

illud,

Homo

Christi, sive

Corpus

et

Sanguis Christi, Caro Christi, Crux Christi, ac denique omne

illud

quod pro nobis

homine

suo, conversatus nobiscum, fecit

dixitque Christus est

tus est.
Christi

historia Corporis et crucis Christi, Chris-

Eam
animo

qui sciunt Christura sciunt.

suo, corde suo,

qui gesta et

mandata

mente
illis

sua,

bene ac

fideliter conti-

nent, Christum in se habent. in

vivit Christus, et viviint in

Christo
sciunt,

Christum
iis

sciunt, ut Tertullianus dixit,

Alexandrum qui

de

qui Alexandri \-itam ?ive historiam scirent. Rigalt.

DE KEBAPTISIMATE LIBEU.
tus

309
qida

manet in oiternum, et quomodo tu Itaque altari oportet filium hominisf

dicis,

,-

fuit discipulo-

rum eadem hsec prsesumptio de Christo, prorimipente iu istuni sermonem incredulitatis suae Petro ipso duce ac principe apostolomm. Cum enim a Domino simul cum
et
ceteris fuisset interrogatus quidiiam

sentiret de ipso, id est,

quem

esse

eum

existimaret,

primo veritatem confessus fuisset, dicens esse eum Christum filium Dei vivi, et propterea beatiis ab illo judicatus esset, quod hoc non carnaliter, sed
per Patris coelestis revelationem adsecutus esset idem tamen, ubi coepit Jesus ostendere discipulis
suis quia oporteret illum

Hierosolymam

ire et

multa 3iatth.
ille

xvi.

^^'*''^"

pati a senioribus et sacerdotibus et scribis et inter-''*

fici

et post

diem tertium resurgere, nihilominus

^

verus Christi confessor post pauculos dies assunipto

eo coepit illum corripere dicens, Propitms sit tidi, Muah. Domino com71071 erit istiid : ita ut propterea audire a mernerit, Vade post me Satanas, scandalum mihi es,

xvi.

ob hoc quod non saperet ea qune sunt Dei, sed ea Quse increpatio adversus Peqiii^ sunt homiimm. eliixit adprehenso Christo, cum trum magis magisque
a muliercula conterritus diceret, Nescio qidd dicas, Matth. -neque novi te ; et iterum cum hoc idem diceret ad-etseq/
bibito jurejurando et tertio

maret, quoniam iion

'

Mevotans et juraiis adfirnosset hominem, et non semel

tibi

Propitius

sit tihi]

Comparative dictum videtur, Propitiora

adveniant. quasi fatum

suum Christus

narrasset discipulis. Ri-

GALTIUS.
'

neque novi

ie]

Cl.

Sabbatius in Notis ad Vers. Vet.

ap.

Italic.

"

Anonym. De Rebapt.

" quod dicas, neque novi te,"

Cypr. forte e Marco xiv. 68. Nescio vol. I. pag. 169. Quod ad S. Marcum,

apud eum Grsece

^

legitur,

ov8e

devotans] TertuUianus

dixit, devotamenta.

Xeyeis.

Rigaltius.

310

DE REBAPTISMATE LIBER.
eum
'negasset.

sed ssepius

Quod

coiisilium ei quo-

iiiam iisque ad passionem Domini perseveraturum erat, multo prius a Domino palam factum est, ut

nos quoque id non ignoremus.

Luc. xxiv.
19. etseq.

Deniqiie post resur-

rectiouem Domini unus e

^^^^^ mcestiis,

discij)ulis ejiis

Cleopas cuni

secundum errorem ommum condiscipulorum suorum, ipsi Domino, tanquam alicui ignoto referens quod contigerat, sic locutus est dicens, De
Jesu Nazareno, qui fuit proineta
dictis

j^otens in factis et

in conspectu

Dei

et

imiversi pojmli,
et

qnomodo
nostri
:

hunc tradiderimt

sacerdotes

principes

in

damnationem mortis et cruci eum fi.verunt Nos autem sperahcumis quod ipse erat redemptiirus Israel, Juxta quae, omnes quoque discipuli adseverationem

quoque mulierum,

qiise

post resurrectionem viderant

Domiiiiim, judicaveriint deliramenta, et quidam ipso-

rum
qiie
nisi

non crediderunt, sed dubitaverunt quitunc iiou interfuerimt, omnino non crediderunt, postmodum ab ipso Domino omnibus modis fuisviso eo
;

sent objurgati atque increpati.

oiFenderat, ut putarent
eiiiTi

Quoniam

raors eos ita

noii
;

resurrexisse,

quem

crediderant mori non debuisse

quia contra opinio-

nem ipsorum semel mortuus

fuisset.

Itaque quod

ad ipsos discipulos pertinet, neqiie integram neque

perfectam fidem habuisse his modis quibus retuli-

mus
Joan.
iv. 2.

inveniuntur

et

quod multo gravius

est,

est, sicut

iii

Evaiigelio cata

Joannem scriptum

etiam

alios

baptizabant.

IX. Prreterea, quid dicturus

es de bis, qiii 'ple-

rumque ab

episcopis

pessima? conversationis bapti-

zantur; qui tameii tandem,

For. negaret.

cum Deus

voluerit, in

'

'

plerumque] Valet itidem apud

aliofc

auctores sape.

DE REBAPTIS:\IATE LIBER.
scelerihiis
siiis

311
prorsus
statiies

convicti,

'etiam

ij>so,

aiit

etiam coinmuiiicatione privantiir?

Aut quid

de

eis qui

ab episcopis prave sentientibus aut impe?

ritioribus fuerint baptizati

quando non ad

liquiduiii

et integre, vel etiam aliter quain oportet, in tradi-

tione sacramenti fuerint locuti

certe aut inteiToga-

verint quid, aut interiOgautes a respondentibus an-

quod minime ita interrogari aut responderi debet; quod tanien non valde illam nostram reetam fidem Isedat, sed non tara ornate ut tu et composite isti quoque simpliciores homines mysterium iidei tradierint

dant.

Dicturus es enim utique pro

tiia

singulari

diligentia, hos

maxime
bile illud

eis

quoque denuo baptizandos esse, ciini res desit, aut obstet, quo minus inviolaiidei

divinum mysterium

intemeratum pos-

sint accipere.

Sed

eiiim, 'virorum optime,

reddamus

et

permittamus virtutibus coelestibus

vires suas, et

digiiationi divinge majestatis

proprias, et intelligeiites

concedamus operationes quantum in ea sit emoluEt ideo cum quod plerumque

integre et

mentiim, libenter

ei

adquiescamus.

salus nostra in baptismate Spiritus,

cum
si

baptismate

aqiiie coiijunctus est, sit constituta,

quidem per nos baptisma

uUa

tradetur,

sollenniter et per omiiia qnse scripta suiit adsignetur, atqiie sine

ullius rei separatione tradatur

etiam ipso, aut prorsus etiam

ipso, scilicet

communicatione privantur]
vel facto suo pes:

Etiam
sirao

Domino, privantur. quia

Dominum

negant, et ad Ethnicos transeunt

aut prorsus

etiam

ejiciuntur

ab ecclesia. Rigaltius.

Melius hic reposuit

Fellus etiam ipso mwiere, sed convenientius

cum
.

contigais ordine

pro munere scribendum

^

fuerit.

virorum optime] Antea legebatur vivorum

emendatio

facilis

et obvia.

Baluz.

312
aut
si

DE REBAPTISMATE LIBER.
a 'minore clero

per necessitatem traditum

'iit

fuerit,

eventum expectemus,
^aut a

aiit

suppleatur a
Si

nobis,

Domino supplenclum
;

reservetur.

vero ab alienis traditum fuerit, ut potest lioc nego-

tium et ut admittit, corrigatur

tus extra ecclesiam

quia Spiritus

saiic-

apud mate

haereticos,
constitiiti

non sit, iides quoque non solum verum etiam apiid eos qui in schissiint, sana esse non possit; '^idcircodoctri-

que poeiiitentiam agentibus coiTectisque, per

nam

veritatis

et

per

fidem

ipsoriim,

quae

postea

emendata
baptisniate

est, purificato
spiritali,

corde eorum, tantummodo

inanus impositione epi-

id est

scopi, et Spiritus

sancti

subministratione subveniri

debeat.

Signum

(\\xo(\ue fidei

integrum hoc modo et

iie

hac ratioue tradi in ecclesia merito consuevit;

temtiii

invocatio nominis Jesu, quse aboleri noii potest, con-

a nobis videatiir habita; quod iitique iion

oportet;
quee

quamquam
cesset

talis

invocatio,
fuerit,

si

nihil

eorum

memoravimus secutum
ac

ab operatione

salutis

vacet

dicente

unum
nis

esse baptisma necesse est,

enim Apostolo, invocatione nomiSi

Jesu perseverante, quia non potest a quoquam

quse semel invocata est auferri.

hominum

eam

contra decretum apostolorum geminare ausi fuerinius, nimietate prsestandi,

immo

superaddendi bap-

'

a minore clero] Presbytero, diacono, per necessitatem scilicet.

RlGALTIUS.
'

ut aut suppleatur a nobis] Si revalescat eegrotus. Rigaltius.

colligitur auctoris episcopatus.

Et hinc
3

aut a

Domino supplendum

reservetur]

Judicaturo vivos et

mortuos. Rigaltius.
*

idcircoque]

Recte repositum pro idcirco qiKE a Gallandio,

Vid. et infra.

ut supra p. 306.

DE KEBAPTISMATE LIBER.
tismatis studio
iioluit
;

313

si

ille

qui ad Ecclesiam revertitur

denuo

baptizari,

futurum

est ut

defraudemus

baptismate

spiritali

eum, quem putamus defraudanstatiies in

dum non

esse baptismate aquse.

personam ejus verbum audientis, qui forte adprehensus in nomine Cliristi statim confessus, ac priusquam baptizari aqua per-

X. Quid autem

mitteretur

ei,

'fuerit punitus?

Utrum

perisse
;

eum

pronuntiabis, quia

non

est

aqua baptizatus

an vero

aliquid extrinsecus patrocinari ei ad salutem existi-

mabis, licet non

cum

existimabis,

mini dicentis,
qui

aqua baptizatus? Quod perisse obviam tibi veiiiet sententia DoQiiicumijiie me confessiis fiierit coram Matth.
sit

x.

liominihus^ confitebor illum

171

et

ego coram Patre

meo

coelis est.

Quia

nihil interest
sit

utrum

hic "^ver-

bum audiens, an dummodo ipsum

coniiteatur
ipse
;

fidelis

qui confitetur Domino,

confiteri oportet,

Christum quem

quia

Dominus

pari

vice

confitendo et

confessorem suum apud Patrem honore

eum

martyrii sui, ut pollicitus est, exornet.

Quod

utique

non debet
aliquis, qui

latius

accipi,

quasi possit usquequaque

porrigi, quia potest Christi

nomen etiam

hsereticus

tamen ipsum Christum negat, confiteri ^cum Christus confiteatur, quodei prod esse minime possit; ^si quidem Dominus non seipsum in confessionem a nobis coram
quia in alium Christum credit,
'

fuerit punitus]

Occisus pro nomine. Rigalt.

'

verbum audiens] Catechumenus. Rigalt.

cum
si

Christus confiteatur]

For. scribendum,

cum

Christura

confitetur.
*

quidem Dominus non seipsum] Legendum, Dominus

no-

ster,

aut certe delenda est negandi particula.

Etenim

dixit

Domi-

nus, Qui

me

confessus fuerit. Rtgalt.

alium, sed seipsum.
s s

Legere malim, siquidem

Dominus non
VOL. V.

314

DE REBAPTISMATE LIBER.
clixit
;

hominibus deduci oportere

sine venerando

quod

sine ipso, et
fieri.

nomine

ejus

non potest
consistere

Et

ideo integrum ac sincerum et incontaminatum et

inviolatum

utrumque

debet

confitenti,
ille

nullo dilectu habito ipsius confessoris, sive

jus-

tus, sive peccator, perfectusque Christianus, an vero

etiam nunc imperfectus,qm

minum

coiifiteri

non
;

timuit.

summo discrimine siio DoNec est hoc contrarium

quidem tempus superat
;

superiori tractatui

quia

illic

ad corrigenda quse 'multa vel prava sunt

et

quo-

niam qiisedam concessa suiit ^ipsi tantummodo nomini Domini nostri martyrium autem non nisi in Et ipso et per ipsum Dominum possit consummari. idcirco neque Christum sine ipsius iiomine quis possit confiteri, neque riomen Christi sine ipso Christo ad confessionem cuiquam possit patrocinari. XI. Quapropter totus discernendus est tractatus
;

hic, ut possit maDifestior fieri.

Namque

invocatio
si

nomiiiis Jesu ideo taiitum patrocinari potest,

rite

suppleta postea fuerit

ita praedicaverunt.
Act. XV. 14.

quia et prophetse et apostoli

Ait enim Jacobus in Actis Apoaiidite,

stolorum, Viri fratres,

Simon

ewposuit quem-

admodum primum
biis

Deiis visitaverit accipere ew genti^

;

j^opidum nomini suo

et

huic consonant sermones

est,

prophetarum, sicut scriptum

Post

Jicbc

revertar, et

recEdificabo tahernacidum illud

(
'

David
et

qiiod cecidit, et
deniio erigam
et

demolita sunt ejus reaidificaho^

illud, uti ejequirant residui

liominum Deum,

omnes

gentes siiper quas invocatum est

nomen meum super

multa]
ipsi

'

Reponendum est mutila. Baluz. tantummodo nomini Domini nostri] H.

e. soli

ac nudae

invocationi Divini nominis in baptismo dato

hsereticis-

cum ab

aliis

tum ab

DE REBAPTISMATE LIBER.
cas, dicit

315

liominum,
tes

86

Dominus faciens hcec. Itaque et residui id est quidam Judaeorum, et omnes geuquas invocatwn est nomen Domini^ possunt
habent requirere

et necesse

Dominum

quia ipsa

invocatio nominis prsebet eis occasionem, vel etiam

imponit necessitatem reqiiirendi

Dominum.

Cum
trac-

quibus 'pr^ecipiunt scripturas sanctas, sive universas, sive

quasdam^ tamen audentius de veritate

quam cum gentibus siiper quas non est invocatum nomen Domini, id est Christi Jesu filii Dei
tare,
vivi.

sicuti

nec super Judseos, qui veteres tantum

scripturas recipiunt.
ris

Et ideo utriusque hujus genebaptizantur; hseretici vero

Christi,

homines, id est Judaii et gentiles, plene ut opor-

tet credentes pari

modo
in

jam

baptizati

aqua

nomine Jesn

in Spiritu sancto baptizandi sunt;

[""et

in Jesu,

tantum quod

nomen solum datum

salvos
fieri
si

est

sub coelo in quo oporteat

nos, nierito

mors contemnitur.]

Quoiio-

niam

sic

perseverent, salvi esse non possunt quia

iion requisiverunt

Dominum
;

post invocationem

minis ejus super eos

siciit et illi

^qui in eos Christus

qui forte credere noluerunt, de quibus

Dominus

ait,

Cavete ne quisvos in errorem inducat. multi enim venient Matth.

in no7nine
171

meo

dicentes,

errorem mduce^it.

Ego sum Christus^ et Et iterum ait, Tiinc

e&t, prcEcipi solet

^^"^'
si
cjidihid. 23-24.

'

praecipiunt]
et in

exponendum

Jesu

contemnitur] Verba quee uncis inclusi, ad alium

advecta,,

locum pertinuisse videntur. Certe aliena sunt, unde unde

ab isto loco.
3

qui in eos Christus qui forte credere noluerunt] Angli legenesse monuerunt. qui ob pseudo-Christos, forte credere no-

dum

luerunt.

Baluz.

Reponendum mihi quidem

^ &
2,

videtur, qui in eos

Christos forte credere voluerunt.

316

DE REBAPTISMATE LIBER.
Ecce hic
Christiis, aut
et
fiic,

dia^erit vobis,

nolite credere.
et

Surgent enim 'pseudo-Christi

dabunt signa magna
potesU etiam
illi

pseudo-ProphetcB,

et

portenta, ita ut errent, si fieri

electi.

Quas

virtutes

non

diibie

tunc
vi-

sub nomine Christi facient.

In quo nomine

quidam etiam niodo quasdam virtutes facere, prophetare sed certum est eos, qiiod ipsi non sint Christi, propterea ad Cbristum non pertidentiir
et falso
;

nere

quemadmodum
solo

etiam

si

quis desciscat a Cliri;

sto inhserens

nomini ejus
fidelissimus

qui iion

multum
aut

adjuvatur,
licet

immo

niagis

hoc noinine etiam oneratur,

aiit

fuerit antea

justissimus,

'clero

aliquo honoratus,

aut confessionis dignitate

prseditus.

Hi enim omnes negando verum Christum, iiitroducendo aut seqiiendo almm, cum sit nullus
omnino
alius,
iiihil

spei aut salutis sibi relinquiint.

Non

aliter

quam
;

illi,

qui coram bominibiis negave-

runt Christiim

quos negari necesse est a Christo,

non babita
versatione

ulla ratione

ipsorum ex prsecedenti conaiit

eorum aut sensu

dignitate

proinde

atque

ipsi

ausi suiit Cbristum, id est salutem

suam

abrogare, damnati
3iattL. X.

per bujusmodi

clausulam, quia

manifestissirae a

Domino dictum

est,

Quicumque me
et

33

negaverit

coram liominibus, negabo eitm

ego corani

Patre meo qui in cgpUs est. Ut verbum boc, Quicuni' que, etiam in clausula confessionis plenissime nobis ostendat, quod nulla conditio ipsiiis confitentis obesse
possit,
licet

negator

ille

antea Yel

hsereticiis

fuerit vel audiens, aut audire incipiens, qui

nondum

baptizatus

sit,

vel de baeresi ad veritatem fidei con-

'

clero aliquo honoratus]

Nempe,

episcopo, presbytero, diacono.

RlGALT.

REBAPTISMATE LIBER.
sit,

317

versus, vel ab ecclesia tligressiis ac postea reversus

et

tunc

cum

recliret,

priusquam

ei

manus ab

episcopo imponeretur, aclprehensus confiteri Christum

coram hominibus necesse habuerit

ad salutem patrocinari.
'

sicut iterum ne-

ganti Christum nulla propria yetus dignitas potest

Quodcumqiie enim

in lioiii

mine ultimum
illo

in

hac specie deprehensum

fuerit,

quis nostrum judicari necesse habebit, abolitis et

obliteratis
in

omnibus quse prius

sit
iit

gessit.

Et ideo cum

martjrio tanta
in

mutatio rerum in
veloci

momento

temporis,
universa,

re
sibi

perquam

possint mutari

nemo

blandiatur, qui occasionem ami-

serit gloriosai salutis, si forte se

ab ea excluserit pro-

pria sua ciilpa.

liter in aiigustiis

Sicuti et illa

uxor Loth, quse simi-

rerum contra pracceptum angelorum,

se respexit, et tumuliis salis facta

tantummodo post
est.

Qua ratione etiam ille haireticus qui confitendo Christi nomen trucidatur, nihil postea potest corrigere, si quid de Deo aiit de Christo male senserit, cum in alium Deum, vel in aliiim Cliristum credendo
confessor non Christi, ^sed solinomine quando et Apostolus consequenter dicat Et si corpus metim tradidero, ita ut e^urar igni, dilectionem autem non liaheam^ niJiil proQuia boc facto nihil proficit qui non habet ficio. dilectioiiem ejus Dei et Cbristi, qui per legem et
fefellit,

semetipsum

tario

Christi

Cor.xiii.3.

propbetas et in evangelio iu hoc

Diliges

modo

prsedicatur,
^/^

Dominum Deum tuum

in

in toto corde tuo, et

Deut.

5.

Quodcumque enim

homine ultimum] Quocumque legendum

conjecit Gallanclius^ sed sine causa, opinor.

'

sed solitario Christi nomine] An, sed solitarii Christi no?

minis

318
Matth.xxii.

DE REBAPTISMATE LIBER.
anima
tua, et in tota cogitatione tua.
iij)i

tota

et,

Diliges

37_4o.

^'^^^^^
iv.

tanquam
pendet

te.

In

his

ceptis tota lex

1

et proplietce.

enim duobiis prceSicut et Joannes

Et omnis qui diligit ea? Deo natus Sicuti est, et cognoscit Deum quia Deus dilectio est. joan.iii.i6. et Deus ait, Ita enirn dile^it Deus mundiim, utfilium suum unicum daret, ut omnis qui in eum credereU
Joan.
'

evangelista dicit,

^'

non

periret, sed haberet vitam cBternam.

Ut mani-

feste apparet eum, qui hanc diligendi nos et diligendi a nobis dilectionem in se non habeat, inani

confessione et passione

nihil

proficere.

'quam ut

ipsa apparet et constat hsereticum esse, qui in alium

Deum
quem
nium
tanti,

credat, sive

Christum alium

accipiat,

quam

Scripturae novi et veteris testamenti manifeste

praedicant, quse
et

patrem omnipotentem creatorem omejus sine

filium
eis

obscuritate
alio

annuntiant.
''expec-

Eveniet enim
tunc

ut

alii

ab

Deo salutem
filio,

demum

contra opinionem

suam a Christo

Dei
care
Rom.ii.

patris omnipotentis creatoris

maveriint, in poenam aeternam damnentur,

quem blasphecum judi-

Deus

coeperit

absconsa hominum, secundum

lo.evangelium per Christum Jesum, eo quod in ipsum

non crediderint

licet ipsius

nomine

abluti sint.

'

quam

ut ipsa apparet] Rigaltius censuit ita

emendandum

esse

hunc locum ut legatur

constet hcereticum esse.

nihil proficere qiiam ut ipsiim appareat et

Ego conjicerem legendum

Baluz.

esse quoniam

re ipsa apparet et constat.

Abesse mihi quidena videtur

membrum
cum ex
ita et alteri

orationis prsescribens, nil lucri facturum esse hsereti-

confessione Christi,

cum

constaret, ut alteri deficit dilectio,

est,

deesse fidem.

Porro fortasse scribendum

quum
illo,

et

ipsum apjyaret pro quam ut ipsa apparet.

expectanti] For. expectaiites

Sed supra pro

ut

manifeste apparet posuit Baluzius ut manifeste appareret.

*

; :

DE REBAPTISMATE LIBER.
XII. Et usque adeo omne
potest,
si

319

illud

hsereticomm bap-

tisma iiitercedente aliquo intervallo temporis corrigi

quis supervixerit et fidem correxerit, 'ut
in Evangelio

secundum Lucam ad discipulos suos locutus est dicens, Habeo autem Item secundum Marcum ad baptisma bajnizari. filios Zebedsei eadem ratione 'dixerit, Potestis bibere Mktc. calicem quem ego bibo, aut baptismate quo ego baptizor ^ baptizarif quod sciret liomines non solum aqua, verum etiam sanguine suo proprio habere baptizari

Deum

nostrum

^^...
x.
'

ut et solo hoc baptismate baptizati fidem integram et dilectionem sinceram lavacri possint adiita

pisci

et utroque

modo

baptizari

seque

tamen unum

baptisma ^salutis et honoris pariter et oequaliter consequi.

Quod enim dictum

si

est

a Domino, HabeoLnc.xn.50.

alkid bcqjtisma baptizari, hoc in loco iion ut seciin-

dum

baptisma, ac

sint

duo baptismata,

significat

sed alterius quoque speciei baptisma ad eandem salutem concuiTens donatum nobis esse demonstrat.

Quas utrasque species ab ipso Domino nostro

pri-

mum
*

initiari

et

sanctificari

oportebat,

ut

nobis

quoque
ut

alterutra,

sive

utraque species,

unum hoc
Fellus, ut

Deum nostrum
agnoscat qui in

in Evangelio]

Legendum monet
ut

Deum
""

ego scribere, ut

E. Baluzius vero, Dominus noster in E.

Deus

noster.

Malim

dixerit] Cor. dixit.

salutis

et honoris]

Etenim martyrii baptismate non solum

Rigalt.

salus eeternas vitse, sed et corona datur.

*

Quas utrasque

species]

Nimirum
Christi,

ante baptisma Christi aquse

non laverant: ante crucem

Sed improprie
dici videtur

sanguis non laverat. quod

utrobique accipiendum est de vi ac virtute spiritali, sive deifica.

a Christo ministrari aquse baptisma,
sit

cum

ipsi

Christo ab Joanne

ministratum.

Inde nata vanetas

scripturse initiari, pro ministrari.

Etsi hoc ferri

quidem

possit.

RlGALT.

320

DE REBAPTISMATE LIBER.
prae-

duplex salutiferum atque lionorificum baptisma

staret
;

et viae

qusedam unius baptismatis

sic

nobis

patefierent, ut aliquando impune aliqua illarum deesset, sicut in verbum audientibus martyribus impune aquse baptisma deest quos tamen certi sumus, si quid laxamenti habeant, etiam aqua solitos bapti; '

zari.

Itemque illis 'qui legitimi sunt fideles eifecti, impune deest baptisma sanguinis proprii quia baptizati in nomine Christi redempti sunt pretiosissimo sanguine Domini, cum utraque hsec ex uno atque
;

eodem
nici,
Joan.vii.
^
'

fonte procedant flumina baptismatis

sitit

Domi-

ut omnis qui

veniat et bibat, sicut Scripventre ejus currebant aqucB

tura dicit,
vivcB.

Flumina de

Quse flumina primum apparuerunt in Domini

passione,

cum de

latere perforato lancea militari san;

guis et aqiia manavit

ut emitteret duo flumina di-

versae speciei sed tamen ^ejusdem ac singulare latus,

ita ut

impleatur Spiritu sancto quicumque credens

biberit

ex utroque

flumiiie.

Htec enim de flumini-

bus his loquens ostendebat Dominus signiiicans Spiritum sanctum

Joan.vii.
39

quem
;

accepturi essent qui credituri

aiitem erat SpirituSy quia

erant in illum

^nondum

'

si

quid laxamenti habeant]

Si necessitas discriminis immi-

nentis aliquid laxaverit, aliquid temporis indulserit,

quod Cypriaadhuc

nus amat dicere, commeatum,

manendi. Rigalt.
'

et

moram

in seculo tantisper

qui legitimi sunt

fideles

efFecti]

Baptisraate in ecclesia rite

?

suscepto. RiGALT.
^

An

pro legitimi legitime scribendum est

ejusdem] For. idem.

'^

nondum autem

erat Spiritus]

In Evangelio Joannis in editione

vulgata legitur Spiritus datus.

extare in Grseco et subintelligendam esse

docti.

Sed hanc ultimam vocem non jam monuerunt viri

Quamquam
Baluz.

sunt aliqui qui putant illam esse

non neces-

sariam.

DE REBAPTISMATE LIBER.
Jesiis

3S1

Igitur dicens quemadmoclum generari potest baptisma, quod Apostolus unum esso prsedicat utique manifestum est illa ra-

nondum

erat clarificatus.

'

tione, ''quia diversee sunt species uniiis atque ejus-

dem

baptismatis ex uno vulnere piOfluentis in

aquam

et sanguinem.

cum

illic

duo

sint,

de quibus locuti

sumiis, ^baptismata aqiise, id est unius atque

species,

ejusdem

cum unum

esse debeat baptisma uniuscujus-

que

species, sicut plenius

sumus

locuti.
spiri-

XIII. Et quoniam videmur omne baptisma

tale trifariam divisisse,

veniamus etiam ad probatio-

nem

narrationis propositse, ne

videamur proprio sensu

et temere hoc fecisse.

Ait enim Joannes de

Domino
qui venit Joan.
vi.

nostro in epistola sua nos docens,

pe7' aqiiam et

Hic

est

sangiiinem Jesiis Christus. non in aqiia

et

tantum, sed in aqua

sanguine,

Et Spiritus
est veritas,

est

qui

testimonium perhibet, ^quia Spiritus

*

^quia

Igitur dicens
est,

quemadmodum

generari potest baptisma] For.

scribendum
baptisma ?
""

Igitur dicente te

quemadmodum geminari

potest

quia diversse sunt species] For. legendum qua.

baptismata aquse]

For. legendum, haptismata

aqu(je

guinis.

.
5

quia Spiritus est veritas]

Sic textus Graecus

Eamdemque

et san-

eariv

lectionem exhibet S. Ambrosius

lib. 3.

de Spirit. sanct. cap. 10.

cum

G^j.
alii

Christus est veritas consentiunt

At cum vulgata quee legit, ferme omnes Latini Patres.

Gallandi.
quia tres testimonium perhibent]

hujus auctoris qui

sexto in

comma

octavum Joanneum conjunctum

Locum integrum anonymi cum

Quod quidem
comperitur
la Criiiq.

suo exemplari legisse videtur excutit R, P. de Rubeis

V. C.

in Dissert. de trihus in caelo Testih. pag. 76.

argumentum

prse ceteris diligentissirae pertractasse

eruditissimus Soucietus contra

Simonium Remarq. sur

2.

de la Biblioth. des Aut. eccl. tom.

pag. 575

628.

Gallandi.

En

celebrem pericopen
V.

in capite quinto primae epistolse Joannis,

t

VOL.

322
tres

DE REBAPTISMATE LIBER.
testimonium perhibent, Spiritus
et

Aqiia

et

Smicolli-

guis.

Et

isti tres

in

unum

siuit.

Ut ex

illis

gamus, et 'aquam praestare Spiritum solitam, et sanguinem proprium homiiiibus prsestare Spiritum solitum, et ipsum quoque Spiritum prsestare Spiritum
solitum.

Nam cum
;

eifimdatur aqua sicuti et san-

guis, Spiritusetiam eiFusus sit a

Domino super omnes

qui crecliderunt
I^rio

utique et aqua, et Dihiloininus pro-

sanguine

tunc deiiide et Spiritu sancto possunt

Ait enim Petrus.

homines
Act.
ii.

baptizari.

Sed hoc

est

17

quod dictnm est per proplietam.

diebiis dicit

Erit

novissimis

Domimis, Effandam Spiritiun mettm siiper omnem carnem, et prophetahunt filii eorum et filice
eorum. etjuvenes visiones mdehunU
somniabimt,
et

seniores somnia

Et qiddem

siiper servos et super ancillas

effundam de Spiritu meo,

Quem

Spiritum in veteri
efFiise,

Testamento,
in

non quidem passim, nec

ciim
aliis,

sed

commmncatum
quosdam
a

aut etiam sponte insiluisse

honiines, vel induisse eos vel fuisse super

siciiti JNIoysi

eos deprehendimus.
Num.xi.17.

de septuaginta pres-

byteris

Domino dictum

esse animadvertimus,
te est, et

^^

auferam spiritum qui super

eos.

imponam
super

siiper

Propter quod etiam, secundum pollicitationem

alio

suam, Deus ^ab

fuerat,

ex

spiritu

qiii

Moysen

imposiiit

super

illos,

et

proplietaverunt in
apud

qualis sine interpolatione in sseculo quarto vel quinto

Afri-

cam apparebat
terris
'

quin et ad verbum consentiens

cum contextu
in

Greeco ad codices

MSS. nunc
est.

emendato.

Certe additamenti

nullum hic vestigium

prsestare

aquam

Spiritum solitam] Spiritum se supplevisse

viri

ex certa emendatione
Baluzius.
'

eruditi,

quem supra

laadaverat, ait

ab

alio]

An legendum

ah alto ?

Confer hunc Scriptur^e

lo-

cura.

REBAPTISMATE LIBKK.
castris,

323

quod Moyses ut homo

;

spiritalis ita contigisse

gaudebat

licet

ab Jesu

iilio

Nave, ut

luiic

rc4

in-

tercederet, invito suadebatur; et idcirco 'iion fuisse

permotus.

Porro autem in libro Judicum, item in

libris

Regnorum
fuisse

animadvertimus super plerosque aut

Spiritum Domini, aut insiluisse in eos, tanquam

Qiiod usqne adeo
ita

super Gothoniel, Gedeon, Jephthe, Sampson, Saul,

David, et ceteros

alios.

se

habet, ut Spiritus sancti sponte accedendi -ab eis

libertatem ac facultatem maiiifestissime nos

iius docuerit, diceiis,

Domivoccm
ita
Joan.
iii.

Spiritus

iibi

vidt sjnrat, et

8.

ejus audis^ et nescis

imde veniat aut quo vadat.

ut

idem Spiritus etiam super indignos quoque

sui

non-

nunquam
tia,

iiiyeniatur esse.

Non

utiqiie otiose,

nec

sine ratione, sed necessariie alicujus operatioiiis grasicuti

super Saul

fuit,

super queni factus est

Spiritus Dei et prophetavit;

tenipore, et

quamquam

posteriore

postquam recessit ab eo Spiritus Domini, postquam angebat eum spiritus malignus a Doquos ante assidue prsemiserat,
iit

mino, quoniam tunc ad Mioc postremus venerat, post

nuiitios

interficeret
i.

David; qui idcirco inciderunt in chorum propheta-Reg. rum et prophetaverunt, ne id quod jussi fuerant per-

i6.

quod admirabili ratione per voluntatem Dei Spiritum qui super omnes illos Qui Spiritus implevit fuit credimus operatum esse.
iicere possent aiit vellent
;

etiam Joannem Baptistam adhuc ab

su8e, et

iitero

matrisLuc.

i.

15.

incubuit super eos, qui

cum

Cornelio centu-Act.
Ita

x. 44.

rione erant priusquam baptizarentur aqua.

cohaeret baptismati

dum

hominum
;

Spiritus sanctus, aut

antecedit
'

aiit

sequitur

vel

cessante

baptismate
/"<///.

non
ab

fuisse

permotus] For. scribendum

ad
eos.

eis] For.

ad hoc] For. ad hunc.

t

324
aquce

DE REBAPTISMATE LIBER.
incumbit super eos
qiii

credunt

'

dat iiobis

consilium, quod aut ex integTO rite baptisma obserYare. aut forte dato a

quocumque

in

nomine Jesu

baptismate, supplere id

debeamus custodita nominis

exposuimus, sanctis-

Jesu

Christi, sicuti plenissiuie

;

sima iiivocatione
tot virorum,
ritate.

custodita praeterea tanti temporis,

veneranda nobis consuetudine et auctopars

disputationis

XIV. Quoniam autem prima

ter haereticos

hujus videtiir explicata, etiara sequentem ejus prop-

debemus attingere

quia perquam ne-

cessarium est
incidit

eum

tractarum qui ""semel in manus

non

prseterire,

ne forte eos

qiii

sunt simpli-

ciores ex fratribus aliquis hsereticorum versutia sua

audeat attentare.

Nam

quia Joannes dixit nos bap-

tizandos esse in spiritu et igni, eo quod addiderit

quidam desperati homines ausi sunt usquequaque pravitatem suam porrigere, et propterea homines versutissimi quaerunt quomodo sanctitatis baptisma ita corrumpant ac Tiolent, ut
dicens, et igni, idcirco

etiam evacuent, qui originem jam exinde trahunt

^a

Simone mago, multiformi

perversitate per \^arios

in Actis

errores
Acts
20.
viii.

eam

exercentes.

Cui Simoni Petrus

Apostolorum

dixit, Peciinia tua teciim sit in

perdi-

tionem, quia gratiam Christi ecvistimasti per peciinias

posse ^possidere.

Non

est tibi pjortio necjiie sors in serest rectitm

mone hoc. cor enim tiium non Et agunt isti baec omnia, dum

coram Deo.

fallere
;

cupiunt eos qui

sunt simpliciores aut curiosiores

'

et tentant

nonnuUi

datj For. dans.

'

semel] For. simul.

a

Simone mago, multiformi

p.

perversitate]

For. scribendura, a

Simonis magi multiformi

'^

jwssideri reposuit Baluzius.

Sed versio

Itala videnda est.

DE REBAPTISMATE LIBER.
non
sicuti
;

S25

illorum tractare, se solos integrum atque perfectum,

nos mutilatum et clecurtatum, baptisma

tradere

mox
ignis

in

taliter dicuntur adsignare, ut quam aquam descenderunt, statim siiper aquam appareat. Quod si aliquo lusu perpetrari

quod

potest, sicut adfirmantur plerique

hujusmodi lusus
est,

'Anaxilai esse, sive

possit

naturale quid
illi

quo pacto

hoc contingere, sive

exprimere

piitant

hoc se confalla-

spicere, sive maligni

opus et magicum virus ignem

:

potest in aqua

illi

tamen talem
perfectum

ciam et stropham
esse,

prredicant

baptisma

quod

fideles

homines,

si

coacti fuernnt acci-

pere, utique iion dnbitabitur eos id

quod habuerant
castris

amisisse

perinde ac

si

quis sacramento miles dicto

desertis suis castris, in

hostium diversissimis
;

longe aliud sacramentum velit dicere

constat

bac ratione

eum vetere sacramento exauctoratum esse. Item si hujusmodi homo rursus ad te redeat, ^utique hsesitabis utrum habeat baptisma nec ne, et tamen oportebit te huic quoque poenitentiam agenti quibuscumque modis potueris subveiiire. Est autem
adulterini

hujus,

immo

internecini

baptismatis,

si

quis alius auctor,

baereticis
liber,
^

tum etiam quidam ab eisdem ipsis propter bunc eundem errorem confictus
inscribitur
Plinius
lib.

qui

^Pauli

prsedicatio.

In quo

Anaxilai]

35. ubi de sulphure^ Lusit et Anaxilaus

eo,

condens in

calice novo,

prunaque subdita circumferens, exar-

descentis repercussu pallorem dirum, velut defunctorum, eiFun-

dente conviviis. Rigalt.

convivis pro conviviis ?
^

scil.

cap. 50.

Ad

Plinio

reponendum

est

utique hsesitabis utram habeat baptisma nec ne] Conferenda

est S. Dionysii Alex. Epistola

ad

S.

Sextum Romanum apud Euse-

bium
3

Hist. Eccl.

vii. 9.

Pauli prsedicatio] Ita vetus codex, Rigaltius posuit Petri, quia

in

hujusce scripti meminerunt Eusebius et Hieronymus

libro

de

DE REBAPTISMATE LIBER.
libro contra omiies scripturas, et

de peccato proprio

confitentem invenies Christum, qui solus omnino nibil

ad accipieiidum Joannis baptisma pene invitum a matre sua Maria esse compulsuni. Item cum quod baptizaretur, ignem super aquam esse visum
deliquit, et
;

in evangelio nullo est scriptum.

pora,
in

Et post tanta tem-

Petrum

et

Paulum, post conlationem evangelii

Hierusalem

et

mutuam

'cogitationem et alterca-

et rerum agendarum dispositionem, postremo Urbe quasi tunc primum invicem sibi esse cogniin Et quaedam alia hiijuscemodi absurde ac turtos.

tionem

piter coiificta

congesta.

omina in illum librum invenies Qui autem non ignorant Spiritus sancti
;

qu8e

Scriptoribus ecclesiasticis.

Angli reposuerunt nomen Pauli,

Rigaltii

et id

quidem recte. mutare oportuit, ut recognovit

Etenim quamvis observatio

bona

sit,

nihil

ipse Rigaltius in indice erratorum.

De

actibus Pauli vide quae notantur in historia Ecclesiastica Joannis

Clerici ad

annum

Christi 69.

. 3.

Baluz.

Ita vetus codex

Re-

mensis, teste Rigaltio, qui tamen Petri

nomen

reposuit

eamque

lectionem Rigaltianam retinuit in textu Baluzius,

tiat in notis.

licet aliter sen-

Codicis scripturam prsestiterunt quoque Oxonienses.

Et recte quidem, nam auctor anonyraus non erravit, ut putarunt SiquiRigaltius et Baluzius, PauUi praedicationem collaudans.

dem ex Clemente

Al. Strom. lib. vi. p. 639. et ex Lactantio

Di-

vin. Instit. lib. iv. cap. xxi.

discimus, Petri et Paulli prsedicatiofuisse,

unum idemque
modo

scriptum

quod modo sub

alterutrius,

sub utriusque nomine circumfertur.

omnia, qua Petrus
in

Digna sunt qua pro-

ferantur, verba Lactantii.

Magister Deus, inquit, discedens

et

futura aperuit
rant
:

illis

Paullus Romce prcedicavescripta permansit.

et

ea

pr^dicatio
iis

memoriam

Quae

sane maxime consona

perhibebentur, quae heic statim subdit

noster anonymus. Gallandi.

In Baluzii textu extat

Pett-i Prce-

dicaiio, improbante ipso Baluzio,

dum

in textu Rigaltiano Pauli

nomen ex
'

codice

MS.

recte reprsesentatum est, gestiente

tamen
est,

id mutare Rigaltio.

cogitationem et] Addidit hiec Baluzius.

An reponendum

et

mutuam cogitationum altercatwnem ?

DE REBAPTISMATE LIBER.
ipso Spiritu

327

qualitatem, intelligunt quod dictum est de igni, de

dictum
lianc

esse.

Nam
cum

in Actis

Apostolo-

Act. a. 3.

rum secundum

eandem promissionem Domini

descendisset Spiriillo

nostri, ipso die Pentecostes

tus sanctus super discipulos, ut in

visae

baptizarentur,
linguae

sunt

insidentes

super

singulos

quasi

ignis,

ut constaret eos Spiritu sancto et in igne bap-

tizatos,

hoc est eo

spiritu qui

esset sive ignis sive

quasi ignis.

Qualis ignis fuit qui in rubo ardebat et

;

riibum non comburebat

est

qualisque est
siciit
et

ille igiiis

qui

aiigelorum

spiritus,

Scriptiira

dicit,
siios

Qui

Ps. ciu. 4

facit Angelos siios spiritus,

ministros

ignem

ardentem,

Cui

cum

similis aut sociiis aut particeps

;

fneris, poteris

nullum ignem timere

nec illum qui-

dem
bit

qui antecedens

Domino

in die judicii conflagraeis

totum orbem

terrae,

absque

qui baptizati sunt

in

Spiritu sancto et igni.

Et hominibus quidem

Spiritus perseverat liodie invisibilis, sicut

dicit,

Dominus
fidei

Spiritus

iibi

vidt spirat, et nescis

unde vematJoan.m.s.
et

vel

quo vadat.

Sed

in principio

inysterii

spiritalis

baptismatis

hic

idem

Spiritus

manifeste

visus est et siiper discipulos insedisse quasi ignis;

item

coelis apertis

descendisse siiper

Domino

coliimbse

'similem. Qiioniam pleraque,

essent fatura, manifesta sunt, quse

invisibilia,

immo pene omnia quae tamen modo essent

nihilominus nunc quoque oculis et 'inhominimi vel ex parte, vel aliquando, vel in figiira sunt monstrata ad coiToborandam et confirmandam fidem nostram. Sed nec illud omiserim quod evangelium merito prsedicat. Ait enim paracredulitati
lytico

Dominus
tibi
'

T\o^tQ\\
;

ono animo

esto fili, dimit- u^uh.

\x.

tuntur

peccata

ut ostenderet fide

mundari corda

^'

similem] For. similis.

incredulitati] For. credulitati.

328

DE REBAPTISMATE LIBER.
Quam
ait,

ad remissionem peccatorum consequendam.

remissionem peccatorum consecuta est
Luc.vii.48.

illa

quae erat

mulier peccatrix in civitate

mittuntur
tibi

cui

Dominus

Disi-

peccata.

Et cum

coepissent qui

mul discumbebant apud semetipsos

hic qui peccata dimittit f

dicere, Quis est

acerbius Scribse et
Luc.
^*
ibid.

quod et circa paralyticum ait Pharissei obmurmuraverant

;

ad mulierem Dominus, Fides tua

vade in jmce.

te

salvam fecit
porro

Ex

quibus universis ostenditur, fide

;

emundari corda, Spiritu autem ablui animas

autem per aquam

festinantius

lavacri corpora

sanguine quoque

perveniri

per compendium

ad salutis

prsemia.

XV. Puto nos plene exsecutos prsedicationem Baptistse

Luc.iii. i6.

Joannis,

unde sermonem sumus

exorsi, qui dixit

ad Judseos, Ego qiiidem vos baptizo aqua in poenitentiam

;

qui autem post

me

venit^ fortior

me

est,

cujus

ego non

sum dignus

solvere

corrigiam calciamenti.
et
igiii.

Ipse vos haptizabit in Spiritu sancto

tror
1

Arbi-

autem

et Apostoli Joannis doctrinam nos

ait,

non

Joan.v.

8.

inepte disposuisse, qui

hibent^ Spiritus et
sunt.

Quia

tres
;

testimonium peret isti tres

Aqua

et

Sanguis

'unum

Nisi fallor

autem etiam
ait,

illud

explanavimus

Actv.etxi.

quod Dominus noster

vit

Joannes quidem baptiza-

aqua, vos autem baptizabimini in Spiritu sancto.

Praeterea existimo nos

non infirmam ^rationem redTueamiir tamen,

etsi

didisse consuetudinis causam.

posteriore loco id facimus, ne qui putet nos unico

articulo pr^esentem altercationem suscitare.

quam

haec consuetudo etiam sola deberet

et

Quanapud ho-

mines timorem Dei habentes

humiles pra^cipuum

locum obtinere.
'

umim

sunt~\

Sed conferas locum supra

p.

322.

'

rationem] For. ratione.

SYMBOLUM AQUILEIENSE.

VOL. V.

U U

ECCLESI^. AQUILEIENSIS,

REFERENTE mUEINO AQUILEIENSI,

^SYMBOLUM
^CREDO
visibili

in

Deo

Patre, omnipotenti, ^in:

et impassibili

'

ECCLESI^ AQUILEIENSIS]

.
:

Et

in

Jesu Christo,

Celebris fuit ecclesia Aqui-

leiensis, cujus

episcopus Theodorus ante

synodum Nicienam

in

Concilio Arelatensi sedit.

*

RUFINO]

Rufinus, qui hoc

symbolum Aquileiense
fuit

a majori-

bus accepit, exsistente sseculo

post Concilium Nicsenum, S.

quarto, vix qiiinquaginta annos

;

Hieronymo notus
p. 22.

dum

ipsi

Rufino notus

fuit

Paulus Petri Alexandrini, ineunte hoc sceculo

Vid. supra vol. IV.

martyris, discipulus.
2

SYMBOLUM]
sermonum
(in

Pergit Rufinus post principium Commentarii

scribere

sui in Symboliim
ipsis

hsec

Verum priusquam
diversis
ecclesiis

incipiam de

Symbolo)

virtutibus disputare, illud non impor-

tune

commonendum puio,

qiiod in

aliqua in his

verbis invemuntur adjecta.

In ecclesia tamen urhis Romte hoc nou

deprehenditur factum
illic

pro eo arbitror, quod neque hceresis ulla

et

sumpsit

exordium;

mos

inibi

servatur antiquus, eos qui

est,

gratiam baptismi suscepturi sunt, publice, id

audiente,

fidelium populo

Symbolum
autem

reddere.

Et

ntique adjectionem unius saltem

sermonis, eorum,

qui pf^cecesserunt in fide,

locis,

non admittit auditus.

datur.,

In

caeteris

quantum

intelligi

propter nonnul-

SYMBOLUM AQUILEIEXSE.
unico Filio ejus, Doniino nostro.
est

Qui natus
;

de Spiritu Sancto ex Maria Virgine

hcereticos

Crudoctrincp

hs

addita qiicEdam videntur, per quce

7iovellcE

sensus

crederetnr excludi.
in

Nos tamen

illum

ordinem sequimur,
suscepimus
p,

qaem

Aquileiensi

ecdesia lavacri

gratia

170.

edit. Paris. p. 17. ed. Fell. collatis

duobus

MSS.

Bodl. et Collegii

Magdal.
*

CREDO

in

Deo
in

Patre,
;

omnipotenti]

Proxime post

allata
ita

hsec verba
tradunt,

scribit

Rufinus

Orientales ecclesice omnes pene

umnipotenti.
in
in

Credo

uno Deo Patre

Et rursum

in

sequenti sermone, uhi nos dicimus,

eJuSj

Et

Christo Jesu unico Filio

Domino

nostro,

illi

tradunt,

Et

uno Domino nostro Jesu

Christo, unico Filio ejus. p. 171. p. 18. ed. Fell.

^

invisibili

et

impassibili]
ecclesicB

Ait

Rufinus

Sciendum quod

diio

isti

sermones in

Roman(E Symholo non hahentur.

illius

Constat

autem apud nos additos heereseos causa Sahellii

nostris Patripassiana appellatur, id est, qucB

profecto, quce
vel

Patrem ipsum

ex virgine natum
in

dicit, et visibilem

factum
talis

esse vel

passum

affirmat

carne.

Ut ergo excluderetur

impietas de Patre, videntur

hcec

addidisse majores, et
p.

invisibilem

Patrem atque impassibilem

dixisse.

173. p. 19. ed. Fell.

fini

In hujus vero Commentarii no" Credo in

'isima editione, qu8e

sita

Baluzianse editionis S. Cypriani appoeditor Benedictinus.

est,

annotavit

hsec

Deo

" patre omnipotente. Sic tres MSS. codices cum Remb. Erasm. " et Morel. et sic in sequentibus articulis, Christo &c. Pamelius " his
''

in locis

accusativum posuit, tum quia

aliis

sic

invenit in Frosic

beniana et in

duobus vetustis editionibus, tum quia

ha-

" bent tria apud Hieronymum symbola, et sic ipse Hieronymus " in dialogo adversus Luciferianos, uno loco excepto sic etiam
;

" ubique Augustinus.

Verum

Pamelii rationes probant

illiid

qui-

"

dem

in plerisque

Symbolis

dici solere,

Credo

in

Deum:

at

minime
eo mi-

" probant sic etiam extitisse in Symbolo ecclesiae Aquileiensis. " Quinetiam quo usitatior erat accusativus in Symbolo
;

" nus probabile

est, librarios vel incuria vel

de industria ablativum
si

" in hoc Symbolo posuisse.

At minime mirum,

cum
et in

reperi-

" rent ablativum, novitate oiFensi accusativum inseruerint.

"

QuamChristo

obrem codices
et

in quibus legitur Credo in

Deo &c.

" &c.

in Spiritu

Sancto &c. videntur mihi accuratius consue-

SYMBOLUM AQUILEIENSE.
cifixus

333

sub Pontio Pilato

et Sepultus,

'De-

scendit ad inferna; Tertia die resiirrexit a

mortuis

Ascendit ad

coelos,

Sedet ad dexest judicare vi-

teram

Patris,

Inde venturus
:

vos et mortuos

Et

in Spiritu

Sancto

^Sanc-

" tudinem ecclesiiE Aquileiensis retinere,

*'

quam

qui accusativum

usurpant. Hsec autem Symboli pronuntiandi ratio non videtur ab

" hac ecclesia adscita sine consilio fuisse, sed ut trium persona'^

rum Divinarum clarior esset distinctio ab articulis sequentibus, " Sanctam Ecclesiam &c." Sic editor Benedictinus. Et, ne diita

cam, interdum in Commentario suo

scribere

Rufinum, ut

in

Symbolo

ablativos pro accusativis invenisse videatur, constat fere

omnes
tarii

in articulo de Spiritu Sancto, qui

finem versus

Commenest.

positus est, in Spiritu Sancto priestare.

In codice Magdale-

nensi prioribus locis casus ablativus servatur. sed fine rautilus

Contra in codice Bodleiano his quidem

accusativi apparent.
^

locis,

perinde atque in

principe editione, quse Oxonii anno 1468, vel saltem 1478, prodiit,

Jesu Christo] Sic bis

eiFertur,

semel tantum, Christo Jesu.

variatur.
:

Similiter in
'

Symboli Romani exemplis

Descendit ad inferna] Ait Rufinus

Sciendum sane

est,

quod

in ecclesia

Romanee Symholo non hahetur additum, Descendit ad

Vis
1

inferna

sed neque in Orientis ecclesiis habetur hic sermo.

in eo

tamen verbi eadem esse videtur

p. 22. ed. Fell.
^

quod Sepultus

dicitur. p.

79.

quare prsepositio

Sanctam Ecclesiam] Proxime post pergit ostendere Rufinus, in haud addita his Symboli articulis fuerit.
in Rufini editiones

Hic vero vocem catholicam, quse post Ecclesiam

irrepserat, recte

omisit editor Benedictinus, hac nota adscripta,

et vet. edit.

" Pamelius addit catholicam ex Froben.

Hieron. sed

" deest illa vox in aliis codd. editis et MSS. nec a Ruffino explicatur, " ut ipse fatetur Pamelius." Sic ille, neque extat vox illa in principe editione, de

qua supra

dixi, etsi in scripto

Bodleiano apparet.

Cseterum paulo ante hunc

et

praecedentem Articulum in istac

et

editione Rufini Parisiensi p. 187. positum est istud, Sicut

in

Symholo

dicitur.

Et

regno ejus non erit finis.

Qui quidem Symlegitur,

boli Constantinopolitani articulus est.

Sed vero melius

334

SYMBOLUM AQUILEIENSE.
;

tam Ecclesiam

Remissionem peccatorum

^Hujus carnis Resurrectionem.

Ex
173.
Rufini Commentario in

Symbolum Collectum
187.

pagg. 171.
edit.

175.

177.

184.

185.

188.

192. vol.

I.

Paris.

Operum

Ruffini an. 1580.

cum
non

in

Pameliana

et Fellina, et Benedictina,
iii

tum

in aliis hujus

Commentarii
nulla
in

editionibus, Siicut

Evangelio dicitur,

Et

regno ejus

erit finis.
fit

Hoc

est,

apud

S.

Lucam,

i.

33.

Etenim mentio

hoc loco vel minimBe discrepanti?e a Romano Symbolo,

articulus de

quo

regno haud extat

neque idem Aquileiensi

Symbolo a nuperis scriptoribus attributus est. 9 Hujus carnis Resurrectionem] Ait Rufiaus
satis caute Ecclesia nostra
cceteris traditury carnis

p. 192.

Et

ideo

fidem Symholi docet, quce in eo quod

resurrectionem, uno addito pronomine tradit,

Hujus carnis resurrectionem.

Confer

p.

293. Caeterum a Symbolo

;

Romano
bilis,

vetere quater discrepat lioc

Symbolum Aquileiense
et

in

adjectione ad Dei Patris attributa verborum invisihilis et impassU

in

ponendo ex Maria Virgine pro

Maria Virgine,

in ad-

dendo post Christi sepulturam, Descendit ad inferna ; denique in Sequitur praepositione pronominis Hujus resurrectioni carnis.
Symboli Romani Exemplum vetustissimum ab Usserio archiepiscopo in Diatriha de Symholis p. 6. prolatum, quod quidem hic
a Rufino, et ab
aliis

auctoribus, firmatur.

CREDO
Sancto
et

in

Deum Patrem

omnipotentem

et in

Christum Jesum

Filium ejus unicum,

Dominum nostrum ;

qui natus est de Spiritu

est, et

Maria

Virgine, qui suh Pontio Pilato crucifixus

sepultiis, tertia die resurrexit

mortuis, ascendit in

coelos, sedet

ad

dexteram Patris, unde venturus

in Spiritu Sancto
;

est judicare vivos et mortuos.

Et

Sancta Ecclesia, remissione peccatorum, carnis

resurrectione

Tantum.

TESTIMONIA
DE AUCTORITATE
S.

SCRIPTURiE

-NICiENA.

TESTIMONIA
DE AUCTORITATE
S.

SCRIPTUR^

ANTE-NICJENA.
I

M.
si

PosuiT ecclesia vetus,

stris scriptoribiis, alios

nuperis quibusclam noseciitis,

creclis,
;

exteros

baud

nixam gulam
siae

esse S. Scriptura fidem Christianam

fidei

nec re-

existimandas

Scripturas.
erit

Quam rem

longe aliter se habere, facile

ex ejusdem eccleclarius ergo confu-

monimentis ostendere.

Quo

tetur plena periculi sententia, en tibi Testimonia de

auctoritate S. Scripturse, quse adhuc in libris primo-

rum Christianorum
cedunt.

exsistentia longo ordine hic pro-

' ^
Posterioris scribit:
6

Primus omnium

S.

Petrus apostolus

VOL.

XX

, ^

fine Epistolae

: :

336

ev
Geii:

' \ ^, \\8( , ' (

SoOeicrav
codcl. plurimi)
iSiav

TESTIMONIA DE AUCTORITATE

, <. ,
?,
DeiNCEPS
S.

PaULUS,

. . 38
iv
acl

eypa^^ev

ev

iTp\

Priori Epistola

'/

SoKi

Se

ayvoei,

caput secunduni,
apostolus.
S.

.
iii

Corinthios ait

eivai

}.

,2 Pet.
iii.

ypa-

15, 16.

ev

evToXal

el

1 Cor. xiv. 37, 38.

Coilferas
sibi asserit

JoANXES, vel potius ipse Christus, in EvanSe

gelio

,
/
;

quo

.. , -' ^^
S.

, .
in

ayiov,

^ ^,
ad

Joail. xiv. 26.

Clemexs Romanus,

Epistola

Corin-

thios

-}

ayy-

ypay^v

'

'.

yap

7povyv'

yap

avSpl

cap. 47-

173. edit. Jacobson.

S^CULUM .
S.

POLYCARPUS.

ScRiBiT S. Polycarpus Epistola ad PJiilippenses

y,
Trj

^ *

cap. 7.

^ , 8 . ^, ,^' ^ ^] ^ . , , ,
S.

SCRIPTURJi ANTE-NICyENA.

ev

eSlSa^el

Trepl

6 ^^/?

337

\6yov'

7,

^(
cap. 3.

eypa^^ev

eav ey/cJ-

SoOeia-av

. 508.

edit.

Jacobson.

yap,

^(1

ev

Joan.

iv. 3.)

Sia-

SLa

\oyia

Xiyyj

Ibid.

. 518.

S.

Iren^us.
salutis nostrce

enim per
venit

alios clispositionem

cogiiovimus, quain per eos, per quos evangelium per-

ad nos

quod qiiidem tunc

et

praeconaveriiiit,

postea vero per Dei voluntatem in Scripturis nobis

tradiderunt,

fundamentum

columnam
iii.

fidei nostrne

futurum.

Contra Hcereses,

lib.

cap. 1. p. 173. ed.

Bened. Venet.
stolos indutos
ea^

Tum

deinceps osteiidit Irenaeus, apo-

alto perfectam agnitionem hahidsse.

6

vayyXov,
. 7.

,, ^,
\
^

supervenientis Spiritus Scmcti virtute

Sv

190.

.
\
X6yo

A.6yo,

,
ait; 2.
^.

Ibid. cap. xi.

Prsevidens Spiritus Sanctus depravatores,et prsemunieiis

contra fraudulentiam eorum, per Matthseum

Cliristi

autem generatio

sic erat,

Ibid. cap. xvi.

}^), \
(Polycarpiis)
2

{. -

^ ,

338

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
Trepl

SiSacrKoXLag,

sebium Hist. Eccl.

S.

9,

cum,

.
,
tum
Sia

lib.

,,
v.

'.
6

airrjyyeWe

Epistola ad Florinum apud

Eu-

20. p. 360. edit. Burtoni.

Theophilus Antiochenus.
ayiai

oOgv SiSaaKovcTLV

/cai

ii.

cap. 22. edit. Benedictin.

Trep]

, ^, / ? , ,\eyei,
ctp -^

Ad Alltoll/-

Deiiide afferuntur ex S. Matthseo verba quaedam

, , ,
yero sequitur istud,

Ad Autolycwn

cap. 12. libri

iii.

cap. 14.

-^

\)

, -^
ii.

(quod prsecepit S. Paulus, 1 Tim,

2.)

Incertus Scriptor

De Canone
Et
cipia doceantur, nihil

S.

Scripturarum.

ideo licet varia siiigulis evangeliorum libris prin-

tamen

differt

credentium

fides,

cum uno
tione,

ac principali Spiritu declarata sint in omni-

bus omnia de nativitate, de passione, de resurrec-

de conversatioiie (for. addend. Domini) cum primo in discipulis suis, et de gemino ejus adventii
;

hiimilitate despectus,
vel despectui,

quod

fore...

{for. despectum,
{fo)\ secimdo)

quod

foret),

secimdum
I.

potestate regali preeclarum (prieclaro), quod futurum

est.

Apud

Reliquias Sacr. vol.

p.

394.

S.

SCRIPTUR^ ANTE-NIC^NA.
Tertullianus.

339

Qui ergo putaveris

que
ipsi

nihil nos

de salute Cacsarum

curare, inspice Dei voces, litteras nostras, quas ne-

supprimimus, et plerique casus ad extraneos

Apologet, cap. 31. p. 281. edit. Havertestes aifert Tertullianiis verba SS.

transferunt.

camp.

Ubi

Mat-

thaei et Pauli.

Nec mirum,si apostolus eodem utique Spiritu actus, quo cum omnis scriptura divinitatuin, et illa {for. divina,
est,

tum

et illa) Genesis digesta est,

;

eadem voce usus

midierem ponendo

qua3

virgini competat.

De Oratwne

exemplo Evse innuptae et cap. 22. apud ScripS. Pauli

torwn EccL Opuscida,

sunt in 1 Cor.
nus.
xi. 5.

vol. I. p. 114.

verba

quse interpretatus est Tertullia-

Cujus nullam volens esse discrepationem, Spiritus

sanctus uno nomine midieris, etiam virginem intelligi

voluit.

De

Virginihus Velandis, cap. 4. p. 175.

edit. Priorii, Paris. an.

1664.
est natura,
istis,

Dei
plina
;

est

scriptura,

Dei

Dei

est disciest.

quicquid contrarium est

Dei non

Ibid. cap. 15. p. 182.

Sed cederem

tibi, si

scriptura Pastoris, quae sola

incidi.

moechos amat, divino instrumento meruisset

De

Pudicitia, cap. 10. p. 5QS.

Prospiciebat Spiritiis sanctus dicturos quosdam,

Omnia
p.

liceiit

episcopis;
timiiit.

siciit ille

vester Uthineiisis
cap. 12.

nec Scantiniam
533.

De Monogamia,

Spectat Tertullianus ad
et Tito de
illos

tem Timotheo
(scil.

Paulum praiscribenmonogamia episcoporum.

sed de providentia Spi-

Reprobat etiam
S.

qui jubebant cibis abstiiiere,

iv. 3.)

Paulus

Tim.

340
ritus

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
sancti,

prsedamnans jam hsereticos perpetuam

despi-

abstinentiam prsecepturos ad destruenda et

cienda opera Creatoris.

De

Jejuniis, cap. 15. p. 55^.

Immo
facti

ne

ita

argumentareris, providentia Spiritus

;

sancti demonstravit

quidnam

dixisset,

Spectaculmn

sumus mundo ; dum

angelis, qui

mundum

mi-

nistrant, et

hominibus quibus ministrant (lCor.iv.9.)

tantse constantise vir,

Verebatur nimirum

ne dicam
iii

Spiritus sanctus, praesertim diafilios scribens, quos

Evangelio generaverat, &c. L.

cap. 7. p. 469.

v.

adv.

Marcionem,

In primis autem non videbor

ipse profitetur, aniraadvertam,

irreligiosus,

si,

quod

omnem

illum indul-

gentiam nuptiarum de suo, id est, de humano sensu, non de divino praescripto induxisse. De Ewliort. Castitatis,

cap. 3. p. 520. in
iii

quo capite

agit Tertullianus

de monitis

cap..7. 1 Cor. a S.

Paulo super matri-

monio

datis, ubi in

comm.

10. scribitur, PrcEcipio

non

ego sed Dominus.

Ut

opinor autem unius et ejusdem Dei utraque

est,

pronuntiatio et dispositio

qui tura qiiidem in

primordio sementem generis emisit indultis conju-

giorum habenis, donec mundus repleretur, donec

iiovse disciplinae

materia proficeret; nunc vero sub

emiserat,

extremitatibus
et revocavit

temporum compressit quod

6. p.

quod indulserat. cap.

et

521. Allatum
in colledo

fuerat a Tertulliano S. Pauli illud,

est.

Tem^ms

Superest ut

qui habent uxores, sic sint qiiasi

non liabeant. 1 Cor. vii. 29. Cupiditatem oinnium malorum radicem Spiritus Domini per apostolum proimntiavit (1 Tira. vi. 10.).

De

Patientia, cap. 7- p. 144.

Quis iiunc medullas scripturarum raagis nosset.

S.

SCRIPTUR^ ANTE-NIC^NA.
scliola?

341

quam

ipsa Christi

quos et

sibi

discipulos
;

Dominus adoptavit omnia utique edocendos

potius figuram vocis suae declarasset,
gieni glorise suae revelavit
;

et no-

bis magistiOS adornavit omiiia utiqiie doctiiros.

Cui
effi-

quam

cui

Petro, Jacobo, Joanni, et

postea Paiilo,

quem

paradisi

quoque compotem
aliter

fecit

ante martyrium?

An

et

illi

quam

sentiunt

scribunt, fallaciae magistri

non

veritatis?

Scorpiace,

cap. 12. p.497.

, ^.'
S.

*\

ycipf

),
.

Serapio Antiochenus.

Uerpov

Se

>^evSeirLypa(pa,

Apud Eusebium

Hist,

Ecd.

vi.

12.

404. ed. Burton.

Agens Sera-

pio in libro de Peiri Eva7igelio Pseudepigrapho baec

scribit.

Apud
ton.

^ ,
OvTOL
S.

POLYCRATES EpHESINUS.

''^'
.
24.

^edit.

Eusebiimi, HisL Eccl

368.

.
^,

Bur-

Clemens Alexandrinus.
(Paulo)

, , .
Trj

apa
2

(1 Cor.

iii.

),

,
lib.
i.

yap
cap. 6.

^
.
6

ya-

Potteri.

KaV

Pcedagogo,

.127. ed.

342

TESTIMONIA DE AUCTORITATE

yjiTwv

^^
lib.
ii.

cap. 10.

OeoSlSaKTOL yap

.
p.

?
454.

376.

confer et

ypaa

^ ,? . ^^ , 8
Stvomat.
lib.
i.

, ^.
238.
lib.
ii.

,
\
riyriTaL'
vii.

SeiKvvei,

\6yia
avyah. Ibid.

lepa

ypaa
cap. 20.

cap. 2. p. 433. et cap. 11.

^/

Trj

(emendat Potterus ^

^/,

ylaL

Se

ypa.

.^
ypaa
yiXiov

Se

Xyo SSaXv

.
Si

'7apy'^Lpv

yv^o
ypaa,

, , ^, yap

Ibid. lib.

, irapov
ypav

cap. 16.

894.

^, -

^^,

legend. Lowthius

yv ,

. ] ^ ^,
vult

') ( \

^,, ] Soyv
(conjicit

SSaaXa

Sylburgius)
6 'ipya

yup

Xoyoi

Trj

Ibid.

896.
(evangelistarum)

ayyXo SSXa,

^
S.

SCRIPTUR.E ANTE-NICiENA.

evayyeXtov. Posuisse hsec in Ifysuis

,
vi.

343

pofi/posibus

Clementem Alexandrinum

refert

Eusebius Hist. Eccl.

14. p. 409. edit. Burton.

S^CULUM

m.

^e

^.
^\

' ,, ' ] - ' ^ , '. PaRVI LaBYRINTHI FORTASSE SCRIPTOR.

pepa^iovpyrjKaai,
Se

Caius Presbyter,

/)?

Oeiai

Xeyovai

8 '
Eccl.
tor

, *
;

^e

??

, ^,
\

Trj

^
\

.,
^ .
377.
haereticos

? ^,

Sia

/cai

28.

^
y

, ? ^. ^ \'
Deum
esse

ne-

edit. Burtoii.

apud Eusebium Hist. Haec scribit auc-

contra

Christura

gantes.

voL. V.

SU

, .
EPTSCOPUS
(iUf

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
AUCTOR CONTRA Cataphrygas,
VIDETUR FUISSE.

AeSim

Se

crvyypaoeiv

7(

,
S.
;

86

iiri-

evayyeXiov

SuvaTOi',

evayyeXioi/

].
16.

Apud Eusebium,

Hist, EccL

344.

ed. Burton.

HiPPOLYTUS M.
Xeyeiv
elvai

Ei
TVaTepa
epei

, '/ , . ^] 8 ( , ,
^/
lis,

evayye\iK}]v

(Joail. XX. 17)

el

Se

^ CoJitra

evayyeXiov

Tfj

yap

Sei

(Act.

Apost.
6.

iv.

13. et 19.)

Hceresim Noeti, cap.

vol. I.
p. 60.

in Scriptoriun

Ecd. OjmscU'

ov

addend.)

yLv

^LyLvov, '/ yap

8],

^,

S6ya

/. ' ^8,

,] ,
^

, ,
S)]

Xoyv
ypaa\,

7yvv,al ?

iSlav

, ^ ^, 8 '
Soaa,
ayiov
'iSiov

, -, -

SSova'

Sia

Sa,
. 64.

Ibid. cap. 9.

S.

SCRIPTUR^ ANTE-NICiENA.

/
To
. 4.
}).

'^//,

100. edit.

Rom.

, " . ,
iv

/ ,,
111

345

Trj

Interpret.

an. 1772.

Martyres Christiani.
Libros Sacros apud Christianos temporibus
credereque, Divinitus iiispiratos esse, et dogmata
gionis contiiiere
retentos, a se
;

illis

receptos, evangelia ciim ceteris,eos esse quos se colere,

reli-

atque ad mortem usque amanter

nullis

prodendos et tradendos
suis

esse,

profitentur

Actis a Ruinarto collectis.

, ^,, , , ,
357. 394. edit. Amstel.

,
Trep\

coram judicibus

SS. Martyres in

Vide pagg. 87. 89. ^^Q.

OllIGENES.

Trj

seu Benedictin.

^ , ^
dio
libri iv.

' 8,
\
{f07\
p.

Oe

Prmcipiis,

156. edit. Delaruan.

.
)

Exor-

.
y

Ibid. cap. 8.

. 14.

346

^
8
cap. 10.

,' , ^ /, ', ^ 8 . , -,' /, , ' 38 88 ,

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
Sia

63

Ibid. cap. 9-

166.

KaV 7

Sh

(1 Cor.

16. et 13.).

^Iavvr]

, / ,, , . ' / ^ ^^ , , 8 . , ^, \
(MS.
;

167.

)
'
,

Ibid.

Ibid. Cap. 16.

174.

^^

{for.

Gaietan.)

TrapaSo^ov

Contva Cehiun,

lib.

i.

cap. 44.

. 360.

Confer cap. 48.

^'

'
.

-,

S^

455.

Ibid. lib.

iii.

cap. 12.

S.

,
.
761.

SCRIPTURi^ ANTE-NICiENA.
Se

Ibid. caj3. 45.

\oyov

in Eccegeticis suis super Evangelistas rjj

ipsorum credidisse se clare ostendit.

ille

. ' ,. 8
\
ev
OeLOiv

476.

, ',
.
4.

^ -.
Hoc

347

ypa-

Xoyoi,

Ibid.

lib. viii.

cap. 25.

yap

Comm,

in Proverbia

scribit

Origenes de MattbiOo noiinulla referente agens.

Et
ait

,
Sia

Commentario in Mat.,

EiVep

, ,,
tom.

8(-

XVI.

cap. 12.

, 734.

78 88]

^, ^ 8
.

cap. penult.

, ' ( ?. . ^
\]
&C.
Ibid. tom.

., ] '
Ibid.

^, ,
.

^1/'//

Trj

^ ,

i.

732.

XVII.
1.)

827.

Confer tom. XI. cap. 17.

(apud S.

Lucam

'
.

' ^,\ \
Homil.

'-

Sh

171

Luccim,

932.

(For.

aXV

Pj)

348
Ka\

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
ye

\(, 86 ^,
(Spectantur
3Iatt.

, ^.
134.

', .
iii.

tom.

XX.

Paulina ad

menti

-'
etiaiii

Philocal. cap. 2. Ubi, sicut

^^, .
cap. 29.

,. .
4.

(,
et

evayye-

Marc.
yap

* ' ] , Sap ^i.

7.)

Trj

171

Jocm.

tom. VI.

Cap.

18.

Ibid.

357. Prius allata erat Epistola

nonnullis Veteris Testa-

Romanos cum

libris.

yap

(iVllatum ibi fuerat EsaicB cap. 29)

]
iii

capp. sequentibus, ser-

monein ita instituit Origenes, ut non taiitum

brevissimis ipsarum
senteiitiis

SS. Scripturarum stabiliatur, sed omnibus

divina
inesse

virtus

summaque

utilitas

colligatur.

Ac

porro

ex mystici hujus se atque debere

inter
se

seiisus expositione conciliari pos-

statuit

nonnullas evangelistarum

discrepantias.

Vide
et

cap. 4. et

fin.

cap. 15.

et cap. 16. et init. cap. 26.

caput ultimum,

cum

Eclogis in Lucam, p. 95. ed. Venetae.

Attameii, quod

monet

S.

Pamphilus
qiiarto

in Apologia Origenis in illo ipso

opere, qiiod vel

id est, in

maxime

obtrectatores ejus accusant,

libro, sive in PhilocalicB

cap. 1. inter alia h?ec sunt,

yap

7rveuMaTi/ccei/,iiiterpretante

^^, Multa e^imiphn^a

quam
ea quce

sunt, qucB seciindum Jiistoriam vera sunt,

niidum sensum

contiiient spiritalem.

S.

SCRIPTUR.E ANTE-NICvENA.

349

AUCTOR COMPUTUS DE PaSCHA.

Spiritu

secundum Pauli B. apostoli sermonem, qui Dei edoctus retulit eos implevisse annos
(Act. Apost.
xiii. 20.).

CCCCL.

Ad

calcem Opp,

S. Cypriani, edit. Felli p. 67.

S.

Cyprianus.
implevimus
;

Nam

nos nunc de divinis fontibus

modicum, quod tibi interim mitteremus

rius et saturari

bibere ube-

copiosius poteris, si tu quoque ad eosdem Divince plenitudinis fontes iiobiscum pariter potaturus accesseris. Testimomorum lib. 3. sive Praefationis, p.

274. ed. Baluzii,

seii

Benedictin.
Epist.

In Apocalypsi Scriptura divina declarat.

LXIII. p. 108. Item beatus apostolus Paulus Dominicse inspirationis gratia plenus, Qui administrat^ inquit, semen seminanti^ et 'panem ad edendum prcestabit, &c. (2 Cor.
ix. 10.)

De

Opere

et

Eleemosynis^ cap.

6. p.

240.

Necnon

et ilhid consilium, frater carissime, utile

et salubre prospexi in exhortatione

tam necessaria quae niartyres faciat, amputandas esse verborum nostrorum moras et tarditates, atque ambages sermonis humani subtrahendas, ponenda sola illa, quse Deus loquitur, quibiis servos suos ad martyrium
Christus hortatur.

Praecepta ipsa Divina velut arma

pugnaiitibus suggerenda sunt.

tyrii^ p.

De

Eajliortatione

Maret

262.
est ista traditio
?

Unde

Utrumne de Dominica
veniens?

evangelica auctoritate descendens, an de apostolo-

rum mandatis atque

facienda esse
quae

epistolis

Ea enim
testatur et

scripta

sunt,

Deus

praemonet ad Jesum

Nave

dicens,

Non

recedet liber

350
legis

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
Jmjus ex ore tuo, sed meditaberis in eo die ac

nocte, ut observes facere

{Josue,

1.

8.).

omnia qiicB scripta sunt in eo Item Dominus apostolos suos mittens

cloceri,

manclat baptizari gentes et

nia,

ut observent

om-

quaecunque

ille praecepit.

Si ergo aut in evangelio

praecipitur, aut in

apostolorum epistolis vel actibus

haeresi
illis

continetur,

iit

a C|uacmique

venientes non

baptizentur, sed tantum

manus

imponatur in
138.

poenitentiam, observetur Divina hsec et sancta traditio.

Ad Pompeium
Crescens

Epist.

LXXIV.

p.

CmTA
:

Episcopus,
VII.
sanctissi-

Apud Concil. Carthag.

Crescens a Cirta dixit

In tanto coetu

morum consacerdotum
tissirai nostri

lectis litteris

Cypriani dilec-

ad Jubaianum, itemque ad StephaDum,

tantum in se sanctorum testimoniorum descendentium ex Scripturis Deificis continent &c. Opp.

qu9e
;

S. Cypria7ii edit. Baluz. p. 331.

Lucius

Thebeste Episcopus,
Haereticos blaspliemos

Apud Idem Concilium.

Lucius a Thebeste dixit
atque iiiiquos verbis
rabilia
variis
:

decerpentes sancta et ado-

Scripturarum verba, execrandos censeo et ideo

p.

exorcizandos et baptizandos esse. Ibid.

334.

NOVATIANUS.
Quandoquidem non tam Veteris quam etiam Novi
Testamenti Scriptiira Divina ubique ostendat illum
(Christum) ex Patre natum.

De

Trinitate seu

De

Regula Fidei, cap. 26. p. 201. edit. Jackson. Non utique ex Scripturamm coelestium vitio, quse

S.

SCRIPTUR^ ANTE-NIC^NA.

851

nunquam

fallunt, sed humani erroris priGSumptione, qua heretici esse voluerunt. Ibid. cap. 30. p. 2S2. Agitur hic de verbis SS. Joannis et Paiili Christum

Deum

esse declarantibus.

,
To
apud
tione

S,

DioNYSius Alexandrinus.
ayiov

ovu

-.
S.

evayyeXicrTa^
SiaOeaiv

Locos Evangelii LuccB

edita an. 1781.

Vet.

Pafrum Analecta,\ Q\\Qi\\^

pag, 115.

Gregorius Neoc^sariensis.

Scripturas, in

satus est,

^
S.

quarum

interpretatione Origenes verappellat Gregorius in Oraedit. Paris.

Paneg. ad Origenem, pag. 32.

Opp.

S. Gregorii.

DlONYSIUS ROMANUS.

Appellatione

],
De

nysius in

Novi Foederis designat DioEpistola adversus SabeUianos, apud S. Athascripturas

, ,
Episcopus.

nasium
ed.

Decretis NiccBnce Synodi, cap. 26. p. 231.

Montfaucon. seu Benedictin.

Archelaus Cascharensis
Sed
diligenter significat

et Spiritus {for. Spiritu) evangelista

Matthgeus

Domini

nostri Jesu Christi ser-

monem
p.

Videte ne quis vos decipiat, &c. {Mat. xxiv. 5.)

Archelaus in Disputatione cum Manete, cap. 25. supra

131.
S.

Methodius Tyrius Episcopus.

oTi
iv

VOL.

352

TESTIMONIA DE AUCTORITATE
Xoyoig.
6

, De

TlapayeL yap
(1
edit.

Cor,

vii. 31.)

EcVCerpt.

Resurrect,

. 2921.

Combefis.

Theonas Episcopus.
Interdum
et Divinas scripturas laudari {for. lau-

dare) conabitur, quas mira diligeiitia et largissimo

impendio Ptolemagus Philadelphus

stram traduci curavit
lium,
;

iii

linguam nooraculis.

laudabitur et interim evangedivinis.

apostolusque

(Paulus) pro

Vetus interpretatio Latina Epistoloi

in Reliqu. Sacr. vol. III. cap.
vii. p.

ejus

ad Lucianum

443.

sebiiim Hist.

, ', ^^ '.
odSev

^' '
S.
ev

Phileas Martyr.

^^-

7]

'

So

^,
yap,

p.

, ^ ^ ,
'

^ ^
"

Epist. (id Thmuitas

apud Eu-

Eccl VIII. 10.

560. edit. Burton.

Imp. Constantinus.

iayya\

, .

\
i.

(Constantinus M.),

yv
lib.

Oratwne ad Episcopos Niccenos, referente Theodoreto Hist. Eccl.

cap. 5. p. 25. edit. Valesii,

Yel cap. 6. p. 757. edit. Schulze.

S.

SCRIPTUR^ ANTE-NICiENA.

353

EusEBius Pamphili C^sariensis Episcopus.

Mi/^e/xia? ^yovv

^, .
magnum

TTOTe ore

,\
H.

,,

e^

,
SiSa-

eijXoyov

Xiyeiv

Epistola,
ihi

quam

in Niccea urhe scripsit,

Jiaberetur,

ciim

Concilium

apud Theodoretum

conservata. Ibid. cap.

vel 12. p. 781.

INDEX

D
PROPRIORUM NOMINUM, RERUM MEMORABILIUM, PHRASIUMQUE,
HOC VOL. QUINTO EXTANTIUM.

facere

luna
seu

dicitur,

Accenseo, 294

cum
54.

senescit,

decrescit,

Adam, 65. Addas ManetiSjSeuManichaei, discipulus, 42.

Arabionis castellum inter impe-

Orientem,

et for-

tasse Scythiam, provinciam sortitus est, 69, 191.

miam,

rium Persarum, et Mesopotain quo morabatur Manes, 48, 194.

iEgialeus, archiater nobilissimus,

et literis

Arbitrii libertas, 89,

118 122.

apprime eruditus, 72.

veri Israelitse.
et

iEgyptii,

non

se-

cundum Archelaum
construxerunt, 118.

Rabbi-

Arbor scientiae boni et mali, quid secundum Manetem, 62. Archelaus in Mesopotamia episcopus.

nos quosdam vitulum aureum

Anaxilai lusus, 325.

DispuTATio
additionibus,

ejus

cum
206.

Manete, ex editione Za-

cagnii,

cum

De

Angelis bonis et malis, 119.

et

Archelaus csedi

Manem
de Bap-

Anima hominum
aer est

animalium
61.

noluit, 27, 167, 199.

secundum Manetem,

tismo Christi minus recte disserit,

sumitur ex substantia boni Patris

178, 203. vid. Manes.

alius,

secundum eundem, transfusio animarum in

corpora, 58.

55.
alia

Archelaus

205.

Aquileiensis ecclesia, 331.

Ab Antichristo
De

profecta Manichaei

Aquileiense Symbolum, 333

331

doctrina, 192.

annulorum signatoriorum et si-

gillatoTiorum usu
78, 104. not.

apud

veteres,

,
116.

Assemanus (Josephus Simonius)

allatus, 19, 24.

impium ac facinorosum,
(Conf. 2 Thess.
iii.

2.)

simpliciores, 65.

Audiens verbum, 313.

VOL. V.

358
S.

INDEX PROPRIORUM NOMINUM,

passim.

AuGUSTiNus,
juvari
se

AdSancti

Capitula, Scythiani et Terebinthi

orationibus

opus, 187.

Cypriani optat, 251.

guis nesciat

Ceterum
haptis-

non

esse

Captivorum in finibus Persici imperii a militibus Romanis crudeliter exagitatonim, postea ve-

mum
lica,

Christi, si verba Evatige-

quibus Symholum,

illic

de-

fuerint? 233. Haeretico neque invocatio nec confessio nominis

Christi prodest,

historia,

313

318,

B.

redemptorum, (Fidem facit his rebus consimilis historia de septem captivorum Persicorum millibus apud Socratem H. E.
ro
a

Marcello

38

40.

Babylonia provincia penes Persas,

188.

VII. 21.)

Caschar urbs Mesopotamiae; heec

et

Baculus ex ebeno a Manete

tatus, 14, 71.

ab

Archelai sedes fuisse \'idetur.

alytarchis et sacerdotibus ges-

Confer

8, 9,

cum

19, 20, 25.

Cataphrygae seu Montanistes, 106.

Baluzms(Stephanus),286,288,289.

Catechumenis mysteria

fidei

non

Baptismus, 183. reticorum in

Baptismus hse-

liquido exponi solita, 204.

quo

illis

in

aquam descendentibus, statim super aquam ignis appareat,

325.

Cavius (Guil.), 284, 285, 287, 290. Chaldseorum linguam, quse, teste
Abulfaragio, Syriacae dialectus
est, ait

mali

tunc

dimittuntur,

Archelaus, ne in

nume-

cum

se bonis et justis, per

quos
sint,

rum quidem aliquem

19, 20.

duci, 134.

in ecclesia peccata dimittimturs

CharrEe urbs Mesopotamise, 8, 9,

Christi cognati, 170.
Christi criLx, 162.

quamvis a malis baptizati

intima caritate conjungunt, 221.

De
S.

Hseretico

Baptismo

agit

AuGUSTiNus, 209

280.

Christianos ac Judaeos, et Gentes,

et

ANONYMUS
328.

SCRIPTOR,

29I

eundem malum deum

docebat Manes, 67.

colere

Barba sacerdos Mithrae^ 134. Basilides, 138. tempus quo

ruit,

Christus Dominus,
126, 127, 138, 169
flo-

180, 181,
expo-

53,

121,

196.

ejus

182, 183.
aliquae
sti,

Dei nostri Jesu Chrirationes, quibus

de
197.

opinionibus

Barbarorum,
ille

291, 306.

concludebatur a discipulis
esse,

Bellum Persarum ad Carrhas, 98.

Bigotius (Emericus) diligentissi-

Christus
sitae,

pulchre

mus

De

Italicarum bibliothecamm

307, 308. circumcisione, 153

155.

perscrutator, 16.

Claudius rhetor quidam, 72. Cleobolus, seu Cleobulus, rhetor

Braccis bicoloribus

vestitus

est

Manes Persa, 71. Buddas idem quiTerebinthus, 188,

C.
Cacciari (Petrus

quidam, 72. In quocunque clero

constitutus, 293.

minoris

cleri,

301, 312.
tus, 316.

clero aliquo honora-

Thom.) Archelai

In Coenobii Casinensis bibliotheca

Acta tuitus

est, 24.

multa veterum scripta a se

in-

Callistus Marcelli servus, 48.

venta in Vaticanae ornamentum


RERUM MEMORABILIUM, PHRASIUMQUE.
transcribi
17

359

curavit

Zacagnius,

turae statuebat

Manes, 45, 48,

77, 163, 168, 186.

Concilium Arelatense, 210.

Corbicius pristiniim Manetis no-

men, 190. Corpus a malo Deo conditum, et e tenebrarum materia, secundum Manetem, 49,59 61.

Electi

septem inter Manichseos,

Per manus impositiodatus
Spiritus

60, 64.

Episcopi

nem

episcopi

Cretas usus in

sigillis,

78. not.

Sanctus, 297.

ordine aut etiam

episcopi
privati,

S. Cypriani

anima

pacifica,

209

communione
311.

213,251.
S. Cyrillus episcopus Hieros. 23.

Diodorus presbyter
vici

epi-

scopo res
142.
S.

sui notas facit,

Paulum ordinasse miArconf. vol. iv. 205.

D.
Descendit ad Inferna
sis
.

nistros et episcopos scribit

Aquileien-

chelaus, 185.

Symboli

articulus, 332.

Evse

lapsiis, 124.

Diaboli pater quis, 123

126.

Evangelium Scythiani
thi,

et

Terebin-

Diaconi, 185.

187.

Dicare fortasse pro verbis contendere a rudi interp. positum, 134.

Imp. Diocletiani rescriptum de

Manichseis, 205.

Fellus (Joannes)
283, 286.

Oxon. episcopus,

Diodori vicus
141.

in

Mesopotamia,

Formarum

eductio ex materia, 53.

G.

Diodoriades presbyter, 33. Diodorides castrum, 7, 32.

Imp. Galerii Maximiani rescrip-

Diodorus,
pagi,

aliter

Trypho, presbyter

TUM

de Manichaeis, 205.

ad quem Manes confu32, 33, 141, 162, 163,

Gallandius, 19

23.
quidem inducunt

Gentiles multos
git, 7, 8,

184.

deos, sed unanimes, 90.

Discipuli

Domini de futura pas-

Georgii (Aug. Ant.) Alphabetum

sione ejus increduli, 305

310.

Tibetanum, 20.
Gratia Dei intrinsecus operatur,
116.

Diversoria vel hospitia in finibus

Persise a Marcello constructa,

42.

H.

Donatistse 254

256,263,267,268.

Haeretici, 138, 142.

Dracones, signa, labaros ante im-

Hieretici

Manetis
esse

vitae

peratorem gestatos, 137. {a clabarum, quem dicunt draconera,

in speciem crucis Dominic(B exaptat,

parcendum

omnino admonet Ar-

chelaus, 141, 167.

Jonas

episcopus Aurein Glossario

Hegemonius. Ei nonnulli, aiictorem Heraclianum habentes,

Archelai

lianensis a
V.

Meursio

Disputationem
attribuunt, 4,
13,

cum
16,

excitatus.)

Manete
24, 30.

Duces et alii imperatorem venientem praecedunt, 137.

Duo

esse principia ingenitse na-

Hermce Pastor, 339. Hermias, vel Hermaa,

Manetis

360
70, 191.

INDEX PROPRIORUM NOMINUM,

prsediti sunt. permitti docet

discipulus in iEgypto versatus,

Ar-

Hierarchicus ordo in ecclesia a

Paulo constitutus, 185, 186. Vox Negat Archelaus

Deo

.
321.
et

chelaus, 80, 89, 119, 120, 122.

Librorum sacrorum diligens custodia apud Christianos, 193. Voces et a vet. interprete Archelai

posse esse homousion creaI.

Latino inter

turam, 121.
Ignis

se confusse, 57. not.

secundum Manetem omnia absumet, 67.

e.

in fine

Ignis in die judicii, 327.

Imaginaria lex Mosis, h.

115.

typica,

Locus requietis pars inferni, 150. Luminaria cseli a bono Deo condita fuisse ad purgandas in ipsis animas putabat Manes, 54. Lux nomen Dei boni secundum Manetem, tenebrse autem mali,
49. conf.
I

S. Joannes, apostolus et evangelista,

Joan.

i.

5.

164.

maximus evangelistarum, Affertur sine commate

i

Lysimachus et Alexander mundi imperium tenuerunt, 92.

septimo capitis quinti in

V. 6. 8,

Joan.

Joan. xix. 34. de

M.
Malos homines adecclesiam Christi
in

martyrio

baptismo exposi-

tum, 320, 321. Jubaianus, 209, 210.

Judsei spreto evidenti prophetise

non vere pertinere nusquam non RESPONSis suis ad episcostatuit

pos

Augustinusj

nec

adventum Domini pernegant, 155 160. quo tempore principes ex Juda esse coeperint^ et quando rursum defetestimonio

peccata posse eos dimittere, 221.

Mamachius (Thomas Maria)

tus, 25.

alla-

Manes,

seu

Manichseus,

prius

cerlnt, 159.

Corbicius.

Praeloquitur Zacag-

Justi ante legem a

109.

Deo datam,

nius de Archelai
putatione, 4

cum

eo Dis-

K.
Keilius (Car.
tus, 23.

35.
et

Manes Mar41

cellum doctrinae suse conatus

alla-

Aug. Theoph.)
L.

est

laqueis

iiretire,

47.
alibi.

Deos duos, bonum ac malum,

statuit, 48, 49.

seepe

Labari, vexilla ante imperatorem

gestari solita, 137.
vid.

Marcellum
teria

adit, 70.

quali ves-

Draco-

titu indutus, 70,

71.

Ex ma-

nes.

prius

subsistente

Deum
creato-

Labdacus Mithrae filius cum Parco adversus Terebinthum disputabat, 188.

res condere

Manes

statuere vi-

detur ; sed et

hominum

rem
allatus, 23,

Deum

esse negat, 77.

ad-

Lardnerus (Nathaniel)
25.

venit

ad Diodori vicum, 141.

seii scelera,

Malos actus,
et

dam-

Legem

prophetas
-^4,

respuebat

nat,

83.

se

Paracletum esse
potestatem ope-

Manes,

7(5, 205
Libero arbitrio omnes, qui ratione

\.

143, 144, 147.

dixit, 123, 194.

oppositum

randi miracula sibi

bat, 133, 134. Etsi

non vindica-

Novum Tesejus

tamentum amplectereturj


RERUM MEMORABILIUM, PRASIUMQUE.
tamen loca aliquot abjudicabat,
143,

361
capessunt,

tianam
13' 37

religionem

170, 171.

incarnationem

Christi negat, 53, 169.

Origo
Frag-

Ministerium mortis quomodo lex

fataque ejus, 190

195.

Mosis appelletur.
Mithras Dei
134.

etc.

mentum
205.

hujus

Disputationis,

nomen apud

Persas,

ex S. Cyrillo desumptum, 198

Manichsei in
corpora animse
constituunt,

Morris
alia

(J. B.) 7.

Moses, ut

homo

spiritualis

gaudet

transmigrationes

contigisse

Spiritum

propheti-

58

63.

panem

comesturi

cum
Moses
vitee
tio,

presbyteris

LXX,

prius orant, 60.

prophetas Vet.

Christi figura;

323. ejusque

Testamenti respimnt, 63. dexteras sibi occurrentes cur invi-

cum

Christi vita compara-

cem

dent, 51.

160162. Lex Mosis tanquam

que eo

lucerna, us-

Manippus, unus e quatuor judicibus disputationi Archelai cum Manete praefectis, 36, 173.
Marcellus
vir

dum

sol verus oriretur

sed non ideo abjicienda lucerna,

veluti contraria soli, quin potius

Maranus (Prudentius), 288, 289. apud Mesopotamiam,

optimus ac ditissimus, captivis
tis

comperto ejus usu, etiam

gentius servanda, 156.

dili-

Mundos

alios

praeter

hunc

esse

septem mille

et

septingen-

docebant Manichaei, 61.

cuncta affatim ministravit,

Mysteriorum
no

liber,

quem

Scythia-

vulneratosque sanitate recuperata

scripsit Terebinthus, 187.

ad patriam remisit, 36
Conf. Captivorum.

41.

Re-

N.
Nazareni, hseretici, 253.

spondet Manetis

epistolse, 47.

stolam exuens circundat ea Ar-

Newman

J. H., 368.

chelaum, atque osculis eum defixus amplectitur, et inhceret, 141.

Nimius, 306.

nimis, 308.

O.
Offectura, 224.

Disputationem

Archelai

cum

Manete vult
bi,

excipi atque descri-

Omophorus

quis

secundum Ma-

141.

petrae similis in nulla

netem, 52, 53, 57, 67.

Origenes. Multaplura in S.Scriptura
esse,
tit,

re

movebatur a Manete, 166.

Marcionem et Valentinum, et Basilidem memorando simul conjunxerunt multi scriptores, 138.

S.

secundum historiam vera

quam nude spiritualia, sensalutare, 166,

348.

Maria Virgo, 326. Dei genitrix ab Archelai Latino interprete

nuncupata, 128.

Osculo sancto

Oudinus
289.

(Casimirus)
P.

284, 286,

6 ,
sus
206.
Derelicto

Mesopotamicum Concilium adver-

Manem,

33, 195.
ets

nevre

Paganus, 254. Paracletum, seu Paraclitum, qui

a Jesu mittendus erat, se esse

58. vid. Manichaei.

et

Metalla Forensia,

Proconensia,

affirmabat Manes, 73, 103, 132,

167, et
alibi.

militice

cingulo

Chris-

Paracletum venisse,

cum

apostoli

362
adhuc essent

INDEX PROPRIORUM NOMINUM,

in vivis, docet

Ar-

more precibus,

jejunio, vigiliis-

chelaus, 194, et ssepe alibi.

Parcus quidam propheta^ vel sacerdos, inter Persas, 188.

que a Deo postulata, 38. De Precibus ad Angelos et Sanctos, 251. not.

Pastor Hermse. vid. Hermas.

Patripassiana hseresis, 332.
S. Paulus,

Presbyter vici Diodorus, 141.

Principes

136,

326.

alium
post

paracletum

Nullum venturum
aposto-

tenebrarum a Manete commemorati, 50 70.

Protectores,

Paulum

cseterosque disci-

peratori advenienti preecedunt,

pulos, 127

133. 182.

Q.
R.
disquiritur,
hceresis illic

Im-

137

lorum maximus
chelao, 154.
S. Pauli Epistola

dicitur ab

Ar-

Pythagoras. Scythianum, qui Maneti longa setate prsecesserat, a

ad Romanos, ab
pri-

Pythagora dogma suum dualitatis

antiquissimis

temporibus

principiorum accepisse

ait

mum

inter Pauli epistolas lo-

Archelaus, 186.

cum habuit, 155. Epistola ad Hebrceos allata ab Arclielao, 127, 149.

Quadrisole, calceamenti genus, 70.

Pauli

et Petri

Pradicatio, liber

confictus, 325.

Pearsonius (Joannes), 290.

De rebaptismate
setate

liber.

De

Peccare nostrum

est,

ut autem non

ejus

283

pecceraus, Dei donum est, 119. Rex Persarum in carcerem detrudit Manetem seu Manichseum et post fugam comprehensunij
jussit
pelle

290.
Rigaltius

(Nicolaus) libnim

de

REBAPTisMATE pnmus
Romana
sit

edidit,

283, 285, 287. Notas adjecit.

ecclesia,

eum

ante portam civitatis

;

In ecclesia urbis

exutum suspendi
ejus,
inflari,

et pel-

Romce nulla

sumpPersas

lem
tam,

medicamentis infec-

exordium, 331.
imperii
limites

carnem vero volu-

Romani

cribus dari, 192

195.

versus tertio Christi saeculo senescente, 188.

Persarum gens Romanis inimica, et judice quidem Imp. Diocletiano,

Romanum Symbolum,
mis, 54.
S.

332, 333.

minus innocentis naturce

205.
altis calceis

Rota Manetis pro servandis ani-

quam Romana,
utebantur, 70.

Persea planta, 59. S. Petrus apostolus, in primatu

apostolorum martyrii gloria coronatus, 253, 326.
dicanti Christo

Sabaoth,vox

significat,

Manichaeis

quidem
hominis
ti(B,

interpretibus,
et

naturam patrem concupiscen-

De

eo prse-

64.

suam passionem
Secunda
afierri

Sabbatum, 152.
Sabellius 136, 332.

refragante, 304, 309.

S. Petri Epistola

quo tempore

a Dionysio Alexandrino hseresis

videtur, 107.
Pietas, misericordia, 307.

accusatus

fuerit, 13.

Scantinia lex, 339.

Pluvia tempore solito

et

antiquo

SS. Scripturse, 177.

REKUM MEMORABILIUM, PHRASIUMQUE.

Pro auctoritate
S. Scripturae

363
a
S.

tes-

scopi tempore

Sabellius

TiMONiA, 335353

Marty-

Dionysio Alex, haeresis accusatus, 13.

res Christiani Divinitus inspi-

ratam eam esse confessi sunt, Quoniam non sine Deo 345.
dicta sunt, quce

Sphsera, 93, 189.

Spiritus Sanctus.
stolos et

Statim a

Beato Paulo
Christia-

Christi morte Paracletus in apo-

prolata sunt, certum est etc,

136.

Paulum

descendit, 128,

Loca in quibus
libri

182.

norum
193

conscribebantur,

Stranga

Persicique imperionim, 41, 195.

S. Scripturae loca aliquot allata

S. Matthseus iv. 10. pag. 120.

Strategus

men, sed etiam

Ita et

X.37. p.172.

.32. . 117 xviii. 21. . 117.

S. Joannes
i.

appantores judicum,

,
T.

fluvius

limes

Romani

non tantura

militare no-

civile, 71. not.

qfficiales,

seu
339.

vol.

i.

Von

16. p. 164.

bibliothecae

Swieten (Baro de) Csesarese Ejus praefectus.

viii.'44. p.

122

126.

beneficio

nonnulla

auctorum

Ad Romanos
1

v. 14. p. iii.
viii.

ecclesiasticorum fragmenta

me-

21,22. p. 137.

cum communicata

sunt, 205.

ad Corinthios xv. 56. p. 117.

iii.

Symbolum Aquileiense,329.
Synodicus Libellus, 33, 195. Syros adiit Thomas Manetis discipulus, 70.
conf.

2 ad Curinthios
I

7. p.

112.

S. Joannis v. 8. p. 321.

Scythiee, potius Syriee, partes adiit

191.

Vid.

Addas Manetis

discipulus, 191.

Chaldseorum linguam.

Scythianus, genere vel Saracenus

vel Scythicus, a

quo primitus
Tatianus, 136.

dogma ortum Manichseorum,

33, 34.

Talentoferri oneratus Manes, 192,

nominis hujus scripEjus

libri

tura, 186, 193, 197.

Terebinthus, seu

Buddas, Scyperiit,

quatuor,

non multorum
187,
190,

ver191.

thiani discipulus, 33, 187, 188.

suum

singuli,

Ejusmendacia, 189.

190.

In Judseam migravit, 188.

Per serpentem primos

Sigillatorii,

parentes diabolus decepit, 124,

et
sigillaritii

Vid.

De annulorum

rum usu.
Simplices et idiotse.
et
dicit,

Manes
44, 65.

,
annuli.
signatorio-

hominum

Testamentum Novum tantummodo Manes amplexus est, 74, iio. alibique. Novi cum Veteri
Testamento
cognatio,

concordia

atque

147 1 53 163165.
Test.

utrorumque
veias

(Syest.

catholicos

commemorat Manes, 143 145

Thebais superior, 187.
Thesauri signaculo vultum sigilobsignati, exprimente lantis

Sincerata, 303.

Sirmondus (Joannes), 286,

Sisinius Manetis discipulus,
liora

me-

78,

doctus est ab Archelao,

Thesaurus, Scythiani liber, 187.

184.
Sixti,

Thomas Manetis
seu Xysti II Romani epi-

discipulus

riam provinciam sortitus

364
70.
pare, 191.

INDEX PROPRIORUM NOMINUM, kc.

partes JEgyTpti voluit occu-

chelao ordinatur, 141

Ea, quae

de Manete tradiderant Turbo

et Sisinius, et quae ipse

Tillemont (Sebastian) 289. Toutteius (Antonius Augustin),

21, 198

depre-

henderat,
184.

exponit

Archelaus,

203.
Apostolica,
ultra

Traditio

non

V.
Valentinianus, 136, 138.

oportet quicquam

aliud susci-

pere discipulum Christi, 143.

Umbra

quid

sit,

94, 95.

Travasa Actorum Archelai integritatem defendisse dicitur, 21, 23.

Ursinus monachus, 284, 285, 286,

288, 290.

Turbo Manetis

discipulus

comme-

Z.

moratur, 15, 27, 29. Manetis epistolam Marcello tradit, 42,

43, 194.

Zabulus pro diabolus,

mutata, 64. not.

et

similia

cum ad Manetem

re-

Zacagnius, Archelai Acta,

quse hic collocata sunt, edidit,

dire noUet,

memoria laborum
de Manichseonar-

itineris territus,

206.

rum dogmatibus plurima

rat,

Zodiacus circulus, 95

conf. vol.

ii.

48

70.

diaconus ab Ar-

PLURA

IN HIS

VOLUMINIBUS VEL CORRIGENDA VEL ADDENDA.

menda
preli simt,

ToLLERE mihi
manus.

volenti ex his voluminibus, quotquot

oblata est nimia hsec errorum seges,

quam

resecaverat inde amica

VOL.
Pag. i6.
P. 18.
P. 65. P. 73.
1.
1. 1.

I.

19. 56.

pro

5. 6.

10.
ult.

ab ima pag. complere

prodentia

1.

18. rescripto
1.

P. 116.

2.

. 12

}(
Hodego

2. 1.4
1.

P. 145.

12. 12.
1

. 153.
. 97 .

1
1.

6. iTrrip^4vos '

.163..5.
1

6.
28.
7.

"212.

ad iraam pag.
1.
1.

'

xlii.

pro

xliii.

P. 217. P. 256. P. 264.

P. 265.

TTftjs

inflexibilem.

1.

penult. xpovovs
I.

1.
1. 1.

protulit

P. 268.

13.
7

ab ima pag.

. 270.
. 2 74 . 289.
P. 292.

1.

19. constabit

'
7,

1. 1.

27.
ult.

Hos viros Zoker et Jacobum ab Epiphanio Monacho commemoratos fuisse video in Vita Deiparcp anno 1774. Romae primum edita. Vid. Anecdott. Litt. vol. III. p. 63.
1.

4.

rov ante

. 302.
. 307.

1.

14.

1.

^^

troiKiXas

VOL. V.

366

. 38.
P. 317.

ad
I.

imam
6.

pag. 2 Cor.

ii.

15.

13.

. 336. . 34 . . 348.
P, 349. P. 386.

1. 1
1.

Scriptorum
ab ima pag.

13-

. 303.
1.

1.

8.

1. 1.
1. 1.

30.
ult.

. 304.

1.

3-

. ab ima
8.
5.

^'e/cc6
pag.
14.

pro
1.

1.

4.

ab iraa pag.

1.
1.

g.

. 387.
P. 405.

4] 6$
lib. iii.

1.

18.

pro

8.

1.

15-

Sed fortasse postea.

Verba desunt, propterea quod maxirae

homines Judaicfe
lus,

dispersionis, qui ibi degerent, alloquitur in epistola

Pau-

tum propter Pro retulit 1. 17.

cap.

Irenaeus
r.

annuntiatum

Irenaeus

post

mortem (tV

')

erat, corrige, retulit

apostoloi-um Petri ac

Pauli scripsisse IMarcum quce

P. 430.
1. 1.

Petro annuntiata erant.

12. debeat
7.

P.461.

apud Irenseum. Addend. Vide

et not. in

hegesippuji

p. 267.

P. 39.

1.

II.

voce
P. 54.
1.

24. servent pro statuant,

5-

^
solet.
1.

VOL.
iudicant.

II.

Veterem Interpretem

invenisse,

. 63.
P. 97.

1.

exponi
1.

14.

. 99.
P. lOI.

col. I.
1.

II.

^ 3.

5.

pro

Adde, Confer Luc.

, .
non
i.

litterae

in

xii.

iibi

rb eV oh voce interea

consequitiir

riva

P. 112.

1.

10.
8. 9
3-

ab ima pag.

. 125. . 136.
. 146. . 234. 251.

^.

1. 1. 1. 1. 1. 1.

ab ima pag. qui ab ima pag.

5
2.

Mfpxep-ns

19. A^eXpiS 17.

. 259. . 263. . 285. . 289

1.

1.

II. ly'. 7

1.
1
1.

antepenult.

9 2.
24

. 291.
. 292.

1. 1.
1

.
4

Kaprepa.

. 293 . 295 9 . 298. ad imam pag. xxvii . 299. ad imam pag. 25, pro 24.
1

' ^
* 4
26/8^5
'"'^pyov

(Grpecis)

P. 300.

1.
1.

3.
7.

. 304.

. 320. . 356.

1.

13

1.

4 ab ima

/
aliis
1.

367

pag. Extant obscurissimse quajdam in fabula

Judaica, pro, Extant

apud Talmudem.

quadam
est, tra-

Addere vix necesse

dere
p. 43.
1.

cum

scriptoribus

Epiphanium Monachum

in Vita Diaparce,
extitisse.

de quo libro paulo supra, Joachim patrem Mariae Virginis II. ab ima pag. iii. pro xii.
14.

P. 364.

1.

. 387.
P. 404.

1.

9 25.

pro 14. et numerales proxime sequentes quater corrigend.

1.
1.

24.
13.

. 411.
P.434.

1. 1,
1.

21. xiii.
7.

. 442.

4.
7

^
pro

. pro
1.

1.

7.

xxii,

28.

. 447 auvnevdvvov . 453 II insititio . 455 8 Interserendum . 456. 28. \1/5 . 464 (vapearos . 469 24 . 476 5 Pag. 298. 15. . 488. 21. . 49'2 ab ima pag. rois
1 1.
1.

//

.
VOL.
III.

8.

1.

1.

!
I

lin.

. 39.
P.55.

1.

II.

superbiam
34. pro35.

l.ult.
1.

P. iio.

27. deponat
2. alacres.

P. 139.
P. 141.

1.
1.

19.

Cor.

xii. 10.

P. 160. P. 165

1.
1. 1. 1.

16. iniTponois
2. iiriyvovres
1.
1

P. 174.

. 189.
P. 191.

8.

Pro

priori

ponuntur,
omnia
ait

corrige,

cum

priori loco

tum

posteriori

in libro vi. ubi, et deincepsj

1.

haec Synodica afferuntur.

4.

[Augustinus

Migirpa] Delendum.

Videsis vol.

V. harum

Reliqu. p. 215.

P. 195. 1.9. Adde,

Non

Augustinus, istam Cy^priani ad Stephanum epi-

stolam se non vidisse, sed ipsam ad baptismi qu8estionem non pertinere

aliam quidem epistolam Cypriani ad eundem praesulem designans,

fortasse,

immo

ut Augustini editor Benedictinus censet,

litteras sibi volens illas

de Marciano a Cypriano ad Stephanum

Reliqu. p. 223.

scriptas.

Vid. vol. V.

harum

P. 201.

1.

10. blasphemice

1.

22. a

Bamaccora
si

^P. 213. 1.9.

1.

17. ei

P. 224. ad

P. 228.

imam ad imam

pag. Joan. xx.

i.

pag. Marc, xvi. 6.

. 230.
me

1.

iVerhorum Dionysii
vir

Beveregiani]

Pertinere haec verba ad

Epistolam,

quam ad Cononem de
cl.

pcenitentia scripsit Dionysius, benigne

monuit
6.

Henricus O. Coxe,

cum eadem

ac plura verba in codice

MS.
P. 231.1.

Barocc. 196. deprehendisset.

. 234.
P. 238.

1.
1.

II.

Atque

etiara

extantes.

Delenda haec sunt.

29. e|77T7](rai
20. xxiii. 55. 56.

P. 242.

1.

P. 257. ad P. 262.
1. 1.

imam

2.

. 263. . 298.
^ 337

1.
1

penult. Phil.
29.

*357

15
1

\ ^75
ii.

SiacpvyovTas

iii.
1.

pag. Nura. xv. pro

Num.

xvi.

7.

. 384
P.389.

ab ima pag. " Ita recte,

est.

A''idenda quae contra

fallor, Maranus." Substituendum hoc Marani sententiam scripsit vir valde perspicax

et eruditus J.
1. 1.
1.

H. Newman.
2.
1.

Disserl. Critico-Philolog. III. 3. p. 61, 67.

5.

Heb.

9.

26. pro

15.

18. Atovvaios

P.397.
P. 412.

1.
1.

penult. delend. 5.
II. absurditatera.
p.

P. 415. 1.3.
P. 457. P. 470.
1. 1.

459.

20.
3.

animam

/>7{;//
ab ima pag.
scriptam

. 47 . 481.
P. 501.

1. 1. 8.
1.

ult. ult.

$
VOL. IV.

1.

Rufin.

F. 13. h 24. fragUi

P. 69.
1.
1.

2.

. 72. . 77
P.g6.

2.

$
cap.

1. 1.
1.

18. ecclesiaa
9

. 98.
P. 99.

1.

24

-.

pro cap.

Hic

fortasse lectio Valesiana praeferenda foret.

1.

24.
1.
1.

. lOO.
. I04.

16.

.
1.

13 Ibid.
15.
4

13.

. Il6. . 120. . 128. . 142. . 155 . 6. . 68. . 170.

1

1. 1.

^'"'
.
20.
pro

1.

6. constaret

1.
1
1. 1.

II.

9 ^'^
6.

8.
2.

8.

1.

22.

ima pag.

rals

for.

ab ima pag.

Canonem

1.
1.

Ancyritani (Ancyrani) canones

avvoSos

P. 177. P. 212.

6.

1.

13.

Canon. III.

. 212. . 217. . 247

P. 255.
P. 281.

1.

4
7

1. 1
1

24 possent.

^
1.

369

Adde
i.

qiiod,

Joannes Baptista,

qiii

eV

5
Domino

^appel-

Christo praecederet, ipse quoque 'H\ias ab ipso

latur.
1. 1.
1.

Confer Luc.

17. et

Matth.

xvii. 22.

21. coactam
22. censeo 13.
c.

P. 309.

9.

Adde, Sic Decretum Primum

Siricii,

finem versus hujus

Ariis non rebapti-

sseculi ecclesiam

Romanam

regentis, inscribitur,

De

zandis.
P. 313.
1. 1. 1.

II. Lindi.

P. 391.

penult.

. 403.
p.

ult. xliii.5.

430.

1.

5.

. 439
P. 450.
P. 473.

ad
].

imam
1. 1.

!
p. 439.
1.

Adde, vel Lindinensium.

pro xvi. 45.

pag. aJob.
7.

ii.

10.

bGen.

iii.

i.

7.

col. 2.

24.
6.

480 pro 362.

P. 496. col. 2.

P. 502.
P. 513.
P. 525.

col. I.
col. 2.
1.
1.

1.
1.

ab ima pag. 417 pro 207. 16 ab ima pag. 22 pro 32.

22.

492 pro 411.

6.

7.

ab ima pag.
ab ima pag.
pro xiv.

^1.

6.

pro

1.

8. et

1.

5.

pro

1.

7.

P. 526.

1.
1.

7. xii.

28. p. 248. pro 208.

1.

1. 1

ab ima pag. episcopatum ejus commiserunt. Addend.

Linum au-

tem, cui apostolos Petrum et

Irenaeus,

Paulum episcopatum

tradidisse testatus est

novem annis ante ipsorum martyrium vicarium S.

Chroit,. in

Petri extitisse,
alios scrip-

ex annis in Catalogo Bucheriano Lino attributis coUegit post

tores

Antonius Pagi in Critico-Hist.

post traditum,

Annales Baronii,

vol. I.

an. 78. pag. 70.

Siquidem in hoc Catalogo, qui

saeculo ecclesiae quarto

compositus

est,

Petrum anno proximo

post ascensura Christi

episcopatum suscepisse, et annis viginti quinqiie prcefuisse, sequuntur

hsec verba
:

Linus

attnis duodecim, (Corrigit

ex altero Catalogo Pagius

undecim pro duodecim, duos tantum annos episcopatui Lini post Petrum
attribuens) mensibus quatuor, diebus duodecim.
nis

Fuit temporibus Nerop.

consulatu Saturnini et Scipionis usque Capilone et Rufo.

269.
est

Bucherii Comment. in Victorii Aquitani

Canonem Paschalem.
ecclesiae,

Hoc

undecim annorum spatium.

Et

velira advertas, decantatos Petri viginti

quinque annos ad episcopatum pertinere universae

non unius

Romanae

et junctos

cum

Lini annis, qui omnes sub Nerone in Catalogo

et

collocantur, complere

tempus inter mortem Christi

computari
solitura.

martyria apostoante accessum

lorum Petri

et Pauli

Ita vero Linus circiter tera-

pus, quo S. Paulus epistolam scriberet ad

Romanoa,

et

ejus ad urbem, res ecclesiae administrare coepisset.

De

Lini autem praesu-

ejus, inter recentiores scriptores etiam

lumque subsequentium annis,et de vicariatu, vel verius dixerim episcopatu, nunc non convenit. Attamen, utse

cunque
siis

habent

ista,

Antiocliena et

non dubium est, quin vel citlus vel serius in eccleRomana, sicut in reliquis magnis urbibuvS, episcopatus

apostolica axictoritate stabilitus fuerit. Ipsa interea verba afFeram Irenaei,

870
testls

post

5 ^']5 45 .$
qui

harum rerum Romanarum

annos
vixit,

antiquissimus
episcopis

est,

nam intra centum

multum

quin

immo cum

urbis

oZv

4)
versatus.

(Romanara)

Trjs

KeiTovpyiav ivexeipiaav.
(2

eV

2).
Caii

Lib. III. Contra Hmres. cap. 3.

Romani
5.

me

allata testimonia in vol. I. et II.

P. 527.

1.

ab ima pag.

7$

Trphs

Tim.

iv.

Conferas S. Dionysii Corinthii et

liarum Reliqu.

P. 28.

1.

30.
7-

]4

VOL.

V.

. 32. . 33.

1.
1.

. 34
P. 47.

ivvaTCf

1
1.
1. 1.

ult.

13.
2. 3.

Hoc Archelai Fragmentum MapKcWos

ire.

etc.

Sed vide pag. 205.

P. 67.

ab ima pag. objicior ab ima pag.

P. 76.

P. 78. 1.3. ab iraa pag. thesauri

P. 138. L 13. intellectu

P. 153.
1.

4.
2. I.

semetipsum

P. 196.
P. 202.

1.
1.
1. 1.
1.

. 203. . 31 6.
P. 324.

4\5
ab ima pag.
solo.

Addidit

.
7.

5
soli

Sic

quidem omnes, sed

prosolo reponendura videtur.

12. tractatum

P. 326.
P. 328.
P. 343.

1. 1. 1.

ab ima pag. perhibentur

18. calceamenti
8. 5

. 346. . 347.

.^']
ab ima pag.
euayye\ia

1.
1.

17.
3,

1.

ab iraa pag.

^ (

SELECT LIST
OF

STANDARD THEOLOGICAL WORKS

PRINTED

THE HOLY SCRIPTURES, ETC. FATHERS OF THE CHURCH, ETC.

ECCLESIASTICAL HISTORY, ETC.

page

4
5
,.

ENGLISH THEOLOGY LITURGIOLOGY

1.

THE HOLY SCmPTUIlES,

etc.
JSiotes

ETC.

HEBREW,
los.

on

the

Hebreiv Text of the Book of Genesis.

By

tions, and the Itala. Edited by Ad. Neubaiier, M.A. Crown Svo, 6s.

G. J. Spiirrell, M.A.

Cro\vn 8vo.

6.
^^otes,

HEBREW,
By William

etc.

Hebreiu Ac-

centuation of Psalms, Proverbs,

Critical

and Phi-

and Job. Wickes, D.D. Svo. 55.

lological,

Samuel
8vo.

on the Hebreic Text of I, II By S. R. Driver, D.D.

the Press.

In

ation.

Hehrevj Prose AccentuBy the same Author. 8vo.

los. 6d.

Treatise
the Tenses in

on

the use of
R. Driver,
tion,

Hebrew.

By S.

Horae Hebraicae
mudicae,
8vo.
J, Lighffoot.

et

Tal~
edi-

D.D.
8vo.

Second Edition.
7.9.

Extra fcap.

new

6d.

by R. Gandell, M.A.
iZ.
1.9.

4 vols.

The Psalms in Hebreiv

xmtliout points.

Stiff covers, 2s.

The
Roots

Book

of Hehrevj

Comnientary on

tke

Book of Proverbs. Attributed to Abraham Ibn Ezra. Edited from a MS. in the Bodleian Library by S. R. Driver, D.D. Crown Svo. paper
covers,
3.5.

by Abu 'l-Walid Marwan ibn Janah, othersvise called Rabbi Yonah Now first edited, with an appendix, by Ad. Neubauer. 4to.
2I.
*]s.

6d,

6d.

GREEK.

Old Testament.
Accedit

Vehis Testamentum ex Versione Septua

TJie Booh of Tohit. Chaldee Text, from a unique MS. in the Bodleian Library with other Rabbinical Texts, English Transla;

ginta Interpretum secimdum exemplar

Vaticanmn Romae editum.

potior varietas Codicis Alexandrini.

Tomi
:

III.

i8mo.

."?.

Oxford

Clarendon Press.

London

Heney Frowde, Amen

Corner, E.C.

HOLY SCRIPTURES.
GREEK.
the

Concordance
Versrons

to

GREEK.
sion
(i)
:

TheGreehTestament,

Greek

and

Apocryphal

Books of f.he Old Testament. By Edwin Hatch, M.A., D.D., assisted by other Scholars. In the Press.

with the Readings adopted by the Revisers of the Authorised VerPica type, with Marginal Re-

Essays in Bihlkcd Greeh. By Edwin

D.D., Reader in Ecclesiastical History, Oxford, and sometime Grinfield Lecturer on the 8vo. los.

ferences.
(2)

Demy

8vo.

los. 6d.

Hatch,

M.A.,

Long Primer type. Fcap.

Svo.

45. 6d.

(3)

The same, on Viting paper,

-vyide

LXX

with

margin,

15S.

Origenis
quae siipersunt ;
tuni Graecorurn
sive,

Hexaioloriiin
Vetenan Interpretofum Vetus Testa

The Parallel Neiv TestaGreek and English ; being the Authorised Version, 161 1 the Rement,
;

mentum Fragmenta. Edidit Fridericus Field, A.M. 2 vols. 4to. 5/. 5S.

vised Version, 1881 ; and the Greek Text followed in tlie Revised Version.

8vo.

125. 6d.

NewTestament. JSOviim
Antiquissimoin ordine parallelo dispositi. Accedit collatio Codicis Sinaitici. Edidit E. H. HanTestamentum Graece.

Oidlines of TextualCriticism applied

C. E.
io tJie

rum Codicum Textus

Neiv Tesfament

By

Hammond, M.A.
35.

Extra fcap.

8vo.

6d.

sell,

S.T.B.

Tomi

III.

Svo.

24S.

Novurti
Graece.

Testamentur}l Accedunt parallela S. Scrip-

mer.

Greek Testament PriAn Easy Grammar and Read-

turae loca, etc. Edidit Carolus Lloyd, S.T.P.R. i8mo. 35. On writing paper, with vdaQ

ing Book for the use of Students beginning Greek. By E. Miller, M.A. Extra fcap. 8vo. 35. 6rf,

LATIN.
F.A.S.

Lihri

Pscdmorwm
cum Paraphrasi

margin,

los. 6d.

Veraio antiqxm Latina,

Appendices ad Koviiin

Anglo-Saxonka.
8vo.

Edidit B. Thorpe,
los. 6d.

jam inde a temporibus Oxoniensium manibus tritum curante Gulmo. Sanday, A.M., S.T.P., LL.D. I. ColTestamentum StepJianicum,
Millii
;

Old-Latin
Texts
:

No.

I.

Bihliccd The Gospel according

St.

to St.

Matthew, from the

Ger-

latiotextusVestcottio-Ho^^;iani(jur permisso) eum textu Stephanico anni MDL. 11. Delectus lectionum notatu

main MS. (g,\ Edited -svith Introduction and Appendices by John

AVordsworth,
covers,
6s.

..

Sinall 4to., stiff

dignissimarum. III. Lectiones quaedam ex codicibus versionum Memphiticae Armeniacae Aethiopicae fusius illustratae. iSmo. Jmi
ready.

Old-Latin
Texts
:

Bihlical

Noviiin
Graece

Testamentu7}i

Exemplar MiUianum. iSmo. 2s. ed. On writing paper, with wide margin, 95.
juxta

No. II. Portions of the Gospels according to St. Mark and St. Matthew, from the Bobbio MS. (k), etc. Edited by John Wordsworth, Sanday, M.A., D.D., and

..,.
J.

H.

White, M.A.

Small

4to., stiff

covers, 2is.

Oxf ord

Clarendon Press.

HOLY SCRIPTURES.
LATIN.
Texts
:

Old-Latin Bihlical
,

ENGLISH.
Revised Version
*.

The Holy Bihle,

No. III. The Four Gospels, from the Munich MS. (q) now numbered Lat. 6224111 the Royal Library
at
St.

Cheap Ediiionsfor School Use.

Munich. With a Fragment from

Revised Bible. Pearl
boards,
is.

John in the Hof-Bibliothek at Vienna (Cod. Lat. 502). Edited, with the aid of Tischendorf s transcript (under the direction of the Bishop of Salisbury), by H. J.White, M.A. Small4to. stiif covers, 1 2s. 6fZ.

161110.,

cloth

6d.

Revised
is.
;

New

Testament.

Non-

pareil 321110., 6d. ; Brevier i6mo.,

Long Primer
is

Svo., is. 6d.

Nouum Testamentum Domini

Nostri lesu Christi Latine, secundum Editionem S. Hieronymi. Ad Codicum Manuscriptonim fidem recensuit lohannes Wordsworth, Episcopus Sarisburiensis. S.T.P., In operis societatem adsumto Henrico luliano White, Societatis S. Andreae, CoUegii Theo-

The Revised Version

Uiiiversities of

the joint property of the

Oxlbrd and Cambridge.

The Oxford Bible for

Teachers, containiiig

supplementary

Helps

..,

Study qf the Bible, ineluding summaries of the several Books, with copious explanatory notes
to ihe

logiciSarisburiensisVice-Principali.
Partis
4to.,

prioris

fasciculus
6cl.

immus.
Mattheum.

Euangelium secxmdum papers covers, 12.S.

and Tables illustrative of Scripture History and the cliaracteristics of Bible Lands, with a complete Index
of Subjects, a Concordance, a Dictioiiary of
series of
sizes

OLD-PRENCH.
monnn
Versione

Libri Psaluna
ciim

Versio antiqua Gallica e Cod. ms.

Proper Names, and a Maps. Prices in various

33.

in Bihl. Bodleiana adservato,

and bindings, from

to

2?. 5.

Metrica aliisque Monumentis

pervetusiis.

Nunc primum
los. 6d.

descripsit
Bible,

et edidit Franciscus Micliel, Phil.

Doe.

8vo.

HeljJS to the Study of the taken from tlie Oxford Biblefor

ENGLISH.
froni

The Holy Bihle

made

Teachers.

Crown

8vo.

35. 6d.

in the Earliest English Versions,

the Latin Vulgate by John Wycliife and his followers edited by Forshall and Madden. 4 vols.
:

The Pscdter, or Psalms

of David,

and

certain Canticks,

with a

Royal

4to.

^l. 35.

Translation and Exposition in English, by Richard Rolle of Hampole.

Also reprinted from the above, with Introduction aiid Glossary by W. W. Skeat, Litt. D.

With
sary.

Edited by H. R. Bramley, M.A. aii Introduction and Glos-

Demy

8vo.

il. is.

The Books of Joh, Pscdms,

Proverbs, Ecdesiastes,

of Solomon.
3s. 6d.

and the Song Extra fcap. 8vo.

Studia Bihlica.

Essays

The

New

Testament. Extra
6.5.

in Biblical Archseology aiid Criticism, and kindred subjects. By Members of the Uiiiversity of Oxford.

fcap. 8vo.

Vol.

I.

8vo.

los. 6d.

London: Henry Frowpe, Anien Corner, E.C.

FATHERS OF
ENGLISH.
Wisdom
:
;

CHURCH.

Tlte

Book

of
I
i

GOTHIC.
3Ia7-k

the Greek Text, the Latin Vulgate, and the Authorised English Avith an Introduction, Version Critical Apparatus, and a Commentary. By W. J. Deane, M.A.
4to.
I2S. 6d.

'

St. according to the translation made by Wulfila in the Fourth Century. Edited, with a Grammatical Introduction and Glossarial Index, by W. W. Skeat, Litt. D. Extra fcap. 8vo. 45.
in
Gothic,

The Gospel of

2.
St.

PATHERS OP THE CHURCH,

:

ETC.

Athanasius

Orations

against the Arians.

of his Life

3113
gs.

Witli an account Bright, D.D.

Crown

8vo.

Cyrilli hi D. Joannis EvangeJinm. Accedunt Fragnienta Varia necnon Tractatus ad Tiberium Diaconum Duo. Edidit post Aubertum P. E. Pusey, A.M. Tomi III. 8vo.
2?.

cording

Histovical WrUings, acWith to the Benedidine Text.

8vo.
los. 6d.

55.

an Introduction by W. Bright, D. D.

Commentarii in Lucae
Evangelium quae supersunt Syriace. mss. apud Mus. Britan. edidit R.

Crown
St.

Augustine

Pelagicoi Treattses,

Select Ardiand the Acis 0/ the

Second

Coimcil of Orange.

Payne Smith, A.M.

4to.

il.

2s.

an
R.

Introduction by William Briglit.

D.D.

Crown
o/

Bvo.
tlte

95.

The same, translated by Payne Smith, M.A. 2 \o\s. 8vo.

Syri,

14.9.

Canons

Flrst
Chcdcedon.

Four
Ephraemi
Selecta.

General Councils of Nicaea, Constaniinople, Ephesus,

Rabulae Epi-

and

Crown

scopi Edesseni, Balaei, aliorumque Opera

Svo.

2s.

6d.

Codd. Syriacis mss. in

et

Museo Britannico

Bibliotheca

By
8vo.

the ahove. William Bright, D.D. Crown

5s. 6d.

Xotes

on

Bodleiana asser\'^atis primus edidit 8vo. il. is. J. J. Overbeck.

Catenae Graecorii^^n Patrum

in

Eusebii Pamphili
Prwparationis Libri

gel icae

Cramer, S.T.P.
21.

Novum Testamentum. Edidit Tomi VIII.

45.

J.

A.

8vo.

Clementis Alexandrini Opera,

ex recensione Guil. Bindorfii.

8vo.

3?.

^
2?.
:

Codd. mss. recensuit T. Gaisford, S.T.P. Tomi IV. 8vo. il. los.

XV.

Ad

Evangelicae Oemonstraiionis Libri

X. RecensuitT. Gaisford,
II.

S.T.P.

Tomi

8vo.

ifs.

Cyrilli Archieinscopi
drini in

Alexan8vo.
2s.

contra
MarceUum
Libri.

Hieroclein
7s.

et

XII Prophetas. Pusey, A.M. Tomi II.

Edidit P. E,

Recensuit T. Gais-

ford, S.T.P.

8vo.

Oxford

Clarendoa Presi

ECCLESIASTICAL HISTORY.
Eusebius* Ecclesiastical Hisaccording to the text of Burton, with an Introduction by W. Bright, D.D. Crown 8vo. 8s. 6d.
tory,

Reliquiae Sacrae seciindi

tiiffie saeculi.

ter-

Recensuit M.

J.

Routh,

S.T.P.

Tomi

V. Second Edition. 8vo.

Evagrii Historia Ecclesiastica,

ex recensione H. Valesii. 8vo.
4S.

Scriptorum Ecclesiasticoruno
Opusada.
S.T.P.

Recensuit M.

J.

Routh.

Tomi

II.

8vo.

los.

Irenaeus
S(.

The Third Book of

Irenaeus, Bishop of Lyons, against

Socratis Scholastici Historia

Ecclesiastica.

Heresies. With short Notes and a Glossary by H. Deane, B.D. Crown

Gr. et Lat. Edidit R. Hussey, S.T.B. Tomi III. 8vo. 15.S.

8vo.

5.9. 6i/.

Socrates* Ecclesiastical His-

Origenis
sire

Philosophumena

omniiun Haeresium Befutafio. Codice Parisino nunc priinum edidit

tory, according to the Text of Hussey, with an Introduction by William Bright, D.D. Ciwvn Svo. 7.S. 6d.

Emmanuel

Miller.

Svo.

los.

Sozomeni
astica.

Hidoria
8vo.
155.

Ecclesi-

Patrum Apostolicorum. S. Clevientis

Edidit R. Hussey, S.T.B.

III.

Tomi

Romani,

S. Ignatii, 8. Pohjcwpi,

qiuxe supersunt.

Edidit Guil. Jacobson,

II.

Theodoreti EcclesiasticaeHUtoriae Lihri V.

S.T.P.R.
Svo.
il.

Tomi
is.

Fourth Edition.

Recensuit T. Gaisford,
7s. 6rf.

S.T.P.

8vo.

3.

ECCLESIASTICAL HISTORY, ETC.

Ecclesiastica.
ginals,

Baedae Hlstoria
Edited,
los. 6d.

by N. Pocock, M.A.
1?.

7 vols.

English Notes, by G. H. Moberly, M.A. Crovn Svo.

with

8vo.

los.

Cardweirs Documentary Annalsof the Refonned Church of England ; being a Collection of Injunctions,

Bigg. Th e Chrlstian Platon ists qf Altxandria ; being the Bampton

Lectures for 1886. By Charles Bigg. D.D. Svo. los. 6d.

Declarations,

Orders,

Articles
to 17 16.

of
2

Inquiry,
vols.

etc.

from 1546
1

8vo.

85.

Bingham's Antiquitles of
Christian Church,

the
10

Councils

and

Ecclesiastictd

and

ofher Works.

18.
Bright.
D.D.

8vo.

3?. 35.

Cltapters
Second Edition.

of
8vo.

Earhj
I2s.

Oocumenfs relcdiag to Great Biitain und Ireland. Edited, after Spelman and Wilkins, by A. W. Haddan, B.D.,

E)Lglish Church History.

By MV. Bright,

and W. Stubbs, D.D.

III.

\o\s. I
il.

and

Medium
II,
6(7.

8vo. each
I.

is.

Vol.

Part

Mediuin 8vo.

Burnefs History ofthe Reforniation 0/ the Church of England.

los.

Vol. II, Part II.

new Edition. Carefully revised, and the Records collated with the oriLondon
;

Memorials of
covers;
35. 6d.

St.

Church of Ir^ktnd ; Patrkk. Stiif

Henry Frowde, Amen

Corner, E.C.

Fiiller's
Britain.

Church
Edited by
8vo.

..

J.

6 vols.

] ,
S.
i^.

ENGLISH THEOLOGY.
of
Christianae Latine explicata.

Editio

nova cura Guil. Jacobson, A.M. 8vo.

5s. 6d.

ips.

Gibson's Synochts Anglicana.

Edited by E. Cardwell, D.D.
6s.

E-ecords of the Reformatiori.

for the first

8vo.

Hamilton's {Archhishop Jolin)

Edited. with In* troduction and Glossary, by Thomas Graves Law, Librarian of the Signet
CatecJdsm,

1527-1533. Mostly now time printed from MSS. in the British Museum and other
Tlie Divorce,

Libraries.

Collected

and arranged
2 vols.

1552.

by N. Pocock, M.A.
il.

8vo.

i6s.

Librarj^,

Edinburgh.

With
I2s.

face

by the Right Hon.

..
.

a Pre-

Reformatio
ticanon.
siastical

Glad-

Legum EcclesiasThe Reformation of EccleHenry VIII, Edward VI,

Edited by E. Card6s. 6d.

stone.

Demy

8vo.

Laws, as attempted in the

Hussey.
Porcer,

Ri8e of the Papal tro.ced in three Lechires. By

Second Edition.
4s. 6d.

reigns of

and Elizabeth.
well, D.D.
8vo.

Robert Hussey, B.D.

Fcap. 8vo.

Shirley.
Church in
8vo.

Some Accourd of the

the

John, Bishop of Ephesus. The

ApostoUc Age.

By W.W.
Fcap.

1130,
Tlie
R.

TJdrd Paii of his Ecdesiastical History. [In Syriac] first edited by

Shirley, D.D.
35. 6d,

Secmid Edition.

M.A,

4to.

i?.

I2s.

Stillingfleefs
tannicae,

Origines
Lloyd's

Bri-

same, translated by
8vo.
io.s,

^Aath

Historical
2

Payne Smith, M.A.

Accoiint of
Tols.

Church Government.
I

Edited by T. P. Pantin, M.A.

Le Neve's
Hardy.

Ecclesiae Anglkanae. Corrected and continued from 1715 to 1853 by T. Dufeus

3 vols.
8vo.
il.

Fasti

8vo.

os.

Stubbs.

is.

AngUcanum.

Registrum Sacrum An attempt to exhibit

Noelli (A.) Catechisriius sive

prlma
institutio

the course of Episcopal Succession in England. By \V. Stubbs, D.D.

discipUnaque Pietatis

Small

4to.

8.

6d.

4.

ENGLISH THEOLOGY.
on
the
Biill's
Life.

Bradley.

Lectures

Book of Job. By George GranAnlle Bradley, D.D., Dean of Westminster.

Works, ivith Nelsons Edited by E. Bui-ton, D.D.

8yo.
2I.
9,5.

8 vols.

Crown

Svo.

7. 6d.

Burnefs Expositwn

of the
7s.

Lectures on Ecclesiastes. By G. G. Bradley, .., Dean of Westminster. Crown Svo. 45. 6d.
Oxforcl
:

XXXIX Articks.
Butler's Works.
IIS.

8vo.

2 vols.

8vo.

Clare.idon Press.

ENGLISH THEOLOGY.
Combers Conipanion
Tetnple;
7 vols.

to

the

Jackson's (Dr. Thomas) Works12 vols.

or a Help to Devotion in the use of the Common Prayer.

8vo.
il.

8vo.

3/.

6s.

iis. 6d.

Jewers Works.
W.
Jelf,

Edited by R.
vols. 8vo.
il.

D.D. 8

io.s.

Cranmer's Tfor^s.

Collected

and arranged by H. Jenkyns, M.A.,

Fellow of Oriel College.
8vo.
i^ los.

Martineau.
ligion
:

Study of Reand
T>.

4 vols.

ifs

Sources

Contents.
2

By

James Martineau,
11. 4.9.

D.

vols. 8vo.

Enchiridion
Anti-Iioinanum.

Theologicum

Patrick's
9 vols.

Theological
il.

Works.

8vo.

is.

Vol.

I.

sive

Jeremy Taylor's Dissuafrom Popery, and Treatise

8s.

Pearson's Exposition of the

Creed.

on the Real Presence. 8vo.

Vol. II.

Reviscd and coiTected by

8vo.

Barrow on the Suprem[

E. Burton, D. D. Sixth Edition.

los. 6d.

acy of the Pope, with his Discourse on the Unity of the Church. 8vo. p. 6d.
Vol.
III

Minor Theological Works.

Edited with a Memoir, by Edward Churton, M.A. 2 vols. 8vo. los.

Tracts selected from

Patrick,
Stillingfleet,

Wake,
Clagett,

and

others.

8vo.

i is.

Gresweirs Harmonia Evangelica.

Sanderson's Works. by W. Jacobson, D.D. 6

i?.

Edited
vols.

Svo.

lOS.

Fifih Edifion.

8vo.

9S. 6d.

Stillingfleefs Origines Sacrae.

HalPs Works,
Wynter, D.D. 10

Edited by P.
vols.

vols.

8vo.

95.

8vo.

3?. 35.

Rational Account of

the

Heurtley.
boUca
:

Harmonia SymD.D. 8vo.

6s. 6d.

Creeds o/ the Western Church.

By

C. Heurtley,

Oronnds of Protestani Eeligion ; being a viiidication of Archbishop Laud's 2 Relation of a Conferenee, etc.
vols.

8vo.

los.

Homilies appointed
in Chiirches.

to be reacl
J. Griffiths,

Edited by
75. 6d.

Wall's History oflnfant Bapiism.

M.A.

Edited by H. Cotton, D.C.L.

8vo,
il.

8vo.

2 vols.

is.

Hooker's Works, with his Life

by Walton, arranged by John Keble, M.A. Seventh Edition. Revised by
R.

Waterland's Woyks, with Life, new Edition, by Bj). Van Mildert.

with copious Indexes. 6
2I.

vols.

8vo.

Church, M.A., Dean of St. PauFs, and F. Paget, D.D. 3 vols.

W.

IIS.

medium

8vo.

i?.

i6s.

Revieiu of

tlie

Doctrine

the Text as
J.

arranged by
8vo.
:

of the Eucharist, with a Preface by the late Bishop of London. Crown

Keble, M.A.

2 vols.

iis.

8vo.

6s. 6d.

London

Henry Frowde, Amen

Corner, E.C.

UTURGIOLOGY.
Wheatly's Illustvation of the
Book of Common Prayer.
8vo.
55.

Wyclif. Select English Works.

By

T. Arnold,

M.A.

3 vols.

8vo.

il. is.

Wyclif.
Original

W.

Works of John Wydif. Shirley, D.D. 8vo. 35.

Catalogue of the By
6(7.

Trialogus.
Supplement now
Gotthard Lechler.

With
Svo.
'js.

the

first edited.

By

5.

LITURGIOLOGY.
by authority
other.

Cardweirs Two Books of Common

Prayer, set forth

in the Reign of

King Edward '^,

Third

compared
Edition.

Avith each
7.9.

and a few other early MS. Service Books of the English Church. Edited, with Introduction and Notes, by F. E. Warren, B.D., F.S. A.
4to.

8vo.

half morocco,

il.

15S,

Hidory of Conferences
on
75.

Maskell.
the

Ancient Liturgy of

the

Book of Common Prayer froni

to

1551

1690.

Third Edition.

8vo.

Church of England, according to the uses of Sarum, York, Hereford,

6d.

and Bangor, and the Roman Liturgy

arranged in parallel columns, with
preface

Hammond.

Liturgies, Eastern and Western. Edited, with Introduction, Notes, and a Liturgical Glossary, by C. E. Hammond, M.A.

and

notes.

By W.
8vo.

Maskell,
15.S.

M.A.

Third Edition.

Monumenta Ritualia
Ecdesiae AngUcanae.
Offices

Crown

8vo.

los. 6d.

of the

The occasional Church of England

An Appendix to the
8vo.

above,
is.

crown

paper covers,

6di

Leofric Missal, The, as used

in the Catliedral of Exeter during

according to the old use of Salisbury, the Prymer iii English, and other prayers and forms, Avith dissertations
3 vols.

and
8vo.

notes.

Second Edifion.

2. lOS.

the Episcopate of its first Bishop, together with some A.D. 1050-1072 Account of the Red Book of Derby, the Missal of Robert of Jumieges,
;

Warren.
Biiucd of fhe

The Liturgy and Celiic Church. By F. E.

8vo.
145.

AVarren, B.D.

THE CLARENDON PRESS LONDON: HENRY FROWDE

OXFORD UNIVERSITY PRESS WAREHOUSE, AMEN CORNER,
E.C.

^/

mmr

'.''..-:'

'";-

f^C;>^'>

>^

MSfe^
>^ >*'/'
^-,

K.

il

i^;

le