KIRIM SAVAI ARFESNDE MAKAMAT-I MBAREKE MESELES

Ara. Gr. Mehmet ETN* zet Krm Sava ncesinde Fransa ile Rusya arasnda Kutsal Yerler ve Osmanl mparatorluundaki Katolik ve Ortodoks hristiyanlarn hak ve zgrlklerinin himayesi hususlarnda ihtilaflar sz konusu olmutur. Bu durum ayn zamanda Rusyann Osmanl mparatorluunu denetimi altna alma abalarnn bir paras olup bunun karsnda ngilterenin Rusyann scak denizlere doru genilemesi ve dou ticaret yollar zerinde hkmranlk sahibi olmas tehlikesi karsnda kaygya kaplmasna neden olmutur. Sonuta Fransa ve ngiltere, Osmanl mparatorluunun btnln korumak yoluyla g dengesini salama politikasn benimsemilerdir. Bu almada bir dnya sava pratii olan Krm Savana giden yolda Makamat- Mbareke meselesinin nasl gelitii kronolojik olarak ve ok boyutlu bir ekilde ele alnmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Makamat- Mbareke, Krm Sava Jel Kodlar: N00, N40

Abstract Holy Places Issue in the Process Before The Crimean War Before The Crimean War there was a conflict between France and Russia about the Holy Places and the protection of the rights and freedom of the Catholics and Protestans who were living in Ottoman Empire. At the same time, this situation was a part of Russian policy on taking control over the Ottoman Empire and this policy made England worry about the Russian policy which was to enlarge through to warm seas and gain the sovereingity of the Eastern trade routes. As a result France and England adopted a policy to provide the power balance to protect the integrity of the Ottoman Empire. In this study, how the Holy Places issue developped on the route to The Crimean War which was a practical World War, tried to be examined chronologicaly and in a multi dimension manner.

Key Words: Holy Places Issue, Crimean War Jel Codes: N00, N40

1. Giri Kuds, slam, Hristiyan ve Yahudi dinlerince ortak manada kutsal saylan bir yerdir. Ancak, Makamat- Mbareke Meselesi mslmanlarla hristiyanlar arasnda vukuu bulmam bilakis eitli hristiyan mezhepleri arasnda bir anlamazlk konusu olarak zuhur etmi ve Trkler de bu Yerlerin sahibi olmak suretiyle asrlarca bu anlamazlklarn merkezinde yer almlardr. Asl ihtilaf konusunu ise kendilerini Katolik ve Ortodokslarn hamisi olarak gren Fransa ile Rusyann Tanzimat sonras dnemde kendilerine hak olarak grdkleri Osmanl mparatorluunun i ilerine karma politikas oluturmutur. Zamanla bu mezheplerden her biri bu mekanlar zerinde bir takm haklar elde etmilerdi. Makamat- Mbarekede tasarruf ve hizmet hususunda teden beri birbirleriyle mcadele ve kavga halinde bulunan Katolik ve Ortodokslar hak iddialarn ellerinde bulunan bir takm belgelere dayandryorlard. kan anlamazlklarda Osmanl ynetiminin hakemlik yapmas meselenin mezhepler arasnda ufak anlamazlklar eklinde kalmasnda byk pay sahibi olup, byk buhranlarn ortaya kmasn engellemitir.1 nceki dnemlerde Kudsteki ziyaretgahlara dair meseleler dardan bir mdahale sz konusu olmakszn yerel mahkemeler tarafndan veyahut stanbuldan gnderilen fermanlarla vastasyla zlrd. Fakat, meselenin zamanla bir politik bir ara haline gelmesi, din ve mezhep anlaynn yerini milliyet ve kavmiyet dncesinin almas zerine Kudsteki Makamat- Mbareke Meselesi devletleraras bir hakimiyet mcadelesi halini ald2. Takip eden blmde ncelikle Kudsn Osmanl Devleti altnda stats aklanacak sonraki blmlerde ise srayla Makamat- Mbareke sorununun i hatlar ve Krm Savana giden yolda srecin nasl iledii yolunda bilgi verilecektir.

*Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. Dokuzemeler Kamps, zmir, mehmet.cetin@deu.edu.tr

1 2

Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: 4, TTK, Ankara 1955, s. 141. Hayreddin, 1270 Krm Muharebesinin Tarih-i Siyasiyyesi, (Yaynlayan: Ahmed hsan ve rekas), stanbul 1326, ss. 69 70.

2. Osmanl Devletinde Kudsn Stats Osmanl Devleti, Ortodoks Kilisesinin lideri konumundaki Rum Patriinin bakent stanbula yerlemesinden itibaren, Makamat- Mbareke sorununu miras ald. Kudsteki kutsal saylan yerlerden her birinin bir ksm zerinde Ortodokslarn, Katoliklerin ve Ermenilerin hak ve imtiyazlar vard. Bunlar Osmanl Padiahlarnn fermanlaryla da tannm ve geniletilmitir3. Fatih Sultan Mehmetin vermi olduu 26 Austos 1458 tarihli fermana gre btn ibadet yerleri ve ziyaretgahlar; Kuds dnda yer alan manastrlar ve kiliseler; Hz. sann doduu yer olan Beytllahimdeki Byk Kilise; maara ve kilisede yer alan kap tasarruflarna verilmitir. Ayrca Kudsteki btn patrik, papaz ve yardmclar, bac, harac vb. rfi ve eri vergilerden muaf tutulmutur. Kuds, 1517 ylnda Yavuz Sultan Selimin Ridaniye Seferi ile Osmanl Devletinin hakimiyetine girince Sultan Selim, buradaki patrikhane ve Hristiyan toplumunun hak ve imtiyazlarn belirten eitli fermanlar vermitir. Yavuz, bu fermanlarla Hristiyan cemaatlerin kutsal yerlerdeki haklarn ve sorumluluklarn kapsaml bir ekilde ortaya koymutur4. Yavuz Sultan Selimden sonra Kanuni Sultan Sleyman zamannda da Rum patrii olan Yermenosa yrrlkte bulunan haklarn devam ettiini teyit eden bir ferman verilmitir. Bu fermanla Kanuni, Hz. merin ahidnamesi ve selatin-i maziyyeden olan emr-i erifleri deitirmeden kabul etmitir. Mbarek makamlarn tasarrufu hususunda bu mezhepler arasnda zaman zaman ortaya kan anlamazlklarda Osmanl Devleti, taraflar arasnda hakem roln oynam ve her defasnda adaletin tecelli etmesini salayarak bunu resmiyatta bir belge ile teyid ederek devletin bana nemli bir mesele almasna engel olunmaya allmtr5. Osmanl Padiahlarnn, Rum ve Ermenilerin kutsal yerlerdeki imtiyaz ve haklarn tanmalar Katolikler asndan kabul edilemez bir durum olarak grnmekteydi. Farkl zamanlarda Ortodokslar ile atma halinde olmaya gayret ettiler ve kavgalar kardlar. IV. Murat zamannda yer alan bir anlamazl Kuds mahkemesi zemediinden mesele

3 4

Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, V, Ankara 1983, s. 223. Ercan, Yavuz, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Yeni Trkiye, c.6, s.32, Ankara 2000, s. 16. 5 Baykal, Bekir Stk, Makamat- Mbareke Meselesi, Belleten XXIII/90, Nisan, 1959, s. 243.

stanbulda eyhlislam Yahya Efendi, vezirler ve kazaskerler tarafndan kurulan zel bir divanda incelendi ve Ortodokslarn karna uygun olarak sonulandrld. Benzer ekilde 1644 ve 1657 yllarnda da Ortodokslarla Katolikler ve Ortodokslarla Ermeniler arasnda tekrar anlamazlklar knca, bunlar da daha nce olduu gibi, stanbulda incelendi ve Ortodokslarn lehine olacak ekilde zld6. 17. Asrn son eyreinden sonra Kudsteki Hristiyanlarn kutsal yerleriyle alakal meselelere Avrupal devletler de mdahale etmeye baladlar. 3. Yabanc Devletlerin Gayrimslim Tebaaya Ynelik Hamilik abalar Osmanl Devleti ile Fransa arasnda 1740 ylnda yenilenen kapitlasyonlar ile Fransa Osmanl Devleti topraklarndaki katoliklerin hamiliini elde etmi ve ayrca Kuds dndaki mukaddes yerlerin muhafaza hakk da bunun zerine katoliklere verilmiti. Bununla birlikte 1789 devrimi ile birlikte Fransann bu hamilii nihayet buldu7. Laiklik prensibi gerei Fransann Osmanl Devletindeki katolikleri himayesiz olmas karsnda 1774 ylnda imza edilen Kk Kaynarca Muahedesi ile Ortodoks tebaa Rusya himayesine girmiti8. Bu durum aslnda Rusyann, Osmanl mparatorluunu ykmak, baka devletlerle pay etmek veyahut onu himayesine almak yolundaki politikasn imdi kutsal yerler problemi ile yrtmesinden ibaretti9. Rusya mezhep olarak Ortodoks idi buna karn Osmanl mparatorluu tebaasnn da byk ksm Ortodoks kilisesine bal idi. Kutsal yerlerdeki Ortodoks kar ve haklar, Katoliklerinkinden ok eski idi. Bunu gz nnde bulunduran arlk idaresi Rusyay Ortodokslarn hamisi durumuna getirmeye alt ve buna dayanak noktas olarak Kk Kaynarca Antlamasn esas ald10. Lakin Antlamaya gre Osmanl Devleti snrlar ierisindeki hristiyanlarn ikinci bir koruyucusu yoktur. Antlama maddesinde mezhep farkllna deinilmediinden Osmanl Devleti sadece ortodokslarn deil, btn hristiyanlarn koruyucusu durumundadr. Rusya ile ilgili olan, onlara verilen imtiyaz yine antlamada ok ak bir dille ifade edilmitir. 14. madde gerei Rusya stanbulun Galata tarafnda Beyolunda herkesin gidip geldii yol zerinde bir kilise
6 7

Karal, a.g.e., 224 Heyet, Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul, 1963, s.3018 8 Kurat, Nimet Akdes, Rusya Tarihi Balangcndan 1971ye Kadar, Ankara, 1987, s. 290. 9 Yetikin, Mehmet, Ruslarn Trk Topraklar zerinde Yaylmasnn Sebepleri zerine Baz Dnceler, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ocak 2007, s. 691. 10 Karal, a.g.e., s. 225.

yapacakt11. Rusya, kendi grne gre yorumlad 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamasna dayanarak Osmanl tebaas olan Ortodokslar zerine himaye hakk iddia etmekteydi. Fransann 1798 ylnda Msr igal etmesinden sonra Osmanl Devleti ile Fransa arasndaki ilikiler giderek bozulmaya balamt. Bununla birlikte Fransann gerek Yunan ve gerekse Mehmet Ali Paa isyanlarnda taraf tutmas ve bu arada Cezayiri ele geirmesi ilikilere glde dren olaylar olmutur. Bu olaylar sonucunda, Fransann Osmanl Devleti zerindeki nfuzu da olduka azalmtr12. 1815 Viyana Kongresi sonrasnda Fransada kralln yeniden kurulmas sonrasnda Fransa krallar eski haklarndan tekrar faydalanmak istediklerinde karlarnda ortodokslarn hamisi Rusyay buldular. Bu durum 1848 ihtilallerine kadar srd13. 1852 ylnda imparator olan Louis Napolyon, Cumhurbakanl srasnda, papazlarn ve kilisenin desteini salamak ve ayn zamanda Fransann Ortadouda kaybettii nfuzu yeniden kuvvetlendirmek amacyla Makamat- Mbareke konusunu kurcalamaya balad14. Bunda Napolyonun rejim deiiklii nedeniyle aknlk ve kuku ierisinde bulunan Fransz kamuoyunun dikkatini baka yne ekmek ve Fransaya kar oluturulmu olan siyasi cepheyi datmak amalar da sz konusu idi. Fransa kral, i siyasetinde meruiyetini ve etkinliini salayabilmek iin ortodokslara kar katolikliin koruyuculuunu stlenmeyi uygun bulmu ve bu siyasetini ayn zamanda Fransa d politikasnn ana mihveri haline getirmitir15. 4. Makamat- Mbarekenin Bir Sorun Olarak Ortaya k XVIII. yzyldan sonra Fransann katolikleri ve Rusyann da ortodokslar koruma ve himaye etmeye ynelik bir politika gtmeleri bu meselenin asl nedenini oluturmaktadr. Osmanl Devletinde bulunan Hristiyan kiliseleri ve Makamat- Mbareke Meselesi Fransadan ziyade Rusya asndan daha byk bir nem arz etmekteydi. Zira, Osmanl Devletinin nfusunun te birini yani 12-13 milyonunu Ortodoks Hristiyanlar oluturmaktayd. Bu nedenle ortodoks haclarn Makamat- Mbarekeyi ziyaretleri ve
11 12

Kse, Osman, 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Ankara, 2006, s. 206. Gencer, Ali hsan, Tanzimat Ferman (1839)dan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, XI, stanbul, 1989, s. 463. 13 Heyet, a.g.e. ss. 3018 3019. 14 Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, 1997, s. 231. 15 Yenieri, zcan, Krm Sava, Islahat Ferman ve Paris Bar Antlamas, Trkler Cilt: 10, s. 843.

buradaki baz ilerin ortodokslar tarafndan stlenilmesi gibi meseleler Rusyann sk sk ortaya att anlamazlk konusuydu. Buna karlk Osmanl Devletinde yaayan katoliklerin nfusu ortodokslara gre haylice azd. Avrupa siyaseti asndan meselenin nemi nedeniyle ngiltere ve Prusya gibi Protestan dinine mensup devletler de bu anlamazlk konusuna dahil oldular. ngilterenin stanbul Sefareti 8 Eyll 1845de Kudste ilk Protestan kilisesi inas hakknda Padiahtan ferman almay baard. Osmanl Devleti hibir asrda yeni bir kilise yaplmasna izin vermedii gibi eski kiliselerin tamiri iin bile bizzat sadrazamn yazl izni gerekirdi. Bu, Mustafa Reid Paann ngiltereyi memnun etmek iin Padiahtan ald bir ferman idi. Ayrca 1852 ylnda Lord Stratford, 1850 ylnda Katoliklere ve Ortodokslara verilmi haklarn Protestanlara da verilmesini salamt. Bu tarihten sonra Protestanlarda Osmanl Devleti iinde resmen bir cemaat olarak tannmaya baladlar. Menfaatlerini savunmak iin kendilerine bir temsilci seme hakkn elde ettiler16. Ocak 1842de Kamame kilisesinin yangnda yklan kubbesinin tamiri konusundaki ekimeler, Kasm 1847de Kutsal Yldzn kayp edilmesi ve akabinde taraflarn birbirini sulamas Osmanl Devletinin ara buluculuunu kabul etmemeleri Makamat- Mbarekenin giderek alevlenmesine neden oldu. Louis Napolyon, 1849da Papaln yeniden dzenlenmesine yardm ettii gibi Makamat- Mbarekeye Ortodokslarn girilerinin engellenmesi gibi bir takm isteklerde bulunmak amacyla General Charles Aupicki stanbula gnderdi. Louis Napolyon, Kutsal Yerlere ilikin olarak General Aupickten bir rapor istemiti. Aupickte Katolikleri kayran bir raporu hazrlayarak Napolyona gndermiti17. te bu raporu dayanak kabul eden Fransann stanbul Sefiri General Aupick 28 Mays 1850 tarihinde, Hariciye Nazr li Paaya bir nota verdi. Fransann bu istekleri, stanbuldaki Avusturya, spanya, Portekiz, ki Sicilya ve Toskana temsilcileri tarafndan da destekleniyordu18 (Karal, 1983: 226). Bu nota ile 1740 kapitlasyonunun hkmleri gereince Fransa, Osmanl Devletinden u taleplerde bulundu19:

16

ztuna, Ylmaz, Tanzimat Paalar Ali ve Fuad Paalar, stanbul, 2006, s. 183. Karasu, Cezmi, Krm Sava Srasnda Osmanl Diplomasisi (1853-1856), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1998, s. 19. 18 Karal, a.g.e., s. 226. 19 avl, Emin li, Krm Harbi, stanbul 1957, s. 7.
17

Kudste Hristiyanlarca kutsal olduu kabul edilen, 1740 kapitlasyonuyla tasarrufu Latinlere verilmi ve daha sonradan ounluu Ortodokslar tarafndan zapt edilmi olan 9 mahallin Katoliklere iadesini, Kaybolan Yldzn yerine yenisinin konmasn, Kamame Kilisesinde hereyin nceki haline getirilmesini, Kamame Kilisesinin kubbesinin tamiri hakk ile bu kilisenin anahtarlarndan birisinin Katolik rahiplere verilmesini, Makam- sann kubbesinin Katolik rahiplerce tamirinin yaplmas ve iinin 1808 yangnndan nceki hale getirilmesi.

Bu, Makamat- Mbarekede Katoliklere, Ortodokslar aleyhine yeni haklarn verilmesi anlamna gelmekteydi. Fransann bu isteine karn Rusya da 1774 Antlamasnn hkmlerinin uygulanmasn istedi. Osmanl Devleti ise iki arada bir derede kalmt ve Fransa ve Rusya ile yeni bir gerilim yaamak istemiyordu. Bu yzden Makamat- Mbarekedeki mezhepler arasndaki dzeni salamak iin o gne kadar verilmi fermanlar yeniden inceleyecek bir komisyon kurma karar alnd ve bu durum ilgili devletlere bildirildi. Komisyonun karma olmasnn istenmesiyle sorun uluslar aras bir nitelik kazanm oldu. ar I. Nikolann Ekim 1851 ylnda ortodokslar lehine olan statkonun deitirilmesini kabul etmeyeceini bildirmesi zerine komisyon almalarn sona erdirdi. Kurulmu olan komisyon katoliklere baz haklar vermekle birlikte ortodokslar lehine bir karar ald. Rusya bununla da yetinmeyerek, Osmanl Devletinden bununla ilgili bir ferman karmasn istedi. Bunun zerine Bab- Ali Rusyann isteini yerine getirerek ortodokslar iin de bir ferman dzenledi. Bu ferman katoliklerin baz haklarna dokunduu iin Fransz elisi bu ferman protesto ettiyse de Babalinin bunun yalnz Kuds arivinde kalacan ve yaynlanmayacan bildirmesi zerine ses karmad. Fakat Kudsteki Rus bakonsolosu bu fermann resmen ilan edilmesini istedi. Bu istei Rus elisince de desteklendi. Fransz elisi ise ferman ilan edilirse bir Fransz filosunun anakkaleyi abluka edeceini bildirdi. Bunun zerine kararda baz deiiklikler yapld ama her iki devlet de bu deiikliklerden memnun olmad20. Bylece Kutsal Yerler meselesi Fransa ve Rusya arasnda bir nfus ve eref meselesi haline gelmi oldu. Her devlet menfaatini en fazlaya karmaya alrken Osmanl Devletinin payna sknt ve sorunlarla boumak dt. Gerekte Rusya Kutsal Yerler sorununu Osmanl

20

Yenieri, a.g.m., s. 844.

Devletini paralamak iin vasta olarak kullanyordu. Sorunun yatmaya yz tuttuu bir anda insiyatifi elinde tutmak isteyen Rusya, stanbula Prens Menikofu gndererek yeni bir takm isteklerde bulundu. Aslnda Kudsteki Mukaddes Yerlere ilikin talepler konusunda hem Fransa hem de Rusya biraz msamahakar davranmaya balamt. zellikle Rusyann sergiledii tavr Ortodoks Hristiyanlarn gznde mevkiini olduka drmt. Bu yanlln abucak anlayan ve kaybolan nfuzunu kazanmak zere Rusya yukarda ifade edildii gibi zel grevle bir eli gnderme kararn vermitir21.

5. Menikofun stanbula Gnderilmesi ve Rusya ile likilerin Gerilmesi ar Nikola uzun zamandan beridir Osmanl mparatorluunun istikbali ile megul bulunuyordu ve bu hususta baz teebbslere de girimiti. 1852 Aralknda ngilterede kabine deiiklii yaanmt, Fransa ile ilikilerini mspet ynde gelitiremeyen ar Nikola, Prens Menikofu stanbula gndermeden nce son bir hamle olarak ngilteredeki bu kabine deiikliini ngiltere ile olan ilikilerini tekrar dzeltmek iin byk bir frsat olarak grd ve Osmanl Devleti konusunda ngiltere ile anlamak zere harekete gemeye karar verdi22. ar Osmanl Devletinin gelecei ile ilgili dncelerini ngilterenin Petersburg elisi Sir Hamilton Seymoura at ve Seymour da bunu ngiltere hkmetine iletti. Fakat Osmanl Devletinin paralanmasn ierene bu neri o dnemde Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana bir politika izleyen ngiltere tarafndan reddedildi. ngilterenin bu ekingenlii karsnda Fransa ile anlama zemini arayan ar Makamat- Mbareke Meselesinin halli hususunda Napolyonun mzaheretini istemiti. Anlald zere ar Nikola hasta adamn mirasndan kendisine den payn daha nceki devirlerde Avrupann yaad byk veraset harplerine benzer bir harpten kanarak ve de balca devletlerle anlaarak temin etmek niyetinde idi. Bunun gereklemesi iin de Makamat- Mbareke Meselesi olduka elverili bir vesile tekil etmekteydi. Paylamda Rusya asl olarak Eflak ve Bodan himayesi altna alacakt. Srbistan ve Bulgaristan
21
22

Slade, S. Adulphus [Mavirpaa], Trkiye ve Krm Harbi, (ev. Ali Rza Seyfi), Askeri Matbaa, stanbul, 1943, s. 51. imir, Bilal N., Krm Sava Arefesinde Mustafa Reit Paann Yazmalar, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 1987, ss. 77 78.

bamszlklarn elde edecekti. ngiltereye Msr ve Giriti teklif etmiti. Rusya boazlara, Avusturya ise anakkaleye yerleirse stanbul serbest bir ehir olduu gibi boazlar da ticarete ak olacakt. Ayrca Avusturyann Adriyatik kylarna yerlemesine ve Fransann da Girit adasna yerlemesine msaade edilebilecei gibi Trklere Asyada kk bir toprak paras braklacakt. ngiltere Devleti bu teklife yanamad. ngiltereden istedii cevab alamam olan ar, Fransa ile antlamay dnd. Osmanl Devletinin kendisine verdii sz tutmadn stelik hakarete uradn syleyerek Kutsal Yerler Meselesinin zmne dair Fransann dncelerini sordu. Ancak Fransadan da msbet bir cevap alamaynca tek bana harekete gemeye karar vermiti23. Prusya ve Avusturya, Rusyann dostu idi. Osmanl Devletine kar ittifaklarn salamak mmkn olmasa bile, dosta tarafszlklarn elde etmek ihtimali oktu. ngiltere ve Fransa Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana idi fakat corafi durumlar itibariyle her ikisi de, Osmanl Devletine ksa bir zamanda donanmadan baka bir kuvvetle yardmda bulunmayaa elverili deildi. Bununla birlikte Fransada rejim yeni deimiti. Halkn, mparatoru, Rusyaya kar bir harpte tutaca pheli idi. te bu dncelerle ar I. Nikola, stanbula eli olarak Prens Menikofu gndererek Osmanl Devletini himayesine almak iin bask yapmay dnd24. Prens Menikof ubat 1853te bykeli olarak stanbula gnderildi. Kendisine l bir grev verilmiti. Fransz yanls olarak adledilen D ileri bakan Mehmet Fuatn azlini salayacak, Filistinde Rum ortodokslara imtiyazlarn yeniden kazandracak bir antlamann imzasn salayacak ve tm Osmanl topraklarnda Rusyann ortodokslarn koruyucusu olmas hususunu teyit ettirecekti. Franszlara verilen dnlerin geri alnmas durumunda bir dl olarak Sultan Abdlmecite imparatorluunu ve tahtn koruyacak bir savunma antlamasnn imza edilmesini garanti edecekti25. Rusya D ileri bakan Nesselrode tarafndan Prens Menikofa gereinde kullanmak zere ikinci bir talimat daha verilmiti. Eer Osmanl Sultan, Rusya ile ibirliine gider ve Fransa aleyhine bir antlama yaparsa o zaman iki devlet arasnda Fransann Kudsteki nfuzunu birka yl iinde snrlandracak bir zm yolu bulunacakt. Fakat bu alternatif
23 24

Baykal, a.g.e., s. 253. Karal, a.g.e., s. 227. 25 Palmer, Alan, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, ev. Belks orak Dbudak, stanbul, 1995, s. 190.

talimat hibir vakit gndeme getirilmemitir. Ksacas, Kutsal Yerler Meselesinde hakszla uradn dnen ve bundan derin bir znt duyan ar, bunu bir bahane olarak kullanarak Osmanl Devletinde yaayan dindalar zerinde koruyuculuk vasfn elde etmeyi amalamt. Her frsatta politik bir amacnn olmadn ifade eden arn dier bir hedefi de Osmanl Devletiyle bir savunma antlamas yapmak suretiyle onu korumas ve himayesi altna almak suretiyle ittifak kurmakt. Prens Menikofa verilen talimatn z bu artlardan ibaretti ve eer bu artlar kabul edilmezse sava kanlmazd26. Prens Menikof, iki devlet arasndaki mzakerelerin ngiltere ve Fransa devletlerinden gizli tutulmasn istemi ise de Osmanl Devleti tm gelimelerden bu iki devletin maslahatgzarlarn devaml surette haberdar etmitir. Rusyaya kar destek araynda olan Osmanl Devleti, ngiltere ve Fransaya mracaat ederek bamszlklarnn ve toprak btnllklerinin korunmas, stanbul zerine ani bir saldrnn nlenebilmesi ve devletin Rus himayesine girmesini istemiyorlarsa derhal bir donanma gndermelerini istedi27. ngiltere ve Fransa Menikofun niyetini anlamlar ve Osmanl Hkmetine Menikofun ilk istei olan ortodoks kilisesinin imtiyazlarnn teyidi ile bu konuda gelecek iin de bir teminat verilmesi hususunu kabul etmesini telkin etmilerdir. Osmanl hkmeti de Menikofun bu isteini kabul etmitir. Lakin ngiltere, Fransa ve Osmanl Devletinin iyi niyetleri, Rusya ile ihtilafa son vermee yeterli gelmedi, zira Prens Menikofun maksad baka idi. Nitekim Kutsal Yerler Sorunu halledilince asl gayesini aa vuran talep ve teklifini Osmanl Devletine bildirdi. Bunu stanbula geliinden yaklak iki ay sonra Babaliye verdii yeni bir ltimatomla yapt (5 Mays 1853). Bu ltimatoma gre28: - Osmanl lkesinde yaayan Ortodoks mezhebinin tasarrufunda bulunan emlak ve yerlerle ilgili eskiden beri temin olunan imtiyazatlar bundan byle deimeden devam edecek. - Kuds- erifteki gerek Rum Kilisesinin ve gerek Rum Kilisesi Patrii ile bunlarn maiyetinde bulunan piskoposlarn kadimden beri elde etikleri imtiyazatlar korunacak ve Kamame Kilisesi ile sair ziyaretghlarda hibir taarruza uramadan ibadet edebilecekler.
26
27

And, Fuat-And, Sphan, Krm Sava- li Paa ve Paris Antlamas, stanbul, 2002, s. 19. Danimend, a.g.e., s. 144. 28 Yenieri, a.g.m., s. 844.

- 1852 ylnda ilan edilen fermanla Kamame Kilisesinin byk kubbesinin tamiri ve sair kutsal yerlerde belirlenen statko korunacaktr. - Rusyaya papazlarnn ayinlerini icra edecek bir kilise ve hastalarnn bakmn yapacak bir hastane inas iin mnasip bir yer verilecektir. Ayrca bu kilise ve hastanenin kontrol Beriyyet-am ve Filistindeki Rusya konsolosunun elinde olacaktr.

ngiliz bykelisi Lord Stratford bu isteklerin reddini tavsiye etmiti. Osmanl Devleti egemen bir devlete yaplmas dahi mmkn olmayan bu istekleri derhal reddetti. Prens Menikof, verdii 5 Mays 1853 tarihli ltimatomun ret edilmesi zerine 11 Mays 1853te Babaliye ikinci bir ltimatom verdi. stekleri kabul edilmezse ilikilerin kesileceini, bundan doacak tm sonularn sorumlusunun Osmanl hkmeti olacan syledi ve cevap iin Babaliye bu kez gnlk bir sre tand. Meclis, son Rus isteklerini de incelikten sonra, krk kiilik bir ounlukla bu istekleri redde karar verdi29.

6. Rusya ile Diplomatik likilerin Kesilmesi Prens Menikof stanbulu terk etmeden hemen nce ierik bakmndan 5 Mays 1853 tarihinde verdii notadan farksz olan 18 Mays 1853 tarihli bir nota verdi. Ayrca Menikof, grevinin sona erdiini, stanbulda bir Rus elilii bulundurmann artk anlamnn kalmadn, Rus elilii personeliyle birlikte stanbulu terk etmeye karar verdiini bildirdi. Rus isteklerinin kabul edilmeyiinin, Rusyaya ve Ortodoks dinine bir hakaret olduunu syledi. stediklerini Rusyann kuvvet yoluyla elde edeceini de ekledi. Bu durumda Hariciye Nazr Reit Paa, hazrlanm olan Osmanl notasn Menikofa gnderdi. Notada Rum Ortodoks kiliselerine Osmanl padiahlarnca verilmi dini imtiyazlarn korunaca, bu imtiyazlarn teki Hristiyan mezheplerine tannan hak ve ayrcalklardan daha az olmayaca belirtiliyordu. Ayrca Kudste Ruslar iin kiliseyle bir hastane yaptrlacan, bu konuda ve Kudsteki Rus papazlarnn imtiyazlar konusunda Babalinin Rusya ile bir senet imzalamaya hazr olduunu bildiriyordu30.

29 30

imir, s. 80. imir, s. 81.

Prens Menikofun 21 Maysta sefaretini terk ile stanbuldan ayrlmas Makamat- Mbareke Meselesinde yeni bir dnemee girilmesine neden oldu. Rus maslahatgzar da 27 Mays tarihinde stanbulu terk etmi ve Rusya ile Osmanl Devletinin diplomatik ilikileri resmen kesilmitir31. ar I. Nikola, Prens Menikofun stanbulda baarsz olduuna dair bir rapor aldnda Sultann be parman yanamda hissediyorum diyecek kadar hiddetlenmiti. Prens Menikofun diplomatik ilikileri keserek sefaretini terk etmesiyle beraber Rusya, Osmanl Devleti snrlarna asker ve donanma ymaya balad. Bunun zerine Osmanl Devleti de 26 Mays 1853 gn 1841 Londra Boazlar Szlemesine imza koyan Avusturya, ngiltere, Fransa ve Prusya sefaretlerine kendini korumak amacyla Tuna kylar, Anadolu sahilleri ve boazlarda askeri tedbirler almaya baladn ve bu konuda kendisine hak vereceklerini mit ettiine dair bir nota vermitir32. Zaten, Prens Menikofun stanbulu terk ettii ayn gn ngiltere de Maltada bulunan donanmasna Salamiste bulunan Fransa donanmasna katlmas ynnde emir vermitir33. Prens Menikofun stanbulu terk etmesi ve Rusya Devletinin bir takm askeri tedbirler almaya balamas zerine Osmanl Devleti de derhal askeri tedbirler almaya balad. Tuna Nehri kysnda mevcut kale ve mevkilere asker sevki, istihkamlarn yenilenmesi ve Beikta pigahnda bulunan donanmann boaza ekilerek Rus harp gemilerinin saldrlarna kar tedbir alnmas gibi nlemlere bavurulmas dnld. Ayrca, Rus tccar ve tebaasnn ilerinin eskisi gibi devam etmesine ve herhangi bir zarar grmemeleri iin eskisine gre daha da dikkat ve itina gsterilmesi tm memurlara bildirildi34. Menikofun stanbulu terk etmesinin ardndan isteklerini kabul ettirme abasn askeri yollarla gerekletirmek isteyen ar I. Nikola, kendisine gre bir fthat olmayan bir tedbir olarak rehin mahiyeti altnda Memleketeyni igale karar verdi. te yandan da Avusturya aracl ile Osmanl Devletini Rus tekliflerine raz olmaya zorlamak iin diplomatik faaliyetlere de giriti. Ancak Avusturyann da durumdan mtereddit olmas ve Makamat- Mbareke Meselesinin zm iin byk devletleri adres gstermesi zerine ar Nikola Rus halkna hitaben nerettii beyannamede Memleketeyne giri gerekesinin Ortodoks inancnn korunmas olduunu aklad.
31

Yerasimos, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye (Tanzimattan I. Dnya Savana), Cilt: II, stanbul, 1977, ss. 682 683. 32 Yerasimos, a.g.e., s. 685. 33 Fevzi, 1853-1856 Trk-Rus Harbi ve Krm Seferi, Devlet Matbaas, stanbul, 1927, s. 7 34 CH. nr. 643, (5 Z 1269 / 9 Eyll 1853).

Rusyann Memleketeyne girmesi phesiz bir sava gerekesi idi. Ancak Bab- Ali Rusya ile olan ilikilerini ngiltere ve Fransa ile istiare ederek yrtt iin hemen Rusyaya kar bir sava karar almad ve telkinlere uyarak Rusyay protesto ile yetindi. Bylece Bab- Alinin amac Rusya ile Avusturyay kar karya getirmek ve sz konusu igalin hakszln kantlamakt. Sz konusu igal Avusturya ve Prusya iin de rahatsz edici boyutta idi. Bu sebeple Avusturya Rusyann saldrsna kar snra kuvvet ymaya balad. Prusya da Rusyann mttefiki olmasna karn Rusyaya tepki gsterdi35. 7. Deerlendirme Grld zere Makamat- Mbareke Meselesi grnrde bir sebeb niteliinde de olsa Krm Savana giden yolda nemli bir mihenk ta olmas niteliinin yannda Fransa ve Rusyann zellikle de Osmanl Devletindeki gayrimslim tebaa zerinde hak iddia etmeleri yoluyla Osmanl Devletinin keye sktrma politikalarnn da bir uzants olmutur. Osmanl Devleti bu srete her ne kadar iki taraf iin de mterek memnuniyet salayacak kararlar vermeye alsa da ilgili devletlerin kendi i ilerine karmasn da bir trl engelleyememitir. General Menikofun stanbula gnderilmesinden nce Osmanl Devletinin paylam hususunda ngiltere ve Fransaya tekliflerde bulunan fakat bekledii cevab alamayan ar I. Nikola takip eden srete Menikof vastas ile Osmanl Hkmetine ilettii talepleri yoluyla Osmanl Devleti zerine hegemonya kurmaya almtr. Menikofun ilk isteklerini ngiltere ve Fransann da savatan kanma politikas gerei kabul eden Bab- Ali, Menikofun asl niyetinin ortaya kmas zerine Lord Stratfordun da tavsiyeleri zerine Rus tekliflerini reddetmek ve belki de olas bir sava kabul etmek durumunda kalmtr. Zaten gidiat da bu ekilde zuhur etmi ve sonuta Menikofun stanbulu terk etmesinin ardndan nce diplomatik ilikiler son bulmu sonrasnda da Rusya nce Memleketeynin snrna asker ym ve buray igal etmitir. Osmanl Devleti savaa hemen girimemi ve nc taraflarn da bylelikle Rusyaya olumsuz bakmalarn salamtr. Makamat- Mbareke Meselesi Rus Devletinin Osmanl Devleti zerindeki asrlar boyu sren emellerinin bir yansmas zerine ortaya km olmakla birlikte diplomatik ilikiler balamnda ok etin bir rekabete ahit olunan keskin bir viraj nitelii tamaktadr.
35

Yenieri, a.g.m., s. 845.

Dnemin Osmanl Hkmeti ve Rus temsilcisi Menikof arasnda akl almaz pazarlk ve hamleler sz konusu olmu lakin son sz yine de sava meydannda sylenmi, diplomatik aralar Krm Harbinin kmasn engelleyememitir. Sonuta ilgili dnemdeki Osmanl diplomasisi ok ayrntl bir ekilde ele alnmas gereken, olduka mhim ve bir o kadar da karmak bir stratejiler silsilesi olarak tarihteki yerini almtr.

Kaynaka: And, Fuat-And, Sphan, Krm Sava- li Paa ve Paris Antlamas, stanbul, 2002. Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, 1997. Baykal, Bekir Stk, Makamat- Mbareke Meselesi, Belleten XXIII/90, Nisan, 1959. CH. nr. 643, (5 Z 1269 / 9 Eyll 1853). avl, Emin li, Krm Harbi, stanbul, 1957. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: 4, TTK, Ankara, 1955. Ercan, Yavuz, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Yeni Trkiye, c.6, s.32, Ankara, 2000. Fevzi, 1853-1856 Trk-Rus Harbi ve Krm Seferi, Devlet Matbaas, stanbul, 1927. Gencer, Ali hsan, Tanzimat Ferman (1839)dan 1876ya Kadar Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, XI, stanbul, 1989. Hayreddin, 1270 Krm Muharebesinin Tarih-i Siyasiyyesi, (Yaynlayan: Ahmed hsan ve rekas), stanbul, 1326. Heyet, Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul, 1963. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, V, Ankara, 1983. Karasu, Cezmi, Krm Sava Srasnda Osmanl Diplomasisi (1853-1856), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1998. Kse, Osman, 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Ankara, 2006. Kurat, Nimet Akdes, Rusya Tarihi Balangcndan 1971ye Kadar, Ankara, 1987.

Yetikin, Mehmet, Ruslarn Trk Topraklar zerinde Yaylmasnn Sebepleri zerine Baz Dnceler, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ocak, 2007. ztuna, Ylmaz, Tanzimat Paalar Ali ve Fuad Paalar, stanbul, 2006. Palmer, Alan, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, ev. Belks orak Dbudak, stanbul, 1995. Slade, S. Adulphus [Mavirpaa], Trkiye ve Krm Harbi, (ev. Ali Rza Seyfi), Askeri Matbaa, stanbul, 1943. imir, Bilal N., Krm Sava Arefesinde Mustafa Reit Paann Yazmalar, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 1987. Yenieri, zcan, Krm Sava, Islahat Ferman ve Paris Bar Antlamas, Trkler Cilt: 10. Yerasimos, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye (Tanzimattan I. Dnya Savana), Cilt: II, stanbul, 1977.