Nr.

1-2

STUDIME FILOLOGJIKE

2006

HNA PASHO, TERMINOLOGJIA E EKONOMIS N GJUHN SHQIPE NGA RILINDJA DERI N VITET 80T T SHEK. XX, Tiran, 2005, 200 f. Monografia e hartuar nga prof. dr. Hna Pasho dhe e botuar n formn e nj libri prej 200 faqesh, duke prfshir prmbledhjen prej 8 faqesh n gjuhn frnge, bibliografin e gjer e t pasur prej 143 zrash si edhe listn e larmishme t letrsis ekonomike t vjel, sjell nj kontribut me vlera t mirfillta teorike dhe praktike n terminologjin shqiptare dhe thellon m tej studimet shkencore n kt fush t gjuhsis. Autorja ka br si objekt studimi n rrafshin e problemeve m thelbsore t terminologjis nj ndr fushat m t rndsishme, si sht terminologjia e ekonomis n gjuhn shqipe. Rndsia e leksikut terminologjik t ksaj fushe si nnsistem gjuhsor lidhet drejtprdrejt me vlerat e vet shkencs s cils i prket dhe i shrben. Nga ana e problematiks trsore monografia ndrion ant m themelore t teoris dhe t praktiks terminologjike t fushs s ekonomis. Vlen t theksohet q n fillim se autorja e ktij punimi ka arritur t bj nj trajtim trsor t shtjeve q ngrthen kjo fush, duke u shtrir n vijn diakronike (historike), t projektuar n tri prerje sinkronike, q prbjn tri gjendje t terminologjis n tri periudha t njpasnjshme, si jan periudha para Pavarsis, pas Pavarsis dhe ajo e pas lirimit, n seciln prej t cilave kjo terminologji shfaqet me veorit e veta karakteristike. Dhe sigurisht vetm n periudhn e fundit ajo formsohet e kristalizohet si sistem i plot, i organizuar e homogjen. Duke shtjelluar terminologjin e ekonomis n boshtin e diakronis e t sinkronis ajo i jep gjithnj prparsi ans diakronike t shtjellimit t lnds, prej nga paraqitet edhe krijimi shkall-shkall i ksaj terminologjie deri sa arrin n formsim t plot. Kjo mnyr shtjellimi e tems i ka dhn mundsi autores t ndjek hap pas hapi zhvillimin e terminologjis s ekonomis, duke e lidhur at jo vetm me kushtet brendagjuhsore, por edhe me ato jashtgjuhsore, me faktort historikoshoqror, t cilt kan shrbyer si shtysa pr zhvillimet brendagjuhsore e n mnyr t veant pr ndrtimin sistemor t terminologjis s ekonomis. Pr realizimin e ksaj teme t rndsishme autorja ka shfrytzuar nj literatur t gjer e t pasur rreth problemeve t teoris dhe t

178

Kritik e bibliografi

praktiks s terminologjis shkencore-teknike n gjuh t huaja e shqip. Kjo vihet re n mnyr t veant n parashtrimin e shtjeve teorike n kreun e par t punimit, ku bhen objekt i nj trajtimi t hollsishm pikpamjet e ndryshme rreth termit dhe terminologjis. Pas shtjellimit t pikpamjeve t ndryshme, duke nxjerr n pah kufizimet e autorve t veant, duke prgjithsuar idet m t drejta bashkkohore, autorja arrin t jap prcaktimet e termit dhe t terminologjis. Kjo mnyr prcaktimi ka shrbyer si baz teorike pr tu orientuar drejt n prpunimin e shtjeve t krerve vijues. Vend t veant n kreun e par zn shtjet rreth koncepteve t termit dhe t terminologjis. Kto shtje trajtohen nga ana gjuhsore, por jo rrall autorja i jep prparsi edhe shqyrtimit t termit n lidhje t ngusht me konceptin. Po kshtu, duke shqyrtuar problemin e terminologjis si sistem, autorja ndalet n mnyr t veant n bashkveprimin e ngusht t terminologjis me gjuhn e prgjithshme. Nga ana teorike kreu i par hap rrugn pr tu futur n problematikn e tems, por, megjithat, mendojm se idet q shtjellohen si n hyrje, ashtu edhe n kreun e par mund t ilustroheshin me shembuj. N fazn e par t zhvillimit t terminologjis s ekonomis (vitet 1830-1912) filluan t krijoheshin e t zhvilloheshin n zanafilln e vet fusha t kufizuara si financa e kontabiliteti. Termat prodhim, puntor, fitim, kamje, pag, tregti dalin t shumkuptimshm dhe t pakristalizuar. Pr formimin e termave ka qen prodhues e aktiv nj numr i kufizuar mjetesh fjalformuese. Kshtu, sillen si shembuj prapashtesat -je, -im, ()s, -tar dhe disa njsi t formuara me to. Po kshtu t pakta jan edhe formimet me kompozim, si: marrveshje, huadhns, kundrpeshim etj. Gjat trajtimit t terminologjis s ekonomis n periudhn pas Pavarsis (1912-1944) autorja analizon me hollsi kushtet e reja ekonomiko-shoqrore t vendit ton, lindjen e marrdhnieve t reja kapitaliste, zgjerimin e degve t ekonomis, t cilat uan n krijimin e termave t rinj. Kshtu nxirren n pah nj varg veorish t zhvillimit e trminologjis t ksaj periudhe, si ngushtimi i kuptimit t termave ekzistues, q on n diferencimin e tyre (si prodhim - produkt n vend t prodhim pr t dy konceptet, pagim - pages n vend t pagim) dhe prpjekja pr t futur termat shqip n vend t termave t huaj. Krahas ksaj, vihet re edhe dukuria e vrshimit t termave t huaj, sidomos nga gjuha italiane. Gjat ksaj periudhe fillojn t forcohen lidhjet sistemore ndrmjet termave. Autorja e prcakton kt periudh si koh, n t ciln hidhen bazat e ndrtimit sistemor t terminologjis s ekonomis, duke

Kritik e bibliografi

179

filluar t zgjidhen edhe disa probleme t njsimit t ksaj terminologjie, si sht zgjedhja e termave m t prshtatshm ndrmjet sinonimeve (dysorve): prodhim n vend t prodh, kapital n vend t kryegja. Zhvillimi i terminologjis pas lirimit z nj vend t veant n kreun e tret. Ktu shpjegohet se si nn ndikimin e kushteve jashtgjuhsore u b i mundur realizimi i nj hopi t madh cilsor n fushn e terminologjis s ekonomis, i cili u mishrua n ngritjen n sistem t saj. Gjith ky zhvillim i madh u b n suazn e zhvillimit e t kristalizimit t gjuhs letrare kombtare. Me hollsi, n mnyr t argumentuar e me ann e shembujve t shumt analizohet terminologjia e ekonomis n aspektet gjuhsore t dukurive t semasiologjis (polisemis, sinonimis, antonimis) e t fjalformimit. N mnyr t detajuar shqyrtohen formimet me mnyrat semantike, morfologjike e sintaksore, t cilat ilustrohen gjithashtu me shembuj t shumt nga t gjitha fushat e ekonomis. Krert vijues (IV, V, VI) prbjn, si t thuash, nj pjes t prbashkt, n t ciln dukurit gjuhsore t fushs s terminologjis s ekonomis jepen t krahasuara njra me tjetrn n caqet e tri periudhave t analizuara n kreun II e III. N kreun IV vend t veant z analiza e formimeve me prapashtesa n periudha t ndryshme. Nprmjet t dhnave statistikore nxirren edhe prirjet e zhvillimit t prapashtesave, t cilat n kohn e sotme jan katrfishuar. Me hollsi studiohen funksionet e prapashtesave, ana kuptimore e tyre etj. Ndrmjet prfundimeve t rndsishme q autorja nxjerr prej ktej vlen t theksohet forcimi i karakterit kombtar i terminologjis s ekonomis jo vetm nprmjet futjes n t t formimeve nga brumi i shqipes, por edhe i futjes s termave t huaj n rrethin e mjeteve fjalformuese shqipe: (debit - debitoj - debitim debitor), si edhe formimet me erdhe fjalsh, t cilat dshmojn pr krijimin e lidhjeve t shumta sistemore: llogari llogarit - llogarits prllogarit - rillogarit etj. Vend t veant zn kompozitat, formimet semantike, t ndrtuara mbi bazn e rikuptimsimit t fjalve shqipe. Autorja analizon me hollsi, duke e ilustruar me shembuj t shumt, shtimin sasior t ksaj terminologjie nprmjet parashtesimit, prapashtesimit si edhe kompozimit. Aktivizimi i nj vargu parashtesash (si sh-, shpr-, nn-, jo- (rreth 23 elemente), q takohen n formimet przgjedhje, prllogaritje, mbifitim, mbipun etj., si dhe nj vargu prapashtesash (si -im, -je, -s, -ar, -i etj., rreth 20 elemente), q formojn

180

Kritik e bibliografi

terma t shumt, dshmon edhe pr zhvillimin cilsor t ksaj terminologjie. Aktivizimi i formimeve parashtesore e prapashtesore, sidomos i ndrtimeve me kompozim si edhe specializimi i mjeteve prkatse shtojn fuqin e brendshme t ksaj terminologjie dhe aftsin pr tiu prgjigjur nevojave t saj me mjetet e veta. Kjo ka uar edhe n mvetsimin e ksaj terminologjie si edhe ka shtuar mundsit q i ka dhn gjuhs letrare (standarde) pr tu pasuruar prej saj. Interes paraqesin edhe dukurit semasiologjike t terminologjis s ekonomis t analizuara n kreun V. Shqyrtimi i hollsishm i kuptimeve t termave t veant dshmon se autorja njeh mir jo vetm problemet gjuhsore t terminologjis s ksaj fushe, por edhe ann konceptore t termave. Kjo i ka dhn mundsi autores t bj analiza t hollsishme t strukturs semantike t termave t veant, t futet n semantikn e tyre e t hedh drit n kt mnyre mbi ant gjuhsore t terminologjis s ekonomis, si mbi polisemin, sinonimin, antonimin etj. Vlen t theksohet n mnyr t veant se n kreun V spikat karakteri origjinal i shtjellimit t dukurive kuptimore n terminologji, t cilat trajtohen n mnyr sistemore n kt mongrafi. Autorja i ka dhn trajtimit t shfaqjes s tri dukurive prkatse: shumkuptimsis, sinonimis dhe antonomis, karakter problemor, por duke i shtrir si n rrafshin e teoris, ashtu edhe t praktiks terminologjike. N kt mnyr idet rreth dukurive n fjal ajo i ballafaqon me teorit e ndryshme t terminologve t ndryshm, duke u prpjekur gjithnj t argumentoj me fakte idet m t drejta e m t prligjura shkencrisht. Duhet nnvizuar se autorja t tri dukurit e msiprme i sheh n vijn diakronike t shfaqjes s tyre, ka i ka dhn mundsi t nxjerr n pah kuadrin e plot t zhvillimit historik t ksaj terminologjie nga ana e prmbajtjes. Si e till, e vshtruar n rrafshin e prmbajtjes, kjo terminologji sht ngritur e zhvilluar nga mnyrat m t thjeshta t shprehjes s koncepteve deri n paraqitjen komplekse t tyre, t organizuara e t strukturuara n sisteme e mikrosisteme kompakte. Kjo do t thot se, megjith mangsit q mund ti ken sjell terminologjis n fjal kto dukuri, d.m.th., shumkuptimsia me pamjaftueshmrin n shprehje (p.sh. prodhim q shnon si procesin, ashtu edhe rezultatin), kurse sinonimia me teprime n shprehje (p.sh. prodhim dhe produkt, kur ato shprehin nj koncept), kan ofruar edhe mundsi t mdha zgjedhjeje, kshtu q paradoksalisht ato jan shfaqur si dukuri negative (t dmshme), duke e prekur sistemin, por edhe t dobishme, duke e pasuruar gjuhn e specializuar n fjal.

Kritik e bibliografi

181

Nga kjo pikpamje, duke i vshtruar kto dy dukuri n rrafshin e diakronis, do t pranonim iden e autors mbi ekzistencn e polisemis dhe t sinonimis n terminologji. Megjithat vshtrimi sinkronik i tyre n kt fush t leksikut, si dukuri q prekin sistemin, i nxjerr ato t papranueshme, prandaj si t tilla njsit sinonimike n terminologji dalin si dysor (dublete), kurse njsit polisemike si homonime. Duke mos kundrshtuar mnyrn e trajtimit t ktyre dukurive n punimin e dhn, vetm do t shtonim se autorja duhej ta theksonte rastin e shfaqjes s ktyre dukurive n fazn e tret t zhvilluar t ksaj terminologjie, ku ajo paraqitet si sistem i plot. Dhe pjesa m e madhe e shembujve dshmojn se kemi t bjm me dysor (dublete) dhe homonime. Si dysor mund t sillnim si shembuj: mim stinor - mim sezonal, shlyerje (e llogaris) - likuidim (i llogaris), firo e ligjshme - firo legale, superprodhim - mbiprodhim etj.; si shembuj t njsive polisemike q mund t trajtohen si homonime mund t sillnim: financ1 (deg e administrats ), financ2 (zyr), ekonomi1 (trsi marrdhniesh ), ekonomi2 (gjendje materiale ) etj. N pjesn e prfundimeve autorja rimerr nj varg problemesh t trajtuara, por t shtjelluara n mnyr t re. Punimi i paraqitur nga Hna Pasho sht nj vepr e vyer n fushn e studimeve mbi terminologjin shkencore-teknike. Ky punim i on m tej arritjet e shumta n kt fush. Ai jo vetm hap horizont, duke ndriuar nj varg problemesh teorike t terminologjis, por hedh drit edhe mbi mjaft probleme t praktiks terminologjike, t puns pr hartimin e fjalorve terminologjik. Mund t pohojm se me kt vepr kemi nj studim t gjer rreth problemeve teoriko-praktike t nj fushe t rndsishme, si sht terminologjia e ekonomis. AGRON DURO