T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

POLMER MATRSL KOMPOZTLERN MEKANK ZELLKLERNN NCELENMES

Hasan YILDIZHAN

Danman: Yrd. Do. Dr. Mustafa Reit USAL

II. Danman: Do. Dr. mer SOYKASAP

YKSEK LSANS TEZ MAKNA ETM ANABLM DALI ISPARTA - 2008

NDEKLER Sayfa NDEKLER ...................................................................................................... i ZET...................................................................................................................... iv ABSTRACT........................................................................................................... v TEEKKR........................................................................................................... vi EKLLER DZN............................................................................................... vii ZELGELER DZN ....................................................................................... . ix SMGELER VE KISALTMALAR DZN........................................................ . x 1.GR .................................................................................................................. 1 1.1. Kompozitler..................................................................................................... 3 1.2. Fiberler ve Matrisler........................................................................................ 5 1.2.1. Fiberler ......................................................................................................... 6 1.2.1.1. Cam Elyaflar ............................................................................................. 6 1.2.1.2. Bor Elyaflar............................................................................................... 7 1.2.1.3 Silisyum Karbr Elyaflar .......................................................................... 7 1.2.1.4 Almina elyaflar......................................................................................... 8 1.2.1.5 Aramid elyaflar .......................................................................................... 8 1.2.1.6 Karbon elyaflar........................................................................................... 9 1.2.2. Matrisler ....................................................................................................... 9 1.2.2.1 Termoset Matrisler ..................................................................................... 10 1.2.2.2 Termoplastik Matrisler............................................................................... 12 1.3. Kompozit Malzemelerin retimi .................................................................... 13 1.3.1. Termoset Matrisli Kompozitlerin retimi................................................... 14 1.3.1.1. El Yatrma Yntemi .................................................................................. 15 1.3.1.2. Hazr Kalplama ........................................................................................ 15 1.3.1.3. Reine Transfer Kalplama ....................................................................... 17 1.3.1.4. Profil ekme Yntemi .............................................................................. 18 1.3.1.5. Elyaf Sarma Yntemi................................................................................ 18 1.3.1.6. Pskrtme Metodu .................................................................................... 19 1.3.1.7. Tabakal Birletirme.................................................................................. 19

1.3.2. Termoplastik Matrisli Kompozitlerin retimi ............................................. 21 1.3.2.1. Enjeksiyon Kalplama ............................................................................... 22 1.4. Kompozit Malzemelerin zellikleri ............................................................... 22 1.5. Kompozit Malzemelerin Kullanm Alanlar ................................................... 24 1.5.1. Havaclk Endstrisi ..................................................................................... 24 1.5.2. Otomotiv Endstrisi ..................................................................................... 28 1.5.3. Spor ve Elence Endstrisi .......................................................................... 29 1.5. 4. Deniz Endstrisi .......................................................................................... 29 1.5.6. Tketici Eya Endstrisi .............................................................................. 29 1.5.7. Dier Uygulama Alanlar............................................................................. 29 2. KAYNAK ZETLER ...................................................................................... 31 3. MATERYAL VE YNTEM ............................................................................. 35 3.1. Test Paralarnn retilmesi............................................................................ 35 3.1.1. Prepreg Karbon Kompozit Deney Paralarnn retilmesi.......................... 35 3.1.2. Elle Yayma Metodu ile Cam Kompozit Deney Numunelerin retilmesi ... 38 3.2. Yntem............................................................................................................ 42 3.2.1. Yorulma Deneyinin Yaplmas .................................................................... 42 3.2.1.1. ift Bindirme ile Yapm Numunelerin Yorulma Deneyleri ................. 44 3.2.1.2. Yapmam Numunelerin Yorulma Deneyleri......................................... 44 3.2.2. Eilme Deneyinin Yaplmas ....................................................................... 44 3.2.2.1 Dokumal Tek Bindirmeli Cam Kompozit Malzeme................................. 45 3.2.2.2 Dokumal Dz Karbon Kompozit Malzeme .............................................. 46 3.2.2. Titreim Deneyinin Yaplmas ..................................................................... 47 4. ARATIRMA BULGULARI ............................................................................ 53 4.1. Yorulma Deneylerin Sonular ....................................................................... 53 4.1.1 ift Bindirme le Yapm Numunenin Yorulma Deneyi Sonular ........... 53 4.1.2 Yapmam Numunelerin Yorulma Deneyleri Sonular ............................ 55 4.2. Eilme Deneylerinin Sonular ....................................................................... 57 4.2.1. Dokumal Tek Bindirmeli Cam Kompozit Malzemenin Eilme Deneyleri Sonular ........................................................................................................ 57 4.2.2.Dokumal Dz Tek Katmanl Karbon Kompozit Malzemenin Eilme Deneyleri Sonular........................................................................................ 58

ii

4.3. Titreim Deneylerinin Sonular ..................................................................... 60 5. TARTIMA VE SONU .................................................................................. 64 6. KAYNAKLAR .................................................................................................. 66 ZGEM ........................................................................................................... 71

iii

ZET Yksek Lisans Tezi POLMER MATRSL KOMPOZTLERN MEKANK ZELLKLERNN NCELENMES Hasan YILDIZHAN Sleyman Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dal Juri: Prof.Dr. Remzi VAROL Yrd. Do. Dr. M. Reit USAL (I.Danman) Do. Dr. mer SOYKASAP (II. Danman) Yrd. Do. Dr. Melek USAL Yrd. Do. Dr. mran ESENDEMR Polimer matrisli dokumal kompozitler, simetrik ve dengeli malzeme zelliklerine sahip olmalar, retim ve kullanm kolaylklarndan dolay hava-uzay yaplar ve otomobil yaplar iin poplerlik kazanmaktadr. Ayrca darbeye kar stn zelliklerinden dolay balistik malzemesi olarak kullanlmaktadr. ncelikle bu alma, kompozit malzemelerin genel tantm yaplarak, srekli elyaf takviyeli polimer matrisli kompozit malzemelerin nemini vurgulamak amac ile bu malzemelerin konvensiyonel malzemelere olan stnlkleri ve yaygn kullanm alanlar incelenmitir. almada karbon ve cam takviyeli dz dokumal kompozitlerin dinamik davranlar, yorulma, titreim snm zellikleri, doal frekans lmleri ve eilme deneylerle incelenmitir. Yorulma davran iin eitli tabakal kompozitlerin gerilme ve tekrarl yk saylar (S-N) grafiklerle elde edilmitir. Eilme davran iin eitli tabakal ve bindirmeli birleik kompozit malzemelerin eilme mukavemet sonular elde edilmitir. Malzemenin doal frekans ve snm zellikleri, scakla bal olmak zere deneylerle elde edilmitir. Anahtar Kelimeler: Polimer matrisli kompozit, Mekanik zellik 2008, 71 sayfa

iv

ABSTRACT M.Sc. Thesis INVESTIGATION OF MECHANICAL PROPERTIES OF POLYMER MATRIX COMPOSITES Hasan YILDIZHAN Sleyman Demirel University School of Applied and Natural Sciences Machine Education Department Thesis Committee: Prof. Dr. Remzi VAROL Assist.Prof. Dr. M. Reit USAL (I.Danman) Assoc. Dr. mer SOYKASAP (II. Danman) Assist.Prof. Dr. Melek USAL Assist.Prof. mran ESENDEMR Polymer matrix woven composites are popular for aerospace and automotive industries due to their symmetric and balanced properties, they offer manufacturing and handling ease. Furthermore the composites are also used as ballistic materials because of their superior ballistic performance. In this thesis, brief information of the woven composites is given. In order to emphasize the importance of continuous fiber reinforced composite materials with polymer matrix, the advantages over conventional materials and common application areas of the composites are studied. In this study, mechanical behavior of the plain weave composites made of carbon and glass fiber and epoxy matrix, investigated by experiments including tensile, bending, fatigue, natural frequency and damping measurements. The figures of stress versus the number of cycles (S-N) for fatigue behavior are obtained for different laminated composites. The bending strength and minimum bend radius of the different laminated composites and lap joint composites are obtained. Natural frequency and damping properties of the composites under varied temperature are measured to see the temperature effects. Key Words: Polymer matrix composite, Mechanical property 2008, 71 pages

TEEKKR

Bu tez almamn yaplmasnda her trl yardmlarn esirgemeyen, almalarmda bana daima yol gsteren engin bilgi ve tecrbelerinden yararlandm deerli danmanm Yrd. Do. Dr. Mustafa Reit USAL hocama teekkrlerimi sunarm. Afyon Kocatepe niversitesi 106M005 Nolu Tubitak projesi ile Tezimi maddi olarak destekleyen ve tez almalarmda deneyimlerinden faydalandm proje danmanm Do. Dr. mer SOYKASAP, Makine Eitimi blm bakan Prof. Dr. Sleyman TAGETREN ve r. Gr. lker SUGZ hocalarma teekkr ederim. Ayrca bugnlere gelmemde emei geen bata ailem ve nianlm olmak zere btn hocalarma sayg ve teekkrlerimi sunarm.

Hasan YILDIZHAN ISPARTA-2008

vi

EKLLER DZN ekil 1.1. Dz dokuma stili ........................................................................................ 2 ekil 1.2. Kompozit malzeme de kullanlan fiber ve reine ...................................... 4 ekil 1.3. Srekli fiber ve ksa fiber kompozitler ...................................................... 4 ekil 1.4. Kalp ileme basamaklar........................................................................... 13 ekil 1.5. Kompozit malzemelerin retim yntemlerinin snflandrlmas............... 14 ekil 1.6. El yatrma dzenei ................................................................................... 15 ekil 1.7. Hazr kalplama dzenei .......................................................................... 17 ekil 1.8. Reine transfer kalplama dzenei ........................................................... 17 ekil 1.9. Profil ekme dzenei ............................................................................... 18 ekil 1.10. Elyaf sarma dzenei............................................................................... 19 ekil 1.11. Prepregin ematik ekli ............................................................................ 20 ekil 1.12. Tabakal kompozit ................................................................................... 20 ekil 1.13. Otoklavla tabakal bir kompozitin retimi............................................... 21 ekil 1.14. Uak yapsnda kullanlan en nemli malzemelerin miktarlar ............... 26 ekil 1.15. Uak malzemelerin kullanm oranlarnn yllara gre deiimi .............. 27 ekil 3.1. Prepreg malzeme zerine istenilen a ve llerde izim yaplarak kesilmesi..................................................................................................................... 36 ekil 3.2. Kompozit malzemelere uygulanan eitli dokuma eitleri ...................... 36 ekil 3.3. Kr edilmi karbon paralarnn vakum dan kartldktan son hali.......... 38 ekil 3.4. Elle yayma teknii ile paralarn sveren lamba altnda kr edilmesi ...... 39 ekil 3.5. Cam kumandan elle yayma metodu ile kr edilen paralar .................... 40 ekil 3.6. Tek bindirmeli cam kompozit malzemeler ................................................ 41 ekil 3.7. ift bindirmeli cam kompozit malzemeler ................................................ 41 ekil 3.8. Deneylerin yapld cihaz ......................................................................... 42 ekil 3.9. Yorulma yklemesi.................................................................................... 43 ekil 3.10. ift bindirme ile yaptrlm deney numunesi boyutlar ....................... 44 ekil 3.11. Yapmam deney numunesi boyutlar ................................................... 44 ekil 3.12. Tek bindirme ile yapm numune boyutlar .......................................... 46 ekil 3.13. Dokumal tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi ......................................................................................................................... 46

vii

ekil 3.14. Yapmam deney numunesi boyutlar ................................................... 47 ekil 3.15. Dokumal dz karbon kompozit malzemenin eilme deneyi .................. 47 ekil 3.16. Karbon kompozit malzeme ...................................................................... 48 ekil 3.17. Cam kompozit malzeme .......................................................................... 48 ekil3.18. Scaklk ler 49 ekil 3.19. Deney malzemeleri stma frn............................................................... 50 ekil 3.20. Deney malzemeleri soutmak iin derin dondurucu ............................... 51 ekil 3.21. Malzemelerin frekans deerlerini lmek iin bilgisayar........................ 51 ekil 3.22. Titreim deney sistemi ............................................................................. 52 ekil 3.3. 0,084 MPa ift bindirmeli cam kompozit malzemenin yorulma deneyleri sonular ..................................................................................................................... 54 ekil 3.4 ift bindirme olarak yapm cam kompozit paralarn yorulma deneyi sonucu kopmu halleri ............................................................................................... 54 ekil 3.5. 0,067-0,084 MPade kr edilen yapmam karbon kompozit malzemelerin yorulma sonular ................................................................................ 56 ekil 3.6. 0,067 MPa dokumal dz karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonucu kopmu hali.................................................................................................... 57 ekil 3.7. Dokumal tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi kopma an ....................................................................................................... 57 ekil 4.6 Dokumal dz karbon kompozit malzemenin kopma an ........................... 59

viii

ZELGELER DZN izelge 1.1. Matris, Takviye eleman ve kompozit malzeme yap tipleri.................. 5 izelge 1.2. Termoset ve termoplastiklerin maksimum scaklk deerleri................ 10 izelge 1.3. Uak malzemelerin mekanik zellikleri ................................................ 25 izelge 1.4. 1988 ve 1993 yllar arasnda otomobillerde kullanlan kompozitlerin oran ........................................................................................................................... 28 izelge 3.1. Karbon kompozit malzemelerin boyutlar ............................................. 49 izelge 3.2. Cam kompozit malzemelerin boyutlar.................................................. 49 izelge 4.1. 0,084 MPa ift bindirmeli cam kompozit malzemenin yorulma deneyi sonular ..................................................................................................................... 53 izelge 4.2. 0,067 MPa yapmam karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonucu ........................................................................................................................ 55 izelge 4.3 0,084 MPa yapmam karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonular ..................................................................................................................... 56 izelge 4.4. Tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi sonular ..................................................................................................................... 58 izelge 4.5. Dokumal dz karbon kompozit malzemenin eilme deneyi sonular. 59 izelge 4.6. Bir nolu karbon kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri .................................................................................................................................... 60 izelge 4.7. ki nolu karbon kompozit malzemenin scakla gre freans deerleri. 61 izelge 4.8. Bir nolu cam kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri... 62 izelge 4.9. ki nolu cam kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri .. 63

ix

SMGELER VE KISALTMALAR DZN Aij Bij Dij f R max min Yapnn Genleme Rijitlii Yapnn Balant Rijitlii Yapnn Eilme Rijitlii Frekans Gerilmelerin Oran Maksimum Gerilme Minimum Gerilme

Fen Bilimleri Enstits Mdrlne Bu alma jrimiz tarafndan MAKNE ETM ANABLM DALI'nda oybirlii ile YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan : Prof. Dr. Remzi VAROL (Sleyman Demirel niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mh. Blm Isparta) Yrd. Do. Dr. Mustafa Reit USAL (Sleyman Demirel niversitesi-Teknik Eitim Fakltesi Fakltesi Makine Eitimi Blm-Isparta) Do. Dr. mer SOYKASAP (Afyon Kocatepe niversitesi Teknik eitim Fakltesi Makine Eitimi Blm Afyonkarahisar) Yrd. Do. Dr. Melek USAL (Sleyman Demirel niversitesi-Teknik Eitim Fakltesi Fakltesi Makine Eitimi Blm- Isparta) Yrd. Do. Dr. mran ESENDEMR (Sleyman Demirel niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mh. Blm Isparta) ONAY Bu tez 23/05/2008tarihinde yaplan tez savunma snav sonucunda, yukardaki jri yeleri tarafndan kabul edilmitir.

...../...../20..

Prof.Dr.Fatma KOYUNCU Enstit Mdr

1.GR Bu tezin konusu havaclk, uzay ve otomotive endstrilerinde kullanlan polimer matrisli dz dokumal kompozitlerin termo-mekanik zelliklerinin saysal ve deneysel yntemlerle aratrlmasdr. Bu malzemeler geleneksel malzemelere gre ok daha hafif, stn mukavemet ve performans zellikleri gstermektedir. Ayrca tasarm ve retim esneklii sayesinde bu malzeme teknolojilerin aratrma ve gelitirilmesi ok byk nem tamaktadr. Bilindii gibi kompozit malzeme teknolojilerinin aratrma ve gelitirilmesi, Bilim ve Teknoloji Kurulunun 2005/4Ek 1 de yer alan ncelikli Alanlar kapsamndadr. Kompozit malzeme, istenilen zellikte bir malzeme oluturmak iin iki veya daha fazla malzemenin fiziksel olarak birlemesine denir. Kompozit malzemeler; Matris malzemeler Takviye elemanlar Katk malzemelerinden oluur. Kompozit malzemelerin %90 polimer esasl matrislerle retilmektedir. Matris, kompozit malzemelerin ana bileenlerindendir. Matrisin balca grevleri; Kuvvetleri liflere iletmek Lifleri korozyon ve oksidasyon gibi, ortamn etkisi ve darbelerden korumaktr. Polimer matrisli kompozit malzemelerde, matris malzemeyi polimerler oluturur. Polimer matrisli kompozit malzemede polimer malzeme reinelerdir. Polimer matrisli kompozit malzemelerin takviye elemanlar liflerdir. Katklar; Dolgular, kimyasallar ve dier katklar matrise niteliklerine gre zelliklerin gelitirilmesi amacyla ilave edilirler. Polimer matrisli kompozit malzemeler, Klasik Laminasyon Tekniiyle (KLT) retilir. Bu yzden polimer matrisli kompozit malzemelerin grnleri tabakalar eklindedir.

Malzemede yerine gre salamlk, esneklik, hafiflik, evre artlarna (nem, gne nlar, gibi) dayankllk, darbe dayanm, sertlik gibi gnlk yaamda kullanlan terimlerle ifade edilen zellikler yannda daha bilimsel dille ssal genleme katsaylar, yorulma, atlama ve krlma, ekme, eme dayanmlar ve benzeri deerlerin uygunluu aranr. Btn bu istenen zellikleri tek bir malzemede bulmak son derece ender rastlanan bir durumdur. 1950li yllardan itibaren polimer kompozitler aranan boluu doldurmutur. Bugn yaygn olarak uak, roket, fze gvdeleri, yksek kalitede spor malzemeleri gibi maliyetin yksek olmasnn pek nemli olmad alanlarda kullanld gibi lastik, otomotiv sanayi, beyaz eya, basnca dayanml boru gibi daha dk maliyet gerektiren sektrlerde de yaygn olarak kullanlmaktadr. nmzdeki yllarda uzay ve havaclk bata olmak zere robotik ve gelien dier teknolojilerde kompozit malzemelere daha ok arlk verilecektir. Bu amala hem daha gl ve salam elyaflar, hem de daha yksek s dayanml, atlak oluturmayan, darbe dayanm yksek ve sert polimer matrisler zerinde almalar dnyada ve lkemizde devam etmektedir (Huten, 2003). Tezde polimer matrisli dz dokumal kompozitlerin mekanik zellikleri, scaklk ve yorulma altndaki snmleme davranlar incelenmitir. Bunun iin karbon elyafl ve cam elyafl dz dokumal kompozitler gz nne alnmtr. Dz dokumada elyaflar ardk olarak birbirinin altndan ve zerinden gemektedir (bkz. ekil 1).

ekil 1.1. Dz dokuma stili

Dz dokumal kompozitlerin eilme ve yorulma zellikleri, titreim snm ve doal frekans deerleri deneylerle incelenmitir. Yorulma davran iin eitli ynlenme alarna sahip tabakal kompozit numuneler kullanlrd ve yorulma cihaznda testlere tabi tutuldu; sonuta gerilme ve tekrarl yk saylar (S-N) grafiklerle elde edildi. Malzemenin titreim snm zellikleri, deneylerle elde edildi. scakla bal olmak zere Titreim snm deerlerinin bulunmas iin yarm bant

genilik metodu kullanlrd. Bunun iin snm deerleri farkl scaklklarda (-10 oC ve +60 oC aralnda) llerek scakln snm zerindeki etkisi incelenmitir. Bu girii takiben, kompozit malzemeler hakknda bilgi verildi, kullanm alanlar ve retim yntemleri akland, elyaflar ve matrisler hakknda bilgi verildi. Tezin ikinci blmnde literatr aratrmas. Tezin nc blmnde kullanlan malzeme zellikleri ve deney yntemleri aklanld. Tezin drdnc blmnde deney bulgular yazld. Son olarak da deney sonularnda elde edilen bulgular irdelenmitir. 1.1. Kompozitler Kompozit malzeme, iki veya daha fazla malzemenin makro dzeyde birlemesine denir. Kompozit malzeme, kendisini oluturan malzemelerin her birinden farkl zelliklere sahip bir bileik malzemedir. Gnmzde en ok kullanlan kompozitlerden biri betondur, imento ve kumdan meydana gelen matris malzemesi, elik ubuklar ile desteklenir. Bir dier tannm kompozit ise kerpitir. amur ve samann kartrlmasyla ile oluturulan bu malzeme olduka eskiden beri bilinen belki de insanlk tarihinin en eski yap malzemesidir ve halen Trkiyede krsal kesimde kullanlr. Baz lkelerde, (rn; Yemende) bu yap malzemesinden ok katl yksek yaplar ina edilir (Anonim, 1994). Kompozit malzemeler, ekil 1.2 de grld gibi matris ve takviye malzemesinden oluurlar. Genellikle takviye (fiber) malzemesi; karbon, cam veya aramid olurken matris malzemesi ise epoksi reine den olumaktadr (Mazumdar, 2002).

ekil 1.2. Kompozit malzeme de kullanlan fiber ve reine Takviyeli fiberler veya dokumalar kompozit malzemeyi gl, dayankl klar. Buna karlk matrisler kompozit malzemeye katlk verir ve malzemeyi evresel etkilere kar direnli klar. Takviyeli fiberlerin farkl biimleri (ekil 1.3) vardr. Bunlar uzun srekli fiberler ve ksa fiberlerdir. Ksa fiberler uzun fiberlerin kesilmi halidir. Ksa fiberlere krplm fiberlerde denir. Fiberler uygulama (yapsal veya yapsal olmayan) ve retim metoduna gre uzun srekli fiberler veya ksa fiberler tercih edilir. Yapsal uygulamalar iin uzun fiberler buna karlk yapsal olmayan uygulamalarda ksa fiberler tercih edilirler. Enjeksiyonlu kalplama ve hazr kalplamal retim metodlarnda ksa fiberler tercih edilir. Elyaf sarma ve profil ekme retim yntemlerinde srekli fiberler tercih edilirler (Mazumdar, 2002).

ekil 1.3. Srekli fiber ve ksa fiber kompozitler Kompozit malzemeler genellikle matris malzemesine plastik, metal ve seramik matrisli kompozitler olmak zere e ayrlrlar. Kompozit malzeme ince tek bir

tabaka oluturan matris malzemesi iine elyaflar, whiskerler veya paracklardan veya deiik tabaka katmanlarndan oluan tabakal kompozitler de oluabilir (ahin, 2000).
izelge 1.1. Matris, Takviye eleman ve kompozit malzeme yap tipleri (Olcay vd., 2002)

Matris Malzemeleri Polimerler Metaller Seramikler

Takviye Elemanlar Lifler Granl Whiskers

Kompozit Yapnn ekli Tabakalar Kaplamalar Film-Folya

Polimer matrisli kompozit malzeme izelge 1.2.de grld gibi matrisi polimer olan malzemelerdir. Bu malzemeler belirli ynleme alaryla klasik laminasyon teknii dediimiz tabakalar eklinde retilirler. Teknolojide polimer matrisli kompozit malzemeler 1940l yllarda havaclk sektrne hizmet vermek zere gelitirilmeye balanmlardr. Ama, elik ve alminyum alamlar gibi konvensiyonel malzemelerin yerine daha dk arlkl ancak daha mukavemetli, sertlik deeri, anma dayanm ve krlma tokluu yksek malzemelerin gelitirilmesiydi (Kayrak, 1999). 1.2. Fiberler ve Matrisler Bir kompozit malzeme, fiberlerle (elyaf) takviyelenmi plastik reinelerden oluur. Bir kompozit malzemenin davrann anlamak iin kompozit malzemedeki fiberlerin ve matris malzemelerin grevlerinin bilinmesi gerekir. Fiberlerin ve matris malzemelerin nemli grevleri aada verilmitir. Bir kompozit malzemedeki fiberlerin grevleri Bir kompozit malzemeye uygulana kuvvetin yknn ounu fiberler tar. Ykn neredeyse %90 fiberler tarafndan tanr.

Fiberler, yksek elastik modle, sertlike ve yksek scaklktaki dayanmlar ve dier yapsal zellikleriyle kompozit malzemeyi kararl klar.

Kompozit malzemenin elektrik iletkenlii ya da yaltm zellikleri kullanlan fiber malzemelerin zelliine baldr.

Bir matris malzeme, bir kompozit malzemenin yapsnda birok nemli grevleri vardr. Matris malzemelerin nemli grevleri aada verilmitir. Bir kompozit malzemedeki matrislerin grevleri Matris malzeme fiberleri bir arada tutar, bylece fiberlerin bireysel hareket etmesine engel olur. Matris malzeme kompozit malzemeye yklenen yk fiberlere transfer eder. Matris malzeme kompozit malzeme ye ekil verdii gibi malzemenin kat durmasn salar. Matris malzeme, evresel faktrlerin vermi olduu kimyasal ve fiziksel zararlara kar kompozit malzemeyi korur. 1.2.1. Fiberler Fiberlere deiik kaynaklarda lifler veya elyaflarda denilmektedir. Bu malzemeler matris malzemenin iinde yer alp kompozit malzemelerin en nemli mukavemet elemanlardr. aklanmtr. 1.2.1.1. Cam Elyaflar Cam elyafn esasn silis-kum (SiO2) meydana getirmekle beraber belirli oranlarda sodyum, kalsiyum, alminyum, bor ve demir gibi elementlerin oksitlerinden oluur. Kompozit malzemelerde kullanlan balca elyaflar aada

Polimer esasl kompozitlerde yaygn olarak kullanlan ve en ucuz olan takviye elemandr (ahin, 2000).

Cam elyaflarn baz zellikleri aadaki gibi zetlenebilir (A.S.M., 1984). Yksek ekme mukavemetine sahiptirler, birim arlk bana

mukavemeti eliininden yksektir. Isl direnleri dktr. Yanmazlar, ancak yksek scaklkta yumuarlar. Bu zellikleri katk malzemeleri kullanlarak iyiletirilebilir. Kimyasal malzemelere kar direnlidirler. Nem absorbe etme zellikleri yoktur, ancak cam elyafl kompozitlerde matris ile cam elyaf arasnda nemin etkisi ile bir zlme olabilir. zel elyaf kaplama ilemleri ile bu etki ortadan kaldrlabilir. Elektrii letmezler. Bu zellik sayesinde elektriksel yaltmn nem kazand durumlarda cam elyafl kompozitlerin kullanlmasna imkan tanrlar. 1.2.1.2. Bor Elyaflar Bor elyaflar aslnda kendi ilerinde kompozit yapdadrlar. ekirdek olarak adlandrlan ince bir flamann zerine bor kaplanarak imal edilirler. ekirdek genellikle Tungstendir. Karbon ekirdek de kullanlabilir ancak bu yeni bir uygulamadr (Schwartz, 1984). Bor elyaflarn Silisyum Karbr (SC) veya Bor Karbr (B4C) kaplanmasyla yksek scaklklara dayanm artar. zellikle bor karbr kaplanmasyla ekme mukavemeti nemli lde artrlabilir. Bor elyaflarn erime scaklklar 2040 C civarndadr (Chawla, 1987). 1.2.1.3 Silisyum Karbr Elyaflar Bor gibi, Silisyum karbrn tungsten ekirdek zerine kaplanmas ile elde edilirler. 0,1 mm ile 0,14 mm aplarnda retilirler. Yksek scaklklardaki zellikleri bor

elyaflardan daha iyidir. Silisyum karbr elyaf 1370Cta mukavemetinin sadece %30nu kaybeder. Bor elyaf iin bu scaklk 640Ctr (A.S.M., 1984). Bu elyaflar genellikle Titanyum matrisle kullanlrlar. Jet motor paralarnda Titanyum, Alminyum ve Vanadyum alaml matris ile kullanlrlar. Ancak Silisyum karbr elyaflar Bor elyaflara gre daha yksek younlua sahiptirler. Silisyum karbrn karbon ekirdek zerine kaplanmas ile retilen elyaflarn younluu dktr (A.S.M., 1984). 1.2.1.4 Almina elyaflar Almina, Alminyum oksittir (Al2O3). Elyaf formundaki almina 0,02 mm apndaki almina flamann Silisyum dioksit (SiO2) kaplanmas ile elde edilir. Bu malzemeler yksek scaklk dayanmlar nedeniyle uak motorlarnda kullanlmaktadr (Kayrak, 1999). Almina elyaflarn ekme mukavemetleri yeterince yksek deildir ancak basma mukavemetleri yksektir. rnein, almina/epoksi kompozitlerin basma mukavemetleri 2275 ila 2413 MPadr (Chawla, 1987). 1.2.1.5 Aramid Elyaflar Aramidaromatik polyamid in ksaltlm addr. Polyamidler uzun zincirli polimerlerdir, aramidin molekler yapsnda alt karbon atomu birbirine hidrojen atomu ile balanmlardr (Schawartz, 1984). Uak yaplarnda, dk basma mukavemetleri nedeniyle, karbon elyaflarla birlikte hibrid kompozit olarak, kumanda yzeylerinde kullanlmaktadrlar. Aramid elyaflar elektriksel iletkenlie sahip deildirler. Basma mukavemetlerin iyi olmamasnn yan sra kevlar /epoksi kompozitlerinin nem absorbe etme zellikleri ktdr (Chawla, 1987).

1.2.1.6 Karbon Elyaflar Karbon elyaflarn en nemli zellikleri dk younluun yan sra yksek mukavemet ve tokluk deerleridir. Karbon elyaflar, nemden etkilenmezler ve srnme mukavemetleri ok yksektir. Anma ve yorulma mukavemetleri olduka iyidir. Bu nedenle askeri ve sivil uak yaplarnda yaygn bir kullanm alanna sahiptirler. Karbon elyaflar eitli plastik matrislerle ve en yaygn olarak epoksi reinelerle kullanlrlar. Ayrca karbon elyaflar alminyum, magnezyum gibi metal matrislerle de kullanlrlar (Rouchan, 1987). 1.2.2. Matrisler Fiberler matris malzemesinin iinde yer alr, matris fiberleri kaplar. Byle olunca dardan gelebilecek nem, s, kimyevi vb. her trl evresel etkilere ilk maruz kalan matrislerdir. Bunun iin kompozit malzemenin zelliklerini matris malzeme belirler. rnein scakl 150 C zerinde kararl olmayan bir fiber, daha yksek scakla dayanabilen ve s yaltm iyi olmayan bir matris iinde yksek scaklkta kullanlabilen bir kompozit oluturabilinir. Tablo 1.2. de termoset ve termoplastik matrislerin kullanlan maksimum scaklklar verilmitir.

izelge 1.2. Termoset ve termoplastiklerin maksimum scaklk deerleri (Mazumdar, 2002).

Malzemeler Termosetler Vinil Ester Polyester Fenolikler Epoksi Cynate Ester Bismaleimid Termoplastikler Polietilen Polipropilen Asetal Nylon Polyester Polifenilen Sulfid Polietereterketon Teflon 50-80 50-75 70-95 75-100 70-120 120-220 120-250 200-260 230-320 150-250 80-125 70-150 60-150 60-150 Maksimum Kullanlan scaklk (0C)

Polimer matrisli kompozit malzemeler de matris malzemesi polimerlerdir. Kompozitlerde kullanlan plastik matrisler, Termoset ve Termoplastik olmak zere ikiye ayrlr. Bu plastik malzemelerin ssal davranlar birbirinden farkldr. Aada bu malzemelerin zellikleri incelenecektir. 1.2.2.1 Termoset Matrisler Polimer matrisli kompozitlerde, matris malzemesi iin en ok kullanlan malzeme termoset esasl malzemelerdir. Bu malzemelerin retiminde bir defaya mahsus stlp biim verilir, bundan sonra malzemeye tekrar s verilip ekil elde edilemezler. Onun iin bu malzemelerin geri dnm olmadndan tekrar kullanlamazlar. Bunun nedeni termoset matrisli malzemelerin moleklleri birbirlerine apraz baldrlar. Byle olunca bu molekller stldnda atomlar birbirlerinin zerine kaymazlar.

10

Ayrca bu malzemeler znmezler. Termoset plastikler mukavemeti ve scakla kar dayanmlar ynnden termoplastiklerden daha stndr. Aada en youn kullanlan termoset matrisler ve genel zellikleri yer almaktadr. Epoksiler; iki ya da daha fazla epoksit ieren bileenlerden oluurlar. Polifenoln epikloridin ile bazik artlarda reaksiyonu sonucu elde edilirler. Viskoz ve ak renkli bir sv halindedirler (Rouchan, 1987). Epoksilerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi zetlenebilir (Schwartz, 1984). Avantajlar: Kopma mukavemetleri yksektir. Elyaf yaplarla yksek ba mukavemeti salar. Yksek anma direncine sahiptirler. Uucu deildirler ve kimyasal direnleri yksektir. Dk ve yksek scaklklarda sertleebilme zelliine sahiptirler

Dezavantajlar: Polyesterle karlatrldnda pahaldr. Polyestere oranla yksek viskoziteye daha az uygundur.

Polyester matrisler; dibazik asitlerin, dihidrik alkoller (glikol) yada dihidrik fenollerle karmnn youmas ile ekil alrlar. Polyesterin ana tipleri, polyester bileeninin doymu asitle ya da alternatif malzeme olarak glikolle modifikasyonu temeline dayanr. Ayrca kr ilemi ile matrisin esneklii iyiletirilerek kopma gerilmesi artrlabilir (Chawla, 1987). Polyester matrislerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi zetlenebilir (Schwartz, 1984). Avantajlar: Takviyelerin neminin kolayca dar atlabilmesine izin veren dk viskozite Dk maliyetli olmas

11

eitli uygulamalar iin geni bir snr iinde kolay imal edilebilirlik yi evresel dayanmlar olmas

Dezavantajlar: Kr srasndaki yksek egzotermik reaksiyon zayf elyaf/matris ba mukavemetine neden olur. Sistem gevreklemeye eilimlidir. ok seyreltik alkalilere bile zayf kimyasal diren gsterir.

Vinylester reine matrisler; Polyesterlere benzerler. En nemli avantajlar elyaf ve matris arasnda iyiletirilmi bir ba mukavemetine sahip olmalardr. Polyesterde glikoln bir ksmnn yerine doymam hidrosilik bileenlerin kullanlmas ile elde edilirler (Hoskin and Baker, 1986). Fenolik reine matrisler; Fenol, alkalin artlar altnda formaldeitle youtuunda polimerizasyon oluur. Polimerizasyon asidik artlar altnda yaplr. Fenolik reinelerin en byk avantaj ykersek scaklk direnleridir. En nemli dezavantajlar ise dier matris malzemelerine gre mekanik zelliklerinin dk olmasdr (Chawla, 1987). 1.2.2.2 Termoplastik Matrisler Termoplastik matrisler termoset plastik matrislerin aksine geri dnm olan malzemlerdir. Bu malzemelere retimin sonunda da stma soutma yaplp tekrar hazr hale getirilebilinir. Istma, soutma ilemlerin de termoplastik matrislerin sadece fizikse zellikleri deiir, kimyasal zelliklerinde bir deiiklik olmaz. Termoplastik matrislerin bu zellikleri esasen molekllerinden kaynaklanmaktadr. Bu malzemelerin moleklleri dz zincirli polimerlerdir. Bundan dolay termoplastik matris malzeme stldnda yapsndaki atomlar birbirlerinin zerine kayarlar. Termoplastik grubunu oluturan ve en ok kullanlan plastikler unlardr:

12

Akrilik, Asetal, Akronitril-Butadiene-Streyn (ABS), Politetra Fluorethylene (PTFE), Poliamid (PA), Polietilen (PE), Polipropilene (PP), Polivinil klorr (PVC) 1.3. Kompozit Malzemelerin retimi Takviye malzemesi ile reine malzemesinin karmnda oluan yeni malzemede matris malzemesi sertleene kadar malzeme kompozit olamaz. Matris sertletikten sonra malzeme kompozit malzeme olabilir. Bununla birlikte oluan malzemeyi deitirmek mmkn deirdir. Buna karlk metal alaml bir yapy s ilemle deitirmek mmkndr (Gay vd., 2003). Polimer matrisli kompozitlerde, reine polyester olduundan malzeme polimerize edilmek zorundadr. Katlatrma ilemi boyunca bir katk malzemesi ile kartrlan reine, malzeme polimerize edilirken malzeme sv halden kat hale geer (Gay vd., 2003). Kompozit malzemelerin retim ilemleri kalplama yntemleri ile olmaktadr. Btn kalplama ilemlerinin basamaklar ekil 1.4. de gsterilmitir. Kalpla yntemleri eitleri malzemenin yapsna, malzemelerin saysna ve malzemenin maliyetine baldr. Kalplama malzemesi; metal, polimer,aa, ve al olabilir (Gay vd., 2003).

ekil 1.4. Kalp ileme basamaklar (Gay vd., 2003)

13

Kompozit malzemelerin retimi reine malzemesine gre iki ksmda grlr. Bunlar termoset reineli kompozit malzeme ve termoplastik reineli kompozit malzemelerdir. ekil 1.5. de kompozit malzemelerin retim snflandlrmas grlmektedir.

ekil 1.5. Kompozit (Mazumdar, 2002).

malzemelerin

retim

yntemlerinin

snflandrlmas

1.3.1. Termoset Matrisli Kompozitlerin retimi

Termoset matrisli kompozitlerin bir ok retim yntemleri vardr. Bu retim yntelerinden bazlar aagda aklanmtr. Termoset matrisli kompozit malzemesinin retiminde matris malzemesi genellikle epoksi, doymam polyester ve vinil ester ierir.

14

1.3.1.1. El Yatrma Yntemi Dk ve orta hacimli temas kalplama olup, kayk teknesi, tanklar, bina panelleri ve sank gibi byk boyutlu yapsal paral iin yaygn olarak kullanlan en basit bir yntemdir. Genellikle, kee, dokuma biimdeki elyaflar takviye eleman olarak seilir. Fakat ek dayanm ve elastik modl kazandrmak iin belirli konumlarda dokuma eklindeki elyaflar yannda srekli cam ve karbon elyaflar da yerletirilir (Mileiko, 1983). El yatrma yntemi termoset matrisli malzemelerin retim yntemlerin den en basit yntemdir. ekil 1.6'da el yatrma yntemi bu yntemden olumu kayk gsterilmitir.

ekil 1.6. El yatrma dzenei (Gay vd., 2003) 1.3.1.2. Hazr Kalplama Hazr kalplama bnyesinde cam elyaf, reine, katk ve dolgu malzemeleri ieren kalplamaya hazr, hazr kalplama bileimleri olarak adlandrlan kompozit malzemelerin (SMC, BMC) scak pres kalplarla rne dntrlmesidir. Karmak ekillerin retilebilmesi, metal paralarn bnye iine gmlebilmesi, farkl cidar kalnlklar gibi avantajlar bulunmaktadr. Ayrca rnn iki yzde kalp ile ekillenmektedir. Dier kompozit malzeme retim tekniklerinin olanak vermedii delik gibi komplike ekiller elde edilebilmektedir. Iskarta oran dktr. Bu yntemin dezavantajlar kalplama bileimlerinin buzdolaplarnda saklanmalar

15

gereklilii, kalplarn metal olmasndan dolay dier kalplardan daha maliyetli olmas ve byk paralarn retimi iin byk ve pahal preslere ihtiya olmasdr.

Hazr kalplama ynteminde kullanlan bileimler ieriklerine gre eitlilik gstermekle beraber en ok iki tr hazr kalplama bileimi kullanlmaktadr.

Hazr kalplama pestili / SMC (sheet moulding composites); SMC takviye malzemesi olarak krplm lif ile dolgu malzemesi ieren bir reinenin nceden birletirilmesi ile oluan pestil biiminde malzemedir. Srekli lifler, 25-50 mm krplm olarak ve kompozitin toplam arlnn %25-30 orannda kullanlr. Genellikle 1m geniliinde ve 3mm kalnln da retilir.

Hazr kalplama hamuru / BMC (bulk moulding composites); BMC takviye malzemesi olarak krplm lif ve dolgu malzemesi ieren bir reinenin nceden birletirilmesi ile oluan hamur biiminde malzemedir. Hazr kalplama bileimlerinin avantajlar;

ok geni tasarm esneklii Dzgn yzey Kolayca laklanabilme, boyanabilme ve kalp iinde yzeyin kaplanabilmesi Geri dntrlebilme ve hazrlnda geri dnm malzeme kullanabilme Metal gmme paralarn yerletirilmesi ile montaj kolayl Yksek alev dayanm Scaklk dayanm Soukta krlgan olmamaenjeksiyon kalplama (injection moulding)

Bu yntem RTM'ye benzer bir yntemdir. Farkll reine/elyaf karmn kalp darsnda karm ve eritilerek basn altnda bo kalp iine enjekte ediliyor olmasndadr. Sadece dk viskoziteye sahip termoset reineler bu yntemde kullanlabilir. Dier yntemlere gre daha hzldr. ouk oyuncaklarndan uak

16

paralarna kadar bir ok rn bu yntemle retilebilmektedir. ekil 1.7. de hazr kalplama dzenei grlmektedir (Philips, 1989).

ekil 1.7. Hazr kalplama dzenei (Gay vd., 2003) 1.3.1.3. Reine Transfer Kalplama Termoset malzemeler enjeksiyon kalp nitesine yerletirilir ve stlm kalp ierisine uygun miktarda termoset plastikler enjekte edilir. Uygulanan basn ve scaklkla kontrol edilir ve kalplanacak rne bal olarak evrim 45 S ve 120 S arasnda deiir (ahin, 2000). Bu yntemle karmak paralar retilebilinir. F1 arabalarnda baz paralar bu yntemle hazrlanmaktadr. ekil 1.8. de reine transfer kalplama grlmektedir.

ekil 1.8. Reine transfer kalplama dzenei (Gay vd., 2003)

17

1.3.1.4. Profil ekme Yntemi Profil ekme yntemi ekil 1.9'da gsterilmitir. Bu yntemde reine malzemesi olarak genellikle polyester, vinil ester ve epoksi kullanlr. Takviye malzemesi olarak ta srekli fiber malzemesi kullanlr.

ekil 1.9. Profil ekme dzenei (Gay vd., 2003) 1.3.1.5. Elyaf Sarma Yntemi Bu yntem zel biime sahip rnlerin seri retimine uygundur. Elyaf sarma yntemi srekli elyaf liflerinin reine ile slatldktan sonra bir makaradan ekilerek dnen bir kalp zerine sarlmasdr. Srekli liflerin farkl alarla kalba sarlmasyla farkl mekanik zelliklerde rnler elde edilebilir. Yeterli sayda elyaf katnn sarlmasndan sonra rn sertleir. Ardndan dner kalp ayrlr (Philips, 1989). Bu yntemle yaplan rnler, fze borular, petrol nakli iin borular, yat direkleri, uak su tanklar vb. rnlerdir. ekil 1.10. de elyaf sarma ekli verilmitir.

18

ekil 1.10. Elyaf sarma dzenei (Gay vd., 2003) 1.3.1.6. Pskrtme Metodu Pskrtme yntemi elle yatrma yntemini aletli ekli olarak kabul edilebilir. El yatrma metoduna benzer ak kalplama dk ve orta hacimdeki tekneler ve kayklar, tanklar, du nitesi ve daha byk karmak ekilli ise bu teknikle el yatrmadan daha iyidir. Krc ve pskrtme tabancas arasndan srekli cam elyaf demeti beslenir. Bu aygt ayn anda elyaflar krparak kalp zerine reineyi kataliz eder. Bu nedenle kalplanan laminate havay yok etmek ve reine iine takviye eleman slatabilmek iin rlolar kullanlr. Gerekli kalnlar elde edilinceye kadar krplm elyaf ve reine ilave edilir. Katlama genellikle oda scaklnda veya s kullanlarak hzlandrlabilir. Ana malzemeyi pskrtmeden nce kalp ierisine silikon srlr daha iyi yzey elde edilir. zgl dayanm iin rg elyaflarda ilave edilebilir. Reine olarak yine polyesterler kullanlr. Bu metod para karmakl fazla ise faydaldr. Bu tekniin avantaj, basit, maliyeti dk olmas, tanabilir aygt ve para boyutu snrlamasnn olmamasdr (ahin, 2000).

1.3.1.7. Tabakal Birletirme Ak yaplar ekillenmi kalp yzeyi ile stlm zmba arasnda scak presleme uslu ile uygun ekilde retilir. n gmlm elyaf (prepreg)lerin reine ile

19

doyurulmas ile preslenir veya sarlarak retilir. Mandrel zerine veya levha arkasna erit yerletirilmelidir. Tabakay elle tutulabilir hale getirmek iin ksmi stma ilemi yaplarak levha arkas daha sonra kaldrlr. Bylece tabakada btn elyaflar ayn dorultuda ynlendirilmi olur ve buna Prepreg ad verilir (ahin, 2000). ekil 1.11de gsterilmitir.

ekil 1.11. Prepregin ematik ekli (Chawla, 1987)

Bu prepregler bigisayarla kontroll lazer veya su jeti ile kesilerek yaprak eklinde levhalar oluturulur, ve bunlar kalp ierisinde belirli ynde (ekil 1.12) yerletirilerek istif edilir. rnein, 0, 90, 0/90, 0/45, 45/45 vb. eklinde paralel olarak tabakalanr (ahin, 2000).

ekil 1.12. Tabakal kompozit (Mazumdar, 2002)

20

Otoklav (ekil 1.13.) dier bir birletirme metodudur. Kalp ierisine levha eklinde istif edilen elyaf ve matriks iftleri sistemdeki tm havay dar atmak iin vakum torbaya konulur. Bunun iinde delikli yzey tabakas ve szan reineyi toplayan tabakalarda kullanlr. Bunun iinde delikli yzey tabakas ve szan reineyi toplayan tabakalarda kullanlr. Bunlarn zerine naylon rtlr ve kenarlardan szdrmazlk salanr, otoklav yavaa stlr. lk nce reine erimee balar sonra basn altnda ve scaklkta bir gaz altnda sertlemesi salanr. Atmosfer basnc kalp iindeki havay ve szan reineyi ve laminetteki boluklar elimine ederve daha yksek camn konsentra olmasn salar. Parann son bitire yzeyini iyiletirir. Scak gazn sirklasyonu niform bir scaklk salar (ahin, 2000).

ekil 1.13. Otoklavla tabakal bir kompozitin retimi (Chawla, 1987)

1.3.2. Termoplastik Matrisli Kompozitlerin retimi

Termoplastik matris kompozitler termoset matrisli kompozitlere gre bir ok avantaj ve dezavantajlar vardr (Chawla, 1987). Termoplastik kompozitlerin avantajlar: Soutma ihtiyalar yoktur Paralar s tarafndan birletirilebilinir Paralar tekrar kalba sokulabilinir ve geri dnim salanabilinir

21

Termoplastikler, termosetlerden daha iyi dayankl ve direnlidir. Termoplastik matrisli kompozitlerin dezavantajlar:

Termosetler den daha fazla scaklkta retilirler Termoplastikler rijitlerdir. Yani onlarda ksmi kr edilmi epoksilerin yapkanl yoktur.

1.3.2.1. Enjeksiyon Kalplama

ok yksek retim miktarlarnda ok byk hacimli kompleks paralar retmek iin tekli veya ok paral kalplar kullanlarak cam elyaf takviyeli plastiklerden yksek hacim oranl bir metoddur. Farkl termoplastik malzemelerle ok deiik mekanik, kimyasal, elektriksel ve sl zellikler elde edilebilir. Bu ilem normal plastik kalplamak iin kullanlan ileme benzer ancak cam elyaf ihtiva eden ve onlar datan besleyici deposu mevcut bulunmaktadr. Topak elde etmek iin polimer tanecikler ve krplm elyaflar kartrlr ve vidal bir kartrcda stlr. ok delikli kalp araclyla ekilir. Bu deliklerden geirilen krplm elyaflar %50 hacim oranl ok ince dalm boyu 1 mm olan kk tanecikler topaklar haline dnr. Tanecikler enjeksiyon makinesine gnderilir ve daha sonra souk kalp iine enjekte edilir. Plastik kalpta katlatnda kalp ayrlarak para karlr. Elyafla takviyeli enjeksiyon kalplama, normal enjeksiyon kalplamadan daha yksek basn (200 MPa) ve daha uzun evrim zaman (2 dak) gerektirir. Dililer, valf gvdeleri, otomobil aygt panelleri ve yksek boyutsal kararlla sahip ve tasarm kark paralar retilir (ahin, 2000). 1.4. Kompozit Malzemelerin zellikleri Kompozit malzemelerin avantajlar ve dezavantajlar aada maddeler halinde aklanmtr. Kompozit malzemelerin avantajlar;

22

Kompozit malzemeler yksek sertlie sahip olmalaryla birlikte hafif malzemelerdir. Polimer matrisli kompozitler genelde 1,5-2 gr/cm younluundadr.

Kompozitler yksek mukavemet zelliklerine sahip malzemelerdir. yle ki ekme, basma, darbe, yorulma dayanmlar ok yksektir. Kompozit malzemelerin kimyasal ve korozyon direnci ok iyidir. nk kompozit malzemelerin d yzeyi polimerlerle kapldr.

Kompozitler yksek s dayanma sahip malzemelerdir. Kompozit malzemeler titreme ve grlt iletimleri ok dktr. Bu zellikleri metallerden iyidir. Bu zelliklerden dolay kompozitler, uak kanatlarndan golf sopalarna kadar geni bir kullanma alanlar vardr.

Kompozit malzemelerin tasarm ve ekillendirmesi kolaydr. Kompozit malzemelerin elektrik zellikleri ok esnektir. Kompozitler kullanlan malzemeye gre iletken ya da yaltkan zellik gsterebilirler.

Uak ve otomobillerde kompozit malzeme kullanlarak, bu tatlarda arlk azalr ve bylece bunlarda yakt tasarrufu salanr.

Kompozit malzemelerin dezavantajlar; Kompozit malzemelerin retimi zor ve maliyetleri yksektir. Kompozit malzemelerin scaklk direnci matris malzemelerine baldr. Genelde matris malzemeler polimerlerdir. Ve bu malzemelerin scaklk direnleri snrldr. Kompozit malzemelerin kimyasal direnleri matrislere baldr. Ve bu matris malzemeler polimerlerdir. Baz polimerlerin kimyasal direnleri dktr. Kompozit malzemeler nem emerler. Bu da onlarn boyutsal istikrarn etkiler. Kompozitler geri dnm olmayan malzemelerdir.

23

Ayn kompozit malzeme iin farkl mukavemet deerleri kabilir.

1.5. Kompozit Malzemelerin Kullanm Alanlar Kompozit malzemelerin uygulama alanlar ok genitir. Kompozit malzemelerin olmad bir endstri kolu bulmak zordur. Kompozit malzemeler birok endstri iin tercih edilirler. Kompozit malzemelerin en geni kullanm alan ulam endstrisidir. Kompozit malzemelerin bu kadar geni kullanma alanlarnn sebebi hafifliin yannda mukavemet zellikleri iyi olmasdr. Aada deiik endstri kollarnda kullanlan kompozit malzemeler verilmitir. 1.5.1. Havaclk Endstrisi Havaclkta son yllarda yaplan temel bir atlm metal malzeme yerine kompozit malzeme kullanm konusudur. izelge 1.3te uak tasarmnda kullanlan kimi metal alamlar ile kompozit yaplarn mekanik zellikleri verilmitir. Uak yaps iin malzeme seiminde nemli bir kriter olan mekanik zelliin younlua oran ile ifade edilen, zgl mekanik zellik deerleri karlatrldnda bor/epoksi ve karbon/epoksi kompozitlerin konvensiyonel malzemelerden nemli farklarla stn olduklar grlmektedir (Kayrak, 1999).

24

izelge 1.3. Uak malzemelerin mekanik zellikleri (Tetlow, 1983; Reindi, 1987).
MALZEME Younluk Elastik zgul K. ekme P Modul E Modl Muk. (gr/cm3) (GPa) E/p (GPa) 7,90 2,70 2,80 2,80 4,40 2,10 2,70 1,70 200,0 70,0 73,0 76,0 119,0 270,0 * 225,0 ** 25 26 26 27 27 129 * 83 * 1,85 0,35 0,29 0,45 1,14 2,00 * 1,25 1,34 * 0,03 ** 1,60 * 0,07 * 1,38 * 0,03** 1,45 * 0,04 * 1,52 * 0,04 * 1,20 * 0,02 ** 1,13 * 0,02 * zgl Maks. ek.Muk. ek.De. (%) /p 0,24 0,13 0,21 0,16 0,26 0,95 * 0,46 * 0,79 * 1,06 * 1,02 * 0,66 * 0,9 * 0,86 * 0,63 * 11,00 11,00 11,00 11,00 14,00 6,50 * 10,00 * 0,78 * 0,29 ** 1,10 * 0,57 * 1,70 * 0,50 * 2,70 * 0,30 * 1,20 * 0,53 * 1,60 * 0,40 ** 2,80 * 0,21 *

K ELK (3140) 0 N ALM. ASG (6061)T6 V A ALMNYUM AU4G N 1(2024)74 S 1 A25G4(7075)T6 Y O TTANYUM T6V N

ALMNYUM

BOR/EPOKS
K BOR/ALMNYUM O M P GRAFT/EPOKS O Z KARBON/EPOKS i T

208,0 * 122 * 10,3 ** 1,50 142,0 * 95 * 10,3 ** KEVLAR/EPOKSl 1,35 80,0 * 59 5,5 * CAM/EPOKSl 2,20 53,0 * 24 * 12,4 ** KARBON/ 1,68 127,5 * 76 * POLYESTER 7,6 ** KEVLAR/ POLYESTER 1,40 76,0 * 54 * 5,5 ** CAM/ POLYESTER 1,80 39,0 * 22 * 9,6 ** *: Elyaflar Ynnde **: Elyaflara Dik Ynnde

Havaclk sektrnde kullanlan kompozit malzeme miktar her geen gn artmaktadr. ekil1.14 te uak yapsnda kullanlan en nemli malzemelerin yllara gre miktarlar verilmektedir. ekilde grld gibi 1982 ylnda kompozit malzemelerin oran 6% iken bu oran 2000 ylnda 27% gibi byk art gstermitir.

25

ekil 1.14. Uak yapsnda kullanlan en nemli malzemelerin miktarlar (Gay vd., 2002) Dk younlua sahip kompozit yaplarn uak tasarmnda kullanlmas ile metal yapya oranla arlk kazanc salanmtr. ekil 1.15te gelien teknoloji ile birlikte, uak tasarmnda kompozit malzeme kullanmndaki art verilmektedir (Margolis, 1986).

26

ekil 1.15. Uak malzemelerin kullanm oranlarnn yllara gre deiimi (Margolis, 1986)

27

1.5.2. Otomotiv Endstrisi Otomotiv endstrisinde kullanlan kompozit mazemeler, dier malzemelere nazaran daha hafif olmakla birlikte mukavemetleri iyidir. Kompozit malzemelerin hafifliinde dolay tat aralarnda yakt tasarrufu salar. Kompozit malzemeyle tasarlanan bir ara gidecei yolu dier malzemelerle tasarlanan aralara gre daha az yakt harcar. Bugn kompozit malzemeler otomotiv endstrisinde ok geni kullanm alanlarna sahiptirler, spor arabalarda, yolcu otobslerinde, kamyonlarda, uygulamalar vardr. Otomotiv endstrisi 2000 ylnda kompozit malzemelere 318 milyon sterlin para harcamtr. nk otomobil pazar ok pahaldr, karbon fiber takviyeli kompozit malzemeler yksek maliyetlerinden dolay kabul edilmezler. Otomotiv endstrisi cam fiberleri ana takviye malzemesi olarak yararlanlar. izelge 1.4 te otomobil endstrisi gemiinde kullanlan, uygulamala alanlarna gre kullanlan matris malzemeler ve retim metodlar gsterilmitir (Mazumdar, 2002). izelge 1.4. 1988 ve 1993 yllar arasnda otomobillerde kullanlan kompozitlerin oran (Anonim, 1994)

Uygulamalar Tampon Koltuk

Kullanm (kgx106) 42 14

Matris Malzeme Polyester Polypropylene

Kullanm (kgx106) 42 22 SMC

retim Yntemi (Hazr

Kullanm (kgx106) 40 20

Kalplama) GMT (Preslenebilir Takviyeli Termoplastik) Kaput Radyatr Tavan Dier Toplam 13 4 4 11 89 Polycarbonate/PBT Polyethlene Epoksi Dier Toplam 10 4 4 7 89 Enjeksiyon Kalplama Ekstra G Kalb Elyaf Sarma Dier Toplam 3 8 89 5 13

28

1.5.3. Spor ve Elence Endstrisi Spor ve elence endstrisinde kompozit malzeme kullanm ok yaygndr. Kompozit malzemeler dier malzemelere gre hafif, mukavemeti iyi, titreim zellikleri iyi olmasndan dolay tercih edilirler. Kompozit malzemeler gol sopalar, yar botlar, tenis raketleri, kayak, balk oltalar, bisiklet vb. rnlerin retiminde kullanlrlar (Mazumdar, 2002). 1.5. 4. Deniz Endstrisi Kompozit malzemeler, korozyon direncinin iyi olmas, hafiflii, yakt tasarrufu salamas, daha hzl hareket olana salamas ve daha konforlu olmasndan dolay deniz endstrisi uygulamalarnda ok eitli uygulamala alanlar vardr. Kompozit mazemeler, gemi, yat, yolcu feribotlar, deniz botlar, can simidi vb. rnlerin retiminde kullanlrlar. Deniz endstrisinde kullanlan kompozit malzemeler genellikle cam takviyeli plastik kompozitlerdir (Mazumdar, 2002). 1.5.6. Tketici Eya Endstrisi Kompozit malzemeler tketici eya retiminde ok geni uygulama alanlar vardr. Kompozit malzemeler diki makineleri, kaplar, kvetler, masalar, bilgisayarlar, yazclar vb. rnlerin retiminde kullanlrlar. Bu rnlerin paralarn ou ksa fiber kompozit malzemeler olup hazr kalplama ve enjeksiyon kalplama yntemleriyle retilirler (Mazumdar, 2002). 1.5.7. Dier Uygulama Alanlar Kompozit kullanm alanlar ok genitir ve gn getike daha da genilemektedir. nk kompozit malzemeler doal malzemeler deildirler, bileik malzemelerdir. Kullanm yerine gre, o kullan alannn zelliklerine gre kompozit malzeme gelitrilebilinir. Kompozit malzemeler, kpr yapmnda, rzgr trbnleri, basnl

29

gaz kablar, biomekanik uygulamalar, nkleer reaktrler boru tesisatlar, dili arklar, batarya zgaralar gibi geni kullanm alanlarna sahiptirler.

30

2. KAYNAK ZETLER Polimer matrisli dokumal kompozitler simetrik ve dengeli malzeme zelliklerine sahip olmalar, retimde kullanm kolayl salamas ve darbe etkilerine gre stn zelikler gstermesi asndan hava, uzay ve otomotiv endstrisinde kullanm gn getike artmaktadr. Yaplan literatr almas sonucunda; polimer matrisli kompozit malzemelerin mikromekanik ve dinamik zellikleri incelenmitir. almada daha ok uaklarda her geen gn kullanm artan kompozit malzemeler n plana kartlarak 8 kat karbon kompozit ve 8 kat cam kompozit malzemelerin mekaniksel davranlar incelenerek bu malzemelerin mekanik karlatrlmalar yaplmtr. Bu kompozitlerin malzeme zelliklerinin belirlenmesi, dokumal malzemeden yaplacak yaplarn performansnn tasarm aamasnda belirlenmesi bakmndan olduka nemlidir. Genellikle ok tabakal bir kompozitin makromekanik davrannn belirlenmesi iin klasik tabakalama teorisi KLT kullanlr. Kompozit yaplar genellikle heterojen ve izotrop olmayan ortotrop veya anizotrop yaplardr. Ortotrop bir yapnn bir noktasnda temel eksen dorultusunda farkl malzeme zellikleri sz konusudur. Ancak yap birbirine dik temel dzleme gre simetriktir. Anizotrop bir yapda ise bir noktada tm ynlerde farkl zellikler szkonusudur ve zelliklerin simetrik olduu dzlemler yoktur. zellikler yne bal olarak deimektedir (Chamis, 1974). Kompozit malzemelerin heterojen ve izotrop olmayan yaplarda olmalar nedeniyle tasarm ve analizlerinde mikro mekanik ve makro mekanik olarak adlandrlan iki farkl inceleme dal sz konusudur (Kayrak, 1999). Mikro mekanikte, mikroskobik leklendirme ile kompoziti oluturan matris ve elyaflarn bireysel rollerinden hareketle kompozit yapnn zellikleri incelenir. Makro mekanikte ise kompozit malzeme homojen bir yap olarak kabul edilir ve

31

incelemeler bu ynde gelitirilir. Mikro mekanik ve makro mekanik modeller ile kompozit malzeme tasarmlarnda maksimum verimle istenilen zelliklerin salanmas mmkn olmaktadr (Jones, 1975). Tek bir tabakann dzlem ii zellikleri kalnlk boyunca integre edilerek ok tabakal yapnn genleme Aij, eilme Dij ve balant rijitlikleri Bij hesaplanr (Gibson, 1994). ok tabakal bir kompozitin genleme rijitlikleri doru bir ekilde hesaplanmasna ramen eilme rijitliklerinde zellikle az sayda tabakaya sahip yaplarda kabul edilemez hatalar vermektedir. Karbon elyafl ve polimer matrisli dokumal kompozitlerle yaplan deneylere gre (Yee ve Pellegrino, 2005). KLT ile hesaplanm eilme rijitlikleri ve birim uzama deerleri ok byk farklar gstermektedir. Bu yaplar genellikle uzaya gnderilirken kk hacimlere katlanarak paketlenmekte ve uzayda daha byk yzey ve hacimlere almlar salanmaktadr (Soykasap, 2005). Fujita vd. (1992) ve Dano vd. (2000) dokumal kompozitlerin dzlem ii zelliklerinin belirlenmesi iin kiri elemanlar kullanmtr (Fujita vd., 1992 ve Dano vd., 2000). Bednarcyk ve Arnold (2003) dokumal kompozitler iin boyutlu birim hcre modeli gelitirmi ve mekanik zelliklerin belirlenmesinde bu birim hcrelerin ardk tekrarlanmas ile makro seviyede malzeme modeli retilmitir (Bednarcyk ve Arnold, 2003). Kompozit malzemede birok yorulma modu vardr: rnein matriste atlak olumas, elyaflarn kopmas, elyaf ve matris arasnda ban kopmas, malzeme iindeki boluklarn bymesi ve tabakalar aras balarn kopmas (Hanh, 1978; Stinchcomb, 1979).

32

Surya ve Ignaas (2004) yaptklar almalarnda dz dokumal kompozitlerin yorulma mukavemetinin uygulanan ekme ykn dorultusundan olduka etkilendii sonucuna varmtr (Surya ve Ignaas, 2004). Van ve Degrieck (2001) ise dz dokumal cam-epoksi kompozitlerin eilme ykleri altnda yorulmasn incelemi ve bunun iin bir de saysal model gelitirmitir (Van ve Degrieck, 2001). Kawai ve Taniguchi (2005) ise dz dokumal karbon-epoksi kompozitlerin yorulmasnda scaklk etkisini incelemitir (Kawai ve Taniguchi, 2005). Kueh vd. (2005) eksenli dokumal karbon-epoksi kompozitlerin scaklk altnda mekanik davrann incelemi ve malzemenin nonlineer davrandn belirlemitir (Kueh vd., 2005). Baker (1999) uak yapsnda yorulma sonucu ortaya kan atlaklarn kompozit yaptrma teknii ile tamirini incelemitir. Bu paralarn tamiri iin iki yntem tartlmtr. Birinci olarak yaptrlan yamann yorulma davrannn belirlenmesi; ikinci olarak yamann kendi yorulmasnn gzlemlendii gelimi yama konseptidir (Baker, 1999). Uak paralar imalat srasnda meydana gelen ya da servis srasnda maruz kaldklar evrimsel ykler nedeniyle atlaklar ierirler. Bu atlaklar etkiyen yklerin byklne, frekansna ve ortamn korozif etkisine bal olarak zamanla byr. Daha uzun atlak daha fazla gerilme konsantrasyonuna neden olur. Dolaysyla, atlak ilerleme hz zamanla artacaktr ve parann mukavemeti de atlan varlna bal olarak decektir. Parann kalnt mukavemeti atlak boyunun bymesiyle der. Belirli bir zamandan sonra kalnt mukavemet o kadar der ki para servis srasnda etkileyebilecek ani yk artlarn tayamaz hale gelir. Byle yk artlar servis srasnda meydana gelmese bile normal servis ykleri altnda zamanla krlma meydana getirir (Turan, 2001).

33

Kedward vd. (2005) uzay uygulamalar iin yaptrlm kompozit paralarn tasarmlarn ele almtr. Sonlu elemanlar teknii kullanarak mekanik ve termal ykler altnda kayma ve soyma gerilmelerini incelemitir (Kedward vd., 2005). Zhang vd. (2005) yaptrc ile birletirilmi kompozit paralarn 3 boyutlu gerilme analizini incelemitir. Bu yaplarn analizi iin Mortensensin yaklamn kullanarak, scaklk ve nem ykleri tabakalar aras sayma, kayma gerilmeleri gz nne alnarak analitik bir metot gelitirilmitir (Zhang vd., 2005). Yaptrc ile birletirilmi kademeli balantlarn yorulma karakteristiklerini incelemitir. Yaplan testler sonucu atlan bindirme balantsnn ucunda baladn ve kompozit yapnn tabaka ayrlmasyla yayldn bulmutur (Kim vd., 2004). eitli yaptrma teknikleriyle birletirilmi srekli fiberli kompozitlerin bindirme balantlarnn dayanmn ve hata modlarn deneysel olarak ele almtr. Kompozit malzemelerin tabaka ayrlmasna kar hassasiyetinden dolay yaptrcyla birletirilmi kompozit yaplarn hata dayanmnn her zaman yaptrc dayanm ile orantl olmadn bulmutur. Ayrca yzey przll, yaptrma kalnl ve ke kavislerinin etkisi zerinde allmtr (Yoo vd., 2005).

34

3. MATERYAL VE YNTEM Bu almadaki malzemeler malzemeler THY kompozit atlyesinde retilmitir. THY atlyesinde retilen iki tr kompozit malzemeden faydalanlmtr. Bu malzemeler Airbus firmasnn orijinal BMS 8-168 3K-70-PW seri numaral karbon prepreg (reine emdilirmi elyaf) kompozit ve Boing firmasnn BMS 8-301 CLASS 1 EA 9390 seri numaral katalizr ile el ile yayma metodu ile retilen cam kuma kompozit malzemelerdir. Cam dokumal kompozit malzemenin younluu 1896 kg/m ve karbon dokumal kompozit malzemenin younluu 1672 kg/m tr. 3.1. Test Paralarnn retilmesi Karbon prepreg malzemeler ve cam kuma malzemelerin her ikisi de 8 kat olarak kr (sertletirme) edilmek suretiyle imal edilmitir. Sadece eilme deneyinde kullanlan karbon prepreg malzeme tek katmanl olarak kr edilmek suretiyle imal edilmitir. Karbon prepreg malzemeler kr frnlarnda retilmitir. Cam kuma kompozitler ise elle yayma teknii ile s lambalar altnda kr edilerek retilmitir. 3.1.1. Prepreg Karbon Kompozit Deney Paralarnn retilmesi nceden reine emdirilmi elyaflara prepreg denir. Reinenin elyaflara emdirilme ilemleri baka imalatlar tarafndan gerekletirilir. Bu imalatlar fiberlere emdirilmi bu reineleri ksmen sertletirirler ve rulolara sararak kompozit malzeme imalatlara sevk ederler. Bu ekilde hazrlanan kompozit para hammaddeleri prepreg olarak adlandrlrlar (Boeing, 1996). Deney numunesi olarak retilen BMS 8-168 3K 70-PW karbon prepreg malzemenin arl 195gr/m2 ve kr edilme tabaka kalnl 0,22mmdir. Rulo halinde bulunan prepreg malzemeden nceden belirlenen a ve istenilen kat kadar kesilir. Bu almada 8 kat cam ve 8 kat karbon prepreg malzemeler ekil 3.1. de grld gibi malzeme zerine izilerek 0, +45, +90, -45, 0, +45, +90, 45 alarda kesme ilemi yaplmtr.

35

ekil 3.1. Prepreg malzeme zerine istenilen a ve llerde izim yaplarak kesilmesi (Durmu, 2006). retici firmalar kullanm yerlerine gre prepreg malzemeleri farkl dokuma eklinde retebilirler. ekil 3.2.de farkl dokuma trleri grlmektedir.

ekil 3.2. Kompozit malzemelere uygulanan eitli dokuma eitleri (Boeing, 1996) Uygun alarda kesilmi paralar a srasna uygun olarak birbirlerinin zerine paralel olarak st ste yaptrlr. Hazrlanan paralar kr ilemine geilmeden nce

36

vakuma torbasna alnr. Vakum torbasnn alnmasnn iki byk amac vardr. Birinci ama uygulanan vakum sayesinde malzeme katlarnn birbirine yapmasn hzlandrmak, ikinci ama ise katlar arasndaki uucu gazlar ve hava kabarcklarnn giderilmesini salamaktr (Durmu, 2006). Kompozit malzemeler vakuma alma ileminden sonra belirli scaklk ve basn altnda kr edilir. Kr ileminde matris malzemesi kimyasal ba oluturarak sertleip kat hale gelir. Bu almada Boing firmasnn kulland BMS 8-301 CLASS 1 EA 9390 seri numaral reine ile cam kuma 200F scaklkta ve Airbusun kulland BMS 8-168 3K-70-PW karbon prepreg malzemede 250F scaklkta kr edilmitir. rnein 250F karbon malzeme frna konulmadan nce frn 54C scakla kadar stlr. Frnn programna bilgiler malzemenin zelliine gre 121C (250F) dereceye kadar dakikada 3C artarak ekilde giri yaplmaldr. 121C (250F) scaklkta 90 dakika bekletilerek kr edilir. Gerekli zaman tamamlandktan sonra dakikada 3C azalacak ekilde 52Cye kadar souma ilemi gerekletirilir ve kr ilemi tamamlanm olur (Durmu, 2006). Belirli sreden sonra malzeme oda scaklna dene kadar bekletilir. Sonra vakum torbas malzemeden kartlr. ekil 3.3.te vakum torbasndan km malzemeler grlmektedir.

37

ekil 3.3. Kr edilmi karbon paralarnn vakumdan kartldktan son hali (Durmu, 2006) Bu aamadan sonra karbon kompozit malzeme hazr hale gelmitir. Karbon kompozit malzememiz deney iin belirli llerde kesilerek teste tabi tutulmutur. 3.1.2. Elle Yayma Metodu ile Cam Kompozit Deney Numunelerin retilmesi Bu yntemde hazr halde bulunan cam elyaflar belirli alarda kesilerek, reine ile emdirilir. Sonra sertletirilmeye braklr. Kr ilemi olarak bilinen bu yntem oda scaklnda gerekleebilinir. Bu almada Airbusn kendi uaklarnda kulland BMS 8- 301 CLASS1 9390 seri numaral orijinal reine kullanlarak yine Airbusun kulland ince dokulu cam kuma malzemelerin kr ilemi gerekletirilmitir. BMS 8-301 CLASS1 9390 reine 150 dakikada 121Cde kr olabilmektedir. Reinenin ekme mukavemeti 56,5 MPa, ekme modl 2,880 MPa, maksimum birim uzamas %2,5 kayma modl 1,157 MPadr. Bu almadaki cam kumandan slak metot ile retilen paralar 0, +45, +90, -45, 0, +45, +90, -45 alarda kesilerek retilmitir.

38

Prepreg malzemelere uygulanan vakuma alma ileminin ayns elle yayma tekniinde de uyguladktan sonra paralarn kr edilme ilemine geilmelidir. Bu almada paralar kr edilirken (ekil 3.4) THYnn atlyesinde lamba ile kr etme yntemi yaplmtr.

ekil 3.4. Elle yayma teknii ile paralarn sveren lamba altnda kr edilmesi (Durmu, 2006) Kr ilemi tamamlandktan sonra oda scaklna kadar bekletilerek vakum torbalarndan kartlr (ekil 3.5).

39

ekil 3.5. Cam kumandan elle yayma metodu ile kr edilen paralar (Durmu, 2006) Hazr hale gelen cam kompozit paraalar tek bindirmeli ve ift bindirmeli olmak zere birletirilir. Birletirme ileminde film yaptrc kullanllr. Bu almada BMS 5-101 tipi film yaptrc kullanlmaktadr. Yaptrc epoksi reinedir. Kullanlan bu yaptrc malzemelere yaptrdktan sonra 121C scaklkta kr edilmektedir. Film yaptrcnn ortalama film arl 0,062 1bs/ft2, kayma mukavemeti 5023 psi, younluu 95.51 1b/ft3, zgl arl 1,53tr. Yaptrlm deney paralar vakuma alnr ve kr edilir. Deney paralar prepreg ve slak metot da olduu gibi vakum ilemi yaplr. Sonra deney paralar film yaptrcnn kr ilemi iin frna konulur. Kr ileminden sonra deney paralar oda scaklna kadar soutulduktan sonra vakum torbasndan karlr. Hazr hale gelen tek bindirmeli ve ift bindirmeli cam kompozitler belirli llerde kesilerek teste tabi tutulur. ekil 3.6. ve ekil 3.7. de tek bindirmeli, ift bindirmeli cam kompozitler grlmektedir.

40

ekil 3.6. Tek bindirmeli cam kompozit malzemeler (Durmu, 2006)

ekil 3.7. ift bindirmeli cam kompozit malzemeler (Durmu, 2006)

41

3.2. Yntem Bu almadaki eilme ve yorulma deneyleri NSTRON 8801 cihaznda gerekletirilmitir. ekil 3.8de deneylerin yapld cihaz grlmektedir.

ekil 3.8. Deneylerin yapld cihaz Titreim deneyinde -4C ile +65C arasnda farkl scaklklarda deney numunelerin frekans deerleri llmtr. Titreim deneyinde yarm bant genilik yntemi kullanlmtr. 3.2.1. Yorulma Deneyinin Yaplmas Bu alma yorulmadaki yap elemanlarn hasar modlarn belirlenmesi iin yaplmtr. Birok makine paralar ve yap elemanlar kullanlma esnasnda tekrarlanan gerilmeler (ykler) ve titreimler altnda almaktadrlar. Tekrarlanan gerilmeler altnda alan metalik paralarda, gerilmeler parann statik dayanmndan kk olmalarna ramen, belirli bir tekrarlanma says sonunda genellikle yzeyde bir atlama ve bunu takip eden kopma olayna neden olurlar.

42

Yorulma ad verilen bu olay ilk defa 1850 1860 yllar arasnda Whler tarafndan incelenmi ve teknoloji ilerledike mhendislik uygulamalarnda daha fazla nem kazanmtr. Otomotiv ve uak endstrisindeki paralar ile kompresr, pompa, trbin gibi makinelerin paralarnda grlen mekanik hasarlarn yaklak % 90' yorulma sonucunda olmaktadr (Anonim,1996). NSTRON 8801 cihaznda yorulma testleri yaplmtr. Makinenin sistemi tamamen bilgisayar kontrolldr. Deneyler yk kontrol ile gereklemi olup, ykler frekans 5 Hz olan sinzoidal dalga formunda uygulanmtr. Srayla yapmal ift balantl cam kompozit malzemeye ve yapmasz dz karbon kompozit malzemelere ekmeekme yorulmas uygulanmtr. Yorulma diyagram ekil 3.9.de verilmektedir. Deney srasnda R= min
/

max = 0.1 alnmtr.

ekil 3.9. Yorulma yklemesi Yorulma deneyinde ama, farkl sabit gerilmeler altnda malzemenin ka evrim sonunda atlayacan veya krlacann belirlenmesidir. Yorulma deneyinde kullanlan kompozit malzemeler 8 katmanl olarak kr edilmitir. Cam dokumal kompozit malzemenin younluu 1896 kg/m ve karbon dokumal kompozit malzemenin younluu 1672 kg/m tr. Yorulma deneyinde bir tane 0.084 MPa retilen ift bindirmeli cam kompozit malzeme bununla birlikte yorulma deneyinde 0,067 MPa basncnda retilen bir tane dz kompozit malzeme ve 0,084 MPa basncnda retilen drt tane dz kompozit malzeme kullanlmtr.

43

3.2.1.1. ift Bindirme ile Yapm Numunelerin Yorulma Deneyleri ift bindirme ile birletirilmi cam-cam kompozit malzemeler 0,084 Mpada kr edilmitir ve daha sonra film yaptrc uygulanmtr. Yaptrma ilemi ise 0,084 MPa basnta, 121 C scaklkta, 90 dakika sre bekletilerek gereklemitir. Malzemenin boyutlar ekil 3.10.de verilmitir.

ekil 3.10. ift bindirme ile yaptrlm deney numunesi boyutlar (mm) 3.2.1.2. Yapmam Numunelerin Yorulma Deneyleri Dz dokumal karbon kompozit malzemeler biri 0,067 MPa basncnda kr edildi dier karbon kompozit malzeme ise 0,084 MPa basncnda kr edilmitir. ekil 3.11.de yapmam dz kompozit malzemenin boyutlar grlmektedir.

ekil 3.11. Yapmam deney numunesi boyutlar (mm) 3.2.2. Eilme Deneyinin Yaplmas Eilme deneyinde standart noktal eilme deneyi yaplm olup malzemelerin eilme mukavemeti belirlenmitir. Tek tabaka kompozitler iin noktal eilme

44

deneyi uygun olmad iin zel bir yntem uygulanmtr. Bu deneyde ama tek bir tabakal kompozitleri minimum eilme yarapnn bulunmasdr. Eilme deneyinde cam kompozit malzemelerin minimum eilme yarap fotogrametrik bir yntemle llmtr. Yine eilme deneyinde karbon kompozit malzemelerin minimum eilme yarapn lmek iin malzeme arkasna milimetrik bir kat yerletirilmi ve deney videoya (Sony, Handycam DVD602E) kaydedilmi, deneyden sonra kopma anndaki yarap llmtr. Eilme deneyinde be tane tek bindirme ile yapm cam kompozit malzeme ve yedi tane tek katmanl dz dokumal karbon kompozit malzeme kullanlmtr. Malzemelerimizin yaraplarn lerken, cam malzememizde cihaza kumpas balanarak kameraya deney an ekildi kopma annda kameradaki grnt durdurularak fotogrametrik yntemle lm yapld. Karbon malzememizde ise malzemenin arkasna milimetrik bir kt yaptrld, yine deney an kameraya kaydedildi. Kopma annda kameradaki grnt durdurularak milimetrik llerinden yararlanlarak lm yapld. Eilme deneyinde yorulma deneyinde olduu gibi NSTRON 8801 cihaznda gereklemitir. Eilme deneyindeki enenin hz 5 mm/dkdr. 3.2.2.1 Dokumal Tek Bindirmeli Cam Kompozit Malzeme Tek bindirme ile birletirilmi cam-cam kompozit malzememiz 0,084 MPada kr edilmi ve daha sonra film yaptrc uygulanmtr. Yaptrma ilemi ise 0,084 MPa basnta, 121 C scaklkta, 90 dakika sre bekletilerek gereklemitir. Ele alnan boyutlar ekil 3.12.de, malzemenin cihaza yerlemesi ekil 3.13.de verilmitir.

45

ekil 3.12. Tek bindirme ile yapm numune boyutlar. (mm)

ekil 3.13. Dokumal tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi. 3.2.2.2 Dokumal Dz Karbon Kompozit Malzeme ok ince yaplarda eilme mukavemeti bulunabilmesi iin nokta eilme deneyi yetersiz kalmaktadr. Bu yzden alternatif eilme gerekletirilmitir. Numunenin iki ucu bir bant yardm ile ekme cihaznn enelerine tutturulmutur. Deney srasnda enenin hareketi ile numunede basit eilme meydana gelmektedir. Bu ekildeki deney dzenei eilme srasnda byk yer deitirmelere izin vermekte ve malzemenin eilme ykndeki minimum eilme yarap llebilmektedir. Malzemenin boyu enenin genilii ve malzemenin tahmini minimum yarap da elde edilmektedir. Dokumal dz karbon kompozit malzememiz tek katmanl olup

46

eilme deneyi yaplmtr. Ele alnan boyutlar ekil 3.14.te, malzemenin cihaza yerlemesi ekil 3.15.te verilmitir.

ekil 3.14. Yapmam deney numunesi boyutlar (mm)

ekil 3.15. Dokumal dz karbon kompozit malzemenin eilme deneyi 3.2.3. Titreim Deneyinin Yaplmas Snmleme, titreimli yk altnda alan makine paralarnn ve yaplarn analiz ve tasarmndaki en nemli parametrelerden biridir. Bir malzeme zellii olarak incelenir ve ksaca malzemenin anlk veya devirsel yk altnda belirli bir zaman aralnda bu enerjiyi absorbe etmesidir. Snmlemeyi lmek iin deiik metotlar gelitirilmitir. Ama genel hatlaryla ana yntem vardr. Bunlar, yarm bant genilii, logaritmik snmleme ve g giri yntemidir (olakolu, 2002).

47

Snmlemeyi etkileyen faktrler: yorulmaya sebebiyet veren devir says, porozite, scaklk, alma frekans aral, tane boyutu, devirsel ykten oluan ekil deitirme miktar ve korozyon olarak sralanabilir (olakolu, 2004). Titreim deneyinde, yarm bant genilii metodu uygulanmtr. ki tane 8 katmanl dz dokumal cam kompozit malzeme ve iki tane 8 katmanl dz karbon kompozit malzeme kullanlmtr. ekil 3.16. ve ekil 3.17.de malzemeler verilmitir.

ekil 3.16. Karbon kompozit malzeme

ekil 3.17. Cam kompozit malzeme

48

izelge 3.1 ve izelge 3.2de deneyde kullanlan cam ve karbon kompozit malzemelerin boyutlar verilmitir. izelge 3.1. Karbon kompozit malzemelerin boyutlar Malzeme No 1 2 Genilik (mm) 19,56 19,7 Uzunluk (mm) 250 250 Kalnlk(mm) 2,86 2,85

izelge 3.2. Cam kompozit malzemelerin boyutlar Malzeme No 1 2 Genilik (mm) 1,88 1,92 Uzunluk (mm) 240 240 Kalnlk(mm) 0,17 0,17

Titreim deneyi yaplrken malzemelerin scaklna bal kalnarak frekans deerleri lld. Malzemelerin scakln lmek iin ekil 3.18.de gsterilen kzl tesi scaklk ler (TFA SCANTEMP 410) kullanld.

ekil 3.18. Scaklk ler

49

Titreim deneyi srasnda malzemeler hem stld hem soultuldu. Malzemeleri stmak iin ekil 3.19.da gsterilmi olan bir frn kullanld.

ekil 3.19. Deney malzemeleri stma frn Malzemeleri soutma iin ekil 3.19.da gsterilen 1m3 lk derin dondurucu kullanld. 1m3 lk Derin dondurucunun zellikleri; Sistemde hplik g reten bir adet kompresr, hplik kondeser ve 1 adet fan mevcut Sistemin gaz arj R22 gaz ile yaplyor Termometre +50/-50 scaklk arasnda alabiliyor Termostatmz -10/-24,5 C scaklklar arasnda duyarlla sahip

50

ekil 3.20. Deney malzemeleri soutmak iin derin dondurucu Titreim deneyinde malzemelerin frekanslarn lmek iin ekil 3.21.de gsterilen Bilgisayar (TOSHIBA T6600C) kullanld.

ekil 3.21. Malzemelerin frekans deerlerini lmek iin bilgisayar Titreim deneyi yaplrken malzemeyi stma-soutma ilemlerinde scaklk lerle malzemenin scakl llr. Sonra ekil 3.22.de gsterilen titreim deney sisteminde frekanslar llmtr.

51

Doal frekans deerlerini bulmak iin kullanlan bilgisayar metodunda deney numuneleri serbest-serbest snr koullarn salayacak ekilde aslm ve lmler srasnda deney numunesinin zerine ivme ler balanmtr. Test numunesine damping ekici ile hafife vurulmu ve ivme ler yardmyla titreim sinyali elektrik sinyaline dntrlerek ampermetreye aktarlmtr. Bilgisayardaki program yardmyla zaman-cevap sinyali frekans-cevap sinyaline dntrlmtr. Bu sayede, kompozit malzemeler iin serbest-serbest snr artlarnda I. ve I. modlardaki frekans deerleri llmtr.

ekil 3.22. Titreim deney sistemi

52

4. ARATIRMA BULGULARI 4.1. Yorulma Deneylerin Sonular 4.1.1 ift Bindirme le Yapm Numunenin Yorulma Deneyi Sonular ift bindirme ile birletirilmi cam kompozitlerin yorulma deneyi yaplm olup sonular izelge 4.1. ve ekil 4.1.de verilmektedir. Bu kompozit malzemelere ekme-ekme formunda ykler yklenmitir. Cam kompozit ift bindirme balantsnda yorulma sonucu yapma blgesinde deil, ancak yapma blgesine yakn noktalardan kopma meydana gelmitir. izelge 4.1. 0,084 MPa ift bindirmeli cam kompozit malzemenin yorulma deneyi sonular
Deney No 1 2 Boy (mm) 188,3 189,4 En (mm) 27,35 27,11 Toplam Kalnlk (mm) 6,25 5,78 20768 740 8,28 7,36 Para koptu (Durmu, 2006) Para koptu (Durmu, 2006) 3 189,8 27,35 6,05 40400 6,44 Para koptu (Durmu, 2006) 4 181,5 27,4 6,08 161772 5,52 Para koptu (Durmu, 2006) 5 184,5 27,4 6,50 290000 4,60 Para koptu Tekrar Says Maksimum Yk (kN) Not

53

9 8 7 Yk (kN) 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 log (N) 4 5 6

ekil 3.3. 0,084 MPa ift bindirmeli cam kompozit malzemenin yorulma deneyleri sonular Yorulma deneyi sonucunda ift bindirmeli cam kompozit malzemenin kopmu hali ekil 3.4.te grlmektedir.

ekil 3.4 ift bindirme olarak yapm cam kompozit paralarn yorulma deneyi sonucu kopmu halleri.

54

4.1.2 Yapmam Numunelerin Yorulma Deneyleri Sonular Yorulma deneyinde cihazmz ekme-ekme yklerine ayarlanmtr. Elde edilen deney sonular izelge 4.2, izelge 4.3 ve ekil 3.5te verilmitir. 0,067 MPade retilen numune, deney srasnda deneyin uzun srmesi nedeniyle deneye ara verilmi, numune cihazn enelerinden sklm ve daha sonra tekrar balanarak deneye devam edilmitir. nc balama srasnda para kopmutur. ekil 3.6da kopmu hali verilmektedir. 0,084 MPade retilen numuneler izelge 4.3te sonular grlmektedir ve bu izelgedeki 3 ve 4 nolu numuneler yine tekrarl balama srasnda kopmutur. izelge 4.2. 0,067 MPa yapmam karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonucu. Deney No 1 Boy En Kalnlk (mm) (mm) (mm) 123 27,17 2,83 Mak. Yk (kN) 1644037 22,66 Tekrar Says Not Tekrarl balamada koptu.

55

izelge 4.3 0,084 MPa yapmam karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonular. Deney no 1 2 3 4 Boy (mm) 125 125 125 125 En (mm) 27,34 27,33 27,17 27,18 Kalnlk (mm) 2,9 2,9 2,96 2,9 Tekrar Says 32350 218180 1003530 902500 Maksimum Yk (kN) 21,22 18,86 16,5 14,15 Not

Para Koptu Para Koptu Tekrarl Balamada Koptu Tekrarl Balamada Koptu

25 20 Yk (kN) 15 10 5 0 0 1 2 3 log (N) 4 5 6 7

ekil 3.5. 0,0670,084 MPade kr edilen yapmam karbon kompozit malzemelerin yorulma sonular

56

ekil 3.6. 0,067 MPa dokumal dz karbon kompozit malzemenin yorulma deneyi sonucu kopmu hali 4.2. Eilme Deneylerinin Sonular 4.2.1. Dokumal Tek Bindirmeli Cam Kompozit Malzemenin Eilme Deneyleri Sonular Eilme deneyinde malzemenin kopma an ekil 3.7de ve deney sonucu elde edilen deerler izelge 4.4te verilmitir. nokta eilme deneyinde dokumal tek bindirmeli cam kompozit malzemede yaptrma blgesinde yava yava yrtlma olduu grlmtr.

ekil 3.7. Dokumal tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi kopma an.

57

izelge 4.4. Tek bindirmeli cam kompozit malzemenin nokta eilme deneyi sonular
Eilme Mukavemeti (MPa) 274,4 284,4 267,4 262,5 353,3 288,4 Deney No Mak. Yk (N) 104 117 110 108 159 ORT nokta Destek Mesafesi (mm) Yapma Uzunluk (mm) Uzunluk (mm) Toplam Uzunluk (mm)

Genilik (mm)

Kalnlk (mm)

1 2 3 4 5

27,34 27,06 27,32 27,40 27,31

120 110 110 110 100

2,22 2,19 2,12 2,26 2,12

25,4 25,4 25,4 25,4 25,4

214,6 194,6 194,6 194,6 174,6

190 175 175 175 160

4.2.2. Dokumal Dz Tek Katmanl Karbon Kompozit Malzemenin Eilme Deneyleri Sonular Dokumal dz tek katmanl kompozit malzemenin uzun numunelerinde eneler deney srasnda birbirine demesine ramen malzemede kopma olmamaktadr. Bunun iin ideal numune boyu birka deneme yaplarak bulunmutur. Bununla birlikte deney numunenin boyu ksaltldnda, kopma olduu grlmektedir. Karbon kompozit malzemenin kopma an ekil 3.8.de ve deney sonucunda elde edilen deerler izelge 4.5 de verilmitir.

58

Rmin (mm) 62,7 69,4 _ _ 73,3 68,46

ekil 4.6 Dokumal dz karbon kompozit malzemenin kopma an

izelge 4.5. Dokumal dz karbon kompozit malzemenin eilme deneyi sonular Deney No Malzeme Boyu (mm) 1 2 3 4 5 6 7 49,40 50,10 40,44 49,04 48,69 48,38 49,06 25,0 25,6 14,8 23,8 24,5 24,6 24,7 0,26 0,29 0,24 0,27 0,26 0,30 0,23 ORT Genilik (mm) Kalnlk (mm) Kritik Erilik Yarap (mm) 8,20 10,40 10,00 10,20 9,60 10,00 10,00 9,77 _ 24,47 14,13 23,13 16,77 15,67 22,97 Mak. Kuvvet (N)

59

4.3. Titreim Deneylerinin Sonular Eilme deneyinde teste tabi tutulan cam ve karbon kompozit malzemelerin titreim deneyleri sonular izelge 4.3, izelge 4.4, izelge 4.5 ve izelge 4.6da verilmitir. izelge 4.6. Bir nolu karbon kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri Scaklk (ort.) -10 C -7,2 C -2,6 C 1,5 C 5,8 C 13 C 14,5 C 22,3 C 28,3 C 33 C 42 C 43,5 C 47,6 C 48 C 51,8 C 58,5 C f1 (hz) 221,43 221,43 221,43 220,7 220,7 221,43 221,43 221,43 220,7 223,64 219,96 219,23 219,23 219,23 220,7 220,33 g1 10-5 271,91 295,02 230,17 257,68 323,27 221,59 267,5 194,44 335,38 413,47 231 385,38 375,04 308,01 130,42 219,04 f2 (hz) 636,02 640,06 640,06 639,33 639,33 634,92 636,39 634,55 634,55 612,15 633,08 633,08 633,08 632,72 624,27 627,21 g2 10-5 205 224,53 203,82 216,25 187,6 193,28 206,98 180,5 183,49 294,94 255,93 252,68 256,18 260 299,34 279,12

60

izelge 4.7. ki nolu karbon kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri Scaklk (ort) -8 C -7 C -4 C -1 C 1 C 8,4 C 10 C 15 C 19 C 35,6 C 38,6 C 41,6 C 50 C 55 C 58 C 63 C 64 C f1 (hz) 217,76 217,76 217,76 217,76 217,76 217,39 217,39 217,39 217,03 218,5 218,5 217,76 217,76 217,76 217,39 217,03 217,39 g1 10-5 204,57 189,53 173,65 159,03 226,41 150,58 155,98 178,78 172,52 325,15 255,53 181,28 214,25 251,61 249,76 302,89 306,48 f2 (hz) 633,45 632,72 632,72 631,98 632,72 631,61 631,25 631,25 630,51 626,84 626,11 626,11 628,31 628,31 626,84 626,84 626,11 g2 10-5 227,14 185,14 171,26 201,43 270,21 132,8 160,62 246,09 170,14 166,68 174,04 151,82 180,79 191,67 197,88 203,56 216,08

61

izelge 4.8. Bir nolu cam kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri Scaklk (ort.) -5C -4 C -6 C -3 C 10,5 C 11 C 13,6C 16,5 C 17 C 19 C 21,7 C 22 C 40 C 45 C 51 C 52 C 56 C 57 C 58 C 61 C 62 C f1 (hz) 108,7 108,7 108,7 108,7 107,6 107,6 107,6 107,6 107,6 107,6 107,23 107,23 106,86 106,126 106,13 106,13 105,76 105,76 105,76 105,76 105,75 g1 10-5 329,69 437,83 298,54 448,01 507,75 464,09 322,66 290,04 295,81 429,66 348,98 329,91 463,69 445,77 255,42 584,84 494,3 420,67 386,04 454,42 384 f2 (hz) 581,67 581,31 581,67 580,57 577,63 577,63 576,9 576,9 576,17 575,43 575,43 574,7 571,76 570,29 573,23 571,02 572,49 570,29 571,02 571,02 571,02 g2 10-5 445,68 430,62 445,92 444,11 390,67 403,82 387,11 298,93 341,75 257,98 291,2 286,02 275,11 292,15 411,68 257,32 412,96 396,82 376,59 36,1 407,95

62

izelge 4.9. ki nolu cam kompozit malzemenin scakla gre frekans deerleri

Scaklk (ort.) -4 C -3 C -2 C 1,5 C 2,5 C 7,5 C 8 C 9,4C 10,4 C 10,8 C 15C 18,9 C 19,4 C 19,8 C 21 C 38,6 C 43 C 44C 46 C 51 C 54,6 C 55 C 56 C 57 C 59,5 C 64 C 65 C

f1 (hz) 108,7 108,7 108,33 108,33 108,33 108,33 108,33 108,33 108,33 108,33 107,6 107,6 107,6 107,6 107,6 106,86 106,13 106,13 106,13 105,76 105,76 105,76 105,76 105,76 105,39 105,39 105,39

g1 10-5 323,8 401,66 146,77 308,42 292,81 576,63 100,22 527,97 580,5 631,04 545,23 271,52 273,23 267,26 297,98 219,13 580,71 289,01 338,46 340,33 776,71 403,97 788,24 511,97 321,13 350 354,62

f2 (hz) 584,24 584,24 584,24 582,78 583,14 581,67 581,31 581,7 582,04 580,57 580,57 580,21 580,21 580,57 579,84 571,76 570,29 571,02 569,92 569,92 568,82 567,35 568,09 568,45 566,62 563,68 564,05

g2 10-5 418,22 402,41 429,63 447,38 416,08 455,76 413,59 407,44 427,33 425,83 405,29 365,54 367,38 275,04 348,5 569,95 689,66 868,39 624,81 643,96 656,86 788,22 646,97 123,62 373,31 705,99 482,93

63

5. TARTIMA VE SONU Bu almada polimer matrisli kompozit malzemeler hakknda mevcut kaynaklar gzden geirilmi ve bu kompozit malzemelerin tantm, zellikleri, retim yntemleri ve nemi hakknda bilgi verilmitir. Yaplan almada eilme, yorulma ve scaklk etkisindeki doal frekans deneyleri yaplmtr. Yorulmada, ift bindirme balantl kompozit malzemenin dayanm, yapmam dz kompozit malzemeye gre daha dk kmaktadr. Bu da bu tr balantlarda yaptrcnn rolnn olduka byk olduunu gstermektedir. Yorulmaya maruz paralarn tamirinde bu hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu konuda yorulma dayanm yksek olan yaptrclar kullanlabilinir. leride bu konuda alacak aratrclara farkl yaptrc trlerinin yorulmaya etkilerini incelenmesi tavsiye edilir. Yorulmada, deiik kr basncndaki yapmam kompozit malzemelerin yorulma dayanmna etkisi ele alnmtr. Yorulma dayanmnda, maksimum tekrar says ve maksimum ykte kr basncna bal olarak farkllklar gzlenmitir. Yaptrc ile birlemi bindirme balantl kompozitlerin mekanik performansn belirlemek iin eilme ve yorulma testleri uygulanmtr. Bindirme balantlarnda kullanlan yaptrc ve yapma yzeyi balantlarn dayanmn etkiledii grlmtr. Balant dayanmnn daha iyi olmas iin yaptrcnn maksimum kayma gerilmesine bal olmakla birlikte yapma yzeyi geniletilerek bu dayanm istenen deere getirilebilir. Yorulma deneyinde, yapmal ift bindirmeli cam kompozitte yorulma testi sonucu kopma, yapma blgesinde deil ancak yapma blgesine yakn blgelerde meydana gelmitir. Bu da yapma balantsnn yeterli yorulma dayanmna sahip olduunu gstermektedir. Yapma boyu az olduu durumlarda yorulma yapma blgesinde gerekleecei iin yorulmaya maruz bindirme balantlar iin bir kritik boy belirlenebilir. Yapmam kompozitlerde yorulma testi sonucu kopma,

64

malzemelerin enelere tutturulduu blgelerde kopma olmutur. Snr artlarnn sonuca ektii grlmtr. Eilme deneyinde tek bindirmeli cam kompozit malzemelerin nokta eilme deneylerinde cam kompozit malzemede kopma, yaptrma blgesinde yava yava yrtlarak gerekleir. Buna gre eilmeye maruz elemanlarda yaptrcnn yksek soyma (peeling) dayanmna sahip olmas gerekir. ok ince yapya sahip tek tabakal dz karbon kompozit malzemelerde standart nokta eilme deneyi kullanlamamaktadr; bunun yerine byk deformasyonlara izin veren baka bir eilme deneyi kullanlmtr. Deney srasnda numune boyu uygun seilmezse eneler deney srasnda birbirine deer ve malzemede kopma gereklemez. Bunun iin ideal numune boyu birka deneme yaplarak bulunmutur. Farkl scaklk deerleri altnda sekiz katmanl karbon ve cam kompozit malzemelere doal frekans ve snm lmleri yaplmtr. Bu test sonucunda karbon ve cam kompozitlerde scaklk etkileri gzlemlenerek karlatrlmtr. Deiik scaklklardaki titreim deneyin de karbon kompozit malzemelerin birinci frekans deerlerinde belirgin bir deime olmazken, ikinci frekans deerlerinde scaklkla birlik deiim olmutur. Bununla birlikte cam kompozit malzemelerde scakln artmasyla birinci ve ikinci frekans deerlerinde deiim olduu grlmtr. Kompozit malzemelerin scaklk deiimi altndaki doal frekans ve snm deerleri zellikle kullanlan matris malzemesinin zelliklerine olduka baldr. Matris malzemesinin cam gei scaklnda kompozit malzemenin zellikleri olduka deimektedir. Malzemenin kullanm scaklna gre elyaf ve matris malzemeleri uygun olarak seilmeli, aksi takdirde beklenmeyen ya da istenmeyen zelliklerle karlalabilir.

65

6. KAYNAKLAR Anonim, 1984. A.S.M.International, Composite materials I the basics, Materials Engineering Institute. 10-15s Ohio Anonim, 1994. Automotive Composites Consortium, U.S.A. Anonim, 1996. Boeing, Advanced Composite Repair For Engineers. Commercial Airplane Group, 34-37. USA. Baker, A., 1999. Bonded Composite Repair Of Fatigue-Cracked Primary Aircraft Structure. Airframes Division, Defence And Technology Organization, Belbourne, Australia, 431443. Benarcyk B.A., Arnold S.M., 2003. Micromechanics-Based Modeling of Woven Polymer Matrix Composites. AIAA Journal, 41, 9, 1788 1796. Chamis, C.C., 1974. Mechanics of Load Transfer at Interface, Composite materials. Vol 6, eds. Plueddeman, E.P., Academic pres, New York. Chawla, K.K., 1987. Composite Materials Science and Engineering. 140-283s Springer Verlag New York Inc. olakolu, M., 2002. Bir Malzeme zellii Olarak Damping Ve lm Teknikleri. 9. Denizli Malzeme Sempozyumu, 810 Mays, 137 144. olakolu, M., 2004. Factors Effecting Internal Damping in Aluminum. Journal of Theoretical and Applied Mechanics (Warsaw), 42, 95105. Dano M.L., Gendron G., Picard A., 2000. Mechanical Behavior of a Triaxial Woven Fabric Composite. Mechanics of Composite Materials and Structures, 7, 207 224.

66

Durmu, F., 2006. Uak Gvdesinde Meydana Gelen Hasarlar ve Tamir Edilen Bir Kompozit Yapnn Mekanik Deneyleri. A.K.. Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 132s. Afyon Fujita A, Hamda H., and Maekawa Z., 1992. Tensile Properties of Triaxial Woven Fabric Composites. J. Composites Materials, 27, 15, 1428 1442. Gay, D., Hoa, S.V., Tsai S.W., 2003. Composite Materials Design and Applications. 327, Paris Gibson, R.F., 1994. Principals of Composite Material Mechanics. McGraw-Hill Book Co., Singapore Hanh H.T., 1978. Fatigue behaviour and life prediction of composite laminates. In: Tsai SW, editor. Composite materials: testing and design (fifth conference). American Society for Testing and Materials, 674, 383417. Hoskin, B.C., Baker., A.A., 1986. Composite materials for aircraft structures. American Institue of Astronautics Inc., 233s. Jones, M.R., 1975. Mechanics of composite materials. Scripta Book Company, USA. Kawai M. and Taniguchi T., 2005. Off-axis fatigue behavior of plain weave carbon/epoxy fabric laminates at room and high temperatures and its mechanical modeling. Composites Part A: Applied Science and Manufacturing, In Press, Corrected Proof, Available online Kayrak, M.A., 1999. Havaclk Kompozitleri ve Mukavemet-Maliyet Analizleri. 1. 39s Eskiehir. Kedward, T.K., Zhu, Y., Kiefer, H.S., 2005. Evuluation Of Composite Bonded Joint

67

Designs For Space Applications. Structural Dynamics & Materials Conferance, Austin, Texas, 1821 April, pp. 20052098 Kim, J.H., Park, B.J., Han, Y. W., 2004. Evalution Of Fatigue Characterictics For Adhesively - Bonded Composite Stepped Lap Joint. Department Of Mechanical Design Engineering, Chungnan National Universty, Korea, 15 June, pp. 6975. Kueh, A, P., Soykasap, O., Pellegrino S., 2005. Thermo-Mechanical Behavior of Single-Ply Triaxial Weave Carbon Fiber Reinforced Plastic. Proceedings of European Conference on Spacecraft Structures, Materials & Mechanical Testing, ESA/ESTEC, Noordwijk, The Netherlands. Margolis, J.M., 1986. Advanced thermoset composites industrial and commercial applications. Van Nostrand Company, 282s. New York. Mazumdar, S.K., 2002. Composites Manufacturing, Materials, Product, and Process Engineering. 4-5s New York. Olcay Y., Akyol M., Gemici R., 2002. Polimer Esasl Lif Takviyeli Kompozit Malzemelerin Arabirim Mukavemeti zerine Farkl Kr Metodlarnn Etkisinin ncelenmesi. Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, 7, 1, Bursa. Philips N. L., 1989. Design with Advance Composite Materials, Springer-Verlag. The Design Council, Great Britain. Younnossi O., Kennedy M., Graser J. C I., 2001. Military Airframe Costs The Effects of Advanced Materials and Manufacturing Processes. Project Air Force, RAND, Pittsburg, USA. Reindi, J.C., 1987. Commercial experience with composite structures, A.S.M.

68

International Inc., 107-116. Rouchan, J., 1987. Materiaux composites pour daeronefs, Ecole Nationale Superieure dIngenieurs de Constructions Aeronautiques. 95. Schwartz, M.M., 1984. Composite Materials Handbook. 8-26s McGraw-Hill Inc. Soykasap ., Watt. A.M., Pellegrino, S., 2005. New Concept for Ultra-Thin Deployable Structures. Journal of the International Association for Shell and Spatial Structures: IASS., 46, 147, 3 - 8. Stinchcomb WW, 1979. Reifsnider KL. Fatigue damage mechanisms in composite materials: a review. In: Fong JT, editor. Fatigue mechanisms, American Society for Testing Material, 762 87. Surya D. Pandita and Ignaas Verpoest, 2004. Tensiontension fatigue behaviour of knitted fabric composites. Composite Structures, 64, 2, 199209. ahin, Y., 2000. Kompozit Malzemelere Giri. 2s Ankara Tetlow, R., 1983. Light aircraft and sailplane structures in reinforced plastics. Materials and Design, 4, 657662. Turan, D., 2001. Uaklarda Yorulma. Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksek Okulu, http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2001.html Van Paepegem W., Degrieck J., 2001. Experimental setup for and numerical modelling of bending fatigue experiments on plain woven glass/epoxy composites. Composite Structures, 51, 1, 18. Yee, J.C.H., Pellegrino S., 2005. Folding of Woven Composite Structures, Composites, 36, 2, 273 - 278.

69

Yoo, S. J., Kim, S., Yi, M. Y., Kim, G. C., 2005. Failure Mode And Strength Of UniDirectional Composite Single Lap Bonded Joints With Different Bonding Methods. Department Of Structures And Material, Korea Aerospace, Korea, 305333. Zhang, J., Bednarcyk, A.B., Collier, C., Yarrington, P., Bansal, Y., Pindera, J.M., 2005. 3D Streess Analysis Of Adhesively Bonded Composite Joints. Structural Dynamics & Materials Conferance, Austin, Texas, 1821 April, 20052021. http://www.hho.edu.tr/huten/2003-2004/havaclk sanayinde kullanlan

plastik matrisli_kompozit malzemeler. html, Eriim Tarihi 24.07.2006 http://tr.wikipedia.org/wiki/Kompozit_mazemeler Eriim Tarihi 12.02.2008

70

ZGEM

Ad Soyad Medeni Hali Yabanc Dili Eitim Durumu Lise niversite

: Hasan YILDIZHAN : Bekar : ngilizce

Doum Yeri ve Yl : Adana 1981

: Adana Yeilevler Endstri Meslek Lisesi : Sleyman Demirel niversitesi

71