Hép Chng Quãc Hoa K# (thÐ#ng b‹ g#i chÄch #i

th#nh Hép Ch«ng Quãc Hoa K#) thÐ#ng g#i l# Hoa K# ho#c
nÐ#c M#, l#, thu#c #‹a v#ng quanh #‹a c#u.

Hoa K# #Ðéc th#nh lÝp khi 13 thu#c #‹a c’ c«a }# quãc Anh
tŸi B#c M# tuyÁn ngÃn v#o n#m 1776 r•ng h# l# nhÓng
bang tÒ do v# ##c lÝp. T# giÓa th# kû 20, nÐ#c n#y #€
vÐét xa t#t c c#c quãc gia kh#c v# l#nh vÒc kinh t#, ch†nh
tr‹, qu{n sÒ v# nh hÐÎng v#n hŠa.

Hoa K# #Ðéc th#nh lÝp theo truy#n thãng ch†nh ph« d{n c#
ki#u d{n ch« #Ÿi ngh‹. T# #Š nhi#u quãc gia, ph#n nhi#u Î
Trung M# v# Nam M#, #€ ch‹u nh hÐÎng c«a hÄ thãng n#y
(cŠ tÉng thãng v# quãc h#i).

Um#t nÐ#c c#ng h#a liÁn bang, ph#n l#n n•m tŸi B#c M#
nhÐng c’ng cŠ nhi#u #o ri r#c kh#p Th#i B…nh DÐ#ng.
Hoa K# tri d#i t# b# bi#n }Ÿi T{y DÐ#ng ##n Th#i B…nh
DÐ#ng, cŠ cng ranh gi#i v#i Canada v# ph†a b#c v# Mexico
v# ph†a nam, c#ch v#i Nga v# ph†a t{y qua eo bi#n Bering.
LiÁn bang Hoa K# bao g#m 50 bang hay ti#u bang, mÈi bang
cŠ m#t m#c tÒ tr‹ #‹a phÐ#ng, v# m#t sã #‹a hŸt, l€nh
thÉnited States of America

(Quãc k#)

Kh¿u hiÄu quãc gia:

E Pluribus Unum (1776-1956)
(Ti#ng Latinh: "T# nhi#u ra m#t")

In God We Trust (1956 ##n nay)

(Ti#ng Anh: "Ch ﾐ ng ta tin v#o Ch ﾐ a Tr#i")

Quãc ca: The Star-Spangled Banner(L# c# l#p l#nh sao)

Th« #Ã Washington, D.C

 38#53#N 77#2#W

Th#nh phã l#n nh#t Th#nh phã New York

NgÃn ngÓ ch†nh th#c: KhÃng cŠ

Ch†nh ph«

• TÉng thãng

• PhŠ tÉng thãng

C#ng h#a liÁn bang d{n ch«

George W. Bush (C#ng h#a)
Dick Cheney (C#ng h#a)

}#c lÝp

• TuyÁn bã: Ng#y 4 th#ng 7, 1776

• CÃng nhÝn T# }# quãc Anh: Ng#y 3 th#ng 9, 1783

DiÄn t†ch

• TÉng sã: 9.631.418 km# (hŸng 3)

• NÐ#c (%):4,87%
 D{n sã

• ##c lÐéng n#m 2006: 297.883.322 (hŸng 3)

• Thãng kÁ d{n sã 2000: 281.421.906
• MÝt ##: 32 ngÐ#i/km# (hŸng 140)

HDI (2003) 0,944 (hŸng 10) – cao GDP (2006)

• TÉng sã (PPP): 13.049,299 tû M# kim (hŸng 1)

• TrÁn ##u ngÐ#i (PPP): 43.555 #Ã la (hŸng 3)

}#n v‹ ti#n tÄ #Ã la M# ($, USD)

Mi gi#
• Quy Ð#c gi# ma h#

UTC#5 ##n #10

UTC#4 ##n #10
 TÁn mi#n Internet .us .gov .edu .mil .um

M€ sã #iÄn thoŸi +1

ChÐ#ng 1 : N##C M# TH#I L#P QU#C

"Tr#i v# ##t chÐa bao gi# h#a hép v#i nhau tãt h#n ##
tŸo nÁn m#t n#i nhÐ th# cho sÒ cÐ tr ﾐ c«a con ngÐ#i"

John Smith, NgÐ#i s#ng lÝp Jamestown, n#m 1607

NH#NG NG##I M# }#U TI#N

ﾐ c #¥nh cao c«a th#i k# b#ng h# v#o kho ﾁ ng giÓa n#m
L 34000 v# n#m 30000 trÐ#c cÃng nguyÁn, ph#n l#n
lÐéng nÐ#c trÁn th# gi#i #Ðéc bao b#c trong nhÓng l#p
b#ng l#c #‹a r#ng l#n. V… vÝy, bi#n Bering nÃng h#n mÒc
nÐ#c bi#n ng#y nay h#ng tr#m mƒt, ##ng th#i khi #Š cŠ
m#t d ﾁ i ##t mang tÁn Beringia #€ nÉi lÁn giÓa ch{u € v#
B#c M#. NgÐ#i ta cho r•ng, tŸi #¥nh c«a nŠ, Beringia r#ng
t#i 1.500 km. L# vng ##t tr# tr#i v# ¿m Ð#t, Beringia #Ðéc
bao ph« bÎi thm c# v# c#c lo#i thÒc vÝt, thu ht c#c lo#i th
l#n - nhÓng con m#i m# con ngÐ#i th#i ti#n s# #€ s#n b#t
## #m bo sÒ sinh t#n c«a ch†nh h#.

NhÓng con ngÐ#i ##u tiÁn ##n B#c M# ch#c ch#n #€ t#i
#{y m# khÃng h# bi#t r•ng h# #€ vÐét qua bi#n c ## ##n
m#t l#c #‹a m#i. Ch#c ch#n h# #€ s#n #uÉi c#c lo#i th
nhÐ tÉ tiÁn h# #€ l#m suãt h#ng ngh…n n#m d#c b# bi#n
Siberia v# sau #Š b#ng qua vng ##t nÉi #y.

Khi #€ t#i Alaska, nhÓng cÐ d{n B#c M# ##u tiÁn #Š cŠ th#

#€ phi m#t thÁm h#ng ngh…n n#m nÓa m#i xuyÁn qua
nhÓng khong trãng trong nhÓng tng b#ng h# khÉng l# Î
ph†a nam ## ##n vng ##t ng#y nay l# Hoa K#. NgÐ#i ta
v¾n ti#p t#c t…m th#y nhÓng b•ng ch#ng v# cu#c sãng
th#i ti#n s# Î B#c M#. Tuy nhiÁn, cŠ r#t †t b•ng ch#ng cŠ
th# #Ðéc x#c #‹nh m#t c#ch ##ng tin cÝy l# #€ cŠ t#
trÐ#c n#m 12000 trÐ#c cÃng nguyÁn, ch”ng hŸn, viÄc m#t
ch#i canh s#n b#n Î mi#n B#c Alaska #Ðéc ph#t hiÄn g#n
#{y cŠ th# #€ cŠ t# th#i gian #Š. NhÓng m’i lao #Ðéc gia
cÃng r#t khƒo cng nhÓng cÉ vÝt kh#c t…m th#y g#n Clovis,
bang New Mexico, c’ng #Ðéc x#c #‹nh cŠ niÁn #Ÿi nhÐ vÝy.

C#c di vÝt tÐ#ng tÒ c’ng #€ #Ðéc t…m th#y tŸi nhi#u n#i
kh#p B#c v# Nam M#. }i#u #Š ch#ng t# cu#c sãng cŠ th#
#€ r#t ph#t tri#n Î ph#n l#n diÄn t†ch thu#c T{y b#n c#u
trÐ#c n#m 10000 trÐ#c cÃng nguyÁn. C’ng trong th#i gian
#Š, voi ma-mt #€ b#t ##u b‹ tuyÄt diÄt v# b# r#ng #€ thay
th# voi ma -mt l#m ngu#n cung c#p thÒc ph¿m v# da cho
nhÓng cÐ d{n B#c M# th#i xa xÐa #y. Theo th#i gian, do
ng#y c#ng nhi#u lo#i th ﾐ l#n b‹ diÄt vong v… b‹ s#n b#n
qu# m#c ho#c do thiÁn tai, nÁn c#c lo#i c{y, qu ﾁ m#ng v#
c#c loŸi hŸt ng#y c#ng #Šng vai tr# quan tr#ng h#n trong
thÒc ph¿m c«a ngÐ#i M# th#i ti#n s#. D#n d#n, viÄc t…m
ki#m th#c #n v# nhÓng nÈ lÒc canh t#c nÃng nghiÄp nguyÁn
th«y #€ xu#t hiÄn. NhÓng ngÐ#i da ## Î khu vÒc nay l#
mi#n Trung Mexico #€ tiÁn phong trong viÄc tr#ng ngÃ, b† v#
#Ýu cŠ th# ngay t# ##u n#m 8000 trÐ#c cÃng nguyÁn. D#n
d#n, tri th#c c«a h# #€ #Ðéc phÉ bi#n lÁn ph†a B#c.

Cho ##n n#m 3000 trÐ#c cÃng nguyÁn, loŸi ngà nguyÁn th«y
#€ #Ðéc tr#ng Î c#c lÐu vÒc sÃng Î ti#u bang New Mexico v#
Arizona. Sau #Š, nhÓng d#u hiÄu ##u tiÁn c«a cÃng t#c th«y
léi #€ xu#t hiÄn v# t#i n#m 300 trÐ#c cÃng nguyÁn, nhÓng
d#u hiÄn ##u tiÁn v# cu#c sãng theo cÃng x€ nguyÁn th«y
#€ b#t ##u.

Trong nhÓng th# kû ##u sau cÃng nguyÁn, ngÐ#i Hohokum

sãng Î c#c khu vÒc qu#n cÐ Î nhÓng khu vÒc gi#p Phoenix,
bang Arizona ng#y nay. H# #€ x{y dÒng nhÓng ngÃi nh# h…
nh c#u v# kim tÒ th#p nhÐ nhÓng c#i g# khi#n chng ta liÁn
tÐÎng t#i nhÓng cÃng tr…nh #Ðéc ph#t hiÄn Î Mexico, v# h#
c’ng x{y dÒng m#t hÄ thãng kÁnh v# th«y léi nÓa.

NH#NG NG##I TH# X#Y D#NG }I G# V#

NH#NG NG#I L#NG C–A NG##I B#N }ŽA
NhŠm ngÐ#i da ## ##u tiÁn x{y dÒng nhÓng khu ##i g# Î
khu vÒc nay l# c«a Hoa K# thÐ#ng #Ðéc g#i l# ngÐ#i
Adenans. H# b#t ##u x{y c#t nhÓng khu ngh#a #‹a v#
th#nh l’y v#o khong n#m 600 tru#c cÃng nguyÁn. M#t sã
g# ##i trong th#i k# #Š c#n cŠ h…nh nhÓng con chim hay
nhÓng con r#n l#n. CŠ th# nhÓng khu vÒc #Š #€ #Ðéc dng
cho nhÓng m#c #†ch tÃn gi#o nhÐng cho ##n nay ngÐ#i ta
v¾n chÐa hi#u bi#t tr#n v#n.

NgÐ#i Adenans dÐ#ng nhÐ #€ b‹ ##ng hŠa ho#c b‹ nhÓng

nhŠm ngÐ#i kh#c - thÐ#ng #Ðéc g#i chung l# Hopewellian -
##nh #uÉi kh#i khu vÒc n#y. M#t trong nhÓng trung t{m
quan tr#ng nh#t trong n#n v#n hŠa c«a h# #€ #Ðéc ph#t
hiÄn Î mi#n Nam bang Ohio v#i nhÓng d#u t†ch c«a h#ng
ng#n ##i g# nhÐ th# v¾n c#n sŠt lŸi. NgÐ#i ta tin r•ng
ngÐ#i Hopewellian l# nhÓng l#i buÃn c# khÃi bÎi l# h# #€ s#
d#ng v# trao #Éi c#c cÃng c# v# nguyÁn liÄu Î m#t khu vÒc
r#ng h#ng tr#m c{y sã.

Cho ##n khong n#m 500 sau cÃng nguyÁn, ngÐ#i

Hopewellian c’ng bi#n m#t v# d#n d#n nhÐ#ng v‹ tr† cho
m#t nhŠm #Ãng #o c#c b# lŸc mang tÁn Mississippi ho#c
v#n hŠa }#n. NgÐ#i ta cho r•ng #Ã th‹ Cahokia gi#p
Collinsville, bang Illinois v#o th#i k# hÐng th‹nh nh#t ##u
th# kû XII #€ cŠ sã d{n ch#ng hai vŸn ngÐ#i. TŸi trung t{m
th#nh phã cŠ m#t g# ##t l#n v#i m#t ph”ng Î trÁn #¥nh,
cao 30 mƒt v# ##y r#ng 37 hƒcta. Xung quanh #Š c’ng cŠ t#i
80 c#i g# ##i kh#c.

Ngu#n thÒc ph¿m v# c#c nhu y#u ph¿m kh#c Î nhÓng #Ã th‹
nhÐ Cahokia ph# thu#c v#o viÄc k#t hép s#n b#t, cÐ#p ph#,
buÃn b#n v# l#m nÃng nghiÄp. TrÐ#c nh hÐÎng c«a nhÓng
x€ h#i ph#n th‹nh Î ph†a nam, c#c #Ã th‹ n#y ph#t tri#n
th#nh nhÓng x€ h#i cŠ tÃn ti trÝt tÒ ph#c tŸp, cŠ chi#m hÓu
nà lÄ v# t# th#n b•ng con ngÐ#i.

Î vng ##t thu#c t{y nam Hoa K#, ngÐ#i Anasazi - tÉ tiÁn c«a
ngÐ#i da ## Hopi hiÄn #Ÿi - #€ b#t ##u x{y dÒng nhÓng
ngÃi l#ng b•ng ## v# gŸch thà v#o khong n#m 900. NhÓng
ki#n trc giãng nhÐ khu chung cÐ ##c ##o n#y thÐ#ng
#Ðéc x{y d#c theo c#c v#ch ##. NÉi ti#ng nh#t l# l{u ##i
v#ch ## Î Mesa Verde, Colorado, cŠ h#n 200 ph#ng. M#t n#i
kh#c - nhÓng t#n t†ch c«a l#ng Bonito d#c sÃng Chaco Î bang
New Mexico - #€ t#ng cŠ h#n 800 ph#ng.
CŠ l# nhÓng d{n t#c ph#n th‹nh nh#t trong sã nhÓng ngÐ#i
da ## ch{u M# th#i k# ti#n Columbus #€ sãng Î mi#n T{y
b#c Th#i B…nh DÐ#ng tr ph, cŠ nhi#u c# v# nguyÁn liÄu
thà ## l#m ngu#n thÒc ph¿m r#t d#i d#o v# x{y dÒng
nhÓng ngÃi l#ng kho ﾁ ng n#m 1000 trÐ#c cÃng nguyÁn. SÒ
xa hoa trong nhÓng buÉi l# ph{n ph#t c«a c ﾁ i v¾n l# m#t
chu¿n mÒc ##nh gi# sÒ hoang ph† v# c ﾁ nh h#i h# #…nh
##m dÐ#ng nhÐ khÃng g… cŠ th# s#nh nÉi trong l‹ch s#
nÐ#c M# th#i lÝp quãc.

NH#NG N#N V#N H#A C–A NG##I DA }‘

NhÐ vÝy, nÐ#c M# khi ch#o #Šn nhÓng ngÐ#i ch{u #u ##u
tiÁn #€ ho#n to#n khÃng phi l# vng ##t hoang. Ng#y nay,
ngÐ#i ta cho r•ng v#o th#i #Š, d{n sã c«a T{y b#n c#u #€
ngang b•ng Î T{y #u - khong 40 triÄu ngÐ#i. NhÓng Ð#c
t†nh v# sã ngÐ#i da ## sinh sãng Î vng ##t nay l# Hoa K#
khi m#i l# thu#c #‹a c«a ngÐ#i ch{u #u dao ##ng t# 2 t#i
18 triÄu. Tuy nhiÁn, ph#n l#n c#c nh# s# h#c ch#n con sã
th#p h#n. M#t #i#u ch#c ch#n l# ngay t# buÉi ##u ti#p
xc, nhÓng c#n bÄnh #Ðéc mang t#i t# ch{u #u #€ g{y ra
nhÓng hÝu qu t#n khãc cho cÐ d{n bn x#. }#c biÄt, bÄnh
#Ýu ma #€ t#n ph# to#n b# nhi#u c#ng ##ng v# #Ðéc coi
l# nguyÁn nh{n trÒc ti#p l#m s#t gim nhi#u ngÐ#i da ##
v#o nhÓng n#m 1600 h#n l# c#c cu#c chi#n v# giao tranh
v#i d{n di cÐ t# ch{u #u.

Phong t#c v# v#n hŠa c«a ngÐ#i da ## th#i gian #Š #a dŸng

m#t c#ch lŸ thÐ#ng do h# sinh sãng trÁn vng l€nh thÉ r#ng
l#n v# th†ch nghi v#i nhi#u mÃi trÐ#ng kh#c nhau. Tuy
nhiÁn, chng ta v¾n cŠ th# #c k#t m#t sã kh#i qu#t chung
v# h#. H#u h#t c#c b# lŸc, ##c biÄt Î mi#n }Ãng cŠ r#ng
bao ph« v# Î mi#n Trung T{y, #€ khƒo lƒo k#t hép s#n b#t,
h#i lÐém, tr#ng ngà v# nhÓng sn ph¿m kh#c ## cŠ #«
lÐ#ng thÒc. ThÃng thÐ#ng ph# nÓ #m #Ð#ng viÄc tr#ng
c#y v# ph{n phãi th#c #n, c#n ##n Ãng th… #i s#n b#n v#
tham gia chi#n ##u.

Xƒt t# m#i gŠc ##, x€ h#i c«a ngÐ#i da ## Î B#c M# g#n bŠ

ch#t ch# v#i ##t #ai. ViÄc t…m hi#u thiÁn nhiÁn v# c#c
hiÄn tÐéng tÒ nhiÁn #€ gŠp ph#n tŸo nÁn nhÓng t†n ngÐÍng
c«a h#. Cu#c sãng c«a h# v# c# bn #Ðéc tÉ ch#c theo h…
nh th#c l€nh #‹a v# cÃng x€, trong #Š tr# em #Ðéc hÐÎng
nhi#u quy#n tÒ do v# khoan dung h#n so v#i phong t#c ch{u
#u khi #Š.

Tuy m#t sã b# lŸc B#c M# cŠ ph#t minh ra m#t ki#u chÓ

tÐéng h…nh ## giÓ g…n tri th#c, song n#n v#n hŠa c«a
ngÐ#i da ## v¾n mang #Ým nƒt truy#n kh¿u, ## cao viÄc
thuÝt lŸi c#c c{u chuyÄn v# nhÓng gi#c m#. }#ng th#i, giÓa
c#c b# t#c kh#c nhau #€ cŠ nhi#u mãi quan hÄ buÃn b#n.
CŠ r#t nhi#u b•ng ch#ng ##y thuy#t ph#c cho th#y nhÓng
b# lŸc sãng g#n nhau #€ duy tr… nhÓng mãi quan hÄ thÝt
r#ng r€i v# nghiÁm tc - cŠ c hÓu ho l¾n th ngh‹ch.

NH#NG NG##I CH#U #U }#U TI#N

NhÓng ngÐ#i ch{u #u ##u tiÁn ##n B#c M# - †t nh#t l# v#i
nhÓng ngÐ#i ##u tiÁn m# chng ta cŠ b•ng ch#ng ##ng tin
cÝy - l# ngÐ#i Na Uy. H# #€ khÎi h#nh t# Greenland ## #i
v# hÐ#ng t{y - n#i th« l#nh Erik the Red #€ lÝp m#t khu
#‹nh cÐ v#o khong n#m 985. NgÐ#i ta cho r•ng Leif, con
trai c«a Ãng, v#o n#m 1001 #€ th#m hi#m vng duyÁn hi
Ãng B#c - Canada ng#y nay - v# #€ sãng Î #Š †t nh#t m#t
ma #Ãng.

M#c d nhÓng trÐ#ng ca c«a ngÐ#i Na Uy mà t c#c th«y th«

ngÐ#i Viking #€ phiÁu lÐu th#m hi#m duyÁn hi }Ÿi T{y
DÐ#ng c«a B#c M# ##n t#i tÝn vng Bahamas, song nhÓng
n#i dung nhÐ vÝy v¾n chÐa #Ðéc ch#ng minh. Tuy nhiÁn,
v#o n#m 1963, nhÓng d#u t†ch c«a m#t sã ngÃi nh# c«a
ngÐ#i Na Uy cŠ niÁn #Ÿi t# th#i ## ## #Ðéc ph#t hiÄn Î
L'Anse-aux-Meadows tŸi mi#n B#c Newfoundland, do #Š #€
minh ch#ng cho †t nh#t m#t sã n#i dung trong trÐ#ng ca c«a
ngÐ#i Na Uy.

N#m 1497, #ng 5 n#m sau khi Christopher Columbus ##t

ch{n lÁn vng ##t CaribÁ ## #i t…m #Ð#ng t# ph†a T{y
sang ch{u €, m#t th«y th« ngÐ#i Venetia (vng #Ãng b#c
Italia) tÁn l# John Cabot #€ t#i Newfoundland theo s# mÄnh
c«a vua Anh. M#c d nhanh chŠng b‹ ch…m v#o quÁn l€ng,
song chuy#n h#nh tr…nh c«a Cabot v# sau n#y #€ trÎ th#nh
c#n c# ## ngÐ#i Anh ## ra yÁu s#ch v#i B#c M#. Chuy#n
#i #Š c’ng mÎ #Ð#ng t#i nhÓng khu vÒc gi#u hi sn Î ngo#i
kh#i khu vÒc Georges Bank. KhÃng l{u sau #Š, ngÐ d{n ch{u
#u, ##c biÄt l# ngÐ#i B# }#o Nha, #€ thÐ#ng xuyÁn lui t#i
khu vÒc n#y.

M#c d Columbus chÐa bao gi# nh…n th#y ##t li#n c«a Hép
ch«ng quãc Hoa K# tÐ#ng lai, song nhÓng cu#c th#m hi#m
##u tiÁn v#i sÒ gip #Í c«a Ãng #€ #Ðéc tÉ ch#c nh# #Šng
gŠp vÝt ch#t c«a ngÐ#i T{y Ban Nha. Cu#c th#m hi#m ##u
tiÁn trong sã #Š #Ðéc ti#n h#nh n#m 1513 khi m#t nhŠm
th«y th« dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a Juan Ponce de Leon #€ ##t
ch{n lÁn b# bi#n Florida g#n th#nh phã St.Augustine ng#y
nay.

Nh# chinh ph#c #Ðéc Mexico v#o n#m 1522, ngÐ#i T{y Ban
Nha #€ c«ng cã vÓng ch#c v‹ tr† c«a m…nh Î T{y b#n c#u.
NhÓng ph#t hiÄn ti#p theo #€ bÉ sung thÁm cho tri th#c c«a
ngÐ#i ch{u #u v# mi#n ##t m# b{y gi# #Ðéc g#i l# nÐ#c
M# (America) theo tÁn c«a nh# h#ng hi ngÐ#i Italia -
Amerigo Vespucci. Amerigo #€ cŠ nhÓng b#i mà t nÉi ti#ng
v# c#c cu#c h#nh tr…nh c«a Ãng t#i T{n Th# gi#i. }#n n#m
1529, ngÐ#i ta #€ v# #Ðéc nhÓng t#m bn ## ##ng tin cÝy
c«a vng b# bi#n }Ÿi T{y DÐ#ng t# Labrador ##n Tierra del
Fuego. Tuy nhiÁn, tri qua h#n m#t th# kû nÓa th… ni#m hy
v#ng ph#t hiÄn ra con #Ð#ng ph†a t{y sang ch{u € m#i
ho#n to#n b‹ g#c b#.

M#t trong nhÓng cu#c th#m hi#m ##u tiÁn quan tr#ng nh#t
c«a ngÐ#i T{y Ban Nha l# c«a Hernando De Doto. #ng #€
t#ng th#p tng Francisco Pizzaro trong cu#c chinh ph#c Peru.
Sau khi r#i Havana v#o n#m 1539, #o#n th#m hi#m c«a De
Soto ##t ch{n t#i Florida v# #i s{u v#o mi#n }Ãng nam
nÐ#c M# t#i tÝn sÃng Mississippi ## t…m ki#m c«a ci.

M#t ngÐ#i T{y Ban Nha kh#c, Francisco Coronado, #€ khÎi

h#nh t# Mexico v#o n#m 1540 ## #i t…m by #à th‹ huy#n
b† c«a x# Cibola. NhÓng cu#c th#m hi#m #€ #Ða Coronado
t#i vng Grand Canyon v# Kansas, nhÐng Ãng #€ khÃng t…m
th#y v#ng hay kho b#u m# ngÐ#i T{y Ban Nha #€ ra s#c t…
m ki#m.
Trong khi ngÐ#i T{y Ban Nha ra s#c th#m hi#m mi#n Nam
th… mi#n B#c nÐ#c M# c’ng #€ d#n #Ðéc ph#t hiÄn thÃng
qua nhÓng chuy#n #i c«a c#c nh# th#m hi#m nhÐ Giovanni
da Verrazano. L# ngÐ#i x# Florence l#i thuy#n thuÁ cho
ngÐ#i Ph#p, Verrazano #€ ##t ch{n t#i Nam Carolina v#o
n#m 1524 v# ti#n v# ph†a b#c d#c theo }Ÿi T{y DÐ#ng ##n
tÝn cng New York ng#y nay.

MÐ#i n#m sau, m#t ngÐ#i Ph#p tÁn l# Jacques Cartier, c’ng
giãng nhÐ nhÓng ngÐ#i ch{u #u kh#c trÐ#c #Š, #€ ra kh#i
v#i hy v#ng t…m #Ðéc tuy#n #Ð#ng bi#n t#i ch{u €. C#c
cu#c th#m hi#m c«a Cartier d#c theo sÃng St. Lawrence #€
trÎ th#nh c#n c# ## ngÐ#i Ph#p #Ða ra yÁu s#ch ##i ##t Î
B#c M#. NhÓng yÁu s#ch n#y c#n kƒo d#i t#i tÝn n#m 1763.

Sau khi thu#c #‹a Quebec ##u tiÁn c«a h# b‹ s#p #É v#o
nhÓng n#m 1540, nhÓng ngÐ#i Ph#p theo #Ÿo Tin L#nh t…m
c#ch #‹nh cÐ Î vng b# bi#n ph†a b#c Florida suãt hai mÐ#i
n#m sau #Š. V… cho r•ng ngÐ#i Ph#p l# mãi #e d#a #ãi v#i
tuy#n #Ð#ng thÐ#ng mŸi d#c hi lÐu Gulf Stream c«a m…nh
nÁn ngÐ#i T{y Ban Nha #€ t#n ph# thu#c #‹a n#y v#o n#m
1565. ThÝt tr# trÁu, th« l#nh c«a ##i qu{n T{y Ban Nha,
Pedro Menendez, ngay sau #Š #€ x{y dÒng m#t th‹ tr#n
c#ch #Š khÃng xa mang tÁn St. Augustine. }{y l# khu vÒc
#‹nh cÐ l{u d#i ##u tiÁn c«a ngÐ#i ch{u #u Î vng ##t l#
nÐ#c M# ng#y nay.

Sã c«a ci khÉng l# t# c#c thu#c #‹a Î Mexico, qu#n #o

CaribÁ v# Peru #Ðéc chÎ v# T{y Ban Nha #€ thÃi thc nhi#u
cÐ#ng quãc ch{u #u kh#c. NhÓng quãc gia h#ng hi m#i nÉi
lÁn nhÐ Anh #€ b#t ##u quan t{m ##n T{n Th# gi#i, m#t
ph#n l# v… c#c cu#c t#n cÃng dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a Francis
Drake nh•m v#o t#u chÎ kho b#u c«a ngÐ#i T{y Ban Nha #€
th#nh cÃng.

N#m 1578, Humphrey Gibert, t#c gi luÝn thuy#t v# viÄc t…

m #Ð#ng theo hÐ#ng t{y b#c, #€ #Ðéc NÓ ho#ng Elizabeth
cho phƒp th#nh lÝp m#t thu#c #‹a cho nhÓng vng ##t c#n
man di, m#i ré Î T{n Th# gi#i n#i c#c nÐ#c ch{u #u kh#c
v¾n chÐa x#c lÝp quy#n ki#m so#t. Phi m#t n#m n#m
Humphrey Gibert m#i thÒc sÒ b#t ##u nhÓng nÈ lÒc c«a m…
nh. Song khi Ãng b‹ m#t t†ch trÁn bi#n, ngÐ#i em trai cng
m# kh#c cha c«a Ãng l# Walter Raleigh #€ ti#p bÐ#c.

N#m 1585, Raleigh thi#t lÝp thu#c #‹a c«a ngÐ#i Anh ##u
tiÁn Î B#c M# trÁn #o Roanoke ngo#i kh#i b# bi#n bang
B#c Carolina. Sau #Š thu#c #‹a n#y #€ b‹ t# b#, v# nhÓng
nÈ lÒc ti#p theo c«a Ãng hai n#m sau #Š c’ng b‹ th#t bŸi. Hai
mÐ#i n#m sau ngÐ#i Anh m#i cã g#ng l#n nÓa tŸi
Jamestown v#o n#m 1607. Thu#c #‹a c«a h# #€ th#nh cÃng
v# B#c M# bÐ#c v#o m#t kû nguyÁn m#i.

NH#NG KHU }ŽNH C# }#U TI#N

L#n sŠng nhÝp cÐ # Ÿt t# ch{u #u sang B#c M# #€ b#t ##u
v#o ##u nhÓng n#m 1600. Phong tr#o n#y kƒo d#i suãt h#n
ba th# kû, b#t ##u t# nhŠm nh# v#i tr#m ngÐ#i Anh t#i sÒ
xu#t hiÄn # Ÿt c«a h#ng triÄu ngÐ#i nhÝp cÐ m#i. }Ðéc thÃi
thc bÎi nhÓng ##ng lÒc mŸnh m# kh#c nhau, h# #€ x{y
dÒng m#t n#n v#n minh m#i Î ph#n ph†a b#c c«a l#c #‹a
n#y.

NhÓng d{n nhÝp cÐ ngÐ#i Anh ##u tiÁn t#i mi#n ##t l# Hoa
K# ng#y nay #€ vÐét }Ÿi T{y DÐ#ng r#t l{u sau khi ngÐ#i
T{y Ban Nha #€ g{y dÒng #Ðéc nhÓng thu#c #‹a gi#u cŠ Î
Mexico, T{y #n v# Nam M#. C’ng giãng nhÐ t#t c nhÓng
ngÐ#i ##u tiÁn ##n T{n Th# gi#i, h# #€ t#i #{y trÁn nhÓng
con t#u nh# bƒ, chÝt ch#i. Suãt ch#ng #Ð#ng kƒo d#i t# s#u
t#i 12 tu#n l#, h# ch¥ #Ðéc #n r#t †t v# r#t nhi#u ngÐ#i #€
ch#t v… bÄnh tÝt. T#u c«a h# thÐ#ng xuyÁn b‹ ##nh t#i t
trong c#c c#n b€o v# m#t sã t#u #€ m#t t†ch ngo#i kh#i.

Ph#n l#n d{n di cÐ ch{u #u vÐét biÁn ## tr#nh c#c cu#c

##n #p ch†nh tr‹ v# t…m ##n nhÓng vng ##t #Ðéc tÒ do
h#nh #Ÿo ho#c #Ðéc hÐÎng nhÓng c# h#i luÃn n•m ngo#i
t#m tay c«a h# Î cã quãc. T# n#m 1620 ##n 1635, nÐ#c Anh
nhanh chŠng l{m v#o cnh khŠ kh#n kinh t#. Nhi#u ngÐ#i
khÃng th# t…m #Ðéc viÄc l#m. ThÝm ch† ngay c nhÓng
nghÄ nh{n c’ng ch¥ cŠ m#c thu nhÝp gip h# sãng trÁn m#c
thi#u thãn. NhÓng #ét m#t ma c#ng l#m t…nh cnh khãn
khŠ trÎ nÁn t#i tÄ h#n. Ngo#i ra, cu#c c#ch mŸng thÐ#ng mŸi
#€ mÎ #Ð#ng cho ng#nh dÄt ph#t tri#n mŸnh m# v# ##i
h#i ngu#n cung c#p lÃng c#u t#ng nhanh chÐa t#ng cŠ
nh•m duy tr… hoŸt ##ng c«a nhÓng cÈ m#y dÄt. }‹a ch« #€
r#o ##t, #uÉi nÃng d{n ## d#nh ##t nuÃi c#u. Do #Š, viÄc
mÎ r#ng thu#c #‹a #€ trÎ th#nh lãi tho#t cho nhÓng t# #i#n
b‹ gŸt ra ngo#i l# x€ h#i nhÐ vÝy.

Cm nhÝn ##u tiÁn c«a nhÓng ngÐ#i d{n di cÐ t#i vng ##t
m#i l# khung cnh nhÓng c#nh r#ng bŸt ng#n. NhÐng ch#c
h”n h# #€ khÃng th# sãng sŠt n#u nhÐ khÃng cŠ nhÓng
ngÐ#i da ## tãt b#ng gi ﾐ p #Í v# dŸy c#ch tr#ng nhÓng lo#i
c{y b ﾁ n #‹a nhÐ b† ngÃ, b†, #Ýu v# ngÃ. Ngo#i ra, nhÓng
c#nh r#ng nguyÁn sinh r#ng l#n tr ﾁ i d#i g#n 2100 c{y sã
d#c duyÁn h ﾁ i ph†a #Ãng cung c#p cho h# ngu#n c«i gÈ v#
nhÓng lo#i th ﾐ s#n thÝt phong ph ﾐ. R#ng c’ng cung c#p cho
h# gÈ ## dÒng nh#, #Šng ##, #Šng thuy#n v# s ﾁ n xu#t
nhÓng m#t h#ng cŠ gi# tr‹ ## xu#t kh¿u.

M#c d l#c #‹a m#i #Ðéc thiÁn nhiÁn Ðu #€i, song viÄc buÃn
b#n v#i ch{u #u v¾n #Šng vai tr# quan tr#ng sãng c#n, gip
nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ cŠ #Ðéc nhÓng m#t h#ng h# khÃng
th# tÒ sn xu#t #Ðéc. Khu vÒc duyÁn hi r#t cŠ # ngh#a v#i
nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ. D#c theo to#n b# chi#u d#i c«a b#
bi#n cŠ và sã v‹nh v# hi cng. Ch¥ cŠ hai khu vÒc B#c
Carolina v# Nam New Jersey l# thi#u c#c cng cho t#u vi#n
dÐ#ng t#i neo #Ýu.

NhÓng d#ng sÃng hng v# nhÐ Kennebec, Hudson, Delaware,

Susquehanna, Potomac v# r#t nhi#u con sÃng kh#c nãi c#c
vng ##t n•m giÓa b# bi#n v# d€y ni Appalachian v#i #Ÿi
dÐ#ng. Tuy nhiÁn, ch¥ duy nh#t d#ng sÃng St. Lawrence
thu#c quy#n ki#m so#t c«a ngÐ#i Ph#p Î Canada l# tuy#n
#Ð#ng th«y nãi v#i vng H# L#n v# trung t{m c«a l#c #‹a.
NhÓng c#nh r#ng ngt ng#n, sÒ phn kh#ng c«a m#t sã b#
lŸc da ## v# d€y ni Appalachian cao s#ng sÓng #€ l#m nn
l#ng nhÓng ngÐ#i muãn lÝp khu #‹nh cÐ c#ch xa ##ng b•ng
ven bi#n. Ch¥ cŠ nhÓng ngÐ#i ##t b¾y th l#y da v# nhÓng
l#i buÃn m#i mŸo hi#m ti#n v#o vng ##t hoang vu. Trong
m#t tr#m n#m ##u tiÁn, nhÓng ngÐ#i #i khai hoang #€ x{y
dÒng nhÓng khu #‹nh cÐ thÝt kh#ng kh†t bÁn nhau d#c theo
b# bi#n.
CŠ nhi#u l# do ch†nh tr‹ thÃi thc ngÐ#i ta di cÐ sang M#.
V#o nhÓng n#m 1630, ch# ## cai tr‹ chuyÁn quy#n c«a vua
Anh Charles #Ä Nh#t #€ trÎ th#nh ##ng lÒc thc #¿y phong
tr#o di cÐ. Cu#c nÉi dÝy v# nhÓng th#ng léi sau #Š c«a
nhÓng ngÐ#i chãng #ãi Charles #Ä Nh#t dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo
c«a Oliver Cromwell trong nhÓng n#m 1640 #€ khi#n nhÓng
tÁn n‹nh th#n trong tri#u #…nh phi tha hÐ#ng t#i vng ##t
Virginia. # nhÓng khu vÒc nŠi ti#ng }#c tŸi ch{u #u, c#c
ch†nh s#ch ##n #p c«a nhi#u v‹ ho#ng th{n cŠ tÐ tÐÎng h#p
h#i - ##c biÄt v# v#n ## tÃn gi#o - cng v#i hÝu qu n#ng
n# c«a h#ng loŸt c#c cu#c chi#n #€ tŸo l#n sŠng di cÐ sang
M# cuãi th# kû XVII v# XVIII.

MÈi chuy#n #i ##u ##i h#i viÄc lÝp k# hoŸch v# qun l#

thÝt c¿n tr#ng v# phi t†nh t#i chi ph† cng nhÓng r«i ro.
NhÓng ngÐ#i di cÐ #€ phi vÐét ch#ng #Ð#ng d#i g#n 5000
km trÁn bi#n c. H# c#n cŠ nhÓng d#ng c#, qu#n #o, hŸt
giãng, cÃng c#, vÝt liÄu x{y dÒng, vÝt nuÃi, v’ kh† v# #Ÿn
dÐéc. Kh#c v#i c#c ch†nh s#ch thÒc d{n c«a c#c quãc gia
v#o nhÓng th#i k# kh#c nhau, phong tr#o di cÐ t# nÐ#c Anh
khÃng trÒc ti#p do ch†nh ph« hÝu thu¾n, m# do c#c nhŠm
g#m nhÓng c# nh{n riÁng r# thÒc hiÄn v#i ##ng c# ch« y#u
l# léi nhuÝn.

JAMESTOWN
Thu#c #‹a ##u tiÁn c«a nÐ#c Anh #Ðéc thi#t lÝp Î B#c M#
l# khu Jamestown. Theo chi#u ch¥ c«a vua James #Ä Nh#t
ban cho cÃng ty Virginia (hay cÃng ty Lu{n }Ãn), v#o n#m
1607, m#t nhŠm khong 100 ngÐ#i #€ lÁn #Ð#ng t#i v‹nh
Chesapeake. }# tr#nh xung ##t v#i ngÐ#i T{y Ban Nha, h#
#€ ch#n m#t khu vÒc c#ch v‹nh ch#ng 60 c{y sã Î thÐéng
lÐu sÃng James.

NhŠm ngÐ#i n#y ch« y#u l# d{n #Ã th‹ v# nhÓng ngÐ#i

phiÁu lÐu, th†ch t…m v#ng h#n l#m nÃng nghiÄp. H# ho#n
to#n khÃng cŠ ch† kh† hay kh n#ng lÝp th{n Î m#t vng ##t
hoang s#. Trong sã h#, thuy#n trÐÎng John Smith #€ vÐ#n lÁn
th#nh nh{n vÝt ch« chãt. M#c d cŠ c#c cu#c c€i v€, nhÓng
trÝn #Ši v# c#c cu#c t#n cÃng c«a ngÐ#i da ##, nhÐng Ãng
v¾n t#ng cÐ#ng t†nh kû luÝt n#i b#. Ch†nh #i#u #Š #€ gip
tŸo nÁn tinh th#n #o#n k#t trong khu #‹nh cÐ bƒ nh# trong
suãt n#m ##u tiÁn.

N#m 1609, sau khi Smith trÎ v# nÐ#c Anh, khu #‹nh cÐ #Š #€
r#i v#o t…nh trŸng và ch†nh ph«. Suãt ma #Ãng n#m 1609-
1610, ph#n l#n nhÓng ngÐ#i Î lŸi #€ khÃng th# chi#n th#ng
#Ðéc bÄnh tÝt. }#n th#ng 5/1610, ch¥ c#n 60 trong sã 300
ngÐ#i sãng sŠt. C’ng v#o n#m #Š, th‹ tr#n Henrico (ng#y nay
l# th#nh phã Richmond) #€ #Ðéc x{y dÒng Î khu vÒc xa h#n
nÓa thu#c thÐéng lÐu sÃng James.

Tuy nhiÁn, khÃng bao l{u sau #€ cŠ m#t sÒ kiÄn l#m nÁn
cu#c c#ch mŸng trong n#n kinh t# c«a Virginia. N#m 1612,
John Rolfe b#t ##u lai giãng c{y thuãc l# nhÝp t# vng T{y #n
v#i c{y bn #‹a v# #€ tŸo ra giãng m#i hép kh¿u v‹ ngÐ#i
ch{u #u. Chuy#n t#u bi#n ##u tiÁn chÎ loŸi thuãc l# n#y #€
cÝp cng Lu{n }Ãn n#m 1614. Trong suãt m#t thÝp niÁn sau
#Š, loŸi thuãc l# n#y #€ trÎ th#nh ngu#n thu nhÝp ch†nh c«a
Virginia.

D¾u vÝy, sÒ gi#u cŠ c’ng khÃng ##n v#i h# m#t c#ch qu#
d# d#ng v# nhanh chŠng. Tû lÄ t# vong do bÄnh tÝt v# sã
lÐéng nhÓng cu#c t#n cÃng c«a ngÐ#i da ## v¾n r#t cao.
T# n#m 1607 ##n n#m 1624 #€ cŠ khong 14.000 ngÐ#i di
cÐ t#i khu vÒc n#y, song v#o n#m 1624 ch¥ c#n v#n v#n
1.132 ngÐ#i v¾n sãng Î #Š. Theo ki#n ngh‹ c«a m#t «y ban
trong ho#ng tri#u, nh# vua #€ gii t#n cÃng ty Virginia v#
bi#n khu vÒc n#y th#nh thu#c #‹a c«a ho#ng gia ngay trong
n#m #Š.

MASSACHUSETTS
Trong nhÓng bi#n cã tÃn gi#o xy ra v#o th# kû XVI, m#t
nhŠm g#m c nam v# nÓ t†n ## Thanh gi#o #€ t…m c#ch
ci tÉ Anh gi#o ngay t# bÁn trong. H# yÁu c#u m#i nghi l#
v# tÉ ch#c g#n v#i Gi#o h#i La-m€ phi #Ðéc thay th# b•ng
nhÓng h…nh th#c t†n ngÐÍng v# nghi l# Can-vanh ##n gin
h#n. V#i viÄc ph# b# t†nh thãng nh#t giÓa nh# nÐ#c v#
nh# th#, tÐ tÐÎng ci c#ch tÃn gi#o c«a h# #€ #e d#a chia
r# cÃng chng v# ng#m ph# hoŸi quy#n lÒc c«a ho#ng tri#u.
N#m 1607, m#t nhŠm nh# nhÓng ngÐ#i Ph{n lÝp - ph#i
Thanh gi#o c#p ti#n khÃng tin Gi#o h#i ch†nh th#c cŠ th#
#Ðéc ci tÉ - #€ b# t#i Leyden, H# Lan bÎi tŸi #{y, H# Lan
cho phƒp h# #Ðéc hÐÎng quy ch# t‹ nŸn. Tuy nhiÁn, nhÓng
ngÐ#i H# Lan theo ph#i Can-vanh lŸi hŸn ch# h# ch¥ #Ðéc
l#m nhÓng cÃng viÄc cŠ m#c lÐ#ng th#p. M#t sã ngÐ#i
trong gi#o #o#n #€ ch#n nn v#i sÒ k# th‹ n#y v# quy#t
t{m di cÐ sang T{n Th# gi#i.

N#m 1620, m#t nhŠm nhÓng t†n ## Thanh gi#o Î Leyden #€

#Ðéc cÃng ty Virginia c#p phƒp sÎ hÓu ##t. 101 ngÐ#i trong
sã h# #€ lÁn #Ð#ng t#i Virginia trÁn con t#u Mayflower. M#t
trÝn b€o #€ ##nh dŸt h# v# ph†a b#c v# h# #€ ##t ch{n
lÁn vng ##t New England tŸi M’i C# tuy#t (Cape Cod). Do tin
r•ng h# n•m ngo#i phŸm vi t#i ph#n c«a b#t k# m#t ch†nh
ph« cŠ tÉ ch#c n#o nÁn h# #€ soŸn m#t #i#u Ð#c ch†nh
th#c cam k#t tu{n th« nhÓng #Ÿo luÝt cÃng b•ng v# b…nh
#”ng do c#c nh# l€nh #Ÿo #Ðéc h# lÒa ch#n soŸn tho. }Š
ch†nh l# HiÄp Ð#c Mayflower.

}#n th#ng 12, t#u Mayflower cÝp cng Plymouth. NhÓng

ngÐ#i h#nh hÐ#ng #€ b#t ##u x{y dÒng khu #‹nh cÐ trong
suãt ma #Ãng. G#n m#t n#a sã ngÐ#i #i khai hoang #Š #€
b‹ ch#t trong cnh m#n tr#i chi#u ##t v# v… bÄnh tÝt,
nhÐng nhÓng ngÐ#i da ## thu#c b# lŸc Wampanoag g#n #Š
#€ cung c#p cho h# ki#n th#c gip h# t#n tŸi: #Š l# c#ch
tr#ng ngÃ. }#n ma thu n#m sau, nhÓng ngÐ#i h#nh hÐ#ng
#€ cŠ m#t v# ngà b#i thu v# ngh# buÃn lÃng th v# gÈ x#
#€ ph#t tri#n mŸnh m#.

M#t l#n sŠng nhÝp cÐ m#i #€ Ýp ##n b# bi#n V‹nh

Massachusetts v#o n#m 1630 sau khi vua Charles #Ä Nh#t
#€ ban chi#u cho phƒp h# lÝp thu#c #‹a. Nhi#u ngÐ#i trong
sã h# theo Thanh gi#o v# nhÓng nghi l# tÃn gi#o c«a h# #€
ng#y c#ng b‹ c#m nghiÁm ng#t Î nÐ#c Anh. John Winthrop,
th« l#nh c«a h#, #€ kÁu g#i x{y dÒng m#t th#nh phã trÁn
##i Î T{n Th# gi#i - m#t n#i h# ho#n to#n cŠ th# sãng theo
#ng ##c tin c«a m…nh v# l# t#m gÐ#ng cho t#t c nhÓng
ai theo #Ÿo C#-#ãc.
Thu#c #‹a V‹nh Massachusetts ch#c h”n #€ #Šng vai tr# r#t
quan tr#ng qu# tr…nh ph#t tri#n to#n b# vng New England
nŠi chung, m#t ph#n l# v… Winthrop v# nhÓng chi#n hÓu
theo Thanh gi#o c«a Ãng #€ cŠ th# mang t#i #{y hi#n
chÐ#ng c«a riÁng m…nh. Do #Š, quy#n lÒc c«a ch†nh ph«
thu#c #‹a ch¥ gi#i hŸn Î Massachusetts, ch# khÃng phi Î
nÐ#c Anh.

Theo nhÓng #i#u khon c«a hi#n chÐ#ng, quy#n lÒc thu#c
v# T#a #n Tãi cao cŠ th#nh viÁn l# nhÓng cÃng d{n tÒ do -
m#t #i#u kiÄn b#t bu#c ## trÎ th#nh th#nh viÁn c«a gi#o
#o#n Thanh gi#o. }i#u n#y b ﾁ o #ﾁ m c#c t†n ## Thanh gi#o
v#a l# lÒc lÐéng ch†nh tr‹ v#a l# lÒc lÐéng tÃn gi#o ch†nh Î
thu#c #‹a. T#a #n Tãi cao b#u ra thãng #ãc, v# v‹ thãng #ãc
khÃng l# ai kh#c ngo#i John Winthrop.

KhÃng ph ﾁ i ai c’ng Ða gi#o l# kh#t khe c«a Thanh gi#o. M#t

trong sã nhÓng ngÐ#i ##u tiÁn cÃng khai th#ch th#c T#a #n
Tãi cao l# Roger Williams, m#t m#c sÐ tr# tuÉi. #ng #€ phn
#ãi viÄc thu#c #‹a chi#m ##t c«a ngÐ#i da ##, nhÐng «ng
h# viÄc t#ch biÄt nh# th# v# nh# nÐ#c. Anne Hutchinson,
m#t ngÐ#i b#t ##ng ch†nh ki#n kh#c, #€ phn b#c nhÓng
tri#t l# ch« #Ÿo trong gi#o l# c«a Thanh gi#o. K#t qu l# h#
v# nhÓng ngÐ#i «ng h# #€ b‹ tr#c xu#t kh#i thu#c #‹a.

N#m 1636, Williams #€ mua ##t c«a ngÐ#i da ## thu#c b#

lŸc Narragansett Î khu vÒc Providence, bang Rhode Island
ng#y nay. N#m 1644, Quãc h#i Anh do phe Thanh gi#o ki#m
so#t #€ cho phƒp Ãng bi#n Rhode Island th#nh thu#c #‹a
riÁng, trong #Š nh# th# ho#n to#n t#ch kh#i nh# nÐ#c v#
ngÐ#i d{n #Ðéc tÒ do h#nh #Ÿo.

NhÓng ngÐ#i b‹ coi l# t†n ## d‹ gi#o nhÐ Williams khÃng

phi l# nhÓng ngÐ#i duy nh#t r#i b# Massachusetts. NhÓng
t†n ## Thanh gi#o ch†nh thãng v#i m#c tiÁu t…m ##n
nhÓng vng ##t v# vÝn h#i tãt h#n c’ng #€ b#t ##u r#i b#
thu#c #‹a V‹nh Massachusetts. Ch”ng hŸn, nhÓng tin t#c
thung l’ng sÃng Connecticut m#u mÍ #€ thÃi thc nhÓng nÃng
d{n #ang g#p khŠ kh#n v… ##t #ai bŸc m#u, khà kiÄt. }#n
##u thÝp niÁn 1630, nhi#u ngÐ#i #€ s#n s#ng #ãi ##u v#i
nguy c# b‹ ngÐ#i da ## t#n cÃng ## chi#m vng ##t b•ng
ph”ng v# m#u mÍ. NhÓng khu d{n cÐ m#i nhÐ vÝy thÐ#ng
yÁu c#u b#t bu#c b# quy ch# ch¥ th#nh viÁn gi#o h#i m#i
#Ðéc quy#n b#u c#. B•ng c#ch #Š h# #€ mÎ r#ng quy#n
b#u c# t#i sã lÐéng ngÐ#i #Ãng #o h#n.

C’ng trong th#i gian n#y, nhÓng khu #‹nh cÐ kh#c #€ b#t
##u xu#t hiÄn d#c theo duyÁn hi New Hampshire v# Maine
bÎi l# ng#y c#ng cŠ nhi#u ngÐ#i nhÝp cÐ #i t…m ##t #ai v#
tÒ do Î T{n Th# gi#i.

T#N H# LAN V# MARYLAND

V#o n#m 1609, cÃng ty }Ãng #n, H# Lan #€ thuÁ Henry
Hudson kho s#t khu vÒc xung quanh vng ##t th#nh phã
New York ng#y nay v# d#ng sÃng mang tÁn Ãng cho t#i tÝn
ph†a b#c Albany, bang New York ng#y nay. NhÓng cu#c h#nh
tr…nh ti#p theo c«a ngÐ#i H# Lan #€ trÎ th#nh c#n c# ##i
##t c«a h# v# x{y dÒng nhÓng khu #‹nh cÐ ##u tiÁn c«a
ngÐ#i H# Lan Î khu vÒc n#y.

Giãng nhÐ ngÐ#i Ph#p Î ph†a b#c, ngÐ#i H# Lan trÐ#c tiÁn
quan t{m t#i ngh# buÃn b#n lÃng th. }# l#m #Ðéc #i#u
#Š, ngÐ#i H# Lan g{y dÒng mãi quan hÄ g#n g’i v#i n#m b#
t#c c«a ngÐ#i Iroquois. H# l# ngu#n cung c#p lÃng th ch«
y#u Î vng ##t trung t{m n#y. V#o n#m 1617, ngÐ#i H# Lan
#€ x{y dÒng m#t ph#o ##i Î #i#m g#p nhau c«a hai con
sÃng Hudson v# Mohawk thu#c th#nh phã Albany ng#y nay.

Khu #‹nh cÐ trÁn #o Manhattan b#t ##u #Ðéc x{y dÒng t#
##u thÝp niÁn 1620. V#o n#m 1624, ngÐ#i ta #€ mua h#n
#o n#y t# tay nhÓng da ## #‹a phÐ#ng v#i gi# 24 #Ã-la.
Ngay sau #Š, h#n #o #Ðéc #Éi tÁn th#nh New Amsterdam.

}# thu ht ngÐ#i #‹nh cÐ t#i khu vÒc sÃng Hudson, ngÐ#i
H# Lan #€ khuy#n kh†ch x{y dÒng ch# ## qu# t#c phong
ki#n, hay c#n g#i l# ch# ## #i#n ch«. Th#i #p l#n nhÐ vÝy
##u tiÁn #Ðéc thi#t lÝp d#c theo d#ng sÃng Hudson n#m
1630. Theo ch# ## #i#n ch« #Š, b#t k# Ãng ch« n#o thu ht
#Ðéc 50 ngÐ#i l#n t#i sinh sãng trong l€nh #‹a c«a m…nh
trong th#i gian h#n bãn n#m th… s# #Ðéc thÐÎng m#t khu
##t d#i 25 km d#c theo tri#n sÃng Hudson, #Ðéc hÐÎng ##c
quy#n ##nh c# v# s#n b#n, v# cŠ quy#n t#i ph#n d{n sÒ
v# h…nh sÒ trong l€nh #‹a c«a m…nh. }Éi lŸi, #i#n ch« phi
cung c#p cho h# vÝt nuÃi, cÃng c# v# nh# Î. T# #i#n phi
tr ti#n thuÁ ##t v# Ðu tiÁn cho #i#n ch« mua nÃng sn dÐ
th#a.

Ba n#m sau, m#t cÃng ty thÐ#ng mŸi Th#y }i#n cŠ quan hÄ

v#i ngÐ#i H# Lan #€ cã g#ng lÝp khu #‹nh cÐ ##u tiÁn c«a
h# d#c sÃng Delaware v# ph†a nam. Do khÃng #« s#c ##
c«ng cã v‹ tr† c«a m…nh, khu New Sweden (T{n Th#y }i#n)
d#n d#n #€ b‹ s#p nhÝp v#o khu New Netherland (T{n H#
Lan) v# sau n#y l# bang Pennsylvania v# bang Delaware.

N#m 1632, d#ng h# Calvert theo #Ÿo C#-#ãc #€ #Ðéc vua

Charles #Ä Nh#t cho phƒp sÎ hÓu vng ##t n•m Î ph†a b#c
sÃng Potomac - bang Maryland ng#y nay. V… chi#u ch¥ c«a
nh# vua khÃng nÁu r# viÄc c#m x{y dÒng c#c nh# th#
khÃng thu#c #Ÿo Tin L#nh, nÁn thu#c #‹a n#y #€ trÎ th#nh
thiÁn #Ð#ng #ãi v#i nhÓng t†n ## C#-#ãc gi#o. Th‹ tr#n
##u tiÁn c«a bang Maryland l# St.Mary's #€ #Ðéc th#nh lÝp
n#m 1634 g#n khu vÒc n#i sÃng Potomac #É v#o V‹nh
Chesapeake.

Trong khi thi#t lÝp khu t‹ nŸn cho nhÓng t†n ## C#-#ãc gi#o
ng#y c#ng b‹ Anh gi#o ngÐéc #€i thÝm tÄ, d#ng h# Calvert
v¾n quan t{m t#i viÄc tŸo ra nhÓng b#t ##ng sn sinh léi. }
# l#m #Ðéc #i#u #Š v# ## tr#nh phi#n h# v#i Ch†nh ph«
Anh, h# c’ng khuy#n kh†ch c#c t†n ## Tin L#nh t#i nhÝp cÐ.

Chi#u ch¥ c«a nh# vua ban cho v ﾏ ng ##t Maryland v#a cŠ
nhÓng n#i dung cÉ h«, v#a cŠ nhÓng n#i dung c#p ti#n. M#t
m#t, d#ng h# Calvert cŠ quy#n lÝp th#i #p, m#t kh#c h#
ch¥ cŠ th# ban h#nh luÝt n#u #Ðéc nhÓng cÃng d{n tÒ do
(nhÓng ngÐ#i #Ðéc ban ##t) ch#p thuÝn. H# th#y r•ng ##
thu ht ngÐ#i #‹nh cÐ - v# ## ki#m l#i t# viÄc cho thuÁ ##t
- h# #€ phi cho nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ trang trŸi ch# khÃng
ch¥ cŠ duy nh#t viÄc thuÁ #i#n trang. Do #Š, sã lÐéng c#c
trang trŸi ##c lÝp #€ t#ng lÁn. NhÓng Ãng ch« trang trŸi c’ng
##i h#i cŠ ti#ng nŠi trong nhÓng chuyÄn #Ÿi sÒ c«a thu#c
#‹a. C# quan lÝp ph#p ##u tiÁn c«a bang Maryland #€ #Ðéc
triÄu tÝp v#o n#m 1635.
M#I QUAN H# GI#A TH#C D#N V# NG##I
DA }‘
Cho ##n n#m 1640, ngÐ#i Anh #€ thi#t lÝp #Ðéc nhÓng
thu#c #‹a vÓng ch#c d#c b# bi#n New England v# V‹nh
Chesapeake. # giÓa nhÓng thu#c #‹a c«a h# l# khu vÒc sinh
sãng c«a ngÐ#i H# Lan v# m#t nhŠm nh# ngÐ#i Th#y }i#n.
# ph†a t{y l# khu vÒc sinh sãng c«a nhÓng ngÐ#i thÉ d{n da
##.

H#t th{n mÝt r#i t#i th ﾏ ngh‹ch, c#c b# lŸc Î mi#n }Ãng
khÃng c#n xa lŸ v#i ngÐ#i ch{u #u. M#c d ﾏ thÉ d{n da ##
#Ðéc léi nh# ti#p cÝn cÃng nghÄ m#i v# thÐ#ng mŸi, song
bÄnh tÝt v# c#n sãt ##t #ai do nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ ##u
tiÁn #em t#i trÎ th#nh th#ch th#c nghiÁm tr#ng v#i lãi sãng
vãn #€ cŠ t# l{u ##i c«a h#.

Lc ##u, viÄc buÃn b#n v#i ngÐ#i ch{u #u #€ #em lŸi nhi#u
léi †ch. H# #€ cŠ dao, r…u, v’ kh†, ## n#u #n, lÐÍi c{u c# v#
và sã c#c loŸi h#ng hŠa kh#c. NhÓng ngÐ#i da ## buÃn b#n
v#i ngÐ#i ch{u #u ngay t# ##u #€ nhi#u léi th# h#n so v#i
nhÓng #ãi th« cŸnh tranh sau n#y c«a h#. TrÐ#c nhu c#u c«a
ngÐ#i ch{u #u, c#c b# lŸc nhÐ ngÐ#i Iroquois #€ b#t ##u
dãc s#c s#n b#t th l#y da trong suãt th# kû XVII. }#n tÝn
th# kû XVIII, lÃng v# da th chÐa thu#c #€ gip c#c b# lŸc cŠ
ti#n ## mua h#ng hŠa c«a thÒc d{n ch{u #u.

Mãi quan hÄ giÓa thÉ d{n da ## v#i thÒc d{n ch{u #u trong
giai #oŸn ##u v#a mang t†nh hép t#c v#a mang t†nh ##u
tranh. Mãi quan hÄ hÓu ho ##n m¾u mÒc #€ kƒo d#i trong
suãt n#a th# kû t#n tŸi c«a Pennsylvania. Tuy nhiÁn, #€ cŠ vÃ
sã nhÓng trÎ ngŸi, giao tranh v# chi#n tranh kƒo d#i, v# bao
gi# c’ng vÝy, thÉ d{n da ## luÃn b‹ thua v# m#t ##t.

Cu#c nÉi dÝy quan tr#ng ##u tiÁn c«a ngÐ#i da ## #€ nÉ ra

tŸi bang Virginia v#o n#m 1622, khi#n g#n 347 ngÐ#i da
tr#ng b‹ thiÄt mŸng, trong #Š cŠ m#t sã nh# truy#n gi#o
m#i ##t ch{n t#i Jamestown.

ViÄc ngÐ#i da tr#ng #‹nh cÐ Î khu vÒc sÃng Connecticut #€

ch{m ng#i cho cu#c chi#n v#i ngÐ#i Pequot v#o n#m 1673.
N#m 1675, vua Philip - con trai c«a m#t t trÐÎng #€ t#ng k#
h#a Ð#c ##u tiÁn v#i nhÓng ngÐ#i h#nh hÐ#ng v#o n#m
1621 - #€ cã g#ng #o#n k#t c#c b# lŸc mi#n Nam New
England chãng lŸi viÄc ngÐ#i ch{u #u ti#p t#c x{m l#n ##t
#ai c«a h#. Tuy nhiÁn, Phillip #€ b‹ t# trÝn v# nhi#u ngÐ#i
da ## b‹ b#n #i l#m nà lÄ.

D#ng ngÐ#i di cÐ liÁn t#c #É v# khu vÒc h#o l#nh Î c#c

thu#c #‹a mi#n }Ãng #€ ph# vÍ cu#c sãng c«a thÉ d{n da
##. Do c#c lo#i th hoang d€ b‹ s#n b#n ##n cŸn kiÄt nÁn
c#c b# lŸc bu#c phi ##ng trÐ#c nhÓng lÒa ch#n ##y khŠ
kh#n - ho#c l# b‹ ch#t #Ši ho#c l# g{y chi#n ho#c xung ##t
v#i c#c b# lŸc kh#c Î ph†a T{y.

NgÐ#i Iroquois sinh sãng Î hŸ lÐu vng h# Ontario v# Erie Î

B#c New York v# bang Pennsylvania #€ th#nh cÃng h#n
trong viÄc chãng lŸi c#c cu#c t#n cÃng c«a ngÐ#i ch{u #u.
N#m 1570, n#m b# lŸc #€ hép nh#t th#nh m#t quãc gia #a
dŸng nh#t c«a thÉ d{n da ## lc b#y gi# - "Ho-De-No-Sau-
Nee" hay c#n g#i l# LiÁn minh Iroquois. LiÁn minh n#y do
m#t h#i ##ng g#m 50 #Ÿi diÄn t# t#ng b# lŸc trong tÉng sã
n#m b# lŸc #Š #i#u h#nh. H#i ##ng gii quy#t cÃng viÄc
chung c«a t#t c c#c b# lŸc, nhÐng khÃng quy#t #‹nh c#ch
th#c c#c b# lŸc tÒ do v# b…nh #”ng gii quy#t c#c v#n ##
h#ng ng#y c«a h# nhÐ th# n#o. KhÃng m#t b# lŸc n#o
#Ðéc phƒp tÒ tuyÁn chi#n. H#i ##ng #€ thÃng qua c#c #Ÿo
luÝt ## #ãi phŠ v#i t#i phŸm, trong #Š cŠ t#i gi#t ngÐ#i.

LiÁn minh Iroquois l# m#t th# lÒc hng mŸnh trong th# kû XVII
v# XVIII. H# #€ buÃn b#n lÃng th v#i ngÐ#i Anh v# ##ng
v# ph†a Anh ## chãng lŸi ngÐ#i Ph#p trong cu#c chi#n
gi#nh v‹ tr† thãng l#nh Î ch{u M# t# n#m 1754 ##n 1763.
Ch#c h”n n#u khÃng cŠ sÒ gip #Í nhÐ vÝy c«a h#, ngÐ#i
Anh #€ khÃng th# chi#n th#ng trong cu#c chi#n #Š.

LiÁn minh Iroquois v¾n hng mŸnh cho t#i khi C#ch mŸng M#
nÉ ra. L#n ##u tiÁn sau #Š, h#i ##ng #€ khÃng th# nh#t tr†
quy#t #‹nh «ng h# phe n#o. C#c b# lŸc th#nh viÁn #€ tÒ
#Ða ra quy#t #‹nh riÁng c«a h#. M#t sã cng chi#n ##u v#i
ngÐ#i Anh, m#t sã ##ng v# ph†a nhÓng ngÐ#i khai hoang,
sã c#n lŸi th… giÓ th#i ## trung lÝp. Do vÝy, t#t c ##u
chãng lŸi LiÁn minh Iroquois. TÉn th#t c«a h# qu# l#n v# liÁn
minh #Š #€ khÃng bao gi# cŠ th# h#i ph#c trÎ lŸi.

TH# H# TH# HAI C€C THU#C }ŽA C–A ANH

QU#C
C#c cu#c nÉi loŸn c«a d{n chng v# xung ##t tÃn gi#o Î
nÐ#c Anh v#o giÓa th# kû XVII #€ cn trÎ phong tr#o nhÝp cÐ
v# khi#n cho m¾u quãc thi#u quan t{m t#i nhÓng thu#c #‹a
c#n non n#t Î ch{u M#.

N#m 1643, léi d#ng nÐ#c Anh #ang xao nh€ng c#c biÄn
ph#p ph#ng ngÒ, c#c thu#c #‹a V‹nh Massachusetts,
Plymouth, Connecticut v# New Heaven #€ th#nh lÝp LiÁn
minh New England. }Š l# nÈ lÒc ##u tiÁn c«a nhÓng ngÐ#i
ch{u #u #i khai hoang nh•m thãng nh#t #‹a gi#i.

NhÓng trang s# ##u tiÁn c«a ngÐ#i Anh #i khai hoang Î vng
##t m#i ch#a #Òng và sã nhÓng m{u thu¾n tÃn gi#o v#
ch†nh tr‹. C#c phe ph#i kh#c nhau cŸnh tranh quy#n lÒc v#
v‹ tr† trong n#i b# v# v#i nhÓng ngÐ#i l#ng gi#ng c«a h#. }
#c biÄt, bang Maryland #€ phi g#nh ch‹u nhÓng cu#c xung
##t tÃn gi#o gay g#t vãn #€ t#ng g{y tÉn th#t to l#n cho
nÐ#c Anh trong th#i k# c«a Oliver Cromwell. M#t trong sã
nhÓng tÉn th#t #Š l# viÄc h«y b# }Ÿo luÝt Khoan dung trong
nhÓng n#m 1650. Tuy nhiÁn, ch”ng bao l{u sau, #Ÿo luÝt n#y
#€ #Ðéc ph#c h#i cng v#i quy#n tÒ do tÃn gi#o.

Cng v#i viÄc vua Charles #Ä Nh‹ khÃi ph#c lŸi ngai v#ng v#o
n#m 1660, ngÐ#i Anh lŸi m#t l#n nÓa quan t{m t#i B#c M#.
Trong m#t th#i gian ng#n, c#c khu #‹nh cÐ c«a ngÐ#i ch{u
#u ##u tiÁn #€ #Ðéc thi#t lÝp tŸi Carolinas, c#n ngÐ#i H#
Lan #€ b‹ ##nh bÝt kh#i khu vÒc New Netherland. C#c thu#c
#‹a cŠ sÎ ch« sÎ hÓu riÁng c’ng #€ #Ðéc th#nh lÝp Î c#c bang
New York, New Jersey, Delaware v# Pennsylvania.

C#c khu vÒc #‹nh cÐ c«a ngÐ#i H# Lan n•m dÐ#i sÒ l€nh
#Ÿo c«a c#c thãng s# ##c t#i #Ðéc c# t#i t# ch{u #u. Qua
nhi#u n#m, cÐ d{n trong c#c khu vÒc n#y #€ xa l#nh h#. Do
vÝy, khi thÒc d{n Anh b#t ##u x{m chi#m ##t #ai c«a
ngÐ#i H# Lan Î Long Island v# Manhattan, c#c thãng s#
khÃng #Ðéc l#ng d{n #€ khÃng th# kÁu g#i d{n chng ##ng
v# ph†a h#. Khu vÒc New Netherland #€ b‹ s#p #É v#o n#m
1664. Tuy nhiÁn, c#c #i#u kiÄn trong th#a Ð#c r#t Ãn h#a,
cho phƒp cÐ d{n H# Lan v¾n ti#p t#c duy tr… sÎ hÓu v# h#nh
#Ÿo theo # muãn c«a h#.

Ngay t# ##u thÝp niÁn 1650, khu vÒc Albemarle Sound Î

ngo#i kh#i ph†a b#c bang B#c Carolina ng#y nay ch« y#u cŠ
cÐ d{n t# bang Virginia chuy#n xuãng sinh sãng. V‹ thãng s#
##u tiÁn #Ðéc c# t#i khu vÒc n#y v#o n#m 1664. M#i t#i
khi m#t nhŠm ngÐ#i Ph#p theo #Ÿo Tin L#nh ##n Albemarle
v#o n#m 1704 th… th‹ tr#n ##u tiÁn m#i #Ðéc x{y dÒng Î
khu vÒc n#y - m#t v ﾏ ng ##t thÝm ch† ##n nay v¾n c#n
h#o l#nh.

N#m 1670, nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ ##u tiÁn t# New England

v# #o Barbados thu#c Ca-ri-bÁ #€ chuy#n t#i khu vÒc
Charleston, bang Nam Carolina ng#y nay. NgÐ#i ta #€ chu¿n
b‹ s#n cho thu#c #‹a m#i n#y m#t hÄ thãng ch†nh quy#n
h#t s#c cÃng phu theo tÐ tÐÎng c«a John Locke, tri#t gia
ngÐ#i Anh. M#t trong nhÓng ##c #i#m c«a hÄ thãng ch†nh
quy#n n#y l# loŸi b# viÄc x{y dÒng ch# ## qu# t#c cha
truy#n con nãi. Song m#t trong nhÓng #i#m t#i tÄ nh#t c«a
thu#c #‹a n#y l# h# #€ b#t ##u buÃn nà lÄ ngÐ#i da ## t#
r#t s#m. Tuy nhiÁn, theo th#i gian, gÈ, gŸo v# b#t ch#m #€
gip thu#c #‹a n#y cŠ n#n tng kinh t# vÓng ch#c h#n.

N#m 1681, William Penn, m#t t†n ## Quaker gi#u cŠ v# l#

bŸn c«a vua Charles #Ä Nh‹, #€ #Ðéc ban m#t vng ##t l#n
n•m Î ph†a T{y sÃng Delaware - sau n#y l# bang
Pennsylvania. }# gip t#ng d{n sã trong khu vÒc n#y, Penn
#€ ch« ##ng tuy#n m# h#ng loŸt nhÓng ngÐ#i b#t ##ng
tÃn gi#o Î nÐ#c Anh v# ch{u #u - bao g#m nhÓng t†n ##
Quaker, t†n ## d#ng Menno (Tin L#nh Î H# Lan), Amish,
Moravia v# Baptist (gi#o ph#i ch¥ r#a t#i cho ngÐ#i l#n).

M#t n#m sau khi Penn chuy#n t#i khu vÒc n#y #€ cŠ ngÐ#i
H# Lan, Th#y }i#n v# ngÐ#i Anh sinh sãng d#c theo sÃng
Delaware. C’ng ch†nh tŸi #Š Ãng #€ th#nh lÝp Philadelphia -
"Th#nh phã c«a T…nh huynh #Ä".
Trong khi v¾n giÓ vÓng ##c tin c«a m…nh, Penn #€ #Ðéc
thÃi thc nh# tinh th#n b…nh #”ng thÐ#ng khÃng th# t…m
th#y Î nhÓng thu#c #‹a kh#c Î ch{u M# lc b#y gi#. Do #Š,
ph# nÓ Î bang Pennsylvania cŠ quy#n t# r#t l{u trÐ#c khi
nhÓng ph# nÓ kh#c Î nÐ#c M# #Ðéc hÐÎng nhÓng quy#n
nhÐ vÝy. Penn v# nhÓng chi#n hÓu c«a Ãng c’ng r#t quan
t{m t#i viÄc thc #¿y quan hÄ v#i ngÐ#i da ## Î bang
Delaware v# #m bo nhÓng ngÐ#i thÉ d{n da ## n#y c’ng
#Ðéc tr ti#n cho nhÓng mnh ##t d#nh cho ngÐ#i ch{u #u
#€ t#i #‹nh cÐ.

NgÐ#i ta #€ #‹nh cÐ tŸi bang Georgia v#o n#m 1732 - thu#c

#‹a cuãi cng trong tÉng sã 13 bang thu#c #‹a #Ðéc th#nh
lÝp. N•m g#n s#t, n#u khÃng muãn nŠi l# thÒc sÒ n•m trong
#‹a gi#i c«a vng ##t Florida c«a ngÐ#i T{y Ban Nha, khu vÒc
n#y #Ðéc coi l# vng #Äm chãng lŸi c#c cu#c ##t nhÝp c«a
ngÐ#i T{y Ban Nha. Tuy nhiÁn, khu vÒc n#y c#n cŠ m#t nƒt
nÉi bÝt kh#c: TÐ#ng James Oglethorpe ch‹u tr#ch nhiÄm v#
c#c cÃng tr…nh bã ph#ng c«a bang Georgia l# m#t ngÐ#i cŠ
tÐ tÐÎng ci c#ch. #ng #€ ch« ##ng x{y dÒng m#t khu vÒc
nÐ#ng n#u an to#n cho nhÓng ngÐ#i ngh#o v# t nh{n trÐ#c
#{y ## gip h# cŠ nhÓng c# h#i m#i.

D#N DI C#, N# L# V# NH#NG K# H#U

NhÓng ngÐ#i †t quan t{m t#i cu#c sãng m#i Î nÐ#c M#
thÐ#ng #Ðéc lÃi kƒo sang T{n Th# gi#i nh# nhÓng l#i thuy#t
ph#c #iÁu luyÄn c«a nhÓng ngÐ#i khÎi xÐ#ng phong tr#o.
Ch”ng hŸn, William Penn #€ tuyÁn truy#n v# nhÓng vÝn h#i
m#i #ang #Šn ch# nhÓng ngÐ#i sang #‹nh cÐ tŸi thu#c #‹a
Pennsylvania. C#c th¿m ph#n v# ch#c s#c trong c#c nh# lao
cho phŸm nh{n c# h#i di cÐ sang c#c thu#c #‹a nhÐ Georgia
## thay cho viÄc ch‹u k#t #n t.

NhÐng h#u nhÐ khÃng ai trong sã h# cŠ #« ti#n ## chi tr

cho chuy#n vÐét bi#n c«a ch†nh h# v# gia #…nh h# nh•m
b#t ##u m#t cu#c sãng m#i Î mi#n ##t m#i. Trong m#t sã
trÐ#ng hép, thuy#n trÐÎng c«a c#c t#u ki#m #Ðéc nhÓng
khon ti#n k#ch x t# viÄc k# hép ##ng v#i nhÓng ngÐ#i di
cÐ ngh#o khÉ - hay c#n g#i l# ngÐ#i h#u. H# c’ng s# d#ng
m#i ngŠn ngh# t# h#a h€o cho t#i b#t cŠc ## c#ng thu ht
nhi#u sã h#nh kh#ch trÁn t#u c#ng tãt.

Trong nhÓng trÐ#ng hép kh#c, chi ph† #i lŸi v# #n uãng, sinh
hoŸt lŸi do c#c cÃng ty, nhÐ cÃng ty Virginia v# V‹nh
Massachusetts chi tr ﾁ. NhÐng #Éi lŸi, nhÓng ngÐ#i h#u #Š ph
ﾁ i cam k#t l#m viÄc cho nhÓng cÃng ty n#y thÃng thÐ#ng t#
bãn t#i b ﾁ y n#m theo ch# ## hép ##ng. Khi h#t th#i hŸn,
h# s# #Ðéc trao quy#n tÒ do, #Ãi khi bao g#m c ﾁ m#t m ﾁ nh
##t nh#.

CŠ th# m#t n#a sã ngÐ#i ##n #‹nh cÐ Î c#c thu#c #‹a ph†a
nam New England #€ ##n M# theo h…nh th#c n#y. M#c d
h#u h#t trong sã h# #€ ho#n th#nh nhÓng bÉn phÝn theo
#ng cam k#t, song c’ng cŠ m#t sã k# b# trãn. D¾u vÝy, cuãi
cng, nhi#u ngÐ#i trong sã h# #€ cŠ ##t v# x{y nh# ho#c l#
Î nhÓng thu#c #‹a m# h# #€ ##t ch{n ##n t# ##u ho#c l#
nhÓng thu#c #‹a l{n cÝn. TuyÄt nhiÁn khÃng cŠ sÒ k# th‹
trong x€ h#i #ãi v#i gia #…nh lÝp nghiÄp Î nÐ#c M# theo h…
nh th#c n#y. T#t c c#c thu#c #‹a ##u cŠ l€nh #Ÿo trÐ#c
#{y t#ng m#t th#i #€ l# ngÐ#i h#u theo kh# Ð#c nhÐ vÝy.

C#n m#t ngoŸi lÄ r#t quan tr#ng trong mà h…nh n#y, #Š l#

nà lÄ ch{u Phi. NhÓng ngÐ#i da #en ##u tiÁn #Ðéc #Ða t#i
bang Virginia v#o n#m 1612, #ng 12 n#m sau khi th‹ tr#n
Jamestown #Ðéc th#nh lÝp. Lc ##u, nhi#u ngÐ#i trong sã
h# #Ðéc coi l# nhÓng ngÐ#i h#u theo kh# Ð#c v# sau n#y
cŠ th# #Ðéc tÒ do. Tuy nhiÁn, cho ##n nhÓng n#m 1660, do
nhu c#u v# lao ##ng trong c#c ##n #i#n Î thu#c #‹a mi#n
Nam ng#y c#ng gia t#ng nÁn ch# ## nà lÄ b#t ##u trÎ nÁn
h# kh#c #ãi v#i h#. Nhi#u ngÐ#i ch{u Phi #€ b‹ xi#ng x†ch
#Ða sang M# l#m nà lÄ b#t bu#c suãt c cu#c ##i.

}I#U HUY#N B# B#T T#N C–A NG##I

ANASAZI
NhÓng khu l#ng Pueblo #€ b‹ phÃi pha theo th#i gian v#
nhÓng th‹ tr#n trÁn gh#nh ## n•m giÓa nhÓng ng#n ni g#
gh#, tr# tr#i cng nhÓng h#m ni Î Colorado v# New Mexico
l# nƒt ##c trÐng c«a nhÓng n#i sinh sãng c«a nhÓng cÐ d{n
th#i ti#n s# Î B#c M#, hay c#n g#i l# ngÐ#i Anasazi (theo
ti#ng Navajo, t# n#y cŠ ngh#a l# nhÓng ngÐ#i cÉ #Ÿi).

}#n n#m 500 sau CÃng nguyÁn, ngÐ#i Anasazi #€ x{y dÒng
m#t sã ngÃi l#ng ##u tiÁn Î T{y Nam nÐ#c M#. TŸi #{y, h#
#i s#n v# tr#ng ngÃ, b† v# #Ýu. NgÐ#i Anasazi #€ ph#t
tri#n hÐng th‹nh qua nhi#u th# kû. H# x{y dÒng hÄ thãng #Á
#i#u v# th«y léi r#t tinh xo cng ngh# gãm s# khƒo lƒo v#
##c ##o. H# #€ khoƒt s{u v#o nhÓng v#ch ## dÒng ##ng
## x{y dÒng nhÓng ngÃi nh# nhi#u ph#ng. Cho ##n nay,
nhÓng cÃng tr…nh ki#n trc c«a h# v¾n l# m#t trong nhÓng
khu kho cÉ nÉi bÝt nh#t Î Hoa K# ng#y nay.

Tuy nhiÁn, ##n n#m 1300, h# #€ r#i b# c#c khu #‹nh cÐ

c«a m…nh, b# lŸi m#i ## gãm s#, cÃng c#, ## #Ÿc, thÝm
ch† c qu#n #o - c# nhÐ l# h# cŠ # #‹nh quay trÎ lŸi. Tuy
vÝy, sÒ t#n tŸi c«a h# ch¥ c#n lŸi trong s# s#ch. M#i t#i khi
c#c b# lŸc m#i nhÐ Navajo v# Ute, ##t ch{n t#i #{y v# sau
#Š l# nhÓng ngÐ#i T{y Ban Nha v# ch{u #u kh#c th… quÁ
hÐ#ng c«a h# m#i h#t cnh hiu quŸnh sau h#n m#t th# kû.

C{u chuyÄn v# ngÐ#i Anasazi g#n ch#t v#i vng ##t m# h#

#€ lÒa ch#n ## sinh sãng - thÝt tÐ#i ##p nhÐng c’ng khÃng
kƒm ph#n kh#c nghiÄt. NhÓng khu #‹nh cÐ ##u tiÁn ch¥ cŠ
nhÓng ngÃi nh# h#m gin d‹ #Ðéc khoƒt s{u v#o trong l#ng
##t v# sau n#y #€ trÎ th#nh nhÓng c#n ph#ng b‹ ln s{u
#Ðéc s# d#ng l#m n#i t# h#p v# h#nh l#. NhÓng th# hÄ k#
ti#p #€ t…m ra phÐ#ng ph#p tŸo n#n x{y dÒng nhÓng ngÃi
l#ng Pueblo vuÃng b•ng ##. NhÐng sÒ thay #Éi ghÁ g#m
nh#t trong cu#c sãng c«a ngÐ#i Anasazi lŸi l# quy#t #‹nh
chuy#n t#i nhÓng v#ch ## bÁn dÐ#i nhÓng ng#n ni cŠ
#¥nh b•ng ph”ng. Ch†nh tŸi n#i #{y, ngÐ#i Anasazi #€ khoƒt
v#ch ## th#nh nhÓng c#n nh# nhi#u t#ng ##p ##n kinh
ngŸc.

NgÐ#i Anasazi sãng theo mà h…nh l#ng x€. H# buÃn b#n v#i
nhÓng d{n t#c kh#c trong vng, tuy nhiÁn cŠ r#t †t v#t t†ch
v# nhÓng cu#c chi#n tranh. M#c d ngÐ#i Anasazi ch#c
ch#n cŠ c#c th« l#nh tÃn gi#o v# c#c th« l#nh kh#c c’ng
nhÐ nhÓng ngÐ#i thé t#i hoa, song g#n nhÐ khÃng cŠ b#t k#
sÒ ph{n biÄt v# x€ h#i hay giai c#p n#o t#n tŸi trong x€ h#i
c«a h#.

NhÓng ##ng lÒc tÃn gi#o v# x€ h#i ch#c ch#n #€ #Šng vai
tr# quan tr#ng trong viÄc x{y dÒng nhÓng khu d{n cÐ trÁn
v#ch ## v# viÄc quy#t #‹nh r#i b# khu vÒc #Š. NhÐng viÄc
vÝt l#n ## t…m cŠ thÁm lÐ#ng thÒc trong ho#n cnh ng#y
c#ng khŠ kh#n cŠ th# l# nguyÁn nh{n ch†nh d¾n t#i nhÓng
sÒ kiÄn trÁn. Khi d{n sã t#ng, nÃng d{n lŸi t#ng diÄn t†ch
canh t#c trÁn nhÓng ng#n ni cŠ #¥nh b•ng ph”ng. Ch†nh
#i#u #Š #€ khi#n m#t sã c#ng ##ng phi canh t#c trÁn
nhÓng ph#n ##t s#t v#ch ni trong khi nhÓng nhŠm kh#c
#€ r#i c#c #¥nh ni b•ng ph”ng ## sang khu vÒc v#ch ##.
NhÐng ngÐ#i Anasazi #€ khÃng th# ng#n ch#n t…nh trŸng
##t #ai d#n d#n m#t ## ph… nhiÁu do liÁn t#c phi canh
t#c. H# c’ng khÃng th# chãng ch#i lŸi #Ðéc nhÓng trÝn hŸn
h#n theo chu k#. Ch”ng hŸn, viÄc ph{n t†ch c#c v#ng tuÉi
th{n c{y #€ cho th#y #ét hŸn h#n cuãi cng kƒo d#i 23 n#m,
t# n#m 1276 ##n n#m 1299, v# cuãi cng #€ bu#c nhÓng
nhŠm ngÐ#i Anasazi cuãi cng phi v#nh vi#n r#i b# khu
vÒc n#y.

M#c d ngÐ#i Anasazi #€ phi ly t#n kh#i vng ##t c«a tÉ

tiÁn, song nhÓng di sn m# h# ## lŸi v¾n c#n nguyÁn v#n
trong d#u t†ch kho cÉ v# c#n lÐu lŸi trong nhÓng t#c
ngÐ#i nhÐ Hopi, Zuni v# nhÓng ngÐ#i Pueblo l# con ch#u
c«a h#.

ChÐ#ng 2: TH#I K# THU#C }ŽA

"VÝy d{n t#c M#, d{n t#c m#i #y l# g…?"

Nh# v#n kiÁm nh# nÃng h#c ngÐ#i M# J. Hector St. John de
Crevecoeur, 1782

NH#NG D#N T#C M#I

Ph#n l#n d{n di cÐ t#i M# v#o th# kû XVII l# ngÐ#i Anh,
nhÐng c’ng cŠ c ngÐ#i H# Lan, Th#y }i#n v# }#c Î mi#n
Trung, m#t sã ngÐ#i Ph#p theo #Ÿo Tin L#nh Î bang Nam
Carolina v# m#t sã n#i kh#c, nà lÄ ch{u Phi ch« y#u Î mi#n
Nam, v# r ﾁ i r#c nhÓng nhŠm nh# ngÐ#i T{y Ban Nha, ngÐ#i
Italia, ngÐ#i B# }#o Nha sãng Î kh#p c#c thu#c #‹a. T# sau
n#m 1680, nÐ#c Anh khÃng c#n l# #i#m xu#t ph#t ch« y#u
c«a phong tr#o di cÐ do sã lÐéng ngÐ#i Scotland v# Scotland-
Ireland (t†n ## Tin L#nh Î B#c Ai-len) #€ nhi#u h#n. Ngo#i
ra, h#ng ch#c ng#n ngÐ#i di tn #€ r#i b# T{y B#c #u ##
tr#nh chi#n tranh, nhÓng cu#c ##n #p v# ch# ## chi#m
hÓu ru#ng ##t. }#n n#m 1690, d{n sã nÐ#c M# #€ t#ng lÁn
t#i m#t ph#n tÐ triÄu ngÐ#i. K# t# #Š ##n n#m 1775, c#
25 n#m con sã n#y lŸi t#ng lÁn g#p #Ãi cho ##n khi #Ÿt
m#c trÁn 2, 5 triÄu ngÐ#i. M#c d ﾏ c#c gia #…nh thÐ#ng
chuy#n ##n h#t thu#c #‹a n#y t#i thu#c #‹a kh#c song
giÓa c#c thu#c #‹a v¾n cŠ nhÓng nƒt r#t kh#c biÄt. NhÓng
nƒt ##c th ﾏ #Š thÝm ch† c#n nÉi r# h#n giÓa ba nhŠm thu#c
#‹a ph{n #‹nh theo khu vÒc.

NEW ENGLAND
New England n•m Î mi#n }Ãng b#c. }#t #ai n#i #{y nh…n
chung c•n cÈi, ##y s#i ##, hi#m n#i b•ng ph”ng v# m ﾏ a
#Ãng kƒo d#i. }i#u #Š khi#n cu#c sãng thu#n nÃng thÝt khŠ
kh#n, chÝt vÝt. CŠ l# v… th# m# nhÓng ngÐ#i d{n Î New
England #€ léi d#ng s#c nÐ#c v# x{y dÒng c#c nh# m#y
xay ng’ cãc v# c#c xÐÎng cÐa. NhÓng c#nh r#ng bŸt ng#n gÈ
#€ khuy#n kh†ch ngh# #Šng t#u ph#t tri#n. NhÓng b#n
cng Î v‹ tr† và cng thuÝn léi #€ thc #¿y thÐ#ng mŸi. Bi#n
#€ trÎ th#nh ngu#n léi l#n. # Massachusetts, ch¥ riÁng ngh#
##nh b#t c# tuy#t c’ng #€ nhanh chŠng #em lŸi sÒ gi#u cŠ.

Do ngÐ#i #‹nh cÐ ##u tiÁn tÝp trung r#t #Ãng trong c#c
l#ng v# c#c th‹ tr#n quanh c#c cng bi#n nÁn nhi#u ngÐ#i Î
New England #€ ti#p t#c ngh# kinh doanh ho#c buÃn b#n.
NhÓng ##ng c# thu#c ##t cÃng v# nhÓng c#nh r#ng #€
##p #ng m#i nhu c#u c«a ngÐ#i d{n th‹ tr#n l#m viÄc trÁn
c#c nÃng trŸi nh# g#n #Š. D{n cÐ tÝp trung c’ng gip x{y
dÒng trÐ#ng l#ng, nh# th# v# t#a th‹ ch†nh ## ngÐ#i d{n
cŠ th# g#p gÍ trao #Éi nhÓng v#n ## cng quan t{m.

Thu#c #‹a V‹nh Massachusetts ti#p t#c mÎ r#ng thÐ#ng mŸi.

T# giÓa th# kû XVII trÎ #i, thu#c #‹a n#y #€ trÎ nÁn gi#u cŠ
v# Boston trÎ th#nh m#t trong nhÓng hi cng l#n nh#t nÐ#c
M#.

NhÓng c#nh r#ng Î mi#n }Ãng B#c l# ngu#n cung c#p gÈ s#i
## #Šng t#u th«y, gÈ thÃng ## l#m c#t bu#m v# h#c -†n
## l#p k†n nhÓng khe ghƒp c«a t#u. Nh# tÒ #Šng #Ðéc t#u
v# giong bu#m t#i c#c hi cng kh#p n#i trÁn th# gi#i,
nhÓng ngÐ#i thé #Šng t#u t#i hoa c«a thu#c #‹a V‹nh
Massachusetts #€ ##t n#n mŠng cho l#nh vÒc thÐ#ng mŸi
ng#y c#ng #Šng vai tr# quan tr#ng. }#n cuãi th#i k# thu#c
#‹a, m#t ph#n ba ##i t#u mang c# nÐ#c Anh #€ #Ðéc #Šng
Î New England. C#, c#c c#a h#ng trÁn t#u v# ## gÈ #€ thc
#¿y xu#t kh¿u ph#t tri#n. NhÓng l#i buÃn v# nhÓng ngÐ#i
l#m vÝn ti Î New England ch”ng bao l{u sau #€ ph#t hiÄn
th#y rÐéu rum v# nà lÄ l# nhÓng mŠn h#ng bƒo bÎ. M#t trong
nhÓng ki#u l#m #n t#o bŸo - n#u khÃng muãn nŠi l# phi #Ÿo
##c - c«a h# th#i b#y gi# l# buÃn b#n tay ba. C#c l#i buÃn
mua nà lÄ t# duyÁn hi ch{u Phi b•ng rÐéu rum New England,
r#i b#n nà lÄ Î T{y #n (West Indies), v# tŸi #{y h# mua mÝt
#Ð#ng mang v# nh# b#n cho c#c nh# sn xu#t rÐéu rum
#‹a phÐ#ng.

C€C THU#C }ŽA MI#N TRUNG

X€ h#i Î c#c thu#c #‹a mi#n Trung #a dŸng v# phong ph,
h#a ##ng v# khoan dung h#n nhi#u so v#i Î New England.
Nh# sÒ l€nh #Ÿo c«a William Penn, Pennsylvania vÝn h#nh
thÝt suÃn s# v# t#ng trÐÎng nhanh chŠng. }#n n#m 1685,
d{n sã Î #{y #€ lÁn t#i x#p x¥ 9.000 ngÐ#i. Th« ph« c«a
thu#c #‹a l# th#nh phã Philadelphia cŠ nhÓng con #Ð#ng
r#ng l#n v# rép bŠng c{y, nhÓng ngÃi nh# x{y b•ng gŸch,
## vÓng ch#c v# nhÓng b#n t#u nh#n nh‹p. }#n cuãi th#i
k# thu#c #‹a, khong m#t th# kû sau, #€ cŠ 30.000 ngÐ#i
sãng Î #{y, #Ÿi diÄn cho nhi#u ngÃn ngÓ, t†n ngÐÍng v# ngh#
nghiÄp. T#i n#ng kinh doanh v# th#nh cÃng c«a h# #€ bi#n
Philadelphia trÎ th#nh m#t trong nhÓng trung t{m hÐng th‹nh
bÝc nh#t c«a }# ch# Anh.

M#c d t†n ## ph#i Quaker giÓ vai tr# ch« #Ÿo Î Philadelphia,
song nhi#u n#i kh#c Î bang Pennsylvania t†nh ch#t #Ÿi diÄn
c«a nhŠm d{n sã kh#c v¾n #Ðéc #m bo r#t tãt. NgÐ#i }
#c #€ trÎ th#nh c#c nÃng d{n khƒo tay bÝc nh#t Î thu#c #‹a
n#y. C#c ng#nh th« cÃng nhÐ dÄt, #Šng gi#y, #Šng ## gÈ,
m# thuÝt v# c#c ngh# kh#c c’ng #Šng vai tr# quan tr#ng.
Bang Pennsylvania c’ng l# c#a ng# bÐ#c v#o T{n Th# gi#i
#ãi v#i nhÓng t†n ## Tin L#nh Î B#c Ai-len. H# #€ ##n #{y
t# ##u th# kû XVIII. M#t ch#c s#c bang Pennsylvania #€ g#i
h# l# nhÓng con ngÐ#i xa lŸ ##y mÐu tr† v# d’ng cm. H#
c#m ghƒt ngÐ#i Anh v# nghi ng# t#t c m#i h…nh th#c
ch†nh quy#n. NhÓng t†n ## Tin L#nh Î B#c Ai-len cŠ xu
hÐ#ng #‹nh cÐ Î nhÓng v ﾏ ng h#o l#nh n#i h# khai hoang,
sãng b•ng ngh# s#n b#t v# nÃng nghiÄp tÒ cung, tÒ c#p.

Bang New York l# v† d# #i#n h…nh v# t†nh ch#t #a ngÃn

ngÓ c«a nÐ#c M#. }#n n#m 1646 cÐ d{n sinh sãng d#c theo
sÃng Hudson g#m ngÐ#i H# Lan, Ph#p, }an MŸch, Na Uy,
Th#y }i#n, ngÐ#i Anh, Scotland, ngÐ#i Ai-len, }#c, Ba Lan,
BÃ-hÁ-miÁng, B# }#o Nha v# Italia. NgÐ#i H# Lan ti#p t#c
cŠ nh hÐÎng l#n v# kinh t# v# x€ h#i Î New York m#t th#i
gian d#i sau khi New Netherland b‹ s#p #É v# h#a nhÝp v#o
hÄ thãng thu#c #‹a c«a Anh. NhÓng m#i nh# d{ng cao c«a
h# #€ trÎ th#nh nƒt ##c trÐng l{u d#i trong ki#n trc c«a
th#nh phã. NhÓng l#i buÃn H# Lan c’ng #€ gip khu
Manhattan cŠ mÃi trÐ#ng kinh doanh ##y n#o nhiÄt.

C€C THU#C }ŽA MI#N NAM

Tr#i v#i New England v# c#c thu#c #‹a mi#n Trung, c#c
thu#c #‹a mi#n Nam ch« y#u l# nhÓng khu d{n cÐ thu#n
nÃng.

Khong cuãi th# kû XVII, ##i sãng kinh t# v# x€ h#i Î bang

Virginia v# bang Maryland ph# thu#c ch« y#u v#o c#c ch«
##n #i#n l#n v# c#c ch« trŸi ti#u nÃng. C#c ch« ##n #i#n Î
khu vÒc Tidewater nh# cŠ ngu#n lao ##ng nà lÄ #€ chi#m
giÓ h#u h#t quy#n lÒc ch†nh tr‹ v# vng ##t m#u mÍ nh#t.
H# x{y nhÓng ngÃi nh# thÝt tr#ng lÄ, sãng theo ki#u qu# t#c
v# luÃn #Šn nhÝn nhÓng lu#ng v#n hŠa m#i nh#t t# nÐ#c
ngo#i.

C#c ch« trŸi ti#u nÃng canh t#c trÁn diÄn t†ch ##t nh# h#n
lŸi tham gia c#c h#i ##ng lÝp ph#p v# t# #Š t…m c#ch
tham gia v#o ##i sãng ch†nh tr‹. T†nh th”ng th#n, b#c trÒc
c«a h# luÃn l# l#i c ﾁ nh b#o v#i nhŠm ##u s# ch†nh tr‹ bao
g#m nhÓng ch« ##n #i#n l#n: khÃng #Ðéc x{m phŸm qu#
m#c quy#n c«a nhÓng con ngÐ#i tÒ do.

CÐ d{n Î vng Carolinas #€ nhanh chŠng bi#t c#ch k#t hép

nÃng nghiÄp v#i thÐ#ng mŸi. Ch†nh v… vÝy, th‹ trÐ#ng #€ trÎ
th#nh ngu#n c«a ci vÝt ch#t khÉng l# #ãi v#i h#. NhÓng
c#nh r#ng bŸt ng#n c’ng l# m#t ngu#n thu: gÈ x#, h#c-†n,
nhÒa thÃng l# ngu#n nguyÁn liÄu #Šng t#u tãt nh#t trÁn th#
gi#i. KhÃng ph ﾁ i ph# thu#c v#o duy nh#t m#t v# canh t#c
nhÐ Î bang Virginia, hai bang B#c v# Nam Carolina s ﾁ n xu#t
v# xu#t kh¿u gŸo, thuãc nhu#m m#u ch#m t†m - m#t loŸi
thuãc nhu#m #Ðéc chi#t xu#t t# c#c lo#i c{y #‹a phÐ#ng
d ﾏ ng ## nhu#m v ﾁ i. }#n n#m 1750, cŠ h#n 100.000 ngÐ#i
sãng Î c ﾁ hai thu#c #‹a B#c v# Nam Carolina. Charleston,
bang Nam Carolina, trÎ th#nh trung t{m thÐ#ng mŸi v# h ﾁ i c ﾁ
ng h#ng ##u trong khu vÒc.

# c#c thu#c #‹a Î cÒc Nam, c’ng tÐ#ng tÒ nhÐ t#t c ﾁ m#i
n#i kh#c, t#ng trÐÎng d{n sã Î khu vÒc h#o l#nh cŠ # ngh#a
##c biÄt quan tr#ng. Do khÃng muãn #‹nh cÐ Î khu vÒc
Tidewater ch‹u sÒ nh hÐÎng n#ng n# c«a ngÐ#i Anh nÁn
nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ t# }#c v# t†n ## Tin L#nh B#c Ai-len
##nh di chuy#n s{u v#o #Ÿi l#c. NhÓng ngÐ#i khÃng th#
bo vÄ #Ðéc nhÓng mnh ##t m#u mÍ d#c b# bi#n ho#c
##t #ai c«a h# #€ trÎ nÁn bŸc m#u th… ph#t hiÄn nhÓng
ng#n ##i v# ph†a T{y l# vng ##t m#i tr ph ##y h#a h#n.
D c#n g#p muÃn v#n khŠ kh#n song nhÓng cÐ d{n n#i #{y
v¾n khÃng ng#ng ra #i. }#n thÝp niÁn 1730, h# #€ #É t#i
thung l’ng Shenandoah Î bang Virginia v# ch”ng bao l{u sau,
vng ##t n#y #€ cŠ r#t nhi#u nhÓng trang trŸi.

NhÓng gia #…nh sãng Î vng gi#p ranh v#i ngÐ#i da ## #€

dÒng nhÓng tp l#u gÈ, khai vÍ ##t hoang tr#ng ngà v# la
m…. Nam gi#i m#c qu#n #o da hÐ#u ho#c da c#u c#n ph#
nÓ m#c qu#n #o #Ðéc may b•ng vi h# #€ dÄt Î quÁ c’.
Th#c #n c«a h# g#m th‹t hÐ#u, nai, g# r#ng v# c#. H# c’ng
cŠ nhÓng th tiÁu khi#n riÁng - nhÓng bÓa tiÄc #n th‹t nÐ#ng
ngo#i tr#i, khiÁu v’, sÐÎi #m ngÃi nh# cho nhÓng c#p vé
ch#ng m#i cÐ#i, thi b#n sng v# l#m ch#n bÃng. C#c cu#c
thi l#m ch#n cho ##n nay v¾n c#n l# m#t truy#n thãng Î
nÐ#c M#.

X# H#I, TR##NG H"C V# V#N H#A

M#t nh{n tã quan tr#ng k…m h€m giai c#p qu# t#c hng
mŸnh hay qu# t#c l#p dÐ#i xu#t hiÄn Î c#c thu#c #‹a l# kh
n#ng b#t k# ngÐ#i n#o sãng Î m#t thu#c #‹a #€ #Ðéc
th#nh lÝp ##u cŠ th# t…m #Ðéc m#t chÈ Î m#i gi#p biÁn
gi#i. V… l# #Š, nhÓng nh{n vÝt cŠ quy#n sinh quy#n s#t Î
Tidewater d#n d#n bu#c phi n#i l#ng nhÓng ch†nh s#ch
ch†nh tr‹, nhÓng yÁu c#u c#p ##t v# nhÓng nghi l# tÃn gi#o
trÐ#c nguy c# ngÐ#i d{n #É xà ##n sinh sãng Î biÁn gi#i.
M#t nh{n tã kh#c c’ng khÃng kƒm ph#n quan tr#ng v#i
tÐ#ng lai c«a h# l# viÄc th#nh lÝp nhÓng trung t{m gi#o d#c
v# v#n hŠa Î nÐ#c M# trong giai #oŸn thu#c #‹a. TrÐ#ng }Ÿi
h#c Havard #Ðéc th#nh lÝp n#m 1636 Î Cambridge, bang
Massachusetts. }#n cuãi th# kû, trÐ#ng }Ÿi h#c William v#
Mary #Ðéc x{y dÒng Î bang Virginia. M#t v#i n#m sau,
trÐ#ng }Ÿi h#c Connecticut, sau n#y trÎ th#nh trÐ#ng }Ÿi
h#c Yale, c’ng #€ #Ðéc th#nh lÝp.

NhÐng ##ng ch # h#n l# sÒ l#n mŸnh c«a hÄ thãng trÐ#ng

h#c do ch†nh quy#n qun l#. ViÄc Thanh gi#o ## cao viÄc
t†n ## ##c trÒc ti#p Kinh th#nh #€ ## cao t#m quan tr#ng
c«a viÄc xŠa m chÓ. N#m 1647, ch†nh quy#n thu#c #‹a V‹nh
Massachusetts #€ ban h#nh }Ÿo luÝt chãng quû sa t#ng, yÁu
c#u t#t c c#c th‹ tr#n cŠ 50 gia #…nh trÎ lÁn phi mÎ m#t
trÐ#ng trung h#c dŸy ti#ng La-tinh (## ##o tŸo h#c sinh
chu¿n b‹ v#o #Ÿi h#c). Ngay sau #Š, t#t c c#c thu#c #‹a
kh#c Î vng New England, ngoŸi tr# bang Rhode Island, ##u
theo t#m gÐ#ng n#y.

NhÓng ngÐ#i h#nh hÐ#ng v# nhÓng t†n ## Thanh gi#o #€

mang theo nhÓng t« s#ch bƒ nh# c«a h# v# ti#p t#c nhÝp
s#ch t# Lu{n Ãn. }#n ##u thÝp niÁn 1680, nhÓng ngÐ#i kinh
doanh s#ch Î Boston #€ trÎ nÁn ph#t #Ÿt nh# b#n c#c t#c
ph¿m v#n h#c, l‹ch s#, ch†nh tr‹, tri#t h#c, khoa h#c, th#n
h#c v# v#n chÐ#ng cÉ #i#n. N#m 1638, nh# xu#t bn ##u
tiÁn Î c#c thu#c #‹a c«a nÐ#c Anh v# l# nh# xu#t bn th#
hai Î B#c M# #€ #Ðéc x{y dÒng tŸi trÐ#ng }Ÿi h#c Harvard.
TrÐ#ng h#c ##u tiÁn tŸi bang Pennsylvania #Ðéc mÎ c#a v#o
n#m 1683. TrÐ#ng n#y dŸy ##c, vi#t v# k# to#n sÉ s#ch.
Sau #Š, mÈi gi#o x# Quaker ##u mÎ trÐ#ng ti#u h#c cho tr#
em. ViÄc gi ﾁ ng dŸy Î c#p cao h#n - d#nh cho c#c mÃn ngÃn
ngÓ, l‹ch s# v# v#n h#c cÉ #i#n - #Ðéc thÒc hiÄn Î TrÐ#ng
cÃng #i hÓu (Friends Public School). TrÐ#ng n#y v¾n c#n
hoŸt ##ng cho ##n tÝn ng#y nay Î Philadelphia mang tÁn
William Penn Charter School. TrÐ#ng gi ﾁ ng dŸy mi#n ph† cho
h#c tr# ngh#o, nhÐng c#c bÝc ph# huynh n#u cŠ #i#u kiÄn
th… v¾n #Ðéc yÁu c#u tr h#c ph† cho con c#i c«a h#.

# Philadelphia cŠ r#t nhi#u trÐ#ng h#c tÐ th#c khÃng g#n

bŠ v#i tÃn gi#o #€ dŸy ngÃn ngÓ, to#n h#c v# khoa h#c tÒ
nhiÁn. CŠ m#t sã trÐ#ng h#c buÉi tãi cho ngÐ#i l#n. Ph# nÓ
khÃng ho#n to#n b‹ xem thÐ#ng, nhÐng m#i c# h#i h#c tÝp
c«a h# ch¥ gi#i hŸn trong viÄc h#c nhÓng k# n#ng l#m viÄc
nh#. Gia sÐ c’ng dŸy thÁm ti#ng Ph#p, {m nhŸc, khiÁu v’, h#i
h#a, h#t, ngÓ ph#p v# thÝm ch† ghi chƒp sÉ s#ch k# to#n
cho nhÓng cà con g#i c«a c#c gia #…nh gi#u cŠ Î
Philadelphia.

V#o th# kû XVIII, sÒ ph#t tri#n v# tri th#c v# v#n hŠa c«a
Pennsylvania #€ #Ðéc phn #nh qua hai nh{n c#ch l#n -
James Logan v# Benjamin Franklin. Logan l# thÐ k# c«a ch†nh
quy#n thu#c #‹a v# ch†nh tŸi thÐ viÄn riÁng c«a Ãng, anh
ch#ng Franklin tr# tuÉi #€ t…m th#y nhÓng t#c ph¿m khoa
h#c m#i nh#t. N#m 1745 Logan #€ cho x{y m#t t#a nh#
l#m n#i lÐu trÓ b# sÐu tÝp s#ch c«a Ãng, ##ng th#i Ãng #€
vi#t di chc t#ng c t#a nh# l¾n sã s#ch cho th#nh phã.

Franklin thÝm ch† c#n #Šng gŠp nhi#u h#n v#o ##i sãng tr†
tuÄ c«a th#nh phã Philadelphia. #ng #€ th#nh lÝp c{u lŸc b#
tranh luÝn - hŸt nh{n c«a c«a H#i Tri#t h#c Hoa K# sau n#y.
NhÓng nÈ lÒc c«a Ãng #€ d¾n t#i viÄc x{y dÒng m#t viÄn
h#n l{m v# sau n#y trÎ th#nh trÐ#ng }Ÿi h#c TÉng hép
Pennsylvania. #ng c’ng l# ngÐ#i tiÁn phong trong viÄc th#nh
lÝp thÐ viÄn cho mÐén s#ch thu ph†. #ng #€ g#i #{y l# h…
nh m¾u c«a t#t c nhÓng thÐ viÄn thu ph† Î B#c M#.

# c#c thu#c #‹a mi#n Nam, c#c ch« ##n #i#n v# nh# buÃn
gi#u cŠ thuÁ gia sÐ t# Ai-len hay Xcãt-len ## k#m cho con
c#i h#. M#t sã ngÐ#i #€ cho con c#i #i h#c Î Anh. Do cŠ
nhi#u c# h#i kh#c nhÐ vÝy nÁn t#ng l#p thÐéng lÐu Î
Tidewater khÃng quan t{m t#i viÄc ph#t tri#n gi#o d#c cÃng.
H#n nÓa, c#c nÃng trŸi v# ##n #i#n ph{n t#n c’ng khi#n
cho viÄc lÝp c#c trÐ#ng h#c c#ng ##ng trÎ nÁn khŠ kh#n.
V… l# #Š, ch¥ cŠ r#t †t c#c trÐ#ng h#c mi#n ph† Î bang
Virginia.

Tuy nhiÁn, ni#m kh#t khao #Ðéc #i h#c khÃng bŠ h#p trong
phŸm vi nhÓng c#ng ##ng #€ cŠ tÉ ch#c. # khu vÒc biÁn
gi#i, t†n ## Tin L#nh t# B#c Ai-len m#c d ch¥ sãng trong
nhÓng tp l#u t#i t#n nhÐng lŸi l# nhÓng ngÐ#i và cng ham
h#c. H# ra s#c m#i g#i nhÓng m#c sÐ thÃng th#i t#i khu
#‹nh cÐ c«a m…nh.

S#ng t#c v#n chÐ#ng Î c#c thu#c #‹a v¾n ch¥ tÝp trung Î
New England. TŸi #{y ngÐ#i ta quan t{m ##c biÄt ##n
nhÓng ch« ## tÃn gi#o. NhÓng b#i thuy#t gi#o l# nhÓng #n
ph¿m phÉ bi#n nh#t c«a ng#nh xu#t bn. V‹ m#c sÐ Thanh
gi#o nÉi ti#ng, ##c cha Cotton Mather, #€ vi#t khong 400
t#c ph¿m, trong #Š Magnalia Christi Americana l# b#c tranh
thu nh# to#n b# l‹ch s# vng New England. NhÐng t#c ph¿m
nÉi ti#ng nh#t th#i #Š l# trÐ#ng thi Ng#y tÝn th# c«a }#c
cha Michael Wigglesworth, mà t l#i ph#n quy#t cuãi cng
b•ng nhÓng ngÃn t# ##y khi#p sé.

N#m 1704, Cambridge, Massachusetts, #€ ph#t h#nh t# b#o

##u tiÁn th#nh cÃng Î c#c thu#c #‹a. }#n n#m 1745 #€ cŠ
22 t# b#o #Ðéc xu#t bn Î B#c M# thu#c Anh.

# New York, m#t bÐ#c ti#n quan tr#ng trong nguyÁn t#c tÒ
do ngÃn luÝn #€ di#n ra v#i trÐ#ng hép c«a Johann Peter
Zenger, ch« bt Tu#n b#o New York (New York Weekly
Journal) b#t ##u hoŸt ##ng t# n#m 1733 v# l# ti#ng nŠi #ãi
lÝp v#i ch†nh quy#n. Sau hai n#m xu#t bn, v‹ thãng s#
khÃng th# ch‹u nÉi nhÓng l#i m¥a mai chua cay c«a Zenger
#Ðéc nÓa, v# #€ ra lÄnh tãng giam Zenger v… t#i ##ng ti
nhÓng l#i bÃi nh# xi gi#c nÉi loŸn. Zenger v¾n ti#p t#c biÁn
tÝp cho t# b#o c«a m…nh trong suãt ch†n th#ng ch‹u t giam.
Ch†nh sÒ kiÄn #Š #€ khi#n cÃng chng Î c#c thu#c #‹a h#t
s#c quan t{m. Andrew Hamilton, v‹ luÝt sÐ tr# danh bÁnh vÒc
cho Zenger, #€ lÝp luÝn nhÓng l#i c#o bu#c do Zenger ##ng
ti trÁn b#o l# sÒ thÝt ch# khÃng phi l# bÃi nh#. B#i th¿m
#o#n #€ tuyÁn #n Zenger và t#i v# Ãng #€ #Ðéc tr tÒ do.

C#c th‹ tr#n c#ng trÎ nÁn gi#u cŠ th… c#ng l#m ngÐ#i ta lo
sé r•ng cŠ th# #i#u #Š #ang lÃi kƒo c x€ h#i #i theo nhÓng
#i#u tr#n t#c, v# #€ gŠp ph#n g{y ra l#n sŠng phn #ãi c«a
tÃn gi#o trong thÝp niÁn 1730 - hay c#n g#i l# phong tr#o
T¥nh ng# V# #Ÿi. NguyÁn nh{n c«a phong tr#o n#y xu#t
ph#t t# George Whitefield, ngÐ#i theo gi#o ph#i th#c t¥nh
l#ng m# #Ÿo Î Wesley ##n t# nÐ#c Anh n#m 1739, v#
Jonathan Edwards, ngÐ#i ph#c v# trong nh# th# gi#o #o#n Î
Northampton, Massachusetts.

Whitefield #€ b#t ##u phong tr#o th#c t¥nh l#ng m# #Ÿo Î

Philadelphia v# sau #Š mÎ r#ng t#i New England. MÈi m#t l#n
Ãng thu ht t#i 20.000 ngÐ#i t#i dÒ thÃng qua nhÓng m#n
k‹ch v# t#i di#n thuy#t ##y xc cm. NhÓng cu#c nÉi loŸn
mang t†nh tÃn gi#o #€ lan kh#p New England v# c#c thu#c
#‹a mi#n Trung khi c#c m#c sÐ r#i b# c#c nh# th# ## #i
th#c t¥nh l#ng m# #Ÿo.

Trong sã nhÓng ngÐ#i ch‹u nh hÐÎng c«a Whitefield v#

phong tr#o T¥nh ng# V# #Ÿi cŠ Edwards. }Šng gŠp to l#n
nh#t c«a Ãng th# hiÄn qua b#i thuy#t ging n#m 1741 mang
tÁn "NhÓng k# t#i lÈi n•m trong tay Cha tr#i giÝn dÓ".
Edwards khÃng s# d#ng k‹ch nghÄ m# truy#n #Ÿt nhÓng
thÃng #iÄp c«a m…nh v#i phong th#i b…nh thn v# s{u s#c.
#ng lÝp luÝn r•ng c#c nh# th# #€ ra s#c t…m c#ch tÐ#c kh
n#ng c#u th# c«a C# #ãc gi#o trÐ#c nhÓng t#i lÈi. KiÄt t#c
v# #Ÿi c«a Ãng mang tÒa ## "V# tÒ do # ch†" (1754) #€ cã
g#ng h#a gii ph#i Can-vanh v#i phong tr#o Khai s#ng.

Phong tr#o T¥nh ng# V# #Ÿi #€ mÎ #Ð#ng cho sÒ ra ##i c«a

c#c gi#o ph#i Phc {m (c#c nh#nh C#- #ãc gi#o tin v#o
kh n#ng ci t# quy ch†nh c«a mÈi c# nh{n v# sÒ khÃng th#
sai l#m c«a Kinh th#nh khÃng bao gi# sai) v# th#c t¥nh l#ng
m# #Ÿo. C#c phong tr#o n#y ti#p t#c #Šng vai tr# quan
tr#ng trong ##i sãng v#n hŠa v# tÃn gi#o Î M#, ##ng th#i
l#m suy y#u #‹a v‹ c«a gi#i t#ng lÓ v# kÁu g#i c#c t†n ##
## cao lÐ#ng t{m c«a ch†nh h#. CŠ l# #i#u quan tr#ng nh#t
l# phong tr#o #€ thc #¿y c#c gi#o ph#i ph#t tri#n mŸnh
m#. K#t qu l#, #i#u #Š #€ khuy#n kh†ch cÃng chng ch#p
nhÝn nguyÁn t#c khoan dung tÃn gi#o.

TH#NH L#P CH#NH PH– THU#C }ŽA

Trong t#t c th#i k# ##u c«a ch# ## thu#c #‹a, cŠ m#t
##c #i#m r#t ##ng ch # l# Ch†nh ph« Anh cŠ r#t †t nh
hÐÎng mang t†nh ki#m so#t Î #{y. T#t c c#c thu#c #‹a,
ngoŸi tr# bang Georgia, ##u xu#t hiÄn v#i tÐ c#ch l# c#c
cÃng ty c«a c#c cÉ #Ãng, ho#c sÎ hÓu phong ki#n nh# chi#u
ch¥ c«a nh# vua. ViÄc nh# vua #€ trao ch« quy#n trÒc ti#p
cho c#c cÃng ty cÉ ph#n ho#c c#c #‹a ch« #ãi v#i c#c khu
#‹nh cÐ Î T{n Th# gi#i ch#c ch#n khÃng cŠ ngh#a l# nhÓng
ngÐ#i #i khai hoang Î M# #Ðéc tÒ do, n•m ngo#i t#m ki#m
so#t t# bÁn ngo#i. Ch”ng hŸn, theo c#c #i#u khon trong
#i#u lÄ c«a CÃng ty Virginia th… to#n b# quy#n h#nh c«a
ch†nh ph« #Ðéc trao cho ch†nh cÃng ty. Tuy nhiÁn, ho#ng gia
cho r•ng cÃng ty s# n•m trong l€nh thÉ c«a nÐ#c Anh. Do
vÝy, cÐ d{n Î Virginia s# khÃng cŠ ti#ng nŠi nhi#u trong ch†nh
quy#n c«a h# m#t khi nh# vua giÓ quy#n lÒc tuyÄt #ãi.

D¾u vÝy, t#t c c#c thu#c #‹a lŸi tÒ coi m…nh l# c#c quãc
gia ho#c c#c nÐ#c th‹nh vÐéng chung, b…nh #”ng nhÐ nÐ#c
Anh, v# ch¥ cŠ quan hÄ l#ng l#o v#i ch†nh quy#n Î Lu{n }Ãn.
# m#t phÐ#ng diÄn nh#t #‹nh th… quy#n lÒc tuyÄt #ãi t#
bÁn ngo#i #€ l#i t#n. NhÓng ngÐ#i #i khai hoang - th#a
hÐÎng truy#n thãng ##u tranh gi#nh tÒ do ch†nh tr‹ Î nÐ#c
Anh t# l{u - #€ #Ða nhÓng kh#i niÄm tÒ do v#o hi#n
chÐ#ng ##u tiÁn c«a Virginia. Hi#n chÐ#ng quy #‹nh nhÓng
ngÐ#i Anh #i khai hoang s# #Ðéc hÐÎng t#t c c#c quy#n tÒ
do, quy#n b# phi#u v# quy#n #Ðéc mi#n truy tã nhÐ h# #€
sinh ra v# sãng Î vÐ#ng quãc Anh c«a chng ta. Do #Š, h#
c’ng #Ðéc hÐÎng t#t c m#i quy#n léi #€ #Ðéc quy #‹nh
trong }Ÿi hi#n chÐ#ng c«a nÐ#c Anh do vua John ban h#nh
n#m 1215 #m bo quy#n tÒ do ch†nh tr‹ v# d{n sÒ cho
ngÐ#i d{n, v# trong hÄ thãng #n lÄ. N#m 1618, CÃng ty
Virginia #€ ra ch¥ th‹ cho v‹ thãng s# #Ðéc c# sang cho phƒp
nhÓng cÐ d{n tÒ do trong c#c ##n #i#n #Ðéc quy#n b#u ra
nhÓng ngÐ#i #Ÿi diÄn ## cng v#i viÁn thãng s# v# h#i
##ng #Ðéc bÉ nhiÄm thÃng qua c#c s#c lÄnh v… léi †ch c«a
thu#c #‹a.

C#c biÄn ph#p n#y #€ cŠ nh hÐÎng r#ng r€i nh#t trong to#n
b# th#i k# thu#c #‹a. K# t# #Š, ngÐ#i ta #€ nh#t tr† r•ng
nhÓng ngÐ#i #i khai hoang cŠ quy#n tham gia v#o v#o
ch†nh quy#n c«a riÁng h#. Trong m#i trÐ#ng hép, sau n#y
khi ban chi#u, nh# vua ##u quy #‹nh ngÐ#i d{n tÒ do c«a
x# thu#c #‹a cŠ quy#n cŠ ti#ng nŠi trong viÄc ban h#nh
nhÓng #Ÿo luÝt nh hÐÎng ##n h#. Do vÝy, c#c chi#u ch¥
ban cho gia #…nh Calverts Î bang Maryland, William Penn Î
bang Pennsylvania, c#c ch« ##t Î c#c bang B#c v# Nam
Carolina v# c#c ch« ##t Î bang New Jersey #€ nÁu r# #Ÿo
luÝt ch¥ #Ðéc thÃng qua n#u cŠ sÒ ch#p thuÝn c«a nhÓng
ngÐ#i tÒ do.

Trong nhi#u n#m Î vng New England, thÝm ch† #€ cŠ m#t

ch†nh ph« tÒ tr‹ ho#n thiÄn h#n so v#i Î c#c thu#c #‹a kh#c.
TrÁn t#u Mayflower, nhÓng t†n ## Thanh gi#o ngÐ#i Anh #€
thÃng qua m#t v#n bn ph#p l# #m bo sÒ vÝn h#nh c«a
ch†nh ph« mang tÁn HiÄp Ð#c Mayflower "## chng ta #o#n
k#t lŸi th#nh m#t ch†nh th# d{n sÒ ## #m bo tãt h#n trÝt
tÒ c«a chng ta... v# t# #Š soŸn tho, x{y dÒng v# ban
h#nh nhÓng #Ÿo luÝt, s#c lÄnh, luÝt, hi#n ph#p v# c# quan
cÃng b•ng v# b…nh #”ng... ##p #ng tãt nh#t nhu c#u v#
thuÝn léi nh#t cho léi †ch chung c«a c thu#c #‹a...".

Tuy khÃng cŠ c# sÎ ph#p l# cho phƒp nhÓng t†n ## Thanh

gi#o ngÐ#i Anh th#nh lÝp m#t hÄ thãng ch†nh ph« c«a ch†nh
h#, song khÃng cŠ ai phn #ãi viÄc l#m c«a h#, ##ng th#i
theo HiÄp Ð#c Mayflower, nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ Î Plymouth
trong nhi#u n#m #€ cŠ th# gii quy#t nhÓng cÃng viÄc c«a
riÁng h# m# khÃng cŠ sÒ can thiÄp t# bÁn ngo#i.

C{u chuyÄn tÐ#ng tÒ c’ng xy ra Î CÃng ty V‹nh

Massachusetts. CÃng ty n#y c’ng #Ðéc phƒp tÒ tr‹. NhÐ vÝy,
to#n b# quy#n lÒc n•m trong tay nhÓng ngÐ#i sinh sãng Î
thu#c #‹a. Lc ##u, khong mÐ#i th#nh viÁn ban ##u c«a
cÃng ty ##n M# #€ cã g#ng thi#t lÝp ch# ## chuyÁn quy#n.
NhÐng khÃng bao l{u sau, nhÓng ngÐ#i #i khai hoang kh#c
#€ ##i h#i cŠ ti#ng nŠi trong nhÓng cÃng viÄc chung v#
tuyÁn bã b#t k# h#nh ##ng n#o khÐ#c t# ##i h#i ch†nh
##ng #Š c«a h# ##u cŠ th# s# d¾n t#i viÄc di cÐ h#ng loŸt.

C#c th#nh viÁn cÃng ty #€ phi ch‹u thua v# quy#n ki#m

so#t ch†nh ph« #€ #Ðéc chuy#n sang nhÓng #Ÿi bi#u d{n
b#u. K#t qu l# nhÓng thu#c #‹a kh#c Î vng New England
nhÐ bang Connecticut v# bang Rhode Island - c’ng #€ trÎ
th#nh nhÓng khu vÒc tÒ tr‹ ch¥ b•ng c#ch ##n gin kh”ng
#‹nh h# khÃng n•m trong t#m ki#m so#t c«a b#t k# m#t
ch†nh quy#n n#o kh#c, v# ngay sau #Š #€ x{y dÒng hÄ
thãng ch†nh tr‹ c«a riÁng h# theo mà h…nh c«a t†n ## Thanh
gi#o ngÐ#i Anh Î Plymouth.

Ch¥ trong hai trÐ#ng hép l# yÁu c#u cai tr‹ b‹ loŸi b#. }Š l#
bang New York #Ðéc ban cho em trai Charles #Ä Nh‹, CÃng
tÐ#c x# York (sau n#y trÎ th#nh vua James #Ä Nh‹) v# bang
Georgia #Ðéc ban cho m#t nhŠm nhÓng "ngÐ#i #Ðéc «y
th#c". Trong c hai trÐ#ng hép n#y, nhÓng #i#u khon v#
cai tr‹ #€ ch#t y#u v… nhÓng ngÐ#i khai hoang #€ nh#t
quy#t ##i #Ðéc #Ÿi diÄn Î c# quan lÝp ph#p mŸnh t#i m#c
ch”ng bao l{u sau ch†nh quy#n #€ phi ch‹u thua.

GiÓa th# kû XVII ngÐ#i Anh #€ sao l€ng ##n m#c khÃng theo
#uÉi ch†nh s#ch thu#c #‹a v… cu#c N#i chi#n (1642-1649)
v# n#n c#ng h#a Thanh gi#o c«a Oliver Cromwell. Sau khi
Charles #Ä Nh‹ v# tri#u #Ÿi Stuart #Ðéc khÃi ph#c v#o n#m
1660, nÐ#c Anh quan t{m t#i qu ﾁ n l# thu#c #‹a h#n. Tuy
nhiÁn, ngay c ﾁ khi #Š, viÄc qu ﾁ n l# c«a h# v¾n kƒm hiÄu qu ﾁ
v# thi#u k# hoŸch ##ng b#. C#c thu#c #‹a ph#n l#n b‹ b#
m#c ## tÒ do xoay sÎ.

SÒ xa xÃi c#ch trÎ do #Ÿi dÐ#ng bao la c’ng khi#n cho viÄc
ki#m so#t c#c thu#c #‹a trÎ nÁn khŠ kh#n. ThÁm v#o #Š l#
t†nh ch#t r#t riÁng c«a cu#c sãng Î nÐ#c M# Î th#i k# s#
khai. Xu#t th{n t# nhÓng ##t nÐ#c cŠ khÃng gian chÝt h#p
xen l¾n l# nhÓng th#nh phã #Ãng d{n, nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ
#€ t…m ##n x# sÎ dÐ#ng nhÐ r#ng l#n và tÝn. # l#c #‹a
nhÐ vÝy, c#c #i#u kiÄn thiÁn nhiÁn #€ thÃi thc con ngÐ#i
ph#t huy tinh th#n tÒ lÒc v# v… vÝy nhÓng cÐ d{n n#i #{y
#€ quen v#i viÄc tÒ #Ða ra nhÓng quy#t #‹nh. nh hÐÎng c«a
ch†nh quy#n ##n nhÓng khu vÒc h#o l#nh r#t chÝm chŸp.
Do vÝy, và ch†nh ph« l# t…nh trŸng phÉ bi#n thÐ#ng xuyÁn Î
khu vÒc biÁn gi#i.

Tuy nhiÁn, viÄc tÒ tr‹ Î c#c ch†nh quy#n thu#c #‹a khÃng cŠ
ngh#a ho#n to#n khÃng cŠ th#ch th#c. Trong thÝp niÁn
1670, «y ban ThÐ#ng mŸi v# }#n #i#n trÒc thu#c ho#ng gia
#Ðéc thi#t lÝp nh•m #p d#ng ch# ## tr#ng thÐ#ng Î thu#c
#‹a #€ ti#n t#i viÄc b€i b# hi#n chÐ#ng c«a CÃng ty V‹nh
Massachusetts v… c#c thu#c #‹a chãng lŸi ch†nh s#ch kinh
t# c«a Ch†nh ph« Anh. N#m 1685, James #Ä Nh‹ #€ thÃng
qua ## xu#t th#nh lÝp l€nh thÉ tÒ tr‹ Î vng New England v#
#Ða c#c thu#c #‹a Î mi#n Nam kƒo d#i ##n tÝn bang New
Jersey v#o th¿m quy#n t#i ph#n c«a New England, t# #Š cŠ
th# t#ng cÐ#ng sÒ ki#m so#t c«a ho#ng gia #ãi v#i to#n b#
khu vÒc. Edmund Andros, thãng s# do ho#ng gia c# sang, #€
s# d#ng mÄnh lÄnh h#nh ch†nh ## ##nh thu#, #p d#ng
nhi#u biÄn ph#p c#ng r#n kh#c v# b# t t#t c nhÓng ai
phn #ãi.

Khi nhÓng tin t#c v# cu#c C#ch mŸng Vinh quang (n#m
1688-1689) ph# tru#t James #Ä Nh‹ lan t#i Boston, to#n b#
d{n chng #€ nÉi dÝy v# tãng giam Andros. Theo hi#n
chÐ#ng m#i, Massachusetts v# Plymouth l#n ##u tiÁn #€
#Ðéc hép nh#t v#o n#m 1691 th#nh thu#c #‹a CÃng ty V‹nh
Massachusetts trÒc thu#c ho#ng gia. C#c thu#c #‹a kh#c Î
vng New England nh{n #Š c’ng nhanh chŠng khÃi ph#c lŸi
ch†nh quy#n trÐ#c #{y c«a h#.

TuyÁn ngÃn v# Quy#n v# }Ÿo luÝt Khoan dung c«a ngÐ#i Anh
ban h#nh n#m 1689 #€ kh”ng #‹nh quy#n tÒ do th# ph#ng
c«a t†n ## C#- #ãc gi#o Î c#c thu#c #‹a c’ng nhÐ Î Anh, v#
cŠ nhÓng quy #‹nh hŸn ch# quy#n lÒc c«a ho#ng gia. C’ng
quan tr#ng khÃng kƒm l# ChuyÁn luÝn th# hai v# ch†nh
quy#n c«a John Locke (n#m 1690) - c# sÎ l# luÝn ch†nh c«a
cu#c C#ch mŸng Vinh quang. ChuyÁn luÝn c«a Ãng #€ nÁu l#
thuy#t v# ch†nh quy#n khÃng dÒa v#o quy#n lÒc th#n
th#nh, m# dÒa v#o kh# Ð#c. ChuyÁn luÝn th#a nhÝn con
ngÐ#i ngay t# khi sinh ra #€ #Ðéc tÒ nhiÁn ban cho quy#n
sãng, quy#n tÒ do v# quy#n sÎ hÓu, do #Š c’ng cŠ quy#n nÉi
loŸn khi ch†nh ph« vi phŸm quy#n c«a h#.
}#n ##u th# kû XVIII g#n nhÐ t#t c m#i thu#c #‹a ##u
n•m dÐ#i quy#n t#i ph#n trÒc ti#p c«a Ho#ng gia Anh,
nhÐng lŸi theo nhÓng nguyÁn t#c #Ðéc x#c lÝp qua cu#c
C#ch mŸng Vinh quang. C#c thãng s# t…m c#ch thÒc thi
nhÓng quy#n m# nh# vua #€ b‹ tÐ#c #oŸt Î nÐ#c Anh,
nhÐng c# quan lÝp ph#p c«a thu#c #‹a, nh# bi#t #Ðéc
nhÓng sÒ kiÄn di#n ra Î nÐ#c Anh, #€ quy#t t{m kh”ng #‹nh
quy#n v# quy#n léi tÒ do c«a h#. Th# mŸnh c«a h# th# hiÄn
Î hai quy#n quan tr#ng c# bn tÐ#ng tÒ nhÐ c«a Quãc h#i
Anh - quy#n b# phi#u v# thu# v# chi tiÁu, v# quy#n ##
xu#t c#c dÒ luÝt ch# khÃng ch¥ ##n thu#n phn #ng lŸi c#c
## xu#t c«a thãng s#.

C#c c# quan lÝp ph#p #€ s# d#ng nhÓng quy#n n#y ##

gi#m s#t quy#n lÒc c«a thãng s# do ho#ng gia c# t#i v# ##
thÃng qua c#c dÒ luÝt kh#c nh•m mÎ r#ng quy#n v# phŸm vi
nh hÐÎng c«a h#. NhÓng m{u thu¾n liÁn t#c di#n ra giÓa
thãng s# v# c# quan lÝp ph#p #€ khi#n b#u khÃng kh†
ch†nh tr‹ Î thu#c #‹a ng#y c#ng trÎ nÁn hÈn ##n v# c#ng
khi#n nhÓng ngÐ#i #i khai hoang # th#c v# sÒ kh#c biÄt
trong léi †ch giÓa M# v# Anh. Trong nhi#u trÐ#ng hép, gi#i
ch#c Î ho#ng gia khÃng hi#u # ngh#a quan tr#ng trong viÄc
l#m c«a c# quan lÝp ph#p thu#c #‹a, v# do vÝy h# #€ th# #
khÃng ## #. Tuy nhiÁn, nhÓng ti#n lÄ v# c#c nguyÁn t#c
#Ðéc x#c lÝp trong c#c cu#c xung ##t giÓa c# quan lÝp
ph#p thu#c #‹a v# c#c thãng s# cuãi cng #€ trÎ th#nh m#t
b# phÝn quan tr#ng trong hi#n ph#p b#t th#nh v#n c«a c#c
thu#c #‹a. B•ng c#ch #Š, c#c c# quan lÝp ph#p #‹a phÐ#ng
#€ kh”ng #‹nh #Ðéc quy#n tÒ tr‹ c«a h#.

CU#C CHI#N TRANH V#I NG##I PH€P V#

TH# D#N DA }‘
Ph#p v# Anh #€ can dÒ v#o và sã cu#c chi#n tranh Î ch{u
#u v# Ca-ri-bÁ trong suãt th# kû XVIII. M#c d nÐ#c Anh #€
chi#m #Ðéc nhi#u Ðu th# - ch« y#u Î c#c #o sn xu#t
nhi#u #Ð#ng Î Ca-ri-bÁ - song c#c cu#c ##ng ## v¾n khÃng
ph{n th#ng bŸi. Ph#p v¾n duy tr… #Ðéc v‹ tr† hng mŸnh Î
B#c M#. }#n n#m 1754, Ph#p v¾n duy tr… quan hÄ r#t tãt
v#i m#t sã b# lŸc thÉ d{n da ## Î Canada v# d#c theo vng
H# L#n. H# #€ ki#m so#t sÃng Mississippi v# x{y dÒng m#t
## ch# hng mŸnh h…nh lÐÍi li#m tri d#i t# Quebec t#i New
Orleans nh# viÄc x{y dÒng hÄ thãng c#c cng bi#n v#
thÐ#ng #i#m. NgÐ#i Anh v¾n ch¥ gi#i hŸn Î v#nh #ai ph†a
#Ãng d€y Appalachian. NhÐ vÝy, ngÐ#i Ph#p khÃng ch¥ #e
d#a ## ch# Anh m# c nhÓng ngÐ#i #i khai hoang Î M# bÎi
l# khi #€ chi#m #Ðéc thung l’ng Mississippi, Ph#p cŠ th#
ng#n ch#n viÄc mÎ r#ng cÐ#ng vÒc c«a h# sang ph†a T{y.

V#o n#m 1754 #€ nÉ ra m#t cu#c ##ng ## v’ trang Î ph#o

##i Duquesne - Pittsburgh, bang Pennsylvania ng#y nay -
giÓa m#t ##n v‹ l†nh ch†nh quy c«a Ph#p v#i du k†ch bang
Virginia dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a ch#ng trai 22 tuÉi George
Washington - m#t ch« ##n #i#n v# l# ngÐ#i lÝp bn ## Î
Virginia. Ch†nh ph« Anh #€ cã g#ng gii quy#t xung ##t b•ng
c#ch triÄu tÝp #Ÿi diÄn c«a c#c bang New York, Pennsylvania,
Maryland v# thu#c #‹a vng New England. T# ng#y 19/6 ##n
10/7/1754, }Ÿi h#i Albany #€ g#p gÍ v#i ngÐ#i da ## Iroquois
tŸi Albany, bang New York ## ci thiÄn quan hÄ v#i h# v#
#m bo h# s# luÃn ##ng v# ph†a ngÐ#i Anh.

Tuy nhiÁn, c#c #Ÿi bi#u c’ng #€ tuyÁn bã viÄc th#nh lÝp liÁn
minh c#c thu#c #‹a M# cŠ # ngh#a cÒc k# c#n thi#t ##
#m bo sÒ t#n tŸi c«a c#c thu#c #‹a n#y, ##ng th#i thÃng
qua ## xu#t c«a Benjamin Franklin. K# hoŸch LiÁn minh
Albany #€ quy #‹nh m#t tÉng thãng #Ðéc nh# vua bÉ nhiÄm
v# m#t #Ÿi h#i ##ng bao g#m c#c #Ÿi bi#u #Ðéc c#c c#
quan lÝp ph#p thu#c #‹a lÒa ch#n, trong #Š mÈi thu#c #‹a
s# cŠ sã #Ÿi diÄn tÐ#ng #ng v#i tû lÄ #Šng gŠp t#i ch†nh
v#o ng{n khã chung. C# quan n#y s# ch‹u tr#ch nhiÄm v#
quãc ph#ng, quan hÄ v#i thÉ d{n da ##, thÐ#ng mŸi v# khu
vÒc #‹nh cÐ Î mi#n T{y. }i#u quan tr#ng nh#t l# c# quan
n#y cŠ quy#n ban h#nh c#c s#c lÄnh thu#. Tuy nhiÁn, khÃng
thu#c #‹a n#o ch#p nhÝn b ﾁ n k# hoŸch n#y v… h# khÃng
muãn ph ﾁ i ## quy#n ##nh thu# ho#c ki#m so#t mÎ r#ng
cÐ#ng vÒc sang ph†a T{y r#i v#o tay m#t c# quan ch†nh
quy#n trung Ð#ng.

Nh# cŠ v‹ tr† chi#n lÐéc tãt h#n v# b# m#y l€nh #Ÿo gi#i
h#n nÁn nÐ#c Anh cuãi cng #€ chi#n th#ng trong cu#c xung
##t v#i Ph#p, cu#c xung ##t thÐ#ng #Ðéc ngÐ#i M# g#i l#
Cu#c chi#n tranh v#i Ph#p v# thÉ d{n da ##, v# ngÐ#i ch{u
#u g#i l# cu#c chi#n tranh By n#m. Ch¥ cŠ m#t ph#n r#t
nh# trong cu#c chi#n tranh n#y di#n ra Î ph†a T{y b#n c#u.

Trong H#a Ð#c Paris k# k#t n#m 1763, nÐ#c Ph#p #€ b#

t#t c vng ##t Canada, H# L#n v# l€nh thÉ ph†a }Ãng sÃng
Mississippi cho ngÐ#i Anh. Gi#c m# v# m#t ## ch# Ph#p Î
B#c M# #€ ho#n to#n s#p #É.

Sau khi chi#n th#ng Ph#p, nÐ#c Anh #€ phi #Ð#ng ##u
v#i m#t khŠ kh#n m# h# #€ b# m#c t# l{u - cai tr‹ ## ch#
c«a h#. Lu{n }Ãn cho r•ng h# c#n phi tÉ ch#c lŸi nhÓng vng
##t r#ng l#n c«a h# ## tŸo #i#u kiÄn cho viÄc ph#ng th«,
l#m h#i h#a léi †ch r#t kh#c nhau c«a c#c vng v# d{n t#c
kh#c nhau, ##ng th#i ph{n bÉ cÃng b•ng h#n nhÓng ph† tÉn
qun l# thu#c #‹a.

Ch¥ riÁng Î B#c M#, l€nh thÉ c«a Anh #€ t#ng h#n g#p #Ãi.
N#u nhÐ trÐ#c #{y cÐ d{n Î #{y ch« y#u l# t†n ## Tin L#nh
ngÐ#i Anh th… gi# #{y c#n cŠ thÁm nhÓng ngÐ#i theo #Ÿo
ThiÁn Cha nŠi ti#ng Ph#p t# Quebec v# #Ãng #o thÉ d{n
da ## m#i theo C# #ãc gi#o. ViÄc ph#ng th« v# qun l#
nhÓng l€nh thÉ c’ v# m#i luÃn ##i h#i phi cŠ nhÓng khon
ti#n l#n v# nh{n lÒc ng#y c#ng t#ng. B# m#y qun l#
thu#c #‹a c’ r# r#ng khÃng #« ## ##p #ng nhÓng yÁu c#u
n#y. Tuy nhiÁn, c#c biÄn ph#p thi#t lÝp b# m#y m#i lŸi ¿n
ch#a nhi#u mãi ho#i nghi t# ph†a nhÓng ngÐ#i #i khai hoang
bÎi l# h# th#y nÐ#c Anh khÃng c#n l# ngÐ#i b ﾁ o vÄ quy#n
léi cho h#, m# ch¥ l# mãi #e d#a v#i ch†nh h#.

M#T D#N T#C PHI TH##NG?

Ph ﾁ i m#t 175 n#m sau khi m#t nhŠm g#m h#u h#t c#c
thu#c #‹a c«a Anh #Ðéc th#nh lÝp th… Hoa K# m#i trÎ th#nh
m#t quãc gia. NhÐng ngay t# ##u, Hoa K# l# m#t x€ h#i
ho#n to#n kh#c biÄt trong con m#t c«a ngÐ#i ch{u #u vãn
quan s#t h# t# xa, cho d v#i ni#m hy v#ng hay nÈi lo sé.
H#u h#t nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ n#i #{y - d l# th# hÄ con
ch#u c«a gi#i qu# t#c, nhÓng ngÐ#i b#t ##ng tÃn gi#o hay
nhÓng ngÐ#i h#u b‹ b#n cng hŠa - ##u #Ðéc cuãn ht bÎi
tÐ#ng lai ##y tri#n v#ng ho#c quy#n tÒ do m# h# khÃng
th# cŠ Î CÒu Th# gi#i. NhÓng ngÐ#i M# ##u tiÁn lŸi #Ðéc
h#i sinh m#t c#ch tÒ do, #Ðéc kh”ng #‹nh ch†nh m…nh Î vng
##t hoang s# khÃng b‹ b#t k# m#t trÝt tÒ x€ h#i n#o cn trÎ,
ngoŸi tr# cu#c sãng nguyÁn th«y c«a nhÓng ngÐ#i thÉ d{n
m# h# #€ chi#m ##t. B# lŸi #•ng sau g#nh n#ng c«a trÝt tÒ
phong ki#n c’, h# h#u nhÐ khÃng g#p phi b#t k# trÎ ngŸi
n#o trong qu# tr…nh x{y dÒng x€ h#i dÒa trÁn c#c nguyÁn
t#c tÒ do ch†nh tr‹ v# x€ h#i #Ðéc x{y dÒng trong th#i k#
##y khŠ kh#n Î th# kû XVII v# XVIII Î ch{u #u. DÒa theo tÐ
duy c«a nh# tri#t h#c John Locke, mà h…nh tÒ do #Š #€ ##
cao quy#n c«a c#c c# nh{n v# hŸn ch# quy#n lÒc c«a ch†nh
ph«.

H#u h#t ngÐ#i nhÝp cÐ ##n M# ##u xu#t ph#t t# qu#n

#o Anh - ch†nh th# tÒ do nh#t Î ch{u #u cng v#i H# Lan.
V# tÃn gi#o, ph#n l#n trong sã h# #i theo c#c nh#nh kh#c
nhau c«a gi#o ph#i Can-vanh, ## cao c mãi quan hÄ th#n
th#nh v# th# t#c theo kh# Ð#c. T#t c nhÓng #i#u #Š #€
mÎ #Ð#ng cho sÒ ra ##i c«a m#t trÝt tÒ x€ h#i #Ðéc x{y
dÒng trÁn n#n tng quy#n c# nh{n v# sÒ uy#n chuy#n c«a
x€ h#i. ViÄc x{y dÒng m#t x€ h#i tr#ng thÐ#ng ph#c tŸp v#
cŠ trÝt tÒ ch#t ch# h#n Î c#c th#nh phã duyÁn hi trong th#
kû XVIII c’ng khÃng cn trÎ xu th# n#y. Ch†nh c#c th#nh phã
n#y lŸi trÎ th#nh c#i nÃi c«a cu#c C#ch mŸng M#. }#ng th#i
viÄc thÐ#ng xuyÁn x{y dÒng lŸi x€ h#i v#i viÄc mÎ r#ng biÁn
gi#i ph†a T{y nhanh chÐa t#ng th#y c’ng #€ gŠp ph#n thc
#¿y tÐ tÐÎng d{n ch« - TÒ do nhÐ vÝy.

# ch{u #u, c#c l# tÐÎng v# quy#n c# nh{n di#n ra chÝm h#n

v# kh#c biÄt h#n. Kh#i niÄm d{n ch« thÝm ch† c#n xa lŸ h#n
th#. NhÓng cã g#ng nh•m t#ng cÐ#ng quy#n c# nh{n v#
d{n ch« Î quãc gia gi# cÈi nh#t ch{u #u #€ d¾n t#i cu#c
C#ch mŸng Ph#p. NhÓng nÈ lÒc #Ýp tan ch# ## phong ki#n
m#i ##ng th#i thi#t lÝp quy#n c«a c# nh{n v# tÐ tÐÎng b#c
#i d{n ch« #€ g{y ra nÈi khi#p sé, d¾n t#i ch# ## ##c t#i
v# chuyÁn quy#n c«a Napoleon. Cuãi cng, #i#u #Š #€ d¾n
t#i nhÓng phn #ng v# viÄc hép ph#p hŠa trÝt tÒ c’ #ang suy
t#n. # Hoa K#, h…nh nh ch{u #u xÐa #€ b‹ nh#a #i trÐ#c
nhÓng l# tÐÎng xu#t hiÄn thÝt tÒ nhiÁn trong qu# tr…nh x{y
dÒng m#t x€ h#i m#i trÁn vng ##t hoang s#. NhÓng nguyÁn
t#c tÒ do v# d{n ch« #€ nÉi lÁn r#t mŸnh ngay t# giai #oŸn
##u. M#t x€ h#i gŸt b# nhÓng g#nh n#ng trong l‹ch s# ch{u
#u cuãi cng #€ khai sinh m#t d{n t#c tÒ th#y m…nh l# phi
thÐ#ng trong l‹ch s#.

NH#NG PH• TH–Y # SALEM

N#m 1692, m#t nhŠm thi#u nÓ Î Salem Village, bang
Massachusetts #€ l{m v#o nhÓng c#n #au ##n k# lŸ sau khi
nghe nhÓng c{u chuyÄn do m#t ngÐ#i nà lÄ da ## mi#n T{y
k# lŸi. H# #€ k#t t#i m#t sã ph# nÓ l# ph th«y. D{n th‹ tr#n
th#y khi#p sé nhÐng khÃng h# kinh ngŸc bÎi ni#m tin v#o
phƒp thuÝt ph th«y #€ lan r#ng Î c M# v# ch{u #u suãt th#
kû XVII. Gi#i ch#c th‹ tr#n #€ triÄu tÝp m#t phiÁn t#a ##
ph{n x# nhÓng l#i c#o bu#c v# phƒp thuÝt. Trong v#ng m#t
th#ng, s#u ph# nÓ #€ b‹ k#t #n v# treo cÉ.

NhÓng #i#u g… xy ra sau #Š - tuy l# m#t sÒ kiÄn riÁng biÄt

trong l‹ch s# nÐ#c M# - #€ gip ngÐ#i ta cŠ m#t c#i nh…n
s#ng r# t#i th# gi#i x€ h#i v# t{m l# c«a x# New England
Thanh gi#o. Gi#i quan ch#c th#nh phã #€ triÄu tÝp m#t
phiÁn t#a ## nghe nhÓng l#i bu#c t#i thuÝt ph th«y v#
nhanh chŠng k#t #n, h#nh h…nh m#t nÓ ch« qu#n rÐéu l#ng
Bridget Bishop, ch¥ trong m#t th#ng, n#m ph# nÓ kh#c #€
b‹ k#t #n v# b‹ treo cÉ.

Tuy nhiÁn, c#n hong loŸn ng#y c#ng gia t#ng ph#n l#n l#
v… t#a cho phƒp nh{n ch#ng kh”ng #‹nh h# #€ t#ng nh…n
th#y nhÓng k# b‹ c#o bu#c l# nhÓng linh h#n ho#c bŠng
ma. ThÒc ra nhÓng b•ng ch#ng ma nhÐ vÝy khÃng th# ch#ng
minh v# c’ng khÃng th# ki#m ch#ng m#t c#ch kh#ch
quan. }#n ma thu n#m 1692, 20 nŸn nh{n trong #Š cŠ m#t
sã nam gi#i, #€ b‹ h#nh quy#t v# h#n 100 ngÐ#i kh#c b‹
giam (n#m ngÐ#i #€ b‹ ch#t trong t), trong sã #Š cŠ v#i
ngÐ#i l# nhÓng cÃng d{n nÉi ti#ng c«a th#nh phã. Khi nhÓng
l#i c#o bu#c cŠ nguy c# lan kh#i Salem th… c#c v‹ m#c sÐ Î
kh#p thu#c #‹a yÁu c#u ch#m d#t xƒt x#. V‹ thãng s# #€
nh#t tr†. NhÓng ngÐ#i v¾n c#n b‹ giam sau #Š c’ng #Ðéc
tr#ng #n ho#c #Ðéc {n x#.

M#c d ch¥ l# sÒ kiÄn ##n l# nhÐng c{u chuyÄn Î Salem lŸi

khi#n ngÐ#i M# xÃn xao suãt m#t th#i gian d#i. H#u h#t
c#c s# gia nh#t tr† r•ng Salem Village v#o n#m 1692 #€ tri
qua m#t c#n k†ch ##ng (hysteria) l#n, lŸi #Ðéc b#i thÁm bÎi
ni#m tin thÒc sÒ v#o ma thuÝt. M#c d cŠ m#t sã thi#u nÓ cŠ
th# #€ #Šng k‹ch song nhi#u ngÐ#i l#n #€ tham gia tr# mÁ
loŸn n#y.

Khi ph{n t†ch k# h#n ##c #i#m c«a nhÓng ngÐ#i c#o bu#c
v# ngÐ#i b‹ c#o bu#c, ngÐ#i ta c#n ph#t hiÄn th#y nhi#u
#i#u h#n. Salem Village c’ng giãng nhÐ thu#c #‹a New
England khi #Š #ang trong qu# tr…nh chuy#n #Éi t# m#t x€
h#i #a ph#n nÃng nghiÄp v#i vai tr# #p #ﾁ o c«a t†n ##
Thanh gi#o sang ch# ## th# t#c mang t†nh thÐ#ng mŸi.
Nhi#u k# k#t #n l# #Ÿi diÄn c«a n#p sãng c’ g#n v#i nÃng
nghiÄp v# gi#o h#i, trong khi m#t sã ngÐ#i b‹ quy k#t l# ph ﾏ
th«y lŸi thu#c t#ng l#p doanh thÐ#ng #ang ng#y c#ng l#n
mŸnh g#m ch« c#a h#ng v# nhÓng l#i buÃn. Cu#c tranh
gi#nh quy#n lÒc ch†nh tr‹ v# x€ h#i giÓa nhÓng nhŠm c’ v#
t#ng l#p thÐ#ng nh{n m#i c’ng l# cu#c tranh ##u di#n ra
liÁn t#c trong c#c c#ng ##ng trong suãt chi#u d#i l‹ch s#
nÐ#c M#. NhÐng cu#c ##u tranh #y c’ng cŠ nhÓng kh ﾐ c
ngo#t thÝt k# lŸ v# nguy hi#m khi m# cÃng d{n c«a h# lŸi b‹
nao n ﾐ ng trÐ#c ni#m tin cho r•ng ma quû xu#t hiÄn trong
nh# c«a h#.

NhÓng v# xƒt x# ph ﾏ th«y Î Salem c’ng trÎ th#nh m#t c{u

chuyÄn bi th ﾁ m v# nhÓng hÄ l#y ch#t ngÐ#i c«a viÄc tŸo ra
nhÓng l#i c#o bu#c thÝt giÝt g{n nhÐng gi ﾁ dãi. 300 n#m
sau, ch ﾐ ng ta v¾n g#i nhÓng l#i c#o bu#c gi ﾁ dãi chãng lŸi
nhi#u ngÐ#i l# "s#n l ﾏ ng ph ﾏ thuû".

ChÐ#ng 3: CH#NG }##NG GI#NH }#C

L#P
"Cu#c C#ch mŸng #€ di#n ra trÐ#c khi chi#n tranh b#t
##u. C#ch mŸng #€ n•m trong tr#i tim v# khãi Šc c«a
nh{n d{n".

CÒu TÉng thãng John Adams, 1818

uãt th# kû XVIII, t#t c c#c thu#c #‹a Î B#c M# c«a Anh
S #ang trÐÎng th#nh t#t y#u ##u x{y dÒng m#t bn s#c
riÁng. H# #€ l#n mŸnh c v# kinh t# v# v#n hŠa. G#n nhÐ
t#t c ##u tri qua nhi#u n#m #Ðéc hÐÎng ch# ## tÒ tr‹.
Trong thÝp niÁn 1760, tÉng sã d{n c«a h# #€ vÐét 1.500.000
ngÐ#i - t#ng s#u l#n k# t# n#m 1700. Tuy nhiÁn, m€i ##n
tÝn n#m 1763, Anh v# M# m#i thÒc sÒ b#t ##u cÃng khai
chia t#ch sau h#n m#t th# kû rÐÍi x{y dÒng khu #‹nh cÐ l{u
d#i ##u tiÁn Î Jamestown, bang Virginia.

M#T H# TH#NG THU#C }ŽA M#I

Sau cu#c chi#n tranh v#i Ph#p, Lu{n }Ãn th#y c#n phi x{y
dÒng m#t mà h…nh ## quãc m#i mang t†nh ch#t tÝp quy#n
nhi#u h#n, chia s# nhÓng chi ph† vÝn h#nh c«a ## ch# b…
nh #”ng h#n v# #m bo léi †ch c«a c c#ng ##ng ngÐ#i
Canada gãc Ph#p v# thÉ d{n da ## Î B#c M#. Tr#i lŸi, t#t c
c#c thu#c #‹a vãn t# l{u #€ quen #Ðéc hÐÎng ##c lÝp gi#
#{y lŸi hy v#ng #Ðéc tÒ do nhi#u h#n ch# khÃng phi †t
h#n. Do mãi #e d#a t# Ph#p #€ b‹ loŸi b# nÁn h# cm th#y
†t c#n sÒ hiÄn diÄn qu# mŸnh c«a ngÐ#i Anh tŸi #{y. Trong
khi #Š ho#ng gia v# Quãc h#i thi#u nhŸy bƒn Î bÁn kia }Ÿi
T{y DÐ#ng #€ tÒ th#y h# phi cŸnh tranh v#i nhÓng ngÐ#i
#i khai hoang vãn #€ quen v#i mà h…nh tÒ tr‹ v# khÃng ch‹u
#Ðéc t…nh trŸng can thiÄp.

ViÄc tÉ ch#c qun l# Canada v# thung l’ng Ohio ##i h#i phi
cŠ nhÓng ch†nh s#ch khÃng #Ðéc l#m cho ngÐ#i Ph#p v#
thÉ d{n da ## xa l#nh. NhÐng Î #{y Lu{n }Ãn lŸi #i ngÐéc lŸi
léi †ch c# bn c«a c#c thu#c #‹a. Do d{n sã t#ng nhanh v#
nhu c#u ##t #ai #‹nh cÐ ng#y c#ng l#n nÁn c#c thu#c #‹a
#€ ##i quy#n mÎ r#ng cÐ#ng vÒc v# ph†a T{y ch{u thÉ sÃng
Mississippi.

Lo sé s# xy ra h#ng loŸt c#c cu#c chi#n v#i thÉ d{n da ##,
Ch†nh ph« Anh kh”ng #‹nh viÄc mÎ r#ng ##t #ai cho c#c
thu#c #‹a c#n #Ðéc thÒc hiÄn theo t#ng bÐ#c. ViÄc hŸn ch#
#i lŸi c’ng l# m#t phÐ#ng c#ch bo #m sÒ ki#m so#t c«a
Ho#ng gia #ãi v#i c#c khu #‹nh cÐ hiÄn cŠ trÐ#c khi cho
phƒp h# lÝp nhÓng khu #‹nh cÐ m#i. TuyÁn bã c«a Ho#ng gia
v#o n#m 1763 #€ chuy#n t#t c l€nh thÉ ph†a t{y n•m giÓa
d€y Allegheny, bang Florida, sÃng Mississippy v# Quebec cho
thÉ d{n da ## s# d#ng. NhÐ vÝy, Ho#ng gia #€ cã b#c b#
yÁu c#u mÎ r#ng cÐ#ng vÒc sang ph†a T{y c«a 13 thu#c #‹a
v# ch#m d#t phong tr#o khai hoang sang ph†a T{y. Tuy
tuyÁn bã #Š chÐa bao gi# #Ðéc thÒc thi, song theo nhi#u
ngÐ#i #i khai hoang, quy #‹nh n#y lŸi l# m#t b•ng ch#ng r#
r#ng v# th#i ## xem thÐ#ng quy#n #Ðéc chi#m v# #‹nh cÐ
Î nhÓng vng ##t mi#n T{y c«a h#.

HÝu qu nghiÁm tr#ng h#n c«a quy #‹nh n#y l# ch†nh s#ch
thu ng{n s#ch m#i c«a Ch†nh ph« Anh. Lu{n }Ãn c#n cŠ
nhi#u ti#n h#n ## hÈ tré ## ch# ng#y c#ng l#n mŸnh c«a
h#, ##ng th#i h# #ang v#p phi sÒ b#t m€n ng#y c#ng l#n
c«a nhÓng ngÐ#i d{n n#p thu# trong nÐ#c. V#n ## n#y ch¥
cŠ th# #Ðéc gii quy#t thÃng qua nhÓng loŸi thu# m#i do
Quãc h#i #p ##t, song lŸi l#m tÉn hŸi léi †ch c«a c#c ch†nh
quy#n tÒ tr‹ c«a thu#c #‹a.

BÐ#c ##u tiÁn l# sÒ thay th# }Ÿo luÝt MÝt #Ð#ng n#m
1733, vãn #€ ##t ra m#c thu# c#t cÉ #ãi v#i rÐéu vang v#
mÝt #Ð#ng nhÝp kh¿u t# m#i khu vÒc n•m ngo#i nÐ#c Anh,
b•ng }Ÿo luÝt }Ð#ng n#m 1764. }Ÿo luÝt n#y c#m nhÝp kh¿u
rÐéu rum; #p m#c thu# tÐ#ng #ãi v#i mÝt #Ð#ng nhÝp t#
t#t c m#i n#i, ##nh thu# rÐéu vang, l#a, c# phÁ v# nhi#u
m#t h#ng xa x¥ kh#c. NgÐ#i ta hy v#ng viÄc gi ﾁ m thu# mÝt
#Ð#ng s# l#m gi ﾁ m ##ng c# buÃn lÝu mÝt t# mi#n T{y #n
thu#c H# Lan v# Ph#p ## ph#c v# c#c l# c#t rÐéu rum Î
v ﾏ ng New England. Ch†nh ph« Anh ra s#c thÒc hiÄn }Ÿo
luÝt }Ð#ng. C#c quan ch#c h ﾁ i quan c’ng #Ðéc lÄnh t#ng
cÐ#ng hiÄu qu ﾁ l#m viÄc. C#c t#u chi#n c«a Anh Î vng l€nh
hi c«a Hoa K# c’ng #Ðéc lÄnh b#t giÓ buÃn lÝu. Nh# vua
c’ng ban h#nh c#c s#c lÄnh cho phƒp c#c s# quan kh#m xƒt
nhÓng khu vÒc b‹ t…nh nghi.

C thu# quan nhÝp kh¿u theo quy #‹nh }Ÿo luÝt }Ð#ng v#
c#c biÄn ph#p thÒc thi #Ÿo luÝt n#y ##u khi#n c#c l#i buÃn
Î v ﾏ ng New England hoang mang. H# cho r•ng viÄc chi tr ﾁ
c#c kho ﾁ n thu#, thÝm ch† Î m#c th#p v¾n cŠ th# khi#n
cÃng viÄc kinh doanh c«a h# b‹ ph# s ﾁ n. C#c l#i buÃn, c#c
c# quan lÝp ph#p v# c#c cu#c h#p c«a th‹ ch†nh ##u ph ﾁ n
#ãi #Ÿo luÝt. C#c luÝt sÐ Î thu#c #‹a #€ phn #ãi v#i kh¿u
hiÄu "##nh thu# khÃng c#n #Ÿi diÄn" ## thuy#t ph#c nhi#u
ngÐ#i M# r•ng h# #ang b‹ ch†nh m¾u quãc #p b#c.
Cuãi n#m 1764, Quãc h#i ban h#nh }Ÿo luÝt Ti#n tÄ nh•m
ng#n ch#n c#c loŸi ti#n gi#y k# t# nay #Ðéc ph#t h#nh Î
b#t k# thu#c #‹a n#o thu#c Ho#ng gia khÃng #Ðéc trÎ th#nh
##ng ti#n hép ph#p. Do c#c thu#c #‹a luÃn b‹ th{m h#t
thÐ#ng mŸi v# thÐ#ng xuyÁn thi#u ngoŸi tÄ mŸnh, nÁn biÄn
ph#p n#y #€ g{y thÁm m#t g#nh n#ng nghiÁm tr#ng cho
n#n kinh t# thu#c #‹a. M#t #Ÿo luÝt c’ng b‹ thu#c #‹a phn
#ãi tÐ#ng tÒ l# }Ÿo luÝt HÝu c#n #Ðéc thÃng qua n#m 1765
yÁu c#u c#c thu#c #‹a phi cung c#p thÒc ph¿m v# doanh
trŸi cho c#c ##n v‹ qu{n ##i Ho#ng gia.

}#O LU#T THU# TEM

M#t phÐ#ng ph#p ##nh thu# khÃng c#n #Ÿi diÄn #€ l#m
bng lÁn sÒ ph ﾁ n kh#ng cŠ tÉ ch#c l#n nh#t l# }Ÿo luÝt Thu#
tem (Stamp Act). }Ÿo luÝt n#y quy #‹nh t#t c ﾁ b#o ch†, bi#u
ngÓ, s#ch nh#, gi#y mÃn b#i, hép ##ng thuÁ mÐ#n v# c#c
loŸi v#n b ﾁ n ph#p luÝt kh#c ##u b‹ d#n tem ## ##nh thu#.
Sã ti#n do h ﾁ i quan M# thu #Ðéc s# #Ðéc s# d#ng cho
ph#ng th«, b ﾁ o vÄ v# duy tr… an ninh cho c#c thu#c #‹a.

}Ðéc #p d#ng nhÐ nhau #ãi v#i t#t c m#i ngÐ#i b#t k#
ng#nh, ngh# kinh doanh, }Ÿo luÝt Thu# tem #€ khi#n nhÓng
nhŠm hng mŸnh v# cŠ ti#ng nŠi nh#t trong c#ng ##ng d{n
cÐ M# cŠ th#i ## th ngh‹ch: c#c nh# b#o, luÝt sÐ, t#ng lÓ,
l#i buÃn v# c#c doanh nh{n Î c mi#n B#c v# mi#n Nam,
mi#n }Ãng v# mi#n T{y. C#c l#i buÃn cŠ th# lÒc nh#t #€
tÝp hép lÒc lÐéng ## phn kh#ng v# lÝp ra nhÓng hiÄp h#i
phi nhÝp kh¿u.

ThÐ#ng mŸi v#i m¾u quãc #€ s#t gim v#o ma h# n#m
1765 v… nhÓng nh{n vÝt cŠ uy th# #€ t# hép th#nh nhŠm
nhÓng ngÐ#i con c«a tÒ do- nhÓng tÉ ch#c b† mÝt #Ðéc
th#nh lÝp ## phn #ãi }Ÿo luÝt Thu# tem, thÐ#ng l# b•ng
c#c biÄn ph#p bŸo lÒc. T# bang Massachusetts t#i bang Nam
Carolina, nhÓng ##m #Ãng bu#c nhÓng viÁn ch#c thu# t#i
nghiÄp phi thÃi viÄc, ##ng th#i #Ýp tan nhÓng con tem
##nh thu#. Phong tr#o phn kh#ng c«a du k†ch c’ng #€ vÃ
hiÄu hŠa #Ðéc }Ÿo luÝt n#y.
}Ðéc #Ÿi bi#u Patrick Henry kh†ch lÄ, Quãc h#i bang Virginia
#€ thÃng qua m#t loŸt ngh‹ quy#t v#o th#ng 5 lÁn #n viÄc
##nh thu# khÃng c#n #Ÿi diÄn l# m#t sÒ #e d#a #ãi v#i
c#c quy#n tÒ do c«a thu#c #‹a. Quãc h#i c’ng tuyÁn bã
ngÐ#i d{n Virginia cŠ m#i quy#n nhÐ ngÐ#i Anh, v# do vÝy
ch¥ cŠ c#c #Ÿi bi#u do h# b#u ch#n m#i cŠ quy#n #p thu#.
H#i ##ng LÝp ph#p bang Massachusetts #€ m#i t#t c c#c
thu#c #‹a c# #Ÿi bi#u t#i dÒ }Ÿi h#i Thu# tem Î New York tÉ
ch#c v#o th#ng 10/1765 ## xem xƒt nhÓng l#i kÁu g#i
Ho#ng gia v# Quãc h#i Anh gim thu#. 27 #Ÿi bi#u t# ch†n
thu#c #‹a nh{n c# h#i n#y #€ tranh th« dÐ luÝn Î thu#c #‹a.
Sau nhi#u cu#c tranh c€i, }Ÿi h#i #€ thÃng qua m#t loŸt ngh‹
quy#t kh”ng #‹nh khÃng cŠ loŸi thu# n#o #€ t#ng hay cŠ th#
#Ðéc #p lÁn h#, ngoŸi tr# bÎi c# quan lÝp ph#p c«a riÁng h#
v# Thu# tem #€ th# hiÄn r# r#ng xu hÐ#ng b€i b# m#i
quy#n v# tÒ do c«a nhÓng ngÐ#i #i khai hoang.

}€NH THU# KH#NG C#N }#I DI#N

C{u h#i #Ðéc nÁu ra nhÐ vÝy ch¥ xoay quanh v#n ## #Ÿi
diÄn. NhÓng ngÐ#i #i khai hoang tin r•ng h# s# khÃng #Ðéc
#Ÿi diÄn trong Quãc h#i tr# phi h# thÒc sÒ b#u ra c#c
ThÐéng ngh‹ s#. NhÐng # tÐÎng n#y tr#i ngÐéc v#i nguyÁn
t#c c«a ngÐ#i Anh v# #Ÿi diÄn thÒc t#, theo #Š mÈi #Ÿi bi#u
Quãc h#i ##u #Ÿi diÄn cho léi †ch c«a c ﾁ nÐ#c v# c«a c ﾁ ##
ch# - ngay c ﾁ khi khu vÒc c# tri c«a v‹ #Ÿi bi#u #Š ch¥ bao
g#m m#t sã r#t †t ch« sÎ hÓu t#i s ﾁ n. L# thuy#t n#y cho
r•ng t#t c ﾁ th#n d{n Anh ##u cŠ chung léi †ch nhÐ nhau v#i
tÐ c#ch l# ngÐ#i sÎ hÓu t#i s ﾁ n khi b#u c#c #Ÿi bi#u Quãc
h#i.

C#c nh# l€nh #Ÿo M# lŸi lÝp luÝn r•ng h# ch¥ cŠ quan hÄ hép
ph#p duy nh#t v#i Ho#ng gia. Ch†nh nh# vua #€ cho phƒp
thi#t lÝp c#c thu#c #‹a bÁn kia #Ÿi dÐ#ng v# ch†nh nh# vua
#€ cung c#p cho h# b# m#y ch†nh quy#n. H# kh”ng #‹nh
r•ng nh# vua v#a l# ngÐ#i tr‹ v… nÐ#c Anh v#a tr‹ v… t#t
c c#c thu#c #‹a, song h# qu quy#t Quãc h#i Anh cŠ quy#n
ban h#nh c#c s#c luÝt cho thu#c #‹a th… c# quan lÝp ph#p
c«a thu#c #‹a c’ng cŠ quy#n ban h#nh luÝt ph#p cho nÐ#c
Anh. Tuy nhiÁn, trÁn thÒc t#, cu#c ##u tranh c«a h# v#i vua
George #Ä Tam c’ng quy#t liÄt khÃng kƒm so v#i Quãc h#i.
C#c phe ph#i c{u k#t v#i Ho#ng gia nh…n chung ki#m so#t
Quãc h#i v# th# hiÄn quy#t t{m c«a nh# vua muãn duy tr…
ch# ## qu{n ch« hng mŸnh.

Quãc h#i Anh b#c b# lÝp luÝn c«a thu#c #‹a. Tuy nhiÁn, c#c
l#i buÃn ngÐ#i Anh do ##nh gi# #Ðéc t#c ##ng c«a phong
tr#o t¿y chay Î M# nÁn #€ «ng h# phong tr#o ##i h«y b#
luÝt. N#m 1766, Quãc h#i #€ li bÐ#c, b€i b# Thu# tem v#
s#a #Éi }Ÿo luÝt }Ð#ng. Tuy nhiÁn, ## xoa d‹u nhÓng ngÐ#i
«ng h# ch# ## trung Ð#ng tÝp quy#n #ãi v#i c#c thu#c
#‹a, Quãc h#i thÒc hiÄn c#c biÄn ph#p nÁu trÁn, ##ng th#i
thÃng qua }Ÿo luÝt TuyÁn bã quy#n lÝp ph#p, kh”ng #‹nh
Quãc h#i ##u cŠ quy#n ban h#nh ph#p luÝt cŠ hiÄu lÒc #ãi
v#i t#t c c#c thu#c #‹a trong b#t luÝn m#i trÐ#ng hép. C#c
thu#c #‹a ch¥ #Ðéc tŸm th#i mi#n thi h#nh trong trÐ#ng
hép s#p xy ra m#t cu#c kh«ng hong.

C€C }#O LU#T TOWNSHEND

N#m 1767 #€ ch#ng ki#n h#ng loŸt c#c biÄn ph#p kh#c
ch#a #Òng nhÓng nh{n tã g{y m{u thu¾n. Charles
Townshend, B# trÐÎng T#i ch†nh Anh #€ cã x{y dÒng m#t
chÐ#ng tr…nh t#i khŠa m#i sau khi liÁn t#c cŠ sÒ phn #ãi
t…nh trŸng sÐu cao, thu# n#ng Î trong nÐ#c. V#i # #‹nh
gim thu# cho ngÐ#i Anh b•ng c#ch thu thu# triÄt ## h#n
v#o ng#nh thÐ#ng mŸi c«a M#, Charles Townshend #€ xi#t
ch#t qun l# thu# quan, ##ng th#i #p ##t thu# nhÝp kh¿u
#ãi v#i c#c thu#c #‹a khi nhÝp c#c c#c m#t h#ng c«a Anh
nhÐ gi#y, th«y tinh, ch… v# ch#. C#c }Ÿo luÝt Townshend
#Ðéc #Ða ra v#i lÝp luÝn cho r•ng thu# ##nh v#o h#ng hŠa
nhÝp kh¿u c«a c#c thu#c #‹a l# hép ph#p nhÐng loŸi thu#
trong nÐ#c (nhÐ Thu# tem) lŸi khÃng hép ph#p.

C#c }Ÿo luÝt Townshend #Ðéc ban h#nh ## gia t#ng ngu#n
thu, m#t ph#n l# ## lo cho c#c quan ch#c Î thu#c #‹a v#
duy tr… lÒc lÐéng qu{n ##i Anh tŸi M#. TrÐ#c t…nh h…nh
#Š, luÝt sÐ Philadelphia l# John Dickinson trong t#c ph¿m
NhÓng b#c thÐ c«a m#t ch« trŸi x# Pennsylvania #€ lÝp luÝn
r•ng Quãc h#i cŠ quy#n ki#m so#t thÐ#ng mŸi c«a ## ch#
nhÐng khÃng cŠ quy#n ##nh thu# c#c thu#c #‹a, cho d c#c
khon thu# quan #Š ##nh v#o h#ng trong nÐ#c hay nÐ#c
ngo#i.

T…nh trŸng ph ﾁ n #ãi viÄc thÃng qua c#c s#c thu#

Townshend †t mang t†nh bŸo lÒc h#n so v#i c#n th‹nh n# c«a
d{n ch ﾐ ng #ãi v#i Thu# tem. Tuy vÝy, nŠ v¾n mŸnh m#,
##c biÄt Î c#c th#nh phã duyÁn h ﾁ i mi#n }Ãng. M#t l#n
nÓa, c#c l#i buÃn lŸi th#a thuÝn khÃng nhÝp kh¿u, ##ng th#i
ngÐ#i d{n bu#c ph ﾁ i s# d#ng c#c s ﾁ n ph¿m #‹a phÐ#ng.
Ch”ng hŸn, nhÓng ngÐ#i #i khai hoang gi# #{y m#c qu#n
#o dÄt b•ng séi se tŸi nh# v# d ﾏ ng nhÓng ## uãng kh#c
thay th# nÐ#c ch#. H# s# d#ng gi#y tÒ ch#, c#n nh# c#a
th… khÃng c#n quƒt vÃi. # Boston, viÄc thÒc thi c#c quy #‹nh
m#i #€ ch{m ng#i cho bŸo lÒc. Khi ph#ng thu# t…m c#ch
thu thu#, h# #€ b‹ qu#n chng t#n cÃng v# #ãi x# thà bŸo.
V… l# do vi phŸm nhÐ vÝy nÁn hai trung #o#n t# nÐ#c Anh
#€ #Ðéc c# t#i ## bo vÄ nh{n viÁn thu# v#.

SÒ hiÄn diÄn c«a qu{n l†nh Anh Î Boston #€ trÎ th#nh nguyÁn
nh{n thÐ#ng xuyÁn d¾n t#i t…nh trŸng rãi loŸn. Ng#y
5/3/1770, m{u thu¾n giÓa d{n chng v#i binh l†nh Anh lŸi
bng nÉ th#nh bŸo lÒc. ViÄc nƒm tuy#t và hŸi v#o binh s# Anh
lc ##u gi# #{y #€ chuy#n th#nh cu#c t#n cÃng c«a ##m
#Ãng hÈn ##n. M#t k# n#o #Š ra lÄnh b#n. Khi khŠi sng tan
#i, ba ngÐ#i d{n Boston n•m ch#t trÁn tuy#t. }Ðéc g#i l# v#
thm s#t Î Boston, sÒ kiÄn n#y #€ #Ðéc mà t l# m#t b•ng
ch#ng v# sÒ t#n nh¾n v# bŸo ngÐéc c«a ngÐ#i Anh.

Phi #ãi m#t v#i t…nh trŸng phn #ãi nhÐ vÝy, n#m 1770,
Quãc h#i #€ quy#t #‹nh rt lui chi#n lÐéc v# h«y b# t#t c
c#c luÝt thu# Townshend, ngoŸi tr# thu# ##nh v#o ch# -
m#t loŸi h#ng xa x¥ Î thu#c #‹a ch¥ r#t †t ngÐ#i cŠ #i#u
kiÄn uãng. }ãi v#i h#u h#t m#i ngÐ#i, quy#t #‹nh c«a Quãc
h#i Anh ch#ng t# c#c thu#c #‹a #€ gi#nh #Ðéc m#t sÒ
nhÐéng b# l#n v# phong tr#o chãng nÐ#c Anh ph#n l#n #€
l#ng xuãng. LÄnh c#m vÝn c«a thu#c #‹a #ãi v#i ch# Anh
v¾n ti#p t#c nhÐng khÃng #Ðéc #p d#ng m#t c#ch qu#
c#ng nh#c. }#i sãng ng#y c#ng #Ðéc ci thiÄn, do vÝy ph#n
l#n c#c nh# l€nh #Ÿo thu#c #‹a ##u s#n s#ng ## tÐ#ng lai
muãn di#n ra nhÐ th# n#o ty #.
SAMUEL ADAMS
Trong suãt ba n#m yÁn l#ng, m#t sã †t nhÓng ngÐ#i c#p
ti#n v¾n ra s#c d#y lÁn cu#c tranh luÝn. H# th#a nhÝn viÄc
tr thu# ##ng ngh#a v#i viÄc ch#p nhÝn nguyÁn t#c Quãc
h#i Anh c’ng cŠ quy#n cai tr‹ c#c thu#c #‹a. H# lo sé ##n
m#t lc n#o #Š trong tÐ#ng lai, nguyÁn t#c cai tr‹ qua ngh‹
trÐ#ng cŠ th# s# #Ðéc #p d#ng v# l#m tÉn hŸi t#i t#t c
c#c quy#n tÒ do c«a c#c thu#c #‹a.

V‹ th« l#nh t†ch cÒc nh#t trong sã nhÓng ngÐ#i c#p ti#n l#
Samuel Adams Î bang Massachusetts. #ng #€ chi#n ##u
khÃng mÄt m#i duy nh#t ch¥ v… m#t m#c #†ch: ##c lÝp. K#
t# khi tãt nghiÄp }Ÿi h#c Harvard n#m 1743, Adams l# cÃng
ch#c tri qua nhi#u ch#c v# - thanh tra c#c ãng khŠi, nh{n
viÁn thu thu# v# ngÐ#i #i#u khi#n c#c phiÁn h#p Î t#a th‹
ch†nh. Tuy luÃn th#t bŸi trong kinh doanh nhÐng Ãng l#
ngÐ#i nhŸy bƒn v# r#t gi#i v# ch†nh tr‹. C#c cu#c h#p c«a
T#a th‹ ch†nh New England l# m ﾁ nh ##t dung nŸp t#i n#ng
c«a Ãng.

Adams mong muãn gii phŠng con ngÐ#i tho#t kh#i nÈi kinh
sé trÐ#c nhÓng k# ##y quy#n uy v# x€ h#i v# ch†nh tr‹,
gip h# nhÝn th#y s#c mŸnh v# t#m quan tr#ng c«a ch†nh
m…nh v# t# #Š thÃi thc h# h#nh ##ng. }# #Ÿt #Ðéc
nhÓng m#c tiÁu n#y, Ãng #€ vi#t b#o v# ##ng ##n tŸi c#c
cu#c h#p Î t#a th‹ ch†nh, khÎi xÐ#ng nhÓng ngh‹ quy#t kÁu
g#i ngÐ#i d{n x# thu#c #‹a ## cao d{n ch«.

N#m 1772, Ãng thuy#t ph#c cu#c h#p c«a t#a th‹ ch†nh
Boston b#u ra «y ban quan hÄ thÐ t# ## nÁu r# m#i quy#n
v# nÈi b#t b…nh c«a ngÐ#i d{n thu#c #‹a. «y ban #€ phn
#ãi quy#t #‹nh c«a ngÐ#i Anh s# d#ng ngu#n thu thu# ##
tr lÐ#ng cho th¿m ph#n. H# lo ngŸi thu nhÝp c«a c#c th¿m
ph#n s# khÃng c#n ph# thu#c v#o c# quan lÝp ph#p nÓa,
do #Š c#c th¿m ph#n s# khÃng c#n tr#ch nhiÄm v#i c# quan
n#y. }{y ch†nh l# c#n nguyÁn thc #¿y m#t h…nh th#c
ch†nh ph« chuyÁn quy#n xu#t hiÄn. «y ban c’ng trao #Éi v#i
c#c th‹ tr#n kh#c v# v#n ## n#y v# ## ngh‹ h# phc ##p.
C#c «y ban #€ #Ðéc th#nh lÝp g#n nhÐ Î t#t c c#c thu#c
#‹a v# ch†nh h# #€ trÎ th#nh n#ng cãt c«a c#c tÉ ch#c c#ch
mŸng t†ch cÒc. D¾u vÝy, Adams v¾n chÐa cŠ #« nhiÁn liÄu
thÉi bng lÁn ##m ch#y.

"B#A TI#C TR# BOSTON"

Tuy nhiÁn, v#o n#m 1773, nÐ#c Anh #€ g{y ra m#t sÒ kiÄn
khi#n Adams v# ##ng minh c«a Ãng thÉi bng lÁn ng#n l#a
c#ch mŸng. CÃng ty }Ãng #n hng mŸnh l{m v#o t…nh trŸng
bi ##t v# t#i ch†nh #€ c#u viÄn Ch†nh ph« Anh cho phƒp
cÃng ty #Ðéc ##c quy#n xu#t kh¿u ch# sang thu#c #‹a.
Ch†nh ph« c’ng cho phƒp CÃng ty }Ãng #n trÒc ti#p ph{n phãi
ch# cho nhÓng ngÐ#i b#n l# ch# khÃng thÃng qua c#c nh#
b#n buÃn thu#c #‹a. }#n th#i #i#m #Š, h#u h#t sã lÐéng
ch# tiÁu th# Î M# ##u #Ðéc nhÝp kh¿u tr#i phƒp v# ho#n
to#n khÃng ch‹u thu#. V#i viÄc b#n ch# thÃng qua c#c #Ÿi
l# riÁng v#i gi# th#p h#n gi# thÃng thÐ#ng, CÃng ty }Ãng
#n #€ khi#n cho viÄc buÃn lÝu trÎ nÁn khÃng cŠ l€i v# g{y
nguy c# ##nh bŸi t#t c c#c l#i buÃn ##c lÝp Î thu#c #‹a.
KhÃng ch¥ t#c giÝn v… thua lÈ trong buÃn ch# m# c#n v…
t…nh trŸng ##c quy#n t# bÁn ngo#i, c#c l#i buÃn thu#c #‹a
#€ liÁn k#t v#i nhÓng ngÐ#i c#p ti#n ## k†ch ##ng phong
tr#o gi#nh ##c lÝp.

# c#c hi cng d#c theo }Ÿi T{y DÐ#ng, #Ÿi l# c«a CÃng ty }
Ãng #n b‹ ƒp phi t# b# cÃng viÄc. NhÓng là ch# m#i chÎ
##n ho#c b‹ tr lŸi nÐ#c Anh ho#c phi bãc dÍ v#o kho ngay.
Tuy nhiÁn, Î Boston, c#c nh{n viÁn #Ÿi l# #€ chãng lŸi ngÐ#i
d{n thu#c #‹a. û lŸi th# c«a viÁn thãng s#, h# #€ chu¿n b‹
cho cÝp b#n nhÓng là h#ng m#i chÎ ##n b•ng t#u bi#n b#t
ch#p sÒ phn #ãi. }Ám ng#y 16/12/1773, m#t nhŠm ngÐ#i
ci trang th#nh ngÐ#i da ## Mohawk do Samuel Adams ch¥
huy #€ ##t nhÝp lÁn ba chi#c t#u Anh #ang buÃng neo v#
#É c#c kiÄn ch# xuãng cng Boston. Do khÃng tin quy#t t{m
giÓ vÓng nguyÁn t#c c«a ngÐ#i d{n thu#c #‹a nÁn h# sé
r•ng n#u ch# #Ðéc #em lÁn b#, d{n khai hoang cuãi cng cŠ
th# lŸi mua ch# v# tr thu#.

V#o lc n#y, m#t cu#c kh«ng hong #ang ##t ra v#i nÐ#c
Anh. CÃng ty }Ãng #n #€ thÒc thi theo luÝt do Quãc h#i ban
h#nh. N#u viÄc ph# h«y sã ch# #Š khÃng b‹ tr#ng phŸt th…
Quãc h#i s# tÒ th#a nhÝn v#i th# gi#i h# khÃng th# ki#m
so#t #Ðéc thu#c #‹a. DÐ luÝn ch†nh th#c Î nÐ#c Anh h#u
nhÐ ##u nh#t tr† lÁn #n sÒ kiÄn BÓa tiÄc tr# Boston l# h#nh
##ng cã t…nh h«y hoŸi t#i sn v# «ng h# c#c biÄn ph#p hép
ph#p bu#c d{n khai hoang nÉi loŸn phi tu{n ph#c.

C€C }#O LU#T C##NG B#C

Quãc h#i #€ ##p lŸi b•ng c#c #Ÿo luÝt m#i m# ngÐ#i d{n
thu#c #‹a g#i l# c#c #Ÿo luÝt cÐÍng b#c hay ##c #o#n. }#u
tiÁn, }Ÿo luÝt Cng Boston #€ #Šng c#a cng Boston cho ##n
khi sã ch# #Š #Ðéc b#i thÐ#ng ##y #«. H#nh ##ng n#y #€
khi#n c ##i sãng c«a cÐ d{n th#nh phã b‹ l{m nguy, bÎi l#
viÄc ng#n Boston khÃng giao thÐ#ng b•ng #Ð#ng bi#n c’ng
##ng ngh#a v#i m#t thm h#a kinh t#. C#c #Ÿo luÝt kh#c
hŸn ch# quy#n lÒc c«a ch†nh quy#n #‹a phÐ#ng v# c#m tÉ
ch#c h#u h#t c#c cu#c h#p h#i ##ng th#nh phã n#u khÃng
#Ðéc thãng s# ch#p thuÝn. }Ÿo luÝt HÝu c#n yÁu c#u gi#i
ch#c #‹a phÐ#ng t…m chÈ #n Î ph hép cho binh l†nh Anh, k#
c nh# d{n n#u c#n thi#t. Thay v… ch¥ khu#t ph#c v# cÃ
lÝp bang Massachusetts theo # ## ban ##u c«a Quãc h#i,
nhÓng #Ÿo luÝt n#y lŸi tÝp hép c#c thu#c #‹a kh#c ## gip
#Í cho bang Massachusetts. }Ÿo luÝt Quebec #Ðéc thÃng qua
g#n nhÐ cng lc #€ mÎ r#ng #‹a gi#i ph†a Nam Quebec ##n
tÝn sÃng Ohio. }# ph hép v#i c#c quy #‹nh trÐ#c #Š c«a
Ph#p, #Ÿo luÝt n#y cho phƒp xƒt x# khÃng c#n b#i th¿m
#o#n, khÃng thi#t lÝp c# quan lÝp ph#p mang t†nh #Ÿi diÄn,
##ng th#i cho phƒp C#- #ãc gi#o hÐÎng quy ch# b#n ch†nh
th#c. Ph#t l# nhÓng quy #‹nh nÁu trong hi#n chÐ#ng trÐ#c
#{y, #Ÿo luÝt n#y c#n #e d#a ch#n ##ng viÄc mÎ r#ng
cÐ#ng vÒc sang ph†a B#c v# T{y B#c. }Ÿo luÝt n#y c’ng
th#a nhÝn c#c gi#o ph#i Tin L#nh #€ xc phŸm T#a th#nh
La-M# v# cŠ v‹ tr† #p #o Î t#t c m#i thu#c #‹a. Tuy khÃng
#Ðéc thÃng qua nhÐ biÄn ph#p tr#ng phŸt, song }Ÿo luÝt
Quebec c’ng v¾n b‹ ngÐ#i M# ##nh ##ng v#i c#c #Ÿo luÝt
cÐÍng b#c kh#c. T#t c c#c #Ÿo luÝt #Š sau n#y b‹ ngÐ#i ta
g#i l# "N#m #Ÿo luÝt khÃng th# dung th#".

Theo ## ngh‹ c«a H#i ##ng Th‹ d{n Virginia, #Ÿi diÄn c#c
thu#c #‹a #€ nhŠm h#p tŸi Philadelphia ng#y 5/9/1774 ##
xem xƒt thÒc trŸng ##ng bu#n hiÄn nay c«a c#c thu#c #‹a.
C#c #Ÿi bi#u tham dÒ cu#c h#p n#y - hay c#n g#i }Ÿi h#i
L#c #‹a l#n th# nh#t - #€ #Ðéc b#u ch#n qua #Ÿi h#i nh{n
d{n. Duy nh#t bang Georgia khÃng c# #Ÿi bi#u t#i dÒ, song
tÉng sã 55 #Ÿi bi#u #€ #« l#n ## bo #m t†nh #a dŸng
quan #i#m, ##ng th#i c’ng #« nh# ## tÉ ch#c cu#c tranh
luÝn thÒc sÒ v# h#nh ##ng hiÄu qu. SÒ b#t ##ng # ki#n
trong c#c thu#c #‹a #€ g{y ra t…nh huãng ti#n tho#i lÐÍng
nan thÝt sÒ cho c#c #Ÿi bi#u. M#t m#t, h# s# phi th# hiÄn
sÒ nh#t tr† mŸnh m# ## thuy#t ph#c Ch†nh ph« Anh nhÐéng
b#, nhÐng m#t kh#c h# phi tr#nh ## l# b#t k# tÐ tÐÎng
c#p ti#n hay tinh th#n ##c lÝp vãn cŠ th# s# l#m nhÓng
ngÐ#i M# ch« trÐ#ng Ãn h#a h#n cm th#y lo sé.

M#t b#i di#n v#n thÝn tr#ng, k#m theo #Š l# m#t cam k#t
khÃng tu{n th« c#c #Ÿo luÝt cÐÍng b#c, #€ k#t thc b•ng
viÄc thÃng qua m#t loŸt ngh‹ quy#t kh”ng #‹nh ngÐ#i d{n
thu#c #‹a cŠ quy#n sãng, tÒ do v# sÎ hÓu, v# c#c c# quan
lÝp ph#p #‹a phÐ#ng cŠ quy#n gii quy#t t#t c m#i trÐ#ng
hép ##nh thu# v# ch†nh tr‹ n#i b#. Tuy nhiÁn, quy#t #‹nh
quan tr#ng nh#t c«a }Ÿi h#i l# viÄc th#nh lÝp "LiÁn hiÄp L#c
#‹a nh•m khÃi ph#c c#c biÄn ph#p t¿y chay thÐ#ng mŸi. }Ÿi
h#i c’ng x{y dÒng hÄ thãng c#c «y ban #i#u tra hi quan,
cÃng bã tÁn nhÓng l#i buÃn vi phŸm cam k#t, t‹ch thu h#ng
hŠa nhÝp kh¿u c«a h#, khuy#n kh†ch ti#t kiÄm, ph#t tri#n
kinh t# v# cÃng nghiÄp.

LiÁn hiÄp L#c #‹a ngay lÝp t#c #€ #m nhÝn vai tr# l€nh #Ÿo
Î c#c thu#c #‹a, khuy#n kh†ch c#c tÉ ch#c m#i Î #‹a phÐ#ng
xŠa b# nhÓng quy#n h#nh c«a ho#ng gia c#n sŠt lŸi. DÐ#i
sÒ ch#o l#i c«a nhÓng nh# l€nh #Ÿo «ng h# ##c lÝp, h# #€
tranh th« #Ðéc sÒ «ng h# khÃng ch¥ c«a nhÓng t#ng l#p
ngh#o h#n m# c nhÓng ngÐ#i thu#c t#ng l#p tr† th#c
(##c biÄt l# c#c luÝt sÐ), h#u h#t c#c ch« ##n #i#n Î thu#c
#‹a mi#n Nam v# m#t sã l#i buÃn. H# lÃi kƒo nhÓng ngÐ#i
c#n do dÒ tham gia phong tr#o d{n ty; tr#ng phŸt nhÓng k#
th #‹ch; b#t ##u t†ch l’y qu{n nhu ph¿m v# ##ng viÁn binh
s#; v# hÐ#ng dÐ luÝn thÉi b ﾏ ng lÁn ng#n l#a c#ch mŸng.

Nhi#u ngÐ#i tuy ph ﾁ n #ãi viÄc ngÐ#i Anh x{m phŸm c#c
quy#n c«a m…nh nhÐng lŸi «ng h# gi ﾁ i ph#p thÐ#ng thuy#t
v# th#a hiÄp. NhŠm n#y g#m c#c s# quan do nh# vua bÉ
nhiÄm, t†n ## Quaker v# t†n ## c#c gi#o ph#i ph ﾁ n #ãi s#
d#ng bŸo lÒc, nhi#u l#i buÃn (##c biÄt Î c#c thu#c #‹a mi#n
Trung), nhÓng nÃng d{n b#t m€n v# nhÓng cÐ d{n vng gi#p
ranh biÁn gi#i c#c thu#c #‹a mi#n Nam.

L# ra nh# vua #€ cŠ th# g{y dÒng #Ðéc liÁn minh v#i #Ãng
#o nhÓng ph#n t# Ãn h#a, ##ng th#i cng v#i nhÓng
nhÐéng b# #ng lc, c«ng cã #Ðéc v‹ th# c«a h# t#i m#c
##i qu{n c#ch mŸng s# khŠ cŠ th# #ãi phŠ v#i lÒc lÐéng th
#‹ch. NhÐng vua George #Ä Tam #€ khÃng cŠ # #‹nh nhÐéng
b#. Th#ng 9/1774, ph#t l# ##n th¥nh c#u c«a c#c t†n ##
Quaker Î Philadelphia g#i t#i, Ãng vi#t gi# #{y v#n #€ #Šng
thuy#n, c#c thu#c #‹a ho#c s# phi khu#t ph#c ho#c h# s#
chi#n th#ng. }#ng th#i n#y #€ cà lÝp phe Bo ho#ng #ang
r#t lo sé trÐ#c nhÓng di#n bi#n c«a c#c sÒ kiÄn di#n ra sau
khi ban h#nh c#c #Ÿo luÝt cÐÍng b#c.

CU#C C€CH M#NG B#T }#U

TÐ#ng Thomas Gage, m#t qu# t#c ngÐ#i Anh r#t tãt b#ng,
cŠ vé l# ngÐ#i #Ðéc sinh ra Î M#, #€ ch¥ huy m#t ##n v‹
##n tr Î Boston. }{y l# khu vÒc c#c hoŸt ##ng ch†nh tr‹ #€
g#n nhÐ thay th# v‹ tr† c«a thÐ#ng mŸi. NhiÄm v# ch†nh c«a
Gage Î c#c thu#c #‹a l# #¿y mŸnh viÄc thÒc thi c#c #Ÿo luÝt
cÐÍng b#c. Khi nhÝn #Ðéc tin ngÐ#i d{n Î thu#c #‹a
Massachusetts #ang thu gom thuãc sng v# binh kh† Î th#nh
phã Concord c#ch #Š 32 c{y sã, Gage li#n g#i m#t nhŠm
qu{n tinh nhuÄ #i t‹ch thu v’ kh†.

Sau m#t #Ám h#nh qu{n, ##i qu{n ngÐ#i Anh #€ t#i l#ng
Lexington ng#y 19/4/1775 v# nh…n th#y m#t nhŠm g#m 77
du k†ch #•ng #•ng s#t kh† - g#i nhÐ vÝy l# v… h# luÃn s#n
s#ng chi#n ##u ngay lÝp t#c - hiÄn ra trong l#p sÐ#ng m
ban mai. NhÓng du k†ch ch¥ cŠ # #‹nh phn #ãi b•ng c#ch
giÓ im l#ng, nhÐng thi#u t# hi qu{n John Pitcairn, ch¥ huy
nhŠm binh l†nh Anh #€ hƒt lÁn: "Gii t#n ngay, l’ bŸo loŸn
##ng nguy#n r«a! }# chŠ, ct!". }Ÿi y John Parker, ngÐ#i
ch¥ huy nhŠm du k†ch, ra lÄnh cho l†nh c«a Ãng khÃng #Ðéc
nÉ sng tr# phi h# b‹ b#n trÐ#c. Du k†ch ngÐ#i M# #ang rt
lui th… ai #Š #€ nÉ sng, ti#ng sng #€ khi#n qu{n Anh b#n
v#o du k†ch qu{n. Sau #Š l†nh Anh t#n cÃng b•ng lÐÍi lÁ v#
## lŸi trÁn b€i chi#n trÐ#ng t#m x#c ch#t v# 10 ngÐ#i b‹
thÐ#ng. Theo c#ch nŠi c«a nh# th# Ralph Waldo Emerson -
t#c gi nhÓng v#n th# v¾n thÐ#ng #Ðéc tr†ch d¾n th… #Š
l# ti#ng sng v#ng kh#p h#nh tinh.

Sau #Š qu{n Anh ti#p t#c ti#n v#o Concord. NgÐ#i M# #€

gi#u h#u h#t v’ kh†, nhÐng ph# b# t#t c nhÓng g… c#n sŠt
lŸi. Trong lc #Š, c#c lÒc lÐéng qu{n sÒ c«a M# Î nÃng thÃn
#€ #Ðéc #i#u ##ng ## qu#y rãi qu{n Anh trÁn #Ð#ng h#
rt v# Boston. TrÁn t#t c m#i n#o #Ð#ng, t# sau nhÓng
v#ch ##, tri#n ##i v# nhÓng ngÃi nh#, du k†ch qu{n t# t#t
c c#c trang trŸi v# ngÃi l#ng Î Middlesex #€ ch#a th”ng sng
v#o nhÓng chi#c #o kho#c m#u ## nhŸt c«a ##m binh l†nh
Anh. }#n khi ##i qu{n kiÄt s#c c«a Gage lÁ bÐ#c ##n Boston
th… h# #€ cŠ h#n 250 l†nh b‹ ch#t v# b‹ thÐ#ng. Ph†a qu{n
du k†ch cŠ 93 ngÐ#i hy sinh.

}Ÿi h#i L#c #‹a l#n th# hai #€ khai mŸc Î Philadelphia, bang
Pennsylvania, ng#y 10/5. }Ÿi h#i #€ b# phi#u quy#t #‹nh
tham chi#n, tuy#n m# du k†ch qu{n thu#c #‹a v#o lÒc lÐéng
qu{n ##i l#c #‹a. }Ÿi h#i #€ c# }Ÿi t# Geoge Washington Î
bang Virginia l#m TÉng TÐ lÄnh ng#y 15/6. Ch¥ trong hai
ng#y, qu{n M# #€ b‹ tÉn th#t n#ng n# v# ngÐ#i tŸi ##i
Bunker Î ngay ngoŸi th#nh Boston. }Ÿi h#i c’ng ra lÄnh cho
c#c ##i qu{n vi#n chinh M# h#nh qu{n lÁn ph†a B#c t#i
Canada trÐ#c ma thu. Sau khi chi#m #Ðéc Montreal h# #€
thua trong trÝn ##t k†ch ma #Ãng v#o Quebec v# cuãi cng
phi rt v# New York.

B#t ch#p xung ##t v’ trang #€ nÉ ra, m#t sã #Ÿi bi#u dÒ }Ÿi
h#i L#c #‹a v¾n phn #ãi # tÐÎng ly khai ho#n to#n kh#i
nÐ#c Anh. V#o th#ng 7, }Ÿi h#i thÃng qua L#i th¥nh c#u
C#nh #liu (Olive Branch Petiton), c#u xin nh# vua ng#n ch#n
m#i h#nh ##ng th #‹ch leo thang cho ##n khi #Ÿt #Ðéc
m#t th#a thuÝn n#o #Š. Vua George b#c b#; tr#i lŸi, ng#y
23/8/1775 lŸi tuyÁn bã c#c thu#c #‹a #ang g{y ra t…nh trŸng
nÉi loŸn.

NÐ#c Anh hy v#ng c#c thu#c #‹a mi#n Nam v¾n trung
th#nh, m#t ph#n l# v… h# phi dÒa v#o ch# ## nà lÄ.
Nhi#u ngÐ#i Î c#c thu#c #‹a mi#n Nam sé r•ng cu#c khÎi
ngh#a chãng lŸi m¾u quãc cŠ th# c’ng s# ch{m ng#i cho
m#t cu#c khÎi ngh#a c«a nà lÄ. Th#ng 11/1775, Dunmore,
Thãng s# bang Virginia, #€ cã léi d#ng nÈi lo sé #Š b•ng c#ch
trao tÒ do cho t#t c nhÓng nà lÄ s# chi#n ##u v… ngÐ#i
Anh. Tuy nhiÁn, tuyÁn bã c«a Dunmore khi#n cho nhi#u
ngÐ#i Virginia l# ra trÐ#c #{y v¾n l# b ﾁ o ho#ng th… nay lŸi
##ng v# ph†a qu{n nÉi loŸn.

Thãng s# bang B#c Carolina, Josiah Martin, c’ng kÁu g#i

ngÐ#i d{n B#c Carolina trung th#nh v#i nh# vua. Khi 1500
qu{n ##p lŸi l#i kÁu g#i c«a Martin th… h# li#n b‹ qu{n ##i
c#ch mŸng ##nh bŸi trÐ#c khi qu{n ##i Anh cŠ th# t#i c#u
gi ﾐ p.

T#u chi#n Anh ti#p t#c ti#n xuãng b# bi#n Charleston, bang
Nam Carolina v# n€ ph#o v#o th#nh phã v#o ##u th#ng
6/1776. NhÐng ngÐ#i d{n Nam Carolina #€ cŠ th#i gian chu¿n
b‹ v# h# #€ ##nh bÝt #Ðéc qu{n Anh kh#i khu vÒc #Š v#o
cuãi th#ng 6. Hai n#m sau, nhÓng chi#c t#u chi#n Anh v¾n
khÃng d#m quay trÎ lŸi.

L##NG TRI V# }#C L#P

Th#ng 1/1776, Thomas Paine, m#t l# thuy#t gia ch†nh tr‹ v#
nh# v#n c#p ti#n t# nÐ#c Anh ##n M# n#m 1774, #€ #n
h#nh cuãn s#ch d#y 50 trang mang tÒa ## "LÐ#ng tri".
Trong v#ng ba th#ng, 100.000 bn c«a cuãn s#ch n#y #€
b#n h#t. Paine #€ t#n cÃng tÐ tÐÎng qu{n ch« cha truy#n
con nãi. #ng nÁu r# m#t con ngÐ#i trung thÒc s# cŠ gi# tr‹
#ãi v#i x€ h#i nhi#u h#n t#t c phÐ#ng lÐu manh và lŸi np
bŠng tri#u #…nh #€ t#ng sãng trÁn c#i ##i n#y. #ng c’ng
#Ða ra nhÓng gii ph#p thay th# - ho#c l# ti#p t#c cam ch‹u
ci ##u trÐ#c tÁn vua t#n bŸo v# m#t ch†nh ph« m#c ruÈng,
ho#c l# tÒ do v# hŸnh phc v#i tÐ c#ch l# m#t n#n c#ng
h#a ##c lÝp, tÒ ch«. }Ðéc phÉ bi#n Î kh#p c#c thu#c #‹a,
"LÐ#ng tri" #€ ti#p thÁm s#c mŸnh cho quy#t t{m ly khai.

Tuy nhiÁn, nhiÄm v# kÁu g#i t#ng thu#c #‹a thÃng qua tuyÁn
ngÃn ch†nh th#c v¾n c#n #Š. Ng#y 7/6, Richard Henry Lee
ngÐ#i bang Virginia #€ tr…nh b#y m#t ngh‹ quy#t tŸi }Ÿi h#i
L#c #‹a l#n th# hai, tuyÁn bã r•ng nhÓng thu#c #‹a hép
nh#t n#y #Ðéc, v# cŠ quy#n phi #Ðéc trÎ th#nh nhÓng
quãc gia tÒ do v# ##c lÝp... Ngay lÝp t#c m#t «y ban n#m
ngÐ#i do Thomas Jefferson ngÐ#i bang Virginia ##ng ##u #€
#Ðéc ph{n cÃng nhiÄm v# soŸn tho m#t tuyÁn ngÃn ## b#
phi#u thÃng qua.

Ph#n l#n t#c ph¿m TuyÁn ngÃn }#c lÝp #Ðéc thÃng qua
ng#y 4/7/1776 c«a Jefferson khÃng ch¥ tuyÁn bã sÒ ra ##i
c«a m#t quãc gia m#i m# c#n tr…nh b#y m#t tri#t l# v# tÒ
do c«a con ngÐ#i. }{y ch†nh l# ##ng lÒc thc #¿y sÒ ph#t
tri#n trÁn to#n th# gi#i. M#c d bn TuyÁn ngÃn }#c lÝp #€
ti#p thu tri#t l# khai s#ng c«a phong tr#o Khai s#ng Î Anh v#
Ph#p song m#t v#n kiÄn quan tr#ng c’ng cŠ m#t nh hÐÎng
##c biÄt to l#n: ChuyÁn luÝn th# hai v# ch†nh ph« c«a John
Locke. John Locke #€ ti#p thu nhÓng kh#i niÄm v# quy#n vãn
#€ cŠ t# l{u c«a ngÐ#i Anh v# phÉ bi#n chng th#nh quy#n
tÒ nhiÁn c«a to#n nh{n loŸi. }oŸn mÎ ##u c«a bn TuyÁn
ngÃn }#c lÝp #€ nh#c lŸi kh# Ð#c x€ h#i c«a Locke v# cai
tr‹:

Chng tÃi kh”ng #‹nh m#t ch{n l# hi#n nhiÁn r•ng m#i
ngÐ#i sinh ra ##u b…nh #”ng, r•ng tŸo hŠa #€ ban cho h#
nhÓng quy#n t#t y#u v# b#t kh x{m phŸm, trong #Š cŠ
quy#n sãng, quy#n #Ðéc tÒ do v# mÐu c#u hŸnh phc. R•ng
## #m bo cho nhÓng quy#n n#y, c#c ch†nh ph« #Ðéc lÝp
ra trong nh{n d{n v# cŠ #Ðéc nhÓng quy#n lÒc ch†nh ##ng
trÁn c# sÎ sÒ nh#t tr† c«a nh{n d{n, r•ng b#t c# khi n#o m#t
th# ch# ch†nh quy#n n#o #Š ph# vÍ nhÓng m#c tiÁu n#y,
th… nh{n d{n cŠ quy#n thay #Éi ho#c loŸi b# ch†nh quy#n
#Š v# lÝp nÁn m#t ch†nh quy#n m#i, ##t trÁn n#n t ﾁ ng
nhÓng nguyÁn t#c c’ng nhÐ tÉ ch#c thÒc thi quy#n h#nh
theo m#t th# ch# sao cho cŠ hiÄu qu ﾁ tãt nh#t #ãi v#i an
ninh v# hŸnh ph ﾐ c c«a h#.

Jefferson #€ trÒc ti#p liÁn hÄ nhÓng nguyÁn l# c«a Locke v#i

t…nh h…nh Î c#c thu#c #‹a. }#u tranh gi#nh ##c lÝp cho
nÐ#c M# l# ##u tranh ## x{y dÒng m#t ch†nh ph« theo sÒ
ch#p thuÝn c«a nh{n d{n thay th# cho m#t ch†nh ph« c«a
m#t Ãng vua #€ cng v#i m#t sã th# lÒc kh#c bu#c chng ta
phi tu{n theo quy#n t#i ph#n xa lŸ v#i hi#n ph#p c«a chng
ta v# khÃng #Ðéc luÝt ph#p c«a chng ta cÃng nhÝn.... Ch¥
cŠ m#t ch†nh ph« dÒa trÁn sÒ t#n th#nh c«a d{n chng m#i
cŠ th# bo vÄ #Ðéc m#i quy#n tÒ nhiÁn - quy#n #Ðéc sãng,
quy#n tÒ do v# mÐu c#u hŸnh phc. NhÐ vÝy, tranh ##u v…
n#n ##c lÝp c«a nÐ#c M# l# tranh ##u v… quy#n tÒ nhiÁn
c«a mÈi con ngÐ#i.

NH#NG TH#T B#I V# NH#NG TH#NG L#I

M#c d ngÐ#i M# #€ l{m v#o tho#i tr#o nghiÁm tr#ng trong
nhi#u th#ng sau khi tuyÁn bã ##c lÝp, song t†nh b#n b¥ v#
l#ng kiÁn tr… c«a h# cuãi cng #€ #Ðéc ##n ##p. Th#ng
8/1776, trong trÝn chi#n Long Island tŸi New York, Washington
trÎ nÁn khŠ cŠ th# tr# vÓng, v# v… vÝy Ãng #€ cng binh l†nh
rt lui r#t khƒo lƒo trÁn nhÓng con thuy#n nh# t# Brooklyn
##n b# bi#n Manhattan. TÐ#ng Anh William Howe #€ hai l#n
ch#n ch# v# ## m#c qu{n M# b# chŸy. Tuy nhiÁn cho ##n
th#ng 11, Howe #€ chi#m #Ðéc Ph#o ##i Washington trÁn
#o Manhattan. Th#nh phã New York #€ n•m trong t#m ki#m
so#t c«a qu{n Anh cho t#i khi chi#n tranh k#t thc.

Th#ng 12 n#m #Š, c#c lÒc lÐéng c«a Washington #€ g#n

nhÐ tan r€ v… khÃng cŠ viÄn binh v# c#u tré nhÐ #€ h#a
h#n. M#t l#n nÓa, Howe lŸi b# qua c# h#i ##nh bŸi ho#n
to#n qu{n M# v#i quy#t #‹nh ch# ##n tÝn ma xu{n m#i
ti#p t#c chi#n ##u. }ng ng#y Gi#ng sinh 25/12/1776,
Washington #€ vÐét sÃng Delaware ph†a b#c Trenton, bang
New Jersey. T# m# s#ng ng#y 26/12, c#c chi#n binh c«a Ãng
b#t ng# t#n cÃng ##n v‹ ##n tr c«a qu{n Anh Î #Š, b#t
sãng h#n 900 t binh. M#t tu#n sau, ng#y 3/1/1777,
Washington t#n cÃng qu{n Anh Î Princeton, chi#m lŸi h#u h#t
l€nh thÉ m# qu{n Anh #€ ch†nh th#c chi#m #Šng. NhÓng
th#ng léi Î Trenton v# Princeton #€ l#y lŸi tinh th#n ph#n
ch#n c«a qu{n M#.

Tuy nhiÁn, ##n th#ng 9/1777, Howe #€ ##nh bŸi qu{n M#

tŸi Brandywine Î bang Pennsylvania, chi#m Philadelphia v#
bu#c }Ÿi h#i L#c #‹a phi b# chŸy. Washington #€ phi tri
qua m#t ma #Ãng lŸnh c#t da c#t th‹t n#m 1777-1778 Î
Thung l’ng Forge, bang Pennsylvania, thi#u thÒc ph¿m, qu#n
#o v# qu{n d#ng. NÃng d{n v# l#i buÃn #€ #Éi h#ng l#y ##
l#y v#ng v# bŸc t# ngÐ#i Anh ch# khÃng l#y loŸi ti#n gi#y
khÃng ##ng tin cÝy do }Ÿi h#i L#c #‹a v# c#c bang ph#t
h#nh.

Thung l’ng Forge l# #i#m tho#i tr#o t#i tÄ nh#t #ãi v#i qu{n
##i l#c #‹a c«a Washington, nhÐng Î nhi#u n#i kh#c trong
n#m 1777 #€ xu#t hiÄn m#t bÐ#c ngo#t c«a cu#c chi#n.
TÐ#ng Anh John Burgoyne, chuy#n qu{n t# Canada sang ph†a
Nam, #€ {m mÐu chi#m New York v# New England qua h#
Champlain v# sÃng Hudson. ThÝt khÃng may, Ãng cŠ qu#
nhi#u ## qu{n trang n#ng n# ##n nÈi khÃng th# vÐét qua
#Ðéc vng ##m l#y v# r#ng rÝm. Ng#y 6/8, tŸi Oriskany,
bang New York, m#t nhŠm Bo ho#ng v# thÉ d{n da ## dÐ#i
sÒ ch¥ huy c«a Burgoyne #€ ##ng ## v#i lÒc lÐéng c#
##ng c«a M# #ang t…m c#ch ng#n ch#n bÐ#c ti#n c«a h#.
M#t v#i ng#y sau tŸi Bennington, bang Vermont, ng#y c#ng
nhi#u binh l†nh c«a Burgoyne khi #i t…m ## qu{n nhu thi#t
y#u #€ b‹ c#c chi#n binh M# #¿y li.

Chuy#n sang ph†a T{y lÐu vÒc sÃng Hudson, ##i qu{n c«a
Burgoyne #€ ti#n v#o Albany. NhÓng chi#n binh M# #€ mai
ph#c s#n. DÐ#i sÒ ch¥ huy c«a Benedict Arnold - ngÐ#i sau
n#y #€ phn b#i qu{n M# Î West Point, bang New York - c#c
chi#n binh M# #€ hai l#n #¿y li bÐ#c ti#n c«a qu{n Anh. L#n
n#y b‹ tÉn th#t n#ng n#, Burgoyne phi rt v# Saratoga, New
York n#i lÒc lÐéng hng hÝu h#n nhi#u c«a M# dÐ#i sÒ ch¥
huy c«a TÐ#ng Horatio Gates #€ bao v{y qu{n Anh. Ng#y
17/10/1777, Burgoyne #€ ##u h#ng to#n b# - bao g#m s#u
v‹ tÐ#ng, 300 s# quan v# 5.500 l†nh.

LI#N MINH PH€P-M#

# Ph#p, tinh th#n «ng h# sÒ nghiÄp c#ch mŸng c«a ngÐ#i
M# ng#y c#ng d{ng cao: bn th{n gi#i tr† th#c Ph#p #ang
khu#y ##ng phong tr#o chãng ch# ## phong ki#n v# ##c
quy#n trong x€ h#i. Tuy nhiÁn, nh# vua lŸi «ng h# c#c thu#c
#‹a v… l# do #‹a ch†nh tr‹ h#n l# v… l# do hÄ tÐ tÐÎng.
Ch†nh ph« Ph#p #€ r#t muãn tr th Anh ngay sau khi h# b‹
bŸi trÝn n#m 1763. }# nÁu cao ng#n c# c#ch mŸng M#,
Benjamin Franklin #€ #Ðéc c# sang Paris n#m 1776. SÒ
thÃng minh, t#i tr† v# am hi#u c«a Ãng #€ khi#n sÒ hiÄn
diÄn c«a ph#i #o#n do Benjamin d¾n ##u th#nh sÒ kiÄn
##ng ch # Î th« #à c«a Ph#p, ##ng th#i nhÓng ph¿m ch#t
#y #€ #Šng vai tr# quan tr#ng trong viÄc tranh th« sÒ «ng
h# c«a Ph#p.

Ph#p b#t ##u viÄn tré cho c#c thu#c #‹a t# th#ng 5/1776
b•ng c#ch c# 14 t#u chÎ c#c qu{n nhu ph¿m sang M#. TrÁn
thÒc t#, h#u h#t sã thuãc sng do qu{n ##i M# s# d#ng cŠ
ngu#n gãc t# Ph#p. Sau th#t bŸi c«a qu{n Anh Î Saratoga,
Ph#p #€ th#y cŠ c# h#i l#m suy y#u k# th truy#n ki#p v#
l#y lŸi th# c{n b•ng lÒc lÐéng vãn #€ b‹ m#t #i trong cu#c
Chi#n tranh By n#m (hay c#n g#i cu#c Chi#n tranh Ph#p
v# ngÐ#i da ##). Ng#y 6/2/1778, M# v# Ph#p #€ k# HiÄp
Ð#c Th{n thiÄn v# ThÐ#ng mŸi, trong #Š Ph#p cÃng nhÝn v#
d#nh nhÓng Ðu #€i thÐ#ng mŸi cho M#. Hai nÐ#c c’ng k#
HiÄp Ð#c LiÁn minh, quy #‹nh r•ng n#u Ph#p tham chi#n
th… khÃng nÐ#c n#o #Ðéc hŸ v’ kh† ch#ng n#o t#t c c#c
thu#c #‹a M# v¾n chÐa gi#nh ##c lÝp, r•ng khÃng nÐ#c
n#o #Ðéc k# k#t h#a Ð#c v#i Anh n#u khÃng cŠ sÒ ch#p
thuÝn c«a nÐ#c kia, v# r•ng mÈi nÐ#c phi bo #m t#i sn
c«a ph†a bÁn kia Î M#. T†nh ##n n#m 1949 th… #{y l# hiÄp
Ð#c ph#ng th« song phÐ#ng duy nh#t m# Hép ch«ng quãc
Hoa K# ho#c c#c thu#c #‹a trÐ#c #Š #€ t#ng k# k#t.

LiÁn minh Ph#p - M# ch”ng bao l{u sau #€ mÎ r#ng cu#c

xung ##t. Th#ng 6/1778, t#u chi#n Anh #€ b#n v#o t#u c«a
Ph#p v# hai quãc gia #€ giao chi#n. N#m 1779, do hy v#ng
gi#nh lŸi #Ðéc nhÓng ph#n l€nh thÉ b‹ nÐ#c Anh chi#m
trong cu#c Chi#n tranh By n#m, T{y Ban Nha #€ b#t ##u
tham gia v# ##ng v# ph†a Ph#p trong cu#c xung ##t. Tuy
nhiÁn, T{y Ban Nha lŸi khÃng l# ##ng minh c«a M#. N#m
1780, Anh tuyÁn chi#n v#i H# Lan v… #€ ti#p t#c buÃn b#n
v#i M#. SÒ g#n k#t giÓa c#c cÐ#ng quãc ch{u #u m# ##ng
##u l# nÐ#c Ph#p #€ trÎ th#nh mãi #e d#a nguy hi#m v#i
nÐ#c Anh h#n nhi#u so v#i hi#m h#a t# c#c thu#c #‹a
riÁng r# Î M#.

QU#N ANH NAM TI#N

Sau khi ngÐ#i Ph#p #€ can dÒ, qu{n Anh li#n t#ng cÐ#ng
nhÓng nÈ lÒc c«a h# Î c#c thu#c #‹a mi#n Nam bÎi h# v¾n
tin r•ng ph#n l#n d{n mi#n Nam l# nhÓng ngÐ#i Bo ho#ng.
M#t cu#c ti#n cÃng #€ di#n ra v#o cuãi n#m 1778, b#t ##u
b•ng viÄc chi#m giÓ Savannah, bang Georgia. Ch”ng bao l{u
sau, b# binh v# hi qu{n Anh cng ti#n v# Charleston, bang
Nam Carolina, hi cng ch†nh Î mi#n Nam. H# c’ng t…m c#ch
d#n c#c lÒc lÐéng c«a M# trÁn b#n #o Charleston. Ng#y
12/5/1780, TÐ#ng Benjamin Lincoln #€ d{ng n#p to#n b#
th#nh phã cng 5.000 binh s#. }{y l# th#t bŸi l#n nh#t c«a
qu{n M# trong chi#n tranh.

NhÐng t…nh th# b‹ #o ngÐéc nhÐ vÝy ch¥ kh†ch lÄ tinh
th#n nhÓng phi#n qu{n m# thÃi. Binh l†nh Nam Carolina #€
b#t ##u s#c sŸo kh#p vng nÃng thÃn v# t#n cÃng c#c
#Ð#ng ti#p viÄn c«a qu{n Anh. Trong th#ng 7, TÐ#ng M#
Horatio Gates - trÐ#c #{y #€ t#ng tÝp hép lÒc lÐéng dÒ b‹
g#m d{n qu{n chÐa #Ðéc hu#n luyÄn - #€ ti#n qu{n t#i
Camden, bang Nam Carolina ## #ãi phŠ v#i lÒc lÐéng c«a
Anh do TÐ#ng Charles Cornwallis ch¥ huy. Tuy nhiÁn, nhÓng
binh s# chÐa t#ng #Ðéc hu#n luyÄn #€ hong sé v# b# chŸy
khi phi #ãi m#t v#i l†nh ch†nh quy c«a Anh. Binh l†nh c«a
Cornwallis #€ chŸm tr#n v#i qu{n M# nhi#u l#n nÓa, nhÐng
trÝn ##nh quan tr#ng nh#t #€ di#n ra Î Cowpens, bang Nam
Carolina ##u n#m 1781. Ch†nh tŸi #{y, qu{n M# #€ chi#n
th#ng thÝt v# vang trÐ#c qu{n ##i Anh. Sau cu#c truy #uÉi
##n kiÄt s#c nhÐng khÃng cŠ k#t qu qua bang Nam
Carolina, Cornwallis #€ hŸ quy#t t{m chi#m b•ng #Ðéc bang
Virginia.

TH#NG L#I V# N#N }#C L#P

Th#ng 7/1780, vua Ph#p Louis XVI #€ c# t#i M# ##i qu{n
vi#n chinh g#m 6.000 ngÐ#i dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a B# tÐ#c
Jean de Rochambeau. Ngo#i ra, hŸm ##i Ph#p #€ qu#y rãi
viÄc vÝn ti bi#n c«a Anh v# ng#n cn viÄc chi viÄn v# c#c
ngu#n cung c#p c«a qu{n ##i Anh Î bang Virginia. LÒc lÐéng
b# binh v# hi qu{n c«a Ph#p v# M# v#i tÉng sã 18.000
ngÐ#i cŠ s#c mŸnh ngang b•ng v#i binh lÒc c«a Cornwallis
trong suãt ma h# v# ##u ma thu. Cuãi cng, ng#y 19/9/1781,
sau khi b‹ m#c b¾y Î Yorktown g#n c#a bi#n V‹nh
Chesapeake, Cornwallis #€ phi d{ng n#p to#n b# ##i qu{n
g#m 8.000 l†nh Anh.
M#c d th#t bŸi c«a Cornwallis #€ khÃng ch#m d#t chi#n
tranh ngay lÝp t#c - cu#c chi#n tranh c#n kƒo d#i dai d”ng
thÁm g#n hai n#m nÓa - song t{n ch†nh ph« c«a Anh #€
quy#t #‹nh h#a ##m Î Paris ##u n#m 1782. }Ÿi #iÄn c«a
ph†a M# l# Benjamin Franklin, John Adams v# John Jay. Ng#y
15/4/1783, }Ÿi h#i L#c #‹a #€ thÃng qua hiÄp Ð#c cuãi cng.
H#a Ð#c Paris #Ðéc k# ng#y 3/9 #€ th#a nhÝn n#n ##c lÝp,
tÒ do v# ch« quy#n c«a 13 thu#c #‹a c’, nay l# c#c ti#u
bang. Hép ch«ng quãc Hoa K# m#i ra ##i cŠ biÁn gi#i kƒo d#i
v# ph†a T{y ##n tÝn lÐu vÒc sÃng Mississippi, v# ph†a B#c
##n tÝn Canada v# v# ph†a Nam ##n tÝn Florida - vng ##t
#€ #Ðéc tr lŸi cho T{y Ban Nha. C#c thu#c #‹a c#n non n#t
m# Richard Henry Lee t#ng nŠi t#i h#n by n#m trÐ#c cuãi
cng #€ trÎ th#nh c#c ti#u bang tÒ do v# ##c lÝp. Song
nhiÄm v# g#n k#t c#c ti#u bang th#nh m#t d{n t#c v¾n
c#n #Š.

T#M QUAN TR"NG C–A CU#C C€CH M#NG

M#
C#ch mŸng M# cŠ # ngh#a quan tr#ng khÃng ch¥ bŠ h#p
trong phŸm vi biÁn gi#i l#c #‹a B#c M#. Cu#c c#ch mŸng #€
thu ht sÒ ch # c«a ch†nh gi#i kh#p ch{u #u. NhÓng nh{n
vÝt tr# danh theo ch« ngh#a l# tÐÎng nhÐ Thaddeus
Kosciusko, Friedrich von Steuben, v# Marquis de Lafayette #€
cng nhau kh”ng #‹nh tÐ tÐÎng tÒ do m# h# hy v#ng s# #Ðéc
lan t#a t#i c#c quãc gia c«a h#. Th#nh cÃng c«a cu#c c#ch
mŸng #€ tŸo chÈ dÒa vÓng ch#c cho kh#i niÄm quy#n tÒ
nhiÁn kh#p th# gi#i phÐ#ng T{y v# c#ng th# hiÄn r# h#n
nhÓng l#i phÁ ph#n c«a nhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a duy l#
trong th#i k# Khai s#ng v# mà h…nh cÉ #i#n dÒa trÁn ch#
## qu{n ch« cha truy#n con nãi v# gi#o h#i. TrÁn thÒc t#,
C#ch mŸng M# l# ph#t sng b#o hiÄu cu#c C#ch mŸng
Ph#p, nhÐng lŸi khÃng cŠ t†nh ch#t bŸo lÒc v# bŸo loŸn nhÐ
cu#c C#ch mŸng Ph#p bÎi l# nŠ di#n ra Î m#t x€ h#i vãn #€
r#t tÒ do.

NhÓng tÐ tÐÎng c#ch mŸng #€ #Ðéc th# hiÄn r# r#ng nh#t

qua chi#n th#ng #p #o c«a tri#t thuy#t kh# Ð#c x€ h#i
/quy#n tÒ nhiÁn c«a John Locke. Di#n ra thÝt #ng lc, t†nh
ch#t c«a cu#c c#ch mŸng n#y c#n b#c b# thÝt nhanh chŠng
t#m quan tr#ng c«a #Ÿo Tin L#nh ph#i Can-vanh b#t m€n.
T# nhÓng ngÐ#i h#nh hÐ#ng ##n nhÓng t†n ## Thanh gi#o
##u «ng h# nhÓng l# tÐÎng c«a kh# Ð#c x€ h#i v# c#ng
##ng tÒ tr‹. NhÓng h#c gi «ng h# tri#t thuy#t c«a John
Locke v# gi#i t#ng lÓ Tin L#nh ##u l# lÒc lÐéng cÉ xy
nhÓng tÐ tÐÎng tÒ do ch« ngh#a vãn #€ r#t ph#t tri#n Î c#c
thu#c #‹a B#c M# thu#c Anh.

C#c h#c gi c’ng lÝp luÝn r•ng tÐ tÐÎng c#ng h#a c’ng #€
gŠp ph#n l#m nÁn cu#c c#ch mŸng n#y. H# cho r•ng tÐ
tÐÎng c#ng h#a khÃng ph« nhÝn sÒ t#n tŸi c«a quy#n tÒ
nhiÁn m# ##t nhÓng quy#n n#y dÐ#i ni#m tin cho r•ng c#n
phi cŠ m#t nh# nÐ#c c#ng h#a tÒ do ## duy tr… tr#ch
nhiÄm c#ng ##ng v# dung dÐÍng t†nh ch#t tÒ ##o thi trong
c#c nh# l€nh #Ÿo c«a h#. Tr#i lŸi, viÄc ## cao quy#n c#
nh{n, thÝm ch† c mÐu c#u hŸnh phc c# nh{n, dÐ#ng nhÐ
l# qu# †ch kû. CŠ m#t th#i tÐ tÐÎng c#ng h#a #€ #e d#a gŸt
b# c#c quy#n tÒ nhiÁn v#i tÐ c#ch l# ch« ## l#n c«a cu#c
c#ch mŸng. Tuy vÝy, h#u h#t c#c s# gia ng#y nay lŸi th#a
nhÝn sÒ kh#c biÄt nhÐ vÝy #€ b‹ ## cao qu# m#c. H#u h#t
m#i c# nh{n ##u ngh# nhÐ vÝy trong th# kû XVIII v# th#y
r•ng hai tÐ tÐÎng kh#c nhau n#y c’ng ch¥ nhÐ hai m#t c«a
m#t ##ng xu tr† tuÄ m# thÃi.

C#ch mŸng thÐ#ng g#n li#n v#i nhÓng #o l#n v# bŸo lÒc
trong x€ h#i trÁn quy mà l#n. N#u theo nhÓng tiÁu ch† nhÐ
vÝy th… C#ch mŸng M# tÐ#ng #ãi Ãn h#a. Khong 100.000
nh{n vÝt bo ho#ng #€ r#i b# Hép ch«ng quãc m#i #Ðéc
th#nh lÝp. V#i ng#n ngÐ#i thu#c gi#i tinh ty trÐ#c #{y #€
b‹ t‹ch thu t#i sn v# tr#c xu#t. Nhi#u ngÐ#i kh#c l# d{n
thÐ#ng trung th#nh v#i nh# vua. Ph#n l#n trong sã h# #€
lÐu vong m#t c#ch tÒ nguyÄn. Cu#c c#ch mŸng khÃng mÎ ra
v# thc #¿y tÒ do nhi#u h#n Î m#t x€ h#i vãn #€ tÒ do. #
bang New York v# hai bang Carolina, b#t ##ng sn l#n c«a
nhÓng k# bo ho#ng #€ b‹ chia cho nÃng d{n ngh#o. NhÓng
gi thuy#t c«a tÐ tÐÎng tÒ do #€ trÎ th#nh chu¿n mÒc ch†nh
thãng trong v#n hŠa ch†nh tr‹ M# - cho d l# th# hiÄn Î viÄc
b€i b# gi#o h#i Anh, nguyÁn t#c b#u ch#n gi#i ch#c h#nh
ph#p c«a ti#u bang v# quãc gia, hay viÄc phÉ bi#n r#ng r€i
tÐ tÐÎng tÒ do c# nh{n. Song c# c#u x€ h#i h#u nhÐ khÃng
thay #Éi. Cho d cŠ c#ch mŸng hay khÃng th… h#u h#t ngÐ#i
d{n v¾n #Ðéc #ﾁ m b ﾁ o an to#n trong cu#c sãng, quy#n tÒ
do v# sÎ hÓu c«a riÁng h#.

ChÐ#ng 4: X#Y D#NG M#T CH#NH PH–

QU#C GIA
"MÈi ngÐ#i d{n thÐ#ng, v# t#t c ﾁ m#i ngÐ#i trÁn tr#i
##t n#y, ##u cŠ quy#n tÒ tr‹".

Thomas Jefferson, 1790 - NgÐ#i soŸn th ﾁ o B ﾁ n TuyÁn ngÃn }

#c lÝp

HI#N PH€P C–A C€C TI#U BANG

h#nh cÃng c«a cu#c c#ch mŸng #€ #em lŸi cho ngÐ#i
T M# c# h#i x{y dÒng khung ph#p l# cho nhÓng l# tÐÎng
c«a h# nhÐ #€ #Ðéc tr…nh b#y trong bn TuyÁn ngÃn }
#c lÝp, ##ng th#i kh#c ph#c m#i nÈi oan }#c thÃng qua c#c
bn hi#n ph#p c«a ti#u bang. Ng#y 10/5/1776, }Ÿi h#i L#c
#‹a #€ thÃng qua m#t ngh‹ quy#t kÁu g#i c#c thu#c #‹a
th#nh lÝp c#c ch†nh ph« m#i #m bo tãt nh#t viÄc mÐu
c#u hŸnh phc v# an to#n cho t#t c m#i c# tri. M#t sã
ch†nh ph« #€ l#m #Ðéc nhÐ vÝy, v# trong v#ng m#t n#m
sau khi TuyÁn ngÃn }#c lÝp ra ##i, t#t c ngoŸi tr# ba ti#u
bang, #€ soŸn tho xong hi#n ph#p.

C#c bn hi#n ph#p m#i #€ th# hiÄn nh hÐÎng c«a c#c tÐ
tÐÎng d{n ch«. KhÃng cŠ bn hi#n ph#p n#o #oŸn tuyÄt thÃ
bŸo v#i qu# kh# c v… t#t c c#c bn hi#n ph#p #Š ##u
#Ðéc x{y dÒng trÁn m#t n#n tng vÓng ch#c c«a nhÓng tri
nghiÄm qua th#i k# thu#c #‹a v# thÒc ti#n cu#c sãng Î nÐ#c
Anh. NhÐng mÈi bn hi#n ph#p ##u #Ðéc thÉi thÁm lu#ng
sinh kh† m#i c«a tinh th#n ch« ngh#a c#ng h#a - m#t l#
tÐÎng vãn t# l{u #€ #Ðéc c#c tri#t gia th#i k# Khai s#ng ca
ngéi.

Theo l# tÒ nhiÁn, m#c tiÁu ##u tiÁn c«a nhÓng ngÐ#i khÎi
tho nhÓng bn hi#n ph#p bang l# bo vÄ nhÓng quy#n t#t
y#u bÎi viÄc vi phŸm nhÓng quy#n #Š l# nguyÁn nh{n khi#n
c#c thu#c #‹a c’ #oŸt tuyÄt v#i nÐ#c Anh. NhÐ vÝy, mÈi bn
hi#n ph#p ##u b#t ##u b•ng m#t tuyÁn ngÃn v# quy#n.
Bn hi#n ph#p c«a bang Virginia vãn #Ðéc coi l# m¾u mÒc
cho t#t c c#c bang kh#c bao g#m bn tuyÁn ngÃn v# c#c
nguyÁn t#c nhÐ ch« quy#n nh{n d{n, giÓ ch#c lu{n phiÁn, tÒ
do b#u c# v# x#c #‹nh nhÓng quy#n tÒ do c#n bn: bo
l€nh cŠ m#c ## v# tr#ng phŸt mang t†nh nh{n #Ÿo, x# #n
nhanh thÃng qua b#i th¿m #o#n, tÒ do b#o ch† v# tÒ do t†n
ngÐÍng, v# quy#n c«a #a sã #Ðéc ci c#ch hay thay #Éi
ch†nh ph«.

C#c bang kh#c #€ mÎ r#ng danh m#c c#c quy#n tÒ do ##

bÉ sung thÁm quy#n tÒ do ngÃn luÝn, h#i h#p v# th¥nh
nguyÄn. C#c b ﾁ n hi#n ph#p c«a h# thÐ#ng cŠ nhÓng quy
#‹nh nhÐ quy#n #Ðéc mang v’ kh†, quy#n b ﾁ o h# nh{n
th{n, quy#n b#t kh ﾁ x{m phŸm n#i cÐ tr ﾐ v# b…nh #”ng
trÐ#c ph#p luÝt. Tuy nhiÁn, t#t c ﾁ c#c b ﾁ n hi#n ph#p ##u
b#y t# sÒ trung th#nh v#i mà h…nh tam quy#n ph{n lÝp -
h#nh ph#p, lÝp ph#p v# tÐ ph#p - mÈi c# quan ##u #Ðéc
hai c# quan c#n lŸi ki#m so#t v# c{n b•ng.

Hi#n ph#p bang Pennsylvania l# c#p ti#n nh#t. # ti#u bang

n#y, c#c nghÄ nh{n Philadelphia, t†n ## Tin L#nh ##n t#
B#c Ai-len sinh sãng Î biÁn gi#i v# c#c ch« trang trŸi nŠi ti#ng
}#c #€ n#m vai tr# ki#m so#t. H#i ##ng lÝp ph#p #‹a
phÐ#ng thÃng qua hi#n ph#p cho phƒp m#i ngÐ#i #Šng thu#
l# nam gi#i v# c#c con trai c«a m…nh cŠ quy#n b#u c#; yÁu
c#u c#c ch#c v# phi #Ðéc #m nhiÄm theo ch# ## lu{n
phiÁn (khÃng ai cŠ th# #Ðéc l#m #Ÿi diÄn qu# bãn n#m
trong mÈi nhiÄm k# by n#m) v# x{y dÒng c# quan lÝp ph#p
##n nh#t.

C#c bn hi#n ph#p bang cŠ m#t sã hŸn ch# r# r#ng, ##c
biÄt n#u xƒt theo tiÁu ch† hiÄn nay. C#c hi#n ph#p #Ðéc khÎi
tho ## #m bo cho m#i ngÐ#i nhÓng quy#n tÒ nhiÁn c«a
h# nhÐng lŸi khÃng bo vÄ #Ðéc cho t#t c m#i ngÐ#i
quy#n tÒ nhiÁn c#n bn nh#t - b…nh #”ng. C#c thu#c #‹a Î
ph†a nam bang Pennsylvania #€ tÐ#c #i c«a nhÓng ngÐ#i
d{n nà lÄ c#c quy#n t#t y#u v#i tÐ c#ch l# nhÓng con
ngÐ#i. Ph# nÓ khÃng cŠ c#c quy#n ch†nh tr‹. KhÃng bang
n#o #i xa t#i m#c cho phƒp quy#n phÉ thÃng ##u phi#u cho
t#t c ﾁ nam gi#i. ThÝm ch† ngay c ﾁ Î nhÓng bang cho phƒp t#t
c ﾁ nhÓng ngÐ#i #Šng thu# #Ðéc #i b#u c# (ngo#i bang
Pennsylvania c#n cŠ c#c bang Delaware, B#c Carolina v#
Georgia), th… nhÓng ngÐ#i giÓ ch#c v# trong ch†nh quy#n
b#t bu#c ph ﾁ i cŠ m#t lÐéng t#i s ﾁ n nh#t #‹nh.

C€C }I#U KHO#N C"A LI#N BANG

TrÝn chi#n v#i nÐ#c Anh #€ l#m #Ðéc nhi#u #i#u khi#n
th#i ## c«a thu#c #‹a thay #Éi. C#c h#i ##ng lÝp ph#p #‹a
phÐ#ng #€ b#c b# K# hoŸch LiÁn minh Albany v#o n#m
1754, kiÁn quy#t khÃng trao quy#n tÒ tr‹, d l# nh# nh#t, cho
b#t c# ai kh#c, k# c nhÓng ngÐ#i m# ch†nh h# #€ b#u ra.
NhÐng trong suãt qu# tr…nh di#n ra c#ch mŸng, sÒ tÐ#ng
tré l¾n nhau #€ ch#ng minh cŠ hiÄu qu, ##ng th#i nÈi lo sé
v# viÄc loŸi b# quy#n lÒc c# nh{n #€ gim #i r#t nhi#u.

N#m 1776, John Dickinson #€ soŸn tho NhÓng #i#u khon

c«a LiÁn bang v# LiÁn minh v#nh c#u. Ÿi h#i L#c #‹a #€
thÃng qua c#c #i#u khon n#y v#o th#ng 11/1777. Ngay sau
khi #Ðéc t#t c c#c bang phÁ chu¿n, c#c #i#u khon trÁn #€
cŠ hiÄu lÒc v#o n#m 1781. Do th# hiÄn t†nh ch#t r#t mong
manh c«a tÐ tÐÎng lÝp quãc m#i c#n chÝp chÓng, c#c #i#u
khon n#y #€ quy #‹nh th#nh lÝp m#t liÁn minh r#t l#ng
l#o. Ch†nh ph« quãc gia khÃng cŠ quy#n #p thu# quan, #i#u
ti#t thÐ#ng mŸi v# ##nh thu#. }#ng th#i, ch†nh quy#n liÁn
bang ki#m so#t r#t †t v# quan hÄ quãc t#: m#t sã c#c bang
#€ b#t ##u ##m ph#n v#i nÐ#c ngo#i. Ch†n bang #€ tÉ
ch#c qu{n ##i riÁng, v# m#t sã #€ cŠ hi qu{n riÁng. Do
thi#u m#t ##ng ti#n chung thãng nh#t nÁn trong l#nh vÒc
thÐ#ng mŸi, quãc gia m#i phi s# d#ng k#t hép #« loŸi ti#n
xu v# ti#n gi#y ph#c tŸp do ch†nh h# v# c#c ti#u bang ph#t
h#nh. Tuy vÝy, t#t c c#c ##ng ti#n ##u nhanh chŠng m#t
gi#.

NhÓng khŠ kh#n kinh t# sau chi#n tranh #€ giŠng lÁn nhÓng
h#i chuÃng ##i thay #Éi. Cu#c chi#n k#t thc #€ ## lŸi hÝu
qu nghiÁm tr#ng #ãi v#i c#c l#i buÃn trÐ#c #{y #€ tham
gia cung c#p cho qu{n ##i Î c hai phe v# gi# #{y, h# #€
m#t #i nhÓng léi th# cŠ #Ðéc t# viÄc tham gia v#o hÄ thãng
mÝu d‹ch nÐ#c Anh. C#c ti#u bang Ðu tiÁn cho h#ng hŠa M#
trong c#c ch†nh s#ch thu# quan, nhÐng c#c bi#u thu# quan
lŸi khÃng nh#t qu#n. Ch†nh #i#u #Š #€ thÃi thc c#n phi
cŠ m#t ch†nh ph« trung Ð#ng mŸnh h#n ## thÒc thi m#t
ch†nh s#ch thãng nh#t.

CŠ l# c#c ch« trŸi b‹ thiÄt th#i nhi#u nh#t do nhÓng khŠ

kh#n kinh t# sau cu#c c#ch mŸng. Ngu#n cung c#p nÃng sn
#€ vÐét c#u. T…nh trŸng b#t Én tÝp trung ch« y#u Î nhÓng
ch« trŸi #ang m#c né. H# mong muãn cŠ nhÓng biÄn ph#p
mŸnh ## tr#nh viÄc t‹ch thu t#i sn ho#c tãng giam v… m#c
né. C#c t#a #n nhÝn #Ðéc qu# nhi#u ##n kiÄn ##i né. Suãt
ma h# n#m 1786, c#c h#i ngh‹ c«a t#a th‹ ch†nh v# c#c
cu#c h#p khÃng ch†nh th#c Î m#t sã bang #€ yÁu c#u ci
c#ch trong c#c c# quan h#nh ch†nh bang.

Ma thu n#m #Š, nhÓng ##m #Ãng l#n x#n g#m c#c ch« trŸi
Î bang Massachusetts dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a cÒu #Ÿi y Daniel
Shays #€ b#t ##u dng v’ lÒc ng#n cn khÃng cho c#c t#a
#n gii quy#t c#c v# kiÄn v# né do ch« né khÎi xÐ#ng, ##ng
th#i tr… ho€n cu#c b#u c# Î ti#u bang s#p ##n. Th#ng
1/1787, m#t ##i qu{n r#ch rÐ#i g#m 1.200 ch« trŸi #€ ti#n
v# kho v’ kh† c«a LiÁn bang Î Springfield. Qu{n nÉi dÝy #Ðéc
trang b‹ b•ng ph#n l#n c#c thanh gÈ #Šng thng rÐéu v# c{y
x¥a r#m #€ b‹ m#t lÒc lÐéng nh# d{n qu{n bang #¿y lui.
TÐ#ng Benjamin Lincoln sau #Š #€ ##n cng lÒc lÐéng t#ng
viÄn t# Boston v# ##nh tan t#c nhÓng ngÐ#i c#n lŸi #i theo
Shays, ch†nh Ãng cÒu #Ÿi y n#y #€ chŸy tho#t v# Vermont.
Ch†nh ph« #€ b#t 14 ngÐ#i nÉi loŸn v# x# t# h…nh, nhÐng
cuãi cng #€ tha bÉng cho m#t sã v# th nhÓng ngÐ#i kh#c
sau m#t th#i hŸn t ng#n ng«i. Sau khi ##nh bŸi qu{n nÉi
loŸn, m#t c# quan lÝp ph#p m#i #Ðéc b#u m# ph#n l#n sã
ngÐ#i «ng h# nhÓng ngÐ#i nÉi loŸn v# #€ ch#p nhÝn m#t sã
yÁu c#u gim nh# né cho h#.

V#N }# M# R#NG L#NH TH#

Cng v#i sÒ k#t thc c«a cu#c c#ch mŸng, Hép ch«ng quãc
Hoa K# lŸi phi #ãi m#t v#i v#n ## mi#n T{y v¾n chÐa
#Ðéc gii quy#t - v#n ## mÎ r#ng l€nh thÉ v#i nhÓng m#t
ph#c tŸp v# ##t #ai, buÃn b#n lÃng th, ngÐ#i da ##, khu
#‹nh cÐ v# ch†nh quy#n #‹a phÐ#ng. B‹ quy#n r’ bÎi ##t #ai
và cng m#u mÍ m#i #Ðéc ph#t hiÄn, nhÓng ngÐ#i tiÁn
phong #€ vÐét qua d€y ni Appalachian v# ti#n t#i xa h#n
nÓa. Cho ##n n#m 1775, nhÓng tri#n ##i xa xÃi n•m ri r#c
d#c theo nhÓng tuy#n #Ð#ng sÃng cŠ ##n h#ng ch#c ngh…
n ngÐ#i #‹nh cÐ. B‹ chia c#ch bÎi nhÓng d€y ni v# h#ng
tr#m c{y sã xa nhÓng trung t{m quy#n lÒc ch†nh tr‹ Î mi#n }
Ãng, cÐ d{n Î #Š #€ th#nh lÝp c#c ch†nh quy#n c«a riÁng
m…nh. CÐ d{n t# t#t c c#c bang vng Tidewater #€ d#n v#
c#c thung l’ng sÃng m#u mÍ cŠ nhÓng tho nguyÁn bao la
n•m s{u trong l#c #‹a. T#i n#m 1790, d{n sã c«a vng
Appalachian #€ lÁn t#i h#n 120.000 ngÐ#i.

TrÐ#c chi#n tranh, m#t sã thu#c #‹a #€ #Ða ra nhÓng tuyÁn

bã kh”ng #‹nh ph#n ##t sÎ hÓu c«a h# thÝt l#n v# nhi#u khi
ch#ng chƒo vÐét kh#i d€y Appalachian. }ãi v#i nhÓng ngÐ#i
khÃng cŠ nhÓng yÁu s#ch nhÐ th# th… chi#n léi ph¿m v#
l€nh thÉ gi#u cŠ n#y dÐ#ng nhÐ #Ðéc chia ph#n khÃng cÃng
b•ng. }#ng v# ph†a nhÓng ngÐ#i #Š, bang Maryland #€ #Ða
ra m#t quy#t ngh‹ kh”ng #‹nh c#c vng ##t mi#n T{y phi
#Ðéc coi l# t#i sn chung do }Ÿi h#i L#c #‹a ph{n chia th#nh
nhÓng ch†nh quy#n tÒ do v# ##c lÝp. # tÐÎng n#y khÃng
#Ðéc #Šn nhÝn m#t c#ch h# hÎi. Tuy vÝy, v#o n#m 1780
bang New York #€ tiÁn phong b•ng c#ch nhÐ#ng lŸi t#t c
ph#n ##t m# h# kh”ng #‹nh thu#c quy#n sÎ hÓu. N#m 1784
bang Virginia vãn n#m giÓ nhÓng quy#n sÎ hÓu l#n nh#t #€
t# b# to#n b# ##t #ai Î ph†a b#c sÃng Ohio. C#c bang kh#c
c’ng #€ nhÐéng lŸi nhÓng vng ##t h# kh”ng #‹nh thu#c
quy#n sÎ hÓu. }Ÿi h#i cŠ th# s# th#a hÐÎng quy#n sÎ hÓu t#t
c m#i ##t #ai Î ph†a b#c sÃng Ohio v# ph†a T{y d€y ni
Allegheny. ViÄc sÎ hÓu chung h#ng triÄu hƒc - ta ##t chung
nhÐ vÝy l# m#t b•ng ch#ng hi#n nhiÁn nh#t v# t†nh ch#t
quãc gia v# t†nh thãng nh#t, v# #i#u #Š #€ #em lŸi n#i
dung nh#t #‹nh cho tÐ tÐÎng thãng nh#t v# hép nh#t th#nh
quãc gia, ##ng th#i nhÓng ph#n l€nh thÉ r#ng l#n n#y c’ng
l# m#t khŠ kh#n ##i h#i phi #Ðéc gii quy#t.

}Ÿi h#i LiÁn bang #€ x{y dÒng m#t hÄ thãng tÒ tr‹ hŸn ch#
cho vng l€nh thÉ T{y B#c m#i #Š. S#c lÄnh T{y B#c n#m
1787 #€ quy #‹nh v# b# m#y tÉ ch#c m#i n#y. Lc ##u,
#{y #Ðéc coi l# m#t quÝn v#i ngÐ#i ##ng ##u l# thãng s#
cng c#c th¿m ph#n do }Ÿi h#i bÉ nhiÄm. Khi l€nh thÉ n#y cŠ
##n 5.000 cÐ d{n nam gi#i tÒ do n•m trong ## tuÉi b#u c#
th… s# #Ðéc cŠ quy#n lÝp Quãc h#i lÐÍng viÄn, v# ch†nh khu
vÒc n#y s# tÒ b#u ra HŸ viÄn. Ngo#i ra, khu vÒc n#y c#n
#Ðéc c# m#t #Ÿi bi#u khÃng cŠ quy#n b# phi#u t#i }Ÿi h#i.
C# khi n#o m#t trong sã c#c bang cŠ t#i 60.000 cÐ d{n tÒ do
th… s# #Ðéc gia nhÝp LiÁn bang cŠ v‹ th# b…nh #”ng v#i
c#c bang s#ng lÝp trÁn m#i phÐ#ng diÄn. S#c lÄnh c’ng #ﾁ m
b ﾁ o c#c quy#n d{n sÒ v# c#c quy#n tÒ do, khuy#n kh†ch
gi#o d#c v# nghiÁm c#m ch# ## nà lÄ hay c#c th#c nà lÄ
cÐÍng b#c kh#c.

Ch†nh s#ch m#i #€ b#c b# quan niÄm vãn cŠ t# l{u ##i cho
r•ng c#c thu#c #‹a t#n tŸi v… léi †ch c«a m¾u quãc v# lÄ
thu#c v# ch†nh tr‹, cŠ #‹a v‹ th#p kƒm v# x€ h#i. Tr#i lŸi,
ch†nh s#ch m#i ## ra nguyÁn t#c c#c thu#c #‹a (l€nh thÉ)
l# ph#n mÎ r#ng c«a quãc gia v# #Ðéc phƒp - khÃng phi l#
##c quy#n v# ch¥ l# quy#n - #Ðéc hÐÎng t#t c m#i léi †ch
c«a b…nh #”ng.

H#I NGHŽ L#P HI#N

}#n th#i #i#m S#c lÄnh T{y B#c #Ðéc ban h#nh, c#c nh#
l€nh #Ÿo M# v¾n #ang trong qu# tr…nh soŸn tho bn hi#n
ph#p m#i, mŸnh m# h#n ## thay th# cho c#c #i#u khon
LiÁn bang. George Washington, tÉng cÃng tr…nh sÐ trong qu#
tr…nh #Š, #€ mà t r#t ch†nh x#c r•ng c#c ti#u bang hép lŸi
v#i nhau ch¥ b•ng séi d{y c#t. NhÓng tranh ch#p giÓa bang
Maryland v# bang Virginia v# tuy#n #Ð#ng th«y trÁn sÃng
Potomac #€ d¾n t#i viÄc tÉ ch#c h#i ngh‹ #Ÿi bi#u c«a n#m
ti#u bang tŸi Annapolis, bang Maryland n#m 1786. M#t trong
sã c#c #Ÿi bi#u l# Alexander Hamilton #€ thuy#t ph#c c#c
##ng nghiÄp c«a Ãng r•ng thÐ#ng mŸi cŠ quan hÄ mÝt thi#t
v#i c#c v#n ## kinh t# v# ch†nh tr‹. Do vÝy, #i#u c#n l#m
l# phi cŠ m#t tÐ duy m#i c#n bn v# LiÁn bang.

H#i ngh‹ Annapolis #€ ra l#i kÁu g#i t#t c c#c ti#u bang c#
#Ÿi diÄn t#i dÒ }Ÿi h#i s# #Ðéc tÉ ch#c v#o ma xu{n n#m
sau tŸi Philadelphia. Ÿi h#i L#c #‹a lc ##u ph¾n n# trÐ#c
bÐ#c #i t#o bŸo n#y, nhÐng sau #Š #€ ch#p thuÝn khi
George Washington «ng h# phÐ#ng #n n#y v# #Ðéc c# l#m
#Ÿi bi#u. Trong suãt ma thu v# ma #Ãng n#m sau, c#c cu#c
b#u c# #€ #Ðéc tÉ ch#c Î t#t c c#c bang, tr# bang Rhode
Island.

Th#ng 5/1787 #€ di#n ra m#t cu#c h#p quan tr#ng c«a

nhÓng ngÐ#i xu#t chng tŸi }Ÿi h#i LiÁn bang. C#c c# quan
lÝp ph#p bang #€ c# c#c nh# l€nh #Ÿo d#y dŸn kinh nghiÄm
t# ch†nh quy#n thu#c #‹a v# bang, }Ÿi h#i L#c #‹a, qu{n
##i v# tÃn gi#o. George Washington vãn #Ðéc coi l# cÃng
d{n xu#t s#c c«a ##t nÐ#c v… t†nh liÁm ch†nh v# t#i thao
lÐéc c«a Ãng trong th#i c#ch mŸng #€ #Ðéc ch#n l#m ch«
t‹ch.

Trong sã c#c th#nh viÁn t†ch cÒc nh#t cŠ hai ngÐ#i ##n t#
bang Pennsylvania: Gouverneur Morris - ngÐ#i #€ th#y c#n
phi cŠ m#t ch†nh quy#n liÁn bang, v# James Wilson - ngÐ#i
#€ lao ##ng khÃng mÄt m#i v… tÐ tÐÎng quãc gia. Bang
Pennsylvania c’ng #€ b#u Benjamin Franklin khi Ãng s#p k#t
thc sÒ nghiÄp phi thÐ#ng ph#ng sÒ nh{n d{n v# #Ÿt nhÓng
th#nh tÒu khoa h#c rÒc rÍ. T# bang Virginia c#n cŠ James
Madison, m#t ch†nh kh#ch tr# tuÉi cŠ suy ngh# thÒc t#, m#t
ngÐ#i am tÐ#ng ch†nh tr‹ v# l‹ch s#. Theo l#i c«a m#t ngÐ#i
##ng sÒ th… xƒt t# gŠc ## siÁng n#ng v# ##u Šc thÒc t#
th…... #{y l# m#t ngÐ#i am hi#u tÐ#ng tÝn nh#t v# b#t k#
m#t #i#m tranh luÝn n#o. Madison #Ðéc cÃng nhÝn l# cha
## c«a Hi#n ph#p.

Bang Masachusetts c# hai #Ÿi diÄn t#i l# Rufus King v#

Elbridge Gerry, nhÓng thanh niÁn ##y n#ng lÒc v# kinh
nghiÄm. Roger Sherman, t# anh thé #Šng gi#y trÎ th#nh th¿m
ph#n, l# m#t trong sã c#c #Ÿi bi#u c«a bang Connecticut. }Ÿi
diÄn cho bang New York cŠ Alexander Hamilton, ngÐ#i #€ ##
xu#t tÉ ch#c h#i ngh‹. V#ng m#t tŸi h#i ngh‹ cŠ Thomas
Jefferson - khi #Š Ãng l# cÃng s# #Ÿi diÄn cho Hoa K# tŸi
Ph#p, v# John Adams - #ang n#m giÓ ch#c v# nhÐ Jefferson Î
nÐ#c Anh. Trong sã 55 #Ÿi bi#u th… thanh niÁn chi#m #a sã
v#i ## tuÉi trung b…nh l# 42.

}Ÿi h#i L#c #‹a #€ «y quy#n cho H#i ngh‹ tho c#c #i#u s#a
#Éi nhÓng }i#u khon LiÁn bang, nhÐng, nhÐ Madison #€
vi#t sau n#y, c#c #Ÿi bi#u v#i ni#m tin mŸnh m# v#o ##t
nÐ#c c«a h# #€ g#c c#c #i#u khon sang m#t bÁn v# tÝp
trung x{y dÒng m#t h…nh th#c ch†nh quy#n ho#n to#n m#i.

H# #€ nhÝn th#y #i#u và cng c#n thi#t l# h#i h#a hai c#p
ch†nh quy#n kh#c nhau - ch†nh quy#n #‹a phÐ#ng hiÄn cŠ
c«a 13 bang b#n ##c lÝp, v# ch†nh quy#n trung Ð#ng. H#
#€ thÃng qua nguyÁn t#c kh”ng #‹nh t#t c m#i ch#c n#ng
v# quy#n lÒc c«a ch†nh ph« thãng nh#t - ho#n to#n m#i v#
mang t†nh cÎi mÎ - phi #Ðéc x#c #‹nh v# cÃng khai c¿n thÝn
trong khi t#t c nhÓng ch#c n#ng v# c#c quy#n lÒc kh#c
c#n phi #Ðéc hi#u l# thu#c v# c#c bang. NhÐng do hi#u r#
ch†nh ph« trung Ð#ng c#n ph ﾁ i cŠ quy#n lÒc thÒc t# nÁn
c#c #Ÿi bi#u c’ng nh#t tr† l# ch†nh ph« #Š ph ﾁ i #Ðéc trao
quy#n - #ﾐ c ti#n, qu ﾁ n l# thÐ#ng mŸi, tuyÁn bã chi#n tranh
v# thi#t lÝp h#a b…nh c ﾏ ng nhÓng quy#n kh#c.

TRANH LU#N V# TH‘A HI#P

C#c ch†nh kh#ch nh…n xa trÃng r#ng c«a th# kû XVIII t#ng
nhŠm h#p Î Philadelphia l# nhÓng ngÐ#i trung th#nh v#i
kh#i niÄm c{n b•ng quy#n lÒc trong ch†nh tr‹ c«a
Montesquieu. NguyÁn t#c n#y #€ #Ðéc c«ng cã thÁm nh#
thÒc ti#n di#n ra Î th#i k# thu#c #‹a v# qua nhÓng t#c ph¿m
c«a John Locke #€ trÎ nÁn quen thu#c #ãi v#i h#u h#t c#c
#Ÿi bi#u dÒ h#i ngh‹. NhÓng nh hÐÎng nhÐ vÝy #€ c«ng cã
ni#m tin vÓng ch#c r•ng c#n phi thi#t lÝp ba nh#nh ch†nh
quy#n ngang b•ng v# tÐ#ng hÈ l¾n nhau. C#c quy#n lÝp
ph#p, h#nh ph#p v# tÐ ph#p phi #Ðéc c{n b•ng m#t c#ch
h#i h#a sao cho khÃng m#t c# quan n#o lŸi cŠ th# gi#nh
#Ðéc th# #p #o. C#c #Ÿi bi#u c’ng nh#t tr† c# quan lÝp
ph#p, tÐ#ng tÒ nhÐ c#c c# quan lÝp ph#p thu#c #‹a v#
Ngh‹ viÄn Anh, phi l# lÐÍng viÄn.

Trong h#i ngh‹ #€ cŠ sÒ nh#t tr† cao v# nhÓng #i#m n#y.

NhÐng c’ng cŠ nhÓng # ki#n kh#c nhau ny sinh. C#c #Ÿi
bi#u c«a c#c bang nh#, nhÐ New Jersey ch”ng hŸn, #€ phn
#ãi nhÓng #i#u thay #Éi cŠ th# s# l#m gim nh hÐÎng c«a
h# trong ch†nh ph« trung Ð#ng n#u dÒa theo quy mà d{n sã
ch# khÃng dÒa v#o v‹ th# b…nh #”ng c«a ti#u bang nhÐ #€
#Ðéc quy #‹nh trong c#c #i#u khon c«a LiÁn bang.
M#t kh#c, #Ÿi diÄn c«a nhÓng bang l#n nhÐ Virginia lŸi lÝp
luÝn «ng h# cho quy#n #Ÿi diÄn theo tû lÄ. C#c cu#c tranh
c€i n#y cŠ nguy c# kƒo d#i b#t tÝn cho ##n khi Roger
Sherman #Ða ra c#c luÝn c# «ng h# quy#n #Ÿi diÄn theo tû
lÄ d{n sã c«a c#c bang trong m#t viÄn c«a Quãc h#i - HŸ viÄn
- v# quy#n #Ÿi diÄn b•ng nhau Î viÄn kia - ThÐéng viÄn.

ViÄc tÝp hép nhÓng bang l#n #p #o bang nh# sau #Š #€ tan
r€. NhÐng h#u nhÐ b#t k# v#n ## k# ti#p n#o c’ng ##u
l#m ny sinh nhÓng chia r# m#i, ch¥ cŠ th# #Ðéc gii quy#t
thÃng qua th#a hiÄp. }Ÿi diÄn mi#n B#c muãn sã nà lÄ #Ðéc
thãng kÁ ## t†nh m#c thu# #Šng gŠp c«a mÈi bang, nhÐng
con sã n#y khÃng quy#t #‹nh sã gh# m#t ti#u bang s# cŠ
trong HŸ viÄn. Theo m#t th#a hiÄp #Ÿt #Ðéc m# h#u nhÐ
khÃng cŠ b#t ##ng quan #i#m th… sã th#nh viÁn trong HŸ
ngh‹ viÄn s# #Ðéc ph{n chia theo sã d{n tÒ do c#ng v#i ba
ph#n n#m sã nà lÄ.

M#t sã th#nh viÁn nhÐ Sherman v# Elbridge Gerry v¾n c#n

khãn khÉ v… cu#c nÉi loŸn c«a Shays. H# lo sé qu ﾁ ng #Ÿi
qu#n ch ﾐ ng thi#u sÒ khÃn ngoan c#n thi#t ## tÒ tr‹, v… vÝy
h# khÃng muãn b#t c# nh#nh n#o trong ch†nh quy#n liÁn
bang #Ðéc nh{n d{n b#u trÒc ti#p. NhÓng ngÐ#i kh#c lŸi
cho r•ng ch†nh quy#n liÁn bang c#n phi dÒa v#o qu#n
chng c#ng r#ng r€i c#ng tãt. M#t sã #Ÿi bi#u mong muãn
loŸi tr# vng mi#n T{y #ang ng#y c#ng l#n mŸnh khÃng
#Ðéc trÎ th#nh ti#u bang; nhÓng v‹ kh#c th… bo vÄ nguyÁn
t#c b…nh #”ng #Ðéc x#c lÝp trong S#c lÄnh T{y B#c n#m
1787.

KhÃng cŠ sÒ kh#c biÄt nghiÁm tr#ng v# nhÓng v#n ## kinh

t# quãc gia nhÐ ti#n gi#y, c#c #Ÿo luÝt liÁn quan t#i nhÓng
ngh#a v# hép ##ng, ho#c vai tr# c«a ph# nÓ vãn b‹ loŸi tr#
ra ngo#i ch†nh tr‹. NhÐng #€ xu#t hiÄn nhu c#u c{n b•ng
nhÓng léi †ch kinh t# c«a c#c t#ng l#p; gii quy#t nhÓng
cu#c tranh luÝn v# quy#n hŸn, nhiÄm k# v# lÒa ch#n ngÐ#i
##ng ##u c# quan h#nh ph#p; v# gii quy#t nhÓng v#n ##
liÁn quan t#i nhiÄm k# c«a th¿m ph#n v# c#c loŸi h…nh t#a
#n c#n #Ðéc th#nh lÝp.
L#m viÄc suãt trong ma h# nŠng b#c Î Philadelphia, cuãi cng
H#i ngh‹ #€ #Ÿt #Ðéc dÒ tho tr…nh b#y ng#n g#n viÄc tÉ
ch#c m#t ch†nh ph« tinh vi nh#t t# trÐ#c t#i nay - m#t
ch†nh ph« cŠ quy#n tuyÄt #ãi trong phŸm vi #€ #Ðéc x#c
#‹nh v# hŸn ch# r# r#ng. Ch†nh ph« liÁn bang cŠ to#n
quy#n ##nh thu#, vay ti#n, lÝp c#c s#c thu# thãng nh#t v#
thu# gi#n thu, #ﾐ c ti#n, x#c #‹nh c#c ##n v‹ tr#ng lÐéng
v# #o lÐ#ng, c#p b•ng s#ng ch# ph#t minh v# ch#ng nhÝn
b ﾁ n quy#n, thi#t lÝp c#c bÐu #iÄn v# x{y dÒng c#c #Ð#ng
bÐu #iÄn. Ch†nh ph« liÁn bang c’ng cŠ quy#n tuy#n m# v#
duy tr… qu{n ##i v# h ﾁ i qu{n, qu ﾁ n l# c#c cÃng viÄc liÁn
quan t#i ngÐ#i da ##, thÒc hiÄn ch†nh s#ch #ãi ngoŸi v#
ti#n h#nh chi#n tranh. Ch†nh ph« liÁn bang s# thÃng qua c#c
#Ÿo luÝt nhÝp t‹ch cho ngÐ#i nÐ#c ngo#i v# qu ﾁ n l# ##t
cÃng, v# cho phƒp c#c ti#u bang m#i gia nhÝp trÁn c# sÎ b…
nh #”ng tuyÄt #ãi v#i c#c ti#u bang c’. Quy#n thÃng qua
to#n b# #Ÿo luÝt th†ch hép v# c#n thi#t ## thÒc thi nhÓng
quy#n lÒc #€ #Ðéc x#c #‹nh r# r#ng #Ðéc trao cho Ch†nh
ph« LiÁn bang ## cŠ th# ##p #ng nhÓng nhu c#u v# ##i
h#i c«a c#c th# hÄ mai sau v# c«a m#t ch†nh th# #€ #Ðéc
mÎ r#ng ##ng k#.

NguyÁn t#c tam quy#n ph{n lÝp #€ #Ðéc th† #i#m Î h#u h#t
hi#n ph#p c«a c#c ti#u bang v# #€ ch#ng t# cŠ hiÄu qu.
V… l# #Š, H#i ngh‹ #€ lÝp ra hÄ thãng ch†nh quy#n v#i ba
nh#nh riÁng biÄt - lÝp ph#p, h#nh ph#p v# tÐ ph#p - mÈi
nh#nh ##u #Ðéc hai nh#nh c#n lŸi ki#m so#t. Ch†nh v… vÝy
c#c dÒ luÝt c«a Quãc h#i s# khÃng trÎ th#nh luÝt cho ##n khi
#Ðéc tÉng thãng phÁ chu¿n. TÉng thãng c’ng phi tr…nh t#t
c nhÓng ## c# v#o v‹ tr† quan tr#ng v# t#t c nhÓng hiÄp
Ð#c do Ãng k# k#t ## ThÐéng viÄn thÃng qua. }#n lÐét m…
nh, tÉng thãng cŠ th# b‹ bu#c t#i hay b€i ch#c theo quy#t
#‹nh c«a Quãc h#i. C# quan tÐ ph#p phi xƒt x# t#t c m#i
trÐ#ng hép ny sinh theo quy #‹nh c«a luÝt ph#p v# Hi#n
ph#p liÁn bang. TrÁn thÒc t# c#c t#a #n #Ðéc trao quy#n
di#n gii c luÝt c# sÎ v# luÝt th#nh v#n. NhÐng c#c th#nh
viÁn c«a c# quan tÐ ph#p do tÉng thãng ## c# v# #Ðéc
ThÐéng viÄn cÃng nhÝn c’ng cŠ th# b‹ Quãc h#i ph# tru#t.

}# bo vÄ cho hi#n ph#p tr#nh b‹ thay #Éi v#i v€, #i#u V #€
quy #‹nh nhÓng }i#u bÉ sung s#a #Éi Hi#n ph#p phi #Ðéc
## ngh‹ ho#c bÎi hai ph#n ba Î c hai viÄn c«a Quãc h#i,
ho#c bÎi hai ph#n ba sã bang tham dÒ h#i ngh‹. C#c ## xu#t
phi #Ðéc phÁ chu¿n bÎi m#t trong hai phÐ#ng ph#p: ho#c
do c#c c# quan lÝp ph#p c«a ba ph#n tÐ c#c bang ho#c do
h#i ngh‹ Î ba ph#n tÐ c#c bang v# Quãc h#i ## ngh‹ c#ch
th#c #Ðéc #p d#ng.

Cuãi cng h#i ngh‹ #€ phi ##ng trÐ#c m#t v#n ## quan
tr#ng nh#t: c#c quy#n lÒc #Ðéc trao cho ch†nh ph« m#i phi
#Ðéc thi h#nh nhÐ th# n#o? Theo c#c #i#u khon liÁn bang
trÐ#c #{y, trÁn l# thuy#t, ch†nh quy#n liÁn bang #€ n#m
nhÓng quy#n lÒc quan tr#ng, song trÁn thÒc t# nhÓng quy#n
lÒc n#y #€ và gi# tr‹ v… c#c bang khÃng h# quan t{m ##n
nhÓng quy#n lÒc #y. VÝy phi l#m g… ## c#u v€n ch†nh
ph« m#i tr#nh kh#i sã phÝn nhÐ th#?

Ngay t# lc ##u, h#u h#t c#c #Ÿi bi#u #€ nh#t tr† v#i c{u
tr l#i duy nh#t - s# d#ng v’ lÒc. NhÐng h# #€ mau chŠng
nhÝn th#y r•ng viÄc s# d#ng v’ lÒc #ãi v#i c#c bang s# ph#
hoŸi liÁn minh. NgÐ#i ta #€ quy#t #‹nh ch†nh ph« khÃng ch¥
#Ÿo c#c bang m# ch¥ #‹nh hÐ#ng cho d{n chng Î c#c bang,
v# nÁn ban h#nh luÝt ## qun l# to#n b# c#c cÃng d{n c«a
##t nÐ#c. H#i ngh‹ #€ thÃng qua hai l#i tuyÁn bã ng#n g#n
nhÐng r#t quan tr#ng v# l# v#n ## ch« #Ÿo c«a Hi#n ph#p:

Quãc h#i cŠ quy#n... ban h#nh t#t c c#c #Ÿo luÝt c#n
thi#t v# th†ch hép ## thÒc thi... Quy#n lÒc quy #‹nh trong
Hi#n ph#p n#y #Ðéc trao cho Ch†nh ph« c«a Hép ch«ng quãc
Hoa K# (}i#u I, Khon 7).

Hi#n ph#p n#y, c#c #Ÿo luÝt c«a Hoa K# #Ðéc ban h#nh
theo Hi#n ph#p n#y, m#i }i#u Ð#c #€ ho#c s# #Ðéc k# k#t
dÐ#i th¿m quy#n c«a Hoa K# s# l# luÝt tãi cao c«a quãc gia.
Quan t#a Î c#c bang ##u phi tu{n theo nhÓng luÝt n#y;
b#t c# m#t #i#u g… trong Hi#n ph#p ho#c luÝt c«a c#c
bang m# tr#i ngÐéc v#i Hi#n ph#p LiÁn bang ##u khÃng cŠ
gi# tr‹. (}i#u VI)

Do #Š c#c b# luÝt c«a Hép ch«ng quãc cŠ kh ﾁ n#ng thÒc thi

tŸi c#c t#a #n quãc gia thÃng qua c#c th¿m ph#n v# c ﾁ nh
s#t trÐÎng, c’ng nhÐ trong c#c t#a #n bang thÃng qua c#c
th¿m ph#n bang v# c#c quan ch#c thÒc thi luÝt ph#p bang.

Cu#c tranh luÝn c#n ti#p t#c cho t#i tÝn ng#y nay v# nhÓng
##ng c# thÃi thc nhÓng ngÐ#i vi#t Hi#n ph#p. N#m 1913,
nh# s# h#c Charles Beard, trong cuãn Gii th†ch Hi#n ph#p
t# gŠc ## kinh t#, #€ lÝp luÝn r•ng nhÓng ngÐ#i cha lÝp
quãc #Ÿi diÄn cho léi †ch c«a t#ng l#p tÐ bn thÐ#ng mŸi
#ang ng#y c#ng l#n mŸnh v# ##i h#i c#n phi cŠ m#t
ch†nh ph« trung Ð#ng hng mŸnh. #ng cho r•ng r#t nhi#u
ngÐ#i trong sã h# cŠ th# #€ #Ðéc thÃi thc bÎi h# n#m giÓ
qu# nhi#u tr#i phi#u #€ b‹ m#t gi# c«a ch†nh ph«. Tuy
nhiÁn, ch†nh James Madison, ngÐ#i soŸn tho ch†nh c«a hi#n
ph#p lŸi khÃng cŠ tr#i phi#u v# ch¥ l# m#t ch« ##n #i#n Î
bang Virginia. Tr#i lŸi, nhÓng ngÐ#i phn #ãi Hi#n ph#p lŸi sÎ
hÓu m#t lÐéng l#n ch#ng kho#n v# tr#i phi#u. NhÐ vÝy,
khÃng ch¥ cŠ léi †ch kinh t# #€ nh hÐÎng ##n di#n ti#n c«a
cu#c tranh luÝn m# c nhÓng léi †ch c«a c#c ti#u bang, t#ng
l#p d{n cÐ v# # th#c hÄ c’ng #€ chi phãi. Nh{n tã khÃng kƒm
ph#n quan tr#ng ch†nh l# ch« ngh#a l# tÐÎng h•n s{u trong
nhÓng ngÐ#i tho hi#n ph#p. L# sn ph¿m c«a phong tr#o
Khai s#ng, nhÓng ngÐ#i cha lÝp quãc #€ x{y dÒng m#t ch†nh
quy#n m# h# tin r•ng s# thc #¿y tÒ do c# nh{n v# bn
t†nh thiÄn c«a con ngÐ#i. NhÓng l# tÐÎng th# hiÄn trong bn
Hi#n ph#p M# l# m#t th#nh tã quan tr#ng tŸo nÁn bn s#c
d{n t#c M#.

PH# CHU#N V# TUY#N NG#N NH#N

QUY#N
Ng#y 17/9/1787, sau 16 tu#n c{n nh#c c¿n thÝn, bn hi#n
ph#p ho#n thiÄn #€ #Ðéc 39 trong sã 42 #Ÿi bi#u cŠ m#t k#
k#t. Franklin ch¥ v#o h…nh n#a m#t tr#i v# b•ng m#u v#ng
chŠi Î sau chi#c gh# tÒa c«a Washington v# nŠi:

Suãt nhÓng ng#y di#n ra H#i ngh‹, tÃi #€ thÐ#ng xuyÁn...

nh…n v#o chi#c gh# (kia) ph†a sau lÐng tÉng thãng m#
khÃng th# ph{n #‹nh #Ðéc #Š l# m#t tr#i #ang m#c hay
#ang l#n; nhÐng gi# #{y cuãi cng th… tÃi thÒc sÒ hŸnh
phc bi#t r•ng #Š l# v#ng m#t tr#i lc b…nh minh ch#
khÃng phi lc ho#ng hÃn.
H#i ngh‹ #€ k#t thc, c#c th#nh viÁn tn ra qu#n rÐéu
th#nh phã, cng #n v# chia tay nhau thÝt ch{n th#nh, #m #p.
Tuy nhiÁn, m#t n#i dung quan tr#ng trong ##u tranh x{y
dÒng m#t liÁn minh ho#n ho h#n v¾n ##t ra ph†a trÐ#c.
V¾n c#n phi cŠ sÒ ch#p thuÝn c«a c#c h#i ##ng lÝp ph#p
d{n b#u Î c#c ti#u bang trÐ#c khi v#n kiÄn hi#n ph#p cŠ th#
cŠ hiÄu lÒc.

H#i ngh‹ #€ quy#t #‹nh r•ng hi#n ph#p s# cŠ hiÄu lÒc ngay
sau khi h#i ##ng lÝp ph#p c«a 9 trong tÉng sã 13 bang phÁ
chu¿n. }#n th#ng 6/1788, #€ cŠ ch†n bang theo yÁu c#u phÁ
chu¿n hi#n ph#p, nhÐng c#c bang l#n nhÐ Virginia v# New
York th… chÐa. H#u h#t m#i ngÐ#i ##u th#y n#u khÃng cŠ
sÒ «ng h# c«a h# th… hi#n ph#p s# khÃng bao gi# #Ðéc tÃn
k†nh. }ãi v#i nhi#u ngÐ#i, bn hi#n ph#p dÐ#ng nhÐ c#n ¿n
ch#a và sã nhÓng mãi nguy: liÄu ch†nh ph« trung Ð#ng hng
mŸnh #€ tŸo nÁn hi#n ph#p #Š cŠ #p b#c v# h#nh hŸ h#
b•ng c#c khon thu# khŠa n#ng n# v# lÃi h# v#o cu#c
chi#n tranh hay khÃng?

NhÓng quan #i#m kh#c biÄt v# c#c v#n ## n#y #€ d¾n t#i
sÒ t#n tŸi c«a hai phe nhŠm - nhÓng ngÐ#i «ng h# ch# ##
liÁn bang v# m#t ch†nh quy#n trung Ð#ng mŸnh m#, v#
nhÓng ngÐ#i phn #ãi ch# ## liÁn bang muãn cŠ m#t liÁn
minh l#ng l#o c«a t#ng bang riÁng r#. NhÓng lÝp luÝn c«a c
hai phe #Ðéc chuy#n ti qua b#o ch†, c#c c# quan lÝp ph#p
v# c#c h#i ngh‹ bang.

# Virginia, nhÓng ngÐ#i chãng ch« ngh#a liÁn bang #€ t#n

cÃng ch†nh ph« m#i #Ðéc ## xu#t b•ng c#ch phn b#c
#oŸn mÎ ##u c«a Hi#n ph#p: "Chng tÃi, nhÓng ngÐ#i d{n
c«a Hép ch«ng quãc. B•ng viÄc khÃng s# d#ng c#c tÁn riÁng
c«a c#c bang trong Hi#n ph#p, c#c #Ÿi bi#u lÝp luÝn c#c
bang s# khÃng duy tr… #Ðéc quy#n hay quy#n lÒc riÁng r#
c«a m…nh. Ph#i chãng ch« ngh#a liÁn bang Î Virginia th… do
Patrick Henry l€nh #Ÿo. #ng #€ trÎ th#nh ngÐ#i ph#t ngÃn
ch†nh cho nhÓng ngÐ#i nÃng d{n Î vng s{u, vng xa vãn r#t lo
sé trÐ#c nhÓng quy#n lÒc c«a Ch†nh ph« LiÁn bang m#i. C#c
#Ÿi bi#u c#n do dÒ #€ b‹ thuy#t ph#c bÎi ## ngh‹ c«a h#i
ngh‹ bang Virginia #Ða ra TuyÁn ngÃn Nh{n quy#n, c#n ph#i
chãng ch« ngh#a liÁn bang #€ liÁn minh v#i nhÓng ngÐ#i
«ng h# ch« ngh#a liÁn bang ## phÁ chu¿n Hi#n ph#p ng#y
25/6.

TŸi New York, Alexander Hamilton, John Jay v# James Madison

#€ kÁu g#i phÁ chu¿n Hi#n ph#p qua m#t loŸt c#c b#i luÝn
nÉi ti#ng mang tÒa ## Bt k# c«a nhÓng ngÐ#i «ng h# liÁn
bang. NhÓng b#i luÝn ##ng ti trong c#c t# b#o Î New York
#€ trÎ th#nh lÝp luÝn cÉ #i#n «ng h# ch†nh quy#n liÁn bang
trung Ð#ng theo mà h…nh tam quy#n ph{n lÝp - h#nh ph#p,
lÝp ph#p v# tÐ ph#p ki#m so#t v# c{n b•ng l¾n nhau. Do
nhÓng b#i Bt k# cŠ nh hÐÎng l#n t#i #Ÿi bi#u New York
nÁn Hi#n ph#p #€ #Ðéc phÁ chu¿n ng#y 26/7.

Mãi #c cm v#i m#t ch†nh quy#n trung Ð#ng mŸnh ch¥ l#
m#t mãi lo l#ng duy nh#t trong sã nhÓng mãi lo c«a nhÓng
ngÐ#i phn #ãi Hi#n ph#p; m#t mãi lo ngŸi tÐ#ng #Ð#ng
#ãi v#i nhi#u ngÐ#i l# nÈi lo sé r•ng Hi#n ph#p khÃng bo
vÄ quy#n con ngÐ#i v# c#c quy#n tÒ do c# nh{n m#t c#ch
cŠ hiÄu qu. George Mason, ngÐ#i Virginia, t#c gi bn TuyÁn
ngÃn Nh{n quy#n c«a bang Virginia n#m 1776, l# m#t trong
ba #Ÿi bi#u tham dÒ H#i ngh‹ LÝp hi#n #€ t# chãi k# v#n
kiÄn cuãi cng v… nŠ khÃng liÄt kÁ ra nhÓng quy#n c# nh{n.
Cng v#i Patrick Henry, Ãng #€ ra s#c chãng lŸi bang Virginia
phÁ chu¿n Hi#n ph#p. }Ð#ng nhiÁn, n#m bang bao g#m c
Massachusetts #€ phÁ chu¿n Hi#n ph#p v#i #i#u kiÄn r•ng
nhÓng }i#u bÉ sung s#a #Éi hi#n ph#p c#n phi #Ðéc bÉ
sung lÝp t#c.

Khi phiÁn h#p Quãc h#i ##u tiÁn di#n ra Î th#nh phã New
York th#ng 9/1789, nhÓng l#i kÁu g#i cŠ c#c }i#u bÉ sung
s#a #Éi ## bo vÄ c#c quy#n c# nh{n #€ thÒc sÒ gi#nh
#Ðéc sÒ nh#t tr† r#t cao. Quãc h#i #€ nhanh chŠng thÃng
qua 12 }i#u bÉ sung s#a #Éi nhÐ vÝy; ##n th#ng 12/1791,
#€ cŠ #« sã bang #€ phÁ chu¿n 10 }i#u bÉ sung s#a #Éi ##
#Ða chng v#o th#nh m#t ph#n c«a Hi#n ph#p v# g#i
chung l# TuyÁn ngÃn Nh{n quy#n. Trong sã c#c quy #‹nh c«a
c#c }i#u bÉ sung s#a #Éi cŠ: quy#n tÒ do ngÃn luÝn, b#o
ch†, tÃn gi#o v# quy#n h#i h#p m#t c#ch h#a b…nh, quy#n
ph ﾁ n #ãi v# yÁu c#u c#c thay #Éi (}i#u bÉ sung s#a #Éi th#
nh#t); B ﾁ o vÄ chãng lŸi nhÓng cu#c kh#m xƒt, t‹ch thu khÃng
hép lÄ t#i s ﾁ n v# b#t giam (}i#u bÉ sung s#a #Éi th# tÐ);
th« t#c tã t#ng cÃng b•ng Î t#t c ﾁ c#c v# #n h…nh sÒ (}i#u
bÉ sung s#a #Éi th# n#m); Quy#n #Ðéc x# #n cÃng b•ng v#
nhanh chŠng (}i#u bÉ sung s#a #Éi th# s#u); Bo vÄ chãng
lŸi h…nh phŸt d€ man v# b#t thÐ#ng (}i#u bÉ sung s#a #Éi
th# t#m); v# #i#u khon cho r•ng m#i ngÐ#i #Ðéc s# d#ng
nhÓng quy#n bÉ sung m# khÃng #Ðéc ghi trong Hi#n ph#p
(}i#u bÉ sung s#a #Éi th# ch†n).

T# khi thÃng qua TuyÁn ngÃn Nh{n quy#n ch¥ cŠ 16 }i#u bÉ

sung s#a #Éi #Ðéc bÉ sung v#o Hi#n ph#p. Tuy m#t sã }i#u
bÉ sung s#a #Éi ti#p theo #€ #i#u ch¥nh c#u trc v# hoŸt
##ng c«a Ch†nh ph« LiÁn bang, nhÐng ph#n l#n c#c #i#u
khon n#y v¾n tu{n theo nhÓng ti#n lÄ do TuyÁn ngÃn Nh{n
quy#n #€ x#c lÝp v# mÎ r#ng c#c quy#n c# nh{n v# c#c
quy#n tÒ do.

T#NG TH#NG WASHINGTON

M#t trong nhÓng cÃng viÄc cuãi cng c«a Quãc h#i liÁn bang
l# tÉ ch#c cu#c b#u c# tÉng thãng ##u tiÁn ti#n h#nh, l#y
ng#y 4/3/1789 l# ng#y khai sinh ch†nh ph« m#i. M#t c#i tÁn
#Ðéc t#t thy m#i ngÐ#i nh#c t#i cÐ#ng v‹ ngÐ#i l€nh #Ÿo
quãc gia l# George Washington v# Ãng #€ #Ðéc t†n nhiÄm
b#u l#m tÉng thãng v# tuyÁn thÄ nhÝm ch#c ng#y
30/4/1789. B•ng nhÓng l#i tuyÁn thÄ m# sau n#y b#t k#
tÉng thãng n#o c’ng s# d#ng, Washington #€ cam k#t thÒc
thi nhÓng bÉn phÝn c«a ch#c v# tÉng thãng m#t c#ch trung
th#nh, v# cã g#ng h#t s#c m…nh nh•m bo to#n, bo vÄ v#
che chÎ Hi#n ph#p c«a Hép ch«ng quãc Hoa K#.

Khi Washington nhÝm ch#c tÉng thãng th… Hi#n ph#p m#i
chÐa h# quan t{m t#i tÝp qu#n l¾n «ng h# ho#n to#n quan
#i#m c«a dÐ luÝn cŠ #‹nh hÐ#ng. Ch†nh ph« m#i #€ phi
x{y dÒng b# m#y riÁng v# #i#u ti#t m#t hÄ thãng thu# ##
#m bo sÒ hoŸt ##ng c«a ch†nh m…nh. C#c b# luÝt v¾n
chÐa #Ðéc thÒc thi ch#ng n#o c# quan tÐ ph#p v¾n chÐa
#Ðéc th#nh lÝp. Qu{n ##i th… nh# bƒ. LÒc lÐéng hi qu{n
tŸm th#i khÃng c#n t#n tŸi nÓa.

Quãc h#i mau chŠng th#nh lÝp B# NgoŸi giao v# B# T#i

ch†nh v#i Thomas Jefferson v# Alexander Hamilton giÓ ch#c
b# trÐÎng tÐ#ng #ng. B# Chi#n tranh v# B# TÐ ph#p c’ng
#€ #Ðéc th#nh lÝp. Do Washington ch¥ muãn #Ða ra c#c
quy#t #‹nh sau khi tham v#n # ki#n nhÓng ngÐ#i cŠ tr† tuÄ
#Ðéc Ãng ##nh gi# cao, nÁn N#i c#c c«a TÉng thãng M# #€
#Ðéc th#nh lÝp, bao g#m B# trÐÎng c«a t#t c c#c b# m#
Quãc h#i cŠ th# lÝp ra.

Trong khi #Š, ##t nÐ#c v¾n liÁn t#c ph#t tri#n v# l#n sŠng
nhÝp cÐ t# ch{u #u #ang gia t#ng. NgÐ#i M# #ang chuy#n
sang mi#n T{y: NgÐ#i c#c bang New England v#
Pennsylvania #ang chuy#n t#i bang Ohio; ngÐ#i c#c bang
Virginia v# Carolina chuy#n sang c#c bang Kentucky v#
Tennessee. Ch¥ c#n cŠ sã ti#n nh# c’ng #« ## mua nhÓng
trang trŸi m#u mÍ, v# do vÝy, nhu c#u lao ##ng khÃng ng#ng
t#ng. Mi#n thung l’ng m#u mÍ tri d#i ph†a trÁn c#c bang
New York, Pennsylvania v# Virginia ch”ng bao l{u sau #€ trÎ
th#nh khu vÒc tr#ng la m….

Tuy nhi#u m#t h#ng v¾n c#n #Ðéc sn xu#t th« cÃng tŸi
gia, nhÐng cu#c c#ch mŸng cÃng nghiÄp v¾n c#n #ang Î
buÉi b…nh minh Î M#. Bang Massachusetts v# Rhode Island
#ang ##t n#n mŠng cho c#c ng#nh cÃng nghiÄp dÄt quan
tr#ng; bang Connecticut b#t ##u sn xu#t h#ng thi#c v#
##ng h#; c#c bang New York, New Jersey v# Pennsylvania
ch# tŸo gi#y, th«y tinh v# s#t. VÝn ti bi#n Î M# #€ ph#t
tri#n t#i quy mà l#n m#c ch¥ ##ng th# hai sau nÐ#c Anh.
ThÝm ch† cho t#i n#m 1790, c#c t#u M# #€ t#i Trung Quãc
## b#n lÃng th v# mang v# ch#, hÐ#ng liÄu v# t# l#a.

V#o th#i kh#c quy#t #‹nh trong sÒ nghiÄp ph#t tri#n ##t
nÐ#c, sÒ l€nh #Ÿo t#i t…nh c«a Washington #Šng vai tr# vÃ
cng quan tr#ng. #ng #€ tÉ ch#c ch†nh quy#n liÁn bang, ban
h#nh c#c ch†nh s#ch #‹nh cÐ Î c#c vng l€nh thÉ trÐ#c kia
n•m trong tay nÐ#c Anh v# T{y Ban Nha, b…nh #‹nh biÁn
gi#i t{y b#c v# gi#m s#t viÄc k#t nŸp ba ti#u bang m#i:
bang Vermont (1791), bang Kentucky (1792) v# bang
Tennessee (1796). Cuãi cng trong Di#n v#n T# biÄt c«a m…
nh, Washington #€ cnh b#o c nÐ#c M# nÁn tr#nh xa
nhÓng liÁn minh l{u d#i cã #‹nh v#i b#t c# th# lÒc n#o Î th#
gi#i bÁn ngo#i. L#i khuyÁn n#y #€ nh hÐÎng t#i th#i ##
c«a ngÐ#i M# #ãi v#i th# gi#i trong nhi#u th# hÄ tÐ#ng lai.
CU#C TRANH LU#N GI#A HAMILTON V#
JEFFERSON
}# cŠ m{u thu¾n ny sinh trong thÝp niÁn 1790 giÓa c#c
#ng ph#i ch†nh tr‹ ##u tiÁn Î M#. TrÁn thÒc t#, ph#i «ng
h# ch« ngh#a liÁn bang do Alexander Hamilton l€nh #Ÿo, v#
phe chãng ch« ngh#a liÁn bang do Thomas Jefferson ##ng
##u, l# nhÓng ch†nh #ng ##u tiÁn Î th# gi#i phÐ#ng T{y.
Kh#c v#i c#c nhŠm ch†nh tr‹ l#ng l#o trong HŸ viÄn Anh, hay
Î c#c thu#c #‹a M# trÐ#c th#i k# c#ch mŸng, c hai ch†nh
#ng n#y ##u cŠ cÐ#ng l#nh v# nguyÁn t#c tÐ#ng #ãi
nh#t qu#n, lÒc lÐéng «ng h# tÐ#ng #ãi Én #‹nh v# b# m#y
tÉ ch#c mang t†nh liÁn t#c.

Ph#i «ng h# ch« ngh#a liÁn bang nh…n chung #Ÿi diÄn cho
nhŠm léi †ch thÐ#ng mŸi v# cÃng nghiÄp bÎi l# h# cho r•ng
#{y ch†nh l# nhÓng ##ng lÒc th ﾐ c #¿y ti#n b# trÁn th#
gi#i. H# tin r•ng thÐ#ng mŸi v# s ﾁ n xu#t ch¥ cŠ th# #Ðéc
th ﾐ c #¿y qua b#n tay c«a m#t ch†nh quy#n trung Ð#ng
h ﾏ ng mŸnh, cŠ #« s#c huy ##ng vãn t†n d#ng v# ph#t h#nh
##ng ti#n Én #‹nh. M#c d ﾏ cÃng khai nghi ng# ch« ngh#a
c#p ti#n #ang {m ¥ trong qu#n ch ﾐ ng nh{n d{n, song h# lŸi
thu h ﾐ t #Ðéc cÃng nh{n v# thé th« cÃng. LÒc lÐéng ch†nh tr‹
h ﾏ ng mŸnh c«a h# n•m Î c#c ti#u bang v ﾏ ng New England.
Th#y nÐ#c Anh, xƒt trÁn nhi#u gŠc ##, l# m#t mà h…nh m#
nÐ#c M# nÁn chŸy #ua nÁn h# «ng h# duy tr… quan hÄ hÓu
h ﾁ o v#i m¾u quãc trÐ#c #{y.

M#c d ﾏ Alexander Hamilton chÐa bao gi# cŠ th# cŠ #« s#c

tranh th« sÒ «ng h# c«a d{n ch ﾐ ng #ãi v#i viÄc lÒa ch#n c#c
ch#c v# qua b#u c#, song Ãng lŸi l# b# n€o c«a ph#i «ng h#
ch« ngh#a liÁn bang v# hÄ tÐ tÐÎng v# ch†nh s#ch cÃng. #ng
cãng hi#n cho x€ h#i ni#m #am mÁ hiÄu qu, trÝt tÒ v# tÉ
ch#c. }#p lŸi l#i kÁu g#i c«a HŸ viÄn v# k# hoŸch huy ##ng
t†n d#ng cÃng, Ãng #€ #Ða ra v# «ng h# c#c nguyÁn t#c
khÃng ch¥ #p d#ng v#i n#n kinh t# quãc d{n m# c#n v#i
m#t ch†nh ph« hiÄu qu. Hamilton #€ ch¥ r# nÐ#c M# phi
cŠ t†n d#ng hÈ tré ph#t tri#n cÃng nghiÄp, thÐ#ng mŸi v#
hoŸt ##ng c«a ch†nh quy#n. NhÓng bÉn phÝn c«a ch†nh ph«
##i h#i phi cŠ ni#m tin v# sÒ «ng h# c«a d{n chng.
}# cŠ nhi#u ngÐ#i mong muãn chãi b# c#c khon né cÃng
hay ch¥ tr m#t ph#n c«a khon né #y. Tuy nhiÁn, Hamilton
#€ cÐ#ng quy#t ##i thanh to#n ho#n to#n v# c’ng yÁu c#u
cŠ k# hoŸch ti#p qun c#c khon né ph#t sinh t# th#i c#ch
mŸng nhÐng c#c bang v¾n chÐa tr ﾁ #Ðéc. Hamilton c’ng b ﾁ o
tré m#t #Ÿo luÝt c«a Quãc h#i nh•m x{y dÒng Ng{n h#ng
Trung Ð#ng Hép ch«ng quãc theo mà h…nh Ng{n h#ng Trung
Ð#ng Anh. Ng{n h#ng n#y v#a l# thi#t ch# t#i ch†nh trung
Ð#ng c«a quãc gia v#a cŠ c#c chi nh#nh hoŸt ##ng Î nhi#u
n#i kh#c kh#p c nÐ#c. #ng #€ bo tré cho xÐÎng #c ti#n
quãc gia, «ng h# thu# quan, v# nh#n mŸnh viÄc bo h# tŸm
th#i cho c#c cÃng ty m#i l# c#n thi#t ## thc #¿y sÒ ph#t
tri#n c«a c#c ng#nh cÃng nghiÄp quãc gia cŠ s#c cŸnh tranh.
NhÓng biÄn ph#p n#y - ##t n#n tng vÓng ch#c cho c#c
khon t†n d#ng c«a ch†nh ph« trung Ð#ng v# cung c#p cho
ch†nh ph« t#t c ngu#n lÒc c#n thi#t - #€ khuy#n kh†ch
thÐ#ng mŸi v# cÃng nghiÄp ph#t tri#n, ##ng th#i tŸo ra
mŸng lÐ#i nhÓng léi †ch tŸo chÈ dÒa vÓng ch#c cho ch†nh
quy#n liÁn bang.

}ng C#ng h#a dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a Thomas Jefferson ch«
y#u ##ng v# ph†a léi †ch v# gi# tr‹ nÃng nghiÄp. H# nghi
ng# c#c nh# b#ng v# h#u nhÐ khÃng quan t{m t#i thÐ#ng
mŸi v# sn xu#t. H# tin r•ng tÒ do v# d{n ch« s# ##m hoa
k#t tr#i tãt nh#t trong m#t x€ h#i thu#n nÃng, g#m nhÓng
nÃng d{n tÒ cung tÒ c#p. H# cm th#y khÃng c#n m#t
ch†nh ph« trung Ð#ng hng mŸnh. ThÒc ra, h# coi m#t ch†nh
ph« nhÐ vÝy ch¥ l# nguy c# g{y ##n #p trong tÐ#ng lai. TŠm
lŸi, h# cÉ x ﾐ y cho quy#n c«a c#c ti#u bang. H# cŠ lÒc lÐéng
h ﾏ ng mŸnh nh#t Î mi#n Nam.

M#c tiÁu cao c ﾁ c«a Hamilton l# m#t b# m#y ch†nh quy#n

hiÄu qu ﾁ h#n, trong khi #Š Jefferson lŸi nŠi "TÃi khÃng ph ﾁ i l#
ngÐ#i «ng h# m#t ch†nh ph« qu# nhiÄt huy#t". Hamilton lo
sé t…nh trŸng và ch†nh ph« v# luÃn suy ngh# #ﾁ m b ﾁ o an
ninh, trÝt tÒ; trong khi #Š Jefferson lŸi lo sé t…nh trŸng chuyÁn
ch# v# luÃn suy ngh# #ﾁ m b ﾁ o quy#n tÒ do. N#u Hamilton
coi nÐ#c Anh l# m#t h…nh m¾u th… Jefferson - cÃng s# tŸi
Ph#p trong giai #oŸn ##u c«a cu#c C#ch mŸng Ph#p - lŸi coi
viÄc lÝt #É ch# ## qu{n ch« Î Ph#p l# m#t hiÄn th{n c«a
nhÓng l# tÐÎng tÒ do c«a th#i k# Khai s#ng. Tr#i v#i bn
n#ng bo th« c«a Hamilton, Jefferson lŸi thiÁn v# ch« ngh#a
c#p ti#n d{n ch«.

M#t m{u thu¾n ny sinh r#t s#m giÓa hai ngÐ#i ngay sau
khi Jefferson nhÝm ch#c ngoŸi trÐÎng #€ d¾n t#i m#t c#ch l#
gii m#i v# r#t quan tr#ng c«a Hi#n ph#p. Khi Hamilton tr…
nh dÒ luÝt th#nh lÝp ng{n h#ng quãc gia c«a m…nh th…
Jefferson - #Ÿi diÄn cho nhÓng ngÐ#i cÉ xy quy#n lÒc c«a
c#c ti#u bang - #€ lÝp luÝn r•ng Hi#n ph#p #€ liÄt kÁ m#t
c#ch r# r#ng to#n b# nhÓng quy#n lÒc thu#c v# Ch†nh ph«
LiÁn bang v# d#nh t#t c nhÓng quy#n lÒc kh#c cho t#t c
c#c ti#u bang. KhÃng cŠ quy #‹nh n#o trong Hi#n ph#p cho
phƒp ch†nh ph« #Ðéc thi#t lÝp ng{n h#ng.

Hamilton #€ phn b#c lŸi r•ng, v… #{y cŠ muÃn v#n chi ti#t
c#n thi#t nÁn m#t b# luÝt quy #‹nh v# quy#n phi #Ðéc
di#n gii t# nhÓng quy #‹nh chung, v# m#t trong nhÓng
quy#n #Š l# cho phƒp Quãc h#i ban h#nh t#t c c#c #Ÿo luÝt
c#n thi#t v# ph hép ## thÒc thi nhÓng quy#n lÒc kh#c #€
#Ðéc trao c# th#. Hi#n ph#p #€ trao quy#n cho ch†nh
quy#n liÁn bang ##t ra v# thu c#c loŸi thu#, tr né v# vay
ti#n. Ng{n h#ng quãc gia s# gip #Í v# m#t vÝt ch#t trong
viÄc thÒc hiÄn nhÓng ch#c n#ng n#y cŠ hiÄu qu. V… vÝy,
theo nhÓng quy#n lÒc #Ðéc suy r#ng ra, Quãc h#i cŠ quy#n
th#nh lÝp m#t ng{n h#ng nhÐ vÝy. Washington v# Quãc h#i
#€ ch#p nhÝn quan #i#m c«a Hamilton - v# nhÐ vÝy #€ tŸo
m#t ti#n lÄ mÎ r#ng viÄc di#n gii quy#n lÒc c«a Ch†nh ph«
LiÁn bang.

C#NG D#N GENET V# CH#NH S€CH }#I

NGO#I
Tuy m#t trong nhÓng nhiÄm v# ##u tiÁn c«a ch†nh ph« m#i
l# c«ng cã n#n kinh t# trong nÐ#c v# l#m cho quãc gia #Ðéc
an to#n v# t#i ch†nh, song Hoa K# khÃng th# coi thÐ#ng
nhÓng v#n ## #ãi ngoŸi. NhÓng n#n tng c«a ch†nh s#ch
#ãi ngoŸi c«a Washington l# duy tr… h#a b…nh, gip ##t
nÐ#c cŠ th#i gian ph#c h#i nhÓng v#t thÐ#ng v# ti#p t#c
qu# tr…nh hép nh#t d{n t#c. NhÓng sÒ kiÄn Î ch{u #u #€ #e
d#a c#c m#c tiÁu n#y. Nhi#u ngÐ#i M# theo d#i m#t c#ch
say sÐa v# d#nh thiÄn cm s{u s#c cho cu#c c#ch mŸng
Ph#p. Th#ng 4/1793, nhÓng tin t#c d#n dÝp #É v#, thÃng
b#o Ph#p #€ tuyÁn chi#n v#i Anh v# T{y Ban Nha, ##ng
th#i ##c ph#i viÁn m#i c«a Ph#p, Edmond Charles Genet -
cÃng d{n Genet - #ang trÁn #Ð#ng sang M#.

Sau cu#c c#ch mŸng Ph#p d¾n t#i viÄc Vua Louis XVI b‹ x#
t# th#ng 1/1793, Anh, T{y Ban Nha v# H# Lan #€ can dÒ v#o
cu#c chi#n v#i nÐ#c Ph#p. Theo HiÄp #‹nh LiÁn minh Ph#p -
M# n#m 1778, Hoa K# v# Ph#p l# nhÓng ##ng minh v#nh
vi#n v# nÐ#c M# cŠ ngh#a v# gip nÐ#c Ph#p bo vÄ khu
vÒc T{y #n. Tuy nhiÁn, Hoa K# v¾n c#n l# m#t nÐ#c r#t
y#u v# qu{n sÒ v# kinh t#, v# do vÝy khÃng cŠ kh n#ng
can dÒ v#o m#t cu#c chi#n tranh m#i v#i c#c cÐ#ng quãc
ch{u #u.

Ng#y 22/4/1793, Washington #€ b€i b# th#nh cÃng c#c #i#u

khon c«a HiÄp Ð#c 1778 - #i#u Ð#c #€ gip M# cŠ th#
gi#nh ##c lÝp thÃng qua viÄc tuyÁn bã Hép ch«ng quãc mong
muãn hÓu ngh‹ v# và tÐ, khÃng thiÁn v‹ v#i t#t c#c cÐ#ng
quãc #ang tham chi#n. Khi t#i nÐ#c M#, Genet #Ðéc nhi#u
cÃng d{n hoan hÃ, nhÐng #Ðéc ti#p #Šn b•ng nghi th#c lŸnh
nhŸt c«a Ch†nh ph«. Genet nÉi giÝn v# vi phŸm l#i h#a,
khÃng cung c#p m#t chi#c t#u chi#n Anh b‹ b#t giÓ v#i tÐ
c#ch l# t#u lng (t#u c«a tÐ nh{n #Ðéc ch†nh ph« giao nhiÄm
v# chuyÁn #i b#t t#u buÃn #‹ch). Sau #Š Genet #e d#a trÒc
ti#p nÁu v#n ## cho nh{n d{n M# th#y. Ngay sau #Š Hoa K#
#€ yÁu c#u Ch†nh ph« Ph#p triÄu h#i Ãng v# nÐ#c.

SÒ kiÄn Genet #€ l#m c#ng th”ng nhÓng mãi quan hÄ giÓa

M# v#i Ph#p giÓa lc quan hÄ v#i nÐ#c Anh c#n l{u m#i
#Ðéc coi l# kh#ng kh†t. Qu{n ##i Anh c#n chi#m #Šng c#c
ph#o ##i Î mi#n T{y, t#i sn b‹ binh l†nh Anh chi#m #oŸt
trong th#i c#ch mŸng v¾n chÐa #Ðéc khÃi ph#c hay tr lŸi,
v# hi qu{n Anh #ang ch#n c#c t#u M# chu¿n b‹ t#i c#c
cng Ph#p. Hai nÐ#c dÐ#ng nhÐ v¾n ti#n ##n bÁn b# c«a
m#t cu#c chi#n. TrÐ#c t…nh h…nh #Š, Washington #€ c#
John Jay, Ch#nh #n T#a #n Tãi cao ##u tiÁn, l#m ##c ph#i
viÁn t#i Lu{n }Ãn. Jay #€ ##m ph#n m#t hiÄp Ð#c bo #m
viÄc rt qu{n Anh ra kh#i c#c ph#o ##i mi#n T{y v# v# l#i
h#a c«a Lu{n }Ãn s# ##n b thiÄt hŸi do viÄc nÐ#c Anh
chi#m giÓ c#c t#u v# h#ng hŠa M# v#o n#m 1793 v# 1794,
nhÐng lŸi khÃng nÁu cam k#t s# khÃng cŠ c#c v# b#t giÓ
trong tÐ#ng lai. H#n nÓa, hiÄp #‹nh #€ khÃng gii quy#t v#n
## h#t s#c nh#c nhãi l# ngÐ#i Anh v¾n cÐÍng b#c t#ng
qu{n c#c th«y th« M# tham gia lÒc lÐéng Hi qu{n Anh, cn
trÎ ghÁ g#m viÄc buÃn b#n c«a M# v#i T{y #n, ##ng th#i
ch#p nhÝn quan #i#m c«a Anh cho r•ng ## qu{n trang qu{n
d#ng c«a h ﾁ i qu{n v# c#c vÝt liÄu chi#n tranh ##u l# h#ng
lÝu, v# s# b‹ b#t giÓ n#u chÎ t#i c ﾁ ng bi#n c«a quãc gia th ﾏ
#‹ch trÁn t#u c«a c#c quãc gia trung lÝp.

Nh# ngoŸi giao ngÐ#i M# Charles Pinckney th… th#nh cÃng

h#n trong thÐ#ng thuy#t v#i T{y Ban Nha. N#m 1795, Ãng
#€ ##m ph#n m#t hiÄp #‹nh quan tr#ng gii quy#t v#n ##
biÁn gi#i Florida theo yÁu c#u c«a M# v# cho phƒp ngÐ#i M#
ti#p cÝn cng New Orleans. C’ng tÐ#ng tÒ nhÐ vÝy, HiÄp #‹nh
Jay v#i ngÐ#i Anh #€ phn #nh v‹ th# ti#p t#c suy y#u c«a
M# so v#i m#t siÁu cÐ#ng trÁn th# gi#i. HiÄp #‹nh n#y
khÃng #Ðéc cÃng chng «ng h# r#ng r€i, nhÐng lŸi #Ðéc
nhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a liÁn bang cÃng khai «ng h#
bÎi l# h# ## cao mãi quan hÄ kinh t# v# v#n hŠa v#i nÐ#c
Anh. Washington «ng h# hiÄp #‹nh n#y v… nŠ l# mŠn qu#
m#c c tãt nh#t cŠ th# cŠ trong bãi cnh lc b#y gi#. Sau
m#t cu#c tranh luÝn ny l#a, ThÐéng viÄn #€ thÃng qua hiÄp
#‹nh n#y.

V# tr# h# cÃng d{n Genet v# HiÄp Ð#c Jay #€ ch#ng minh

c nhÓng khŠ kh#n m# m#t nÐ#c nhÐéc ti#u phi #Ð#ng
##u khi b‹ k#t giÓa hai cÐ#ng quãc, v# khong c#ch r#t xa
trong quan #i#m giÓa phe «ng h# ch« ngh#a liÁn bang v#
nhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a c#ng h#a. }ãi v#i nhÓng ngÐ#i
«ng h# ch« ngh#a liÁn bang, nhÓng k# theo ch« ngh#a c#ng
h#a «ng h# cu#c C#ch mŸng c#p ti#n v# ##y bŸo lÒc Î
Ph#p l# nhÓng tÁn c#p ti#n ##y nguy hi#m (Gia-cÃ-banh). }
ãi v#i nhÓng ngÐ#i c#ng h#a, nhÓng ngÐ#i «ng h# ch†nh
s#ch th{n Anh l# nhÓng k# b ﾁ o ho#ng, d#m v#t b# quy#n
tÒ nhiÁn c«a ngÐ#i M#. NhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a liÁn
bang g#n hiÄu qu ﾁ v# ph#t tri#n quãc gia v#i thÐ#ng mŸi;
c#n nhÓng ngÐ#i ch« trÐ#ng c#ng h#a lŸi coi tÐ#ng lai c«a
nÐ#c M# l# tÐ#ng lai c«a m#t n#n c#ng h#a thu#n nÃng
r#ng l#n. Cu#c cŸnh tranh trong quan #i#m m{u thu¾n nhau
c«a h# ng#y c#ng trÎ nÁn tr#m tr#ng.
ADAMS V# JEFFERSON
Washington ngh¥ hÐu n#m 1797, kiÁn quy#t r#i nhiÄm sÎ sau
h#n sau h#n t#m n#m l#m TÉng thãng. Thomas Jefferson,
ngÐ#i bang Virginia (ch« trÐ#ng c#ng h#a), v# John Adams
(«ng h# liÁn bang) cŸnh tranh nhau ## k# nhiÄm Ãng. Adams
#€ chi#n th#ng trong m#t cu#c b#u c# v#i sã phi#u s†t sao.
Tuy nhiÁn, ngay t# ##u, Ãng l# #€ ngÐ#i ##ng ##u m#t
#ng v# m#t ch†nh quy#n b‹ chia r# giÓa nhÓng ngÐ#i «ng
h# Ãng v# nhÓng ngÐ#i thu#c phe c«a Hamilton #ãi ngh‹ch
v#i Ãng.

Adams g#p muÃn v#n khŠ kh#n Î bÁn ngo#i. GiÝn dÓ trÐ#c
viÄc hiÄp Ð#c c«a Jay #Ðéc k# v#i Anh, Ph#p quay sang #p
d#ng #‹nh ngh#a ## buÃn lÝu c«a hiÄp #‹nh trÁn v# b#t
##u b#t giÓ t#u c«a M# khi trÁn #Ð#ng sang Anh. }#n n#m
1797, Ph#p #€ chi#m giÓ 300 t#u c«a M# v# #€ c#t ##t
c#c quan hÄ ngoŸi giao v#i Hoa K#. Khi Adams g#i ba ngÐ#i
#Ÿi diÄn t#i Paris ## ##m ph#n, c#c #Ÿi diÄn c«a ngoŸi
trÐÎng Charles Maurice Talleyraud (nhÓng ngÐ#i #Ðéc Adams
##t biÄt hiÄu X, Y v# Z trong b#o c#o c«a m…nh g#i Quãc
h#i) #€ thÃng b#o cho ngÐ#i M# r•ng nhÓng cu#c ##m
ph#n ch¥ cŠ th# b#t ##u n#u Hoa K# cho Ph#p vay 12 triÄu
#Ã-la v# hãi l# c#c quan ch#c Ch†nh ph« Ph#p. SÒ th #‹ch
c«a nÐ#c M# #ãi v#i nÐ#c Ph#p #€ d{ng lÁn t#i t#t #i#m.
V# #p-phe XYZ #€ d¾n t#i viÄc tuy#n binh l†nh v# c«ng cã
lÒc lÐéng hi qu{n c#n non tr# c«a nÐ#c M#.

V#o n#m 1799, sau m#t loŸt trÝn hi chi#n v#i Ph#p, chi#n
tranh dÐ#ng nhÐ khÃng th# tr#nh kh#i. Trong cu#c kh«ng
hong n#y, TÉng thãng Adams #€ b#c b# nhÓng l#i khuyÁn
t# Hamilton - ngÐ#i muãn ti#n h#nh chi#n tranh - v# nãi lŸi
##m ph#n v#i Ph#p. Napoleon lc #y v#a m#i lÁn n#m
quy#n, Ãng #€ ti#p c#c ph#i viÁn c«a M# r#t ch{n t…nh v#
hi#m h#a c«a cu#c xung ##t #€ l#ng xuãng sau khi cŠ cu#c
##m ph#n v# HiÄp #‹nh n#m 1800. HiÄp #‹nh n#y #€ ch†nh
th#c gii phŠng nÐ#c M# kh#i liÁn minh qu{n sÒ #€ #Ðéc k#
k#t v#i Ph#p 1778. Tuy nhiÁn, do bi#t #Ðéc th# y#u c«a M#
nÁn Ph#p t# chãi viÄc tr 20 triÄu #Ã-la ##n b cho nhÓng
chi#c t#u M# b‹ hi qu{n Ph#p chi#m giÓ.
SÒ th #‹ch v#i nÐ#c Ph#p #€ khi#n Quãc h#i thÃng qua c#c
}Ÿo luÝt v# NgoŸi ki#u v# nÉi loŸn. NhÓng #Ÿo luÝt n#y n#y
ngÐéc lŸi nghiÁm tr#ng nhÓng quy#n tÒ do d{n sÒ c«a M#. }
Ÿo luÝt NhÝp quãc t‹ch thay #Éi yÁu c#u nhÝp quãc t‹ch t#
n#m n#m lÁn t#i 14 n#m l# nh•m v#o ngÐ#i nhÝp cÐ Ai-len
v# Ph#p vãn b‹ nghi ng# «ng h# nhÓng ngÐ#i ch« trÐ#ng
c#ng h#a. }Ÿo luÝt NgoŸi ki#u ch¥ cŠ hiÄu lÒc trong hai n#m
#€ trao cho tÉng thãng quy#n tr#c xu#t hay tãng giam nhÓng
cÃng d{n nÐ#c ngo#i trong th#i chi#n. }Ÿo luÝt NÉi loŸn c#m
viÄc vi#t, nŠi hay xu#t b ﾁ n b#t c# n#i dung gi ﾁ dãi, x ﾐ c
phŸm v# #c # chãng lŸi tÉng thãng hay Quãc h#i. M#t v#i v#
k#t #n th#nh cÃng theo }Ÿo luÝt NÉi loŸn ch¥ ## ra nhÓng
k# t# v… #Ÿo chi#n ##u v… sÒ nghiÄp tÒ do d{n sÒ v#
c#ng gia t#ng sÒ «ng h# cho phe C#ng h#a.

C#c #Ÿo luÝt #€ v#p phi sÒ chãng #ãi. Jefferson v# Madison

#€ bo tré cho viÄc thÃng qua c#c ngh‹ quy#t c«a hai bang
Kentucky v# Virginia do c#c c# quan lÝp ph#p c«a h# tr…nh
v#o th#ng 11 v# 12/1798. Kh”ng kh#i tuyÁn bã c#c quy#n
c«a ti#u bang, c#c ngh‹ quy#t nh#n mŸnh c#c ti#u bang cŠ
th# nÁu nhÓng quan #i#m c«a h# v# nhÓng h#nh ##ng c«a
liÁn bang c#ch v# và hiÄu ho# c#c h#nh ##ng #y. H#c
thuy#t v# và hiÄu hŠa sau n#y #Ðéc c#c bang mi#n Nam s#
d#ng chãng lŸi thu# quan bo h# v# ch# ## nà lÄ.

}#n n#m 1800, nh{n d{n M# #€ s#n s#ng thay #Éi. DÐ#i sÒ
l€nh #Ÿo c«a Washington v# Adams, ph#i «ng h# ch« ngh#a
liÁn bang #€ thi#t lÝp #Ðéc m#t ch†nh quy#n mŸnh, nhÐng
#Ãi khi #€ khÃng tÃn tr#ng nguyÁn t#c Ch†nh ph« LiÁn bang
phi l#ng nghe nguyÄn v#ng c«a d{n v… ch†nh ph« #€ theo
#uÉi c#c ch†nh s#ch xa lŸ v#i #Ãng #o nh{n d{n. Ch”ng
hŸn, n#m 1798, h# #€ ban h#nh s#c thu# v# nh# c#a, ##t
#ai v# nà lÄ, l#m nh hÐÎng t#i t#t c ch« sÎ hÓu Î M#.

Jefferson d#n d#n #€ tÝp hép m#t lÒc lÐéng qu#n chng
g#m #Ãng #o c#c ch« trŸi nh#, nhÓng ch« c#a h#ng v#
nhÓng ngÐ#i l#m cÃng #n lÐ#ng kh#c «ng h# Ãng. #ng #€
##c c# v#i k#t qu s†t sao. Jefferson r#t #Ðéc l#ng d{n bÎi
Ãng kÁu g#i thÒc hiÄn ch« ngh#a l# tÐÎng M#. Trong b#i
di#n v#n nhÝm ch#c - di#n v#n nhÝm ch#c ##u tiÁn tŸi th«
#Ã m#i l# Washington, D.C. - Ãng cam k#t x{y dÒng m#t
ch†nh quy#n khÃn ngoan v# ti#t kiÄm, #m bo trÝt tÒ cho
d{n chng nhÐng s# c’ng ## cho cÃng chng tÒ do theo #uÉi
ngh# nghiÄp v# ti#n b#.

Ch¥ cŠ sÒ hiÄn diÄn c«a Jefferson Î Nh# Tr#ng m#i cŠ th#

khuy#n kh†ch nhÓng ti#n tr…nh d{n ch«. #ng ging gii v#
thÒc hiÄn nhÓng tri#t l# ##n gin v# d{n ch«, tr#nh xa hoa
v# phà trÐ#ng thÐ#ng g#n li#n v#i ch#c v# tÉng thãng.
Theo tÐ tÐÎng c#ng h#a, Ãng #€ c#t gim chi tiÁu qu{n sÒ.
Do tin r•ng nÐ#c M# l# thiÁn #Ð#ng c«a nhÓng ngÐ#i b‹ #p
b#c, Ãng #€ thÃng qua luÝt nhÝp quãc t‹ch tÒ do. }#n cuãi
nhiÄm k# hai c«a Ãng, v‹ B# trÐÎng T#i ch†nh nh…n xa trÃng
r#ng c«a Ãng, Albert Gallatin, #€ gim né cÃng xuãng c#n
dÐ#i 560 triÄu #Ã-la. V… #Ðéc l#ng d{n nÁn Jefferson #€ t#i
##c c# tÉng thãng nhiÄm k# ti#p theo m#t c#ch d# d#ng.

BANG LOUISIANA V# N##C ANH

M#t trong sã nhÓng #Ÿo luÝt c«a Jefferson #€ nh{n #Ãi diÄn
t†ch nÐ#c M#. V#o th#i k# cuãi c«a cu#c Chi#n tranh By
n#m, nÐ#c Ph#p #€ nhÐéng quy#n cho T{y Ban Nha sÎ hÓu
vng l€nh thÉ ph†a T{y sÃng Mississippi. ViÄc ti#p cÝn cng
New Orleans g#n c#a sÃng n#y cŠ # ngh#a sãng c#n #ãi v#i
viÄc vÝn chuy#n h#ng hŠa c«a M# b•ng t#u t# vng thung
l’ng sÃng Ohio v# Mississippi. Ngay sau khi Jefferson ##c c#
tÉng thãng, Napoleon #€ bu#c Ch†nh ph« T{y Ban Nha tr lŸi
l€nh thÉ r#ng l#n Î Lousiana cho Ph#p. }#ng th#i n#y #€
khi#n ngÐ#i M# e sé v# c#m ph¾n. NhÓng k# hoŸch c«a
Napoleon nh•m x{y dÒng m#t ## ch# thu#c #‹a bao la Î
ph†a T{y #€ #e d#a sÒ ph#t tri#n trong tÐ#ng lai c«a Hép
ch«ng quãc. Jefferson #€ tuyÁn bã "n#u nÐ#c Ph#p chi#m lŸi
Louisiana th… k# t# gi{y pht #Š, chng ta phi tÒ k#t th{n
v#i ngÐ#i Anh v# hŸm ##i c«a h#".

Tuy nhiÁn, Napoleon khÃng c#n quan t{m ##n Lousiana sau
khi Ph#p b‹ ##nh bÝt kh#i Haiti trong cu#c nÉi dÝy c«a nà lÄ.
Khi bi#t r•ng m#t cu#c chi#n tranh kh#c v#i nÐ#c Anh #ang
s#p xy ra, Napoleon #€ quy#t #‹nh bÉ sung ng{n s#ch v#
##t Louisiana ngo#i t#m v#i c«a ngÐ#i Anh b•ng c#ch b#n
vng ##t n#y cho Hoa K#. }# ngh‹ c«a Napoleon #€ #Ða
Jefferson v#o t…nh th# khŠ x#: Hi#n ph#p khÃng nÁu c# th#
quy#n mua b#n l€nh thÉ. M#t m#t, Jefferson muãn ## xu#t
m#t }i#u bÉ sung s#a #Éi Hi#n ph#p song m#t kh#c, viÄc
tr… ho€n c’ng cŠ th# khi#n Napoleon thay #Éi # #‹nh. Sau
khi #Ðéc tham mÐu r•ng quy#n mua l€nh thÉ #€ n•m s#n
trong quy#n k# k#t c#c #i#u Ð#c, Jefferson #€ d‹u #i v# nŠi
r•ng "lÐ#ng tri c«a d{n t#c ta s# s#a sai hÝu qu c«a m#t sÒ
gii th†ch khÃng ch#t ch# m#t khi sÒ gii th†ch #y sn sinh
ra nhÓng k#t qu khÃng mong muãn".

Hép ch«ng quãc #€ mua #Ðéc Louisiana v#i gi# 15 triÄu #Ã-
la v#o n#m 1803. Mi#n n#y r#ng h#n 2,6 triÄu km2 v# cŠ
cng New Orleans. NÐ#c M# #€ cŠ #Ðéc m#t vng ##t bao la
cŠ nhÓng ##ng b•ng m#u mÍ, nhÓng d€y ni, nhÓng khu
r#ng v# hÄ thãng sÃng ng#i. Ch¥ trong v#ng 80 n#m, khu
vÒc n#y trÎ th#nh trung t{m c«a nÐ#c M# - v# l# vÒa la m…
c«a th# gi#i.

Khi Jefferson b#t ##u nhiÄm k# th# hai c«a m…nh v#o n#m
1805, Ãng tuyÁn bã quy ch# trung lÝp c«a M# trong cu#c
chi#n giÓa Anh v# Ph#p. Tuy c hai phe ##u cã g#ng hŸn
ch# vÝn chuy#n h#ng hi trung lÝp t#i phe kia, song sÒ ki#m
so#t c«a Anh trÁn bi#n c #€ khi#n lÄnh c#m v# b#t giÓ c«a
nÐ#c n#y c#ng trÎ nÁn nghiÁm tr#ng h#n nhi#u so v#i b#t
c# h#nh ##ng n#o do Ph#p c«a Napoleon g{y ra. C#c ch¥
huy hi qu{n Anh thÐ#ng xuyÁn kh#m xƒt t#u M#, t‹ch thu
t#u v# h#ng hŠa, v# cÐ#p #i nhÓng th«y th« m# h# cho l#
th#n d{n c«a nÐ#c Anh. H# c’ng thÐ#ng xuyÁn cÐÍng ƒp ngÐ
d{n M# #i l†nh cho h#.

Khi Jefferson tuyÁn bã ra lÄnh cho c#c t#u chi#n Anh ra kh#i
l€nh hi c«a M# th… ngÐ#i Anh #€ phn #ng lŸi b•ng c#ch
cÐÍng b#c t#ng qu{n c#ng nhi#u th«y th« ngÐ#i M# h#n.
Jefferson quy#t #‹nh s# d#ng s#c ƒp kinh t#. Th#ng 12/1807,
Quãc h#i thÃng qua }Ÿo luÝt C#m vÝn, c#m t#t c hoŸt ##ng
ngoŸi thÐ#ng. Tr# trÁu thay, luÝt lŸi yÁu c#u c#n cŠ lÒc
lÐéng cnh s#t hng hÝu, v# ch†nh #i#u n#y #€ gia t#ng r#t
nhi#u quy#n hŸn c«a Ch†nh ph« LiÁn bang. V# m#t kinh t#,
biÄn ph#p n#y qu l# léi b#t cÝp hŸi. Ch¥ riÁng trong m#t
n#m, xu#t kh¿u c«a M# #€ gim m#t ph#n n#m so v#i
trÐ#c. Ng#nh vÝn ti bi#n c’ng b‹ m#t #i do biÄn ph#p n#y.
T…nh trŸng b#t m€n t#ng mŸnh Î New England v# New York.
Ng#nh nÃng nghiÄp b‹ nh hÐÎng n#ng n#. Gi# c h#ng hŠa
#€ s#t gim khi c#c ch« trŸi mi#n Nam v# mi#n T{y khÃng
th# xu#t kh¿u #Ðéc lÐéng ng’ cãc, bÃng, th‹t v# thuãc l# dÐ
th#a c«a h#.

LÄnh c#m vÝn #€ khÃng khi#n nÐ#c Anh phi ch#t #Ši ##n
m#c phi thay #Éi ch†nh s#ch. Do sÒ phn #ãi trong nÐ#c
ng#y c#ng gia t#ng, Jefferson #€ quay sang biÄn ph#p m#m
m#ng h#n nh•m h#i h#a léi †ch c«a ng#nh vÝn ti bi#n. }#u
n#m 1809 Ãng #€ k# }Ÿo luÝt KhÃng giao d‹ch, cho phƒp buÃn
b#n v#i t#t c c#c nÐ#c tr# Anh hay Ph#p v# nhÓng nÐ#c
ph# thu#c h#.

James Madison #€ k# nhiÄm Jefferson l#m tÉng thãng n#m

1809. Quan hÄ v#i nÐ#c Anh #€ trÎ nÁn t#i tÄ h#n, v# hai
nÐ#c #€ nhanh chŠng #i ##n bÁn b# vÒc c«a cu#c chi#n.
TÉng thãng #€ tr…nh Quãc h#i m#t bn b#o c#o chi ti#t, ch¥
d¾n h#ng ngh…n d¾n ch#ng v# viÄc ngÐ#i Anh cÐÍng b#c
cÃng d{n M# t#ng qu{n. Ngo#i ra, nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ Î
T{y B#c #€ b‹ thÉ d{n da ## t#n cÃng v… b‹ mÝt v# Anh Î
Canada k†ch ##ng. K#t qu l#, nhi#u ngÐ#i M# #€ «ng h#
viÄc chinh ph#c Canada v# loŸi b# nh hÐÎng c«a Anh Î B#c
M#, ##ng th#i tr th cho mŠn né cÐÍng b#c t#ng qu{n v#
##n #p v# thÐ#ng mŸi. }#n n#m 1812, khÃng kh† chi#n
tranh bao trm kh#p n#i, v# nÐ#c M# #€ tuyÁn chi#n v#i
Anh ng#y 18/6.

CU#C CHI#N TRANH N#M 1812

NÐ#c M# tham chi#n m# n#i b# chia r# s{u s#c. N#u nhÐ
mi#n Nam v# mi#n T{y «ng h# chi#n tranh th… c#c bang
New York v# New England lŸi ph ﾁ n #ãi bÎi l# chi#n tranh c ﾁ n
trÎ viÄc l#m #n buÃn b#n c«a h#. LÒc lÐéng qu{n sÒ c«a M#
r#t y#u. C ﾁ binh lÒc m#i cŠ dÐ#i 7.000 qu{n ch†nh quy, lŸi
#Šng r ﾁ i r#c d#c b# bi#n g#n biÁn gi#i v#i Canada v# Î
v ﾏ ng n#i #‹a xa xÃi. LÒc lÐéng d{n ph#ng c«a c#c ti#u bang
ch¥ #Ðéc hu#n luyÄn thà s# v# và kû luÝt.

SÒ th ﾏ ngh‹ch giÓa hai nÐ#c #€ b#t ##u t# viÄc x{m lÐéc

Canada. L# ra n#u #Ðéc d#n x#p k‹p th#i v# hép l# th… h#
#€ chung tay chãng lŸi Montreal. Ti#c thay, to#n b# chi#n
d‹ch #€ th#t bŸi v# k#t thc v#i viÄc qu{n Anh chi#m #Šng
Detroit. Tuy nhiÁn, hi qu{n M# lŸi #Ÿt nhi#u th#ng léi. Ngo#i
ra, c#c t#u chi#n M# do tÐ nh{n qun l#, di chuy#n kh#p }Ÿi
T{y DÐ#ng, #€ b#t giÓ #Ðéc 500 t#u Anh trong nhÓng th#ng
ma thu v# ma #Ãng hai n#m 1812 v# 1813.

Chi#n d‹ch n#m 1813 ch« y#u di#n ra Î H# Erie. TÐ#ng

William Henry Harrison - sau n#y l# tÉng thãng - #€ l€nh #Ÿo
lÒc lÐéng g#m d{n qu{n, l†nh t…nh nguyÄn v# qu{n thÐ#ng
trÒc t# bang Kentucky v#i m#c tiÁu chi#m lŸi Detroit. Ng#y
12/9, trong khi v¾n c#n Î thÐéng ngu#n sÃng Ohio th… Ãng
#€ nhÝn #Ðéc tin t#c cho bi#t Thi#u tÐ#ng Hi qu{n Oliver
Hazard Perry #€ ##nh bŸi ho#n to#n hŸm ##i Anh trÁn H#
Erie. Harrison #€ bao v{y Detroit v# #¿y li qu{n Anh sang
Canada, #Ýp tan ##i qu{n Anh bŸi trÝn #ang th#o chŸy cng
b# l’ thÉ d{n da ## c«a chng trÁn sÃng Thames. Gi# #{y
to#n b# vng ##t n#y #€ n•m trong sÒ ki#m so#t c«a M#.

M#t n#m sau, Thi#u tÐ#ng Thomas Macdonough #€ gi#nh

chi#n th#ng trong cu#c ##u sng t#m ng#n v#i hŸm ##i
nh# c«a Anh trÁn H# Champlain Î vng New York thÐéng. M#t
sÒ y#m tré c«a hi qu{n, ##i qu{n x{m lÐéc c«a Anh g#m
10.000 ngÐ#i #€ rt lui v# Canada. Tuy nhiÁn, hŸm ##i c«a
Anh lŸi quay sang qu#y rãi vng b# bi#n mi#n }Ãng v#i kh¿u
hiÄu tiÁu diÄt v# t#n ph#. }Ám ng#y 24/8/1814, m#t lÒc
lÐéng vi#n chinh #€ ##t k†ch v#o lÒc lÐéng d{n qu{n c«a
M#, r#i h#nh qu{n lÁn Washington D.C., sau #Š rt lui v# ##
lŸi th#nh phã trong khŠi l#a. TÉng thãng James Madison phi
rt chŸy v# bang Virginia.

C#c nh# ##m ph#n Anh v# M# #€ h#i ##m tŸi ch{u #u.
Tuy nhiÁn, c#c ph#i viÁn c«a Anh quy#t #‹nh nhÐéng b# khi
h# bi#t tin v# chi#n th#ng c«a Macdonough trÁn H#
Champlain. TrÐ#c t…nh trŸng ng{n khã ng#y c#ng th{m
th«ng ph#n l#n l# do c#c chi ph† qu# l#n trong c#c cu#c
chi#n tranh c«a Napoleon, c#c nh# ##m ph#n c«a Anh #€
ch#p nhÝn HiÄp #‹nh Ghent v#o th#ng 12/1814. HiÄp #‹nh
#€ ch#m d#t t…nh trŸng th #‹ch, ##t d#u ch#m h#t cho
viÄc ph#c h#i c#c cu#c chinh ph#c, ##ng th#i x#c #‹nh m#t
«y ban ph# tr#ch gii quy#t tranh ch#p biÁn gi#i. Do khÃng
bi#t h#a Ð#c #€ #Ðéc k# k#t nÁn c hai bÁn v¾n ti#p t#c
giao chi#n Î New Orleans, bang Louisiana. DÐ#i sÒ ch¥ huy
c«a TÐ#ng Andrew Jackson, qu{n M# #€ gi#nh chi#n th#ng
trÁn b# v# vang nh#t, ch#m d#t m€i m€i b#t k# tia hy v#ng
n#o c«a ngÐ#i Anh v# viÄc t#i lÝp sÒ nh hÐÎng c«a h# Î
ph†a Nam biÁn gi#i Canada.

Trong khi ngÐ#i Anh v# ngÐ#i M# #ang ##m ph#n gii

quy#t th… c#c #Ÿi bi#u «ng h# ch« ngh#a liÁn bang #Ðéc
c#c c# quan lÝp ph#p c«a c#c bang Massachusetts, Rhode
Island, Connecticut, Vermont v# New Hampshire lÒa ch#n #€
tÝp trung Î Hartford, bang Connecticut ## phn #ãi cu#c
chi#n tranh c«a Ng#i Madison. Bang New England #€ cã giao
thÐ#ng v#i k# th trong suãt cu#c chi#n, v# m#t sã vng thÒc
t# #€ trÎ nÁn gi#u cŠ nh# hoŸt ##ng thÐ#ng mŸi n#y. Tuy
nhiÁn, nhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a liÁn bang lŸi tuyÁn bã
r•ng cu#c chi#n tranh #€ h«y hoŸi n#n kinh t#. Do cŠ th#
xy ra kh n#ng ly khai kh#i liÁn minh, nÁn h#i ngh‹ #€ ##
xu#t m#t loŸi c#c dÒ tho }i#u bÉ sung s#a #Éi Hi#n ph#p
nh•m bo vÄ léi †ch c«a bang New England. Song #oŸn k#t
c«a cu#c chi#n - b‹ ngÐng lŸi sau chi#n th#ng v# vang Î New
Orleans - #€ ## lŸi trong nhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a liÁn
bang m#t v#t nh# nh#c nh€ v# sÒ phn b#i m# h# khÃng
bao gi# cŠ th# t¿y #Ðéc.

C#N GI€C NG# V# }#I L#N HAI

}#n cuãi th# kû XVIII, nhi#u ngÐ#i M# cŠ h#c th#c #€ tÒ
nhÝn khÃng c#n theo nhÓng t†n ngÐÍng C#- #ãc truy#n thãng
nÓa. }#p lŸi phong tr#o th# t#c #ang di#n ra trong th#i #Ÿ i,
phong tr#o ph#c hÐng tÃn gi#o #€ nhanh chŠng ti#n v# ph†a
t{y v#o n#a ##u th# kû XIX.

"C#n gi#c ng# v# #Ÿi l#n hai n#y cŠ nhi#u loŸi h…nh hoŸt
##ng v# cŠ sÒ kh#c biÄt theo #‹a phÐ#ng v# c#ch th#c th#
hiÄn g#n bŠ tÃn gi#o. # bang New England, tinh th#n tÃn
gi#o trÈi dÝy #€ k†ch th†ch m#t l#n sŠng tuyÁn truy#n mŸnh
m# trong x€ h#i. # ph†a t{y New York, tinh th#n ph#c hÐng
#€ khuy#n kh†ch sÒ xu#t hiÄn nhÓng gi#o ph#i m#i. # vng
Appalachian thu#c bang Kentucky v# Tennessee, phong tr#o
ph#c hÐng #€ c«ng cã c#c gi#o ph#i Gi#m l# v# Baptist, v#
sn sinh m#t h…nh th#c th# hiÄn tÃn gi#o m#i - t# h#p
trong l#u trŸi.

Tr#i v#i C#n gi#c ng# v# #Ÿi trong thÝp niÁn 1730, phong
tr#o ph#c hÐng Î mi#n }Ãng nÉi ti#ng v… khÃng cŠ k†ch
##ng cu#ng loŸn v# cÃng khai cm xc. Tr#i lŸi, nhÓng
ngÐ#i phi t†n ngÐÍng #€ kinh sé v#i sÒ im l#ng ##ng k†nh
c«a nhÓng ngÐ#i #ang mang nhÓng b•ng ch#ng cho ##c tin
c«a h#. Tinh th#n ph#c h#i ph#i phc {m Î bang New England
#€ d¾n ##n sÒ ra ##i nhÓng h#i truy#n gi#o liÁn gi#o ph#i
## truy#n b# phc {m t#i mi#n T{y. C#c th#nh viÁn c«a
nhÓng gi#o ph#i n#y khÃng ch¥ h#nh ##ng nhÐ nhÓng tÃng
## v… ##c tin m# c#n nhÐ nhÓng nh# gi#o d#c, nhÓng
nh# l€nh #Ÿo nh{n d{n v# #Ÿi diÄn c«a n#n v#n hŠa #Ã th‹
mi#n }Ãng. ViÄc #n h#nh s#ch b#o v# c#c h#i gi#o d#c #€
gŠp ph#n #¿y mŸnh truy#n b# #Ÿo C#- #ãc. NÉi bÝt nh#t
trong sã c#c h#i n#y l# H#i Th#nh kinh Hoa K# th#nh lÝp
n#m 1816. L#ng h#ng say hoŸt ##ng x€ h#i vãn #Ðéc k†ch
th†ch bÎi phong tr#o ph#c hÐng tÃn gi#o #€ gŠp ph#n mÎ
#Ð#ng cho c#c nhŠm b€i nÃ, H#i Khuy#n kh†ch Thanh t‹nh
v# nhÓng nÈ lÒc ci tŸo nh# t, ##ng th#i ch#m sŠc ngÐ#i
t#n tÝt v# ngÐ#i thi#u n#ng tr† tuÄ.

Mi#n T{y New York, t# H# Ontario ##n d€y ni Adirondack #€

l# n#i hoŸt ##ng c«a nhi#u cu#c ph#c hÐng tÃn gi#o trÐ#c
#{y - hay c#n g#i l# phong tr#o RÒc ch#y kh#p quÝn. Ch†nh
tŸi n#i #{y cŠ m#t nh{n vÝt nÉi ti#ng, Charles Grandison
Finney, luÝt sÐ #€ tri qua l# hi#n linh v# chu¿n b‹ ging
Phc {m. Phong tr#o thc #¿y l#ng m# #Ÿo c«a Ãng #€ #Ðéc
chu¿n b‹ chu ##o, thu ht #Ðéc #Ãng #o qu#n chng v#
qung b# r#t r#ng. Finney #€ ging #Ÿo Î khu vÒc RÒc ch#y
kh#p quÝn suãt thÝp niÁn 1820 v# ##u thÝp niÁn 1830 trÐ#c
khi chuy#n t#i bang Ohio v#o n#m 1835 l#m ging viÁn th#n
h#c tŸi }Ÿi h#c Oberlin. Sau n#y Ãng trÎ th#nh hiÄu trÐÎng c«a
trÐ#ng.

Hai gi#o ph#i kh#c Î M# l# Mormons (c#c Th#nh ng#y nay)

v# Seventh Day Adventists (gi#o ph#i Tin v#o l#n xu#t hiÄn
th# hai c«a Ch ﾐ a), c ﾏ ng khÎi ##u Î mi#n ##t rÒc ch#y n#y.
# khu vÒc Appalachian, phong tr#o ph#c hÐng tÃn gi#o cŠ
nhÓng nƒt ##c #i#m giãng C#n gi#c ng# v# #Ÿi c«a th# kû
trÐ#c. NhÐng tŸi #{y, trung t{m c«a phong tr#o ph#c hÐng
l# nhÓng cu#c g#p gÍ trong l#u - m#t nghi l# tÃn gi#o kƒo
d#i nhi#u ng#y cho nhŠm t†n ## ph ﾁ i lÐu lŸi n#i h#nh l# v…
qu# xa nh#. NhÓng ngÐ#i tiÁn phong Î vng thÐa th#t d{n cÐ
#€ t…m ##n nhÓng buÉi h#nh l# trong l#u l#m n#i trãn
tr#nh cu#c sãng ##n cÃi n#i biÁn i. Ni#m h{n hoan t# viÄc
tham gia buÉi l# ph#c hÐng tÃn gi#o cng v#i h#ng tr#m v#
cŠ l# h#ng ngh…n ngÐ#i #€ thÃi thc h# vui ca, nhy ma,
h# hƒt th{u suãt c#c buÉi l#.

Phong tr#o ph#c hÐng tÃn gi#o nhanh chŠng lan kh#p c#c
bang Kentucky, Tennesssee v# mi#n Nam bang Ohio, trong
#Š ngÐ#i hÐÎng léi ch« y#u l# t†n ## Gi#m l# v# Baptist.
MÈi gi#o ph#i ##u cŠ t#i s ﾁ n gi ﾐ p h# trÎ nÁn hÐng th‹nh Î
mi#n biÁn ﾁ i. C#c t†n ## Gi#m l# cŠ b# m#y tÉ ch#c r#t
hiÄu qu ﾁ, ch« y#u dÒa v#o c#c m#c sÐ - hay c#n g#i l#
nhÓng k# s# kinh l# - t…m ##n nhÓng con ngÐ#i sinh sãng Î
khu vÒc biÁn gi#i xa xÃi. C#c k# s# kinh l# ##n v#i d{n
thÐ#ng ## gi ﾐ p #Í h# g{y dÒng quan hÄ v#i c#c gia #…nh
sãng ven biÁn gi#i. H# hy v#ng s# c ﾁ i bi#n nhÓng con ngÐ#i
n#y th#nh nhÓng t†n ##. NhÓng ngÐ#i thu#c Gi#o ph#i
Baptist khÃng cŠ tÉ ch#c gi#o h#i ch†nh th#c. NhÓng ngÐ#i
gi ﾁ ng #Ÿo kiÁm ch« trang trŸi c«a h# #qÐéc tÃn vinh l#
"nhÓng ngÐ#i nhÝn #Ðéc l#i hiÄu triÄu c«a Cha Tr#i". H#
h#c kinh th#nh v# lÝp nh# th# n#i sau n#y ch†nh h# s#
#Ðéc th# phong. NhÓng #ng viÁn m#c sÐ kh#c c’ng xu#t
ph#t t# c#c nh# th# n#y, gip gi#o ph#i Baptist thi#t lÝp
#Ðéc sÒ hiÄn diÄn xa h#n v#o mi#n ##t hoang s#. S# d#ng
nhÓng phÐ#ng ph#p nhÐ vÝy, gi#o ph#i Baptist #€ #Šng vai
tr# ch« #Ÿo Î kh#p c#c bang gi#p biÁn gi#i v# h#u h#t mi#n
Nam.

C#n gi#c ng# v# #Ÿi l#n hai #€ cŠ nh hÐÎng mŸnh m# t#i
l‹ch s# nÐ#c M#. S#c mŸnh c«a c#c t†n ## Baptist v# Gi#m
l# #€ gia t#ng ##ng k# so v#i nhÓng gi#o ph#i ch« #Ÿo
kh#c th#i thu#c #‹a - Anh gi#o, Gi#o h#i TrÐÎng l€o v#
nhÓng ngÐ#i theo gi#o #o#n. SÒ kh#c biÄt ng#y c#ng l#n
trong n#i b# gi#o h#i Tin L#nh Hoa K# #€ phn nh sÒ l#n
mŸnh v# #a dŸng c«a m#t d{n t#c #ang vÐ#n dÝy.
ChÐ#ng 5: M# R#NG SANG PH#A T#Y V#
S# KH€C BI#T GI#A C€C V•NG
"H€y ti#n v# ph†a t{y, hÍi ch#ng trai, v# h€y l#n lÁn
cng tÉ quãc"

BiÁn tÝp viÁn Horace Greeley, 1851

G#Y D#NG T#NH }O#N K#T

Cu#c Chi#n tranh 1812, xƒt t# gŠc ## n#o #Š, l# cu#c chi#n
l#n th# hai gi#nh ##c lÝp v# kh”ng #‹nh sÒ #oŸn tuyÄt
v#nh vi#n c«a nÐ#c M# v#i nÐ#c Anh. Khi chi#n tranh khƒp
lŸi, nhi#u khŠ kh#n tr#m tr#ng ##t ra v#i n#n c#ng h#a non
tr# k# t# th#i c#ch mŸng gi# #€ bi#n m#t. Nh# nÐ#c liÁn
bang theo Hi#n ph#p #€ #em lŸi sÒ c{n b•ng giÓa tÒ do v#
trÝt tÒ. Cng v#i khon né cÃng r#t nh# v# m#t l#c #‹a #ang
ngŠng ch# #Ðéc kh#m ph#, c#nh c#a h#a b…nh, th‹nh
vÐéng v# ti#n b# x€ h#i #€ mÎ ra trÐ#c d{n t#c M#.

HoŸt ##ng thÐ#ng mŸi c#ng l#m cho t…nh #o#n k#t d{n
t#c thÁm vÓng ch#c. NhÓng m#t m#t trong chi#n tranh #€
gip nhi#u ngÐ#i nhÝn th#y t#m quan tr#ng phi bo vÄ
c#c nh# sn xu#t M# cho ##n khi h# cŠ th# m#t m…nh
chãng ch#i #Ðéc v#i sÒ cŸnh tranh c«a nÐ#c ngo#i. Nhi#u
ngÐ#i lÝp luÝn r•ng ##c lÝp v# kinh t# c’ng quan tr#ng
khÃng kƒm ##c lÝp v# ch†nh tr‹. }# cÉ sy tinh th#n tÒ lÒc
c#nh sinh, c#c nh# l€nh #Ÿo Quãc h#i nhÐ Henry Clay thu#c
ti#u bang Kentucky v# John C. Calhoun thu#c ti#u bang Nam
Carolina #€ kÁu g#i thÒc hiÄn ch†nh s#ch bo h# mÝu d‹ch,
hŸn ch# h#ng nhÝp kh¿u nh•m thc #¿y ng#nh cÃng nghiÄp
M# ph#t tri#n.

}{y l# th#i #i#m thuÝn léi ## t#ng thu# quan. C#c linh m#c
Î Vermont v# Ohio muãn bo h# chãng lŸi sÒ tr#n ngÝp c«a
len nÐ#c Anh. # bang Kentucky, ng#nh dÄt c{y gai d#u #‹a
phÐ#ng th#nh vi séi may bao v# ti m#i ra ##i #€ b‹
ng#nh cÃng nghiÄp dÄt vi may ti bao Scotland #e doŸ.
Pittsburgh Î bang Pennsylvania vãn #€ l# m#t trung t{m c#n
thƒp r#t ph#t tri#n, nay sãt s#ng th#ch th#c c#c nh# cung
c#p thƒp Anh v# Th#y }i#n. Bi#u thu# ban h#nh n#m 1816
#€ #« mŸnh ## bo h# thÒc sÒ c#c nh# sn xu#t.

Ngo#i ra, d{n mi#n T{y c#n «ng h# m#t hÄ thãng #Ð#ng s#
v# kÁnh ##o quãc gia ## nãi k#t h# v#i c#c th#nh phã v#
hi cng mi#n }Ãng, v# ## mÎ mang nhÓng vng ##t mi#n
biÁn gi#i cho viÄc #‹nh cÐ. Tuy nhiÁn, h# #€ khÃng th#nh
cÃng trong viÄc kÁu g#i ch†nh quy#n liÁn bang tham gia ph#t
tri#n n#i b# bang do cŠ sÒ phn #ãi t# bang New England v#
mi#n Nam. NhÓng con #Ð#ng v# nhÓng con kÁnh c#n lŸi l#
mãi quan t{m c«a c#c bang cho ##n khi }Ÿo luÝt HÈ tré }
Ð#ng b# LiÁn bang n#m 1916 #Ðéc thÃng qua.

V‹ th# c«a Ch†nh ph« LiÁn bang v#o th#i gian n#y #€ #Ðéc
c«ng cã mŸnh m# nh# cŠ m#t sã quy#t #‹nh c«a T#a #n Tãi
cao. M#t ngÐ#i #Ÿi #iÄn «ng h# ch« ngh#a liÁn bang, John
Marshall, ngÐ#i bang Virginia, #€ trÎ th#nh Ch#nh #n T#a #n
Tãi cao n#m 1801 v# giÓ ch#c v# n#y cho t#i khi Ãng qua
##i n#m 1835. T#a #n vãn y#u #t trÐ#c khi Ãng nhÝm ch#c
th… gi# #{y #€ trÎ th#nh m#t t#a #n mŸnh, cŠ v‹ tr† ngang
h#ng v#i Quãc h#i v# tÉng thãng. Theo c#c quy#t #‹nh
mang t†nh l‹ch s# sau #Š, Marshall #€ x{y dÒng quy#n c«a
T#a #n Tãi cao v# c«ng cã ch†nh quy#n liÁn bang.

Marshall l# ngÐ#i ##u tiÁn trong h#ng ng’ #Ãng #o c#c v‹
th¿m ph#n T#a #n Tãi cao m# nhÓng quy#t #‹nh c«a h# #€
tŸo nÁn # ngh#a v# #p d#ng cho Hi#n ph#p. Khi Ãng k#t
thc sÒ nghiÄp ph#c v# c«a m…nh th… T#a #n Tãi cao #€
gii quy#t ch#ng 50 v# #n liÁn quan t#i c#c v#n ## hi#n
ph#p. M#t trong nhÓng ph#n quy#t nÉi ti#ng nh#t c«a
Marshall - v# Marbury kiÄn Madison (1803) - Ãng #€ kiÁn
quy#t kh”ng #‹nh quy#n c«a T#a #n Tãi cao #Ðéc xem xƒt
t†nh hép hi#n c«a t#t c c#c b# luÝt c«a Quãc h#i LiÁn bang
hay c«a c# quan lÝp ph#p c«a ti#u bang. Trong v# Mc Culloch
kiÄn Maryland (1819) Ãng #€ kh”ng kh#i nÁu cao l# thuy#t
c«a Hamilton cho r•ng, suy r#ng ra, Hi#n ph#p ban cho ch†nh
ph« nhÓng quy#n hŸn vÐét ra ngo#i phŸm vi nhÓng quy#n
#€ #Ðéc quy #‹nh r# r#ng trong v#n kiÄn n#y.

M# R#NG CH# }# N# L#
Ch# ## nà lÄ m#c d cho ##n lc n#y c#n †t thu ht sÒ ch
# c«a cÃng chng song #€ b#t ##u cŠ #Ðéc t#m quan tr#ng
h#n nhi#u v#i tÐ c#ch l# m#t v#n ## quãc gia #Ÿi sÒ. V#o
nhÓng n#m ##u tiÁn c«a n#n c#ng h#a, khi c#c bang mi#n
B#c #ang ti#n h#nh gii phŠng nà lÄ, nhi#u nh# l€nh #Ÿo #€
cho r•ng ch# ## nà lÄ s# b‹ th« tiÁu. N#m 1786, George
Washington #€ vi#t r•ng, Ãng ch{n th#nh c#u chc cho m#t
k# hoŸch n#o #Š cŠ th# #Ðéc thÃng qua theo #Š ch# ## nÃ
lÄ cŠ th# #Ðéc b€i b# m#t c#ch t# t#, ch#c ch#n v# tinh t#.
Jefferson, Madison v# Monroe t# Virginia v# c#c ch†nh kh#ch
mi#n Nam h#ng ##u kh#c ##u cŠ nhÓng l#i ph#t bi#u
tÐ#ng tÒ.

S#c lÄnh T{y B#c ban h#nh n#m 1787 #€ c#m ch# ## nà lÄ
Î l€nh thÉ mi#n T{y b#c. Cho t#i n#m 1808, khi viÄc buÃn
b#n nà lÄ quãc t# b‹ b€i b# th… cŠ nhi#u ngÐ#i mi#n Nam
ngh# r•ng ch# ## chi#m hÓu nà lÄ s# mau chŠng ch#m d#t.
Song m#i sÒ mong #éi nhÐ vÝy #€ khÃng #Ðéc th#nh hiÄn
thÒc bÎi v… trong th# hÄ sau #Š, d{n mi#n Nam liÁn k#t ch#t
ch# v#i nhau bi#n viÄc tÉ ch#c chi#m hÓu nà lÄ th#nh
nhÓng nh{n tã kinh t#, khi#n cho ch# ## n#y c#ng #em lŸi
léi nhuÝn nhi#u h#n so v#i trÐ#c n#m 1790.

NguyÁn nh{n ch†nh l# do sÒ ph#t tri#n ngh# tr#ng bÃng quy

mà l#n Î mi#n Nam nh# viÄc #p d#ng canh t#c c#c giãng
bÃng m#i v# ph#t minh m#y t¥a hŸt bÃng c«a Eli Whitney
v#o n#m 1793 gip t#ch #Ðéc c#c hŸt ra kh#i bÃng. }#ng
th#i, cu#c C#ch mŸng CÃng nghiÄp #€ thc #¿y ng#nh cÃng
nghiÄp dÄt hoŸt ##ng v#i quy mà l#n, l#m gia t#ng nhu c#u
v# bÃng nguyÁn liÄu. ViÄc tri#n khai c#c vng ##t m#i Î mi#n
T{y sau n#m 1812 #€ mÎ r#ng r#t l#n khu vÒc cŠ th# tr#ng
bÃng. Ngh# tr#ng bÃng #€ d‹ch chuy#n nhanh chŠng t# c#c
bang thu#c khu vÒc Tidewater Î duyÁn hi mi#n }Ãng qua
mi#n Nam tr’ng th#p h#n t#i vng ##ng b•ng ch{u thÉ sÃng
Mississippi v# cuãi cng l# t#i bang Texas.

M†a, m#t loŸi c{y tr#ng kh#c s# d#ng nhi#u lao ##ng, c’ng
gŠp ph#n mÎ r#ng ch# ## nà lÄ Î mi#n Nam. NhÓng vng ##t
#m, m#u mÍ Î }Ãng Nam Louisiana r#t l# tÐÎng cho viÄc tr#ng
m†a #em lŸi léi nhuÝn cao. T#i n#m 1830, bang Louisiana #€
cung c#p cho c nÐ#c khong m#t n#a lÐéng #Ð#ng. Cuãi
cng, nhÓng ngÐ#i tr#ng thuãc l# #€ chuy#n sang mi#n T{y
v# mang theo h# ch# ## nà lÄ.

V… x€ h#i tÒ do c«a mi#n B#c v# x€ h#i chi#m hÓu nà lÄ

c«a mi#n Nam ##u b#nh trÐ#ng sang ph†a T{y nÁn cŠ l# s#
cŠ léi v# ch†nh tr‹ n#u duy tr… #Ðéc sÒ b…nh #”ng vÓng
ch#c giÓa c#c bang m#i #ang ti#n v# nhÓng vng l€nh thÉ
mi#n T{y. N#m 1818, khi Illinois #Ðéc ch#p nhÝn v#o liÁn
minh, 10 bang #€ #Ðéc phƒp cŠ ch# ## nà lÄ, 11 bang c#m
ch# ## n#y; nhÐng sÒ c{n b•ng #€ #Ðéc ph#c h#i sau khi
bang Alabama #Ðéc th#a nhÝn theo ch# ## nà lÄ. D{n sã Î
mi#n B#c t#ng nhanh h#n, cho phƒp c#c bang mi#n B#c
chi#m #a sã gh# trong HŸ viÄn. Tuy nhiÁn, sÒ b…nh #”ng
giÓa mi#n B#c v# mi#n Nam v¾n #Ðéc duy tr… Î ThÐéng
viÄn.

V#o n#m 1819, bang Missouri cŠ 10.000 nà lÄ #€ xin gia nhÝp

liÁn bang. D{n mi#n B#c tÝp hép lŸi ## phn #ãi viÄc gia
nhÝp c«a Missouri tr# phi #Š l# m#t bang tÒ do, v# l#n sŠng
phn #ãi #€ lan kh#p c nÐ#c. CŠ m#t th#i gian Quãc h#i
#€ l{m v#o t…nh trŸng b# t#c, nhÐng Henry Clay #€ #Ÿt
#Ðéc m#t th#a thuÝn mang tÁn Th#a hiÄp Missouri: Missouri
#Ðéc gia nhÝp v#i tÐ c#ch l# m#t bang cŠ ch# ## nà lÄ cng
lc v#i bang Maine gia nhÝp v#i tÐ c#ch l# m#t bang tÒ do.
Ngo#i ra, Quãc h#i #€ c#m ch# ## nà lÄ Î l€nh thÉ Louisiana
vãn #Ðéc mua lŸi t# nÐ#c Ph#p Î khu vÒc ph†a b#c biÁn gi#i
ph†a Nam c«a bang Missouri. }#ng th#i quy #‹nh n#y dÐ#ng
nhÐ #€ trÎ th#nh m#t th#ng léi #ãi v#i c#c bang mi#n Nam
v… ngÐ#i ta khÃng ng# r•ng vng sa mŸc M# bao la n#y lŸi cŠ
ngÐ#i ##n sinh sãng. Cu#c tranh luÝn #€ tŸm th#i #Ðéc gii
quy#t Én th#a, nhÐng Thomas Jefferson #€ vi#t cho m#t
ngÐ#i bŸn r•ng "v#n ## tr#ng y#u n#y tÒa h# ti#ng chuÃng
b#o ch#y #€ khi#n tÃi t¥nh gi#c v#i nÈi sé kh«ng khi#p.
Ngay lÝp t#c tÃi cho r•ng #Š l# h#i chuÃng khai t# LiÁn
bang".

CH#U M# LA-TINH V# H"C THUY#T

MONROE
V#o nhÓng thÝp niÁn ##u tiÁn c«a th# kû XIX, mi#n Trung v#
Nam M# #€ hÐ#ng v# C#ch mŸng. TÐ tÐÎng tÒ do #€ khu#y
##ng nh{n d{n ch{u M# La-tinh t# th#i c#c thu#c #‹a Anh
chi#n ##u gi#nh tÒ do. Cu#c chinh ph#c T{y Ban Nha c«a
Napoleon n#m 1808 #€ b#o hiÄu ngÐ#i M# La-tinh s# vng
lÁn khÎi ngh#a. Cho t#i n#m 1822, dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo t#i t…nh
c«a Simon Bolivar, Francisco Miranda, Josƒ de San Martin v#
Miguel Hidalgo, t#t c khu vÒc nŠi ti#ng T{y Ban Nha v# B# }
#o Nha Î ch{u M# - t# Argentina v# Chile Î mi#n Nam t#i
Mexico Î mi#n B#c - ##u #€ gi#nh #Ðéc ##c lÝp.

Nh{n d{n Hép ch«ng quãc Hoa K# #€ quan t{m s{u s#c ##n
viÄc c«ng cã lŸi nhÓng kinh nghiÄm c«a ch†nh h# trong viÄc
#oŸn tuyÄt v#i ch# ## cai tr‹ c«a ch{u #u. NhÓng phong
tr#o ##i ##c lÝp Î ch{u M# La-tinh #€ kh”ng #‹nh ni#m tin
n#i h# v# quy#n tÒ tr‹. N#m 1822, TÉng thãng James
Monroe, trÐ#c #p lÒc ng#y c#ng l#n c«a dÐ luÝn, #€ cho
phƒp cÃng nhÝn c#c quãc gia m#i Î M# La-tinh v# #€ nhanh
chŠng trao #Éi cÃng s# v#i c#c quãc gia n#y. TÉng thãng #€
cÃng nhÝn h# l# c#c quãc gia ##c lÝp thÒc sÒ, ho#n to#n
t#ch kh#i nhÓng mãi r#ng bu#c trÐ#c kia v#i ch{u #u.

Ch†nh lc #Š, Nga, PhÉ v# #o #€ thi#t lÝp LiÁn minh Th#n
th#nh ## bo vÄ h# trÐ#c c#c cu#c c#ch mŸng. B•ng viÄc
can thiÄp v#o nhÓng nÐ#c n#i phong tr#o c«a qu#n chng
#ang #e d#a ch# ## qu{n ch«, liÁn minh n#y - cŠ sÒ tham
gia c«a Ph#p th#i hÝu Napoleon - #€ hy v#ng cŠ th# ng#n
ch#n c#ch mŸng lan r#ng. Ch†nh s#ch n#y #i ngÐéc lŸi v#i
nguyÁn t#c tÒ quy#t c«a nÐ#c M#.

Ch#ng n#o m# LiÁn minh Th#n th#nh gi#i hŸn nhÓng hoŸt
##ng c«a h# trong phŸm vi cÒu th# gi#i th… #i#u #Š khÃng
g{y lo l#ng cho Hép ch«ng quãc Hoa K#. NhÐng khi LiÁn minh
tuyÁn bã # #‹nh muãn ph#c h#i c#c thu#c #‹a c’ c«a T{y
Ban Nha th… ngÐ#i M# b#t ##u lo {u. Do M# La-tinh cŠ #
ngh#a r#t quan tr#ng v#i léi †ch thÐ#ng mŸi c«a Anh nÁn
nÐ#c Anh #€ quy#t #‹nh ng#n ch#n h#nh ##ng n#y. Lu{n }
Ãn hãi thc mÎ r#ng c#c bo #ﾁ m c«a Anh - M# #ãi v#i ch{u
M# La-tinh, nhÐng NgoŸi trÐÎng John Quincy Adams lŸi thuy#t
ph#c Monroe h#nh ##ng ##n phÐ#ng: "CŠ th# s# ngay
th”ng, ch{n thÝt h#n, c’ng nhÐ #Ð#ng ho#ng h#n n#u ta
tuyÁn bã nhÓng nguyÁn t#c c«a m…nh m#t c#ch r# r#ng v#i
Nga v# Ph#p so v#i viÄc leo lÁn m#t con thuy#n nh# #uÉi
theo t#u chi#n c«a Anh.

Th#ng 12/1823, khi bi#t hi qu{n Anh s# bo vÄ ch{u M# La-
tinh chãng lŸi LiÁn minh Th#n th#nh v# Ph#p, TÉng thãng
Monroe #€ nh{n d‹p g#i thÃng #iÄp h#ng n#m t#i Quãc h#i
cÃng bã nhÓng #i#u m# sau n#y ngÐ#i ta g#i l# H#c thuy#t
Monroe - chãi t# ch#p nhÝn b#t c# m#t sÒ mÎ r#ng thãng tr‹
ti#p theo c«a ch{u #u Î c#c nÐ#c ch{u M#:

C#c l#c #‹a ch{u M#... t# nay trÎ #i khÃng th# #Ðéc coi l#
#ãi tÐéng c«a thÒc d{n hŠa trong tÐ#ng lai do b#t c# m#t
cÐ#ng quãc ch{u #u n#o ti#n h#nh.

Ch ﾐ ng ta ph ﾁ i coi b#t k# toan t†nh n#o v# ph#n h# nh•m

mÎ r#ng hÄ thãng [ch†nh tr‹] c«a h# t#i b#t c# b# phÝn n#o
c«a b#n c#u n#y ##u l# nguy hi#m #ãi v#i h#a b…nh v# an
ninh c«a ch ﾐ ng ta.

Chng ta #€ khÃng can thiÄp v# s# khÃng can thiÄp v#o

nhÓng thu#c #‹a hay c#c x# ph# thu#c n#o c«a b#t c#
cÐ#ng quãc ch{u #u n#o. NhÐng v#i nhÓng ch†nh ph« #€
tuyÁn bã n#n ##c lÝp c«a m…nh v# bo vÄ n#n ##c lÝp #y
v# #Ðéc chng ta th#a nhÝn th… chng ta phi coi b#t k#
m#t sÒ can thiÄp n#o nh•m m#c #†ch #p ch# h# hay ki#m
so#t sã phÝn c«a h# b•ng b#t k# phÐ#ng th#c n#o do b#t
c# cÐ#ng quãc ch{u #u n#o thÒc hiÄn ##u th# hiÄn khuynh
hÐ#ng th ngh‹ch #ãi v#i nÐ#c M#.

H#c thuy#t Monroe #€ th# hiÄn tinh th#n #o#n k#t v#i c#c
n#n c#ng h#a m#i gi#nh ##c lÝp Î ch{u M# La-tinh. NhÓng
d{n t#c n#y #€ cÃng nhÝn t#m quan tr#ng c«a quan hÄ
ch†nh tr‹ v#i Hoa K# b•ng viÄc thi#t lÝp c#c hi#n ph#p m#i
c«a m…nh theo mà h…nh c«a B#c M# xƒt trÁn nhi#u phÐ#ng
diÄn.

CH– NGH#A B# PH€I V# C€C CH#NH }#NG

# trong nÐ#c, nhiÄm k# tÉng thãng c«a Monroe (1817-1825)
#Ðéc mÄnh danh l# th#i #Ÿi c«a nhÓng t…nh cm tãt l#nh.
C#m t# n#y #€ th#a nhÝn chi#n th#ng v# ch†nh tr‹ c«a }
ng C#ng h#a trÐ#c }ng «ng h# ch« ngh#a liÁn bang b‹ th#t
bŸi v#i tÐ c#ch m#t lÒc lÐéng d{n t#c. }#ng th#i, #{y c’ng
l# th#i k# cŠ xung ##t b# ph#i v# c#t c#.

K#t c#c c«a nhÓng ngÐ#i theo ph#i «ng h# ch« ngh#a liÁn
bang #€ d¾n t#i sÒ chia r# th#nh b# ph#i trong ch†nh tr‹ v#
g{y rãi loŸn cho hÄ thãng ## c# tÉng thãng c«a c#c ch†nh
#ﾁ ng trong Quãc h#i. Khi #Š, c#c c# quan lÝp ph#p bang cŠ
th# ch¥ #‹nh c#c #ng c# viÁn. V#o n#m 1824, c#c bang
Tennessee v# Pennsylvania ch#n Andrew Jackson c ﾏ ng v#i
ThÐéng ngh‹ s# bang Nam Carolina l# John C. Calhoun tham
gia liÁn danh. Bang Kentucky ch#n Ch« t‹ch HŸ viÄn l# Henry
Clay; bang Massachusetts ch#n NgoŸi trÐÎng John Quincy
Adams, con trai c«a v‹ tÉng thãng th# hai c«a Hoa K# l# John
Adams; «y ban thÐ#ng trÒc c«a Quãc h#i - c# quan b‹ ch#
nhŸo l# phi d{n ch« - th… ch#n B# trÐÎng T#i ch†nh William
Crawford.

Nh{n c#ch v# tÐ tÐÎng c#c b# #‹a phÐ#ng #Šng vai tr#

quan tr#ng trong viÄc x#c #‹nh k#t qu b#u c#. Adams #€
th#ng c# trong c#c cu#c b# phi#u c«a #Ÿi c# tri t# bang
New England v# ph#n l#n bang New York; Clay th#ng c# Î
c#c bang Kentucky, Ohio v# Missouri; Jackson th#ng c# Î
mi#n }Ãng Nam, c#c bang Illinois, Indiana, B#c v# Nam
Carolina, Pennsylvania, Maryland v# New Jersey; c#n Crawford
th#ng Î c#c bang Virginia, Georgia v# Delaware. KhÃng cŠ
#ng c# viÁn n#o #Ÿt #a sã phi#u #Ÿi c# tri, v… vÝy theo c#c
#i#u khon c«a Hi#n ph#p th… cu#c b#u c# #Ðéc chuy#n
sang HŸ viÄn gii quy#t. TŸi #{y Clay l# m#t nh{n vÝt cŠ nh
hÐÎng nh#t. #ng «ng h# Adams, v# Adams #€ gi#nh #Ðéc
ch#c tÉng thãng.

Trong nhiÄm k# n#y c«a Adams, nhÓng liÁn minh #ng m#i
#€ xu#t hiÄn. NhÓng ngÐ#i «ng h# Adams #€ l#y tÁn NhÓng
ngÐ#i theo ph#i C#ng h#a quãc gia ## th# hiÄn sÒ «ng h#
c«a h# #ãi v#i Ch†nh ph« LiÁn bang ng#y c#ng #m #Ð#ng
vai tr# l#n h#n trong cÃng cu#c ph#t tri#n ##t nÐ#c. Tuy
Adams l€nh #Ÿo ##t nÐ#c trung thÒc v# cŠ hiÄu qu, nhÐng
Ãng khÃng phi l# m#t tÉng thãng #Ðéc ngÐ#i ta Ða. Adams
#€ khÃng thi#t lÝp #Ðéc m#t hÄ thãng #Ð#ng s# v# kÁnh
##o quãc gia. }#c t†nh b#c trÒc lŸnh lng nhÐng gi#u ch#t
tr† tuÄ c«a Ãng #€ khÃng #Ðéc l#ng bŸn b#. NgÐéc lŸi,
Jackson cŠ s#c lÃi cuãn qu#n chng mŸnh m# v# cŠ b# m#y
ch†nh tr‹ hng mŸnh. NhÓng ngÐ#i «ng h# Ãng #€ hép lŸi ##
th#nh lÝp }ng D{n ch«. H# cho r•ng }ng n#y trÒc ti#p
xu#t th{n t# }ng C#ng ho# - D{n ch« c«a Jefferson. TrÁn
thÒc th#, }ng D{n ch« cÉ sy nguyÁn t#c ch†nh ph« ph{n
c#p nhÐng nh# g#n. TÝp hép lÒc lÐéng chãng Adams, h# #€
quy k#t tÉng thãng tham nh’ng khi bÉ nhiÄm Clay l#m ngoŸi
trÐÎng. Trong cu#c b#u c# n#m 1828, Jackson #€ ##nh bŸi
Adams b•ng m#t chi#n th#ng #p #o.

Jackson vãn l# ch†nh kh#ch Î bang Tennessee, m#t chi#n binh

chãng lŸi ngÐ#i da ## v# l# ngÐ#i hng trong trÝn chi#n New
Orleans trong chi#n tranh n#m 1812. #ng #€ gi#nh #Ðéc sÒ
«ng h# t# qu#n chng. #ng lÁn n#m giÓ ch#c tÉng thãng
nh# phong tr#o d{n ch« d{n ty #ang d{ng cao. Cu#c b#u
c# n#m 1828 l# d#u mãc quan tr#ng trong xu th# th# hiÄn
sÒ tham gia c«a c# tri ng#y c#ng r#ng l#n h#n. V#o th#i
#i#m #Š, h#u h#t c#c ti#u bang ho#c #€ thÃng qua quy#n
phÉ thÃng ##u phi#u cho nam gi#i da tr#ng, ho#c #€ gim
thi#u yÁu c#u v# t#i sn. N#m 1824, c#c th#nh viÁn c«a c#
tri #o#n Î s#u ti#u bang v¾n #Ðéc c# quan lÝp ph#p c«a
bang lÒa ch#n. }#n n#m 1828, c#c th#nh viÁn c«a c# tri
#o#n #€ #Ðéc lÒa ch#n qua phÉ thÃng ##u phi#u Î t#t c
c#c bang ngoŸi tr# hai bang Delaware v# Nam Carolina.
NhÓng di#n bi#n n#y l# sn ph¿m c«a m#t quan #i#m r#ng
r€i cho r•ng ngÐ#i d{n nÁn cai tr‹ v# ch†nh ph« c«a t#ng l#p
tinh ty truy#n thãng #€ #i ##n d#u ch#m h#t.

CU#C KH–NG HO#NG V# HI#U H#A

V#o cuãi nhiÄm k# tÉng thãng ##u tiÁn c«a m…nh, Jackson
#€ bu#c phi #ãi ##u v#i bang Nam Carolina - ti#u bang
quan tr#ng nh#t trong t#t c ﾁ c#c bang tr#ng bÃng #ang nÉi
lÁn Î vi#n Nam - v# v#n ## bi#u thu# b ﾁ o h#. NhÓng gi#i
doanh thÐ#ng v# nÃng nghiÄp Î bang n#y v¾n hy v#ng
Jackson s# s# d#ng quy#n lÒc tÉng thãng c«a m…nh ## s#a
#Éi c#c luÝt thu# ban h#nh n#m 1828 m# h# g#i l# }Ÿo luÝt
GhÁ tÎm. Theo quan #i#m c«a h# th… t#t c ﾁ c#c léi †ch c«a
viÄc b ﾁ o h# ##u r#i v#o t ﾐ i c#c nh# s ﾁ n xu#t mi#n B#c
v# trong khi c ﾁ nÐ#c gi#u lÁn th… riÁng bang Nam Carolina
lŸi ngh#o #i. N#m 1828, ch†nh tr‹ gia h#ng ##u c«a ti#u
bang - ##ng th#i c’ng l# PhŠ TÉng thãng c«a Jackson cho
##n khi Ãng t# ch#c v#o n#m 1832 - John C. Calhoun #€
tuyÁn bã tŸi cu#c ##u xo v# bi#u t…nh Î Nam Carolina r•ng
c#c bang cŠ quy#n và hiÄu hŠa #Ÿo luÝt mang t†nh ##n #p
c«a ch†nh quy#n liÁn bang.

N#m 1832, Quãc h#i #€ thÃng qua v# Jackson k# dÒ luÝt

gim m#c thu# ban h#nh n#m 1832, nhÐng #i#u #Š c’ng
khÃng #« ## xoa d‹u #a sã ngÐ#i d{n Nam Carolina. Bang
n#y #€ thÃng qua S#c lÄnh Và hiÄu hŠa, tuyÁn bã c m#c
thu# quan ban h#nh n#m 1828 v# 1832 ##u và hiÄu trong
phŸm vi biÁn gi#i c«a h#. C# quan lÝp ph#p c«a bang c’ng
thÃng qua c#c #Ÿo luÝt ## thÒc thi s#c lÄnh n#y, bao g#m
cho phƒp x{y dÒng qu{n ##i v# chu¿n chi mua v’ kh†. VÃ hiÄu
hŠa l# ch« ## phn #ãi vãn #€ cŠ t# l{u nh•m chãng lŸi
nhÓng h#nh ##ng b‹ cho l# th#i qu# c«a ch†nh quy#n liÁn
bang. Jefferson v# Madison #€ ## xu#t kh#i niÄm và hiÄu
hŠa trong c#c ngh‹ quy#t c«a bang Kentucky v# Virginia n#m
1798 nh•m phn #ãi c#c }Ÿo luÝt NgoŸi ki#u v# NÉi loŸn. H#i
ngh‹ Hartford n#m 1814 #€ viÄn d¾n kh#i niÄm n#y ##
phn #ãi cu#c chi#n n#m 1812. Tuy nhiÁn trÐ#c #{y chÐa
t#ng bao gi# cŠ m#t ti#u bang thÒc sÒ cã g#ng #p d#ng vÃ
hiÄu hŠa. Quãc gia non tr# gi# #{y lŸi phi #ãi m#t v#i cu#c
kh«ng hong tr#m tr#ng nh#t c«a ch†nh m…nh.

}# chãng lŸi mãi #e d#a c«a bang Nam Carolina, Jackson #€

ph#i by t#u hi qu{n nh# v# m#t t#u chi#n t#i Charleston
v#o th#ng 12/1832. Ng#y 10/12 Ãng #€ ra m#t tuyÁn bã
#anh thƒp chãng lŸi nhÓng k# «ng h# viÄc và hiÄu hŠa. TÉng
thãng tuyÁn bã r•ng, bang Nam Carolina #€ ##ng trÁn b#
vÒc c«a phn loŸn v# phn b#i v# Ãng #€ kÁu g#i nh{n d{n
c«a bang n#y kh”ng #‹nh lŸi l#ng trung th#nh c«a h# v#i liÁn
bang. #ng c’ng nÁu r# r•ng, n#u c#n thi#t, c# nh{n Ãng s#
l€nh #Ÿo qu{n ##i Hép ch«ng quãc thÒc thi ph#p luÝt.

Khi v#n ## v# c#c bi#u thu# quan lŸi #Ðéc tr…nh ra trÐ#c
Quãc h#i, th… #ãi th« ch†nh tr‹ c«a Jackson, ThÐéng ngh‹ s#
Henry Clay, m#t ngÐ#i «ng h# r#t mŸnh cho viÄc bo h#
mÝu d‹ch, #€ «ng h# m#t biÄn ph#p th#a hiÄp. DÒ luÝt thu#
quan c«a Clay - m#t dÒ luÝt nhanh chŠng #Ðéc thÃng qua
n#m 1833 - #€ x#c #‹nh r# r•ng to#n b# c#c m#c thu#
vÐét qu# 20% gi# tr‹ c#c h#ng hŠa nhÝp kh¿u s# #Ðéc gim
xuãng h#ng n#m ## ##n n#m 1842, c#c khon thu# ##nh
v#o t#t c c#c m#t h#ng s# #Ÿt m#c bi#u thu# v#a phi
c«a n#m 1816. }#ng th#i, Quãc h#i thÃng qua }Ÿo luÝt Qu{n
sÒ, cho phƒp tÉng thãng s# d#ng s#c mŸnh qu{n sÒ ## thÒc
thi ph#p luÝt.

Bang Nam Carolina #€ hy v#ng gi#nh #Ðéc sÒ «ng h# c«a

c#c bang mi#n Nam kh#c, nhÐng h# ph#t hiÄn th#y h# #€
tÒ cà lÝp ch†nh m…nh (}#ng minh tin cÝy nh#t c«a h# l#
bang Georgia #€ muãn v# #€ cŠ #Ðéc qu{n lÒc Hoa K# ##
loŸi b# c#c b# lŸc da ## ra kh#i l€nh thÉ c«a h#). Cuãi cng,
Nam Carolina #€ b€i b# quy#t #‹nh c«a m…nh. Tuy nhiÁn, c
hai ph†a ##u tuyÁn bã chi#n th#ng. Jackson #€ bo vÄ vÓng
ch#c liÁn bang. NhÐng b•ng viÄc th# hiÄn sÒ chãng #ãi c«a
m…nh, ti#u bang Nam Carolina #€ #Ÿt #Ðéc nhi#u yÁu c#u
c«a h# v# #€ minh ch#ng r•ng m#t bang ##n l# v¾n cŠ th#
ƒp Quãc h#i ch#p nhÝn # ch† c«a m…nh.

TR#N CHI#N C–A NG#N H#NG

M#c d nhÓng tranh c€i v# v#n ## và hiÄu ho# m#t #Ÿo luÝt
c«a Quãc h#i trÁn l€nh thÉ bang l# m#m mãng c«a cu#c N#i
chi#n, song nŠ khÃng phi l# m#t v#n ## ch†nh tr‹ nghiÁm
tr#ng b•ng cu#c ##u tranh ##y cam go ## #m bo sÒ t#n
tŸi c«a ng{n h#ng trung Ð#ng c«a liÁn bang - Ng{n h#ng th#
hai c«a Hép ch«ng quãc. Ng{n h#ng th# nh#t #€ #Ðéc th#nh
lÝp n#m 1791 dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a Alexander Hamilton v#
#€ #Ðéc trao ##c quy#n trong m#t giai #oŸn l# 20 n#m.
Tuy ch†nh ph« cŠ n#m giÓ m#t sã vãn cÉ ph#n c«a ng{n
h#ng n#y, nhÐng ng{n h#ng n#y - tÐ#ng tÒ Ng{n h#ng
Trung Ð#ng c«a Anh v# c#c ng{n h#ng trung Ð#ng kh#c
c ﾏ ng th#i - lŸi l# cÃng ty tÐ nh{n, trong #Š léi nhuÝn #Ðéc
chuy#n cho nhÓng cÉ #Ãng c«a nŠ. Ch#c n#ng ph#c v# nh#
nÐ#c c«a ng{n h#ng n#y l# n#i lÐu trÓ c#c kho ﾁ n thu c«a
ch†nh ph«, cho ch†nh ph« vay ng#n hŸn, v# trÁn h#t l# #ﾁ m
b ﾁ o m#t ##ng ti#n vÓng mŸnh b•ng c#ch khÃng ch#p nhÝn
gi# tr‹ danh ngh#a c«a ti#n (ti#n gi#y) do c#c ng{n h#ng
nh# nÐ#c cho phƒp ph#t h#nh qu# kh ﾁ n#ng b ﾏ ##p c«a
ch†nh ph«.
}ãi v#i gi#i t#i ch†nh v# kinh doanh mi#n B#c, ng{n h#ng
trung Ð#ng l# cÃng c# c#n thi#t ## #m bo ch†nh s#ch
ti#n tÄ thÝn tr#ng. NhÐng ngay t# ##u, ng{n h#ng n#y #€
b‹ d{n mi#n Nam v# mi#n T{y phn #ãi v… h# tin r•ng sÒ
th‹nh vÐéng v# ph#t tri#n trong khu vÒc c«a h# dÒa v#o
lÐéng ti#n v# t†n d#ng dÐ dÝt. }ng C#ng h#a c«a Jefferson
v# Madison #€ nghi ng# t†nh hép hi#n c«a ng{n h#ng n#y.
Khi #i#u lÄ c«a ng{n h#ng n#y h#t hŸn v#o n#m 1811 th…
nŠ #€ khÃng #Ðéc gia hŸn.

Trong v#i n#m ti#p theo, hoŸt ##ng ng{n h#ng n•m trong
tay c#c ng{n h#ng #Ðéc nh# nÐ#c c#p ##c quy#n m# #€
ph#t h#nh nhÓng lÐéng ti#n nhi#u qu# m#c. }i#u n#y #€
g{y ra sÒ hÈn ##n v# l#m gia t#ng lŸm ph#t. M#t #i#u #€
trÎ nÁn ng#y c#ng r# r#ng l# ng{n h#ng c«a c#c ti#u bang
khÃng th# cung c#p cho ##t nÐ#c m#t ##ng ti#n ##ng tin
cÝy, v# do vÝy v#o n#m 1816, Ng{n h#ng th# hai c«a Hoa
K# - tÐ#ng tÒ ng{n h#ng ##u tiÁn - #€ #Ðéc c#p ##c
quy#n trong 20 n#m. Ngay t# khi b#t ##u, Ng{n h#ng th#
hai #€ khÃng #Ðéc phÉ bi#n Î c#c bang m#i v# c#c vng l€nh
thÉ m#i, v# sã ngÐ#i th‹nh #Ÿt bi#t t#i ng{n h#ng n#y c’ng
†t h#n. C#c #ãi th« cho r•ng ng{n h#ng #€ n#m ##c quy#n
thÒc sÒ v#i khon t†n d#ng v# ti#n tÄ c«a quãc gia, v# h#
kh”ng #‹nh r# ng{n h#ng n#y #Ÿi diÄn cho quy#n léi c«a
m#t sã r#t †t ngÐ#i gi#u cŠ.

Xƒt tÉng th# th… ng{n h#ng n#y #€ #Ðéc qun l# tãt v#
cung c#p #Ðéc d‹ch v# cŠ gi# tr‹; nhÐng Jackson l# ngÐ#i t#
l{u #€ cŠ cng quan #i#m v#i phe C#ng h#a l# khÃng tin
tÐÎng v#o #‹nh ch# t#i ch†nh n#y. }Ðéc b#u lÁn v#i tÐ c#ch
m#t ngÐ#i #Ðéc l#ng d{n, Ãng bi#t r•ng ngÐ#i l€nh #Ÿo
mang d#ng m#u qu# t#c c«a ng{n h#ng n#y, Nicolas Biddle,
l# m#t ngÐ#i d# b‹ ##nh bŸi. Khi phe «ng h# ng{n h#ng
trong Quãc h#i thc ƒp viÄc gia hŸn s#m #i#u lÄ c«a ng{n
h#ng, Jackson ##p lŸi b•ng h#nh ##ng ph« quy#t v# lÁn #n
##c quy#n ##c léi. NÈ lÒc xŠa b# hiÄu lÒc c«a viÄc ph«
quy#t n#y #€ khÃng th#nh cÃng.

Trong chi#n d‹ch b#u c# tÉng thãng ti#p theo, v#n ## ng{n
h#ng #€ g{y ra sÒ chia r# l#n. C#c thÐ#ng nh{n l#n, gi#i
sn xu#t v# t#i ch†nh «ng h# m#t ##ng ti#n mŸnh. C#c nh#
b#ng v# doanh nh{n Î c#c khu vÒc «ng h# viÄc cung c#p
ti#n nhi#u h#n v# tû lÄ l€i th#p h#n. NhÓng ngÐ#i #i vay
né, ##c biÄt l# nÃng d{n, c’ng nh#t tr† v#i quan #i#m n#y.
Jackson v# nhÓng ngÐ#i «ng h# Ãng #€ g#i ng{n h#ng trung
Ð#ng l# con #c quû v# nhanh chŠng gi#nh #Ðéc th#ng léi
d# d#ng trong cu#c tranh c# v#i Henry Clay.

Jackson #€ th#y sÒ t#i c# c«a m…nh n#m 1832 l# b•ng

ch#ng sÒ «y nhiÄm c«a nh{n d{n nh•m ##nh bŸi ng{n h#ng
khi#n nŠ khÃng th# n#o cŠ th# vÒc dÝy #Ðéc. Th#ng 9/1833
Ãng ra lÄnh c#m khÃng cho m#t khon ti#n n#o c«a ch†nh
quy#n #Ðéc g#i v#o ng{n h#ng, k# c viÄc rt d#n sã ti#n
#ang g#i tŸi #{y. Ch†nh ph« #€ g#i ti#n c«a m…nh Î c#c
ng{n h#ng c«a c#c ti#u bang #€ #Ðéc lÒa ch#n - hay phe
#ãi lÝp c#n g#i l# ng{n h#ng #Ðéc Ðu #i.

Trong th#i gian c«a th# hÄ k# ti#p, nÐ#c M# xoay xÎ #Ðéc

nh# m#t hÄ thãng ng{n h#ng ti#u bang kh# l#n x#n khÃng
#Ðéc qun l#, viÄc n#y #€ gip cho viÄc k†ch th†ch sÒ mÎ
r#ng v# ph†a T{y nh# khon t†n d#ng r# nhÐng #€ khi#n
cho c quãc gia d# b‹ tÉn thÐ#ng trÐ#c c sãc #‹nh k#.
Trong th#i k# N#i chi#n, Hoa K# #€ khÎi xÐ#ng hÄ thãng
##c quy#n d#nh cho c#c ng{n h#ng #‹a phÐ#ng v# khu
vÒc. NhÐng cuãi cng, v#o n#m 1913, nÐ#c M# #€ quay lŸi
s# d#ng m#t ng{n h#ng trung Ð#ng duy nh#t v#i sÒ ra ##i
c«a hÄ thãng C#c DÒ trÓ LiÁn bang.

C€C }#NG VI#N }#NG C#NG H#A, }#NG

D#N CH– V# PH€I B#T KH# TRI
NhÓng #ãi th« ch†nh tr‹ c«a Jackson #€ khÃng cŠ hy v#ng
th#nh cÃng l# v… trong sã h# c#n cŠ # #‹nh tr#i nhau. Do
vÝy h# #€ c{u k#t t#t c nhÓng th#nh ph#n b#t m€n lŸi v#i
nhau, nhÝp v#o m#t ch†nh #ng chung cŠ tÁn g#i l# }ng
Whig. Tuy h# tÉ ch#c ngay sau khi chi#n d‹ch b#u c# n#m
1832 nhÐng phi m#t h#n m#t thÝp niÁn trÐ#c khi h# cŠ th#
gii quy#t #Ðéc nhÓng #i#m kh#c biÄt v# cŠ th# tŸo nÁn
m#t cÐ#ng l#nh ch†nh thãng. Ph#n l#n nh# s#c h#p d¾n
c«a Henry Clay v# Daniel Webster - nhÓng ch†nh kh#ch m¾n
tuÄ bÝc nh#t c«a }ng Whig - h# #€ c«ng cã #Ðéc lÒc lÐéng
#ng viÁn c«a m…nh. NhÐng v#o cu#c b#u c# n#m 1836, }
ng Whigs v¾n c#n b‹ chia r# nÁn khÃng th# #o#n k#t #Ðéc
dÐ#i sÒ d¾n d#t c«a m#t nh# l€nh #Ÿo duy nh#t hay dÒa
trÁn m#t lÝp trÐ#ng chung. Martin Van Buren Î New York, PhŠ
TÉng thãng c«a Jackson, #€ th#ng trong cu#c #ua n#y.

T…nh trŸng tr… trÄ kƒo d#i c«a kinh t# v# nh{n c#ch #Ðéc
phŠng #Ÿi c«a ngÐ#i ti#n nhiÄm #€ l#m lu m# nhÓng cÃng
lao c«a Van Buren. NhÓng hoŸt ##ng cÃng khai c«a Ãng
khÃng l#m d#y lÁn #Ðéc l#ng nhiÄt t…nh say mÁ v… Ãng
thi#u nhÓng ph¿m ch#t cŠ s#c h#p d¾n mŸnh m# c«a phong
c#ch l€nh #Ÿo v# t#i nhŸy cm g{y #n tÐéng s{u s#c vãn
th# hiÄn trong m#i ##ng th#i c«a Jackson. Cu#c b#u c#
n#m 1840 #€ xy ra v#o lc ##t nÐ#c #ang #au ##n vÝt v€
v#i th#i k# gian khÉ v# ##ng lÐ#ng th#p, v# ##c biÄt l#
c#c #ng viÁn }ng D{n ch« #ang trong th# ph#ng ngÒ.

#ng c# viÁn tÉng thãng c«a }ng Whig l# William Henry

Harrison c«a bang Ohio. #ng nÉi ti#ng v#i tÐ c#ch l# m#t
ngÐ#i hng trong c#c trÝn xung ##t v#i ngÐ#i da ## c’ng
nhÐ chi#n tranh n#m 1812. C’ng nhÐ Jackson, Ãng #Ðéc coi
l# #Ÿi diÄn cho mi#n T{y d{n ch«. #ng c# viÁn phŠ tÉng
thãng l# John Tyler ngÐ#i Virginia. #ng cŠ nhÓng quan #i#m
«ng h# c#c quy#n c«a c#c bang v# c#c bi#u thu# th#p r#t
nÉi ti#ng Î mi#n Nam. Harrison #€ gi#nh #Ðéc chi#n th#ng
#p #o.

Tuy nhiÁn ngay trong th#ng tÉ ch#c l# nhÝm ch#c, Harrison

#€ qua ##i Î tuÉi 68, v# Tyler trÎ th#nh tÉng thãng. NhÓng
ni#m tin c«a Tyler r#t kh#c v#i ni#m tin c«a Clay v# Webster,
nhÐng Ãng v¾n l# ngÐ#i cŠ nh hÐÎng l#n nh#t trong Quãc
h#i. K#t qu l# #€ cŠ sÒ #oŸn tuyÄt cÃng khai giÓa t{n tÉng
thãng v# #ng #€ b#u Ãng. NhiÄm k# tÉng thãng c«a Tyler
khÃng #Ÿt #Ðéc #i#u g… kh#c r# r#ng h#n ngo#i quy #‹nh,
n#u m#t tÉng thãng qua ##i th… phŠ tÉng thãng s# k#
nhiÄm v#i ##y #« quy#n lÒc trong suãt nhiÄm k# c«a m…nh.

Tuy vÝy ngÐ#i M# th#y m…nh b‹ chia r# Î nhÓng phÐ#ng

diÄn ph#c tŸp h#n nhi#u. }Ãng #o nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ
theo cÃng gi#o La-m€ v#o n#a ##u th# kû XIX, ch« y#u l#
ngÐ#i Ai-len v# ngÐ#i }#c #€ ch{m ng#i g{y nÁn nhÓng
phn #ng cÒc #oan trong nhÓng ngÐ#i M# bn #‹a theo Tin
L#nh gi#o. D{n nhÝp cÐ #€ mang t#i b# bi#n nÐ#c M#
nhÓng phong t#c v# h#nh #Ÿo m#i thÝt k# lŸ. H# #€ #ua
tranh v#i d{n bn #‹a ## gi#nh giÝt viÄc l#m Î c#c th#nh
phã d#c vng b# bi#n mi#n }Ãng. H#n nÓa, nhÓng thay #Éi
v# ch†nh tr‹ c«a nhÓng n#m 1820 v# 1830 #€ l#m gia t#ng
kh n#ng hoŸt ##ng ch†nh tr‹ c«a nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ.
NhÓng ch†nh tr‹ gia d#ng d#i qu# t#c b‹ th#t th# #€ #É lÈi
cho ngÐ#i nhÝp cÐ v… #€ l#m h# m#t #i quy#n lÒc. SÒ th#t
bŸi c«a C# #ãc gi#o nh•m «ng h# phong tr#o gim uãng
rÐéu mŸnh #€ l#m d#y lÁn nhÓng l#i bu#c t#i r•ng La-m€
#ang cã g#ng lÝt #É nÐ#c Hoa K# b•ng rÐéu.

Quan tr#ng nh#t trong c#c tÉ ch#c theo thuy#t b¿m sinh vãn
#€ xu#t hiÄn trong giai #oŸn n#y l# m#t h#i k†n, #Š l#
D#ng tu c«a L# c# #i#m sao, th#nh lÝp n#m 1849. Khi c#c
th#nh viÁn c«a h#i n#y t# chãi nhÝn diÄn m…nh, h# mau
chŠng #Ðéc ##t tÁn l# NhÓng ngÐ#i b#t kh tri. Trong m#t
sã n#m, h# #€ tÉ ch#c #Ðéc b# m#y kh#p c nÐ#c v# cŠ
quy#n lÒc ch†nh tr‹ tÐ#ng #ãi.

NhÓng ngÐ#i b#t kh tri cÉ xy viÄc mÎ r#ng v# th#i gian
##i h#i cho viÄc nhÝp quãc t‹ch t# 5 n#m lÁn t#i 21 n#m, v#
loŸi tr# ngÐ#i nhÝp cÐ v# c#c t†n ## cÃng gi#o La-m€ kh#i
c#c ch#c v# nh# nÐ#c. N#m 1855, tÉ ch#c n#y #€ gi#nh
#Ðéc quy#n ki#m so#t c#c c# quan lÝp ph#p Î bang New
York v# Massachusetts. }#n lc #Š, ch#ng 90 ngh‹ s# M# #€
cŠ liÁn hÄ v#i #ng n#y. Sau #Š, cu#c kh«ng hong giÓa B#c
v# Nam v# v#n ## mÎ r#ng ch# ## nà lÄ #€ g{y chia r# s{u
s#c trong #ng, géi lŸi c#c cu#c tranh luÝn giÓa }ng Whig
v# D{n ch« vãn #€ #p #o n#n ch†nh tr‹ M# trong 25 n#m
cuãi cng c«a n#a ##u th# kû XIX.

NH#NG KHU#Y }#NG C–A C#I C€CH

SÒ bi#n ##ng ##t ng#t c«a tinh th#n d{n ch« trong v#n ##
ch†nh tr‹ m# #Ðéc minh ch#ng b•ng cu#c b#u c# Jackson
ch¥ l# m#t giai ##an trong cu#c t…m ki#m d#i l{u c«a nÐ#c
M# v… nhÓng quy#n v# nhÓng c# h#i l#n h#n cho t#t c
c#c cÃng d{n. M#t cu#c bi#n ##ng kh#c l# sÒ b#t ##u c«a
tÉ ch#c ngÐ#i lao ##ng. N#m 1835, c#c lÒc lÐéng lao ##ng Î
Philadelphia, bang Pennsylvania #€ th#nh cÃng trong viÄc
gim th#i gian l#m viÄc trong ng#y trÐ#c #{y t# s#ng s#m
##n tãi m‹t xuãng c#n 10 ti#ng m#t ng#y. }#n 1860, quy
#‹nh ng#y l#m viÄc m#i #€ #Ðéc ban h#nh trong luÝt Î m#t
sã ti#u bang, v# nh…n chung #Ðéc ch#p nhÝn l# chu¿n mÒc.

SÒ lan truy#n c«a phong tr#o ##i quy#n b#u c# #€ d¾n t#i
quan #i#m m#i v# gi#o d#c, v… c#c ch†nh kh#ch nh…n xa
trÃng r#ng Î kh#p n#i hi#u r•ng phÉ thÃng ##u phi#u ##i
h#i c# tri phi bi#t chÓ v# cŠ ki#n th#c. C#c tÉ ch#c c«a
cÃng nh{n #€ ##i h#i phi cŠ trÐ#ng h#c mi#n ph†, #Ðéc hÈ
tré thu# d#nh cho t#t c tr# em. D#n d#n, h#t bang n#y
##n bang kh#c, c#c #Ÿo luÝt #€ #Ðéc ban h#nh ## cung
c#p gi#o d#c mi#n ph† cho tr# em. SÒ l€nh #Ÿo c«a Horace
Mann Î bang Massachusetts lc n#y ##c biÄt hiÄu qu. HÄ
thãng trÐ#ng cÃng #€ trÎ th#nh phÉ bi#n Î kh#p khu vÒc
mi#n B#c nÐ#c M#. Tuy nhiÁn, Î c#c khu vÒc kh#c c«a ##t
nÐ#c, cu#c ##u tranh v… n#n gi#o d#c cÃng lÝp v¾n ti#p
t#c xy ra trong nhi#u n#m.

M#t phong tr#o x€ h#i cŠ nh hÐÎng l#n kh#c xu#t hiÄn
trong giai #oŸn n#y l# sÒ chãng lŸi viÄc b#n v# s# d#ng
rÐéu, t#c l# phong tr#o vÝn ##ng hŸn ch# rÐéu. Phong tr#o
n#y b#t ngu#n t# nhÓng mãi quan t{m lo ngŸi v# hÄ qu c«a
nŠ nhÐ: c#c ni#m tin tÃn gi#o, hÝu qu c«a rÐéu #ãi v#i s#c
kh#e c«a ngÐ#i lao ##ng, nŸn bŸo lÒc v# nŸn ngÐéc #€i ph#
nÓ v# tr# em. V#o n#m 1826 c#c m#c sÐ Î Boston #€ tÉ
ch#c h#i khuy#ch trÐ#ng phong tr#o hŸn ch# rÐéu. By
n#m sau Î Philadelphia, H#i n#y #€ tÉ ch#c m#t h#i ngh‹
quãc gia v# th#nh lÝp LiÁn hiÄp hŸn ch# rÐéu M#. LiÁn hiÄp
n#y #€ kÁu g#i t# b# t#t c c#c loŸi ## uãng cŠ c#n v# g{y
#p lÒc v#i c#c c# quan lÝp ph#p bang c#m viÄc b#n v# sn
xu#t rÐéu. Cho t#i n#m 1855, 13 bang #€ thÒc hiÄn nhÐ vÝy,
tuy nhiÁn c#c b# luÝt sau #Š #€ b‹ th#ch th#c tŸi t#a #n.
C#c b# luÝt n#y ch¥ t#n tŸi Î mi#n B#c New England, nhÐng
d sao th… v#o nhÓng n#m, t# 1830 ##n 1860, phong tr#o
hŸn ch# rÐéu c’ng #€ l#m gim sn lÐéng rÐéu tiÁu th# theo
##u ngÐ#i.

NhÓng nh# ci c#ch kh#c #€ hÐ#ng t#i c#c v#n ## nh# t
v# ch#m sŠc nhÓng ngÐ#i b‹ bÄnh t{m th#n. NhÓng nÈ lÒc
#€ #Ðéc thÒc thi ## bi#n c#c nh# t vãn nh#n mŸnh viÄc
tr#ng phŸt trÎ th#nh c#c trŸi ci hu#n, tŸi #{y, c#c phŸm
nh{n s# #Ðéc ph#c h#i, ci tŸo. # bang Massachusetts,
Dorothea Dix #€ l€nh #Ÿo cu#c tranh ##u nh•m ci thiÄn c#c
#i#u kiÄn cho nhÓng ngÐ#i m#c ch#ng t{m th#n, nhÓng
ngÐ#i #€ b‹ giam giÓ trong nhÓng trŸi t# b#n thm hŸi, khãn
khÉ v# c#c nh# t. Sau khi gi#nh #Ðéc sÒ ci thiÄn Î
Massachusetts, b# #€ #Ða chi#n d‹ch c«a m…nh hÐ#ng t#i
mi#n Nam n#i cŠ ch†n bang #€ lÝp c#c bÄnh viÄn cho ngÐ#i
m#c ch#ng t{m th#n v#o nhÓng n#m 1845 v# 1852.

QUY#N C–A PH# N#

NhÓng cu#c ci c#ch nhÐ vÝy #€ khi#n nhi#u ngÐ#i ph# nÓ
nhÝn th#c #Ðéc v‹ tr† b#t b…nh #”ng c«a h# trong x€ h#i.
T# th#i thu#c #‹a, nhÓng ph# nÓ chÐa ch#ng #€ #Ðéc
hÐÎng nhi#u quy#n hép ph#p nhÐ nam gi#i, tuy nhiÁn phong
t#c bu#c h# phi l#y ch#ng s#m. Khi #€ k#t hÃn th… ph#
nÓ #€ thÒc sÒ m#t #i nhÓng quy#n c«a h# trÐ#c luÝt ph#p.
Ph# nÓ khÃng #Ðéc phƒp #i b#u c# v# viÄc h#c h#nh c«a h#
v#o c#c th# kû XVII v# XVIII ch« y#u ch¥ Î m#c bi#t ##c,
bi#t vi#t, {m nhŸc, khiÁu v’ v# may v#.

SÒ th#c t¥nh c«a ph# nÓ b#t ##u v#i cu#c #i th#m M# c«a
Frances Wright, m#t ging viÁn v# nh# b#o Scotland, ngÐ#i
#€ cÃng khai khuy#ch trÐ#ng c#c quy#n c«a ph# nÓ Î kh#p
nÐ#c M# v#o nhÓng n#m 1820. V#o th#i gian n#y ph# nÓ
b‹ c#m ph#t bi#u Î nhÓng n#i cÃng c#ng, th… Wright khÃng
ch¥ l#n ti#ng ph#t bi#u m# c#n khi#n ch« t#a kinh ngŸc bÎi
nhÓng quan #i#m c«a b# bÁnh vÒc quy#n c«a ph# nÓ t…m
ki#m thÃng tin v# viÄc ki#m so#t sinh ## v# ly d‹. }#n
nhÓng n#m 1840, m#t phong tr#o v… quy#n ph# nÓ M# #€
nÉi lÁn. L€nh #Ÿo ##u tiÁn c«a phong tr#o n#y l# Elizabeth
Cady Stanton.

V#o n#m 1848, Cady Stanton v# ##ng nghiÄp l# Lucretia

Mott #€ tÉ ch#c m#t h#i ngh‹ quy#n ph# nÓ - h#i ngh‹ ph#
nÓ ##u tiÁn trong l‹ch s# th# gi#i tŸi Seneca Falls bang New
York. C#c #Ÿi bi#u #€ soŸn tho m#t TuyÁn ngÃn T…nh cm
yÁu c#u quy#n b…nh #”ng v#i ##n Ãng trÐ#c ph#p luÝt,
quy#n b#u c#, c# h#i cÃng b•ng trong gi#o d#c v# viÄc
l#m. C#c ngh‹ quy#t #Ðéc nh#t tr† thÃng qua tr# ngh‹ quy#t
v# quy#n #i b#u c#. Ngh‹ quy#t n#y sau #Š #€ gi#nh #Ðéc
#a sã phi#u ch¥ sau khi Frederick Douglas, m#t ngÐ#i da #en
theo ch« ngh#a b€i nÃ, ph#t bi#u m#t b#i g{y xc ##ng
mŸnh «ng h# ngh‹ quy#t n#y.

TŸi Seneca Falls, Cady Stanton #€ trÎ nÁn nÉi ti#ng v#i tÐ
c#ch v#a l# nh# v#n v#a l# ngÐ#i l#n ti#ng «ng h# quy#n
ph# nÓ. B# #€ nhÝn th#y t# r#t s#m r•ng n#u khÃng cŠ
quy#n b# phi#u, ph# nÓ khÃng bao gi# cŠ th# b…nh #”ng
v#i nam gi#i. Noi gÐ#ng William Lloyd Garrison, m#t ngÐ#i
«ng h# b€i nÃ, b# ph#t hiÄn th#y r•ng m#u chãt ## #i t#i
th#nh cÃng n•m Î chÈ thay #Éi quan #i#m c«a cÃng chng,
ch# khÃng phi l# h#nh ##ng c«a }ng. Seneca Falls #€ trÎ
th#nh ch#t xc t#c cho sÒ thay #Éi trong tÐ#ng lai. Ch”ng
bao l{u sau, c#c h#i ngh‹ kh#c v# quy#n kh#c c«a ph# nÓ
#€ #Ðéc tÉ ch#c. NhÓng ngÐ#i ph# nÓ kh#c tiÁn phong
bÐ#c lÁn tuy#n ##u c«a phong tr#o ##u tranh b…nh #”ng
ch†nh tr‹ v# x€ h#i c«a h#.

C’ng v#o n#m 1848, Ernestine Rose, m#t ngÐ#i nhÝp cÐ Ba

Lan #€ ##u tranh ## m#t #Ÿo luÝt #Ðéc thÃng qua tŸi bang
New York. }Ÿo luÝt n#y cho phƒp ph# nÓ #€ k#t hÃn #Ðéc giÓ
ph#n t#i sn c«a m…nh theo tÁn c«a m…nh. Trong sã nhÓng
luÝt lÄ ##u tiÁn loŸi n#y Î M# th… }Ÿo luÝt v# t#i sn ph# nÓ
#€ k#t hÃn #€ khuy#n kh†ch c#c c# quan lÝp ph#p bang
kh#c ban h#nh c#c luÝt tÐ#ng tÒ.

V#o n#m 1869, Elizabeth Cady Stanton v# m#t nh# ##u

tranh t†ch cÒc ch« #Ÿo kh#c cho nÓ quy#n, Susan B.
Anthony, th#nh lÝp HiÄp h#i quãc gia v# quy#n b#u c# c«a
ph# nÓ (NWSA), hiÄp h#i n#y «ng h# m#t }i#u bÉ sung s#a
#Éi Hi#n ph#p v# quy#n ph# nÓ #Ðéc #i b#u c#. Hai ngÐ#i
n#y s# trÎ th#nh nhÓng ngÐ#i bÁnh vÒc «ng h# th”ng th#n
nh#t c«a phong tr#o ph# nÓ. Khi mà t sÒ hép t#c hoŸt
##ng c«a h#, Cady Stanton nŠi "TÃi #€ tŸo nÁn c#c ti#ng sƒt
c#n ch‹ #y b#n nhÓng ti#ng sƒt #y".

T#Y TI#N
Mi#n biÁn gi#i #€ l#m #Ðéc nhi#u #i#u ## tŸo dÒng nÁn
cu#c sãng c«a nÐ#c M#. NhÓng #i#u kiÄn Î d#c to#n b# vng
b# bi#n }Ÿi T{y DÐ#ng #€ k†ch th†ch di d{n t#i nhÓng khu
vÒc m#i m# h#n. T# New England n#i ##t #ai #€ khÃng th#
#em lŸi nhÓng n#ng su#t ng’ cãc cao, #€ xu#t ph#t c m#t
d#ng ngÐ#i ##u ##n g#m nhÓng ngÐ#i ##n Ãng v# ##n
b# r#i c#c trang trŸi v# l#ng mŸc v ﾏ ng ven b# bi#n c«a h#
t#i v ﾏ ng ##t n#i #‹a m#u mÍ c«a l#c #‹a. # c#c khu #‹nh
cÐ mi#n xa xÃi c«a c#c bang Nam v# B#c Carolina v#
Virginia, d{n ch ﾐ ng b‹ b#t léi v… thi#u nhÓng con #Ð#ng v#
nhÓng con kÁnh cho phƒp ti#p cÝn nhÓng th‹ trÐ#ng ven
bi#n, v# h# c’ng ch‹u khãn khÉ v… sÒ thãng tr‹ v# ch†nh tr‹
c«a c#c ch« ##n #i#n v ﾏ ng th«y tri#u vãn c’ng ph ﾁ i di
chuy#n v# mi#n T{y. Cho ##n n#m 1800, c#c thung l’ng
sÃng Mississippi v# Ohio #ang trÎ th#nh v ﾏ ng biÁn gi#i r#ng
l#n. "Ch#o nhƒ, chng tÃi ra #i, trÃi xuÃi d#ng trÁn x# Ohio",
l#i h#t n#y #€ trÎ th#nh b#i ca c«a h#ng ng#n d{n di cÐ.

D#ng d{n cÐ ti#n v# mi#n T{y v#o ##u th# kû XIX #€ d¾n
t#i sÒ ph{n chia nhÓng vng l€nh thÉ c’, v# x#c lÝp nhÓng
#Ð#ng biÁn gi#i m#i. V… cŠ c#c bang m#i #Ðéc k#t nŸp
nÁn t#m bn ## ch†nh tr‹ #€ Én #‹nh hŠa vng ph†a #Ãng
c«a Mississippi. T# n#m 1816 ##n n#m 1821, 6 bang #€
#Ðéc th#nh lÝp: Indiana, Illinois v# Maine (#{y l# 3 bang tÒ
do) v# Mississippi, Alabama v# Missouri (c#c bang nà lÄ).
Mi#n biÁn gi#i ##u tiÁn #€ g#n bŠ ch#t ch# v#i ch{u #u,
mi#n biÁn gi#i th# hai cŠ quan hÄ ch#t ch# v#i c#c vng
#‹nh cÐ ven b# bi#n, nhÐng thung l’ng sÃng Mississippi l#
##c lÝp v# d{n cÐ vng n#y ch#m ch nh…n sang mi#n T{y
h#n l# sang mi#n }Ãng.

CÐ d{n mi#n biÁn gi#i l# m#t nhŠm cÐ d{n kh#c. M#t du

kh#ch Anh #€ mà t h# nhÐ l# m#t s#c d{n t#o bŸo, li#u
l#nh v# ch‹u #Ðéc gian khÉ #ang sãng trong nhÓng c#n l#u
t#i t#n... H# l# nhÓng ngÐ#i thà lÈ nhÐng hi#u kh#ch, d#
thÐ#ng #ãi v#i ngÐ#i ngoŸi quãc, h# trung thÒc v# c ﾁ tin.
H# gieo tr#ng †t ngà c«a ngÐ#i da ##, b† ngÃ, nuÃi heo v#
nhi#u khi h# cŠ m#t hay hai con b#... Kh¿u s ﾐ ng trÐ#ng l#
phÐ#ng tiÄn chãng #Í ch†nh y#u c«a h#. Vãn r#t khƒo lƒo,
l#nh ngh# v#i c{y r…u, c#i b¾y v# chi#c c#n c{u, nhÓng
ngÐ#i n#y #ãt d#n nhÓng con #Ð#ng #i, dÒng nhÓng c#n
l#u ##u tiÁn b•ng gÈ s ﾐ c v# #ãi ch#i v#i nhÓng b# lŸc da
## b ﾁ n #‹a cŠ ##t #ai b‹ h# chi#m.
Khi ng#y c#ng cŠ nhi#u cÐ d{n nhÝp cÐ l#t s{u v#o vng ##t
hoang d€ th… nhi#u ngÐ#i #€ trÎ th#nh c#c ch« trŸi c’ng nhÐ
thé s#n. M#t c#n nh# tiÄn nghi b•ng gÈ sc v#i c#c c#a sÉ
l#p k†nh, m#t ãng khŠi v# c#c ph#ng riÁng biÄt #€ thay th#
cho chi#c l#u gÈ, gi#ng nÐ#c #€ thay th# cho d#ng suãi.
NhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ siÁng n#ng c#n c s# nhanh chŠng d#n
quang nhÓng vng ##t m#c ##y c{y to b•ng viÄc #ãt gÈ l#y
tro l#m ph{n bŠn v# ## lŸi c#c gãc c{y #€ #ãn m#c n#t. H#
tr#ng ng’ cãc, rau v# qu; s#p x#p c#c c#nh r#ng ## nuÃi
hÐ#u, g# t{y r#ng v# l#y mÝt; h# ##nh c# Î nhÓng con suãi
g#n nh#; ch#m sŠc ##n gia sc v# heo. NhÓng ngÐ#i ##u
c# ##t #ai mua nhÓng khonh ##t r#ng, r#, v# n#u gi#
##t t#ng h# b#n nhÓng ru#ng ##t c«a h# #i v# h# ti#p
t#c #i xa h#n nÓa v# mi#n T{y, mÎ #Ð#ng cho nhÓng ngÐ#i
kh#c.

C#c th#y thuãc, luÝt sÐ, ch« c#a h#ng, biÁn tÝp viÁn, nh#
truy#n gi#o, thé c# kh† v# c#c nh# ch†nh tr‹ ch”ng bao l{u
sau #€ #i theo c#c ch« trŸi. Tuy nhiÁn, c#c ch« trŸi l# m#t c#
sÎ vÓng ch#c. # nhÓng n#i h# #‹nh cÐ, h# cŠ # #‹nh Î lŸi v#
hy v#ng con c#i h# s# Î #Š sau khi h# qua ##i. H# x{y dÒng
nhÓng kho la l#n v# nhÓng ngÃi nh# gŸch hay nh# khung.
H# mua gia sc giãng #€ ci tŸo, c#y c#y ##t #ai v# gieo
nhÓng loŸi hŸt cŠ n#ng su#t cao. M#t sã ngÐ#i dÒng nhÓng
xÐÎng xay b#t, xÐÎng cÐa v# l# c#t rÐéu. H# tŸo nÁn nhÓng
con #Ð#ng ch†nh r#t b#n tãt, h# x{y nhÓng ngÃi nh# th# v#
trÐ#ng h#c. NhÓng bi#n #Éi khŠ cŠ th# tin #Ðéc #€ ho#n
t#t ch¥ sau v#i n#m. V#o n#m 1830 ch”ng hŸn, Chicago Î
bang Illinois ch¥ l# m#t khu l#ng buÃn b#n v#i m#t ph#o
##i khÃng cŠ tri#n v#ng g…; nhÐng ngay m#t th#i gian d#i
trÐ#c khi m#t sã ngÐ#i #‹nh cÐ ##u tiÁn qua ##i th… khu
l#ng #Š #€ trÎ th#nh m#t trong sã nhÓng th#nh phã r#ng l#n
nh#t v# gi#u cŠ nh#t nÐ#c M#.

ThÝt d# d#ng cŠ th# sÎ hÓu nhÓng trang trŸi. Sau n#m 1820,
##t c«a nh# nÐ#c cŠ th# mua #Ðéc v#i gi# 1,25 #Ã-la cho
m#t n#a hƒc -ta v# sau }Ÿo luÝt Trang trŸi ban h#nh n#m
1862 th… ##t #Š cŠ th# cŠ #Ðéc ch¥ c#n b•ng chi#m c# v#
c ﾁ i tŸo thÃi. H#n nÓa, nhÓng cÃng c# ## canh t#c ##t #ai
c’ng d# ki#m. }Š l# c#i th#i khi m#, theo c{u nŠi c«a John
Soule vi#t ra v# #Ðéc nh# b#o Horace Greeley phÉ bi#n,
nhÓng ngÐ#i tr# tuÉi cŠ th# ti#n v# mi#n T{y v# l#n lÁn
c ﾏ ng ##t nÐ#c.

NgoŸi tr# viÄc di cÐ t#i v ﾏ ng Texas do Mexico sÎ hÓu th…

biÁn gi#i v ﾏ ng nÃng nghiÄp ph#t tri#n sang ph†a t{y ch¥ m€i
t#i n#m 1840 m#i qua mi#n Missouri. V#o n#m 1819, ## tr
cÃng cho viÄc #oŸt #Ðéc nhÓng quy#n khai kh¿n c«a cÃng
d{n M# v#i tr‹ gi# 5 triÄu #Ã la, nÐ#c M# #€ #oŸt t# tay T{y
ban Nha c vng Florida l¾n quy#n c«a T{y Ban Nha sÎ hÓu
khu vÒc Oregon Î mi#n Vi#n T{y. }#ng th#i, mi#n Vi#n T{y
#€ trÎ th#nh khu vÒc hoŸt ##ng r#ng l#n c«a viÄc buÃn b#n
lÃng th m# vãn d# cŠ gi# tr‹ h#n nhi#u so v#i da th. C’ng
nhÐ nhÓng ng#y ##u tiÁn c«a cu#c th#m hi#m c«a ngÐ#i
Ph#p Î thung l’ng Mississippi, l#i buÃn l# ngÐ#i mÎ #Ð#ng cho
d{n #‹nh cÐ vÐét qua sÃng Mississippi. NhÓng thé b¾y th
l#y da l# ngÐ#i Ph#p v# ngÐ#i Xcotlen - Ai-len khi kho s#t
nhÓng con sÃng l#n v# c#c nh#nh sÃng #€ ph#t hiÄn ra
nhÓng #oŸn ##o trÁn c#c d€y ni Rocky v# Sierra, t# #Š
d¾n t#i viÄc di d{n b•ng #Ð#ng b# v#o thÝp niÁn 1840 v#
sau n#y, mÎ ra kh n#ng khai kh¿n vng n#i #‹a nÐ#c M#.

Xƒt m#t c#ch to#n diÄn th… sÒ t#ng trÐÎng c«a ##t nÐ#c
thÝt to l#n: d{n sã t#ng t# 7, 25 triÄu lÁn h#n 23 triÄu t#
n#m 1812 ##n n#m 1852, ##t #ai s#n cŠ cho viÄc #‹nh cÐ
t#ng g#n b•ng diÄn t†ch ch{u #u - t# 4, 4 triÄu lÁn t#i 7, 8
triÄu km2. Tuy nhiÁn, v#n ## v¾n chÐa #Ðéc gii quy#t #Š
l# nhÓng cu#c xung ##t c#n bn giÓa c#c #‹a phÐ#ng m#
cho ##n nhÓng n#m 1860 bng nÉ th#nh n#i chi#n. M#t
#i#u c’ng khÃng th# tr#nh kh#i l# cu#c mÎ r#ng sang mi#n
T{y #€ khi#n d{n nhÝp cÐ xung ##t v#i d{n bn #‹a c«a
mi#n ##t n#y l# ngÐ#i da ##.

V#o ##u th# kû XIX, nh{n vÝt kiÄt xu#t nh#t g#n bŠ v#i
nhÓng xung ##t #Š l# Andrew Jackson, ngÐ#i mi#n T{y ##u
tiÁn chi#m l#nh Nh# Tr#ng. V#o giÓa cu#c chi#n tranh n#m
1812, Jackson khi #Š ph# tr#ch lÒc lÐéng d{n qu{n Tennesse
#€ #Ðéc ph#i t#i ph†a nam Alabama, tŸi #{y Ãng #€ ##n #p
khÃng thÐ#ng xŠt cu#c khÎi ngh#a c«a d{n da ## Creek. Sau
#Š, ngÐ#i Creek #€ nhÐéng hai ph#n ba ##t #ai c«a h# cho
Hoa K#. Sau n#y Jackson #€ ##nh tan nhÓng b#ng nhŠm
ngÐ#i da ## Seminole, khi#n h# phi chŸy kh#i nhÓng vng
tr ¿n c«a h# Î Florida do ngÐ#i T{y Ban Nha sÎ hÓu.

V#o nhÓng n#m 1820, B# trÐÎng Chi#n tranh c«a TÉng thãng
Monroe, Ãng John C. Calhoun, #€ theo #uÉi ch†nh s#ch la
nhÓng b# lŸc c#n lŸi ra kh#i mi#n T{y Nam cÉ k†nh v# t#i
#‹nh cÐ h# Î bÁn kia sÃng Mississippi. Jackson #€ ti#p t#c
ch†nh s#ch n#y v#i tÐ c#ch l# tÉng thãng. V#o n#m 1830,
Quãc h#i #€ thÃng qua }Ÿo luÝt di chuy#n ngÐ#i da ##, cung
c#p t#i ch†nh ## #Ða c#c b# lŸc mi#n }Ãng qua sÃng
Mississippi. V#o n#m 1834, m#t vng l€nh thÉ ##c biÄt c«a
ngÐ#i da ## #€ #Ðéc thi#t lÝp Î khu vÒc m# b{y gi# l# bang
Oklahoma. T†nh tÉng c#ng th… c#c b# lŸc #€ k# 94 hép
##ng trong th#i gian hai nhiÄm k# c«a Jackson ## nhÐéng
quy#n sÎ hÓu h#ng triÄu hƒcta ##t cho Ch†nh ph« LiÁn bang
v# di d#i h#ng ch#c b# lŸc ra kh#i vng ##t chÃn nhau c#t
rãn c«a tÉ tiÁn h#.

CŠ l# chÐ#ng bi hng nh#t trong cuãn s# b#t hŸnh n#y liÁn

can t#i ngÐ#i da ## Cherokees m# ##t #ai c«a h# Î vng
ph†a t{y bang Nam Carolina v# bang Georgia #€ #Ðéc bo
#m b•ng hiÄp Ð#c t# n#m 1791. Vãn l# m#t trong nhÓng
b# lŸc ti#n b# nh#t trong c#c b# lŸc mi#n }Ãng, sã phÝn
ngÐ#i Cherokees #€ #Ðéc quy#t #‹nh khi v#ng #Ðéc ph#t
hiÄn trÁn ##t #ai c«a h# v#o n#m 1829. NgÐ#i Cherokees
#€ b‹ b#t bu#c phi ti#n h#nh cu#c di chuy#n l{u d#i v#
hi#m ngh#o t#i Oklahoma v#o n#m 1835. Nhi#u ngÐ#i #€
ch#t v… bÄnh tÝt v# t…nh trŸng v#t v, thi#u thãn trÁn con
#Ð#ng nÉi ti#ng mang tÁn }oŸn trÐ#ng nÐ#c m#t.

MI#N BI#N #I, MI#N T#Y V# TR#I

NGHI#M C–A N##C M#
BiÁn gi#i - ranh gi#i giÓa l€nh thÉ #€ cŠ ngÐ#i #‹nh cÐ v#i
vng ##t chÐa cŠ ngÐ#i Î - b#t ##u t# Jamestown v#
Plymouth Rock. BiÁn gi#i d‹ch chuy#n v# ph†a T{y suãt chi#u
d#i g#n 300 n#m, b#ng qua nhÓng vng ##t hoang s#, rép
bŠng r#ng v# nhÓng ##ng b•ng trãng tri cho ##n khi cu#c
#i#u tra d{n sã c# mÐ#i n#m m#t l#n ti#n h#nh n#m 1890
cho th#y ch† †t, Hép ch«ng quãc khÃng c#n nhÝn th#y ranh
gi#i ph{n chia #‹nh cÐ m#t c#ch r# r#ng nÓa.
V#o th#i #Š, #ãi v#i nhi#u ngÐ#i, m#t chÐ#ng l‹ch s# d#i
#€ khƒp lŸi - m#t chÐ#ng s# m# Î #Š ##t nÐ#c #€ vÐ#n lÁn
t# v#i thÐ#ng #i#m nh# mang d#u #n v#n minh c«a ngÐ#i
Anh t#i v‹ th# c«a m#t quãc gia ##c lÝp cŠ bn s#c riÁng.
NgÐ#i ta d# d#ng cŠ th# tin r•ng qu# tr…nh khai hoang v#
hÝu khai hoang, c# th# liÁn t#c di#n ra khi ngÐ#i ta #i chinh
ph#c m#t l#c #‹a m#i, ch†nh l# nh{n tã quy#t #‹nh t#i sÒ
ph#t tri#n c«a quãc gia non tr# n#y.

N#m 1893, nh# s# h#c Frederick Jackson Turner, khi th# hiÄn
m#t cm xc thÐ#ng th#y Î nhi#u ngÐ#i nhÐ Ãng h#i #Š, #€
tuyÁn bã ch†nh mi#n biÁn gi#i #€ khi#n cho nÐ#c M# khÃng
phi l# m#t khc th#a c«a ch{u #u. Mi#n biÁn cÐ#ng #€
gip tŸo nÁn m#t d{n t#c cŠ v#n hŠa cŠ l# thà r#p h#n c«a
ch{u #u nhÐng gi#u thÒc t#, nhiÄt huy#t, c# t†nh v# d{n
ch« h#n. SÒ t#n tŸi c«a nhÓng khu vÒc ##t tÒ do r#ng l#n
#€ gip tŸo nÁn m#t d{n t#c cŠ nhi#u ch« sÎ hÓu v# l# van
an to#n cho nhÓng t{m tÐ u¿n khc Î c#c th#nh phã v#
nhÓng n#i #‹nh cÐ qu# #Ãng. NhÓng ph{n t†ch c«a Ãng h#m
# m#t nÐ#c M# khÃng cŠ mi#n biÁn i h”n s# r#t giãng nhÐ
m#t ch{u #u rÄu r€, v#i nhÓng ch# ## x€ h#i b‹ ph{n t#ng,
xung ##t giai c#p v# hi#m cŠ c# h#i tãt.

Sau h#n m#t tr#m n#m, c#c h#c gi v¾n c#n tranh luÝn v#
t#m quan tr#ng c«a mi#n biÁn i trong l‹ch s# Hoa K#. R#t †t
ngÐ#i cho r•ng mi#n biÁn i gi# #{y v¾n c#n mang # ngh#a
quan tr#ng quy#t #‹nh nhÐ Turner #€ nÁu. M#t sã ngÐ#i
thÝm ch† c#n #i xa h#n b•ng c#ch b#c b# lÝp luÝn c«a
Turner. H# cho r•ng Ãng #€ l€ng mŸn hŠa c m#t qu# tr…nh
l‹ch s# #¾m m#u v# nÐ#c m#t - v#i nhÓng d#u #n nhÐ
cu#c chi#n chinh ph#c Mexico, c#ch th#c #ãi x# g#n nhÐ
diÄt ch«ng v#i c#c b# lŸc da ## v# t#n ph# mÃi trÐ#ng. H#
cho r•ng nhÓng h…nh nh thÐ#ng th#y Î mi#n biÁn gi#i l#
ch¥ l# khÉ i v# th#t bŸi.

D¾u vÝy, thÝt khŠ cŠ th# tin r•ng ba th# kû d#i trong phong
tr#o T{y ti#n lŸi khÃng cŠ t#c ##ng n#o t#i bn s#c d{n
t#c. Chng ta h€y nh# lŸi, nhÓng nh# quan s#t ##y tinh t#
ngÐ#i nÐ#c ngo#i nhÐ h#c gi ngÐ#i Ph#p Alexis de
Tocqueville lŸi mÁ m¿n trÐ#c mi#n T{y Hoa K#. ThÒc vÝy,
khu vÒc #‹nh cÐ cuãi cng Î biÁn gi#i - m#t v ﾏ ng ##t r#ng
thÁnh thang, tr ﾁ i d#i t# Texas lÁn ph†a B#c cho t#i tÝn biÁn
gi#i Canada m# ng#y nay ngÐ#i M# g#i chung l# mi#n T{y -
dÐ#ng nhÐ v¾n mang nhÓng l# tÐÎng ##c trÐng nh#t v#
ch« ngh#a c# nh{n, d{n ch« v# c# h#i hiÄn hÓu r# r#ng h#n
nhi#u so v#i ph#n c#n lŸi c«a nÐ#c M#. CŠ l# ch ﾐ ng ta c’ng
cŠ th# ph#t hiÄn th#y r•ng nhi#u ngÐ#i Î nhi#u v ﾏ ng ##t
kh#c, khi nghe th#y hai ti#ng ngÐ#i M# c’ng ##u liÁn tÐÎng
ngay t#i bi#u tÐéng c«a v ﾏ ng biÁn gi#i cuãi c ﾏ ng #Š - "cao
b#i".

ChÐ#ng 6: XUNG }#T }ŽA PH##NG

"M#t gia #…nh b‹ chia r# chãng lŸi nhau th… khÃng th#
##ng vÓng #Ðéc. TÃi tin r•ng nh# nÐ#c n#y khÃng th#
kƒo d#i m€i #Ðéc t…nh trŸng n#a nà lÄ, n#a tÒ do"

#ng c# viÁn ThÐéng ngh‹ s# Abraham Lincoln,1858

HAI N##C M#
hÃng m#t v‹ kh#ch n#o ##n th#m nÐ#c M# lŸi ## lŸi
K m#t ghi chƒp t¥ m¥ v# nhÓng cu#c du h#nh v# quan s#t
c«a m…nh h#n nh# v#n v# nh# luÝn thuy#t ch†nh tr‹
ngÐ#i Ph#p Alexis De Tocqueville. Cuãn N#n d{n ch« Î M#
c«a Ãng #Ðéc #n h#nh l#n ##u tiÁn n#m 1835 #€ trÎ th#nh
m#t trong sã nhÓng ph{n t†ch s#c bƒn v# th#u ##o t# bÁn
trong ##i sãng x€ h#i v# ch†nh tr‹ c«a nÐ#c M#. Tocqueville
l# m#t nh# quan s#t r#t thÃng th#i, v… vÝy Ãng khÃng th#
khÃng phÁ ph#n nÐ#c M#, tuy nhiÁn nhÝn #‹nh ph#n xƒt c«a
Ãng v# c#n bn l# t†ch cÒc. #ng vi#t "Ch†nh ph« c«a n#n
d{n ch« #em lŸi kh#i niÄm v# quy#n ch†nh tr‹ cho nhÓng
t#ng l#p cÃng d{n b…nh thÐ#ng nh#t, c’ng nhÐ viÄc ph{n
phãi c«a c ﾁ i #em lŸi nhÝn th#c r•ng ai c’ng cŠ quy#n sÎ hÓu
t#i s ﾁ n". Tuy nhiÁn, Tocqueville ch¥ l# m#t trong sã nhi#u
nh# tÐ tÐÎng lo l#ng r•ng liÄu m#t sÒ b…nh #”ng s# #”ng
nhÐ vÝy cŠ th# t#n tŸi hay khÃng trong cu#c chŸm tr#n v#i
hÄ thãng nh# m#y #ang ph#t tri#n vãn #€ #e d#a tŸo ra
nhÓng chia r# giÓa nhÓng ngÐ#i cÃng nh{n cÃng nghiÄp v#
t#ng l#p qu# t#c kinh doanh m#i.
NhÓng kh#ch du l‹ch kh#c th… kinh ngŸc v#i sÒ t#ng trÐÎng
v# s#c sãng c«a nÐ#c M# n#i m# h# cŠ th# nh…n th#y Î
kh#p m#i n#i nhÓng bi#u hiÄn r# r#ng v# sÒ ph#t tri#n
th‹nh vÐéng v# sÒ ph#t tri#n mŸnh m# trong nÃng nghiÄp,
thÐ#ng mŸi v# d‹ch v# cÃng c#ng tuyÄt v#i. NhÐng nhÓng
nhÝn #‹nh lŸc quan nhÐ th# v# hiÄn trŸng nÐ#c M# t#t
nhiÁn khÃng ph ﾁ i l# phÉ bi#n. Nh# v#n ngÐ#i Anh Charles
Dickens, ngÐ#i #€ #i th#m nÐ#c M# l#n ##u tiÁn v#o
nhÓng n#m 1841 - 1842 l# m#t ngÐ#i ho#i nghi v# #i#u
n#y. "}{y khÃng phi l# n#n c#ng h#a m# tÃi ##n ## tÝn
m#t ch#ng ki#n - Ãng vi#t trong m#t l# thÐ - }{y khÃng phi
l# n#n c#ng h#a trong tr† tÐÎng tÐéng c«a tÃi... TÃi c#ng
ngh# v# tuÉi tr# v# s#c mŸnh c«a nŠ bao nhiÁu th… nŠ hi#n
hiÄn trÐ#c m#t tÃi c#ng ngh#o n#n v# t#m thÐ#ng b#y
nhiÁu Î trÁn m#i phÐ#ng diÄn. Trong t#t c nhÓng g… n#n
c#ng h#a #y #€ phà trÐ#ng - tr# cŠ n#n gi#o d#c to#n d{n
v# sÒ ch#m sŠc tr# em ngh#o th… nŠ #€ ch…m ngh¥m thÒc
sÒ dÐ#i c#i m#c m# tÃi #€ t#ng mong #éi".

Dickens khÃng phi l# ngÐ#i duy nh#t. Trong th# kû XIX c’ng
nhÐ suãt chi#u d#i l‹ch s# c«a m…nh, nÐ#c M# #€ sn sinh
ra nhÓng #i#u k# v#ng v# t…nh cm mŸnh m# vãn thÐ#ng
khÃng th#a m€n, ##ng # v#i c#i hiÄn thÒc v#a ph#m t#c,
v#a ph#c tŸp h#n th#. SÒ #a dŸng v# r#ng l#n c«a nÐ#c
M# non tr# #€ g{y nÁn khŠ kh#n cho viÄc thãng nh#t v# kƒo
theo sÒ m{u thu¾n: nÐ#c M# l# m#t x€ h#i v#a yÁu chu#ng
tÒ do, v#a duy tr… chi#m hÓu nà lÄ, l# m#t quãc gia cŠ l€nh
thÉ mÎ r#ng v# l€nh thÉ nguyÁn th«y, v#a l# m#t x€ h#i g#m
nhÓng #à th‹ #Ðéc h…nh th#nh trÁn n#n tng c«a sÒ ph#t
tri#n thÐ#ng mŸi v# cÃng nghiÄp hŠa.

MI#N }#T H#A

Cho t#i n#m 1850, l€nh thÉ Hoa K# #€ tri r#ng trÁn c#c
c#nh r#ng, ##ng b•ng v# ni non. Hai mÐ#i ba triÄu ngÐ#i
trong m#t LiÁn minh g#m 31 bang sãng trÁn m#t l€nh thÉ
bao la. # mi#n }Ãng, cÃng nghiÄp bng nÉ v# ph#t tri#n. #
mi#n Trung T{y v# mi#n Nam, nÃng nghiÄp hÐng th‹nh. Sau
n#m 1848, c#c m# v#ng Î California #€ rŠt d#ng suãi v#ng
v#o c#c kÁnh thÐ#ng mŸi.
C#c bang Î vng New England v# Trung }Ÿi T{y DÐ#ng l#
nhÓng trung t{m ch†nh c«a c#c ng#nh cÃng nghiÄp, thÐ#ng
mŸi v# t#i ch†nh. Sn ph¿m c# bn c«a c#c vng n#y l# h#ng
dÄt, gÈ, vi vŠc, m#y mŠc, da v# len. }#ng th#i ng#nh h#ng
hi #€ #Ÿt t#i #¥nh cao c«a sÒ th‹nh vÐéng. NhÓng chi#c
t#u mang c# M# chŸy ngang d#c c#c #Ÿi dÐ#ng, mang theo
h#ng hŠa c«a m#i quãc gia.

Mi#n Nam t# }Ÿi T{y DÐ#ng t#i sÃng Mississippi v# xa h#n

l# m#t n#n kinh t# tÝp trung v#o nÃng nghiÄp. Thuãc l# séi
r#t quan tr#ng v#i n#n kinh t# c«a c#c bang Virginia,
Maryland v# B#c Carolina. # bang Nam Carolina, la l# loŸi
c{y tr#ng phÉ bi#n. Kh† hÝu v# ##t #ai Î bang Louisiana #€
khuy#n kh†ch viÄc tr#ng m†a #Ð#ng. NhÐng cuãi cng th…
bÃng lŸi l# sn ph¿m ch« lÒc c«a mi#n Nam v# mi#n Nam nÉi
ti#ng nh# tr#ng bÃng. Cho t#i n#m 1850, mi#n Nam nÐ#c
M# #€ tr#ng h#n 80% sn lÐéng bÃng to#n th# gi#i. Nà lÄ
l# ngÐ#i tr#ng t#t c c#c loŸi c{y n#y.

Mi#n Trung T{y v#i c#c tho nguyÁn mÁnh mÃng v# d{n sã
gia t#ng nhanh chŠng #€ trÎ nÁn hÐng th‹nh. NgÐ#i ch{u #u
v# c#c khu vÒc #‹nh cÐ l{u ##i h#n Î M# c#n c#c sn ph¿m
t# la m… v# th‹t c«a vng n#y. ViÄc #p d#ng c#c m#y mŠc
cÃng c# ti#t kiÄm lao ##ng - nÉi bÝt nh#t l# m#y g#t
McCormick (m#t loŸi m#y g#t) - #€ khi#n cho sÒ gia t#ng
khÃng g… s#nh #Ðéc c«a sn xu#t nÃng nghiÄp trÎ th#nh
hiÄn thÒc. Trong khi #Š sn lÐéng c#c v# thu hoŸch la m…
c«a M# #€ t#ng t# 35 triÄu hec-to-l†t n#m 1850 lÁn khong
61 triÄu hec-to-l†t n#m 1860, v# h#n m#t n#a ph#n sn
lÐéng #y #Ðéc tr#ng Î mi#n Trung T{y.

M#t y#u tã t#c ##ng quan tr#ng cho sÒ th‹nh vÐéng c«a
nÐ#c M# l# sÒ ci ti#n mŸnh m# trong c#c thi#t b‹ giao
thÃng vÝn ti: t# n#m 1850 ##n n#m 1857, d€y ni
Applachian, vÝt chÐ#ng ngŸi cn trÎ giao thÃng #€ b‹ n#m con
#Ð#ng s#t ch†nh xuyÁn qua nãi mi#n Trung T{y v#i mi#n }
Ãng B#c. NhÓng con #Ð#ng nãi k#t #Š #€ thi#t lÝp quy#n léi
kinh t#, c«ng cã liÁn minh ch†nh tr‹ c«a liÁn bang t# n#m
1861 ##n n#m 1865. Mi#n Nam b‹ t#t hÝu. M#i cho t#i cuãi
thÝp niÁn 1850 m#i cŠ #Ð#ng xe l#a thÃng suãt chŸy qua
nhÓng ng#n ni nãi li#n hŸ lÐu sÃng Mississippi v#i mi#n
Nam vng b# bi#n }Ÿi T{y DÐ#ng.

CH# }# CHI#M H#U N# L# V# CH– NGH#A

}ŽA PH##NG
CŠ m#t v#n ## #€ l#m tr#m tr#ng h#n nhÓng kh#c biÄt
theo vng v# kinh t# giÓa mi#n B#c v# mi#n Nam: #Š l# ch#
## chi#m hÓu nà lÄ. M#t ph#n v… nhÓng mŠn léi to l#n do
c#c doanh nh{n mi#n B#c t†ch lu# #Ðéc t# viÄc tiÁu th#
bÃng, d{n mi#n Nam li#n quy sÒ lŸc hÝu c«a h# l# do sÒ
gi#u cŠ lÁn c«a d{n mi#n B#c. Trong khi #Š, ngÐ#i mi#n B#c
tuyÁn bã r•ng ch# ## chi#m hÓu nà lÄ - m#t ch# ## lÈi th#i
m# ngÐ#i mi#n Nam coi l# thi#t y#u #ãi v#i n#n kinh t# c«a
h# - lŸi l# nguyÁn nh{n ch†nh d¾n ##n sÒ t#t hÝu v# cÃng
nghiÄp v# t#i ch†nh c«a mi#n Nam so v#i mi#n B#c.

K# t# khi cŠ Th#a Ð#c Missouri n#m 1819 th… sÒ ph{n chia

l€nh #‹a c’ng #€ ng#y c#ng l#m tr#m tr#ng thÁm v#n ##
nà lÄ. # mi#n B#c, l#n sŠng «ng h# ch# ## b€i nà ng#y
c#ng mŸnh m#. NgÐ#i mi#n Nam thÐ#ng h#u nhÐ ch”ng
th#y cŠ lÈi v#i nhÓng ngÐ#i nà lÄ v# ##u tranh ## duy tr…
ch# ## nà lÄ m#t c#ch mŸnh m#. # m#t sã vng ven bi#n
th… ch# ## nà lÄ #€ t#n tŸi #Ðéc h#n 200 n#m t†nh t#i
n#m 1850 v# l# m#t b# phÝn khÃng th# thi#u #ãi v#i n#n
kinh t# c# bn c«a vng.

M#c d #i#u tra d{n sã n#m 1860 cho th#y cŠ g#n bãn triÄu
nà lÄ trong tÉng sã 12, 3 triÄu d{n c«a 15 bang theo ch# ##
nà lÄ nhÐng nhŠm ngÐ#i da tr#ng Î mi#n Nam sÎ hÓu nà lÄ lŸi
thu#c nhŠm thi#u sã. CŠ kho ﾁ ng 385.000 ch« nà trong tÉng
sã Ð#c ch#ng 1,5 triÄu gia #…nh ngÐ#i da tr#ng. M#t n#a sã
ch« nà n#y sÎ hÓu khÃng qu# n#m nà lÄ. MÐ#i hai ph#n
tr#m ch« nà sÎ hÓu t# 20 nà lÄ trÎ lÁn, con sã n#y cho th#y
ch« trang trŸi #ang d#n trÎ th#nh ngÐ#i qun l# ##n #i#n.
Ba ph#n tÐ sã gia #…nh ngÐ#i da tr#ng Î mi#n Nam, trong
#Š bao g#m c ngÐ#i da tr#ng ngh#o, nhÓng ngÐ#i cŠ #‹a
v‹ th#p nh#t trong x€ h#i mi#n Nam, khÃng sÎ hÓu b#t k#
m#t nà lÄ n#o.
Chng ta d# d#ng hi#u #Ðéc léi †ch c«a ch« ##n #i#n khi h#
muãn duy tr… ch# ## nà lÄ. NhÐng ngay c c#c ti#u #i#n
ch« v# ngÐ#i da tr#ng ngh#o c’ng «ng h# ch# ## nà lÄ. H#
sé r•ng n#u ngÐ#i da #en #Ðéc tÒ do th… ngÐ#i da #en s#
cŸnh tranh v#i ngÐ#i da tr#ng v# m#t kinh t# v# s# th#ch
th#c v‹ tr† x€ h#i cao h#n c«a ngÐ#i da tr#ng. NgÐ#i da
tr#ng Î mi#n Nam bo vÄ ch# ## nà lÄ khÃng ch¥ v… l# do
kinh t# m# c#n l# v… tÐ tÐÎng cho r•ng ngÐ#i da tr#ng Ðu
viÄt h#n ngÐ#i da #en

V… ##u tranh v#i nh hÐÎng c«a cÃng luÝn mi#n B#c nÁn
c#c nh# l€nh #Ÿo ch†nh tr‹ c«a mi#n Nam, c#c t#ng l#p tr†
th#c v# ph#n l#n gi#i t#ng lÓ gi# #{y khÃng c#n th#y m#c
cm v… ch# ## nà lÄ nÓa, m# c#n ##ng ra bo vÄ ch# ##
n#y. Ch”ng hŸn, c#c nh# b#o mi#n Nam cho r•ng mãi quan
hÄ giÓa tÐ b ﾁ n v# lao ##ng trong hÄ thãng chi#m hÓu nà lÄ
c#n nh{n #Ÿo h#n trong hÄ thãng lÐ#ng c«a mi#n B#c.

TrÐ#c n#m 1830, hÄ thãng gia trÐÎng c’ c«a qu ﾁ n l# ##n

#i#n v# viÄc gi#m s#t c# nh{n #ãi v#i c#c nà lÄ do ch« c«a
h# thÒc hiÄn v¾n c#n r#t ##c trÐng. Tuy nhiÁn, c ﾏ ng v#i sÒ
ra ##i c«a viÄc s ﾁ n xu#t bÃng Î quy mà l#n tŸi c#c bang
mi#n Nam ph†a dÐ#i, ch« chi#m hÓu d#n d#n t# b# viÄc
gi#m s#t c# nh{n ch#t ch# #ãi v#i nà lÄ, h# thuÁ c#c nh{n
viÁn trÃng coi chuyÁn nghiÄp m# th#i hŸn l#m viÄc c«a h#
ph# thu#c v#o kh n#ng b#t bu#c nà lÄ phi l#m viÄc Î m#c
## cao nh#t. Trong trÐ#ng hép n#y th… ch# ## nà lÄ #€ trÎ
th#nh m#t hÄ thãng t#n bŸo v# #p b#c v#i viÄc ##nh #Ýp
v# chia c#t gia #…nh nÃng nà r#i mua b#n nà lÄ phÉ bi#n.
Tuy nhiÁn trong nhÓng trÐ#ng hép kh#c th… ch# ## nà lÄ
c’ng †t h# kh#c h#n.

Tuy nhiÁn, cuãi cng th… viÄc phÁ ph#n #anh thƒp nh#t #ãi
v#i ch# ## nà lÄ khÃng phi l# h#nh vi c«a c#c ch« nà lÄ v#
ngÐ#i qun l# nà lÄ. NhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a b€i nà ch¥
ra r•ng viÄc #ãi x# cŠ hÄ thãng #ãi v#i ngÐ#i lao ##ng da
#en giãng nhÐ #ãi x# v#i vÝt nuÃi trong gia #…nh khi#n cho
ch# ## nà lÄ #€ vi phŸm quy#n tÒ do b#t kh x{m phŸm c«a
con ngÐ#i.

NH#NG NG##I THEO CH– NGH#A B#I N#

Trong n#n ch†nh tr‹ quãc gia th… d{n mi#n Nam ch« y#u #i
t…m sÒ bo h# v# mÎ r#ng c#c quy#n léi cho hÄ thãng nà lÄ
v# viÄc tr#ng bÃng. ViÄc mÎ r#ng ##t #ai #Ðéc coi l# nhu
c#u thi#t y#u bÎi v… viÄc tr#ng m#t loŸi c{y duy nh#t - c{y
bÃng - #€ nhanh chŠng l#m suy kiÄt ##t v# l#m gia t#ng
nhu c#u v# ##t #ai m#i ph… nhiÁu. Ngo#i ra, l€nh thÉ m#i
c’ng s# thi#t lÝp thÁm c#c bang theo ch# ## nà lÄ ## b v#o
nhÓng bang xin gia nhÝp nhŠm c#c bang theo ch# ## tÒ do.
D{n mi#n B#c cŠ tÐ tÐÎng chãng ch# ## nà lÄ #€ nh…n nhÝn
th#y trong quan #i#m c«a mi#n Nam m#t {m mÐu muãn
khuy#ch trÐ#ng sÒ «ng h# ch# ## nà lÄ, v# v… vÝy ##n
thÝp niÁn 1830, sÒ #ãi lÝp c«a h# #€ trÎ nÁn quy#t liÄt.

M#t phong tr#o chãng ch# ## nà lÄ t# trÐ#c #Š, nh#nh

ph#t tri#n c«a C#ch mŸng M#, cuãi cng #€ gi#nh th#ng léi
v#o n#m 1808 khi Quãc h#i b€i b# viÄc buÃn b#n nà lÄ v#i
ch{u Phi. T# #Š trÎ #i, viÄc phn #ãi ch# ## nà lÄ ch« y#u l#
c«a c#c t†n ## gi#o ph#i Quaker, nhÓng ngÐ#i duy tr… m#t
c#ch phn #ãi Ám d‹u, nhÐng khÃng cŠ hiÄu qu. Trong khi
#Š, m#y t#ch hŸt bÃng v# cÃng cu#c mÎ r#ng sang mi#n T{y
t#i vng ##ng b•ng sÃng Mississippi #ang tŸo ra m#t nhu c#u
ng#y c#ng t#ng v# nà lÄ.

Phong tr#o b€i nà xu#t hiÄn v#o ##u thÝp niÁn 1830 mang
t†nh chi#n ##u mŸnh m#, kiÁn quy#t khÃng th#a hiÄp v#
nh#n mŸnh viÄc ch#m d#t ngay lÝp t#c ch# ## nà lÄ. Quan
#i#m n#y #€ t…m #Ðéc ngÐ#i l€nh #Ÿo l# William Cloyd
Garrison, m#t thanh niÁn quÁ Î Massachusetts, ngÐ#i #€ k#t
hép #Ðéc l#ng d’ng cm can trÐ#ng c«a chi#n s# t# v… #Ÿo
v#i l#ng nhiÄt t…nh tranh ##u c«a k# m‹ d{n. V#o ng#y
01/1/1831, Garrison #€ xu#t bn sã ##u tiÁn t# b#o c«a m…
nh, t# NgÐ#i Gii phŠng, mang l#i tuyÁn ngÃn "TÃi s# chi#n
##u kiÁn cÐ#ng v… sÒ nghiÄp ban quy#n cÃng d{n ngay lÝp
t#c cho ngÐ#i d{n nà lÄ c«a chng ta V# v#n ## n#y, tÃi
khÃng muãn ngh# hay nŠi, ho#c vi#t v#i l#i l# Ãn h#a - TÃi
r#t nghiÁm tc - TÃi s# khÃng nŠi nÐ#c #Ãi - TÃi s# khÃng b#
qua - TÃi s# khÃng li bÐ#c d ch¥ m#t ph{n - V# M"I NG##I
S# L#NG NGHE T#I".

NhÓng phÐ#ng ph#p cŠ t#c ##ng mŸnh c«a Garrison #€

th#c t¥nh ngÐ#i mi#n B#c ch # t#i sÒ x#u xa trong th#
ch# m# t# l{u nhi#u ngÐ#i #€ t#ng coi nhÐ khÃng th# thay
#Éi #Ðéc. #ng #€ cã g#ng duy tr… sÒ ch # c«a cÃng chng
t#i nhÓng kh†a cŸnh ghÁ tÎm nh#t c«a ch# ## nà lÄ v# ##i
h#i phi tr#ng phŸt nhÓng k# chi#m hÓu nà lÄ, nhÓng tÁn
chuyÁn tra t#n v# buÃn b#n cu#c sãng con ngÐ#i m#t c#ch
phi #Ÿo ##c. #ng khÃng th#a nhÝn quy#n c«a c#c k# ch«
nÃ, khÃng cÃng nhÝn th#a hiÄp, khÃng tha th# sÒ tr… ho€n.
NhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a b€i nà kh#c do khÃng muãn
tham gia v#o chi#n thuÝt g{y cn trÎ ph#p luÝt c«a Ãng nÁn
#€ cho r•ng, ci c#ch nÁn ti#n h#nh b•ng c#c biÄn ph#p
h#a b…nh v# #ng luÝt. Garrison #€ tranh th« #Ðéc ti#ng nŠi
«ng h# mŸnh m# kh#c t# ph†a Frederick Douglass, m#t nà lÄ
trãn chŸy #€ khu#y ##ng ngÐ#i mi#n B#c. Theodore Dwight
Weld v# nhi#u ngÐ#i theo ch« ngh#a b€i nà kh#c #€ vÝn
##ng chãng lŸi ch# ## nà lÄ tŸi c#c bang mi#n T{y B#c v#i
sÒ nhiÄt t…nh c«a gi#o ph#i Phc {m.

M#t hoŸt ##ng trong phong tr#o chãng ch# ## nà lÄ l# viÄc

gip #Í c#c nà lÄ trãn tho#t t#i nhÓng n#i di tn an to#n Î
mi#n B#c hay vÐét biÁn gi#i sang Canada. "Con #Ð#ng s#t
b† mÝt", m#t mŸng lÐ#i r#t ph#c tŸp, tinh vi c«a nhÓng con
#Ð#ng b† mÝt #Ðéc thi#t lÝp vÓng ch#c v#o thÝp niÁn 1830
Î t#t c c#c vng mi#n B#c. Ch¥ riÁng Î bang Ohio, t# n#m
1830 ##n n#m 1860 #€ cŠ ##n 40.000 nà lÄ #Ðéc gip #Í
## cŠ #Ðéc tÒ do. Sã lÐéng c#c h#i chãng ch# ## nà lÄ Î
c#c #‹a phÐ#ng #€ gia t#ng Î m#c ## cao ##n m#c cho t#i
n#m 1838 #€ cŠ ch#ng 1.350 h#i v#i sã lÐéng th#nh viÁn
ch#ng 250.000 ngÐ#i.

Tuy nhiÁn ph#n l#n d{n mi#n B#c v¾n ##ng ngo#i phong
tr#o chãng ch# ## nà lÄ ho#c chãng lŸi phong tr#o n#y m#t
c#ch t†ch cÒc. Ch”ng hŸn v#o n#m 1837, m#t b#n du th« du
thÒc #€ t#n cÃng v# gi#t ch#t biÁn tÝp viÁn chãng ch# ##
nà lÄ Elijah P. Lovejoy Î Alton bang Illinois. ThÁm v#o #Š, sÒ
##n #p tÒ do ngÃn luÝn c«a c#c bang mi#n Nam #€ cho phƒp
nhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a b€i nà g#n v#n ## nà lÄ v#i
sÒ nghiÄp gii phŠng quy#n tÒ do d{n sÒ cho ngÐ#i da
tr#ng. V#o n#m 1835, m#t ##m #Ãng giÝn dÓ #€ ph# h«y
c#c s#ch b#o mang t†nh ch#t b€i nà ΠbÐu #iÄn Charleston,
bang Nam Carolina. Khi Ãng TÉng c#c trÐÎng bÐu #iÄn tuyÁn
bã s# khÃng ti#n h#nh viÄc chuy#n c#c t#i liÄu mang t†nh
ch#t b€i nà th… nhÓng cu#c tranh luÝn quy#t liÄt #€ di#n ra
ngay sau #Š trong Quãc h#i. Ph#i «ng h# ch« ngh#a b€i nÃ
quy#t #‹nh g#i liÁn ti#p ##n Quãc h#i nhÓng th¥nh c#u ##i
cŠ h#nh ##ng chãng lŸi ch# ## nà lÄ. V#o n#m 1836, HŸ
viÄn #€ bi#u quy#t ho€n xem xƒt nhÓng th¥nh c#u n#y m#t
c#ch tÒ ##ng, khi#n cho nhÓng ##n th¥nh c#u n#y khÃng
cŠ t#c d#ng. CÒu TÉng thãng John Quincy Adams, ngÐ#i
#Ðéc b#u v#o HŸ viÄn n#m 1830, #€ tranh ##u chãng lŸi c#i
g#i l# quy #‹nh c#m tÒ do ngÃn luÝn n#y khi coi #{y l# m#t
sÒ vi phŸm }i#u bÉ sung s#a #Éi th# nh#t c«a Hi#n ph#p v#
cuãi cng th… quy #‹nh n#y #€ b‹ h«y b# v#o n#m 1844.

BANG TEXAS V# CU#C CHI#N TRANH V#I

MEXICO
Trong suãt thÝp niÁn 1820 ngÐ#i M# #€ #‹nh cÐ Î vng l€nh
thÉ bao la c«a bang Texas, thÐ#ng thÐ#ng h# cŠ gi#y giao
##t c«a Ch†nh ph« Mexico. Tuy nhiÁn, con sã #Ãng #o
nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ ch”ng bao l{u #€ khi#n ch†nh quy#n sÎ
tŸi lo sé v# h# c#m viÄc ti#p t#c nhÝp cÐ v#o n#m 1830.
N#m 1834, TÐ#ng Antonio Lopez de Santa Anna #€ thi#t lÝp
ch# ## ##c t#i Î Mexico, v# v#o n#m sau #Š ngÐ#i Texas
#€ khÎi ngh#a. Santa Anna ##nh bŸi c#c cu#c nÉi loŸn c«a
ngÐ#i M# Î Alamo v#o ##u n#m 1836, nhÐng cÐ d{n Texas
dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a Sam Houston #€ tiÁu diÄt qu{n ##i
Mexico v# b#t #Ðéc Santa Anna m#t th#ng sau trong trÝn
##nh Î San Jacinto v# #m bo n#n ##c lÝp c«a Texas.

Trong suãt g#n mÐ#i n#m, Texas l# m#t nÐ#c c#ng h#a
##c lÝp, ch« y#u l# do sÒ s#p nhÝp c«a bang nà lÄ l#n n#y
cŠ th# s# l#m ph# vÍ th# c{n b•ng ch†nh tr‹ mong manh c«a
M#. V#o n#m 1845, TÉng thãng James K. Polk, ngÐ#i th#ng
c# s†t sao v#i cÐ#ng l#nh mÎ r#ng v# ph†a t{y, #€ #Ða
C#ng h#a Texas gia nhÝp LiÁn minh. }#ng th#i n#y c«a TÉng
thãng Polk l# bÐ#c #i ##u tiÁn trong m#t k# hoŸch l#n h#n.
Texas tuyÁn bã biÁn gi#i c«a bang v#i Mexico l# sÃng Rio
Grande; trong khi Mexico cho r•ng biÁn gi#i n•m Î t†t trÁn
ph†a b#c d#c theo sÃng Nueces. Trong khi #Š nhÓng ngÐ#i
#‹nh cÐ #€ tr#n ngÝp l€nh thÉ vng New Mexico v# California.
Nhi#u ngÐ#i M# tuyÁn bã r•ng Hoa K# cŠ quy#n hi#n nhiÁn
#Ðéc mÎ r#ng v# ph†a T{y cho t#i Th#i B…nh DÐ#ng.

NhÓng nÈ lÒc c«a M# nh•m mua l€nh thÉ New Mexico v#

California #€ th#t bŸi. V# sau cu#c ##ng ## giÓa qu{n ##i
Mexico v# M# d#c sÃng Rio Grande, nÐ#c M# #€ tuyÁn
chi#n v#o n#m 1846. LÒc lÐéng qu{n ##i M# #€ chi#m
#Šng vng l€nh thÉ New Mexico thÐa d{n cÐ, sau #Š «ng h#
cu#c nÉi dÝy c«a d{n #‹nh cÐ Î California. LÒc lÐéng c«a M#
dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a Zachary Taylor #€ t#n cÃng Mexico,
gi#nh nhi#u th#ng léi Î Monterey v# Buena Vista nhÐng #€
khÃng th# #Ða Mexico t#i b#n thÐ#ng lÐéng. Th#ng 3/1847,
qu{n ##i M# do Winfield Scott ch¥ huy #€ #É b# g#n Vera
Cruz Î b# bi#n ph†a #Ãng Mexico v# ##nh v#o Mexico City.
Hoa K# #€ ƒp Mexico k# HiÄp Ð#c Guadalupe Hidalgo m#
theo #Š Mexico nhÐéng quy#n sÎ hÓu vng T{y Nam nÐ#c M#
v# California v#i gi# 15 triÄu #Ã-la.

Cu#c chi#n tranh l# m#t n#n tng c# sÎ hu#n luyÄn cho c#c
s# quan M#, nhÓng ngÐ#i sau #Š s# chi#n ##u trong c hai
phe trong cu#c N#i chi#n. }Š c’ng l# m#t cu#c chi#n tranh
g{y chia r# v# m#t ch†nh tr‹. TÉng thãng Polk, trong m#t
cu#c #ãi ##u ##ng th#i v#i nÐ#c Anh, #€ bu#c ngÐ#i Anh
cÃng nhÝn ch« quy#n c«a Hoa K# Î vng T{y B#c Th#i B…nh
DÐ#ng cho t#i v# tuy#n 49. Tuy nhiÁn th… nhÓng lÒc lÐéng
chãng ch# ## nà lÄ, ch« y#u l# }ng Whig, #€ chãng lŸi viÄc
mÎ r#ng l€nh thÉ c«a TÉng thãng Polk v… h# coi #{y l# mÐu
## «ng h# ch# ## nà lÄ.

V#i k#t qu thu #Ðéc trong cu#c chi#n tranh v#i Mexico,
nÐ#c M# #€ #oŸt #Ðéc m#t vng l€nh thÉ m#i bao la g#m
1,36 triÄu km2, quy t# c#c bang ng#y nay l# New Mexico,
Nevada, California, Utah, ph#n l#n bang Arizona v# nhÓng
khu vÒc c«a bang Colorado v# Wyoming. NhÐng #Š c’ng l#
chi#n léi ph¿m g{y nÁn nhÓng #i#u b#t léi v… nŠ l#m sãng
lŸi v#n ## d# g{y bng nÉ nh#t trong n#n ch†nh tr‹ c«a nÐ#c
M# th#i #Š: nhÓng vng l€nh thÉ m#i s# #i theo ch# ##
chi#m hÓu nà lÄ hay l# tÒ do?

TH‘A HI#P N#M 1850

Cho ##n n#m 1845, dÐ#ng nhÐ ch# ## chi#m hÓu nà lÄ s#
ch¥ gi#i hŸn Î nhÓng khu vÒc m# nŠ #€ t#ng t#n tŸi t#
trÐ#c. Ch# ## nà lÄ #€ #Ðéc x#c #‹nh ranh gi#i theo th#a
hiÄp Missouri #Ða ra n#m 1820 v# ch# ## nà lÄ khÃng cŠ c#
h#i ## vÐét ra kh#i ranh gi#i #Š. NhÐng c#c vng l€nh thÉ
m#i #€ khi#n cho viÄc mÎ r#ng ranh gi#i c«a ch# ## chi#m
hÓu nà lÄ trÎ th#nh m#t kh n#ng thÒc t# cŠ th# xy ra.

Nhi#u ngÐ#i mi#n B#c tin r•ng n#u khÃng #Ðéc phƒp mÎ
r#ng th… ch# ## chi#m hÓu nà lÄ cuãi cng s# suy s#p v#
c#o chung. }# biÄn h# cho sÒ phn #ãi c«a m…nh #ãi v#i
viÄc bÉ sung thÁm c#c bang cŠ ch# ## nà lÄ, h# nÁu ra
nhÓng tuyÁn bã c«a Washington v# Jefferson, v# c S#c lÄnh
n#m 1787 c#m viÄc mÎ r#ng ch# ## nà lÄ sang mi#n T{y
B#c. Vng Texas vãn #€ cho phƒp ch# ## nà lÄ t#n tŸi #€
#Ð#ng nhiÁn nhÝp v#o liÁn bang v#i tÐ c#ch m#t bang cŠ
chi#m hÓu nà lÄ. NhÐng California, New Mexico v# Utah
khÃng cŠ ch# ## nà lÄ. Ngay t# ##u #€ xu#t hiÄn nhÓng
m{u thu¾n gay g#t v# viÄc c#c bang n#y theo ch# ## n#o.

NhÓng ngÐ#i mi#n Nam kh#ng kh#ng cho r•ng t#t c ##t
#ai #oŸt #Ðéc Î Mexico phi #Ðéc trao cÃng khai cho nhÓng
ngÐ#i chi#m hÓu nà lÄ. NhÓng ngÐ#i mi#n B#c chãng ch#
## nà lÄ lŸi yÁu c#u c#c vng m#i phi ng#n ch#n khÃng
cho ch# ## nà lÄ lan t#i. M#t nhŠm nhÓng ngÐ#i Ãn h#a ##
ngh‹ r•ng ranh gi#i trong th#a hiÄp Missouri nÁn #Ðéc kƒo d#i
t#i vng Th#i B…nh DÐ#ng v#i nhÓng bang tÒ do Î ph†a b#c
v# c#c bang nà lÄ Î ph†a nam. M#t nhŠm kh#c yÁu c#u v#n
## n#y phi #Ðéc d#nh cho "ch« quy#n c«a nh{n d{n", t#c
l# ch†nh ph« nÁn cho phƒp d{n #‹nh cÐ t#i nhÓng vng l€nh
thÉ m#i cŠ ho#c khÃng cŠ nà lÄ nhÐ h# muãn v# khi tÉ ch#c
lŸi vng #Š th#nh c#c bang th… ch†nh d{n chng s# phi tÒ
quy#t #‹nh v#n ## n#y.

H#u h#t ngÐ#i mi#n B#c ##u khÃng muãn th#ch th#c sÒ
t#n tŸi c«a ch# ## nà lÄ Î mi#n Nam cho d phong tr#o b€i nÃ
r#t s#c sÃi Î mi#n B#c. Tuy nhiÁn nhi#u ngÐ#i mi#n B#c
chãng lŸi viÄc mÎ r#ng c#c bang nà lÄ. V#o n#m 1848 cŠ g#n
300.000 ngÐ#i b# phi#u «ng h# c#c #ng c# viÁn c«a }ﾁ ng }
#t tÒ do, nhÓng ngÐ#i tuyÁn bã r•ng ch†nh s#ch tãt nh#t l#
hŸn ch#, khu biÄt v# ng#n ch#n nŸn chi#m hÓu nà lÄ". Tuy
nhiÁn, sau cu#c chi#n v#i Mexico th… quy#n tÒ ch« c«a nh{n
d{n #Ðéc nhi#u ngÐ#i «ng h# nh#t.

Th#ng 1/1848, viÄc ph#t hiÄn ra v#ng Î California #€ thc #¿y

cu#c #É xà v#i v€ c«a h#n 80.000 d{n #‹nh cÐ #i t…m v#ng
ch¥ n#i trong n#m 1849. Quãc h#i phi nhanh chŠng x#c
#‹nh quy ch# c«a vng ##t m#i n#y nh•m th#nh lÝp m#t
ch†nh quy#n cŠ tÉ ch#c. ThÐéng ngh‹ s# ##ng k†nh c«a
bang Kentucky tÁn l# Henry Clay, ngÐ#i #€ hai l#n trÐ#c #{y
#Ða ra nhÓng biÄn ph#p th#a hiÄp v#o nhÓng giai #oŸn
kh«ng hong, gi# #{y lŸi #Ða ra m#t k# hoŸch ph#c tŸp
#Ðéc c{n nh#c k# lÐÍng. }ãi th« c’ c«a Ãng, ThÐéng ngh‹ s#
Daniel Webster c«a bang Massachusetts, #€ «ng h# k# hoŸch
n#y. ThÐéng ngh‹ s# }ng D{n ch« bang Illinois, Stephen A.
Douglas, ngÐ#i ##ng ##u nhŠm «ng h# quy#n tÒ ch« c«a
nh{n d{n, #€ l#m r#t nhi#u ## #Ða k# hoŸch n#y ra Quãc
h#i.

Th#a hiÄp n#m 1850 g#m nhÓng #i#u khon sau: (1)-
California #Ðéc gia nhÝp liÁn bang v#i tÐ c#ch l# bang tÒ do;
(2)- ph#n c#n lŸi c«a ##t #ai m#i chi#m #Ðéc c«a Mexico
phi #Ðéc chia th#nh hai vng l€nh thÉ c«a bang New Mexico
v# Utah v# #Ðéc tÉ ch#c l#m sao khÃng d†nh d#ng g… t#i
ch# ## nà lÄ; (3)- nhÓng ##i h#i c«a Texas v#i ph#n ##t
ph{n chia cho bang New Mexico s# #Ðéc l#m th#a m€n b•ng
viÄc thanh to#n 10 triÄu #Ã-la; (4)- m#t b# luÝt m#i (}Ÿo luÝt
Nà lÄ b# trãn) #Ðéc thÃng qua ## b#t lŸi nhÓng nà lÄ chŸy
trãn v# tr lŸi c#c ch« c«a h#; v# (5)- viÄc mua v# b#n nà lÄ
(nhÐng khÃng phi l# ch# ## nà lÄ) b‹ b€i b# Î QuÝn
Columbia.

NÐ#c M# #€ thÎ ph#o nh# nh#m. Trong ba n#m sau #Š,

th#a hiÄp n#y dÐ#ng nhÐ #€ gii quy#t #Ðéc to#n b# c#c
#i#m kh#c biÄt. Tuy nhiÁn, }Ÿo luÝt NÃ lÄ b# trãn #€ ngay
lÝp t#c trÎ th#nh ngu#n gãc c#ng th”ng. LuÝt n#y #€ khi#n
nhÓng ngÐ#i d{n mi#n B#c b#t b…nh s{u s#c, nhi#u ngÐ#i
#€ t# chãi tham gia v#o viÄc b#t giÓ nà lÄ. M#t sã ngÐ#i ch«
##ng dng bŸo lÒc ## chãng lŸi luÝt n#y. C#c con #Ð#ng s#t
b† mÝt trÎ nÁn hiÄu qu h#n v# t#o bŸo h#n trÐ#c #{y.

M#T D#N T#C BŽ CHIA R#

Trong thÝp niÁn 1850, v#n ## nà lÄ #€ l#m chia r# c#c mãi
quan hÄ ch†nh tr‹ vãn t#ng g#n k#t nÐ#c M# lŸi v#i nhau.
V#n ## n#y #€ l#m suy y#u hai #ng ch†nh tr‹ l#n c«a
M#, }ng Whig v# }ng D{n ch«. }ng Whig b‹ s#p #É v# }
ng D{n ch« b‹ chia r# khÃng th# h#n g#n #Ðéc. V#n ## n#y
c’ng khi#n cho c#c TÉng thãng y#u th# h#n do h# b‹ nh
hÐÎng bÎi sÒ thi#u quy#t #o#n trong #ng. V#n ## n#y
#Ð#ng nhiÁn c’ng l#m m#t th# diÄn c«a T#a #n Tãi cao.

Tinh th#n quy#t t{m b€i b# ch# ## nà lÄ ng#y c#ng l#n

mŸnh. N#m 1852, Harriet Beecher Stowe #€ cho #n h#nh
cuãn Tp l#u B#c TÃm, m#t cuãn ti#u thuy#t #Ðéc g{y cm
h#ng t# viÄc ban h#nh LuÝt Nà lÄ b# trãn. H#n 300.000 bn
#€ b#n h#t trong n#m ##u tiÁn. C#c cÈ m#y in #€ phi chŸy
suãt ng#y #Ám ## cho k‹p v#i yÁu c#u c«a ##c gi. Tuy #a
cm v# cŠ nhi#u # tÐÎng dÝp khuÃn nhÐng Tp l#u B#c TÃm
#€ kh#c h#a m#t b#c tranh v#i m#t s#c mŸnh khÃng th#
chãi c€i v# sÒ ##c #c c«a ch# ## nà lÄ v# c#c cu#c xung
##t c#n bn giÓa x€ h#i tÒ do v# x€ h#i cŠ nà lÄ. NŠ #€
k†ch ##ng l#ng nhiÄt t…nh c«a ##ng c# ##u tranh chãng
ch# ## nà lÄ. T#c ph¿m h#p d¾n #Ðéc m#i ngÐ#i do nŠ #€
##ng chŸm ##n nhÓng t…nh cm bn n#ng c«a con ngÐ#i -
#Š l# l#ng c#m ph¾n #ãi v#i sÒ b#t cÃng v# l#ng thÐ#ng
xŠt #ãi v#i nhÓng nŸn nh{n b#t lÒc trÐ#c sÒ bŠc l#t t#n
nh¾n.

V#o n#m 1854, v#n ## v# ch# ## nà lÄ Î c#c vng l€nh thÉ

#€ #Ðéc x#i lÁn v# cu#c tranh c€i trÎ nÁn gay g#t h#n. Khu
vÒc m# ng#y nay bao g#m c#c bang Kansas v# Nebraska #€
#Ðéc ngÐ#i d{n ##n #‹nh cÐ nhanh chŠng, #i#u n#y l#m
gia t#ng #p lÒc ##i h#i thi#t lÝp nhÓng c# quan ch†nh
quy#n c«a l€nh thÉ v# sau #Š l# c«a bang.

Theo nhÓng #i#u khon c«a th#a hiÄp Missouri n#m 1820,
to#n b# vng n#y khÃng cho phƒp ch# ## nà lÄ. NhÓng th#nh
ph#n chi#m hÓu nà lÄ ch†nh y#u Î Missouri phn #ãi viÄc cho
phƒp Kansas trÎ th#nh khu vÒc l€nh thÉ tÒ do v… khi #Š bang
c«a h# s# cŠ ba bang l#ng gi#ng c#m nà lÄ (Illinois, Iowa v#
Kansas) v# bang Missouri c’ng cŠ th# s# b‹ b#t bu#c trÎ
th#nh bang tÒ do. C#c #Ÿi bi#u Quãc h#i bang Missouri,
#Ðéc d{n mi#n Nam «ng h#, #€ ng#n cn t#t c nhÓng nÈ
lÒc nh•m tÉ ch#c vng n#y.

V#o lc #Š, Stephen A. Douglas #€ khi#n nhÓng ngÐ#i «ng

h# phong tr#o b€i nà phi nÉi giÝn. Douglas lÝp luÝn r•ng
Th#a hiÄp n#m 1850 #€ t#ng ## cho c#c bang Utah v# New
Mexico tÒ do gii quy#t cho ch†nh m…nh v# v#n ## nà lÄ,
nay thay th# cho Th#a hiÄp Missouri. K# hoŸch c«a Ãng
hÐ#ng ##n hai vng l€nh thÉ Kansas v# Nebraska. K# hoŸch
n#y cho phƒp d{n #‹nh cÐ #Ðéc mang nà lÄ v#o c#c l€nh thÉ
trÁn v# sau #Š tÒ th{n c#c cÐ d{n #Ðéc quy#t #‹nh h# s#
gia nhÝp liÁn bang v#i tÐ c#ch bang tÒ do hay bang nà lÄ.

NhÓng ngÐ#i phn #ãi Douglas #€ bu#c t#i Ãng n‹nh hŠt
mi#n Nam ## th#ng c# tÉng thãng n#m 1856. Phong tr#o
##i tÒ do vãn #€ l#ng d‹u nay lŸi bng lÁn v#i ##ng lÒc
mŸnh h#n trÐ#c. Tuy nhiÁn, v#o th#ng N#m 1854, k# hoŸch
c«a Douglas mang tÁn }Ÿo luÝt Kansas - Nebraska #€ #Ðéc
TÉng thãng Franklin Pierce k# ban h#nh sau khi Quãc h#i b#
phi#u thÃng qua. NhÓng ngÐ#i mi#n Nam #€ b#n #Ÿi b#c
#n m#ng. NhÐng khi Douglas t#i th#m Chicago sau #Š ##
ph#t bi#u biÄn h# cho m…nh th… t#t c c#c con t#u trÁn
cng #€ hŸ c# c«a h# xuãng ##n n#a c#t c#, c#c nh# th#
giŠng chuÃng c#u h#n suãt m#t gi# v# ##m #Ãng m#t vŸn
ngÐ#i #€ h# hƒt to ##n nÈi khÃng ai cŠ th# nghe #Ðéc Ãng
nŠi.

NhÓng k#t qu thÝt quan tr#ng ngay lÝp t#c ny sinh t#
nhÓng biÄn ph#p tai hŸi c«a Douglas. }ng Whig, vãn dao
##ng v# v#n ## mÎ r#ng ch# ## nà lÄ, #€ b‹ xŠa sÉ v#
m#t tÉ ch#c m#i hng mŸnh #€ xu#t hiÄn thay th# #ng
n#y, #Š l# }ng C#ng h#a v#i nhu c#u tiÁn quy#t l# ch#
## nà lÄ phi b‹ loŸi b# kh#i t#t c c#c vng l€nh thÉ. V#o
n#m 1856, }ng C#ng h#a #€ ch¥ #‹nh John Fremont ra
tranh c#. #ng l# ngÐ#i nÉi ti#ng nh# cŠ nhÓng cu#c th#m
hi#m t#i mi#n Vi#n T{y. Tuy Fremont th#t c# nhÐng }ng
C#ng h#a #€ ph#t tri#n ra c m#t vng r#ng l#n c«a mi#n
B#c. C#c th« l#nh chãng ch# ## nà lÄ nhÐ Salmon P. Chase
v# William Seward #€ cŠ nh hÐÎng l#n h#n bao gi# h#t. Cng
v#i h# #€ xu#t hiÄn m#t luÝt sÐ ngÐ#i Illinois cao l#n l#
Abraham Lincoln.
Trong khi #Š, d#ng ngÐ#i k# c c#c ch« nà mi#n Nam v#
c#c gia #…nh chãng ch# ## nà lÄ #É t#i Kansas #€ l#m ny
sinh xung ##t v’ trang. Ch”ng bao l{u sau vng l€nh thÉ n#y
#Ðéc g#i l# mi#n Kansas #¾m m#u. T#a #n Tãi cao c#n
l#m v#n ## trÎ nÁn t#i tÄ h#n v#i ph#n quy#t Dred Scott
qu# nghiÁm kh#c v#o n#m 1857.

Scott l# m#t nà lÄ Î bang Missouri, g#n 20 n#m trÐ#c b‹ ch«

#Ða ##n sãng Î Illinois v# vng l€nh thÉ Wisconsin, nhÓng n#i
ch# ## chi#m hÓu nà lÄ #€ b‹ c#m. Khi trÎ v# Missouri v#
v… b#t m€n v#i cu#c sãng c«a m…nh Î #Š, Scott #€ kiÄn ##i
tÒ do trÁn c# sÎ Ãng cÐ tr trÁn l€nh thÉ khÃng cŠ ch# ## nÃ
lÄ. T#a #n Tãi cao do ngÐ#i mi#n Nam chi#m #a sã #€
quy#t #‹nh r•ng Scott thi#u tÐ c#ch h#u t#a v… Ãng khÃng
phi l# cÃng d{n; r•ng luÝt lÄ c«a m#t bang tÒ do (Illinois)
khÃng cŠ hiÄu lÒc v# th{n phÝn c«a Ãng v… Ãng #€ l# ngÐ#i
cÐ tr Î bang cŠ ch# ## nà lÄ (Missouri); r•ng c#c ch« nà cŠ
quy#n mang t#i sn c«a h# #i b#t c# #{u trÁn kh#p l€nh thÉ
liÁn bang v# r•ng Quãc h#i khÃng th# hŸn ch# sÒ mÎ r#ng
c«a ch# ## nà lÄ. NhÐ vÝy quy#t #‹nh c«a T#a #n #€ vÃ
hiÄu hŠa c#c Th#a Ð#c trÐ#c #Š v# ch# ## nà lÄ v# khi#n
cho khÃng th# #Ða ra #Ðéc nhÓng th#a Ð#c m#i.

Ph#n quy#t #ãi v#i Dred Scott #€ d#y lÁn sÒ c#m ph¾n dÓ
d#i Î kh#p mi#n B#c. TrÐ#c kia chÐa bao gi# T#a #n lŸi b‹
k#t t#i #c liÄt ##n th#. V#i phe D{n ch« mi#n Nam th…
quy#t #‹nh c«a T#a #n l# m#t th#ng léi l#n v… nŠ #€ #em
lŸi sÒ bo vÄ ph#p luÝt cho sÒ biÄn minh c«a h# v# ch# ##
chi#m hÓu nà lÄ trÁn to#n b# c#c vng l€nh thÉ.

LINCOLN, DOUGLAS V# BROWN

Abraham Lincoln t# l{u #€ coi nŸn chi#m hÓu nà lÄ l# m#t
t#i #c. Ngay t# n#m 1854 trong m#t di#n v#n nÉi ti#ng Ãng
#€ tuyÁn bã r•ng to#n b# c#c c# quan lÝp ph#p quãc gia
phi #Ðéc thi#t lÝp theo nguyÁn t#c m# theo #Š ch# ## nÃ
lÄ phi #Ðéc hŸn ch# v# cuãi cng b‹ ph# b#. #ng c’ng c#m
ph¾n cho r•ng nguyÁn t#c v# ch« quy#n nh{n d{n l# gi dãi,
v… nŸn chi#m hÓu nà lÄ Î c#c vng l€nh thÉ mi#n T{y #€ l#
mãi lo ngŸi khÃng ch¥ c«a d{n chng #‹a phÐ#ng, m# c c«a
to#n b# nÐ#c M#.
N#m 1858, Lincoln #ãi kh#ng v#i Stephen A. Douglas trong
cu#c b#u c# v#o ch#c ThÐéng ngh‹ s# bang Illinois. Trong
#oŸn di#n v#n mÎ ##u chi#n d‹ch tranh c# ng#y 17/7,
Lincoln #€ ## cÝp v#i tÐ tÐÎng ch« #Ÿo c«a l‹ch s# nÐ#c M#
trong by n#m k# ti#p:

M#t gia #…nh b‹ chia r# chãng lŸi nhau th… khÃng th# ##ng
vÓng #Ðéc. TÃi tin r•ng nh# nÐ#c n#y khÃng th# ch‹u #Òng
m€i #Ðéc t…nh trŸng n#a nà lÄ, n#a tÒ do. TÃi khÃng muãn
liÁn bang gii th# - TÃi khÃng muãn gia #…nh s#p #É - m#
tÃi mong muãn gia #…nh liÁn bang ch#m d#t b‹ chia r#.

Lincoln v# Douglas ##u tham gia v#o m#t loŸt by cu#c
tranh luÝn v#o nhÓng th#ng sau #Š trong n#m 1858. ThÐéng
ngh‹ s# Douglas #Ðéc mÄnh danh l# ngÐ#i khÉng l# bƒ nh#
cŠ m#t uy t†n ##ng ghen t‹ v#i tÐ c#ch m#t nh# di#n
thuy#t t#i ba, nhÐng Ãng #€ g#p tay k# phng #‹ch th«
Lincoln, ngÐ#i #€ dng t#i hng biÄn th#ch th#c quan #i#m
v# ch« quy#n nh{n d{n theo lãi m# Doughlas #€ #‹nh
ngh#a. Cuãi cng, Douglas #€ ##c c# v#i t¥ lÄ s#t nt nhÐng
Lincoln lŸi #oŸt #Ðéc v‹ th# c«a m#t nh{n vÝt t#m cÍ quãc
gia.

V#o lc #Š th… c#c sÒ kiÄn #€ vÐét ra kh#i t#m ki#m so#t.
V#o #Ám ng#y 16/10/1859, John Brown, m#t ngÐ#i ch«
trÐ#ng chãng ch# ## nà lÄ #€ t#ng b#t v# gi#t n#m ngÐ#i
d{n #‹nh cÐ «ng h# ch# ## nà lÄ Î Kansas ba n#m trÐ#c, #€
ch¥ huy m#t nhŠm ngÐ#i «ng h# t#n cÃng v#o kho v’ kh†
liÁn bang Î b#n ph# Harper's (n•m Î vng T{y Virginia ng#y
nay). M#c tiÁu c«a Brown l# s# d#ng c#c v’ kh† chi#m #Ðéc
## d¾n d#t ch¥ huy cu#c nÉi dÝy c«a nà lÄ. Sau hai ng#y
##nh nhau, Brown v# nhÓng chi#n s# c«a Ãng c#n sãng sŠt
#€ b‹ lÒc lÐéng l†nh th«y ##nh b# M# do #Ÿi t# Robert E.
Lee ch¥ huy b#t l#m t binh.

}ãi v#i nhi#u ngÐ#i mi#n Nam th… nhÓng g… Brown l#m #€
kh”ng #‹nh nhÓng nÈi sé h€i t#i tÄ nh#t c«a h#. NgÐéc lŸi,
nhÓng nh# hoŸt ##ng chãng ch# ## nà lÄ lŸi ch#o #Šn
Brown nhÐ m#t chi#n s# t# v… #Ÿo nh•m m#t m#c tiÁu cao
c. Brown #€ b‹ bang Virginia x# #n v… t#i {m mÐu phn
ngh‹ch v# gi#t ngÐ#i. Ng#y 2/12/1859 Ãng b‹ treo cÉ. M#c d
h#u h#t ngÐ#i mi#n B#c lc ##u ##u lÁn #n Ãng, nhÐng
ng#y c#ng cŠ nhi#u ngÐ#i ch#p nhÝn quan niÄm c«a Ãng cho
Ãng l# m#t cÃng c# trong tay c«a Cha.

CU#C B#U C# N#M 1860

Trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1860, }ng C#ng h#a
ch¥ #‹nh Abraham Lincoln l#m #ng c# viÁn c«a m…nh.
CÐ#ng l#nh c«a }ng C#ng h#a #€ tuyÁn bã r•ng ch# ## nÃ
lÄ khÃng th# lan r#ng thÁm #Ðéc nÓa. }ng c’ng h#a ##nh
thu# bo h# cho cÃng nghiÄp v# cam #oan ban h#nh luÝt
c#p c#c trang trŸi mi#n ph† cho nhÓng d{n #‹nh cÐ n#o gip
#Í trong viÄc khai kh¿n mi#n T{y. C#c #ng viÁn D{n ch«
mi#n Nam, sau v# #n Dred Scott #€ khÃng hÐÎng #ng quan
#i#m ch« quy#n nh{n d{n c«a Douglas, #€ t#ch kh#i #ng
v# ## c# PhŠ TÉng thãng John C. Breckenridge thu#c bang
Kentucky #ng c# tÉng thãng. Stephen A. Douglas l# #ng c#
viÁn c«a }ng D{n ch« mi#n B#c. }ng Whig vãn bo th«
##n cng Î c#c bang mi#n biÁn gi#i #€ nhÝp v#o lÝp }ng
LiÁn minh LÝp hi#n v# ## c# John C. Bell Î bang Tennesse.

Lincoln v# Douglas #ua tranh Î mi#n B#c, c#n Breckenridge

v# Bell #ua tranh Î mi#n Nam. Lincoln ch¥ #Ÿt cŠ 39% sã
phi#u phÉ thÃng nhÐng lŸi d#nh #a sã tuyÄt #ãi trong 180
phi#u #Ÿi c# tri Î t#t c ﾁ 18 bang tÒ do. Bell th#ng c# Î c#c
bang Tennessee, Kentucky v# Virginia; Breckenridge gi#nh
th#ng léi Î t#t c ﾁ c#c bang cŠ ch# ## nà lÄ kh#c ngoŸi tr#
bang Missouri l# bang Douglas th#ng. M#c d ﾏ tranh c# kƒm
nhÐng Douglas ch¥ thua Lincoln trong viÄc gi#nh l# phi#u
phÉ thÃng.

ChÐ#ng 7: N#I CHI#N V# C#NG CU#C T€I

THI#T
"DÐ#i sÒ che chÎ c«a Cha, d{n t#c n#y s# cŠ m#t n#n
tÒ do m#i"

TÉng thãng Abraham Lincoln, ng#y 19/11/1863

LY KHAI V# N#I CHI#N
iÄc Lincoln th#ng c# tÉng thãng th#ng 11/1860 #€ khi#n
V cho viÄc bang Nam Carolina ly khai kh#i liÁn bang ng#y
20/12 l# m#t k#t qu cŠ th# #o#n trÐ#c. Bang n#y #€
ch# #éi sÒ kiÄn n#y t# l{u, m#t sÒ kiÄn s# liÁn k#t #Ðéc
mi#n Nam chãng lŸi c#c lÒc lÐéng chãng ch# ## nà lÄ. Cho
t#i ng#y 1/2/1861, n#m bang kh#c nÓa #€ ly khai. V#o ng#y
8/2, s#u bang n#y #€ thÃng qua hi#n ph#p tŸm th#i cho c#c
bang ly khai. Tuy nhiÁn, c#c bang mi#n Nam c#n lŸi v¾n Î
trong liÁn bang cho d bang Texas #€ b#t ##u chu¿n b‹ ly
khai.

ChÐa ##y m#t th#ng sau #Š, ng#y 4/3/1861 Abraham

Lincoln #€ tuyÁn thÄ nhÝm ch#c tÉng thãng Hoa K#. Trong
di#n v#n nhÝm ch#c Ãng tuyÁn bã sÒ ly khai khÃng cŠ hiÄu
lÒc v# m#t ph#p luÝt. B#i di#n v#n c«a Ãng k#t thc b•ng
viÄc kÁu g#i ph#c h#i nhÓng mãi liÁn k#t c«a liÁn bang,
nhÐng mi#n Nam #€ bÐng tai gi #i#c. Ng#y 12/4, sng phe
ly khai #€ nÉ nh•m v#o c#c binh ##i liÁn bang ##n tr Î }#n
Sumter tŸi hi cng Charleston, bang Nam Carolina. Chi#n
tranh #€ b#t ##u, m#t cu#c chi#n m# trong #Š sã ngÐ#i
M# t# trÝn nhi#u h#n b#t k# cu#c xung ##t n#o trÐ#c #{y
v# v# sau.

Trong by bang #€ ly khai, d{n chng t†ch cÒc ##p lŸi h#nh
##ng v# l€nh #Ÿo c«a tÉng thãng m#i c«a c#c bang ly khai,
Ãng Jefferson Davis. C hai phe lc n#y ##u c#ng th”ng ch#
#éi h#nh ##ng c«a c#c bang duy tr… ch# ## nà lÄ m# khi
#Š v¾n r#t trung th#nh. Bang Virginia ly khai ng#y 17/4; c#c
bang Arkansas, Tennessee v# B#c Carolina c’ng nhanh chŠng
l#m theo.

KhÃng cŠ bang n#o r#i liÁn bang lŸi mi#n cÐÍng h#n bang
Virginia. C#c ch†nh kh#ch c«a bang n#y #€ tham gia l€nh
#Ÿo trong chi#n th#ng c«a C#ch mŸng v# khÎi tho Hi#n
ph#p v# bang n#y c’ng cung c#p n#m tÉng thãng cho ##t
nÐ#c. }Ÿi t# Robert E. Lee #i theo bang Virginia, Ãng n#y #€
khÐ#c t# mÄnh lÄnh c«a Qu{n ##i LiÁn bang ## giÓ l#ng
trung th#nh v#i bang c«a m…nh.
GiÓa c#c bang ly khai #€ #Ðéc mÎ r#ng v# c#c bang tÒ do
mi#n B#c l# c#c bang nà lÄ Î s#t biÁn gi#i g#m Delaware,
Maryland v# Kentucky v# Missouri. C#c bang n#y cho d ﾏ cŠ
#Ãi ch ﾐ t c ﾁ m thÃng v#i mi#n Nam nhÐng v¾n trung th#nh
v#i liÁn bang.

MÈi bÁn ##u tham chi#n v#i ni#m hy v#ng r#t cao v#o
chi#n th#ng nhanh chŠng. Mi#n B#c cŠ #Ðéc nhÓng léi th#
r# r#ng v# c#c ngu#n lÒc vÝt ch#t. Hai mÐ#i ba bang v#i sã
d{n 22 triÄu ngÐ#i d#n trÝn chãng lŸi 11 bang v#i 9 triÄu d{n
g#m c ﾁ nà lÄ. SÒ vÐét tr#i v# cÃng nghiÄp c«a mi#n B#c
thÝm ch† c#n quan tr#ng h#n c ﾁ Ðu th# v# d{n sã khi cung
c#p #Ðéc cho mi#n B#c lÐéng d#i d#o c#c thi#t b‹ ## ch#
tŸo v’ kh† v# #Ÿn dÐéc, qu#n #o v# c#c ## cung c#p kh#c.
MŸng lÐ#i #Ð#ng s#t Î mi#n B#c c’ng cŠ Ðu th# vÐét tr#i.

Mi#n Nam c’ng cŠ nhÓng léi th# nh#t #‹nh. Léi th# quan
tr#ng nh#t l# #‹a l#, mi#n Nam #ang ti#n h#nh chi#n tranh
tÒ vÄ trÁn l€nh thÉ c«a m…nh. Mi#n Nam cŠ th# d#nh #Ðéc
##c lÝp khi ##nh bŸi ##i qu{n mi#n B#c. Mi#n Nam c’ng cŠ
truy#n thãng qu{n sÒ mŸnh h#n v# cŠ nhÓng th« l#nh qu{n
##i cŠ nhi#u kinh nghiÄm h#n.

T#N C#NG # PH#A T#Y, B# T#C # PH#A }

#NG
TrÝn ##nh l#n ##u tiÁn c«a chi#n tranh tŸi Bull Run, bang
Virginia (c’ng nÉi ti#ng v#i c#i tÁn Manassas th# nh#t) g#n
Washington, #€ ph# tan m#i o tÐÎng cho r•ng chi#n th#ng
s# nhanh chŠng hay d# d#ng. NŠ c’ng tŸo nÁn m#t m¾u h…
nh, †t nh#t Î mi#n }Ãng nÐ#c M#, v# c#c chi#n th#ng #¾m
m#u c«a mi#n Nam khÃng bao gi# chuy#n th#nh léi th#
qu{n sÒ mang t†nh quy#t #‹nh cho c#c bang ly khai.

Tr#i ngÐéc v#i nhÓng th#t bŸi qu{n sÒ c«a m…nh Î mi#n }
Ãng, c#c lÒc lÐéng LiÁn bang #€ cŠ c#c chi#n th#ng Î chi#n
trÐ#ng ph†a T{y v# l#m tr… ho€n th#nh cÃng chi#n lÐéc
trÁn bi#n c«a phe ly khai. Ph#n l#n lÒc lÐéng Hi qu{n v#o
lc m#i xy ra chi#n tranh n•m trong tay liÁn bang, nhÐng
lÒc lÐéng hi qu{n #Š d#n tri v# y#u. B# trÐÎng Hi qu{n
Gideon Welles #€ nhanh chŠng thi h#nh c#c biÄn ph#p c«ng
cã lÒc lÐéng n#y. Sau #Š Lincoln #€ tuyÁn bã bao v{y c#c b#
bi#n mi#n Nam. Tuy hiÄu qu c«a cu#c bao v{y lc ##u l#
khÃng ##ng k# nhÐng cho t#i n#m 1863, cu#c bao v{y #Š
#€ h#u nhÐ ho#n to#n ng#n ch#n #Ðéc nhÓng chuy#n t#u
chÎ bÃng #i ch{u #u v# c#t ##t viÄc nhÝp kh¿u v’ kh† #Ÿn
dÐéc, qu#n #o v# ## y t# m# mi#n Nam #ang c#n ##n.

TÐ lÄnh hi qu{n xu#t s#c c«a LiÁn bang, David Farragut, #€
ti#n h#nh hai chi#n d‹ch tuyÄt v#i. Th#ng 4/1862, Ãng #Ða
m#t hŸm ##i liÁn bang t#i c#a sÃng Mississippi v# bu#c New
Orleans, bang Louisiana, th#nh phã l#n nh#t mi#n Nam, phi
##u h#ng. Th#ng 8/1864, v#i ti#ng hà "KhÃng sé th«y lÃi,
ti#n lÁn v#i tãc ## tãi #a", Ãng #€ d¾n m#t lÒc lÐéng #i
xuyÁn qua lãi v#o #Ðéc ph#ng th« ch#t d¾n t#i v‹nh Mobile,
bang Alabama, b#t sãng #Ðéc m#t t#u b#c s#t c«a phe ly
khai v# v{y ch#t cng.

# thung l’ng sÃng Mississippi, c#c lÒc lÐéng LiÁn bang #€

gi#nh #Ðéc m#t loŸt chi#n th#ng liÁn ti#p. C#c chi#n th#ng
#Š b#t ##u b•ng viÄc #Ýp tan tuy#n qu{n ly khai kƒo d#i Î
bang Tennessee, bÎi th# nÁn qu{n LiÁn bang cŠ th# chi#m
ph#n l#n to#n b# ph#n ph†a t{y c«a bang n#y. Khi cng
Memphis quan tr#ng Î sÃng Mississippi b‹ chi#m, qu{n ##i
LiÁn bang lŸi ti#n thÁm #Ðéc ch#ng 320 c{y sã v# ph†a trung
t{m c«a phe ly khai. CŠ TÐ#ng Ulysses S. Grant kiÁn cÐ#ng
b#n b¥ ch¥ huy, qu{n ##i LiÁn bang #€ chãng lŸi #Ðéc cu#c
phn cÃng b#t ng# c«a phe ly khai tŸi Shiloh trÁn c#c b# dãc
nh…n ra sÃng Tennessee. Sã ngÐ#i b‹ ch#t v# b‹ thÐ#ng Î
Shiloh vÐét qu# con sã 10.000 Î mÈi phe, m#t t¥ lÄ thÐ#ng
vong m# M# chÐa bao gi# th#y trÐ#c #{y. NhÐng #Š ch¥ l#
m#n m#o ##u c«a cu#c t#n s#t.

Tr#i lŸi, Î Virginia qu{n ##i LiÁn bang ti#p t#c g#p h#t th#t
bŸi n#y ##n th#t bŸi kh#c. Trong khi ti#p t#c nhÓng nÈ lÒc
#¾m m#u nh•m chi#m #Ðéc Richmond, th« #Ã c«a phe ly
khai, c#c lÒc lÐéng LiÁn bang liÁn t#c b‹ #¿y l ﾏ i. Phe ly khai
cŠ léi th# ph#ng th« l#n l# và sã nhÓng d#ng sÃng, suãi c#t
ngang con #Ð#ng nãi Washington v# Richmond. Hai viÁn
tÐ#ng gi#i nh#t, Robert E.Lee v# Thomas J ("Stonewall)
Jackson, tr#i vÐét h#n nhi#u v# kh ﾁ n#ng so v#i c#c v‹ tÐ
lÄnh ch¥ huy qu{n ##i liÁn bang th#i k# ##u. V#o n#m
1862, m#t ch¥ huy qu{n ##i liÁn bang, Ãng George MeClellan
#€ cŠ m#t nÈ lÒc chÝm r€i c¿n thÝn qu# m#c ## chi#m
Richmond. NhÐng trong trÝn ##nh by ng#y t# ng#y 25/6
##n 1/7, qu{n ##i LiÁn bang #€ b‹ #¿y li liÁn t#c, c hai bÁn
##u phi ch‹u nhÓng tÉn th#t ghÁ g#m.

Sau m#t th#ng léi kh#c c«a phe ly khai tŸi trÝn ##nh th# hai
Î Bull Run (hay l# trÝn Manassas th# hai) TÐ#ng Lee #€ vÐét
qua sÃng Potomac v# chi#m bang Maryland. McClellan lŸi
phn #ng l#ng ch#ng m#c d bi#t r•ng Lee #€ chia c#t #Ðéc
qu{n ##i c«a Ãng v# tr#i h#n h”n v# sã qu{n. C#c ##n v‹
qu{n ##i c«a liÁn bang v# phe ly khai chŸm tr#n Î Antietam
Creek g#n Sharpsburg, bang Maryland ng#y 17/9/1862, #Š l#
m#t ng#y #¾m m#u nh#t c«a cu#c N#i chi#n: H#n 4.000
ngÐ#i ch#t Î c hai phe v# 18.000 ngÐ#i b‹ thÐ#ng. Tuy cŠ
léi th# v# sã qu{n nhÐng McClellan v¾n th#t bŸi trong viÄc
##nh tan c#c ph#ng tuy#n c«a Lee hay ## b#p #Ðéc cu#c
t#n cÃng v# v… vÝy Lee cŠ th# rt lui qua sÃng Potomac cng
#Ÿo qu{n nguyÁn v#n c«a m…nh. V… vÝy Lincoln #€ b€i
nhiÄm McClellan.

Tuy trÝn Antietam l# chÐa d#t kho#t v# phÐ#ng diÄn qu{n

sÒ nhÐng nhÓng hÄ qu c«a nŠ l# tr#ng #Ÿi. NÐ#c Anh v#
nÐ#c Ph#p, c hai tuy #€ s#n s#ng cÃng nhÝn phe ly khai,
#€ tr… ho€n quy#t #‹nh c«a m…nh, v# mi#n Nam khÃng
#Ðéc cÃng nhÝn v# m#t ngoŸi giao v# tré gip kinh t# t#
ch{u #u, #i#u m# mi#n Nam #ang nÈ lÒc t…m ki#m.

Antietam c’ng #em lŸi cho Lincoln c# h#i Ãng c#n ## cÃng
bã TuyÁn bã Gii phŠng Nà lÄ s# b#, v#n kiÄn n#y tuyÁn bã
r•ng t# ng#y m#ng 1/1/1863, t#t c nà lÄ Î c#c bang thu#c
phe ly khai #ang chãng lŸi LiÁn bang #Ðéc tÒ do. V# phÐ#ng
diÄn thÒc ti#n th… TuyÁn bã cŠ †t t#c ##ng t#c th#i; nŠ gii
phŠng cho nà lÄ ch¥ Î c#c bang c«a phe ly khai, trong khi #Š
lŸi giÓ nguyÁn t…nh trŸng nà lÄ Î c#c bang biÁn gi#i. Tuy vÝy
v# m#t ch†nh tr‹, TuyÁn bã cŠ # ngh#a r•ng, ngo#i viÄc tré
gip bo vÄ LiÁn bang, viÄc b€i b# ch# ## nà lÄ lc n#y
#Ðéc tuyÁn bã l# m#c tiÁu c«a nÈ lÒc chi#n tranh do LiÁn
bang ti#n h#nh.
TuyÁn bã Gii phŠng Nà lÄ cuãi cng #Ðéc ban h#nh ng#y
1/1/1863 c’ng cho phƒp tuy#n ngÐ#i da #en v#o qu{n ##i
LiÁn bang, m#t viÄc m# c#c th« l#nh phong tr#o b€i nà nhÐ
Frederick Douglass #€ thc gi#c ngay t# ##u cu#c xung ##t
v’ trang. TrÁn thÒc t#, c#c lÒc lÐéng bo vÄ LiÁn bang #€ bo
vÄ nhÓng nà lÄ chŸy trãn nhÐ l# l#m tr# buÃn lÝu th#i chi#n
tranh, nhÐng theo TuyÁn bã Gii phŠng Nà lÄ th… qu{n ##i
LiÁn bang #€ tuy#n m# v# hu#n luyÄn c#c trung #o#n l†nh
da #en v# ##i qu{n n#y #€ chi#n ##u xu#t s#c trong c#c
trÝn chi#n ##u t# Virginia t#i Mississippi. Khong 178.000
ngÐ#i M# gãc Phi #€ ph#c v# trong c#c Binh ch«ng hÈn hép
c«a M#, v# 29.500 ngÐ#i da #en ph#c v# trong lÒc lÐéng
Hi qu{n LiÁn bang.

Tuy cŠ nhÓng léi †ch v# m#t ch†nh tr‹ do TuyÁn bã Gii phŠng
NÃ lÄ th# hiÄn, nhÐng c#c tri#n v#ng qu{n sÒ c«a mi#n B#c
v¾n m# nhŸt v… qu{n ##i B#c Virginia c«a Lee ti#p t#c
##nh mŸnh ##i qu{n Potomac c«a LiÁn bang, trÝn th# nh#t
tŸi Fredericksburg, bang Virginia v#o th#ng 12/1862 v# sau
#Š tŸi Chancellorsville v#o th#ng 5/1863. Tuy trÝn
Chancelllorsville l# m#t trong nhÓng th#ng léi qu{n sÒ rÒc rÍ
nh#t c«a Lee, nhÐng #{y c’ng l# chi#n th#ng ##t gi# nh#t.
TÐ#ng Stonewall Jackson, s# quan cŠ gi# tr‹ nh#t, #€ b‹
ch†nh qu{n c«a m…nh b#n nh#m v# t# trÝn.

T# GETTYSBURG T#I APPOMATTOX

Tuy nhiÁn, khÃng chi#n th#ng n#o c«a phe ly khai mang t†nh
quy#t #‹nh c. Ch†nh ph« LiÁn bang tÝp trung c#c ##i qu{n
m#i v# lŸi cã g#ng t#n cÃng. Cho r•ng th#t bŸi tan t#c c«a
qu{n mi#n B#c Î Chancellorville #€ #em lŸi m#t c# h#i, Lee
li#n ti#n ##nh lÁn ph†a b#c t#i bang Pennsylvania v# v#o
##u th#ng 7/1863, Ãng #€ g#n nhÐ t#i #Ðéc th« ph« c«a
bang Î Harrisburg. M#t lÒc lÐéng mŸnh c«a LiÁn bang #€ ch#n
#Ðéc TÐ#ng Lee Î Gettysburg, tŸi #{y trong m#t trÝn ##nh
l#n kƒo d#i ba ng#y - trÝn quy#t chi#n l#n nh#t trong cu#c
N#i chi#n - binh l†nh phe ly khai #€ h#t s#c d’ng cm chi#n
##u nh•m #Ýp tan c#c ph#ng tuy#n c«a liÁn bang. NhÐng
h# #€ th#t bŸi v# sau nhÓng tÉn th#t tai hŸi, c#c ##i qu{n
c«a TÐ#ng Lee #€ phi rt lui v# bÁn kia b# sÃng Potomac.
H#n 3.000 binh s# LiÁn bang v# 4.000 l†nh phe ly khai t# trÝn
Î Gettysburg, tÉng sã binh l†nh b‹ thÐ#ng v# m#t t†ch Î mÈi
bÁn lÁn t#i h#n 20.000 ngÐ#i. V#o ng#y 19/9/1863, Lincoln
#€ kh#nh th#nh m#t ngh#a trang quãc gia m#i Î Gettysburg
v#i b#i di#n v#n cŠ l# l# nÉi ti#ng nh#t trong l‹ch s# nÐ#c
M#. #ng k#t luÝn nhÓng nhÝn xƒt ng#n ng«i c«a m…nh b•ng
nhÓng l#i sau:

...TŸi #{y ch ﾐ ng ta qu ﾁ quy#t r•ng sÒ hy sinh n#y s# khÃng

h# và †ch - r•ng d{n t#c n#y, #n Ch ﾐ a, s# cŠ n#n tÒ do m#i
- r•ng m#t ch†nh ph« c«a nh{n d{n, do nh{n d{n v# v… nh{n
d{n s# khÃng b‹ tiÁu diÄt trÁn tr#i ##t n#y.

TrÁn sÃng Mississippi sÒ ki#m so#t c«a LiÁn bang b‹ ng#n

ch#n Î Vicksburg n#i qu{n phe ly khai #€ c«ng cã ch#c ch#n
trÁn nhÓng b# dãc cao ##n nÈi hi qu{n khÃng th# t#n cÃng
#Ðéc. Cho t#i ##u n#m 1863, Grant b#t ##u ti#n qu{n v#
xuÃi v# xung quanh Vicksburg, #Ða nŠ v#o v‹ tr† b‹ bao v{y
trong s#u tu#n. V#o ng#y 4/7 Ãng chi#m #Ðéc th#nh phã
n#y v# ##nh bŸi #Ÿo qu{n phe ly khai mŸnh nh#t Î mi#n
T{y. Lc n#y con sÃng #€ ho#n to#n l#t v#o tay LiÁn bang.
Phe ly khai #€ b‹ chia c#t th#nh hai ph#n v# ngÐ#i ta khÃng
th# mang ## ti#p viÄn t# Texas v# Arkansas ##n #Ðéc nÓa.

C#c chi#n th#ng c«a qu{n mi#n B#c Î Virksburg v#

Getysburg v#o th#ng 7/1863 #€ ##nh d#u bÐ#c ngo#t c«a
cu#c chi#n tranh, tuy c#c cu#c chƒm gi#t #¾m m#u v¾n
ti#p t#c khÃng h# gim st trong suãt m#t n#m rÐÍi.

Lincoln #€ ph#i Grant sang mi#n }Ãng v# bÉ nhiÄm Ãng l#m

TÉng TÐ lÄnh to#n b# c#c lÒc lÐéng qu{n ##i LiÁn bang.
Th#ng 5/1864, Grant #€ h#nh qu{n ti#n s{u v#o bang
Virginia v# g#p #Ÿo qu{n phe ly khai c«a TÐ#ng Lee trong
trÝn ##nh kƒo d#i ba ng#y Î Wilderness. NhÓng tÉn th#t Î c
hai phe thÝt n#ng n#, nhÐng kh#c v#i c#c v‹ ch¥ huy kh#c
c«a LiÁn bang, Grant khÃng rt lui. Thay v… nhÐ th#, Ãng nÈ
lÒc d#n qu{n ##nh th#c sÐ#n Lee b•ng c#ch kƒo c#ng
ph#ng tuy#n qu{n phe ly khai ra v# dng ph#o binh n€ mŸnh
r#i #Ða b# binh t#n cÃng. "TÃi ## ngh‹ ##nh b#n n#y ##n
cng suãt ph#ng tuy#n #Š cho d cŠ m#t c ma #Ãng"- v‹ ch¥
huy qu{n LiÁn bang #€ nŠi vÝy Î Spotsylvania trong suãt n#m
ng#y chi#n ##u trong chi#n h#o #¾m m#u vãn r#t ##c
trÐng cho cu#c chi#n ##u Î m#t trÝn mi#n }Ãng trong suãt
g#n m#t n#m.

# mi#n T{y, c#c lÒc lÐéng LiÁn bang #€ gi#nh #Ðéc quy#n
ki#m so#t bang Tennessee v#o ma thu n#m 1863 b•ng c#c
th#ng léi Î Chattanooga v# g#n ni Lookout v# mÎ #Ð#ng cho
TÐ#ng William T. Sherman ##nh chi#m bang Georgia.
Sherman dng chi#n thuÝt gi#i h#n nÁn ##nh bŸi m#t sã ##i
qu{n nh# h#n c«a phe ly khai v# chi#m #Ðéc th« ph« bang
l# Atlanta, sau #Š Ãng h#nh qu{n t#i b# }Ÿi T{y DÐ#ng, trÁn
#Ð#ng #i Ãng cho ph# h«y m#t c#ch hÄ thãng c#c #Ð#ng
s#t, nh# m#y, kho h#ng v# nhÓng phÐ#ng tiÄn kh#c. Binh
l†nh c«a Ãng do b‹ c#t ##t kh#i nhÓng ngu#n ti#p viÄn nÁn
#€ cÐ#p ph# l#ng mŸc ## l#y lÐ#ng thÒc. T# b# bi#n,
Sherman h#nh ti#n lÁn ph†a b#c, v# t#i th#ng 2/1865, Ãng
#€ chi#m Charleston Î Nam Carolina n#i nhÓng loŸt #Ÿn ##u
tiÁn c«a cu#c N#i chi#n #Ðéc ph#t h#a. H#n b#t c# m#t
tÐ#ng l#nh liÁn bang n#o kh#c, Sherman hi#u r•ng, viÄc ph#
h«y # ch† v# tinh th#n c«a mi#n Nam c’ng quan tr#ng nhÐ
##nh bŸi c#c #Ÿo qu{n c«a h#.

Trong khi #Š, Grant #ang ti#n h#nh bao v{y th#nh
Petersburg, bang Virginia trong suãt ch†n th#ng cho t#i khi
Lee b# c th#nh Peterburg l¾n th« ph« c«a phe ly khai l#
Richmond trong m#t nÈ lÒc rt chŸy v# ph†a nam v#o th#ng
3/1865. NhÐng nhÐ th# #€ qu# mu#n. V#o ng#y 9/4/1865,
b‹ c#c #Ÿo qu{n #Ãng #o c«a LiÁn bang bao v{y, Lee #€
##u h#ng TÐ#ng Grant tŸi tr# sÎ T#a #n Appomattox. Tuy
c#c trÝn ##nh l# t# v¾n ti#p t#c Î m#t sã n#i trong v#i
th#ng nhÐng nhÐ vÝy l# cu#c N#i chi#n #€ ch#m d#t.

NhÓng #i#u kiÄn ##u h#ng tŸi Appomattox qu thÒc l#

qung #Ÿi, v# t# khi g#p gÍ v#i Lee trÎ v#, Grant #€ l#m cho
nhÓng cu#c di#u h#nh #n #o c«a binh l†nh dÐ#i quy#n Ãng
trÎ nÁn im l#ng b•ng l#i l# nh#c nhÎ h#: "NhÓng k# nÉi loŸn
lŸi l# ##ng b#o c«a chng ta ##y. Cu#c chi#n tranh v… n#n
##c lÝp c«a mi#n Nam tuy trÎ th#nh m#t sÒ nghiÄp th#t bŸi,
nhÐng ngÐ#i anh hng c«a sÒ nghiÄp #Š, Robert E. Lee, #€
#Ðéc #Ãng #o m#i ngÐ#i th#n ph#c v… sÒ xu#t s#c trong
t#i l€nh #Ÿo v# sÒ v# #Ÿi c«a Ãng trong th#t bŸi.
KH#NG CH"T T# T#M €C {
V#i mi#n B#c th… cu#c chi#n tranh #€ sn sinh ra m#t v‹
anh hng c#n v# #Ÿi h#n trong con ngÐ#i Abraham Lincoln -
m#t con ngÐ#i sãt s#ng, mÁ say h#n h”n nhÓng ngÐ#i kh#c
muãn h#n g#n liÁn bang lŸi v#i nhau, nhÐng khÃng phi b•ng
s#c mŸnh v# ##n #p, m# b•ng t…nh cm #m #p v# sÒ h#o
phŠng. V#o n#m 1864, Ãng #€ #Ðéc b#u l#m tÉng thãng
nhiÄm k# th# hai sau khi ##nh bŸi #ãi th« c«a Ãng thu#c }
ng D{n ch«, George McClellan, m#t v‹ tÐ#ng m# Lincoln #€
b€i ch#c sau trÝn Antietam. B#i di#n v#n nhÝm ch#c l#n th#
hai c«a Lincoln k#t thc b•ng nhÓng l#i l# sau:

... khÃng cht t# t{m #c ##c, v#i l#ng t# thiÄn khoan dung
v… m#i ngÐ#i, v#i ni#m tin vÓng ch#c v#o l# phi nhÐ
##c tin v# Cha #€ khi#n chng ta nh…n th#y #i#u #ng
##n, chng ta h€y nÈ lÒc ho#n th#nh cÃng viÄc chng ta
#ang l#m ## h#n g#n nhÓng v#t thÐ#ng c«a d{n t#c; ##
ch#m lo cho ngÐ#i l†nh #€ t#ng phi ra trÝn, ch#m lo cho
gŠa ph# v# nhÓng ##a tr# m# cÃi - ## l#m t#t c nhÓng
g… cŠ th# #em lŸi v# nuÃi dÐÍng n#n h#a b…nh cÃng b•ng
v# d#i l{u giÓa ##ng b#o chng ta v# v#i t#t c c#c d{n
t#c.

Ba tu#n sau #Š, v# l# hai ng#y sau khi Lee ##u h#ng,
Lincoln #€ ##c b#i di#n v#n cuãi cng g#i quãc d{n ##ng
b#o, trong #Š Ãng tr…nh b#y m#t ch†nh s#ch t#i thi#t r#ng
r€i. V#o ng#y 14/4/1865, TÉng thãng #€ triÄu tÝp m#t cu#c
h#p m# #€ trÎ th#nh m#t cu#c h#p n#i c#c cuãi cng c«a
Ãng. BuÉi tãi hÃm #y, Ãng #€ cng m#t c#p vé ch#ng tr# l#
kh#ch c«a Ãng t#i xem buÉi bi#u di#n tŸi nh# h#t Ford's. TŸi
#Š, khi Ãng #€ ng#i trong là gi#nh cho tÉng thãng th… b‹ tÁn
John Wilkes Booth, m#t di#n viÁn ngÐ#i bang Virginia ##ng
cay th#t v#ng v… th#t bŸi c«a mi#n Nam, #m s#t. V#i ng#y
sau #Š, tÁn Booth #€ b‹ gi#t ch#t trong m#t cu#c chŸm sng
Î m#t kho thŠc vng quÁ Virginia. NhÓng k# ##ng l#a c«a y
#€ b‹ b#t v# sau #Š b‹ h#nh quy#t.

Lincoln #€ qua ##i trong m#t c#n ph#ng ng« t#ng dÐ#i m#t
ngÃi nh# bÁn kia #Ð#ng g#n nh# h#t Ford's v#o buÉi s#ng
ng#y 15/4. Nh# th# James Russell Lowell #€ vi#t:
TrÐ#c buÉi s#ng th#ng 4 cho#ng v#ng #y chÐa bao gi# lŸi
cŠ nhi#u ngÐ#i ##n th#, ch#a chan nÐ#c m#t khŠc c#i ch#t
c«a m#t con ngÐ#i h# chÐa t#ng th#y m#t, dÐ#ng nhÐ sÒ
hiÄn diÄn th{n t…nh c«a ngÐ#i #y #€ v#nh vi#n b‹ tÐ#c #i
kh#i cu#c ##i h# v# ## lŸi h# lŸnh l#o h#n, t#m tãi h#n.
ChÐa bao gi# cŠ khc t#ng ca tang l# n#o lŸi hng biÄn nhÐ
c#i nh…n im l#ng c«a nÈi ni#m thÃng cm m# nhÓng ngÐ#i
xa lŸ trao #Éi v#i nhau khi h# g#p nhau ng#y n#y. T#t c
##ng b#o #€ m#t #i m#t ngÐ#i th{n th†ch.

NhiÄm v# l#n lao ##u tiÁn #ãi m#t v#i mi#n B#c chi#n
th#ng - lc n#y dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a v‹ phŠ tÉng thãng c«a
Lincoln, Andrew Johnson, m#t ngÐ#i mi#n Nam v¾n trung
th#nh v#i LiÁn bang - l# x#c #‹nh cÐ#ng v‹ c«a c#c bang #€
ly khai. Lincoln #€ #Ða ra s#n l# tr…nh. Theo quan #i#m c«a
Ãng th… m#i ngÐ#i Î c#c bang mi#n Nam chÐa bao gi# ly
khai hép ph#p c; h# #€ b‹ m#t sã cÃng d{n phn loŸn l#a
dãi d¾n t#i viÄc th#ch th#c khÃng tu{n ph#c Ch†nh quy#n
LiÁn bang. V# v… chi#n tranh l# h#nh ##ng c«a c#c c# nh{n
nÁn Ch†nh ph« LiÁn bang s# x# l# nhÓng c# nh{n n#y ch#
khÃng phi v#i c#c bang. Do #Š, v#o n#m 1863, Lincoln
tuyÁn bã r•ng, n#u trong b#t k# bang n#o m# 10% nhÓng
ngÐ#i #€ #i b#u v#o n#m 1860 th#nh lÝp ch†nh ph« trung
th#nh v#i Hi#n ph#p nÐ#c M# v# cÃng nhÝn sÒ ph#c tng
c#c luÝt c«a Quãc h#i v# nhÓng tuyÁn bã c«a tÉng thãng,
th… Ãng s# cÃng nhÝn ch†nh ph« #Ðéc th#nh lÝp #y nhÐ
m#t ch†nh quy#n hép ph#p c«a bang.

Quãc h#i #€ b#c b# k# hoŸch n#y. Nhi#u #ng viÁn C#ng

h#a sé r•ng viÄc n#y s# khi#n cho nhÓng k# nÉi loŸn trÐ#c
#{y s# lÁn n#m quy#n; h# phn #ãi quy#n c«a Lincoln gii
quy#t v#n ## c#c bang nÉi loŸn m# khÃng cŠ tham kho #
ki#n. M#t sã ngh‹ s# Quãc h#i «ng h# cho viÄc tr#ng phŸt
nghiÁm kh#c t#t c c#c bang #€ ly khai; m#t sã ngÐ#i kh#c
th… cho r•ng cu#c chi#n #€ khÃng thu #Ðéc th#ng léi khi
c#c lÒc lÐéng mi#n Nam lŸi khÃi ph#c #Ðéc quy#n lÒc c«a
h#. Tuy nhiÁn, thÝm ch† ngay trÐ#c khi chi#n tranh ho#n
to#n ch#m d#t, c#c ch†nh ph« m#i v¾n #Ðéc thi#t lÝp Î c#c
bang Virginia, Tennessee, Arkansas v# Louisiana.
}# gii quy#t m#t trong nhÓng mãi lo l#ng ch†nh y#u - #i#u
kiÄn c«a c#c nà lÄ trÐ#c #{y - v#o th#ng 3/1865, Quãc h#i
#€ th#nh lÝp C#c Ph# tr#ch nà lÄ #Ðéc gii phŠng ## hoŸt
##ng v#i tÐ c#ch ngÐ#i bo vÄ cho nhÓng ngÐ#i M# gãc
ch{u Phi v# hÐ#ng d¾n h# cu#c sãng tÒ lÝp. }#n th#ng 12
n#m #Š, Quãc h#i #€ phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a #Éi th#
13 c«a Hi#n ph#p, v#n kiÄn n#y #€ b€i b# ch# ## chi#m
hÓu nà lÄ.

Trong c ma h# n#m 1865, Johnson #€ ti#p t#c thÒc hiÄn

chÐ#ng tr…nh t#i thi#t c«a Lincoln v#i nhÓng thay #Éi nh#.
B•ng tuyÁn bã c«a tÉng thãng, Ãng #€ bÉ nhiÄm thãng #ãc
cho t#ng bang trong sã c#c bang thu#c phe ly khai trÐ#c #{y
v# #€ ph#c h#i m#t c#ch r#ng r€i c#c quy#n ch†nh tr‹ cho
#Ãng #o c# nh{n mi#n Nam thÃng qua viÄc s# d#ng c#c
lÄnh {n x# c«a tÉng thãng.

C#c h#i ngh‹ #€ k‹p th#i nhŠm h#p Î t#t c c#c bang thu#c
phe ly khai trÐ#c #{y ## th« tiÁu c#c s#c lÄnh ly khai, b€i
b# c#c mŠn né th#i chi#n v# khÎi tho c#c hi#n ph#p bang
m#i. }Ð#ng nhiÁn m#t ngÐ#i theo ch« trÐ#ng LiÁn bang khi
trÎ th#nh thãng #ãc c«a mÈi bang v#i quy#n lÒc li#n triÄu tÝp
h#i ngh‹ nhÓng c# tri trung th#nh v#i LiÁn bang. Johnson kÁu
g#i t#ng h#i ngh‹ ##u tranh l#m m#t hiÄu lÒc c«a sÒ ly khai,
b€i b# ch# ## nà lÄ, khÃng th#a nhÝn m#i khon né #€ dng
## tré gip cho phe ly khai v# phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a
#Éi th# 13 c«a Hi#n ph#p. Cho ##n cuãi n#m 1865, v#i m#t
v#i ngoŸi lÄ, qu# tr…nh n#y #€ #Ðéc ho#n t#t.

C#NG CU#C T€I THI#T C#P TI#N

C Lincoln v# Johnson ##u #€ th#y trÐ#c r•ng Quãc h#i s#
cŠ quy#n ph« nhÝn gh# c«a c#c nh# lÝp ph#p bang mi#n
Nam trong ThÐéng viÄn hay HŸ viÄn M# c#n c# theo #i#u
khon c«a Hi#n ph#p cho r•ng MÈi viÄn s# l# ngÐ#i ph#n
quy#t nhÓng tiÁu chu¿n c«a c#c ngh‹ s# thu#c viÄn #Š. }i#u
n#y #€ #Ðéc thÃng qua khi dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a Thaddeus
Stevens, c#c ngh‹ s# #Ðéc mÄnh danh l# nhÓng #ng
viÁn }ng C#ng h#a c#p ti#n, nhÓng ngÐ#i thÝn tr#ng v#i
cÃng cu#c t#i thi#t nhanh g#n, #€ t# chãi s#p x#p chÈ cho
c#c ThÐéng ngh‹ s# v# HŸ ngh‹ s# c«a mi#n Nam m#i #Ðéc
b#u. Sau #Š trong v#ng v#i th#ng ti#p theo, Quãc h#i #€
nhŠm h#p tho ra m#t k# hoŸch t#i thi#t mi#n Nam r#t
kh#c v#i k# hoŸch do Lincoln #€ b#t ##u v# Johnson #€
ti#p t#c.

SÒ «ng h# r#ng r€i c«a dÐ luÝn d#n d#n ph#t tri#n cŠ léi cho
c#c ngh‹ s# Quãc h#i ch« trÐ#ng nhÓng ngÐ#i da #en c#n
#Ðéc trao quy#n cÃng d{n ho#n to#n. Cho t#i th#ng 7/1866,
Quãc h#i #€ thÃng qua dÒ luÝt c#c quy#n d{n sÒ v# th#nh
lÝp m#t C#c Ph# tr#ch nà lÄ m#i #Ðéc gii phŠng - c hai
viÄc n#y ##u nh•m ng#n ng#a sÒ ph{n biÄt ch«ng t#c do
c#c c# quan lÝp ph#p mi#n Nam ti#n h#nh. Ti#p theo viÄc
n#y, Quãc h#i #€ thÃng qua }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 14 c«a
Hi#n ph#p, #i#u khon n#y nŠi r•ng t#t c m#i ngÐ#i sinh
ra trÁn nÐ#c M# hay #Ðéc nhÝp quãc t‹ch M#, v# v… th# cŠ
quy#n léi ph#p l#, ##u l# cÃng d{n c«a Hép ch«ng quãc v#
c«a c#c bang n#i h# cÐ tr. }i#u bÉ sung s#a #Éi n#y #€ b€i
b# luÝt Dred Scott vãn ph« nhÝn quy#n cÃng d{n c«a nà lÄ.

T#t c c#c c# quan lÝp ph#p bang mi#n Nam, ngoŸi tr# bang
Tennessee, ##u #€ khÐ#c t# phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a
#Éi n#y, m#t sã bang ##ng l#ng b# phi#u chãng lŸi. H#n
nÓa, c#c c# quan lÝp ph#p bang Î mi#n Nam #€ thÃng qua
nhi#u b# luÝt ## qun l# ngÐ#i da #en tÒ do. C#c luÝt n#y
kh#c nhau Î c#c bang, nhÐng m#t sã #i#u khon l# chung.
NgÐ#i da #en b‹ ##i h#i ph ﾁ i tham gia c#c hép ##ng lao
##ng thÐ#ng niÁn v#i nhÓng h…nh phŸt #Ðéc thÒc thi trong
trÐ#ng hép vi phŸm; tr# em sãng ph# thu#c ph ﾁ i b#t bu#c
h#c viÄc v# b‹ ch« tr#ng phŸt b•ng roi v#t; v# nhÓng ngÐ#i
lang thang cŠ th# b‹ #em b#n ## l#m viÄc cho tÐ nh{n n#u
h# khÃng th# tr ﾁ c#c kho ﾁ n ti#n phŸt n#ng n#.

Nhi#u ngÐ#i mi#n B#c cho r•ng ph ﾁ n #ng n#y c«a mi#n
Nam l# nÈ lÒc nh•m t#i lÝp ch# ## nà lÄ v# khÃng cÃng
nhÝn chi#n th#ng c«a LiÁn bang trong cu#c N#i chi#n. ViÄc
Johnson, m#c d ﾏ l# ngÐ#i «ng h# LiÁn bang, l# m#t #ng
viÁn }ng D{n ch« Î mi#n Nam v#i thŠi quen dng t# hoa m#
qu# m#c v# ghƒt th#a hiÄp ch†nh tr‹ c’ng khÃng gip gii
quy#t #Ðéc t…nh h…nh n#y. }ng C#ng h#a chi#m #a sã
trong cu#c b#u c# Quãc h#i n#m 1866. Sau khi cŠ quy#n
lÒc, nhÓng ngÐ#i C#p ti#n #€ #p ##t chÐ#ng tr…nh T#i
thi#t theo # h#.

Trong }Ÿo luÝt T#i thi#t thÃng qua th#ng 3/1867, Quãc h#i
#€ ph#t l# nhÓng ch†nh ph« #€ #Ðéc th#nh lÝp Î c#c bang
mi#n Nam v# chia mi#n Nam th#nh n#m khu vÒc qu{n sÒ,
mÈi khu vÒc do m#t viÁn tÐ#ng c«a LiÁn bang #i#u h#nh.
ViÄc qun l# qu{n sÒ thÐ#ng xuyÁn s# khÃng #p d#ng cho
nhÓng bang m# Î #{y #€ th#nh lÝp c#c ch†nh ph« d{n sÒ
phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 14 v# ch#p nhÝn quy#n
b#u c# c«a ngÐ#i da #en. NhÓng ngÐ#i «ng h# phe ly khai
v# khÃng tuyÁn thÄ trung th#nh v#i nÐ#c M# thÐ#ng khÃng
#Ðéc #i b#u c#. }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 14 #Ðéc phÁ
chu¿n n#m 1868. }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 15 #Ðéc Quãc
h#i thÃng qua v#o n#m sau #Š v# #Ðéc c#c c# quan lÝp
ph#p bang phÁ chu¿n n#m 1870 #€ quy#t #‹nh r•ng quy#n
#i b#u c# c«a cÃng d{n Hoa K# s# khÃng b‹ ph« nhÝn hay
hŸn ch# bÎi Ch†nh ph« Hoa K# hay ch†nh ph« b#t k# bang
n#o v… l# do ch«ng t#c, m#u da hay t…nh trŸng nà lÄ trÐ#c
#{y.

NhÓng #ng viÁn C#ng h#a c#p ti#n trong Quãc h#i #€ nÉi
khng lÁn v… nhÓng l#n ph« quy#t (m#c d nhÓng ph« quy#t
n#y #€ b‹ b#c b#) c«a TÉng thãng Johnson #ãi v#i luÝt bo
vÄ nhÓng ngÐ#i da #en m#i #Ðéc gii phŠng v# tr#ng phŸt
nhÓng th« l#nh c«a phe ly khai trÐ#c #{y b•ng c#ch tÐ#c b#
quy#n tham gia qun l# nh# nÐ#c c«a h#. Mãi #c cm c«a
Quãc h#i #ãi v#i Johnson l#n ##n m#c, l#n ##u tiÁn trong
l‹ch s# nÐ#c M#, viÄc luÝn t#i #€ #Ðéc ti#n h#nh nh•m b€i
mi#n tÉng thãng.

H#nh ##ng chãng #ãi ch†nh c«a Johnson l# viÄc Ãng #ãi ##u
v#i c#c ch†nh s#ch tr#ng phŸt c«a Quãc h#i v# th# ngÃn
ngÓ thà bŸo m# Ãng dng ## phÁ ph#n c#c ch†nh s#ch #Š.
SÒ bu#c t#i theo luÝt ph#p nghiÁm tr#ng nh#t m# nhÓng k#
th c«a Ãng cŠ th# nh•m v#o chãng lŸi Ãng l# tuy #€ cŠ LuÝt
BÉ nhiÄm (m#t #Ÿo luÝt ##i h#i sÒ t#n th#nh c«a ThÐéng
viÄn v# viÄc b€i mi#n b#t k# quan ch#c n#o m# ThÐéng
viÄn trÐ#c #{y #€ phÁ chu¿n bÉ nhiÄm) nhÐng Ãng #€ b€i
nhiÄm kh#i N#i c#c c«a m…nh viÁn B# trÐÎng Chi#n tranh,
m#t ngÐ#i «ng h# trung th#nh c«a Quãc h#i. Khi viÄc luÝn
t#i #Ðéc ti#n h#nh tŸi ThÐéng viÄn, Johnson #€ #Ðéc ch#ng
minh l# Ãng b€i nhiÄm th#nh viÁn N#i c#c c«a m…nh theo
#ng quy#n hŸn. ThÝm ch† c#n quan tr#ng h#n khi ngÐ#i ta
vŸch r# r•ng m#t ti#n lÄ nguy hi#m s# #Ðéc lÝp ra n#u Quãc
h#i bu#c phi b€i nhiÄm m#t tÉng thãng ch¥ v… Ãng b#t
##ng v#i #a sã c#c ngh‹ s# c«a Quãc h#i. ViÄc b# phi#u
cuãi cng #€ khÃng #Ÿt #« hai ph#n ba sã phi#u theo yÁu c#u
## k#t t#i Ãng.

Johnson ti#p t#c tŸi v‹ cho ##n khi nhiÄm k# c«a Ãng k#t
thc v#o n#m 1869, nhÐng Quãc h#i #€ th#nh lÝp #Ðéc uy
lÒc c«a m…nh cho t#i tÝn cuãi th# kû XIX. Chi#n th#ng c«a
}ng C#ng h#a trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1868,
viÁn cÒu tÐ#ng c«a LiÁn bang Ulysses S. Grant, #€ gip cho
viÄc tri#n khai nhÓng ch†nh s#ch t#i thi#t m# phe C#p ti#n
khÎi xÐ#ng.

Cho t#i th#ng 6/1868, Quãc h#i #€ t#i ch#p nhÝn ph#n l#n
c#c bang thu#c phe ly khai v#o liÁn bang. Trong nhi#u bang
#Ðéc t#i thi#t n#y, #a sã c#c thãng #ãc, HŸ ngh‹ s# v#
ThÐéng ngh‹ s# l# ngÐ#i mi#n B#c - nhÓng ngÐ#i #Ðéc
mÄnh danh l# ##m ngÐ#i ##u c# ch†nh tr‹- h# #€ ##n
mi#n Nam sau chi#n tranh ## s#p ##t th#i vÝn ch†nh tr‹ c«a
m…nh, thÐ#ng l# liÁn minh v#i nhÓng ngÐ#i M# gãc Phi m#i
#Ðéc gii phŠng kh#i #ch nà lÄ. Trong c#c c# quan lÝp ph#p
Î bang Louisiana v# Nam Carolina, ngÐ#i M# gãc Phi #€ thÒc
sÒ gi#nh #Ðéc #a sã gh#.

Nhi#u ngÐ#i da tr#ng mi#n Nam do Ðu th# ch†nh tr‹ v# x€

h#i c«a h# b‹ #e d#a nÁn #€ quay sang dng nhÓng biÄn
ph#p b#t hép ph#p ## ng#n ch#n ngÐ#i da #en gi#nh
#Ðéc quy#n b…nh #”ng. BŸo lÒc chãng ngÐ#i da #en c«a
c#c tÉ ch#c b#t hép ph#p nhÐ Ku Klux Klan trÎ nÁn ng#y
c#ng thÐ#ng xuyÁn. V#o n#m 1870 sÒ hÈn loŸn ph#t tri#n
mŸnh d¾n t#i viÄc thÃng qua c#c }Ÿo luÝt CÐÍng ch# n#m
1870 v# 1871 tr#ng phŸt nghiÁm kh#c nhÓng k# n#o {m
mÐu tÐ#c #oŸt nhÓng quy#n d{n sÒ c«a ngÐ#i nà lÄ da #en
#€ #Ðéc gii phŠng.

K#T TH"C C#NG CU#C T€I THI#T

Th#i gian c#ng trÃi qua th… ngÐ#i ta c#ng th#y r# r#ng h#n
l# nhÓng v#n ## c«a mi#n Nam khÃng th# gii quy#t #Ðéc
b•ng nhÓng luÝt lÄ kh#c nghiÄt v# ti#p t#c tŸo mãi hi#m th
chãng lŸi c#c bang thu#c phe ly khai trÐ#c #{y. H#n nÓa,
m#t sã ch†nh quy#n bang C#p ti#n mi#n Nam v#i #a sã
quan ch#c ngÐ#i M# gãc Phi #€ cŠ d#u hiÄu tham nh’ng v#
kƒm hiÄu qu. NÐ#c M# #€ nhanh chŠng trÎ nÁn mÄt m#i v#i
nÈ lÒc #p ##t n#n d{n ch« c#p ti#n v# gi# tr‹ tÒ do #ãi v#i
mi#n Nam b•ng s#c mŸnh qu{n sÒ c«a LiÁn bang. Th#ng
5/1872, Quãc h#i #€ thÃng qua }Ÿo luÝt #n x# chung nh•m
ph#c h#i c#c quy#n ch†nh tr‹ cho t#t c m#i ngÐ#i, ngoŸi
tr# ch#ng 500 k# nÉi loŸn trÐ#c #{y.

D#n d#n c#c bang mi#n Nam b#t ##u b#u c#c #ng
viÁn }ng D{n ch« v#o c#c ch#c v#, tr#c xu#t c#c ch†nh
quy#n #Ðéc g#i l# ##u c# ch†nh tr‹ v# h#m d#a ngÐ#i da
#en #i b# phi#u hay cã g#ng n#m giÓ c#c ch#c v# qun l#
nh# nÐ#c. Cho ##n n#m 1876, c#c #ng viÁn }ng C#ng
h#a c#m quy#n ch¥ Î ba bang mi#n Nam. NhÐ m#t ph#n c«a
viÄc m#c c nh•m gii quy#t c#c cu#c b#u c# tÉng thãng
c#n #ang tranh c€i v#o n#m #Š cŠ léi cho Rutherford B.
Hayes, }ng C#ng h#a #€ h#a rt qu{n ##i liÁn bang ##n
tr tŸi mi#n Nam nh•m hÈ tré cho c#c ch†nh quy#n c«a }ng
C#ng h#a. V#o n#m 1877, Hayes #€ thÒc thi l#i h#a c«a m…
nh, ng#m # t# b# tr#ch nhiÄm c«a liÁn bang nh•m thi h#nh
c#c quy#n d{n sÒ c«a ngÐ#i da #en.

Mi#n Nam v¾n l# m#t vng b‹ t#n ph# bÎi chi#n tranh, ch‹u
g#nh n#ng né n#n ch#ng ch#t do qun l# nh# nÐ#c kƒm v#
nhÓng h« t#c v… m#t thÝp niÁn chi#n tranh ch«ng t#c. ThÝt
khÃng may, con l#c c«a ch†nh s#ch quãc gia v# ch«ng t#c #€
v#ng t# th#i cÒc n#y sang th#i cÒc kh#c. TrÐ#c #{y Ch†nh
ph« LiÁn bang #€ «ng h# nhÓng h…nh phŸt t#n nh¾n chãng
lŸi c#c th« l#nh da tr#ng mi#n Nam, th… ng#y nay ch†nh ph«
lŸi khoan dung cho nhÓng ki#u ph{n biÄt ch«ng t#c chãng
ngÐ#i da #en ki#u m#i. Hai mÐ#i l#m n#m cuãi th# kû XIX
#€ ch#ng ki#n và sã viÄc giãng nhÐ luÝt lÄ Jim Crow Î c#c
bang mi#n Nam, luÝt n#y ph{n biÄt ch«ng t#c Î c#c trÐ#ng
cÃng, c#m ho#c hŸn ch# ngÐ#i da #en v#o nhi#u khu vÒc
cÃng c#ng nhÐ qu#n #n, cÃng viÁn v# kh#ch sŸn; ph« nhÝn
quy#n c«a ph#n l#n ngÐ#i da #en #Ðéc #i b# phi#u b•ng
viÄc ##nh c#c s#c thu# th{n v# thÒc hiÄn c#c cu#c ki#m
tra t…nh trŸng bi#t ##c bi#t vi#t m#t c#ch t ﾏ y tiÄn. Jim
Crow l# thuÝt ngÓ b#t ngu#n t# m#t b#i h#t trong m#t buÉi
h#t rong n#m 1828 v# trong buÉi di#n n#y l#n ##u tiÁn m#t
ngÐ#i da tr#ng bi#u di#n v#i b# m#t #en.

C#c nh# s# h#c cŠ khuynh hÐ#ng ph#n xƒt nghiÁm kh#c

cÃng cu#c T#i thi#t nhÐ m#t giai #oŸn c«a xung ##t ch†nh
tr‹, tham nh’ng v# th#t l ﾏ i v# cÃng cu#c T#i thi#t n#y #€
khÃng #Ÿt #Ðéc nhÓng m#c tiÁu cao c ## ra m# c#n r#i
v#o t…nh trŸng ph{n biÄt ch«ng t#c nguy hi#m. NÃ lÄ #€ cŠ
tÒ do nhÐng mi#n B#c ho#n to#n khÃng ##p #ng #Ðéc nhu
c#u kinh t# c«a h#. C#c Ph# tr#ch Nà lÄ #Ðéc gii phŠng
khÃng cŠ kh n#ng #em lŸi c# h#i v# kinh t# v# ch†nh tr‹
cho ngÐ#i nà lÄ #Ðéc tr ﾁ tÒ do. Qu{n ##i liÁn bang ##n tr ﾐ
thÐ#ng thÝm ch† khÃng b ﾁ o vÄ ngÐ#i da #en trÐ#c bŸo lÒc
v# #e d#a. ThÒc ra th… ch†nh c#c s# quan qu{n ##i liÁn
bang v# c#c nh{n viÁn C#c Ph# tr#ch NÃ lÄ #Ðéc gi ﾁ i phŠng
thÐ#ng lŸi l# ngÐ#i theo ch« ngh#a ph{n biÄt ch«ng t#c.
KhÃng cŠ c#c ngu#n lÒc kinh t# c«a riÁng m…nh, nhi#u
ngÐ#i da #en mi#n Nam b#t bu#c ph ﾁ i trÎ th#nh nhÓng
nÃng d{n l#m thuÁ trÁn mnh ##t m# c#c ch« c’ c«a h# #€
sÎ hÓu, h# lŸi b‹ nƒm v#o c#i gu#ng ngh#o #Ši m# s# c#n
ti#p t#c cho t#i th# kû XX.

C#c ch†nh ph« c«a th#i k# t#i thi#t #€ tŸo ra nhÓng léi †ch
#†ch thÒc trong viÄc x{y dÒng lŸi c#c bang mi#n Nam vãn b‹
ph# hoŸi do chi#n tranh v# trong viÄc mÎ r#ng c#c ng#nh
d‹ch v# cÃng c#ng, nÉi bÝt l# trong viÄc thi#t lÝp nhÓng
trÐ#ng h#c cÃng khÃng phi #Šng ti#n d#nh cho ngÐ#i da
#en v# ngÐ#i da tr#ng. Tuy nhiÁn, nhÓng ngÐ#i mi#n Nam
b#t tr‹, ngoan cã #€ r…nh ch#p l#y c#c trÐ#ng hép v# nŸn
tham nh’ng, sa ##a (vãn ch”ng hi#m hoi g… Î mi#n Nam th#i
k# #y) v# léi d#ng ch ﾐ ng ## ph# hoŸi c#c ch# ## c#p
ti#n. SÒ th#t bŸi c«a cÃng cu#c T#i thi#t cŠ ngh#a r•ng,
cu#c ##u tranh c«a ngÐ#i M# gãc Phi gi#nh quy#n b…nh
#”ng v# tÒ do #€ b‹ lui lŸi cho t#i th# kû XX - khi cu#c ##u
tranh #y trÎ th#nh v#n ## c«a c d{n t#c, ch# khÃng phi
c«a ch¥ riÁng mi#n Nam.
N#I CHI#N V# H#NH TH€I CH#NH TRŽ M#I
C–A HOA K#
NhÓng m{u thu¾n c«a thÝp niÁn 1850 #€ l#m tan r€ }ng
Whig, s#ng lÝp ra }ng C#ng h#a v# chia r# }ng D{n ch«
theo hai mi#n. Cu#c N#i chi#n cho chng ta th#y r•ng nhÓng
ngÐ#i c«a }ng Whig #€ khÃng th# duy tr… #Ðéc #ng c«a
m…nh v# nhÓng #ng viÁn C#ng h#a l# nhÓng ngÐ#i #€ t#n
tŸi #Ðéc. Cu#c N#i chi#n c’ng ##t ra n#n tng cho sÒ thãng
nh#t c«a }ng D{n ch«.

}ng viÁn }ng C#ng h#a #€ thay th# #ng viÁn }ng Whig Î
mi#n B#c v# mi#n T{y bÎi }ng C#ng h#a khÃng ch¥ ##n
thu#n l# m#t lÒc lÐéng chãng lŸi ch# ## nà lÄ /«ng h# ch#
## tÒ do. H#u h#t l€nh #Ÿo c«a }ng C#ng h#a ##u xu#t
th{n t# }ﾁ ng Whig v# h# k# t#c nhÓng léi †ch c«a }ﾁ ng Whig
trong chÐ#ng tr…nh ph#t tri#n quãc gia do liÁn bang hÈ tré.
ViÄc ch¥ #Ÿo chi#n sÒ khÃng h# ﾁ nh hÐÎng ##n viÄc }ﾁ ng
C#ng h#a ban h#nh thu# quan b ﾁ o h# (n#m 1861) nh•m
th ﾐ c #¿y ng#nh cÃng nghiÄp ch# tŸo c«a M#, }Ÿo luÝt
Homestead (1862) nh•m khuy#n kh†ch viÄc #‹nh cÐ c«a ngÐ#i
ch{u #u, }Ÿo luÝt Morill (1862) nh•m tŸo n#n t ﾁ ng cho c#c
trÐ#ng #Ÿi h#c cÃng nghÄ v# nÃng nghiÄp v# h#ng loŸt c#c }
Ÿo luÝt }Ð#ng s#t Th#i B…nh DÐ#ng (1862-1864) nh•m x{y
dÒng tuy#n #Ð#ng s#t xuyÁn l#c #‹a. NhÓng biÄn ph#p n#y
#€ tÝp hép #Ðéc sÒ «ng h# kh#p LiÁn bang t# c#c nhŠm coi
v#n ## nà lÄ l# v#n ## quan tr#ng th# hai v# #m bo
#Ðéc sÒ k# t#c c«a }ng C#ng h#a nhÐ l# #Ÿi diÄn m#i nh#t
c«a m#t nhŠm ch†nh tr‹ do Alexander Hamilton v# Henry Clay
l€nh #Ÿo.

N#i chi#n c’ng tŸo c# sÎ cho sÒ thãng nh#t c«a }ng D{n ch«
bÎi phe phn #ãi chi#n tranh Î mi#n B#c ch†nh l# }ng D{n
ch«. CŠ th# l# do ch« trÐ#ng c«a #ng n#y l# ch« quy#n
nh{n d{n nÁn m#t sã #ng viÁn D{n ch« cho r•ng viÄc ti#n
h#nh chi#n tranh to#n diÄn ## duy tr… LiÁn bang l# #i#u phi
l#. }{y l# nhŠm cŠ tÁn D{n ch« H#a b…nh. NhÓng ph#n t#
cÒc #oan c«a nhŠm n#y #Ðéc g#i l# R#n hÉ mang.

H#n nÓa, r#t †t #ﾁ ng viÁn D{n ch«, d ﾏ theo phe ch« chi#n hay
ch« h#a, cho r•ng viÄc gii phŠng nà lÄ khÃng ##ng phi
##nh #Éi b•ng xÐ#ng m#u c«a ngÐ#i mi#n B#c. }ng D{n
ch« t# l{u #€ cŠ ch†nh s#ch chãng lŸi viÄc gii phŠng nà lÄ.
Ch”ng hŸn nhÐ v#o n#m 1862, g#n nhÐ t#t c #ng viÁn }
ng D{n ch« Î Quãc h#i #€ b# phi#u chãng lŸi viÄc xŠa b# ch#
## nà lÄ Î QuÝn Columbia v# c#m ch# ## nà lÄ Î c#c bang
kh#c.

Ph#n l#n sÒ ph ﾁ n #ãi n#y l# c«a t#ng l#p lao ##ng ngh#o,
##c biÄt l# t# nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ gãc }#c v# Ai-len theo
 ChÐ#ng 8: T#NG TR##NG V# C#I C€CH
"N#n v#n minh nh{n loŸi ph# thu#c v#o ch†nh sÒ b#t
kh x{m phŸm c«a t#i sn"

Nh# cÃng nghiÄp, nh# t# thiÄn Andrew Carnegie, 1889

iÓa hai cu#c chi#n l#n - N#i chi#n v# Chi#n tranh Th#
G gi#i Th# nh#t - Hoa K# #€ ph#t tri#n v# trÐÎng th#nh.
Trong giai #oŸn chÐa t#i 50 n#m, Hoa K# #€ chuy#n t#
m#t nÐ#c c#ng h#a nÃng nghiÄp th#nh m#t nÐ#c cÃng
nghiÄp. BiÁn gi#i d#n bi#n m#t. C#c nh# m#y l#n v# xÐÎng
luyÄn thƒp, c#c tuy#n #Ð#ng s#t xuyÁn l#c #‹a, c#c th#nh
phã s#m u#t, c#c khu nÃng nghiÄp r#ng l#n xu#t hiÄn kh#p
##t nÐ#c. V#i ## t#ng trÐÎng kinh t# v# th‹nh vÐéng nhÐ
vÝy nÁn #€ kƒo theo m#t loŸt v#n ##. Xƒt trÁn b…nh diÄn c
nÐ#c, m#t sã †t doanh nghiÄp #€ chi phãi to#n b# c#c
ng#nh cÃng nghiÄp theo phÐ#ng th#c ho#c l# k#t hép v#i
c#c doanh nghiÄp kh#c ho#c l# tÒ ##c quy#n. }i#u kiÄn
l#m viÄc thÐ#ng r#t tÄ. C#c th#nh phã ph#t tri#n nhanh nÁn
khÃng cung c#p #« nh# Î cho cÐ d{n hay khÃng th# qun l#
#Ðéc d{n sã t#ng lÁn qu# nhanh.

C#NG NGH# V# THAY }#I

M#t nh# v#n #€ vi#t: "Cu#c N#i chi#n #€ tŸo ra m#t v#t
thÐ#ng l#n trong l‹ch s# nÐ#c M#; cu#c chi#n n#y #€ tŸo ra
m#t c sãc g{y ra nhÓng thay #Éi l#n #€ b#t ##u di#n ra t#
20 hay 30 n#m trÐ#c #Š. Nhu c#u ph#c v# chi#n tranh #€
k†ch th†ch mŸnh m# sn xu#t, thc #¿y qu# tr…nh kinh t#
dÒa trÁn viÄc khai th#c s# d#ng qu#ng s#t, ##ng c# h#i
nÐ#c, n#ng lÐéng #iÄn v# ph#t tri#n khoa h#c v# ph#t
minh s#ng ch#. Trong nhÓng n#m trÐ#c 1860 cŠ 36.000
b•ng ph#t minh s#ng ch# #€ #Ðéc c#p; trong 30 n#m ti#p
theo cŠ 440.000 b•ng ph#t minh s#ng ch# #Ðéc c#p v# v#o
25 n#m ##u tiÁn c«a th# kû XX th… sã b•ng ph#t minh s#ng
ch# #Ðéc c#p lÁn t#i con sã x#p x¥ m#t triÄu.

Ngay t# n#m 1844, Samuel F. B. Morse #€ ho#n thiÄn cÃng

nghÄ #iÄn t†n; ngay sau #Š c#c vng xa xÃi h#o l#nh c«a
nÐ#c M# #€ #Ðéc k#t nãi v#i nhau bÎi c#c c#t #iÄn v# d{y
#iÄn. V#o n#m 1876, Alexander Graham Bell #€ tr…nh di#n
cÃng c# #iÄn thoŸi; ch¥ trong v#ng n#a th# kû, 16 triÄu m#y
#iÄn thoŸi #€ khi#n cu#c sãng kinh t# x€ h#i c«a nÐ#c M#
di#n ra nhanh h#n. Tãc ## t#ng trÐÎng c«a doanh nghiÄp #€
#Ðéc #¿y nhanh nh# ph#t minh ra m#y chÓ v#o n#m 1867,
m#y t†nh n#m 1888 v# m#y ##m ti#n n#m 1897. M#y in
s#p chÓ li -nà #Ðéc ph#t minh n#m 1886 v# m#y in quay,
m#y g#p gi#y #€ gip ta in #Ðéc 240.000 t# b#o t#m trang
ch¥ trong m#t ti#ng ##ng h#. Chi#c ##n chi#u s#ng c«a
Thomas Edison #€ thÒc sÒ chi#u s#ng h#ng triÄu gia #…nh.
M#y quay ##a #Ðéc Edison ho#n thiÄn v# Edison #€ k#t hép
v#i George Eastman cng nhau ph#t tri#n ng#nh #iÄn nh.
NhÓng ph#t minh ki#u n#y v# c#c #ng d#ng khoa h#c kh#c
#€ khi#n n#ng su#t lao ##ng #Ðéc #¿y lÁn m#t m#c cao
m#i Î h#u h#t c#c l#nh vÒc.

}#ng th#i, ng#nh cÃng nghiÄp c# bn c«a M# - ng#nh s#t

thƒp - c’ng ti#n b# v# #Ðéc bo h# bÎi m#c thu# quan cao.
Ng#nh luyÄn kim chuy#n v# ph†a T{y khi c#c nh# #‹a ch#t
ph#t hiÄn ra c#c m# qu#ng m#i, ##c biÄt l# m# Î d€y ni
Mesabi r#ng l#n n•m Î ##u ngu#n h# Superior #€ trÎ th#nh
m#t trong nhÓng m# l#n nh#t th# gi#i. Do gi# th#nh khai
th#c r# v# d# d#ng, ##c biÄt l# khÃng cŠ l¾n tŸp ch#t nÁn
qu#ng Î Mesabi #Ðéc sn xu#t th#nh thƒp ch#t lÐéng tuyÄt
ho v#i chi ph† b•ng m#t ph#n mÐ#i so v#i chi ph† thÃng
thÐ#ng trÐ#c #Š.

CARNEGIE V# K# NGUY#N C–A TH.P

Andrew Carnegie l# ngÐ#i #€ tŸo ra ph#n l#n nhÓng ti#n b#
trong viÄc sn xu#t thƒp. Carnegie t#i M# t# Ai-len khi c#n l#
m#t cÝu bƒ 12 tuÉi v# #€ #i lÁn t# m#t cÝu bƒ nh#t suãt ch¥ Î
m#t nh# m#y bÃng, sau #Š chuy#n sang l#m nh{n viÁn #iÄn
t†n v# nh{n viÁn ng#nh }Ð#ng s#t bang Pennsylvania. TrÐ#c
khi 30 tuÉi Ãng #€ cŠ nhÓng v# ##u tÐ khÃn ngoan v# cŠ
t#m nh…n xa v# t# n#m 1865 trÎ #i Ãng ch¥ tÝp trung ##u
tÐ v#o ng#nh qu#ng s#t. Ch¥ trong v#i n#m, Ãng #€ th#nh
lÝp hay cŠ cÉ t#c trong c#c cÃng ty sn xu#t c#u s#t, #Ð#ng
ray xe l#a v# ##u m#y. MÐ#i n#m sau, Ãng x{y dÒng xÐÎng
thƒp l#n nh#t nÐ#c M# trÁn b# sÃng Monongahela tŸi bang
Pennsylvania. #ng khÃng ch¥ ki#m so#t c#c nh# m#y thƒp
m#i m# c#n ki#m so#t c ﾁ c#c m# than ## v# qu#ng than,
qu#ng s#t Î v ﾏ ng h# Superior, m#t ##i t#u h#i nÐ#c trÁn v ﾏ
ng H# L#n, m#t th#nh phã c ﾁ ng Î h# Erie v# hÄ thãng
#Ð#ng s#t. Doanh nghiÄp c«a Ãng liÁn minh v#i h#ng ch#c
doanh nghiÄp kh#c l#m ch« c#c tuy#n #Ð#ng s#t v# #Ð#ng
th«y. ChÐa bao gi# ngÐ#i ta lŸi th#y ng#nh cÃng nghiÄp
t#ng trÐÎng nhanh nhÐ vÝy Î Hoa K#.

M#c d ﾏ Carnegie ki#m so#t ng#nh cÃng nghiÄp trong m#t

th#i gian d#i, Ãng chÐa bao gi# ho#n to#n ##c quy#n v#
t#i nguyÁn thiÁn nhiÁn, giao thÃng, nh# m#y cÃng nghiÄp
trong ng#nh sn xu#t thƒp. Trong thÝp niÁn 1890, c#c cÃng ty
m#i ra ##i #€ th#ch th#c v‹ tr† ##c tÃn c«a Ãng. #ng #€ b‹
thuy#t ph#c s#p nhÝp c#c cÃng ty c«a Ãng v#o m#t cÃng ty
m#i v# cÃng ty m#i n#y n#m giÓ h#u h#t sn lÐéng s#t thƒp
c«a c nÐ#c M#.

C€C T#P }O#N V# TH#NH PH#

TÝp #o#n Thƒp Hoa K#, k#t qu c«a viÄc s#p nhÝp n#m
1901, cho th#y m#t qu# tr…nh kƒp d#i trong 30 n#m: sÒ k#t
hép c#c cÃng ty cÃng nghiÄp ##c lÝp th#nh c#c nghiÄp
#o#n hay c#c cÃng ty tÝp trung. B#t ##u t# khi N#i chi#n nÉ
ra, xu hÐ#ng n#y ph#t tri#n mŸnh m# t# sau thÝp niÁn 1870
khi c#c doanh nh{n b#t ##u lo r•ng hiÄn tÐéng s ﾁ n xu#t dÐ
th#a s# d¾n t#i gi ﾁ m gi# v# gi ﾁ m léi nhuÝn. H# nhÝn th#y
r•ng n#u h# ki#m so#t #Ðéc c ﾁ s ﾁ n xu#t l¾n th‹ trÐ#ng
th… h# cŠ th# hép nh#t #Ðéc c#c cÃng ty #ang cŸnh tranh
v#i nhau v#o l#m m#t. C#c tÝp #o#n hay t# -r#t #Ðéc h…
nh th#nh ## #Ÿt #Ðéc m#c tiÁu trÁn.

C#c tÝp #o#n, v#i ngu#n dÒ trÓ vãn d#i d#o v# cho phƒp
c#c cÃng ty t#n tŸi l{u d#i v# cŠ t†nh ##c lÝp cao, h#p d¾n
c#c nh# ##u tÐ v# c ﾁ léi nhuÝn Ð#c t†nh v# gi#i hŸn tr#ch
nhiÄm trong trÐ#ng hép cÃng ty ph# s ﾁ n. TrÁn thÒc t# c#c
t# -r#t l# sÒ k#t hép c#c tÝp #o#n m# cÉ #Ãng c«a mÈi tÝp
#o#n lŸi giao cÉ ph#n cho c#c «y viÁn qu ﾁ n tr‹ qu ﾁ n l# ("T#-
r#t v#i tÐ c#ch l# phÐ#ng ph#p k#t hép c#c tÝp #o#n
nhanh chŠng tŸo ti#n ## cho viÄc th#nh lÝp cÃng ty m#,
nhÐng thuÝt ngÓ n#y lŸi khÃng t#n tŸi #Ðéc). T#-r#t tŸo ra
sÒ k#t hép trÁn quy mà l#n, tÝp trung ki#m so#t v# #i#u
h#nh, d ﾏ ng chung c#c b•ng ph#t minh s#ng ch#. Ngu#n vãn
l#n c«a t#-r#t khi#n cho nŠ cŠ kh n#ng mÎ r#ng v# cŸnh
tranh v#i c#c #ãi th« nÐ#c ngo#i v# cŠ s#c mŸnh ##m
ph#n v#i c#c nghiÄp #o#n lao ##ng lc n#y #€ b#t ##u
#Ðéc tÉ ch#c hoŸt ##ng cŠ hiÄu qu. C#c t#-r#t c’ng cŠ th#
yÁu c#u #Ðéc hÐÎng c#c #i#u kiÄn Ðu #€i t# ng#nh #Ð#ng
s#t v# g{y t#c ##ng t#i ch†nh tr‹.

CÃng ty d#u kh† Standard do John D. Rockeffeller gŠp vãn

th#nh lÝp l# m#t trong nhÓng tÝp #o#n s#m nh#t v# hng
mŸnh nh#t, v# sau #Š th… h#ng loŸt c#c tÝp #o#n kh#c
#Ðéc nhanh chŠng th#nh lÝp trong c#c ng#nh d#u hŸt bÃng,
ch…, #Ð#ng, thuãc l# séi v# cao su. Ngay sau #Š c#c doanh
nh{n n#ng nÉ b#t ##u #‹nh h…nh c#c l#nh vÒc cÃng nghiÄp
c«a riÁng m…nh. Bãn cÃng ty th‹t h#p l#n, trong #Š l#n nh#t
l# Philip Armour v# Gustavus Swift, #€ lÝp ra t# -r#t th‹t b#.
Cyrus McCormick #€ tŸo lÝp Ðu th# trong ng#nh kinh doanh
m#y g#t #Ýp. M#t cu#c #i#u tra n#m 1904 #€ cho th#y h#n
5.000 cÃng ty ##c lÝp trÐ#c #Š #€ tÝp hép th#nh khong
300 t#-r#t cÃng nghiÄp.

Xu hÐ#ng hép nh#t lan sang c nhÓng l#nh vÒc kh#c, ##c
biÄt l# trong l#nh vÒc giao thÃng v# thÃng tin liÁn lŸc. H€ng
Western Union, chi#m Ðu th# trong ng#nh #iÄn t†n, hép nh#t
cng Bell Telephone System v# sau #Š l# cng v#i CÃng ty }
iÄn thoŸi v# }iÄn t†n Hoa K#. Trong thÝp niÁn 1860, Cornelius
Vanderbilt #€ hép nh#t 13 cÃng ty #Ð#ng s#t riÁng r# th#nh
m#t cÃng ty cŠ 800 km #Ð#ng s#t nãi li#n New York v#i
Buffalo. Trong thÝp niÁn ti#p theo, Ãng #€ ki#m so#t c#c
tuy#n #Ð#ng s#t #i Chicago Î bang Illinois v# Detroit Î bang
Michigan v# th#nh lÝp cÃng ty }Ð#ng s#t Trung t{m New
York. Ngay sau #Š c#c tuy#n #Ð#ng s#t ch†nh c«a M# #Ðéc
tÉ ch#c th#nh c#c tuy#n v# hÄ thãng ch†nh do m#t sã †t
ngÐ#i qun l#.

Trong trÝt tÒ cÃng nghiÄp m#i n#y, th#nh phã l# trung t{m
##u n€o quy t# t#t c c#c ngu#n lÒc kinh t# n#ng ##ng
nh#t c«a M#: t†ch t# tÐ bn d#i d#o, doanh nghiÄp, tÉ ch#c
t#i ch†nh, s{n ga, c#c nh# m#y, ##i qu{n lao ##ng ch{n tay
v# tr† Šc. C#c l#ng mŸc thu ht ngÐ#i d{n t# c#c vng nÃng
thÃn v# t# bÁn kia b# #Ÿi dÐ#ng t#i v# trÎ th#nh c#c th‹
tr#n, v# c#c th‹ tr#n bÈng chãc trÎ th#nh th#nh phã. V#o
n#m 1830, c# 15 ngÐ#i M# th… cŠ m#t ngÐ#i sãng tŸi c#c
c#ng ##ng cŠ t# 8.000 cÐ d{n trÎ lÁn; v#o n#m 1860 tû lÄ
n#y #€ t#ng lÁn m#t trÁn s#u ngÐ#i v# v#o n#m 1890 th…
tû lÄ n#y l# ba trÁn mÐ#i. V#o n#m 1860 chÐa cŠ th#nh phã
n#o cŠ sã d{n #Ÿt m#t triÄu ngÐ#i; nhÐng 30 n#m sau th…
d{n sã New York l# 1,5 triÄu; th#nh phã Chicago bang Illinois
v# th#nh phã Philadelphia bang Pennsylvania cŠ d{n sã h#n
m#t triÄu ngÐ#i. Trong ba thÝp niÁn n#y th… d{n sã c«a
Philadelphia v# Baltimore bang Maryland t#ng g#p #Ãi; d{n
sã th#nh phã Kansas bang Missouri v# Detroit bang Michigan
t#ng g#p bãn l#n; Cleveland bang Ohio t#ng s#u l#n v#
Chicago t#ng mÐ#i l#n.

Th#nh phã Minneapolis bang Minesota, Omaha bang Nebraska

v# nhi#u n#i tÐ#ng tÒ - khi N#i chi#n nÉ ra th… v¾n c#n l#
nhÓng thÃn l#ng nh# bƒ - #€ cŠ sã d{n t#ng thÁm khong
50% ho#c h#n.

}##NG S#T, LU#T L# V# THU# QUAN

}Ð#ng s#t ##c biÄt quan tr#ng khi mÎ r#ng l€nh thÉ quãc gia
v# viÄc x{y dÒng #Ð#ng s#t thÐ#ng b‹ ch¥ tr†ch. Ng#nh
#Ð#ng s#t ng#y c#ng #Ða ra m#c ph† vÝn chuy#n r# h#n
cho nhÓng ngÐ#i g#i h#ng v#i sã lÐéng l#n thÃng qua viÄc
gim b#t m#t ph#n cÐ#c ph†, v# v… vÝy nhÓng ngÐ#i g#i
h#ng v#i sã lÐéng †t b‹ ch‹u thiÄt. M#c cÐ#c ph† c’ng thÐ#ng
khÃng t†nh tÐ#ng #ng theo khong c#ch; cŸnh tranh khi#n
cho m#c ph† chuyÁn chÎ giÓa c#c th#nh phã cŠ nhi#u h€ng
#Ð#ng s#t hoŸt ##ng b‹ gim xuãng. M#c cÐ#c ph† giÓa
nhÓng #‹a #i#m ch¥ cŠ m#t h€ng #Ð#ng s#t hoŸt ##ng
thÐ#ng Î m#c cao. V… vÝy g#i h#ng t# Chicago ##n New
York v#i khong c#ch 1.280 km cŠ chi ph† th#p h#n so v#i
viÄc g#i h#ng t# Chicago ##n nhÓng n#i c#ch Chicago v#i
tr#m kilomet. Ngo#i ra, ## tr#nh t…nh trŸng cŸnh tranh th…
c#c cÃng ty #Ð#ng s#t #Ãi khi chia (#i chung) viÄc vÝn
chuy#n theo c#c k# hoŸch #€ #Ðéc s#p x#p t# trÐ#c v# sã
doanh thu t# hoŸt ##ng n#y s# #Ðéc #Ða v#o m#t qu#
chung ## chia sau.
SÒ t#c giÝn c«a d{n chng #ãi v#i viÄc n#y #€ khi#n ch†nh
quy#n bang phi #Ða ra quy #‹nh, nhÐng v#n ## n#y mang
t†nh ch#t quãc gia. NhÓng ngÐ#i g#i h#ng yÁu c#u phi cŠ
h#nh ##ng c«a ph†a Quãc h#i. V#o n#m 1887, TÉng thãng
Grover Cleveland #€ k# }Ÿo luÝt ThÐ#ng mŸi LiÁn bang
nghiÁm c#m viÄc thu thÁm cÐ#c ph†, #i chung, gim gi#
cÐ#c v# ph{n biÄt m#c cÐ#c. }Ÿo luÝt n#y lÝp ra «y ban
ThÐ#ng mŸi LiÁn bang (ICC) ## theo d#i viÄc tu{n th« quy
#‹nh c«a #Ÿo luÝt nhÐng «y ban n#y lŸi h#u nhÐ khÃng #Ðéc
trao quy#n cÐÍng ch#. Trong nhÓng thÝp niÁn ##u tiÁn k# t#
khi ra ##i, hi#n nhiÁn l# t#t c c#c nÈ lÒc c«a ICC nh•m
#i#u ti#t v# c#t gim m#c cÐ#c #€ khÃng #Ðéc #Ða ra xem
xƒt tŸi t#a.

TÉng thãng Cleveland c’ng ph ﾁ n #ãi thu# quan b ﾁ o h# ##nh

v#o h#ng hŠa nÐ#c ngo#i vãn thÐ#ng #Ðéc coi l# ch†nh
s#ch quãc gia v#nh vi#n dÐ#i th#i c#c tÉng thãng thu#c }
ﾁ ng C#ng h#a, nhÓng ngÐ#i chi phãi ch†nh tr‹ c«a giai #oŸn
n#y. Cleveland, m#t #ﾁ ng viÁn D{n ch« b ﾁ o th«, coi b ﾁ o h#
thu# quan l# m#t loŸi tré c#p phi ph#p d#nh cho c#c doanh
nghiÄp l#n, cho phƒp c#c t#-r#t quy#n ƒp gi# g{y b#t léi cho
ngÐ#i thÐ#ng d{n M#. Th# hiÄn quy#n léi c«a phe mi#n
Nam, }ﾁ ng D{n ch« #€ quay lŸi v#i ch†nh s#ch th#i trÐ#c
N#i chi#n l# phn #ãi bo h# v# ch« trÐ#ng ch¥ ##nh thu#
v#o doanh thu.

Cleveland chi#n th#ng s†t sao trong cu#c b#u c# n#m 1884
v# #€ khÃng th#nh cÃng trong viÄc ci c#ch thu# quan trong
nhiÄm k# ##u c«a m…nh. #ng #Ða v#n ## n#y ra l#m ch«
## ch†nh cho chi#n d‹ch t#i tranh c# c«a m…nh nhÐng #ng
c# viÁn }ng C#ng h#a Benjamin Harrison, m#t ngÐ#i «ng
h# ch« ngh#a bo h#, #€ gi#nh chi#n th#ng trong m#t cu#c
#ua s#t nt. N#m 1890, Ch†nh quy#n TÉng thãng Harrison #€
thÒc hiÄn #Ðéc l#i h#a tranh c# khi thÃng qua #Ðéc luÝt
thu# quan McKinley, luÝt thu# t#ng thÁm thu# su#t nhÝp
kh¿u vãn #€ r#t cao. B‹ ch¥ tr†ch l# l#m cho gi# b#n l# t#ng
lÁn qu# cao, luÝt thu# McKinley #€ khi#n cho b#t b…nh lan
r#ng v# d¾n ##n sÒ th#t bŸi c«a }ﾁ ng C#ng h#a trong cu#c
b#u c# n#m 1890, mÎ #Ð#ng cho viÄc quay trÎ lŸi ch#c v#
tÉng thãng c«a Cleveland trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m
1892.
Trong giai #oŸn n#y, #c c ﾁ m c«a cÃng ch ﾐ ng #ãi v#i c#c t#
-r#t ng#y c#ng t#ng. C#c tÝp #o#n khÉng l# b‹ nhÓng cu#c
t#n cÃng m€nh liÄt c«a c#c nh# ci c#ch nhÐ Henry George
v# Edward Bellamy trong thÝp niÁn 1880. }Ÿo luÝt Chãng ##c
quy#n mang tÁn Sherman #Ðéc thÃng qua n#m 1890 c#m
t#t c nhÓng sÒ k#t hép nh•m ng#n cn thÐ#ng mŸi giÓa
c#c bang v# #Ða ra m#t sã biÄn ph#p cÐÍng ch# v#i ch# t#i
nghiÁm kh#c. ¿n sau nhÓng quy #‹nh chung chung, #Ÿo luÝt
n#y h#u nhÐ khÃng cŠ t#c d#ng ngay sau khi #Ðéc thÃng
qua. NhÐng m#t thÝp niÁn sau TÉng thãng Theodore
Roosevelt #€ #p d#ng #Ÿo luÝt n#y m#t c#ch mŸnh m#.

C€CH M#NG TRONG N#NG NGHI#P

Cho d #Ÿt #Ðéc nhÓng th#nh tÒu l#n trong cÃng nghiÄp
nhÐng nÃng nghiÄp c«a M# v¾n l# ng#nh cŠ lÒc lÐéng lao
##ng ch« y#u. Cu#c c#ch mŸng trong nÃng nghiÄp - ##ng
th#i di#n ra v#i c#ch mŸng cÃng nghiÄp sau cu#c N#i chi#n -
#€ chuy#n lao ##ng ch{n tay sang lao ##ng m#y mŠc v# t#
s ﾁ n xu#t nÃng nghiÄp tÒ cung tÒ c#p sang s ﾁ n xu#t nÃng
nghiÄp h#ng hŠa. T# 1860 ##n 1910, sã lÐéng nÃng trang Î
M# t#ng g#p ba l#n, t# hai triÄu lÁn s#u triÄu nÃng trang
trong khi diÄn t†ch canh t#c t#ng lÁn h#n hai l#n, t# 160
triÄu hec-ta lÁn 352 triÄu hec-ta.

T# 1860 ##n 1890, viÄc s ﾁ n xu#t c#c m#t h#ng nguyÁn liÄu
c# b ﾁ n nhÐ l ﾐ a m#, ngÃ, bÃng vÐét xa nhÓng con sã trÐ#c
#Š c«a Hoa K#. Trong c ﾏ ng th#i k# n#y d{n sã Hoa K# t#ng
lÁn g#p #Ãi v#i tãc ## t#ng nhanh nh#t l# Î c#c th#nh phã.
NhÐng nÃng d{n M# #€ tr#ng #« ng’ cãc v# bÃng, nuÃi #«
b# v# lén, c#t lÃng c#u #« l#m len khÃng nhÓng cho cÃng
nh{n M# m# c#n tŸo ra m#t lÐéng dÐ th#a l#n chÐa t#ng
cŠ.

Th#nh qu rÒc rÍ n#y l# do m#t v#i y#u tã. M#t trong nhÓng
y#u tã #Š l# sÒ mÎ r#ng v# ph†a T{y. Y#u tã nÓa l# cu#c
c#ch mŸng cÃng nghÄ. V#o ##u th# kû XIX, v#i li#m c#t
b•ng tay th… nÃng d{n ch¥ mong c#t #Ðéc m#t ph#n n#m
hec-ta l ﾐ a m# m#t ng#y. 30 n#m sau, v#i h#i cŠ khung gŸt
ngÐ#i nÃng d{n cŠ th# c#t bãn ph#n n#m hec-ta m#t ng#y.
V#o n#m 1840, Cyrus McCormich th# hiÄn m#t #i#u k# diÄu
khi c#t t# hai ##n hai hec-ta rÐÍi m#t ng#y v#i chi#c m#y
g#t m# Ãng #€ m#t g#n 10 n#m nghiÁn c#u ch# tŸo. #ng
ti#n v# ph†a t{y t#i nhÓng th‹ tr#n m#i trÁn tho nguyÁn c«a
Chicago. TŸi #{y Ãng th#nh lÝp nh# m#y v# t#i n#m 1860
th… Ãng #€ b#n #Ðéc 250.000 chi#c m#y g#t.

NhÓng m#y mŠc nÃng nghiÄp kh#c c’ng #Ÿt #Ðéc nhÓng
th#nh cÃng nhanh chŠng: m#y tÒ ##ng bu#c, m#y #Ýp,
m#y g#t #Ýp hay m#y k#t hép t#t c c#c ch#c n#ng. M#y
tr#ng c{y, c#t c{y, m#y xay x#t, m#y bŠc v# xu#t hiÄn v#
##ng th#i c’ng xu#t hiÄn m#y t#ch kem, m#y bŠn ph{n,
m#y tr#ng khoai t{y, m#y s#y c#, l# #p tr#ng gia c#m v#
h#ng loŸt c#c ph#t minh kh#c nÓa.

KhÃng kƒm ph#n quan tr#ng so v#i m#y mŠc trong c#ch
mŸng nÃng nghiÄp l# khoa h#c nÃng nghiÄp. V#o n#m
1862, }Ÿo luÝt C#p ##t cho c#c trÐ#ng }Ÿi h#c mang tÁn
Morill #€ giao ##t cÃng cho t#ng bang ## th#nh lÝp c#c
trÐ#ng #Ÿi h#c cÃng nghiÄp v# nÃng nghiÄp. C#c trÐ#ng
n#y v#a l# c# sÎ gi#o d#c v#a l# c#c trung t{m nghiÁn c#u
khoa h#c nÃng nghiÄp. Sau #Š Quãc h#i ph{n bÉ ng{n s#ch
cho viÄc th#nh lÝp c#c c# sÎ th† nghiÄm nÃng nghiÄp trÁn
kh#p c ﾁ nÐ#c v# giao ng{n s#ch trÒc ti#p cho B# NÃng
nghiÄp ## t#i tré cho c#c m#c #†ch nghiÁn c#u. V#o ##u
th# kû XX, c#c nh# khoa h#c trÁn kh#p nÐ#c M# tham gia
r#t nhi#u c#c dÒ #n nÃng nghiÄp.

M#t trong sã c#c nh# khoa h#c n#y, Mark Carleton, chuy#n
t# B# NÃng nghiÄp sang Nga. # Nga, Ãng #€ t…m ra v# xu#t
kh¿u v# quÁ nh# loŸi la m# ma #Ãng ch‹u hŸn v# chãng
#Ðéc bÄnh g¥ s#t v# hiÄn gi# giãng la m# n#y chi#m t#i
h#n m#t n#a sn lÐéng la m# c«a M#. M#t nh# khoa h#c
kh#c, Marion Dorset, #€ khãng ch# #Ðéc bÄnh t c«a lén v#
m#t nh# khoa h#c kh#c, George Mohler, #€ gip chãng lŸi
bÄnh lÎ m#m long mŠng. T# B#c Phi, m#t nh# nghiÁn c#u #€
mang v# giãng ngà Kaffir; t# Turkestan, m#t nh# nghiÁn c#u
kh#c nhÝp kh¿u v# loŸi c# linh l#ng hoa v#ng. Luther
Burback Î bang California sn xu#t ra r#t nhi#u loŸi rau hoa
qu m#i; Î bang Winconsin, Stephen Babcock #€ ph#t minh ra
c#ch ki#m tra ## x#c #‹nh h#m lÐéng mÍ b# trong sÓa; tŸi
H#c viÄn Tuskegee Î bang Alabama, nh# khoa h#c M# gãc Phi
George Washington Carver t…m ra h#ng tr#m c#ch s# d#ng
hŸt lŸc, khoai lang v# hŸt #Ýu.

# nhÓng m#c ## kh#c nhau, sÒ ph#t tri#n c«a khoa h#c

nÃng nghiÄp v# k# thuÝt #€ nh hÐÎng ##n nÃng d{n trÁn
kh#p th# gi#i, n#ng su#t t#ng lÁn, sã ngÐ#i s ﾁ n xu#t †t #i,
tŸo ra l#n sŠng di cÐ lÁn th#nh phã. H#n nÓa, #Ð#ng s#t v#
t#u h#i nÐ#c b#t ##u khi#n cho c#c th‹ trÐ#ng khu vÒc
h#a nhÝp th#nh m#t th‹ trÐ#ng chung cho c ﾁ th# gi#i v#i
gi# c ﾁ #Ðéc cÝp nhÝt liÁn t#c giÓa hai b# }Ÿi T{y DÐ#ng
thÃng qua c#p v# d{y #iÄn. Tin tãt cho ngÐ#i tiÁu d ﾏ ng
th#nh th‹, gi# nÃng s ﾁ n gi ﾁ m s ﾐ t #e d#a cu#c sãng c«a
nhi#u nÃng d{n M# v# g{y ra m#t l#n sŠng b#t b…nh c«a
nÃng d{n.

MI#N NAM BŽ CHIA R#

Sau cÃng cu#c T#i thi#t, c#c nh# l€nh #Ÿo mi#n Nam #€ cã
g#ng thu ht ph#t tri#n cÃng nghiÄp. C#c bang #€ #Ða ra
nhi#u khuy#n kh†ch l#n v# gi# nh{n cÃng r# ## c#c nh#
##u tÐ ph#t tri#n ng#nh thƒp, gÈ, thuãc l# séi v# dÄt may.
Tuy nhiÁn cho ##n ##u th# kû XX th… tû tr#ng cÃng nghiÄp
c«a mi#n Nam so v#i tû tr#ng cÃng nghiÄp c«a c nÐ#c v¾n
giÓ Î m#c nhÐ n#m 1860. Ngo#i ra, c#i gi# phi tr cho xu
th# cÃng nghiÄp hŠa n#y r#t cao: BÄnh tÝt v# lao ##ng tr#
em l# hiÄn tÐéng phÉ bi#n Î c#c th‹ tr#n cŠ nh# m#y. Ba
mÐ#i n#m sau N#i chi#n, mi#n Nam v¾n c#n ngh#o, ch«
y#u l# sãng nh# nÃng nghiÄp v# b‹ ph# thu#c v# kinh t#.
H#n nÓa, quan hÄ ch«ng t#c Î mi#n Nam khÃng ch¥ ph ﾁ n
#nh di s ﾁ n c«a ch# ## nà lÄ m# c#n ph ﾁ n #nh m#t v#n ##
#ang nÉi lÁn nhÐ l# ch« ## tr#ng t{m c«a l‹ch s# Hoa K# -
quy#t t{m duy tr… sÒ Ðu viÄt c«a ngÐ#i da tr#ng b•ng m#i
gi#.

NhÓng ngÐ#i da tr#ng mi#n Nam khÃng ch‹u khoan nhÐéng

t…m nhi#u c#ch th{u tŠm quy#n qu ﾁ n l# ch†nh quy#n bang
## duy tr… sÒ thãng tr‹ c«a ngÐ#i da tr#ng. M#t sã ph#n
quy#t c«a T#a #n Tãi cao c’ng #€ «ng h# nhÓng nÈ lÒc n#y
b•ng c#ch t#n th#nh nhÓng quan #i#m truy#n thãng c«a
mi#n Nam v# viÄc ph{n chia hép l# quy#n lÒc c«a ch†nh
quy#n bang v# liÁn bang.
N#m 1873 T#a #n Tãi cao th#y r•ng }i#u bÉ sung s#a #Éi
th# 14 c«a Hi#n ph#p (quy#n cÃng d{n khÃng th# b‹ tÐ#c
#oŸt) khÃng trao ##c {n hay mi#n tr#ch n#o nh•m bo vÄ
ngÐ#i M# gãc Phi trÐ#c quy#n lÒc c«a bang. H#n nÓa, n#m
1883 T#a #n Tãi cao #€ ph#n quy#t r•ng }i#u bÉ sung s#a
#Éi th# 14 khÃng bo vÄ #Ðéc c# nh{n trÐ#c nhÓng h#nh
##ng ph{n biÄt #ãi x# c«a ch†nh quy#n bang. V# trong v#
#n Plessy kiÄn Ferguson (n#m 1896), T#a #n Tãi cao th#y
r•ng khÃng gian cÃng c#ng t#ch biÄt nhÐng ngang b•ng
d#nh cho ngÐ#i M# gãc Phi nhÐ chÈ trÁn t#u h#a v# trong
nh# h#ng khÃng vi phŸm quy#n c«a h#. Ngay lÝp t#c nguyÁn
t#c ph{n biÄt ch«ng t#c #Ðéc ti#n h#nh r#ng r€i Î kh#p m#i
l#nh vÒc cu#c sãng Î mi#n Nam t# t#u h#a cho t#i nh#
h#ng, kh#ch sŸn, bÄnh viÄn, trÐ#ng h#c. Ngo#i ra, b#t c#
l#nh vÒc cu#c sãng n#o m# khÃng #Ðéc ph{n biÄt theo luÝt
th… s# b‹ ph{n biÄt theo phong t#c v# thÃng lÄ. Ti#p theo l#
viÄc tÐ#c b#t quy#n b#u c#. NhÓng v# h#nh h…nh ngÐ#i
da #en do b#n du cÃn ti#n h#nh liÁn ti#p xy ra #€ c#ng
nh#n mŸnh thÁm quy#t t{m c«a mi#n Nam nà d‹ch hŠa nhŠm
d{n M# gãc Phi.

}ãi m#t v#i nhÓng sÒ ph{n biÄt tr#n lan, nhi#u ngÐ#i M#
gãc Phi #€ #i theo Booker T. Washington, ngÐ#i tÐ v#n cho
h# tÝp trung v#o nhÓng m#c tiÁu kinh t# khiÁm tãn v# ch#p
nhÝn tŸm th#i t…nh trŸng ph{n biÄt trong x€ h#i. NhÓng
ngÐ#i da #en kh#c dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a nh# tr† th#c gãc
Phi W.E.B Du Bois lŸi muãn ##u tranh chãng lŸi nŸn ph{n biÄt
thÃng qua h#nh ##ng ch†nh tr‹. NhÐng v#i viÄc c ﾁ hai ch†nh
#ﾁ ng l#n nh#t ##u khÃng quan t{m t#i v#n ## n#y v# h#c
thuy#t khoa h#c th#i #Š thÐ#ng c’ng ch#p nhÝn sÒ th#p kƒm
c«a ngÐ#i da #en nÁn yÁu c#u ##i b…nh #”ng v# s#c t#c
#€ †t nhÝn #Ðéc sÒ «ng h#.

BI#N GI#I CU#I C•NG

N#m 1865, #Ð#ng biÁn gi#i nh…n chung l# theo gi#i hŸn
ph†a t{y c«a c#c bang ti#p gi#p v#i sÃng Mississippi nhÐng
ph…nh ra bÁn ngo#i v# ph†a #Ãng c#c bang Texas, Kansas
v# Nebraska. Sau #Š, biÁn gi#i chŸy lÁn ph†a b#c v# ph†a
nam t#i g#n 1.600 km, bao trm c c#c d€y ni l#n, nhi#u
d€y ni gi#u c#c loŸi kho#ng sn nhÐ bŸc, v#ng v# kim loŸi
kh#c. V# ph†a t{y, c#c ##ng b•ng v# sa mŸc tri d#i cho t#i
tÝn c#c khu r#ng ven bi#n Th#i B…nh DÐ#ng. Ngo#i nhÓng
quÝn cŠ ngÐ#i #‹nh cÐ Î California v# nhÓng v ﾏ ng #‹nh cÐ
xa xÃi n•m r ﾁ i r#c th… khu vÒc ##t li#n r#ng l#n l# n#i cÐ
tr ﾐ c«a thÉ d{n da ##: trong sã #Š cŠ c#c b# lŸc v ﾏ ng ##ng
b•ng Great Plains - Sioux v# Blackfoot, Pawnee v# Cheyenne -
v# c#c n#n v#n hŠa Anh- #iÁng c«a mi#n T{y Nam, trong #Š
bao g#m c#c b# lŸc Apache, Navao v# Hopi.

Ch¥ 25 n#m sau, g#n nhÐ t#t c vng ##t n#y ##u #€ #Ðéc
chia th#nh c#c bang v# vng l€nh thÉ. Thé m# #€ #i ##n
kh#p c#c khu vÒc mi#n ni, ##o h#m s{u v#o l#ng ##t,
th#nh lÝp ra c#c c#ng ##ng nh# Î bang Nevada, Montana v#
Colorado. C#c ch« trang trŸi gia sc tÝn d#ng c#c ##ng c#
l#n #€ l#m ch« m#t vng ##t r#ng l#n tri t# Texas cho
##n thÐéng ngu#n sÃng Missouri. NhÓng ngÐ#i ch#n c#u #€
t…m ra #Ð#ng ##n c#c thung l’ng v# tri#n ni. NÃng d{n
c#y c#y trÁn c#c c#nh ##ng v# xŠa nh#a khong c#ch giÓa
ph†a }Ãng v# ph†a T{y. Cho t#i n#m 1890 th… #Ð#ng biÁn
gi#i #€ khÃng c#n nÓa.

CÃng cu#c #‹nh cÐ #Ðéc kh†ch lÄ b•ng }Ÿo luÝt c#p ##t cho
ngÐ#i di cÐ n#m 1862. }Ÿo luÝt n#y c#p mi#n ph† 64 hec-ta
trang trŸi cho c#c cÃng d{n cÐ ng# v# ci tŸo mnh ##t #Š.
ThÝt ti#c cho nhÓng ngÐ#i ##ng nh# ra #€ trÎ th#nh nÃng
d{n bÎi ph#n l#n diÄn t†ch vng Great Plains lŸi ph hép h#n
cho viÄc ch#n nuÃi gia sc ch# khÃng phi l# cho viÄc tr#ng
tr#t v# cho t#i n#m 1880 th… g#n 22.440.000 hec-ta ##t
mi#n ph† #€ thu#c v# ngÐ#i ch#n nuÃi gia sc hay c#c h€ng
#Ð#ng s#t.

N#m 1862 Quãc h#i c’ng b# phi#u thÃng qua tuyÁn bã v#

viÄc th#nh lÝp LiÁn minh }Ð#ng s#t Th#i B…nh DÐ#ng.
Tuy#n #Ð#ng n#y s# ti#n v# ph†a t{y t# Council Bluffs bang
Iowa, s# d#ng ch« y#u lao ##ng l# cÒu chi#n binh v# d{n
Ai-len nhÝp cÐ. Cng lc, cÃng ty }Ð#ng s#t Trung t{m Th#i
B…nh DÐ#ng c’ng b#t ##u x{y dÒng tuy#n #Ð#ng s#t ti#n
v# ph†a #Ãng t# Sacramento bang California, ch« y#u s#
d#ng lao ##ng Trung Quãc nhÝp cÐ. C nÐ#c M# h#i h#p
ch# hai tuy#n #Ð#ng s#t ng#y c#ng x†ch lŸi g#n nhau v#
cuãi cng v#o ng#y 10/5/1869 th… hai tuy#n #Ð#ng n#y #€
g#p nhau Î Promontory Point bang Utah. H#nh tr…nh gian khÉ
kƒo d#i nhi#u th#ng giÓa hai b# #Ÿi dÐ#ng gi# #{y #€ gim
xuãng c#n s#u ng#y. HÄ thãng #Ð#ng s#t l#c #‹a ph#t
tri#n mŸnh v# cho t#i n#m 1884 #€ cŠ bãn tuy#n #Ð#ng
s#t l#n nãi trung t{m vng Thung l’ng Mississippi v#i Th#i B…
nh DÐ#ng.

Cu#c di d{n # Ÿt l#n ##u tiÁn t#i mi#n Vi#n T{y #€ kƒo
ngÐ#i d{n t#i c#c khu vÒc mi#n ni n#i ph#t hiÄn ra v#ng Î
bang California n#m 1848, Î bang Colorado v# Nevada 10
n#m sau #Š, Î bang Montana v# Wyoming v#o thÝp niÁn 1860
v# vng Black Hills Î mi#n quÁ bang Dakota trong thÝp niÁn
1870. Thé m# #€ khai ph# vng nÃng thÃn, th#nh lÝp nÁn c#c
c#ng ##ng v# ##t n#n tng cho viÄc #‹nh cÐ l{u d#i. Tuy
nhiÁn, cuãi cng th… m#c d m#t v#i c#ng ##ng ti#p t#c tÝp
trung to#n b# v#o cÃng viÄc khai m#, nhÐng c«a ci thÒc sÒ
c«a c#c bang Montana, Colorado, Wyoming, Idaho v#
California lŸi #Ðéc t…m th#y Î ##ng c# v# ##t #ai. ViÄc
ch#n nuÃi gia sc, m#t th#i gian d#i l# ng#nh quan tr#ng Î
Texas, #€ ph#t tri#n mŸnh sau N#i chi#n khi nhÓng con
ngÐ#i d#m ngh# d#m l#m b#t ##u xua ##n gia sc s#ng
d#i lÁn ph†a b#c #i qua khu vÒc ##t cÃng. V#a #i v#a nuÃi,
##n gia sc c«a h# khi t#i #i#m chuyÁn chÎ gia sc b•ng t#u
h#a Î Kansas #€ l#n h#n v# bƒo h#n nhi#u so v#i khi b#t
##u lÁn #Ð#ng. ViÄc la ##n gia sc n#y h#ng n#m #€ trÎ
th#nh m#t sÒ kiÄn thÐ#ng xuyÁn; #Ð#ng #i c«a ##n gia sc
lÁn ph†a b#c #€ th#nh m#t vÄt d#i h#ng tr#m kilÃmƒt.

Ti#p theo, nhi#u trang trŸi nuÃi gia sc r#ng l#n #€ xu#t hiÄn
Î c#c bang Colorado, Wyoming, Kansas, Nebraska v# l€nh thÉ
Dakota. C#c th#nh phã ph†a t{y #€ ph#t tri#n th#nh c#c
trung t{m gi#t mÉ gia sc l#y th‹t. Ch#n nuÃi gia sc ph#t
tri#n mŸnh nh#t v#o giÓa thÝp niÁn 1880. V#o th#i #i#m
#Š, khÃng xa c#c trang trŸi ch#n nuÃi l# c#c xe ngÒa cŠ mui
c«a nÃng d{n mang theo gia #…nh h# cng ngÒa kƒo, b#, lén.
Theo }Ÿo luÝt c#p ##t cho ngÐ#i di cÐ, h# #Šng c#c x† ##t
v# r#o mnh ##t c«a h# b•ng d{y thƒp gai, m#t ph#t minh
m#i. Ch« trang trŸi nuÃi gia sc b‹ h#t c”ng kh#i mnh ##t
m# h# #€ ##n Î m# khÃng cŠ gi#y t# cÃng nhÝn v# m#t
ph#p l#.

Ch#n nuÃi v# la gia sc #€ tŸo ra cho th#n thoŸi c«a M#
th#n tÐéng cuãi cng c«a n#n v#n hŠa biÁn gi#i - v#n hŠa cao
b#i. ThÒc ch#t c«a cu#c sãng cao b#i l# cu#c sãng vÐét qua
nhi#u cam khÉ. Theo mà t c«a c#c nh# v#n nhÐ Zane Grey
v# theo di#n xu#t c«a c#c di#n viÁn #iÄn nh nhÐ John
Wayne, cao b#i l# nhÓng nh{n vÝt th#n thoŸi kh#e mŸnh,
nhÓng con ngÐ#i h#nh ##ng mŸnh m# v# t#o bŸo. Cho ##n
tÝn cuãi th# kû XX th… chng ta m#i b#t ##u x{y dÒng lŸi
h…nh tÐéng cao b#i. C#c chuyÁn gia l‹ch s# v# c#c nh# l#m
phim b#t ##u mà t mi#n T{y hoang d€ nhÐ l# m#t n#i b¿n
th¥u, n#i sinh sãng c«a nhÓng con ngÐ#i mang c# t†nh thiÁn
v# th# hiÄn nhÓng #i#u x#u xa ch# khÃng phi nhÓng #i#u
tãt ##p trong bn ch#t con ngÐ#i.

C#NH TUY#T V"NG C–A TH# D#N DA }‘

C’ng nhÐ Î ph†a }Ãng, viÄc c#c thé m#, ngÐ#i ch#n nuÃi gia
sc v# ngÐ#i #‹nh cÐ ti#n ra c#c ##ng c# v# ni non #€
d¾n ##n xung ##t ng#y c#ng gia t#ng v#i thÉ d{n da ## Î
ph†a T{y. Nhi#u b# lŸc thÉ d{n da ## - t# Utes thu#c vng
Great Basin cho t#i Nez Perces thu#c vng Idaho - #€ thi
thong chi#n ##u chãng lŸi ngÐ#i da tr#ng. NhÐng b# lŸc
Sioux Î vng }#ng b•ng ph†a b#c v# b# lŸc Apache Î vng T{y
Nam l# nhÓng b# lŸc chãng lŸi viÄc ti#n ra vng biÁn gi#i
mŸnh m# nh#t. }Ðéc l€nh #Ÿo bÎi nhÓng th« l#nh gi#u ti#m
lÒc nhÐ Red Cloud v# Crazy Horse, b# lŸc Sioux ##c biÄt tinh
nhuÄ v#i viÄc chi#n ##u trÁn lÐng ngÒa #ang phi Î tãc ##
cao. B# lŸc Apache c’ng gi#i tÐ#ng #Ð#ng v# r#t khŠ t…m
th#y h# khi h# chi#n ##u trÁn sa mŸc v# trong h#m n ﾐ i.

Xung ##t v#i ngÐ#i da ## v ﾏ ng ##ng b•ng trÎ nÁn t#i tÄ

h#n sau sÒ kiÄn ngÐ#i Dakota (m#t nh#nh c«a ngÐ#i Sioux)
gi#t n#m ngÐ#i da tr#ng, tuyÁn chi#n v#i Ch†nh ph« Hoa K#
do nhÓng b#t ##ng t# l{u. C#c cu#c nÉi loŸn v# t#n cÃng
v¾n ti#p t#c trong suãt th#i k# N#i chi#n. N#m 1876 cu#c
chi#n nghiÁm tr#ng cuãi c ﾏ ng v#i ngÐ#i Sioux nÉ ra khi
d#ng ngÐ#i ##o v#ng #É xà ##n Black Hills Î Dakota. Qu{n
##i cŠ nhiÄm v# ng#n khÃng cho thé m# ##n khu vÒc s#n
b#n c«a ngÐ#i Sioux nhÐng lŸi khÃng l#m g… ## b ﾁ o vÄ
##t #ai c«a ngÐ#i Sinoux. Tuy nhiÁn khi #Ðéc lÄnh h#nh
##ng chãng lŸi c#c nhŠm ngÐ#i Sioux #i s#n trÁn phŸm vi
quy #‹nh c«a hiÄp #‹nh th… qu{n ##i lŸi thÒc hiÄn qu#
nhanh v# mŸnh.

N#m 1876, sau m#t v#i l#n chŸm tr#n l# t#, }Ÿi t# George
Custer d¾n ##u m#t ph{n ##i k# binh giao chi#n v#i lÒc
lÐéng tinh nhÄ #Ãng #ﾁ o c«a b# lŸc Sioux v# ##ng minh c«a
h# trÁn b# sÃng Little Bighorn. Custer v# binh l†nh dÐ#i
quy#n #€ b‹ tiÁu diÄt ho#n to#n. Tuy nhiÁn ch”ng bao l{u
sau, sÒ nÉi loŸn c«a ngÐ#i M# da ## #€ b‹ ##n #p. Sau #Š,
v#o n#m 1890, m#t l# nghi nhy ma k# qu#i tŸi vng ##t
d#nh riÁng cho ngÐ#i Sioux ph†a B#c Î Wounded Knee bang
Nam Dakota #€ bi#n th#nh m#t cu#c nÉi dÝy v# cu#c chi#n
cuãi cng ##y bi thÐ#ng n#y #€ k#t thc v#i g#n 300 ngÐ#i
Sioux c nam, nÓ, tr# em b‹ gi#t ch#t.

NhÓng t# trÐ#c #Š r#t l{u th… lãi sãng c«a ngÐ#i M# da ##

vng Plains #€ b‹ h«y hoŸi do sÒ b#nh trÐ#ng c«a ngÐ#i da
tr#ng, c«a c#c tuy#n xe l#a, c«a viÄc gi#t mÉ tr{u b#, h#u
h#t ##u b‹ t#n s#t trong thÝp niÁn sau n#m 1870 do nhÓng
ngÐ#i #‹nh cÐ #€ s#n b#n b#a b€i.

NhÓng cu#c giao tranh v#i b# lŸc Apache tŸi mi#n T{y Nam
kƒo d#i cho ##n tÝn khi Geronimo, th« l#nh quan tr#ng cuãi
c ﾏ ng c«a b# lŸc, b‹ b#t v#o n#m 1886.

Ch†nh s#ch c«a Ch†nh ph« cho t#i tÝn th#i Ch†nh quy#n TÉng
thãng Monroe l# #Ða ngÐ#i M# da ## ra kh#i biÁn gi#i c«a
ngÐ#i da tr#ng. NhÓng r# r#ng l# v ﾏ ng ##t riÁng c«a ngÐ#i
da ## ng#y c#ng b‹ thu h#p v# trÎ nÁn #Ãng #c. M#t sã
ngÐ#i M# b#t ##u phn #ãi c#ch cÐ x# c«a ch†nh ph« #ãi
v#i thÉ d{n da ##. Ch”ng hŸn nhÐ Helen Hunt Jackson, m#t
ngÐ#i mi#n }Ãng ##n sinh sãng tŸi mi#n T{y #€ vi#t cuãn
M#t th# kû nh#c nh€ (n#m 1881) k# lŸi cnh khãn khÉ c«a
ngÐ#i da ## v# kh#i dÝy lÐ#ng t{m c«a c nÐ#c M#. H#u
h#t c#c nh# ci c#ch ##u cho r•ng thÉ d{n da ## c#n #Ðéc
##ng hŠa v#o n#n v#n hŠa l#n. Ch†nh ph« liÁn bang thÝm
ch† #€ x{y dÒng m#t trÐ#ng h#c Î Carlisle bang Pennsylvania
v#i nÈ lÒc #p ##t gi# tr‹ v# ni#m tin c«a ngÐ#i da tr#ng #ãi
v#i thanh niÁn thÉ d{n da ## (Ch†nh tŸi ngÃi trÐ#ng n#y Jim
Thorpe, ngÐ#i thÐ#ng #Ðéc coi l# vÝn ##ng viÁn gi#i nh#t
m# M# t#ng cŠ, #€ trÎ nÁn nÉi ti#ng trong ##u th# kû XX).

V#o n#m 1887 }Ÿo luÝt Dawes (LuÝt ph{n ##t) #€ thay #Éi
ch†nh s#ch c«a Ch†nh ph« #ãi v#i thÉ d{n da ##, luÝt n#y
cho phƒp tÉng thãng chia ##t c«a c#c b# lŸc v# chia nh# 65
hec -ta ##t cho ngÐ#i ch« c«a mÈi gia #…nh. ViÄc ph{n ##t
n#y #Ðéc ti#n h#nh v#i sÒ «y th#c c«a ch†nh ph« trong suãt
25 n#m v# sau kho ﾁ ng th#i gian n#y ngÐ#i ch« m ﾁ nh ##t
s# cŠ ##y #« tÐ c#ch v# quy#n cÃng d{n. Tuy nhiÁn nhÓng
m ﾁ nh ##t khÃng #Ðéc ph{n chia cho ngÐ#i da ## s# #Ðéc
b#n cho ngÐ#i #‹nh cÐ. Ch†nh s#ch n#y tuy cŠ d#ng # tãt
nhÓng lŸi g{y ra b#t hŸnh do ch†nh s#ch n#y cho phƒp viÄc
chi#m #oŸt thÁm ##t c«a thÉ d{n da ##. Ngo#i ra, sÒ can
thiÄp c«a ch†nh s#ch n#y v#o mà h…nh tÉ ch#c x€ h#i c«a
c#c b# lŸc #€ #¿y nhanh sÒ b#ng hoŸi n#n v#n hŠa truy#n
thãng c«a h#. N#m 1934, ch†nh s#ch c«a Ch†nh ph« M#
#Ðéc thay #Éi lŸi m#t l#n nÓa v#i viÄc ban h#nh }Ÿo luÝt T#i
tÉ ch#c ngÐ#i da ## nh•m duy tr… lãi sãng b# lŸc v# c#ng
##ng tŸi nhÓng v ﾏ ng ##t d#nh riÁng cho ngÐ#i da ##.

}# QU#C N##C }#I

NhÓng thÝp niÁn cuãi th# kû XIX l# giai #oŸn b#nh trÐ#ng
## quãc c«a Hoa K#. Tuy nhiÁn, qu# tr…nh ## quãc hŠa tŸi
Hoa K# khÃng di#n ra nhÐ Î c#c nÐ#c ch{u #u #ãi #‹ch
kh#c, bÎi l‹ch s# ##u tranh chãng c#c ## quãc ch{u #u c«a
Hoa K# v# bÎi c ﾁ sÒ ph#t tri#n ##c nh#t và nh‹ c«a n#n d{n
ch« tŸi #{y.

Ngu#n gãc d¾n ##n sÒ b#nh trÐ#ng c«a Hoa K# cuãi th# kû
XIX l# do nhi#u l# do. Xƒt t…nh h…nh quãc t#, #{y l# giai
#oŸn m# ch« ngh#a ## quãc ph#t tri#n #iÁn cu#ng. C#c
th# lÒc ch{u #u x{u xƒ ch{u Phi v#, cng v#i NhÝt Bn, cŸnh
tranh l¾n nhau nh•m gi#nh quy#n lÒc ch†nh tr‹ v# thÐ#ng
mŸi tŸi ch{u €. R#t nhi#u ngÐ#i M#, trong #Š cŠ c#c nh{n
vÝt ##y th# lÒc nhÐ Theodore Roosevelt, Henry Cabot Lodge
v# Elihu Root nhÝn th#y r•ng, ## #ﾁ m b ﾁ o quy#n léi c«a
ch†nh m…nh, nÐ#c M# c’ng c#n ph ﾁ i gi#nh l#y cho m…nh
nhÓng léi †ch kinh t#. Quan #i#m n#y #Ðéc ti#p s#c bÎi c#c
cu#c vÝn ##ng h#nh lang mŸnh m# c«a lÒc lÐéng h ﾁ i qu{n,
theo #Š mŸng lÐ#i c#c c ﾁ ng bi#n v# ##i t#u c«a M# #Ðéc
mÎ r#ng, ##p #ng yÁu c#u ph#t tri#n kinh t# v# b ﾁ o #ﾁ m
an ninh quãc gia. Nh…n chung, h#c thuy#t b#nh trÐ#ng do
#‹nh mÄnh, trÐ#c #{y thÐ#ng #Ðéc viÄn d¾n t#i nh•m biÄn
minh cho cÃng cu#c b#nh trÐ#ng l#c #‹a c«a M# nay lŸi
#Ðéc kh”ng #‹nh lŸi v#i tuyÁn bã r•ng nÐ#c M# cŠ quy#n v#
ngh#a v# mÎ r#ng ﾁ nh hÐÎng c’ng nhÐ n#n v#n minh c«a m…
nh ra B#n c#u T{y v# v ﾏ ng bi#n CaribÁ c’ng nhÐ c#c nÐ#c
bÁn kia Th#i B…nh DÐ#ng.

C’ng trong th#i gian #Š, c#c ti#ng nŠi chãng ch« ngh#a ##
quãc t# nhi#u liÁn minh c«a nhÓng th#nh viÁn }ﾁ ng D{n ch«
Î ph†a B#c v# c#c th#nh viÁn C#ng h#a c#p ti#n v¾n vang
lÁn khÃng ng#ng v# mŸnh m#. }i#u n#y khi#n cho cÃng
cu#c b#nh trÐ#ng c«a ## quãc M# di#n ra chÝm chŸp v#
mang t†nh nÐ#c #Ãi. C#c ch†nh quy#n mang tÐ tÐÎng thÒc
d{n thÐ#ng quan t{m nhi#u h#n ##n v#n ## kinh t# v#
thÐ#ng mŸi h#n l# ##n quy#n lÒc ch†nh tr‹.

Phi v# l#m #n mŸo hi#m ##u tiÁn c«a nÐ#c M# vÐét ra kh#i
l€nh thÉ l# v# mua lŸi Alaska, v ﾏ ng ##t d{n cÐ thÐa th#t v#
l# n#i cÐ ng# c«a ngÐ#i Inuit v# c#c nhŠm d{n b ﾁ n #‹a
kh#c, t# Nga v#o n#m 1867. L ﾐ c #Š, h#u h#t d{n M# ##u
th# Î ho#c ph¾n n# trÐ#c h#nh ##ng n#y c«a NgoŸi trÐÎng
William Seward v# Alaska b‹ nhÓng ngÐ#i ch¥ tr†ch William
g#i l# h#nh ##ng #iÁn r# c«a Seward v# c#i h#p b#ng c«a
Seward. Th# nhÐng 30 n#m sau khi ngÐ#i ta ph#t hiÄn cŠ
v#ng trÁn sÃng Klondike c«a Alaska, h#ng ng#n ngÐ#i M# #€
#É xà v# phÐ#ng b#c v# r#t nhi#u ngÐ#i trong sã h# #€
#‹nh cÐ v#nh vi#n tŸi Alaska. Khi Alaska trÎ th#nh bang th#
49 c«a Hoa K# v#o n#m 1959, nŠ #€ th# chÈ c«a Texas v#i
v‹ tr† l# bang cŠ diÄn t†ch l#n nh#t trong liÁn bang.

TrÝn chi#n T{y Ban Nha-M# n#m 1898 #€ ##nh d#u m#t
bÐ#c ngo#t trong l‹ch s# Hoa K#. Sau trÝn chi#n n#y, Hoa
K# n#m ho#n to#n quy#n ki#m so#t c#c #o trong vng
bi#n CaribÁ v# Th#i B…nh DÐ#ng.

Cho ##n trÐ#c nhÓng n#m 1890, Cuba v# Puerto Rico l# hai
thu#c #‹a duy nh#t c#n sŠt lŸi tŸi T{n Th# gi#i c«a ## quãc
T{y Ban Nha vãn #€ cŠ th#i hng mŸnh; trong khi #Š qu#n
#o Phillipines l# trung t{m quy#n lÒc c«a T{y Ban Nha tŸi v ﾏ
ng bi#n Th#i B…nh DÐ#ng. Cu#c chi#n nÉ ra do ba nguyÁn
nh{n ch†nh: th#i ## ph ﾁ n #ãi r#ng kh#p #ãi v#i ch†nh s#ch
cai tr‹ ##c #o#n c«a T{y Ban Nha tŸi Cuba; sÒ c ﾁ m thÃng
#ãi v#i cu#c ##u tranh gi#nh ##c lÝp c«a nhÓng ngÐ#i
Cuba; v# m#t tinh th#n tÒ tÃn d{n t#c #Ðéc thÉi b ﾏ ng lÁn
m#t ph#n bÎi gi#i b#o ch† v#i nhÓng b#i vi#t g{y x ﾐ c c ﾁ m
mŸnh v# ##y t†nh d{n t#c.

}#n n#m 1895, sÒ phn kh#ng ng#y m#t mŸnh m# c«a

nhÓng ngÐ#i Cuba #€ bi#n th#nh m#t cu#c chi#n tranh du
k†ch gi#nh ##c lÝp. H#u h#t ngÐ#i M# lc b#y gi# ##ng
cm v#i ngÐ#i d{n Cuba nhÐng tÉng thãng Cleveland v¾n
cÐ#ng quy#t giÓ th#i ## trung lÝp. Tuy nhiÁn, ba n#m sau,
v#o th#i TÉng thãng William McKinley, chi#n hŸm Maine c«a
M# #Ðéc ph#i t#i Havana trong m#t chuy#n ghƒ th#m x€
giao nh•m m#c #†ch th# hiÄn mãi quan t{m c«a nÐ#c M#
trÐ#c c#c cu#c ##n #p #¾m m#u c«a T{y Ban Nha, #€ nÉ
tung trong b#n cng. H#n 250 ngÐ#i thiÄt mŸng. CŠ th#
chi#n hŸm Maine b‹ ph# h«y do m#t v# nÉ tai nŸn bÁn trong
con t#u nhÐng h#u h#t ngÐ#i M# cho r•ng ngÐ#i T{y Ban
Nha phi ch‹u tr#ch nhiÄm v# con t#u. SÒ ph¾n n#, #Ðéc #É
thÁm d#u v#o l#a bÎi c#c b#i b#o giÝt g{n, #€ lan kh#p
nÐ#c M#. Lc ##u TÉng thãng McKinley cã duy tr… h#a b…
nh nhÐng sau #Š v#i th#ng, tin r•ng tr… ho€n thÁm c’ng l#
và †ch, v‹ tÉng thãng n#y #€ tuyÁn bã can thiÄp v’ trang v#o
Cuba.

Cu#c chi#n v#i T{y Ban Nha di#n ra và cng nhanh g#n v#
chŠng v#nh. Trong suãt bãn th#ng di#n ra chi#n tranh, qu{n
M# khÃng h# thua m#t trÝn n#o. M#t tu#n sau khi tuyÁn bã
t…nh trŸng chi#n tranh, Thi#u tÐ#ng hi qu{n George Dewey,
lc #Š #ang ch¥ huy hŸm ##i Asiatic Squadron g#m s#u
chi#n hŸm tŸi H#ng KÃng #€ ti#n t#i Phillipines. Gi#p m#t
v#i to#n b# ##i t#u c«a T{y Ban Nha tŸi V‹nh Manila, hŸm
##i c«a George #€ ph# h«y to#n b# ##i t#u n#y m# khÃng
h# thiÄt mŸng m#t ngÐ#i n#o.

Trong khi #Š, tŸi Cuba, qu{n ##i M# #€ ti#n v#o Santiago v#
t#n cÃng cng n#y sau m#t loŸt trÝn th#ng ch#p nho#ng.
Bãn t#u chi#n T{y Ban Nha r#i V‹nh Santiago ## ch#n hŸm
##i c«a M# v# b‹ tiÁu diÄt g#n.

T# Boston t#i San Francisco, ti#ng c#i vang v# nhÓng l# c#

tung bay khi tin Santiago th#t th« bay v#. C#c t# b#o ph#i
phŠng viÁn t#i Cuba v# Phillipines n#i nhÓng ngÐ#i anh hng
m#i c«a d{n t#c #Ðéc vang danh. Trong sã c#c v‹ anh hng
#Š nÉi bÝt nh#t l# Thi#u tÐ#ng hi qu{n Dewey v# }Ÿi t#
Theodore Roosevelt, ngÐ#i #€ t# ch#c tré l# b# trÐÎng hi
qu{n ## ch¥ huy trung #o#n t…nh nguyÄn Rough Riders c«a
m…nh tŸi Cuba. T{y Ban Nha nhanh chŠng yÁu c#u ch#m d#t
chi#n tranh. HiÄp #‹nh h#a b…nh #Ðéc k# k#t ng#y
10/12/1898, theo #Š Cuba thu#c quy#n ki#m so#t tŸm th#i
c«a M# trÐ#c khi quãc #o n#y gi#nh ##c lÝp. Ngo#i ra, T{y
Ban Nha c’ng nhÐéng lŸi Puerto Rico v# Guam thay cho c#c
##n b thiÄt hŸi do chi#n tranh v# nhÐéng lŸi cho M# qu#n
#o Phillipines ## #Éi l#y 20 triÄu #Ã-la.

NÐ#c M# v¾n tuyÁn bã r•ng c#c ch†nh s#ch c«a m…nh

khuy#n kh†ch c#c l€nh thÉ m#i theo hÐ#ng tÒ tr‹ d{n ch«,
m#t hÄ thãng ch†nh tr‹ m# chÐa m#t quãc gia n#o trong sã
c#c l€nh thÉ n#y t#ng tri qua. TrÁn thÒc t#, nÐ#c M# #€
#Šng vai tr# c«a m#t nÐ#c thÒc d{n. NŠ v¾n duy tr… quy#n
ki#m so#t v# m#t h#nh ch†nh #ãi v#i Puerto Rico v# Guam,
ch¥ trao cho Cuba n#n ##c lÝp trÁn danh ngh#a v# ##n #p
d€ man phong tr#o ##c lÝp cŠ v’ trang tŸi Phillipines
(Phillipines gi#nh quy#n b#u c# c hai viÄn lÝp ph#p c«a m…
nh v#o n#m 1916. N#m 1939, liÁn hiÄp Phillipines v#i quy#n
tÒ tr‹ l#n #Ðéc th#nh lÝp. N#m 1946, sau Chi#n tranh Th#
gi#i Th# hai, qu#n #o n#y gi#nh #Ðéc n#n ##c lÝp thÒc
sÒ).

Can thiÄp c«a M# trong khu vÒc Th#i B…nh DÐ#ng khÃng ch¥
gi#i hŸn Î qu#n #ﾁ o Phillipines. Trong n#m di#n ra cu#c
chi#n T{y Ban Nha-M#, nÐ#c M# c#n b#t ##u ##t quan hÄ
v#i qu#n #ﾁ o Hawaii. TrÐ#c kia, c#c mãi liÁn lŸc v#i Hawaii
ch« y#u l# qua c#c nh# truy#n gi#o v# c#c thÐ#ng gia. Tuy
nhiÁn, sau n#m 1865, c#c nh# ##u tÐ M# b#t ##u khai th#c
c#c ngu#n t#i nguyÁn trÁn #ﾁ o - ch« y#u l# m†a v# d#a.
Khi ch†nh ph« c«a Ho#ng hÝu Liliuokalani b#y t# th#i ##
muãn ch#m d#t m#i ﾁ nh hÐÎng nÐ#c ngo#i v#o n#m 1893,
c#c thÐ#ng gia M# #€ liÁn k#t cng m#t sã ngÐ#i Hawaii cŠ
th# lÒc nh•m lÝt #É b# ta. }Ðéc kh†ch lÄ bÎi }Ÿi s# M# tŸi
Hawaii v# lÒc lÐéng qu{n ##i M# ##n tr tŸi #{y, ch†nh
quy#n m#i ## ngh‹ s#p nhÝp Hawaii v#o M#. TÉng thãng
Cleveland, lc #Š m#i b#t ##u nhiÄm k# hai #€ b#c b# ##
ngh‹ n#y. Hawaii trÎ th#nh m#t l€nh thÉ ##c lÝp trÁn danh
ngh#a cho ##n cu#c chi#n giÓa T{y Ban Nha v# M#, khi #Š
v#i sÒ hÝu thu¾n c«a TÉng thãng McKinley, Quãc h#i #€ phÁ
chu¿n hiÄp #‹nh s#p nhÝp. N#m 1959, Hawaii trÎ th#nh bang
th# 50 c«a M#.

# m#t gŠc ## n#o #Š, ##c biÄt l# trong trÐ#ng hép c«a
Hawaii, c#c léi †ch kinh t# #Šng vai tr# l#n trong viÄc b#nh
trÐ#ng c«a Hoa K# nhÐng #ãi v#i c#c nh# lÝp ph#p ##y th#
lÒc nhÐ Roosevelt, ThÐéng ngh‹ s# Henry Cabot Lodge, v#
NgoŸi trÐÎng John Hay v# #ãi v#i c#c nh# chi#n lÐéc nhi#u
ﾁ nh hÐÎng nhÐ }Ã #ãc Alfred Thayer Mahan, m#c #†ch ch†nh
l# v‹ tr† #‹a l#. }ãi v#i h#, léi †ch l#n nh#t c«a viÄc chi#m
#Ðéc Hawaii ch†nh l# Tr{n ch{u C ﾁ ng (Pearl Harbor) n#i s#
l# c#n c# h ﾁ i qu{n chi#n lÐéc c«a M# tŸi trung t{m Th#i B…
nh DÐ#ng. Qu#n #ﾁ o Phillipines v# Guam c’ng l# n#i ##t hai
c# sÎ kh#c tŸi Th#i B…nh DÐ#ng - Wake Island, Midway v#
American Samoa. Puerto Rico l# b#n #Ÿp quan tr#ng tŸi khu
vÒc CaribÁ n#i #ang cŠ v‹ tr† ng#y c#ng quan tr#ng khi M#
#ang toan t†nh v# m#t kÁnh ##o c«a khu vÒc Trung M#.

Ch†nh s#ch thÒc d{n c«a M# cŠ xu hÐ#ng nghiÁng v#

khuy#n kh†ch ch# ## tÒ tr‹ d{n ch«. C’ng giãng nhÐ #€ thÒc
hiÄn v#i Phillipines v#o n#m 1917, Quãc h#i M# cho ngÐ#i
d{n Puerto Rico b#u c# t#t c c#c nh# lÝp ph#p c«a h#. M#t
#Ÿo luÝt tÐ#ng tÒ #€ bi#n h#n #o n#y ch†nh th#c trÎ th#nh
l€nh thÉ c«a M# v# m#i ngÐ#i d{n Puerto Rico #Ðéc hÐÎng
quy#n cÃng d{n c«a M#. N#m 1950, Quãc h#i trao cho Puerto
Rico to#n quy#n quy#t #‹nh tÐ#ng lai c«a m…nh. N#m 1952,
d{n Puerto Rico #€ b# phi#u chãng c viÄc bi#n h#n #o
n#y th#nh m#t bang c«a M# l¾n viÄc gi#nh quy#n ##c lÝp
ho#n to#n cho quãc #o n#y. Thay v#o #Š, h# ch#n h…nh
th#c liÁn hiÄp. H…nh th#c n#y #€ t#n tŸi suãt t# #Š ##n
gi# b#t ch#p nÈ lÒc c«a phong tr#o l#n ti#ng ##i ly khai.
R#t #Ãng ngÐ#i Puerto Rico #€ t#i nÐ#c M# n#i h# #Ðéc
quy#n nhÝp cÐ v# #Ðéc hÐÎng m#i quy#n léi ch†nh tr‹ v#
cÃng d{n nhÐ b#t k# cÃng d{n M# n#o.

CON K#NH }#O V# C€C N##C CH#U M#

Sau cu#c chi#n v#i T{y Ban Nha, nÐ#c M# lŸi b#t ##u quan
t{m ##n viÄc x{y dÒng m#t kÁnh ##o b#c ngang eo bi#n
Panama, nãi li#n hai #Ÿi dÐ#ng. Léi †ch c«a m#t con kÁnh
nhÐ vÝy #ãi v#i viÄc chuyÁn chÎ h#ng hŠa trÁn bi#n #€ #Ðéc
nhi#u quãc gia thÐ#ng mŸi l#n nhÝn ra; ngÐ#i Ph#p #€ ##o
con kÁnh t# cuãi th# kû XIX nhÐng phi b# cu#c v… khÃng
gii quy#t nÉi c#c th#ch th#c v# k# thuÝt. L# m#t th# lÒc
tŸi vng bi#n CaribÁ v# Th#i B…nh DÐ#ng, nÐ#c M# th#y Î
con kÁnh ##o khÃng ch¥ léi †ch v# kinh t# m# nŠ c#n l#
phÐ#ng tiÄn gip chuyÁn chÎ t#u chi#n t# #Ÿi dÐ#ng n#y
sang #Ÿi dÐ#ng kh#c nhanh h#n.

V#o th#i #i#m chuy#n giao th# kû #Š, nÐ#c Panama ng#y
nay ch¥ l# m#t t¥nh Î ph†a b#c c«a Colombia. Khi ch†nh
quy#n Colombia n#m 1903 t# chãi phÁ chu¿n hiÄp #‹nh cho
M# quy#n x{y v# qun l# con kÁnh, m#t nhŠm ngÐ#i
Panama v#i sÒ gip #Í c«a L†nh th«y ##nh b# M# #€ nÉi dÝy
v# tuyÁn bã ##c lÝp cho Panama. Ngay lÝp t#c quãc gia m#i
ly khai n#y #Ðéc TÉng thãng Theodore Roosevelt cÃng nhÝn.
Theo #i#u khon c«a hiÄp #‹nh #Ðéc k# v#o th#ng 11 n#m
#Š, Panama trao cho M# quy#n thuÁ v#nh vi#n di ##t r#ng
16 km (Khu vÒc kÁnh ##o Panama) n•m giÓa }Ÿi T{y DÐ#ng
v# Th#i B…nh DÐ#ng ## #Ðéc nhÝn 10 triÄu #Ã-la v# khon
lÄ ph† 250.000 #Ã-la mÈi n#m. Colombia c’ng nhÝn #Ðéc 25
triÄu #Ã-la nhÐ m#t ph#n ti#n ##n b. 75 n#m sau, Panama
v# M# #€ k# k#t m#t hiÄp #‹nh m#i. HiÄp #‹nh n#y th#a
nhÝn ch« quy#n c«a Panama tŸi Vng KÁnh ##o v# cam k#t
chuy#n giao kÁnh ##o n#y trÎ lŸi cho Panama v#o ng#y
31/12/1999.

ViÄc x{y dÒng xong KÁnh ##o Panama n#m 1914 do }Ÿi t#
George W. Goethals ch¥ #Ÿo l# m#t th#nh tÒu l#n trong
ng#nh c# kh†. ViÄc #¿y li cng lc bÄnh sãt rƒt v# sãt v#ng
da khi #Š c’ng gŠp ph#n gip cÃng tr…nh #Ðéc ho#n th#nh
v# ##ng th#i #€ trÎ th#nh m#t trong nhÓng chi#n cÃng vang
d#i nh#t trong ph#ng chÓa bÄnh trong th# kû XX.

TŸi c#c khu vÒc kh#c c«a ch{u M# La-tinh, M# c’ng liÁn t#c
cŠ nhÓng h#nh ##ng can thiÄp. Trong khong th#i gian giÓa
n#m 1900 v# 1920, M# #€ ti#n h#nh s#u v# can thiÄp dai
d”ng tŸi s#u nÐ#c Î ph†a T{y B#n c#u - trong #Š nÉi bÝt l#
Haiti, C#ng h#a Dominica v# Nicaragua. Washington #€ #Ða
ra h#ng loŸt c#c l#i biÄn minh cho c#c h#nh ##ng can thiÄp
n#y nhÐ: ## thi#t lÝp Én #‹nh ch†nh tr‹ v# ch†nh ph« d{n
ch«, ## tŸo mÃi trÐ#ng ##u tÐ thuÝn léi cho M# (thÐ#ng
#Ðéc g#i l# ch†nh s#ch ngoŸi giao #Ã-la), ## duy tr… tuy#n
#Ð#ng bi#n nãi v#i KÁnh ##o Panama v# thÝm ch† l# ##
tr#nh cho c#c nÐ#c ch{u #u kh#i viÄc ##i né b•ng v’ lÒc.
N#m 1867, M# #€ ƒp Ph#p phi rt qu{n ##i ra kh#i Mexico.
Tuy nhiÁn, n#a th# kû sau, trong m#t ph#n c«a chi#n d‹ch
sai l#m nh•m ##n #p cu#c nÉi dÝy c«a ngÐ#i Mexico v#
ng#n ch#n c#c cu#c ##t k†ch v#o l€nh thÉ c«a M#, TÉng
thãng Woodrow Wilson #€ c# 11.000 qu{n t#i vng ph†a b#c
c«a Mexico trong m#t nÈ lÒc khÃng th#nh nh•m v{y b#t th«
l#nh nÉi loŸn Francisco Pancho Villa.

V#i vai tr# l# nÐ#c mŸnh nh#t v# tÒ do nh#t T{y B#n c#u,
nÐ#c M# c’ng #Šng vai tr# thi#t lÝp c# sÎ th# ch# cho sÒ
hép t#c giÓa c#c quãc gia M# La-tinh. N#m 1889, NgoŸi
trÐÎng James G. Blaine #Ða ra s#ng ki#n r•ng 21 quãc gia
##c lÝp Î T{y B#n c#u s# tham gia v#o m#t tÉ ch#c cŠ
nhiÄm v# gi ﾁ i quy#t c#c b#t ##ng b•ng c#c biÄn ph#p h#a
b…nh v# th ﾐ c #¿y h#n nÓa hép t#c kinh t#. K#t qu ﾁ l# LiÁn
minh Pan-M# #€ ra ##i n#m 1890 v# l# ti#n th{n c«a tÉ
ch#c TÉ ch#c c#c quãc gia ch{u M# (OAS) ng#y nay.

Ch†nh quy#n sau n#y c«a Herbert Hoover (1929-33) v#

Franklin D. Roosevelt (1933-45) b#c b# quy#n can thiÄp c«a
M# Î ch{u M# La-tinh. }#c biÄt, Ch†nh s#ch l#ng gi#ng tãt
c«a Roosevelt n#m 1930 d khÃng th# xŠa h#t c#c c#ng
th”ng giÓa M# v# ch{u M# La-tinh #€ gip gim b#t th#i ##
th #‹ch v#i c#c h#nh ##ng can thiÄp v# ##n phÐ#ng trÐ#c
#{y c«a M#.

HOA K# V# CH#U €
M#i gi#nh #Ðéc v‹ tr† tŸi Phillipines v# #€ vÓng v#ng tŸi
Hawaii v#o th#i #i#m chuy#n giao c«a th# kû, nÐ#c M# r#t
k# v#ng v#o mãi quan hÄ thÐ#ng mŸi bng nÉ v#i Trung
Quãc. Tuy nhiÁn, NhÝt Bn v# c#c nÐ#c ch{u #u #€ tŸo lÝp
v‹ tr† vÓng ch#c tŸi th‹ trÐ#ng n#y v#i c#c c#n c# hi qu{n,
c#c vng l€nh thÉ cho thuÁ, c#c ##c quy#n thÐ#ng mŸi v#
##c quy#n ##u tÐ v#o c#c ng#nh x{y dÒng #Ð#ng s#t v#
khai m#.

Trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi c«a M#, ch« ngh#a l# tÐÎng t#n
tŸi song song cng kh#t v#ng cŸnh tranh cng c#c th# lÒc
ch{u #u tŸi khu vÒc Vi#n }Ãng. V… vÝy m# Ch†nh ph« M#
luÃn yÁu c#u, nhÐ m#t v#n ## nguyÁn t#c, sÒ b…nh #”ng
trong c#c ##c quy#n thÐ#ng mŸi cho t#t c ﾁ c#c quãc gia.
Th#ng 9/1899, NgoŸi trÐÎng John Hay tuyÁn bã «ng h# ch†nh
s#ch MÎ c#a cho t#t c ﾁ c#c quãc gia cŠ m#t tŸi Trung Quãc -
t#c l#, sÒ b…nh #”ng trong c#c c# h#i kinh doanh (bao g#m
thu#, thu# h ﾁ i quan v# cÐ#c ph† #Ð#ng s#t cÃng b•ng) tŸi
c#c khu vÒc do ch{u #u qu ﾁ n l#. D ﾏ cŠ nhÓng n#i dung l#
tÐÎng, Ch†nh s#ch MÎ c#a, v# b ﾁ n ch#t, l# m#t cÃng c#
qu ﾁ n l# tÝn d#ng #Ðéc c#c Ðu th# c«a ch« ngh#a thÒc d{n
trong khi v¾n tr#nh #Ðéc c#c th#t bŸi thÐ#ng g#p trong
viÄc thÒc hiÄn. Ch†nh s#ch n#y c’ng ch¥ #Ÿt #Ðéc th#nh
cÃng v#a ph ﾁ i.

V#i cu#c nÉi loŸn c«a Ngh#a h#a #o#n n#m 1900, Trung
Quãc b#t ##u ph ﾁ n kh#ng lŸi v#i c#c th# lÒc nÐ#c ngo#i.
Trong th#ng 6, ngh#a qu{n chi#m #Ðéc B#c Kinh v# t#n
cÃng c#c t#a cÃng s# nÐ#c ngo#i Î #{y. NgoŸi trÐÎng Hay
nhanh chŠng thÃng b#o cho c ﾁ ph†a ch{u #u v# NhÝt B ﾁ n
r•ng nÐ#c M# s# ph ﾁ n kh#ng lŸi b#t k# h#nh ##ng n#o #i
ngÐéc lŸi c#c quy#n qu ﾁ n l# h#nh ch†nh hay quy#n v# l€nh
thÉ c«a ngÐ#i Trung Quãc v# kh”ng #‹nh lŸi Ch†nh s#ch MÎ
c#a. Khi cu#c nÉi loŸn b‹ dÝp t#t, Hay #€ bo vÄ Trung Quãc
kh#i nhÓng khon b#i thÐ#ng khÉng l#. Ch« y#u l# v… léi
†ch c«a Trung Quãc m# Anh, }#c v# c#c th# lÒc thÒc d{n
y#u h#n #€ ch†nh th#c cÃng nhÝn Ch†nh s#ch MÎ c#a v#
n#n ##c lÝp c«a Trung Quãc. TrÁn thÒc t#, h# #€ c«ng cã lŸi
nhÓng #‹a v‹ ##c tÃn c«a m…nh tŸi quãc gia n#y.
M#t v#i n#m sau #Š, TÉng thãng Theodore Roosevelt l#m
trung gian h#a gii cho cu#c chi#n tranh b# t#c giÓa Nga v#
NhÝt n#m 1904-1905. Xƒt v# nhi#u phÐ#ng diÄn, cu#c chi#n
n#y l# cu#c tranh gi#nh ﾁ nh hÐÎng v# quy#n lÒc tŸi t¥nh
M#n Ch{u ph†a b#c c«a Trung Quãc. Roosevelt hy v#ng r•ng
viÄc d#n x#p c«a m…nh cŠ th# #em lŸi c# h#i mÎ c#a cho
c#c cÃng ty M# nhÐng k# th trÐ#c #{y v# c#c th# lÒc ##
quãc kh#c #€ th#nh cÃng trong viÄc #¿y M# ra kh#i Trung
Quãc. # #{y c’ng giãng nhÐ Î c#c n#i kh#c, nÐ#c M# khÃng
s#n l#ng ## tri#n khai qu{n ##i ch¥ ## ph#c v# cho ch«
ngh#a ## quãc v# kinh t#. Tuy nhiÁn †t ra th… Roosevelt
c’ng cŠ th# h#i l#ng v#i Gii Nobel H#a b…nh (1906). Ngo#i
ra, m#c d NhÝt Bn c’ng #€ nhÝn #Ðéc nhi#u léi †ch, nhÐng
mãi quan hÄ giÓa M# v# quãc #o ##y kiÁu h€nh v# quy#t
#o#n n#y #€ tri qua nhi#u pht sŠng giŠ trong nhÓng thÝp
niÁn ##u c«a th# kû XX.

J.P. MORGAN V# CH– NGH#A T# B#N T#I

CH#NH
N#n cÃng nghiÄp c«a M# ph#t tri#n khÃng ch¥ nh# v#o c#c
nh# cÃng nghiÄp v# #Ÿi. M#t n#n cÃng nghiÄp l#n ##i h#i
m#t lÐéng vãn l#n; sÒ ph#t tri#n kinh t# vÐét bÝc c#n t#i
c#c nh# ##u tÐ nÐ#c ngo#i. John Pierpont (J.P) Morgan l#
nh# t#i ch†nh v# #Ÿi nh#t c«a M# #€ th#a m€n c hai #i#u
kiÄn trÁn.

Trong suãt cuãi th# kû XIX ##u th# kû XX, Morgan l#m ch«
ng{n h#ng ##u tÐ l#n nh#t tŸi Hoa K#. Ng{n h#ng n#y l#m
mÃi gi#i giÓa c#c cÃng ty ch#ng kho#n M# v#i c#c nh# ##u
tÐ gi#u cŠ trong nÐ#c v# ngo#i nÐ#c. Do c#c nh# ##u tÐ
nÐ#c ngo#i c#n #Ðéc #m bo r•ng c#c khon ##u tÐ c«a
h# luÃn #Ðéc #Ÿi diÄn bÎi m#t ##ng ti#n Én #‹nh, Morgan
#€ r#t quan t{m ##n v#n ## g#n ##ng #Ã-la v#i gi# tr‹
b•ng v#ng c«a nŠ. Trong khi nÐ#c M# chÐa cŠ m#t ng{n
h#ng trung Ð#ng, ng{n h#ng c«a Ãng, trÁn thÒc t#, #€ thÒc
hiÄn nhiÄm v# c«a m#t ng{n h#ng trung Ð#ng.

K# t# nhÓng n#m 1880 ##n ##u th# kû XX, Morgan v# cÃng

ty c«a Ãng khÃng ch¥ qun l# c#c cÃng ty ch#ng kho#n bo
l€nh cho nhi#u v# s#p nhÝp cÃng ty quan tr#ng, m# nŠ c#n
khÎi xÐ#ng kh# nhi#u v# s#p nhÝp #Š. NgoŸn m#c nh#t l#
v# s#p nhÝp TÝp #o#n Thƒp c«a M# t# cÃng ty Thƒp Carnegie
v#i nhi#u cÃng ty kh#c. Gi# tr‹ cÉ phi#u v# tr#i phi#u m#
tÝp #o#n n#y b#n ra cho c#c nh# ##u tÐ #€ #Ÿt m#c chÐa
t#ng cŠ trong l‹ch s# trÐ#c #Š l# 1,4 tû #Ã-la.

Morgan #Ÿo di#n v# thu nhÓng khon léi nhuÝn khÉng l# t#

c#c v# s#p nhÝp. }Šng vai tr# l# ng{n h#ng ch« #Ÿo c«a c#c
dÒ #n #Ð#ng s#t, Ãng #€ th#nh cÃng trong viÄc ng#n ch#n
sÒ cŸnh tranh giÓa c#c cÃng ty. C#c nÈ lÒc tÉ ch#c c«a Ãng
#€ mang lŸi sÒ Én #‹nh cho n#n cÃng nghiÄp M# qua viÄc
ch#m d#t c#c cu#c chi#n tranh gi# c v# mang ph#n thua
thiÄt ##n cho nÃng d{n v# c#c nh# sn xu#t nh#, nhÓng
ngÐ#i coi Ãng nhÐ k# th. Trong n#m 1901, khi Ãng th#nh lÝp
CÃng ty Ch#ng kho#n ph†a B#c ## qun l# c#c cÃng tr…nh
#Ð#ng s#t quan tr#ng, TÉng thãng Theodore Roosevelt #€
thÃng qua }Ÿo luÝt Chãng ##c quy#n Sherman nh•m ng#n
ch#n v# s#p nhÝp n#y.

V#i vai tr# khÃng ch†nh th#c c«a m#t ng{n h#ng trung
Ð#ng, ng{n h#ng c«a Morgan #i tiÁn phong trong viÄc giÓ
gi# ##ng #Ã-la trong suãt th#i k# kh«ng hong kinh t# giÓa
nhÓng n#m 1890 b•ng viÄc ch#o b#n sã lÐéng l#n tr#i phi#u
ch†nh ph« nh•m g{y qu# cho kho dÒ trÓ v#ng c«a Kho bŸc
nh# nÐ#c. }#ng th#i, cÃng ty c«a Ãng c’ng ##ng ra bo l€nh
ng#n hŸn dÒ trÓ v#ng c«a quãc gia. N#m 1907, Ãng d¾n
##u c#ng ##ng t#i ch†nh New York trong viÄc ng#n ch#n
nguy c# ph# sn h#ng loŸt c«a c#c cÃng ty. Trong qu# tr…nh
n#y, cÃng ty c«a ch†nh Ãng #€ mua lŸi #Ðéc m#t cÃng ty
thƒp ##c lÝp l#n, sau n#y #Ðéc s#p nhÝp v#i CÃng ty Thƒp
c«a M# v# #†ch th{n TÉng thãng Roosevelt #€ thÃng qua v#
s#p nhÝp n#y nh•m tr#nh m#t cu#c kh«ng hong t#i tÄ.

V#o th#i #i#m #Š, quy#n lÒc c«a Morgan l#n ##n m#c h#u
h#t d{n M# bÈng quay ra nghi ng# v# khÃng Ða Ãng. V#i
m#t cht cÐ#ng #iÄu, nhi#u nh# ci c#ch #€ miÁu t Ãng
l# gi#m #ãc c«a t# -r#t t#i ch†nh #€ ki#m so#t to#n b#
nÐ#c M#. V#o lc Ãng qua ##i n#m 1913, nÐ#c M# #ang
trong qu# tr…nh ho#n t#t viÄc thi#t lÝp m#t ng{n h#ng
trung Ð#ng, C#c DÒ trÓ LiÁn bang, thÒc hiÄn c#c nhiÄm v#
m# trÐ#c #{y Ãng v¾n #m nhiÄm m#t c#ch khÃng ch†nh
th#c.

ChÐ#ng 9: B#T M#N V# C#I C€CH

"M#t n#n d{n ch« v# #Ÿi s# khÃng c#n l# v# #Ÿi v# d{n
ch« n#u nŠ khÃng ti#n b#"

CÒu TÉng thãng Theodore Roosevelt, v#o khong n#m 1910

KH# KH#N TRONG N#NG NGHI#P V# S#

RA }#I C–A CH– NGH#A D#N T"Y
#c d #€ cŠ nhÓng ti#n b# ##ng k#, nÃng d{n M# v#o
M cuãi th# kû XIX #€ phi tri qua nhi#u th#i k# ##y gian
khŠ. C#c ti#n b# v# c# kh† #€ l#m t#ng sn lÐéng trÁn
mÈi hecta ##t tr#ng. DiÄn t†ch canh t#c t#ng r#t nhanh v#o
n#a sau th# kû XIX do c#c tuy#n #Ð#ng s#t v# c#c cu#c
khai ph# c«a ngÐ#i da ## Î vng ##ng b•ng #€ d#n tŸo ra
c#c mi#n ##t m#i cho nhÓng ngÐ#i #‹nh cÐ phÐ#ng T{y.
TÐ#ng tÒ, diÄn t†ch ##t tr#ng c’ng t#ng lÁn Î c#c quãc gia
kh#c nhÐ Canada, Argentina v# Australia, l#m tr#m tr#ng
h#n nhÓng khŠ kh#n trÁn th‹ trÐ#ng th# gi#i, n#i tiÁu th#
ph#n l#n c#c loŸi nÃng sn c«a M#. Kh#p m#i n#i, lÐéng
cung qu# l#n #€ #¿y gi# nÃng sn xuãng th#p.

NÃng d{n tŸi vng Trung T{y ng#y c#ng t# # phn #ãi m#c
cÐ#c ph† vÝn chuy#n b•ng #Ð#ng s#t m# h# cho l# qu#
##t ## chuyÁn chÎ h#ng hŠa c«a h# ##n n#i tiÁu th#. H#
cho r•ng c#c loŸi thu# bo h#, tré c#p cho c#c doanh nghiÄp
l#n #€ khi#n cho gi# c trang thi#t b‹ dng cho nÃng nghiÄp
ng#y c#ng t#ng. Phi ch‹u #p lÒc ##ng th#i do chi ph† cao
v# gi# nÃng ph¿m trÁn th‹ trÐ#ng lŸi qu# r#, nÃng d{n r#t
b#t b…nh #ãi v#i c#c g#nh n#ng né n#n ng#y c#ng ch#ng
ch#t v# #ãi v#i c#c ng{n h#ng #ang tŸm giÓ t#i sn th#
ch#p c«a h#. Ngay c #i#u kiÄn th#i ti#t c’ng r#t kh#c
nghiÄt. Trong nhÓng n#m cuãi th# kû XIX, hŸn h#n #€ t#n
ph# vng Great Plains (}#ng b•ng L#n) Î ph†a T{y v# khi#n
h#ng ngh…n nÃng d{n Î #{y b‹ ph# sn.
TŸi mi#n Nam, ch# ## nà lÄ ch#m d#t #€ #em lŸi nhi#u #Éi
thay l#n. Nhi#u ##t nÃng nghiÄp nay #Ðéc canh t#c bÎi c#c
l#nh canh, t#c l# nhÓng ngÐ#i thuÁ ##t ## l#m ru#ng v#
phi tr cho ch« ##t m#t n#a nÃng ph¿m thu hoŸch #Ðéc
thay cho ti#n thuÁ ##t, ti#n hŸt giãng v# ti#n chi tr cho c#c
trang thi#t b‹ c#n thi#t. ##c t†nh khong 80% nÃng d{n M#
da #en v# 40% nÃng d{n M# da tr#ng Î mi#n Nam #€ l#m
viÄc theo hÄ thãng bŠc l#t n#y. }a ph#n trong sã h# #€
khÃng tho#t kh#i v#ng lu¿n qu¿n c«a né n#n, v# hy v#ng
duy nh#t c«a h# l# t#ng cÐ#ng canh t#c ## tho#t kh#i
v#ng lu¿n qu¿n #Š. }i#u n#y #€ khi#n bÃng v# thuãc l#
#Ðéc sn xu#t qu# nhi#u, khi#n cho gi# gim v# khi#n ##t
#ai ti#p t#c b‹ suy kiÄt.

NÈ lÒc cŠ tÉ ch#c ##u tiÁn nh•m gii quy#t c#c v#n ## v#

nÃng nghiÄp #Ðéc thÒc hiÄn bÎi gi#i ch« vng Husbandry, m#t
nhŠm c#c nÃng d{n nÉi ti#ng trong phong tr#o Grange. }Ðéc
khÎi xÐ#ng bÎi c#c viÁn ch#c B# NÃng nghiÄp M# n#m 1867,
ban ##u, phong tr#o Grange tÝp trung v#o c#c hoŸt ##ng x€
h#i chãng lŸi sÒ cà lÝp #ãi v#i ph#n l#n c#c gia #…nh nÃng
d{n M#. SÒ tham gia c«a ph# nÓ v#o phong tr#o n#y r#t
#Ðéc «ng h#. B#c ph#t t# cu#c kh«ng hong n#m 1873,
phong tr#o Grange #€ nhanh chŠng l#n mŸnh, cŠ t#i 20.000
t#ng h#i v# 1,5 triÄu th#nh viÁn.

NhÓng ngÐ#i theo phong tr#o Grange #€ th#nh lÝp c#c hÄ

thãng qung c#o, b#n h#ng, c#c khu vÒc sn xu#t, c#c nh#
m#y, c#c hép t#c x€ riÁng c«a h#, nhÐng #a ph#n cuãi cng
h#u h#t ##u #€ th#t bŸi. Phong tr#o n#y c’ng #€ #Ÿt #Ðéc
m#t sã th#nh cÃng v# ch†nh tr‹. Trong nhÓng n#m 1870,
m#t sã bang #€ thÃng qua }Ÿo luÝt Grange nh•m hŸn ch#
c#c m#c cÐ#c ph† chuyÁn chÎ b•ng xe l#a v# c#c m#c ph†
lÐu kho.

N#m 1880, phong tr#o Grange bÐ#c v#o giai #oŸn suy tho#i
v# #Ðéc thay th# b•ng LiÁn minh NÃng d{n. LiÁn minh n#y
cŠ nhi#u hoŸt ##ng tÐ#ng tÒ nhÐ phong tr#o Grange nhÐng
cÃng khai h#n v# m#t ch†nh tr‹. N#m 1890, LiÁn minh n#y -
ban ##u l# c#c tÉ ch#c tÒ tr‹ c«a ti#u bang - #€ cŠ t#i 1,5
triÄu th#nh viÁn t# New York ##n California. Cng lc #Š,
m#t nhŠm ngÐ#i M# gãc Phi - LiÁn minh NÃng d{n da m#u
Quãc gia - c’ng #€ cŠ t#i h#n m#t triÄu th#nh viÁn. L# liÁn
minh giÓa hai vng Nam B#c r#ng l#n, c#c liÁn minh n#y #€
x{y dÒng c#c chÐ#ng tr…nh kinh t# d#nh cho nÃng d{n M#
nh•m bo vÄ h# chãng lŸi nhÓng luÝt lÄ ph{n biÄt t#ng l#p
v# viÄc x{m phŸm vãn tÝp trung.

}#n n#m 1890, m#c ## suy kiÄt ##t #ai #€ trÎ nÁn nghiÁm
tr#ng nh#t t# trÐ#c ##n nay sau nhi#u n#m canh t#c qu#
m#c ## #ãi phŠ v#i thu# McKinley. Phãi hép v#i c#c #ng
viÁn D{n ch« tŸi mi#n Nam v# c#c #ng th# ba nh# l# Î
mi#n T{y, khãi LiÁn minh NÃng d{n #€ vÝn ##ng mŸnh m#
## t#ng cÐ#ng quy#n lÒc ch†nh tr‹. M#t }ng ch†nh tr‹ th#
ba - }ng Nh{n d{n (c#n g#i l# }ng D{n ty) - #€ nÉi lÁn.
Trong l‹ch s# ch†nh tr‹ Hoa K# t# trÐ#c t#i nay, chÐa cŠ c#n
sãt ch†nh tr‹ n#o tÐ#ng tÒ nhÐ c#n sãt «ng h# }ng D{n ty.
C#n sãt n#y #€ lan truy#n kh#p c#c tho nguyÁn v# c#c
vng tr#ng bÃng. Cu#c tuy#n c# n#m 1890 #€ mang lŸi
quy#n lÒc cho }ng n#y tŸi 12 bang ph†a Nam v# ph†a T{y,
##ng th#i #€ #Ða c#c ngh‹ s# v# c#c #Ÿi bi#u c«a #ng
D{n ty v#o Quãc h#i.

}Ÿi h#i ##u tiÁn c«a }ng D{n ty #€ di#n ra v#o n#m 1892.
C#c #o#n #Ÿi bi#u c«a nÃng d{n, ngÐ#i lao ##ng v# c#c tÉ
ch#c ci c#ch #€ nhŠm h#p tŸi Omaha, bang Nebraska nh•m
t#c ##ng t#i hÄ thãng ch†nh tr‹ c«a Hoa K# - m#t hÄ thãng
m# h# ##nh gi# l# #ang b‹ tham nh’ng nghiÁm tr#ng do
c#c tÝp #o#n ##c quy#n v# t#i ch†nh v# cÃng nghiÄp.
TuyÁn bã c«a }ng nÁu r#:

Chng ta g#p gÍ nhau khi ##t nÐ#c #ang phi ch#ng ki#n
sÒ suy tho#i v# #Ÿo ##c, ch†nh tr‹ v# vÝt ch#t. Tham nh’ng
thãng tr‹ c#c h#m phi#u, c#c c# quan lÝp ph#p, Quãc h#i,
v# ##ng chŸm t#i c c#c quan ch#c tŸi t#a #n... Cng sn
sinh ra t# sÒ b#t cÃng c«a ch†nh ph«, chng ta #€ chia th#nh
hai giai c#p l#n - giai c#p ngh#o khÉ v# nhÓng nh# triÄu
ph.

TuyÁn bã c«a h# kÁu g#i quãc hÓu hŠa #Ð#ng s#t, m#c
thu# quan th#p, c#c khon bo #m cho vay b•ng c#c nÃng
ph¿m khÃng hÐ hŸi trong c#c kho ch#a thu#c quy#n sÎ hÓu
c«a nh# nÐ#c; v# quan tr#ng h#n c l# v#n ## lŸm ph#t
ti#n tÄ thÃng qua viÄc mua v#o c«a Kho bŸc Nh# nÐ#c, v#
cuãi cng l# tû lÄ #Éi ti#n xu bŸc theo tû lÄ truy#n thãng l# 16
ounce bŸc tÐ#ng #Ð#ng v#i m#t ounce v#ng.

Ph#i D{n ty #€ th# hiÄn s#c mŸnh c«a h# Î mi#n T{y v#
mi#n Nam; #ng c# viÁn ch#c tÉng thãng c«a h# #€ #Ÿt
#Ðéc h#n m#t triÄu phi#u b#u. NhÐng v#n ## ti#n tÄ #€
mau chŠng l#m lu m# c#c v#n ## kh#c. C#c ph#t ngÃn viÁn
nÃng nghiÄp Î mi#n T{y v# mi#n Nam #€ thuy#t ph#c d{n
chng b•ng lÝp luÝn cho r•ng m#i khŠ kh#n c«a h# b#t
ngu#n t# viÄc thi#u ti#n trong lÐu thÃng, bÎi vÝy, viÄc gia
t#ng lÐéng cung ti#n cŠ th# s# gi#n ti#p l#m t#ng gi# nÃng
ph¿m v# t#ng lÐ#ng trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp, nh# #Š,
c#c khon né s# #Ðéc tr b•ng ##ng ti#n b‹ lŸm ph#t. Tuy
nhiÁn, c#c nhŠm bo th« v# c#c nh# t#i ch†nh #€ ##p tr
r•ng tû lÄ quy #Éi 1:16 #€ khi#n gi# ##ng bŸc t#ng g#n g#p
#Ãi so v#i gi# c th‹ trÐ#ng. M#t ch†nh s#ch mua v#o khÃng
hŸn ch# cŠ th# khi#n C#c DÒ trÓ LiÁn bang m#t h#t lÐéng
dÒ trÓ b•ng v#ng, khi#n ##ng #Ã-la m#t gi# nghiÁm tr#ng
v# t#n ph# s#c mua c«a c#c t#ng l#p lao ##ng v# trung
lÐu. H# cho r•ng ch¥ cŠ ch# ## bn v‹ v#ng m#i #em lŸi sÒ
Én #‹nh.

Cu#c kh«ng hong t#i ch†nh n#m 1893 #€ khi#n c#c cu#c
tranh luÝn n#y thÁm ph#n c#ng th”ng. C#c ng{n h#ng vÍ né
liÁn t#c Î mi#n Nam v# mi#n Trung T{y. NŸn th#t nghiÄp
t#ng v#t v# gi# nÃng sn t#t gim thm hŸi. Cu#c kh«ng
hong n#y v# viÄc TÉng thãng Grover Cleveland nh#t quy#t
bo vÄ ch# ## bn v‹ v#ng #€ khi#n }ng D{n ch« b‹ chia
r# nghiÁm tr#ng. C#c #ng viÁn }ng D{n ch« t#ng «ng h#
##ng bŸc #€ gia nhÝp }ng D{n ty khi cu#c b#u c# tÉng
thãng n#m 1896 #ang ##n g#n.

}Ÿi h#i }ng D{n ch« n#m #Š #€ ch#ng ki#n m#t trong
nhÓng b#i di#n v#n nÉi ti#ng nh#t trong l‹ch s# ch†nh tr‹
Hoa K#. Kh¿n thi#t yÁu c#u #Ÿi h#i ##ng #Šng #inh nh{n
loŸi v#o c{y thÝp #c b•ng v#ng, William Jennings Bryan, m#t
#ng viÁn tr# tuÉi quÁ Î bang Nebraska #€ gi#nh #Ðéc v‹ tr†
#ng c# viÁn tÉng thãng c«a }ng D{n ch«. }ng D{n ty c’ng
«ng h# Bryan trong cu#c b#u c# n#y.
Trong c#c hoŸt ##ng tranh c# sau #Š, Bryan #€ gi#nh #Ðéc
sÒ «ng h# Î c#c bang mi#n Nam v# to#n b# mi#n T{y.
NhÐng Ãng #€ th#t bŸi Î c#c khu vÒc #Ãng d{n cÐ h#n - vng
cÃng nghiÄp ph†a B#c v# ph†a }Ãng. Cuãi cng, Ãng #€ th#t
bŸi trÐ#c #ng c# viÁn }ng C#ng h#a l# William McKinley.

V#o n#m sau #Š, n#n t#i ch†nh M# b#t ##u #Ðéc ci thiÄn,
m#t ph#n l# nh# viÄc ph#t hiÄn ra v#ng Î Alaska v# vng
Yukon. }i#u #Š #€ tŸo c# sÎ ## quan #i#m bo th« v# cung
ti#n t#ng lÁn. N#m 1898, cu#c chi#n T{y Ban Nha - M# #€
thu ht sÒ ch # c«a d{n chng, khi#n h# khÃng c#n ## #
##n c#c v#n ## c«a }ng D{n ty nÓa. Ch« ngh#a D{n ty
v# v#n ## s# d#ng ##ng bŸc #€ tiÁu vong. Tuy nhiÁn,
nhi#u # tÐÎng ci c#ch kh#c c«a phong tr#o n#y th… v¾n
c#n sãng m€i.

NH#NG CU#C }#U TRANH C–A T#NG L#P

LAO }#NG
Cu#c sãng c«a ngÐ#i cÃng nh{n cÃng nghiÄp M# th# kû XIX
r#t cÒc khÉ. ThÝm ch† ngay c v#o nhÓng th#i k# thuÝn léi
th… ##ng lÐ#ng c«a h# v¾n th#p, gi# l#m viÄc kƒo d#i v#
c#c #i#u kiÄn lao ##ng r#t kh#c nghiÄt. Ch¥ cŠ m#t sã r#t
†t sÒ th‹nh vÐéng t# sÒ ph#t tri#n c«a ##t nÐ#c l# ##n
#Ðéc v#i ngÐ#i lao ##ng. H#n nÓa, ph# nÓ v# tr# em
chi#m tû lÄ cao trong lÒc lÐéng lao ##ng Î m#t sã ng#nh
cÃng nghiÄp v# h# thÐ#ng ch¥ #Ðéc tr lÐ#ng r#t th#p,
b•ng m#t ph#n nh# so v#i sã ti#n nam gi#i ki#m #Ðéc.
NhÓng cu#c kh«ng hong kinh t# thÐ#ng xuyÁn #€ t#n ph#
nÐ#c M#, khi#n ##ng lÐ#ng tr cho cÃng nh{n ng#y c#ng †t
#i v# l#m gia t#ng nŸn th#p nghiÄp.

BÁn cŸnh #Š, nhÓng ci ti#n cÃng nghÄ l#m t#ng sn lÐéng
quãc gia v# ti#p t#c l#m gim nhu c#u lao ##ng tay ngh#
cao. Tuy vÝy, lÒc lÐéng lao ##ng tay ngh# th#p v¾n khÃng
ng#ng t#ng lÁn v… lÐéng ngÐ#i nhÝp cÐ cao chÐa t#ng th#y
trÐ#c #{y - t# n#m 1880 ##n n#m 1910 #€ cŠ t#i 18 triÄu
ngÐ#i t#i M# ki#m viÄc l#m.

TrÐ#c n#m 1874, khi bang Massachussets thÃng qua #Ÿo luÝt
quãc gia ##u tiÁn nh•m hŸn ch# sã gi# lao ##ng c«a ph# nÓ
v# tr# em Î nh# m#y Î m#c 10 ti#ng m#t ng#y, th… Î nÐ#c
M#, trÐ#c #Š, chÐa thÒc sÒ cŠ m#t #Ÿo luÝt lao ##ng n#o
t#n tŸi. M#i ##n thÝp niÁn 1930, Ch†nh ph« LiÁn bang m#i
thÒc sÒ v#o cu#c. TrÐ#c #Š, l#nh vÒc lao ##ng #Ðéc giao
cho ch†nh quy#n c#c ti#u bang v# #‹a phÐ#ng, v# h#u nhÐ
khÃng cŠ c# quan ch†nh quy#n n#o quan t{m ##n nhu c#u
c«a ngÐ#i lao ##ng giãng nhÐ h# #€ quan t{m ##n c#c nh#
tÐ bn cÃng nghiÄp gi#u cŠ.

Ch« ngh#a tÐ bn tÒ do #€ thãng tr‹ x€ h#i M# trong n#a

sau th# kû XIX, khuy#n kh†ch tÝp trung vãn v# quy#n lÒc
v#o tay m#t sã ngÐ#i #Ðéc b# m#y tÐ ph#p «ng h# nh•m
chãng lŸi nhÓng ai d#m th#ch th#c hÄ thãng. Trong hÄ thãng
n#y, ngÐ#i ta ch¥ tu{n theo m#t h#c thuy#t thãng tr‹ c«a
th#i #Ÿi #Š. DÒa v#o sÒ hi#u bi#t ##n gin hŠa c«a h#c
thuy#t Darwin, nhi#u nh# tÐ tÐÎng x€ h#i cho r•ng sÒ t#ng
trÐÎng v# cÃng viÄc kinh doanh r#ng l#n c«a c#c doanh
nghiÄp nh# cng v#i sÒ th‹nh vÐéng c«a m#t sã †t ngÐ#i bÁn
cŸnh sÒ ngh#o #Ši c«a nhi#u ngÐ#i ch¥ ##n gin l# hÄ qu
sÒ t#n tŸi c«a nhÓng k# mŸnh nh#t v# l# m#t sn ph¿m ph#
t#t y#u c«a sÒ ti#n b#.

NgÐ#i lao ##ng M#, ##c biÄt l# gi#i lao ##ng cŠ tay ngh#
cao, cŠ v# cŠ cu#c sãng †t nh#t c’ng ngang b•ng v#i nhÓng
ngÐ#i lao ##ng trong khu vÒc cÃng nghiÄp Î ch{u #u. Tuy
nhiÁn, chi ph† x€ h#i lŸi r#t cao. Cho ##n tÝn n#m 1900,
nÐ#c M# v¾n cŠ tû lÄ t# vong liÁn quan t#i viÄc l#m cao
nh#t trong sã c#c nÐ#c cÃng nghiÄp trÁn th# gi#i. Ph#n l#n
cÃng nh{n cÃng nghiÄp thÐ#ng phi l#m viÄc 10 gi# m#t
ng#y (12 gi# trong ng#nh thƒp), tuy vÝy sã ti#n h# ki#m
#Ðéc c#n th#p h#n c m#c lÐ#ng tãi thi#u ## duy tr… m#t
cu#c sãng #Ÿm bŸc. Sã lÐéng tr# em tham gia lÒc lÐéng lao
##ng #€ t#ng g#p #Ãi t# n#m 1870 ##n n#m 1900.

NÈ lÒc quan tr#ng ##u tiÁn ## tÉ ch#c c#c nhŠm cÃng nh{n
trÁn to#n quãc #€ xu#t hiÄn v#i sÒ ra ##i c«a tÉ ch#c MÄnh
lÄnh Cao qu# c«a c#c HiÄp s# Lao ##ng n#m 1869. Lc ##u,
tÉ ch#c n#y l# m#t h#i k†n, khÃng ch†nh th#c, do cÃng nh{n
ng#nh dÄt may Î Philadelphia th#nh lÝp v# vÝn ##ng cho c#c
chÐ#ng tr…nh hép t#c. Sau n#y, nŠ #€ mÎ r#ng cho m#i
ngÐ#i d{n lao ##ng tham gia, bao g#m c nhÓng ngÐ#i da
#en, ph# nÓ v# nÃng d{n. TÉ ch#c n#y ph#t tri#n chÝm
chŸp cho ##n khi c#c cÃng nh{n #Ð#ng s#t #€ chi#n th#ng
trong cu#c b€i cÃng chãng lŸi Ãng ch« #Ð#ng s#t Jay Gould
n#m 1885. Ch¥ trong v#ng m#t n#m, tÉ ch#c n#y #€ cŠ
thÁm 500.000 ngÐ#i lao ##ng tham gia v#o danh s#ch th#nh
viÁn. Tuy nhiÁn, do khÃng thu ht #Ðéc c#c tÉ ch#c cÃng
#o#n v# khÃng duy tr… #Ðéc nhÓng th#nh cÃng c«a m…nh,
tÉ ch#c n#y #€ s#m r#i v#o tho#i tr#o.

V‹ tr† c«a tÉ ch#c n#y trong phong tr#o lao ##ng #€ d#n
#Ðéc thay th# bÎi LiÁn #o#n Lao ##ng Hoa K# (AFL). TÉ ch#c
AFL khÃng mÎ r#ng quy ch# h#i viÁn cho t#t c m#i ngÐ#i
m# ch¥ l# m#t nhŠm c#c cÃng #o#n c«a c#c cÃng nh{n cŠ
tay ngh#, #Ðéc l€nh #Ÿo bÎi m#t cÒu viÁn ch#c cÃng #o#n
x… g# - Samuel Gompers. M#c tiÁu c«a tÉ ch#c n#y l# trong
sŸch, ##n gin, v# phi ch†nh tr‹: #Š l# c#c m#c tiÁu t#ng
lÐ#ng, gim gi# l#m v# ci thiÄn c#c #i#u kiÄn lao ##ng. TÉ
ch#c n#y #€ hÐ#ng phong tr#o lao ##ng kh#i nhÓng quan
#i#m x€ h#i ch« ngh#a c«a ph#n l#n c#c phong tr#o lao
##ng Î ch{u #u.

Tuy vÝy, c trÐ#c v# sau khi AFL #Ðéc th#nh lÝp, l‹ch s# lao
##ng Hoa K# v¾n l# m#t l‹ch s# ##y xung ##t. Trong cu#c
tÉng b€i cÃng c«a ng#nh #Ð#ng s#t n#m 1877, c#c cÃng
nh{n #Ð#ng s#t trÁn kh#p nÐ#c M# #€ tham gia #…nh
cÃng ## phn #ãi viÄc c#t gim 10% ti#n lÐ#ng tr cho mÈi
ng#y lao ##ng. C#c nÈ lÒc nh•m ch#m d#t cu#c #…nh cÃng
#€ d¾n ##n c#c cu#c nÉi loŸn v# ph# h«y quy mà l#n tŸi
m#t sã th#nh phã nhÐ: Baltimore bang Maryland, Chicago
bang Illinois, Pittsburgh bang Pennsylvania, Buffalo bang New
York v# San Francisco thu#c bang California. C#c ##n v‹
qu{n ##i liÁn bang #€ #Ðéc #Ða ##n m#t sã khu vÒc trÐ#c
khi cu#c b€i cÃng ch#m d#t.

Ch†n n#m sau, trong bi#n cã xy ra tŸi qung trÐ#ng

Haymarket, Chicago, m#t sã ngÐ#i #€ nƒm bom v#o cnh s#t
#ang s#p s#a can thiÄp v#o m#t cu#c tu#n h#nh khÃng
#Ðéc phƒp c«a ch†nh ph« ## «ng h# m#t cu#c b€i cÃng
#ang di#n ra Î CÃng ty McCormick Harvester tŸi Chicago.
Trong c#n n#o loŸn, by cnh s#t v# †t nh#t bãn cÃng nh{n
#€ ch#t. Khong 60 cnh s#t kh#c #€ b‹ thÐ#ng.
N#m 1892, tŸi c#c nh# m#y thƒp Carnegie Î Homestead, bang
Pennsylvania, m#t nhŠm g#m 300 th#m t# c«a h€ng
Pinkerton #€ #Ðéc cÃng ty thuÁ ## ch#m d#t cu#c b€i cÃng
c«a c#c cÃng nh{n thu#c TÉng CÃng ty S#t, Thƒp v# Thi#c.
C#c th#m t# #€ dng sng b#n v#o c#c cÃng nh{n b€i cÃng,
nhÐng cuãi cng h# #€ thua cu#c. #i vÄ binh quãc gia #€
#Ðéc #i#u ##n nh•m bo vÄ ngÐ#i lao ##ng khÃng thu#c
cÃng #o#n v# cu#c b€i cÃng #€ b‹ #Ýp tan. C#c cÃng #o#n
khÃng #Ðéc phƒp hoŸt ##ng trÎ lŸi cho t#i tÝn n#m 1937.

N#m 1894, viÄc c#t gim lÐ#ng tŸi CÃng ty #tà Pullman
Palace Î ngoŸi à Chicago #€ l#m bng lÁn m#t cu#c #…nh
cÃng #Ðéc sÒ «ng h# c«a CÃng #o#n }Ð#ng s#t M# v# #€
mau chŠng l#m tÁ liÄt nhi#u hÄ thãng #Ð#ng s#t trÁn c
nÐ#c. Do t…nh h…nh ng#y c#ng trÎ nÁn x#u #i, TÉng ChÐÎng
l# M# - Richars Olney - m#t cÒu luÝt sÐ ng#nh #Ð#ng s#t -
#€ ##ng ra #Ÿi diÄn cho h#n 3000 ngÐ#i trong nÈ lÒc nh•m
khai thÃng trÎ lŸi c#c tuy#n #Ð#ng s#t. Ti#p theo #Š, T#a #n
LiÁn bang #€ ra lÄnh c#m cÃng #o#n can dÒ v#o ng#nh
#Ð#ng s#t. Khi cu#c nÉi loŸn xy ra, TÉng thãng Cleveland
#€ ph#i qu{n ##i liÁn bang t#i v# cu#c b€i cÃng cuãi cng #€
b‹ dÝp t#t.

KiÁn cÐ#ng nh#t trong sã c#c cÃng #o#n tÉ ch#c b€i cÃng l#
HiÄp h#i CÃng nh{n CÃng nghiÄp Quãc t# (IWW). }Ðéc th#nh
lÝp t# c#c tÉ ch#c cÃng #o#n ##u tranh ##i ci thiÄn #i#u
kiÄn lao ##ng trong ng#nh cÃng nghiÄp khai kho#ng Î mi#n
T{y, tÉ ch#c IWW, hay Wobblies nhÐ ngÐ#i ta thÐ#ng g#i, #€
trÎ nÁn nÉi ti#ng sau nhÓng cu#c ##ng ## Î c#c m# khai
kho#ng tŸi Colorado n#m 1903 v# sau khi h# b‹ ##n #p d€
man. B‹ nh hÐÎng bÎi c#c qu{n nh{n theo ch« ngh#a vÃ
ch†nh ph« v# do cÃng khai kÁu g#i ##u tranh, Wobblies #€
chi#m #Ðéc sÒ «ng h# mŸnh m# sau khi h# chi#n th#ng
trong cu#c #…nh cÃng khŠ kh#n tŸi c#c nh# m#y dÄt Î
Lawrence, bang Massachusetts n#m 1912. Tuy nhiÁn, viÄc h#
kÁu g#i #…nh cÃng v#o th#i #i#m giÓa cu#c Chi#n tranh
Th# gi#i Th# nh#t #€ b‹ Ch†nh ph« ##n #p th”ng tay n#m
1917 v# #Ýp tan phong tr#o n#y.

S# TH#I TH"C PH#I C#I C€CH

Cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1900 #€ #em lŸi cho nh{n d{n
M# c# h#i xƒt #o#n ch†nh quy#n C#ng h#a c«a TÉng thãng
McKinley, ##c biÄt ch†nh s#ch #ãi ngoŸi c«a ch†nh quy#n
n#y. G#p gÍ nhau Î Philadelphia, c#c }ng viÁn C#ng h#a #€
bi#u l# ni#m h{n hoan v# th#nh cÃng trong cu#c chi#n v#i
T{y Ban Nha, v# sÒ ph#c h#i th‹nh vÐéng v# v# nÈ lÒc nh•m
gi#nh #Ðéc c#c th‹ trÐ#ng m#i nh# ch†nh s#ch mÎ c#a.
McKinley d# d#ng m#t l#n nÓa ##nh bŸi #ãi th« c«a m…nh
l# William Jennings Bryan. NhÐng v‹ tÉng thãng n#y #€ khÃng
c#n #« th#i gian ## tÝn hÐÎng th#ng léi c«a m…nh. Th#ng
9/1901, trong m#t cu#c tri#n l€m Î Buffalo, bang New York,
Ãng #€ b‹ #m s#t v# trÎ th#nh v‹ tÉng thãng M# th# ba b‹
#m s#t k# t# th#i N#i chi#n.

Theodore Roosevelt, PhŠ TÉng thãng c«a McKinley #€ k#

nhiÄm ch#c tÉng thãng. SÒ k# nhiÄm c«a Roosevelt trng hép
v#i m#t th#i k# m#i trong ##i sãng ch†nh tr‹ v# quan hÄ #ãi
ngoŸi c«a nÐ#c M#. L#c #‹a #€ #Ãng d{n cÐ v# biÁn gi#i
th… bi#n m#t. M#t quãc gia nh# bƒ theo ch# ## c#ng h#a
trÐ#c #{y nay #€ trÎ th#nh m#t cÐ#ng quãc th# gi#i. NhÓng
n#n tng ch†nh tr‹ c«a ##t nÐ#c #€ #Ðéc thi#t lÝp t# c#c
cu#c chi#n tranh v#i bÁn ngo#i v# c#c cu#c N#i chi#n, t#
sÒ th‹nh vÐéng v# c t# c#c cu#c suy tho#i. NhÓng bÐ#c
ti#n l#n #€ #Ðéc thÒc hiÄn trong nÃng nghiÄp v# cÃng
nghiÄp. Gi#o d#c cÃng #€ #Ðéc tri#n khai r#ng r€i v# mi#n
ph†, tÒ do b#o ch† #Ðéc #m bo. L# tÐÎng v# tÒ do tÃn
gi#o #€ #Ðéc duy tr…. Tuy nhiÁn, nh hÐÎng c«a n#n kinh
doanh l#n lc n#y #Ðéc c«ng cã nhi#u h#n b#t c# lc n#o
kh#c, ch†nh quy#n #‹a phÐ#ng v# ch†nh quy#n th#nh phã
thÐ#ng n•m trong tay c#c nh# ch†nh tr‹ tham nh’ng.

}# #ãi phŠ lŸi sÒ suy tho#i c«a ch« ngh#a tÐ bn th# kû XIX
v# sÒ suy ##i v# ch†nh tr‹, m#t phong tr#o ci c#ch #€
xu#t hiÄn v# cŠ tÁn l# phong tr#o ti#n b#. Phong tr#o n#y
#€ khi#n n#n ch†nh tr‹ v# tÐ tÐÎng M# cŠ m#t v#i #i#m
kh#c biÄt t# khong n#m 1890 cho t#i khi nÐ#c M# tham gia
v#o Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t n#m 1917. Phong tr#o
ti#n b# cŠ c#c m#c tiÁu kh#c nhau. Tuy nhiÁn, nh…n chung,
nhÓng ngÐ#i tham gia phong tr#o n#y tÒ coi m…nh l# c#c
#ng viÁn d{n ch« ##u tranh chãng lŸi sÒ lŸm d#ng c«a gi#i
ch« ch†nh tr‹ Î th#nh th‹ v# c«a gi#i ch« cÐ#p bŠc tham
nh’ng tŸi c#c cÃng ty l#n. M#c #†ch c«a phong tr#o n#y l#
x{y dÒng m#t n#n d{n ch« v# cÃng b•ng x€ h#i r#ng l#n
h#n, duy tr… m#t ch†nh ph« trung thÒc, #i#u ti#t kinh doanh
hiÄu qu h#n v# cam k#t ci thiÄn c#c d‹ch v# cÃng. H# tin
r•ng viÄc mÎ r#ng phŸm vi qun l# c«a ch†nh ph« s# bo #m
cho sÒ ti#n b# c«a x€ h#i M# v# phc léi cho m#i cÃng d{n
M#.

NhÓng n#m t# 1902 ##n 1908 #€ ##nh d#u th#i k# ci

c#ch r#ng l#n nh#t, khi c#c nh# v#n v# c#c nh# b#o ##u
##u tranh mŸnh m# phn #ãi c#c nguyÁn t#c v# thÒc t#
vãn #Ðéc th#a hÐÎng t# n#n c#ng h#a nÃng thÃn th# kû
XVIII hiÄn #ang t# ra khÃng ph hép v#i c#c bang #à th‹ hŠa
c«a th# kû XX. Nhi#u n#m trÐ#c #Š, v#o n#m 1873, nh#
v#n lÈi lŸc Mark Twain #€ ch¥ tr†ch v# bŠc tr#n x€ h#i M#
trong t#c ph¿m Th#i #Ÿi gi#u cŠ. Lc n#y, c#c b#i b#o s#c
bƒn chãng lŸi c#c cÃng ty ##c quy#n, gi#i t#i phiÄt, c#c loŸi
thÒc ph¿m khÃng sŸch, hoŸt ##ng x#u xa c«a ng#nh #Ð#ng
s#t #€ b#t ##u xu#t hiÄn trÁn c#c t# nhÝt b#o v# trong c#c
tŸp ch† nÉi ti#ng nhÐ McClure's v# Collier's. T#c gi c«a
nhÓng b#i b#o n#y - v† d# nhÐ nh# b#o Ida May Tarbell,
ngÐ#i #€ ##u tranh chãng lŸi CÃng ty ##c quy#n d#u m#
Standard - #€ nhanh chŠng nÉi danh l# nhÓng ngÐ#i phanh
phui bÁ bãi.

Trong cuãn ti#u thuy#t g{y xÃn xao dÐ luÝn c«a m…nh -
R#ng rÝm - v#n h#o Upton Sinclair #€ mà t nhÓng #i#u
kiÄn l#m viÄc b¿n th¥u trong c#c ph{n xÐÎng #Šng gŠi th‹t Î
Chicago v# lÁn #n sÒ k…m k#p c«a cÃng ty ##c quy#n th‹t
b# #ãi v#i ngu#n cung c#p th‹t c«a nÐ#c M#. Theodore
Dreiser trong cuãn ti#u thuy#t Nh# t#i phiÄt v# NgÐ#i khÉng
l# #€ khi#n d{n chng d# d#ng hi#u #Ðéc nhÓng mÐu ##
c«a c#c cÃng ty l#n. Cuãn BŸch tu#c c«a Frank Norris #€ lÁn
#n gi#i ch« #Ð#ng s#t và #Ÿo ##c, cuãn Hã b¾y c«a Ãng #€
bŠc tr#n nhÓng th« #oŸn b† mÝt trÁn th‹ trÐ#ng ng’ cãc Î
Chicago. T#c ph¿m SÒ x#u hÉ c«a c#c th#nh phã c«a Lincoln
Steffen #€ vŸch tr#n nŸn tham nh’ng ch†nh tr‹. SÒ bng nÉ c«a
c#c t#c ph¿m v#n h#c hiÄn thÒc n#y #€ kÁu g#i d{n chng
h#nh ##ng.
#nh hÐÎng mŸnh m# c«a c#c nh# v#n khÃng h# bi#t th#a
hiÄp v# c#c t#ng l#p nh{n d{n vng lÁn ng#y c#ng r#ng
kh#p #€ k†ch ##ng c#c l€nh t# ch†nh tr‹ ti#n h#nh m#t loŸt
c#c biÄn ph#p thÒc t#. Nhi#u bang #€ ban h#nh nhÓng b#
luÝt nh•m ci thiÄn #i#u kiÄn sãng v# l#m viÄc c«a d{n
chng. }#p lŸi l#i kÁu g#i kh¿n thi#t c«a nhÓng nh# phÁ b…
nh x€ h#i xu#t chng nhÐ Jane Addams, nhÓng b# luÝt v# lao
##ng tr# em #€ #Ðéc c«ng cã v# c#c b# luÝt m#i #€ #Ðéc
thÃng qua. N#i dung c«a c#c b# luÝt n#y l# t#ng gi#i hŸn v#
tuÉi, gim b#t gi# l#m viÄc, hŸn ch# l#m viÄc ban #Ám v#
yÁu c#u tr# em phi #i h#c.

NH#NG C#I C€CH C–A ROOSEVELT

V#o ##u th# kû XX, ph#n l#n c#c #Ã th‹ l#n v# h#n m#t
n#a sã bang #€ thÒc hiÄn ch# ## l#m viÄc t#m gi# m#t
ng#y Î c#c cÃng sÎ. M#t b# luÝt kh#c c’ng khÃng kƒm ph#n
quan tr#ng l# luÝt b#i thÐ#ng cho ngÐ#i l#m thuÁ. C#c b#
luÝt n#y quy #‹nh gi#i ch« lao ##ng phi ch‹u tr#ch nhiÄm
trÐ#c ph#p luÝt #ãi v#i nhÓng tai nŸn lao ##ng c«a ngÐ#i
l#m thuÁ. NhÓng b# luÝt m#i v# thu nhÝp c’ng #Ðéc ban
h#nh, nh•m ##nh thu# v#o c#c t#i sn th#a k#, c#c khon
thu nhÝp v# c#c t#i sn ho#c léi nhuÝn c«a cÃng ty. C#c b#
luÝt n#y #€ chuy#n g#nh n#ng chi ph† c«a ch†nh ph« lÁn vai
nhÓng ngÐ#i cŠ thu nhÝp cao.

}ãi v#i nhi#u ngÐ#i - nh#t l# #ãi v#i TÉng thãng Theodore
Roosevelt v# c#c th« l#nh }ng Ti#n b# Î Quãc h#i (nÉi ti#ng
h#n c l# ThÐéng ngh‹ s# Robert LaFollette c«a bang
Wisconsin) - r# r#ng l# nhÓng v#n ## m# c#c nh# ci c#ch
quan t{m nh#t ch¥ cŠ th# #Ðéc gii quy#t n#u chng #Ðéc
ti#n h#nh trÁn kh#p nÐ#c M#. Roosevelt #€ tuyÁn bã v#
quy#t t{m c«a m…nh muãn #em lŸi cho ngÐ#i d{n M# m#t
sÒ #ãi x# cÃng b•ng.

Trong nhiÄm k# tÉng thãng ##u tiÁn c«a m…nh, Ãng #€ cŠ

m#t s#ng ki#n - ch†nh s#ch nh•m t#ng cÐ#ng sÒ ki#m so#t
c«a ch†nh ph« thÃng qua viÄc thÒc thi c#c #Ÿo luÝt chãng
##c quy#n. TrÐ#c sÒ vÝn ##ng c«a Ãng, Quãc h#i #€ thÃng
qua #Ÿo luÝt Elkins n#m 1903, nh•m c#m c#c cÃng ty #Ð#ng
s#t hŸ gi# vÝn chuy#n cho m#t sã ch« t#u quen. }Ÿo luÝt
n#y #€ khi#n c#c m#c cÐ#c ph† vÝn chuy#n #Ðéc thãng
nh#t theo quy chu¿n c«a luÝt ph#p v# c#c ch« t#u ##u b…
nh #”ng v#i nhau khi ng#nh #Ð#ng s#t hŸ gi# cÐ#c vÝn
chuy#n. BÁn cŸnh #Š, Quãc h#i #€ th#nh lÝp m#t B#
ThÐ#ng mŸi v# Lao ##ng m#i, trong #Š bao g#m c V#n
ph#ng Doanh nghiÄp cŠ ch#c n#ng #i#u tra c#c v# l#m #n
c«a c#c tÝp #o#n.

Roosevelt #€ #Ðéc ca ngéi l# m#t chi#n s# chãng ##c

quy#n, nhÐng th#i ## c«a Ãng #ãi v#i c#c doanh nghiÄp l#n
dÐ#ng nhÐ c#n ph#c tŸp. #ng tin r•ng m#t n#n kinh t# tÝp
trung l# khÃng th# tr#nh kh#i. M#t sã tÝp #o#n ##c quy#n
l# tãt, m#t sã kh#c th… lŸi x#u. NhiÄm v# c«a ch†nh ph« l#
phi cŠ sÒ ph{n biÄt r# r#ng. V† d#, khi V#n ph#ng Doanh
nghiÄp ph#t hiÄn ra v#o n#m 1907 r•ng CÃng ty tinh ch#
#Ð#ng Hoa K# #€ gian lÝn thu# nhÝp kh¿u, cÃng ty n#y #€
phi n#p phŸt 4 triÄu #Ã-la v# m#t sã quan ch#c c«a cÃng ty
b‹ k#t #n. CÃng ty d#u Standard c’ng #€ b‹ truy tã v# t#i
nhÝn ti#n chi#t kh#u b† mÝt t# CÃng ty }Ð#ng s#t Chicago
v# Alton. Khon ti#n phŸt lÁn t#i 29 triÄu #Ã-la.

T†nh c#ch nÉi bÝt c«a TÉng thãng Roosevelt v# c#c hoŸt
##ng chãng ##c quy#n c«a Ãng #€ gi#nh #Ðéc sÒ «ng h#
c«a nhÓng ngÐ#i d{n b…nh thÐ#ng; m#i ngÐ#i d Î b#t k#
#ng ph#i n#o ##u t# # t#n thÐÎng nhÓng biÄn ph#p ti#n
b# c«a Ãng. ThÁm v#o #Š, n#n kinh t# th‹nh vÐéng c«a ##t
nÐ#c trong giai #oŸn n#y #€ khi#n d{n chng cm th#y h#i
l#ng v#i #ng c#m quy#n. Roosevelt #€ th#ng c# m#t c#ch
d# d#ng trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1904.

}Ðéc kh†ch lÄ bÎi th#ng léi tranh c# vang d#i, Roosevelt #€

kÁu g#i ci c#ch mŸnh m# ng#nh #Ð#ng s#t. Th#ng 6/1906,
Quãc h#i #€ thÃng qua }Ÿo luÝt Hepburn. LuÝt n#y cho phƒp
«y ban ThÐ#ng mŸi LiÁn bang #Ðéc #i#u ch¥nh thu#, mÎ
r#ng quy#n lÒc ph#p l# c«a «y ban v# bu#c c#c cÃng ty
#Ð#ng s#t phi t# b# quy#n léi c«a h# trong c#c cÃng ty
#Ð#ng th«y v# c#c cÃng ty khai th#c than.

NhÓng biÄn ph#p kh#c c«a Quãc h#i ti#p t#c #¿y mŸnh h#n
nÓa nguyÁn t#c ki#m so#t c«a liÁn bang. LuÝt ThÒc ph¿m
SŸch ban h#nh n#m 1906 c#m s# d#ng b#t k# m#t loŸi
thuãc, hŠa ch#t hay ch#t bo qun thÒc ph¿m cŠ hŸi n#o
trong thuãc men v# thÒc ph¿m. }Ÿo luÝt Thanh tra Th‹t c’ng
#Ðéc ban h#nh v#o n#m n#y v# cho phƒp thanh tra liÁn bang
ki#m tra t#t c c#c c# sÎ #Šng gŠi th‹t tham gia giao d‹ch liÁn
bang.

Bo t#n t#i nguyÁn thiÁn nhiÁn, sÒ ph#t tri#n cŠ qun l# c«a
nhÓng khu ##t cÃng, v# khai ph# nhÓng vng ##t r#ng l#n
b#y l{u b‹ b# quÁn l# m#t sã nhÓng th#nh tÒu quan tr#ng
kh#c nÓa c«a th#i #Ÿi Roosevelt. Roosevelt v# c#c ph# t#
c«a Ãng c#n hoŸt ##ng nhi#u h#n c nhÓng nh# bo t#n,
nhÐng v#i sÒ khai th#c nhÓng ngu#n t#i nguyÁn thiÁn nhiÁn
m#t c#ch và t#i vŸ trÐ#c #Š, cÃng t#c bo t#n v¾n l# m#t
th#ch th#c l#n trong chÐ#ng tr…nh h#nh ##ng c«a h#.
Trong khi nhÓng ngÐ#i ti#n nhiÄm c«a Ãng #€ gi#nh
18.800.000 hecta cho c#c khu r#ng bo t#n v# cÃng viÁn
th… Roosevelt #€ t#ng diÄn t†ch n#y lÁn t#i 59.200.000
hecta. #ng c’ng b#t ##u m#t loŸt c#c nÈ lÒc nh•m ng#n
ng#a nŸn ch#y r#ng v# t#i tr#ng r#ng trÁn nhÓng khu ##t
tr#c.

TAFT V# WILSON
Uy t†n c«a Roosevelt lÁn ##n #¥nh cao khi chi#n d‹ch tranh
c# n#m 1908 #ang ##n g#n, nhÐng Ãng khÃng muãn ph# vÍ
truy#n thãng v… chÐa cŠ tÉng thãng n#o giÓ cÐ#ng v‹ tÉng
thãng nhi#u h#n hai nhiÄm k#. #ng «ng h# William Howard
Taft, ngÐ#i #€ l#m viÄc trong ch†nh quy#n c«a Ãng v#i
cÐ#ng v‹ l# Thãng #ãc Philippines v# B# trÐÎng Chi#n tranh.
Trong cu#c vÝn ##ng tranh c#, Taft cam k#t ti#p t#c c#c
chÐ#ng tr…nh ci c#ch c«a Roosevelt. #ng #€ ##nh bŸi
Bryan - ngÐ#i #€ ba l#n tranh c# ch#c tÉng thãng v# #{y
c’ng l# l#n tranh c# cuãi cng c«a Ãng n#y.

V‹ tÉng thãng m#i ti#p t#c l#m trong sŸch c#c cÃng ty ##c
quy#n, nhÐng v#i th#i ## m#m d#o h#n Roosevelt, Ãng ti#p
t#c c«ng cã quy#n lÒc cho «y ban ThÐ#ng mŸi LiÁn bang,
th#nh lÝp m#t ng{n h#ng ti#t kiÄm bÐu #iÄn v# m#t hÄ
thãng bÐu ph¿m, mÎ r#ng c#c ng#nh d‹ch v# d{n sÒ v# bo
tré viÄc ban h#nh hai }i#u bÉ sung s#a #Éi Hi#n ph#p #Ðéc
thÃng qua n#m 1913.
}i#u bÉ sung s#a #Éi th# 16 c«a Hi#n ph#p - ch¥ #Ðéc phÁ
chu¿n ngay trÐ#c khi TÉng thãng Taft k#t thc nhiÄm k# - #€
cho phƒp thÒc hiÄn thu# thu nhÝp liÁn bang; }i#u bÉ sung s#a
#Éi th# 17 - #Ðéc thÃng qua m#t v#i th#ng sau #Š - #€ cho
phƒp d{n chng trÒc ti#p b#u c#c ThÐéng ngh‹ s#, thay th#
cho hÄ thãng trÐ#c #Š khi m# c#c thÐéng ngh‹ s# #Ðéc c#
quan lÝp ph#p bang lÒa ch#n. Tuy nhiÁn, bÁn cŸnh nhÓng
th#nh tÒu n#y, TÉng thãng Taft #€ cho phƒp duy tr… m#t
bi#u thu# quan m#i cŠ m#c ## bo h# cao h#n; Ãng c’ng #€
chãng lŸi viÄc bang Arizona gia nhÝp LiÁn bang v… Hi#n ph#p
tÒ do c«a bang n#y; v# tÉng thãng ng#y c#ng dÒa nhi#u
h#n v#o c#nh bo th« trong }ng c«a m…nh.

N#m 1910, #ng c«a Taft #€ b‹ chia r# ghÁ gh#m. V#o cu#c
b#u c# giÓa nhiÄm k#, }ng D{n ch« #€ gi#nh quy#n ki#m
so#t Quãc h#i. Hai n#m sau #Š, Woodrow Wilson, Thãng #ãc
ti#n b# thu#c }ng D{n ch« c«a bang New Jersey #€ ti#n
h#nh m#t chi#n d‹ch tranh c# cŸnh tranh v#i Taft - #ng c#
viÁn }ng C#ng h#a, v# cŸnh tranh v#i Roosevelt - lc n#y
c’ng tham gia tranh c# v#i tÐ c#ch l# #ng c# viÁn c«a }ng
Ti#n b# m#i. Wilson #€ ##nh bŸi hai #ãi th« n#y trong m#t
chi#n d‹ch tranh c# r#t quy#t liÄt.

Trong nhiÄm k# tÉng thãng ##u tiÁn, Wilson #€ #Ða ra

nhÓng chÐ#ng tr…nh lÝp ph#p nÉi ti#ng nh#t trong l‹ch s#
Hoa K#. NhiÄm v# ##u tiÁn l# s#a #ãi thu# quan. Wilson #€
nŠi "C#c m#c thu# quan c#n phi #Ðéc s#a #Éi". Chng ta
phi b€i b# t#t c nhÓng g… mang t†nh ##c quy#n. Bi#u
thu# Underwood #€ #Ðéc k# ng#y 3/10/1913, nh•m gim
thu# nhÝp kh¿u #ãi v#i c#c loŸi nguyÁn liÄu thà v# thÒc
ph¿m quan tr#ng, #ãi v#i c#c m#t h#ng len, vi thÃ, v#i s#t
v# thƒp; ##ng th#i, bi#u thu# n#y c’ng b€i b# c#c loŸi thu#
##nh v#o h#n m#t tr#m m#t h#ng kh#c. Tuy #Ÿo luÝt n#y
v¾n c#n nhi#u #i#m mang t†nh bo h#, nhÐng nŠ l# m#t nÈ
lÒc thÒc sÒ l#m gim chi ph† sinh hoŸt. }# b ##p cho c#c
khon th#t thu thu# nhÝp kh¿u #Š, #Ÿo luÝt n#y #€ #p d#ng
m#t m#c thu# tÐ#ng #ãi th#p ##nh v#o thu nhÝp.

CÃng viÄc th# hai trong chÐ#ng tr…nh c«a }ng D{n ch« l#
viÄc tÉ ch#c lŸi hÄ thãng ng{n h#ng v# ti#n tÄ. Wilson nŠi,
"ViÄc ki#m so#t phi l# c«a nh# nÐ#c ch# khÃng phi l# c«a
m#t c# nh{n. Ch†nh ph« phi cŠ nhiÄm v# ki#m so#t ##
ng{n h#ng trÎ th#nh cÃng c#, ch# khÃng trÎ th#nh Ãng ch«
c«a c#c hoŸt ##ng kinh doanh v# c«a c#c doanh nghiÄp v#
s#ng ki#n c# nh{n.

B# luÝt DÒ trÓ LiÁn bang ban h#nh ng#y 23/12/1913 l# m#t

trong nhÓng th#nh cÃng v# lÝp ph#p c«a Wilson. C#c #ng
viÁn Bo th« #€ ra s#c «ng h# viÄc th#nh lÝp m#t ng{n h#ng
trung Ð#ng. NhÐng b# luÝt m#i c«a Wilson - #Ðéc ban h#nh
theo ch« trÐ#ng c«a #Ÿi bi#u }ng D{n ch« Jeffersonian - lŸi
chia ##t nÐ#c th#nh 12 quÝn, mÈi quÝn cŠ m#t Ng{n h#ng
DÒ trÓ LiÁn bang, t#t c c#c ng{n h#ng n#y ##u do «y ban
DÒ trÓ LiÁn bang gi#m s#t v# ch¥ cŠ quy#n hŸn nh#t #‹nh
trong viÄc #Ða ra c#c m#c l€i su#t kh#c nhau. }Ÿo luÝt n#y
#m bo cho hoŸt ##ng cung ti#n #Ðéc linh hoŸt h#n v#
gip cho khon dÒ trÓ ti#n tÄ c«a c#c ng{n h#ng dÒ trÓ liÁn
bang ##p #ng #Ðéc nhu c#u kinh doanh. HÄ thãng n#y #Ðéc
tÝp trung hŠa Î m#c ## cao h#n v#o nhÓng n#m 1930.

NhiÄm v# quan tr#ng k# ti#p l# #i#u ti#t c#c cÃng ty ##c

quy#n v# #i#u tra c#c v# vi phŸm ph#p luÝt trong c#c cÃng
ty. Quãc h#i #€ cho phƒp «y ban ThÐ#ng mŸi LiÁn bang ban
h#nh c#c lÄnh c#m c#c h#nh vi cŸnh tranh khÃng l#nh mŸnh
trong c#c giao d‹ch buÃn b#n liÁn bang. B# luÝt Chãng ##c
quy#n Clayton #€ c#m nhi#u hoŸt ##ng c«a c#c tÝp #o#n
#ang vi phŸm luÝt ph#p nhÐ viÄc c#c ban gi#m #ãc c#u k#t
v#i nhau, ph{n biÄt #ãi x# v# gi# #ãi v#i c#c kh#ch h#ng,
s# d#ng mÄnh lÄnh trong nhÓng cu#c tranh ch#p v#i ngÐ#i
lao ##ng v# viÄc m#t cÃng ty sÎ hÓu cÉ ph#n trong nhi#u
doanh nghiÄp tÐ#ng tÒ nhau.

NÃng d{n v# nhÓng ngÐ#i lao ##ng kh#c c’ng khÃng b‹ quÁn
l€ng. B# luÝt Smith-Lever n#m 1914 #€ th#nh lÝp m#t hÄ
thãng mÎ c«a c#c c# quan nh# nÐ#c nh•m hÈ tré nÃng d{n
trÁn kh#p quãc gia. C#c B# luÝt ti#p theo #€ cho phƒp nÃng
d{n vay ti#n v#i l€i su#t th#p. B# luÝt Seamen ban h#nh
n#m 1915 c’ng #€ ci thiÄn c#c #i#u kiÄn sãng v# l#m viÄc
trÁn c#c t#u bi#n. B# luÝt B#i thÐ#ng cho ngÐ#i lao ##ng
LiÁn bang n#m 1916 #€ #m bo c#p ti#n tré c#p cho ngÐ#i
lao ##ng b‹ t#n ph# khi #ang l#m viÄc trong c#c ng#nh d‹ch
v# d{n sÒ, v# x{y dÒng m#t h…nh m¾u tré c#p tÐ#ng tÒ
#p d#ng trong c#c doanh nghiÄp tÐ nh{n. B# luÝt Adamson
ban h#nh cng n#m #Š #€ thi#t lÝp ch# ## l#m viÄc t#m
gi# m#t ng#y cho lao ##ng ng#nh #Ð#ng s#t.

NhÓng th#nh tÒu n#y #€ khi#n Wilson chi#m #Ðéc m#t v‹

tr† vÓng ch#c trong l‹ch s# nÐ#c M# v#i tÐ c#ch l# m#t
trong nhÓng nh# ci c#ch ch†nh tr‹ tiÁn ti#n nh#t c«a d{n
t#c. Tuy nhiÁn, uy t†n #ãi n#i c«a Ãng #€ nhanh chŠng b‹ lu
m# trÐ#c nhÓng th#nh t†ch trong cÃng viÄc #ãi ngoŸi v#i tÐ
c#ch l# m#t v‹ tÉng thãng th#i chi#n tranh, ngÐ#i #€ d¾n
##t nÐ#c t#i chi#n th#ng, nhÐng sau #Š lŸi khÃng th# duy
tr… #Ðéc sÒ «ng h# c«a d{n chng #ãi v#i n#n h#a b…nh.

M#T D#N T#C C–A NHI#U D#N T#C

KhÃng cŠ m#t quãc gia n#o trÁn th# gi#i lŸi cŠ l‹ch s# g#n
bŠ ch#t ch# v#i nhÓng d#ng ngÐ#i nhÝp cÐ nhi#u nhÐ Hoa
K#. Trong 15 n#m ##u tiÁn c«a th# kû XX, h#n 13 triÄu
ngÐ#i #€ ##n Hoa K#. Nhi#u ngÐ#i trong sã h# nhÝp cÐ
v#o nÐ#c M# thÃng qua #o Ellis - trung t{m nhÝp cÐ c«a
LiÁn bang, #Ðéc mÎ c#a n#m 1892 tŸi cng New York (M#c d
khÃng c#n hoŸt ##ng nÓa, song #o n#y #€ #Ðéc mÎ c#a lŸi
n#m 1992 ## l#m ##i tÐÎng niÄm h#ng triÄu ngÐ#i #€ t#ng
bÐ#c qua ngÐÍng c#a c«a nÐ#c M# tŸi #{y).

Cu#c thãng kÁ d{n sã ##u tiÁn n#m 1790 #€ Ð#c t†nh d{n
sã M# l# 3.929.214 ngÐ#i. G#n m#t n#a d{n sã c«a 13 bang
##u tiÁn cŠ ngu#n gãc t# nÐ#c Anh; ph#n c#n lŸi l# ngÐ#i
Scotlen, Ai-len, ngÐ#i }#c, ngÐ#i H# Lan, ngÐ#i Ph#p, ngÐ#i
Th#y }i#n, ngÐ#i x# Wales v# ngÐ#i Ph#n Lan. NhÓng
ngÐ#i ch{u #u da tr#ng n#y ph#n l#n ##u theo #Ÿo Tin
L#nh. M#t ph#n n#m d{n sã M# l# nhÓng nà lÄ ch{u Phi.

T# r#t s#m, ngÐ#i M# #€ coi nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ nhÐ m#t

ngu#n lÒc c#n thi#t ## mÎ r#ng biÁn gi#i. K#t qu l# ch¥ cŠ
r#t †t quy #‹nh hŸn ch# d#ng ngÐ#i nhÝp cÐ v#o M# cho t#i
tÝn thÝp niÁn 1920. Tuy nhiÁn, khi ng#y c#ng cŠ nhi#u d{n
nhÝp cÐ t#i nÐ#c M# th… m#t sã ngÐ#i M# lŸi lo ngŸi r•ng
n#n v#n hŠa c«a h# #ang b‹ #e d#a.
NhÓng ngÐ#i lÝp quãc, ##c biÄt l# Thomas Jefferson, #€ t#
ra m{u thu¾n trong quan #i#m v# viÄc nÐ#c M# cŠ nÁn
ch#o #Šn d#ng ngÐ#i nhÝp cÐ t# m#i n#i trÁn tr#i ##t hay
khÃng. TÉng thãng Jefferson ##t c{u h#i liÄu n#n d{n ch« cŠ
#Ðéc an to#n trong b#n tay c«a nhÓng con ngÐ#i m#i t#i
nÐ#c M# t# nhÓng x# sÎ vãn v¾n duy tr… ch# ## qu{n ch«
ho#c luÝt lÄ ho#ng gia hay khÃng. Tuy vÝy, †t ngÐ#i «ng h#
viÄc #Šng c#a ho#n to#n #ãi v#i lÒc lÐéng lao ##ng nhÝp
cÐ t# nÐ#c ngo#i.

Phong tr#o nhÝp cÐ cŠ xu hÐ#ng chÝm lŸi v#o cuãi th# kû

XVIII v# ##u th# kû XIX v… c#c cu#c chi#n tranh #€ ng#n
cn giao thÃng xuyÁn }Ÿi T{y DÐ#ng v# c#c ch†nh ph« ch{u
#u #€ ng#n c#m di cÐ ## giÓ lŸi thanh niÁn trong ## tuÉi
t#ng qu{n. Sau #Š, d{n sã ch{u #u t#ng lÁn. ViÄc cŠ nhi#u
ngÐ#i h#n trÁn m#t vng ##t c’ #€ khi#n nÃng d{n phi thu
h#p c#c khonh ##t canh t#c, ##n nÈi gia #…nh h# ch¥ #«
## t#n tŸi. H#n nÓa, c#c ng#nh cÃng nghiÄp nÃng thÃn
#ang trÎ th#nh nŸn nh{n c«a cu#c C#ch mŸng CÃng nghiÄp
m# thÒc ch#t ch†nh l# viÄc hoŸt ##ng sn xu#t #Ðéc c# kh†
hŠa. # ch{u #u, h#ng ng#n thé th« cÃng #€ b‹ th#t nghiÄp
v… h# khÃng muãn ho#c khÃng th# t…m #Ðéc viÄc l#m
trong c#c nh# m#y.

GiÓa thÝp niÁn 1840, h#ng triÄu ngÐ#i nhÝp cÐ #€ t…m

#Ð#ng t#i M# v… Î Ai-len, khoai t{y b‹ ph# hŸi do cÃn trng
v# Î }#c, c#c cu#c c#ch mŸng c# xy ra liÁn miÁn. }#ng
th#i, m#t sã ngÐ#i nhÝp cÐ t# mi#n }Ãng Nam Trung Quãc
ngh#o khÉ c’ng ##n c#c bang Î b# T{y nÐ#c M#.

V#o nhÓng n#m t# 1890 ##n 1921, g#n 19 triÄu ngÐ#i nhÝp
cÐ #€ ##n M#. }{y c’ng ch†nh l# n#m m# Quãc h#i M# l#n
##u tiÁn thÃng qua c#c quy #‹nh hŸn ch# sã lÐéng ngÐ#i
nhÝp cÐ. Ph#n #Ãng nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ n#y t#i t# Italia,
Nga, Ba Lan, Hy LŸp v# c#c nÐ#c vng Ban-c#ng. NhÓng
ngÐ#i khÃng phi t# ch{u #u c’ng ##n nÐ#c M#: ngÐ#i NhÝt
##n nÐ#c M# t# ph†a #Ãng, ngÐ#i Canada t# ph†a nam v#
ngÐ#i Mexico t# ph†a b#c.

Cho t#i ##u thÝp niÁn 1920, m#t liÁn minh #€ #Ðéc h…nh
th#nh giÓa nhÓng ngÐ#i l#m cÃng #n lÐ#ng cŠ tÉ ch#c v#
nhÓng ngÐ#i «ng h# nhÝp cÐ hŸn ch# v… l# do ch«ng t#c
hay tÃn gi#o - #Š l# LiÁn #o#n Ku Klux Klan v# HŸn ch#
NhÝp cÐ. B# luÝt NhÝp cÐ Johnson - Reed n#m 1924 #€ khi#n
lÐéng ngÐ#i nhÝp cÐ b‹ c#t gim v#nh vi#n b•ng c#c hŸn
ngŸch nhÝp cÐ c#n c# trÁn quãc t‹ch gãc c«a h#.

Cu#c }Ÿi suy tho#i nhÓng n#m 1930 #€ khi#n d#ng ngÐ#i
nhÝp cÐ ng#y c#ng gim. NŠi chung, cÃng chng phn #ãi
c#c d#ng ngÐ#i nhÝp cÐ, thÝm ch† #ãi v#i c nhÓng ngÐ#i
thi#u sã ##n t# ch{u #u. Do #Š, ch¥ cŠ †t ngÐ#i t‹ nŸn t…m
#Ðéc n#i tr ¿n Î nÐ#c M# sau khi Adolf Hitler lÁn c#m quy#n
n#m 1933.

Trong suãt nhi#u thÝp niÁn sau chi#n tranh, Hoa K# ti#p t#c
duy tr… hŸn ngŸch dÒa v#o quãc t‹ch gãc c«a nhÓng ngÐ#i
nhÝp cÐ. NhÓng ngÐ#i «ng h# }Ÿo luÝt Mc Carran - Walter
n#m 1952 cho r•ng sÒ n#i l#ng hŸn ngŸch cŠ th# khi#n
nÐ#c M# ch‹u nguy hi#m khi qu# nhi#u ngÐ#i theo tÐ tÐÎng
M#c-x†t ##n M# t# }Ãng #u.

N#m 1965, Quãc h#i #€ thay th# hŸn ngŸch dÒa trÁn ngu#n
gãc nhÝp cÐ b•ng c#c hŸn ngŸch dÒa trÁn viÄc ngÐ#i #Š
##n t# b#n c#u Nam hay b#n c#u B#c. H# h#ng c«a c#c
cÃng d{n M# s# #Ðéc Ðu tiÁn, c’ng nhÐ nhÓng ngÐ#i nhÝp
cÐ cŠ tr…nh ## tay ngh# cao - lÒc lÐéng m# nÐ#c M# #ang
thi#u. N#m 1978, hŸn ngŸch theo b#n c#u #€ #Ðéc thay th#
b•ng m#c tr#n #p d#ng cho to#n th# gi#i l# 290.000 ngÐ#i
nhÝp cÐ mÈi n#m. Sau khi Quãc h#i M# thÃng qua }Ÿo luÝt T‹
nŸn n#m 1980 th… con sã n#y #€ gim xuãng 270.000 ngÐ#i
mÈi n#m.

T# giÓa thÝp niÁn 1970, nÐ#c M# #€ phi #ãi m#t v#i m#t
l#n sŠng nhÝp cÐ m#i t# ch{u €, ch{u Phi v# ch{u M# La-
tinh. NhÓng c#ng ##ng d{n cÐ n#y #€ l#m bi#n #Éi ##ng
k# c#c c#ng ##ng d{n cÐ kh#c trÁn kh#p nÐ#c M#. ##c
t†nh hiÄn nay dÒ b#o r•ng tÉng sã ngÐ#i nhÝp cÐ v#o M#
m#t c#ch hép ph#p h•ng n#m ch#ng 600.000 ngÐ#i.

Tuy nhiÁn, hŸn ngŸch v# ngÐ#i nhÝp cÐ v# ngÐ#i di tn #€

khi#n cho nhu c#u v# lao ##ng khÃng #Ðéc ##p #ng ##y
#«. Do #Š, nŸn nhÝp cÐ b#t hép ph#p v¾n l# m#t v#n ##
nghiÁm tr#ng. H#ng ng#y, ngÐ#i Mexico v# ngÐ#i ch{u M#
La-tinh v¾n vÐét qua biÁn gi#i t{y nam nÐ#c M# ## t…m
ki#m viÄc l#m v#i m#c lÐ#ng cao h#n v# #Ðéc hÐÎng m#t
n#n gi#o d#c cng ch#m sŠc y t# tãt h#n cho gia #…nh h#.
TÐ#ng tÒ, d#ng ngÐ#i di cÐ b#t hép ph#p v¾n ##n M# t#
Trung Quãc v# c#c nÐ#c ch{u € kh#c. C#c Ð#c t†nh l# kh#c
nhau, nhÐng nhi#u Ð#c t†nh cho r•ng cŠ t#i 600.000 ngÐ#i
nhÝp cÐ b#t hép ph#p ##n Hoa K# h#ng n#m.

L#n sŠng nhÝp cÐ khÉng l# n#y g{y ra nhÓng c#ng th”ng v#

x€ h#i cng v#i nhÓng léi †ch v# kinh t# v# v#n hŠa. Tuy
nhiÁn, m#t #i#u #€ #n s{u trong ti#m th#c c«a ngÐ#i M# l#
ni#m tin v#o TÐéng NÓ th#n TÒ do #ang ##ng s#ng sÓng
nhÐ m#t bi#u tÐéng cho nÐ#c M# khi b# giÐ#ng cao ng#n
#uãc trÐ#c chi#c cÉng v#ng ch#o #Šn nhÓng con ngÐ#i
#ang nŠng l#ng #Ðéc h†t thÎ b#u khÃng kh† tÒ do. Ni#m tin
#y, v# sÒ hi#u bi#t ch#c ch#n r•ng, tÉ tiÁn c«a ngÐ#i M#
#€ t#ng l# nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ, #€ khi#n cho nÐ#c M#
v¾n l# m#t d{n t#c c«a nhi#u d{n t#c.

ChÐ#ng 10: CHI#N TRANH, THŽNH

V##NG V# SUY THO€I
"CÃng viÄc ch†nh c«a ngÐ#i M# l# kinh doanh"

TÉng thãng Calvin Coolidge, 1925

CHI#N TRANH V# C€C QUY#N TRUNG L#P

ãi v#i cÃng chng M#, cu#c chi#n tranh bng nÉ Î ch{u
} #u v#o n#m 1914 - khi qu{n ##i }#c - #o - Hung t#n
cÃng Anh-Ph#p-Nga - #€ g{y nÁn m#t c sãc. Lc ##u,
cu#c chi#n #y cŠ v# nhÐ Î r#t xa nÐ#c M#, nhÐng lŸi g{y ra
nhÓng nh hÐÎng v# kinh t# v# ch†nh tr‹ r#t nhanh chŠng v#
s{u s#c. N#m 1915, n#n cÃng nghiÄp M# #ang b‹ suy tho#i
nh# nay #€ #Ðéc ph#c h#i nh# nhÓng ##n ##t h#ng qu{n
trang v# v’ kh† t# c#c nÐ#c ##ng minh phÐ#ng T{y. C hai
phe #€ s# d#ng nhÓng phÐ#ng tiÄn tuyÁn truy#n nh•m
##nh th#c nhÓng t…nh cm mŸnh m# c«a ngÐ#i M# - m#t
ph#n ba trong sã h# l# ngÐ#i nÐ#c ngo#i ho#c cŠ cha, m#
hay c bã v# m# ##u l# ngÐ#i nÐ#c ngo#i. H#n nÓa, c
Anh v# }#c trÐ#c kia ##u #€ phn #ãi vÝn ti #Ð#ng bi#n
c«a M# Î ngo#i kh#i v# #i#u #Š #€ khi#n TÉng thãng
Woodrow Wilson lÁn ti#ng phn #ãi k‹ch liÄt.

NÐ#c Anh, vãn cŠ th# mŸnh v# h#ng hi, #€ ch#n v# kh#m

xƒt c#c t#u bi#n c«a M# r#i sau #Š sung cÃng c#c chuy#n
t#u chÎ h#ng ##n nÐ#c }#c. NgÐéc lŸi, }#c #€ s# d#ng th#
v’ kh† hi qu{n quan tr#ng nh#t c«a m…nh l# t#u ng#m ##
##nh ch…m c#c t#u vi#n dÐ#ng ##n Anh v# Ph#p. TÉng
thãng Wilson cnh b#o r•ng Hoa K#, v#i tÐ c#ch m#t quãc
gia trung lÝp, s# khÃng t# b# quy#n léi truy#n thãng c«a m…
nh l# #Ðéc phƒp giao thÐ#ng trÁn c#c #Ÿi dÐ#ng. #ng c’ng
tuyÁn bã r•ng, nÐ#c M# s# bu#c }#c phi ch‹u tr#ch nhiÄm
nghiÁm kh#c v# nhÓng thiÄt hŸi c«a c#c con t#u vi#n dÐ#ng
M# v# v# sinh mŸng c«a ngÐ#i M#. V#o ng#y 7/5/1915, m#t
t#u ng#m }#c #€ ##nh ch…m con t#u Lusitania c«a H#ng
hi nÐ#c Anh, khi#n 1198 ngÐ#i ch#t, trong #Š cŠ 128 l#
ngÐ#i M#. TrÐ#c sÒ c#m ph¾n c«a cÃng chng M#, Wilson
#€ yÁu c#u nÐ#c }#c phi ch#m d#t ngay lÝp t#c c#c cu#c
t#n cÃng v#o c#c t#u kh#ch v# t#u buÃn trÁn bi#n.

}# nƒ tr#nh chi#n tranh v#i Hoa K#, nÐ#c }#c #€ ##ng # l#

s# cnh b#o cho c#c t#u buÃn, k# c t#u cŠ treo c# c«a #ãi
phÐ#ng, trÐ#c khi b#n v#o nhÓng con t#u #Š. NhÐng sau
khi hai cu#c t#n cÃng nÓa lŸi ti#p t#c xy ra - t#u h#i nÐ#c
Arabic c«a nÐ#c Anh #€ b‹ ##nh ##m v#o th#ng 8/1915 v#
t#u Sussex c«a Ph#p #€ b‹ ##nh ##m b•ng ngÐ lÃi v#o
th#ng 3/1916 - Wilson #€ ra tãi hÝu thÐ tuyÁn bã Hoa K# s#
c#t ##t quan hÄ ngoŸi giao v#i }#c n#u nÐ#c n#y khÃng t#
b# c#c cu#c t#n cÃng b•ng t#u ng#m. NÐ#c }#c #€ ch#p
thuÝn yÁu c#u #Š v# khÃng g{y ra m#t cu#c t#n cÃng n#o
kh#c cho ##n tÝn cuãi n#m.

Wilson #€ t#i ##c c# tÉng thãng n#m 1916 m#t ph#n nh#
kh¿u hiÄu Wilson #€ gip nÐ#c M# tr#nh #Ðéc chi#n tranh.
Cm th#y m…nh cŠ m#t tr#ng tr#ch phi h#nh ##ng nhÐ
m#t ngÐ#i g…n giÓ h#a b…nh, ng#y 22/1/1917, trong b#i
di#n v#n ##c trÐ#c ThÐéng viÄn, Wilson #€ ## ngh‹ c#c
quãc gia #ang tham chi#n h€y ch#p nhÝn m#t n#n h#a b…
nh khÃng cŠ chi#n th#ng.
HOA K# THAM GIA CHI#N TRANH TH#
GI#I L#N TH# NH#T
Tuy nhiÁn, ng#y 31/1/1917, Ch†nh ph« }#c #€ ti#p t#c cu#c
chi#n tranh b•ng t#u ng#m khÃng hŸn ch#. Sau khi n#m t#u
M# b‹ b#n ch…m, ng#y 2/4/1917, Wilson #€ yÁu c#u Quãc
h#i cho phƒp nÐ#c M# tuyÁn chi#n. Quãc h#i #€ nhanh
chŠng thÃng qua yÁu c#u n#y. Ngay lÝp t#c, Ch†nh ph« #€
ti#n h#nh huy ##ng c#c ngu#n lÒc qu{n sÒ, cÃng nghiÄp,
lao ##ng v# nÃng nghiÄp. }#n th#ng 10/1918, v#o #Ám
chi#n th#ng c«a Khãi }#ng minh, qu{n ##i M# g#m
1.750.000 binh s# #€ #Ðéc tri#n khai tŸi Ph#p.

V#o ma h# n#m 1918, dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a TÐ#ng John J.
Pershing, c#c ##n v‹ thiÄn chi#n c«a M# #€ #Šng vai tr#
quy#t #‹nh trong viÄc #¿y li cu#c t#n cÃng cuãi cng c«a }#c
trÁn ##t li#n. V#o ma thu n#m #Š, qu{n M# #€ gŠp ph#n
quan tr#ng trong cu#c t#n cÃng chi#n tuy#n Meuse Argonne
v# b# g€y chi#n tuy#n Hindenburg nÉi ti#ng l# kiÁn cã c«a
qu{n }#c.

TÉng thãng Wilson #€ cŠ #Šng gŠp l#n lao v#o viÄc s#m
ch#m d#t chi#n tranh. #ng #€ x#c #‹nh r# nhÓng m#c tiÁu
chi#n tranh c«a Hoa K# v# luÃn nh#n mŸnh r•ng cu#c chi#n
n#y #Ðéc ti#n h#nh khÃng phi ## chãng lŸi nh{n d{n }#c,
m# nh•m chãng lŸi ch†nh ph« chuyÁn ch# c«a nÐ#c }#c.
MÐ#i bãn #i#m nÉi ti#ng do Ãng #Ða ra #€ #Ðéc #Ä tr…nh
trÐ#c ThÐéng viÄn v#o th#ng 1/1918, cŠ n#i dung kÁu g#i:
b€i b# nhÓng hiÄp Ð#c quãc t# b† mÝt, tÒ do khai th#c c#c
tuy#n #Ð#ng bi#n, tÒ do thÐ#ng mŸi giÓa c#c quãc gia, gii
tr# qu{n b‹, #i#u ch¥nh nhÓng ##i h#i c«a ch# ## thÒc d{n
liÁn quan t#i quy#n léi ngÐ#i d{n, #m bo quy#n tÒ tr‹ v#
tÒ do ph#t tri#n kinh t# c«a c#c d{n t#c ch{u #u, v# quan
tr#ng nh#t l# th#nh lÝp H#i Quãc LiÁn trÁn nguyÁn t#c tÃn
tr#ng l¾n nhau v# ##c lÝp ch†nh tr‹ v# to#n v#n l€nh thÉ
#ãi v#i c#c quãc gia l#n c’ng nhÐ c#c quãc gia nh#.

Th#ng 10/1918, ##ng trÐ#c sÒ th#t bŸi ch#c ch#n, Ch†nh

ph« }#c #€ kÁu g#i Wilson ##m ph#n trÁn c# sÎ mÐ#i bãn
#i#m. Sau m#t th#ng ##m ph#n b† mÝt m# khÃng h# #Ða
ra m#t #m bo ch#c ch#n n#o #ãi v#i nÐ#c }#c, m#t hiÄp
#‹nh #…nh chi#n (v# m#t k# thuÝt th… #Š l# sÒ ng#ng
b#n, c#n trÁn thÒc t# th… #Š l# sÒ ##u h#ng c«a qu{n }#c)
#€ #Ðéc k# k#t ng#y 11/11/1918.

H#I QU#C LI#N

TÉng thãng Wilson hy v#ng r•ng hiÄp #‹nh cuãi cng do c#c
quãc gia th#ng trÝn soŸn tho s# l#m h#i l#ng c#c bÁn,
nhÐng nhÓng m#t m#t v# vÝt ch#t v# tinh th#n sau bãn
n#m chi#n tranh #€ khi#n c#c ##ng minh ch{u #u #Ða ra
nhÓng ##i h#i kh#c nghiÄt. B‹ thuy#t ph#c bÎi ni#m tin r•ng
m#t H#i Quãc LiÁn - hy v#ng l#n nh#t c«a Ãng v# h#a b…nh
sau chi#n tranh - s# khÃng bao gi# trÎ th#nh hiÄn thÒc n#u
Ãng khÃng cŠ nhÓng nhÐéng b# #ãi v#i Khãi }#ng minh, nÁn
TÉng thãng Wilson #€ th#a hiÄp Î c#c #i#u khon v# quy#n
tÒ quy#t, v# n#n ngoŸi giao cÎi mÎ v# v# nhÓng v#n ## c#
th# kh#c. Tuy nhiÁn, Ãng #€ b#c b# th#nh cÃng yÁu s#ch
c«a Th« tÐ#ng Ph#p, Georges Clemanceau, ##i t#ch to#n b#
vng Rhineland kh#i nÐ#c }#c. #ng c’ng #€ b#c b# ## ngh‹
bu#c nÐ#c }#c phi b#i ho#n to#n b# tÉn th#t chi#n tranh.
Tuy nhiÁn, HiÄp Ð#c cuãi cng (HiÄp Ð#c Versailles) c’ng #€
cho phƒp Ph#p chi#m #Šng vng Saar Basin v#i c#c m# than
v# thi#c gi#u cŠ, ##ng th#i, c’ng bu#c nÐ#c }#c phi ch‹u
m#t g#nh n#ng to l#n trong viÄc b#i thÐ#ng tÉn th#t chi#n
tranh.

Cuãi cng, c#c ## ngh‹ c«a Wilson v# m#t n#n h#a b…nh
r#ng r€i v# l{u d#i h#u nhÐ ##u th#t bŸi ngo#i viÄc th#nh
lÝp H#i Quãc LiÁn - m#t n#i dung m# Wilson #€ #Ða v#o
trong hiÄp #‹nh #…nh chi#n. Tuy nhiÁn, do t# ra khÃng cŠ #«
s#c thuy#t ph#c, Ãng #€ khÃng #Ða #Ðéc nhÓng ngÐ#i l€nh
#Ÿo }ng C#ng h#a v#o trong c#c cu#c ##m ph#n h#a b…
nh. Sau #Š, cng v#i v#i m#t v#n kiÄn mang t†nh #ng ph#i,
Ãng #€ khÃng ch‹u #Ða ra nhÓng nhÐéng b# c#n thi#t ##
l#m an l#ng nhÓng mãi quan ngŸi c«a }ng C#ng h#a v#
v#n ## bo vÄ ch« quy#n cho nÐ#c M#.

Trong khi HiÄp #‹nh #ang b‹ m#t «y ban c«a ThÐéng viÄn #…
nh lŸi, Wilson #€ thÒc hiÄn m#t chuy#n #i v#ng quanh nÐ#c
M# ## kÁu g#i sÒ «ng h# c«a d{n chng. Ng#y 25/9/1919,
vãn b‹ suy kiÄt v# th# lÒc do nhÓng l#n l#n v#t v cho sÒ
nghiÄp ki#n tŸo h#a b…nh v# do nhÓng s#c ƒp c«a nhiÄm k#
tÉng thãng trong th#i buÉi chi#n tranh, Ãng #€ b‹ ##t qu#.
Sau nhi#u tu#n ãm n#ng, Ãng #€ khÃng bao gi# ho#n to#n
b…nh ph#c #Ðéc nÓa. Trong hai l#n b# phi#u kh#c nhau -
th#ng 11/1919 v# th#ng 3/1920, m#t l#n nÓa, ThÐéng viÄn
#€ b#c b# HiÄp Ð#c Versailles trong #Š cŠ ## ngh‹ th#nh
lÝp H#i Quãc LiÁn.

H#i Quãc LiÁn khÃng bao gi# cŠ kh n#ng duy tr… trÝt tÒ th#
gi#i. Th#t bŸi c«a Wilson ch¥ ra r•ng d{n chng M# chÐa s#n
s#ng #Šng vai tr# ngÐ#i l€nh #Ÿo c#c cÃng viÄc quãc t#.
T#m nh…n khÃng tÐÎng c«a TÉng thãng Wilson #€ cÉ v’ cho
nÐ#c M# trong m#t th#i gian ng#n, nhÐng sÒ th#t bŸi c«a
t#m nh…n #y v#i cng v#i ho#n cnh thÒc tŸi #€ nhanh
chŠng khi#n d{n M# khÃng c#n o tÐÎng #ãi v#i c#c sÒ kiÄn
quãc t#. T# #Š, nÐ#c M# #€ b#t ##u quay lŸi v#i ch« ngh#a
biÄt lÝp bn n#ng c«a m…nh.

T#NH TR#NG B#T #N SAU CHI#N TRANH

Qu# tr…nh chuy#n ti#p t# chi#n tranh sang h#a b…nh thÒc
sÒ l# hÈn ##n. SÒ bng nÉ kinh t# sau chi#n tranh di#n ra
cng v#i gi# tiÁu dng leo thang. C#c cÃng #o#n lao ##ng vãn
khÃng h# cŠ cu#c #…nh cÃng n#o trong chi#n tranh nay b#t
##u cŠ nhÓng ##i h#i quan tr#ng v# viÄc l#m. Ma h# n#m
1919, m#t sã cu#c nÉi loŸn s#c t#c #€ xu#t hiÄn, phn #nh
nÈi lo sé #ãi v#i sÒ nÉi lÁn c«a phong tr#o ngÐ#i da #en m#i
- t#c l# nhÓng ngÐ#i #€ tham gia qu{n ng’ ho#c #€ di cÐ lÁn
ph†a B#c ## l#m viÄc trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp chi#n
tranh.

NhÓng sÒ kiÄn n#y xy ra ##ng th#i v#i mãi lo ngŸi trÁn
kh#p nÐ#c M# v# m#t phong tr#o c#ch mŸng quãc t# m#i
xy ra. N#m 1917, ngÐ#i BÃn-sÁ-v†ch #€ th{u tŠm quy#n lÒc
Î nÐ#c Nga. Sau chi#n tranh, h# #€ thÒc hiÄn th#nh cÃng
c#c cu#c c#ch mŸng Î }#c v# Hungari. }#n n#m 1919,
dÐ#ng nhÐ h# #€ ##n nÐ#c M#. Noi theo nhÓng t#m
gÐ#ng BÃn-sÁ-v†ch, nhi#u qu{n nh{n M# c«a }ng X€ h#i #€
##ng ra th#nh lÝp }ng C#ng sn Î nÐ#c M#. Th#ng 4/1919,
c# quan bÐu #iÄn #€ ng#n ch#n #Ðéc h#n 40 tr#i bom g#i
t#i #‹a ch¥ c«a c#c quan ch#c cao c#p. N#i Î c«a TÉng
ChÐÎng l# A. Mitchell Palmer tŸi Washington c’ng b‹ ##nh
bom. }# tr #’a, Palmer #€ cho phƒp c#c to#n qu{n liÁn bang
#Ðéc phƒp thu thÝp h# s# v# c#c ph#n t# c#p ti#n nÉi ti#ng
v# tr#c xu#t nhÓng ph#n t# khÃng phi l# cÃng d{n M#.
NhÓng cu#c v{y r#p n#y #€ l#m tÉn thÐ#ng nhi#u nh{n vÝt
c#p ti#n v# #Ðéc mà t nhÐ nhÓng ph#t sng mÎ m#n cho
m#t cu#c thanh tr#ng.

NhÓng l#i cnh b#o ghÁ g#m c«a Palmer #€ ch{m ng#i cho
mãi kinh sé b#n }#, nhÐng nÈi lo sé n#y c’ng #€ l#ng xuãng
v#o giÓa nhÓng n#m 1920. Ngay c cu#c ##nh bom Phã
Wall v#o th#ng 9 c’ng khÃng l#m mãi lo ngŸi #Š trÎ lŸi. Tuy
nhiÁn, t# n#m 1919 trÎ #i, m#t l#n sŠng #ãi ##u v# qu{n sÒ
#ãi v#i ch« ngh#a c#ng sn c#ch mŸng #€ ng#m ng#m
chy trong cu#c sãng c«a ngÐ#i d{n nÐ#c M#.

N#N KINH T# THŽNH V##NG TRONG

TH#P NI#N 20
TÉng thãng Wilson, qu# bÝn t{m v# nhÓng lo toan chi#n
tranh v# sau #Š lŸi b‹ ##t qu#, #€ x# l# c#c v#n ## sau
chi#n tranh r#t t#i. N#n kinh t# t#ng trÐÎng mŸnh m# #€
b#t ##u suy s#p v#o giÓa nhÓng n#m 1920. C#c #ng
viÁn }ng C#ng h#a tranh c# ch#c TÉng thãng v# PhŠ TÉng
thãng l# Warren G. Harding v# Calvin Coolidge #€ d# d#ng
##nh bŸi c#c #ng viÁn c«a }ng D{n ch« #ãi lÝp l# James M.
Cox v# Franklin D. Roosevelt.

Sau sÒ phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 19 trong Hi#n
ph#p M#, l#n ##u tiÁn, ph# nÓ M# #€ #Ðéc quy#n tham gia
b#u c# tÉng thãng.

Hai n#m ##u tiÁn trong nhiÄm k# tÉng thãng c«a Hardings l#
th#i gian ##t nÐ#c v¾n trong t…nh trŸng suy tho#i kinh t#
vãn #€ b#t ##u dÐ#i th#i Wilson. Tuy nhiÁn, n#m 1923, sÒ
th‹nh vÐéng #€ quay trÎ lŸi. Trong s#u n#m sau #Š, nÐ#c M#
#€ cŠ m#t n#n kinh t# th‹nh vÐéng nh#t trong l‹ch s#, †t
nh#t l# #ãi v#i c#c khu #Ã th‹. C#c ch†nh s#ch kinh t# c«a
ch†nh ph« trong nhÓng n#m 1920 v¾n mang tÐ tÐÎng bo th«
r# rÄt. NhÓng ch†nh s#ch n#y dÒa trÁn quan #i#m cho r•ng
n#u ch†nh ph« khuy#n kh†ch khu vÒc kinh t# tÐ nh{n ph#t
tri#n th… h#u h#t c#c t#ng l#p d{n cÐ kh#c ##u s# #Ðéc
hÐÎng nhÓng léi †ch t# sÒ ph#t tri#n #Š.

}ng C#ng h#a #€ cã g#ng tŸo ra nhÓng #i#u kiÄn thuÝn léi
nh#t cho ng#nh cÃng nghiÄp Hoa K#. }Ÿo luÝt Thu# quan
Fordney-McCumber n#m 1922 v# }Ÿo luÝt Hawley-Smoot n#m
1930 #€ #¿y c#c h#ng r#o quan thu# lÁn t#i m#c cao h#n
nh•m #m bo cho c#c nh# sn xu#t M# m#t v‹ th# ##c
quy#n h#t trong l#nh vÒc n#y t#i l#nh vÒc kh#c trÁn th‹
trÐ#ng n#i #‹a. NhÐng nhÓng #Ÿo luÝt n#y c’ng #€ cn trÎ
thÐ#ng mŸi l#nh mŸnh v#i ch{u #u - m#t hoŸt ##ng thÐ#ng
mŸi l# ra #€ cŠ th# thc #¿y kinh t# th# gi#i. }Ÿo luÝt Smoot
- Hawley ra ##i v#o giai #oŸn ##u c«a cu#c }Ÿi suy tho#i #€
ch{m ng#i cho h#ng loŸt h#nh ##ng tr #’a c«a c#c quãc gia
cÃng nghiÄp kh#c, khi#n thÐ#ng mŸi quãc t# suy gim
nghiÁm tr#ng v# #¿y kinh t# th# gi#i v#o m#t giai #oŸn suy
tho#i s{u s#c h#n.

Ch†nh ph« LiÁn bang c’ng #€ b#t ##u m#t chÐ#ng tr…nh
c#t gim thu#, #i#u n#y phn #nh ch« trÐ#ng c«a B# trÐÎng
T#i ch†nh Andrew Mellon cho r•ng m#c thu# thu nhÝp v#
thu# doanh nghiÄp cao s# ng#n cn ##u tÐ v#o c#c doanh
nghiÄp cÃng nghiÄp m#i. Quãc h#i #€ «ng h# nhÓng ##
xu#t c«a Ãng b•ng h#ng loŸt c#c #i#u luÝt #Ðéc thÃng qua
trong khong th#i gian t# 1921 ##n 1929.

"CÃng viÄc ch†nh c«a ngÐ#i M# l# kinh doanh" - Ãng Calvin

Coolidge #€ tuyÁn bã nhÐ vÝy. #ng l# v‹ PhŠ TÉng thãng, sinh
ra Î Vermont, #€ k# nhiÄm n#m 1923 sau khi TÉng thãng
Harding qua ##i. Sau #Š, Ãng #€ ch†nh th#c #Ðéc b#u l#m
tÉng thãng trong cu#c b#u c# n#m 1924. Coolidge #€ cÃng
k†ch c#c ch†nh s#ch kinh t# bo th« c«a }ng C#ng h#a,
nhÐng Ãng l# m#t nh# qun l# cŠ n#ng lÒc h#n so v#i
Harding y#u kƒm, v… ch†nh ph« c«a Ãng n#y #€ b‹ bu#c t#i
tham nh’ng trong nhÓng th#ng trÐ#c khi Ãng qua ##i.

Trong suãt nhÓng n#m 1920, c#c doanh nghiÄp tÐ nh{n #€

nhÝn #Ðéc sÒ khuy#n kh†ch l#n t# ph†a ch†nh ph«, bao g#m
c#c khon vay x{y dÒng, c#c hép ##ng vÝn chuy#n thÐ t†n
cŠ léi v# nhÓng khon tré c#p gi#n ti#p kh#c. Ch”ng hŸn, }
Ÿo luÝt VÝn ti n#m 1920 #€ trao quy#n qun l# hÄ thãng
#Ð#ng s#t quãc gia cho tÐ nh{n vãn thu#c v# ch†nh ph«
trong th#i gian chi#n tranh. }#i t#u buÃn t#ng thu#c quy#n
sÎ hÓu c«a ch†nh ph« nay c’ng #Ðéc b#n cho c#c nh# qun l#
tÐ nh{n.

Tuy nhiÁn, c#c ch†nh s#ch c«a }ng C#ng h#a trong nÃng
nghiÄp ng#y c#ng b‹ phÁ ph#n v… nÃng d{n †t #Ðéc hÐÎng
léi t# sÒ hÐng th‹nh kinh t# trong thÝp niÁn 20. Giai #oŸn t#
1900 ##n 1920 l# m#t trong nhÓng th#i k# m# gi# nÃng
ph¿m gia t#ng, m#t ph#n l# do nhu c#u l#n chÐa t#ng cŠ v#
sn ph¿m nÃng nghiÄp trong th#i gian chi#n tranh #€ k†ch
th†ch sn xu#t. NhÐng ##n cuãi n#m 1920, chi#n tranh #€
k#t thc kƒo theo sÒ suy gim trong tiÁu th# nÃng sn khi#n
thÐ#ng mŸi nÃng nghiÄp v#i c#c sn ph¿m ch†nh l# la m…
v# ngà #€ b‹ sa st nghiÁm tr#ng. Nhi#u nguyÁn nh{n #€
#Ðéc nÁu ra ## gii th†ch cho t…nh trŸng suy tho#i c«a nÃng
nghiÄp M#, nhÐng nh{n tã quan tr#ng nh#t v¾n l# do c#c
th‹ trÐ#ng nÐ#c ngo#i c«a M# khÃng c#n nÓa. HiÄn tÐéng
n#y xy ra m#t ph#n l# do c#c phn #ng #ãi v#i ch†nh s#ch
quan thu# c«a nÐ#c M#, nhÐng ##ng th#i c’ng l# do sn
lÐéng nÃng nghiÄp #€ t#ng trÐÎng qu# mŸnh - m#t hiÄn
tÐéng phÉ bi#n trÁn th# gi#i v#o th#i #i#m b#y gi#. Khi
cu#c }Ÿi suy tho#i di#n ra trong nhÓng n#m 1930, nŠ #€ ph#
h«y n#n kinh t# trang trŸi M# trÐ#c #Š vãn #€ r#t mong
manh.

N#u khÃng t†nh ##n nhÓng khŠ kh#n trong nÃng nghiÄp, cŠ
th# nŠi r•ng thÝp niÁn 20 #€ mang lŸi cu#c sãng tãt ##p
nh#t cho #Ÿi #a sã ngÐ#i M#. }{y l# thÝp kû m# nhÓng gia
#…nh M# b…nh thÐ#ng cŠ th# mua chi#c xe Ãtà ##u tiÁn
c«a h#, mua t« lŸnh, m#y ht b#i, gii tr† b•ng radio v#
thÐ#ng xuyÁn t#i rŸp chi#u bŠng. Th‹nh vÐéng l# cŠ thÝt v#
#€ mang lŸi léi †ch cho #a sã ngÐ#i d{n M#. K#t qu l# }ng
C#ng h#a #€ chi#m #Ðéc l#ng tin c«a d{n chng v# do #Š,
cŠ #Ðéc nhÓng «ng h# quan tr#ng v# ch†nh tr‹.

NH#NG C#NG TH#NG TRONG V#N }#

NH#P C#
Trong nhÓng n#m 1920, l#n ##u tiÁn trong l‹ch s#, nÐ#c M#
b#t ##u c#m ngÐ#i nhÝp cÐ t# nÐ#c ngo#i. T# l{u nay,
d#ng ngÐ#i nhÝp cÐ l#n t# nÐ#c ngo#i #€ g{y ra nhÓng
c#ng th”ng x€ h#i s{u s#c, nhÐng nhÓng ngÐ#i n#y ch« y#u
l# t# B#c #u - nhÓng ngÐ#i n#u khÃng nhanh chŠng ##ng
hŠa th… c’ng cŠ nhÓng nƒt tÐ#ng ##ng v#i h#u h#t d{n M#.
Tuy nhiÁn, v#o cuãi th# kû XIX, #Ÿi #a sã d{n nhÝp cÐ ##n
Hoa K# l# ngÐ#i Nam #u v# }Ãng #u. Theo thãng kÁ n#m
1900, d{n sã M# ch¥ khong 76 triÄu ngÐ#i. 15 n#m sau,
h#n 15 triÄu ngÐ#i nhÝp cÐ #€ ##n sinh sãng trÁn ##t M#.

Khong 2/3 trong sã nhÓng ngÐ#i n#y l# thu#c c#c d{n t#c
c#p ti#n v# c#c nhŠm d{n t#c thi#u sã kh#c - ngÐ#i Do Th#i
gãc Nga, ngÐ#i Ba Lan, ngÐ#i Slavic, ngÐ#i Hy LŸp, ngÐ#i
Nam Italia. H# l# nhÓng ngÐ#i khÃng theo #Ÿo Tin L#nh, c’ng
khÃng theo #Ÿo ThiÁn Cha B#c #u, v# nhi#u ngÐ#i M# e
ngŸi r•ng nhÓng ngÐ#i nhÝp cÐ m#i n#y khÃng ch‹u ##ng
hŠa. H# thÐ#ng l#m nhÓng cÃng viÄc n#ng nh#c, nguy hi#m
v# #Ðéc tr cÃng th#p - nhÐng h# c’ng l# nguyÁn nh{n
khi#n ti#n lÐ#ng c«a nhÓng ngÐ#i M# #‹nh cÐ b‹ gim #i.
H# thÐ#ng sãng tÝp trung trong nhÓng khu vÒc riÁng t#i t#n
c«a t#ng d{n t#c v# v¾n giÓ nhÓng phong t#c #‹a phÐ#ng
c«a CÒu Th# gi#i, bi#t r#t †t ti#ng Anh v# «ng h# c#c b#
m#y ch†nh tr‹ x#u xa ph#c v# cho nhÓng nhu c#u c«a h#.
NhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a d{n M# ch†nh gãc muãn g#i tr
nhÓng ngÐ#i d{n m#i nhÝp cÐ n#y v# ch{u #u c#n c#c nh#
x€ h#i th… muãn M# hŠa h#. C hai gi#i n#y ##u cho r•ng
h# l# mãi #e d#a #ãi v#i bn s#c v#n hŠa M#.

TŸm chÓng lŸi do Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t, l#n sŠng
nhÝp cÐ #€ trÎ lŸi v#o n#m 1919, nhÐng nhanh chŠng v#p
phi sÒ phn #ãi mŸnh m# c«a c#c nhŠm d{n cÐ trong x€
h#i M# nhÐ LiÁn #o#n Lao ##ng M# v# tÉ ch#c Klux Klan.
H#ng triÄu ngÐ#i d{n M# khÃng thu#c c hai tÉ ch#c n#y #€
##ng t…nh v#i quan #i#m c«a nhi#u ngÐ#i cho r•ng nhÓng
ngÐ#i di cÐ ##n t# c#c d{n t#c khÃng thu#c B#c #u l#
nhÓng ngÐ#i th#p kƒm h#n h#, v# do #Š «ng h# quan #i#m
hŸn ch# nhÝp cÐ. T#t nhiÁn c’ng cŠ nhÓng quan #i#m «ng
h# ngÐ#i nhÝp cÐ ## d{n t#c M# trÐÎng th#nh h#n, nhÐng
v#i #i#u kiÄn phi hŸn ch# sã lÐéng nhÝp cÐ.

N#m 1921, Quãc h#i #€ thÃng qua }Ÿo luÝt NhÝp cÐ Kh¿n
c#p HŸn ch#. NŠ #€ #Ðéc thay th# bÎi }Ÿo luÝt Johnson-Reed
National Origins Act n#m 1924. }Ÿo luÝt n#y quy #‹nh m#t
hŸn ngŸch nhÝp cÐ cho mÈi m#t quãc t‹ch. C#c hŸn ngŸch
n#y #Ðéc x{y dÒng dÒa trÁn sã liÄu #i#u tra d{n sã n#m
1890 - n#m m# tr#o lÐu nhÝp cÐ m#i chÐa ## lŸi d#u #n
c«a nŠ. }Ÿo luÝt n#y #€ v#p phi sÒ phn #ãi c«a nhÓng
ngÐ#i nhÝp cÐ t# Nam v# }Ãng #u, v# l#m gim sã lÐéng
ngÐ#i nhÝp cÐ #i ##ng k#. Sau n#m 1929, nhÓng nh hÐÎng
kinh t# c«a cu#c }Ÿi suy tho#i c’ng l# nguyÁn nh{n l#m cho
lÐéng ngÐ#i nhÝp cÐ †t #i #Š lŸi di cÐ ra kh#i nÐ#c M# - cho
##n khi c#c ngÐ#i d{n t‹ nŸn t# c#c nÐ#c ch{u #u ph#t x†t
b#t ##u g{y #p lÒc ## #Ðéc cho phƒp nhÝp cnh v#o Hoa
K#.

S# XUNG }#T C–A C€C N#N V#N H#A

M#t sã ngÐ#i M# th# hiÄn sÒ b#t m€n c«a m…nh #ãi v#i
##c #i#m c«a cu#c sãng hiÄn #Ÿi c«a thÝp niÁn 20 b•ng
c#ch ch tr#ng ##i sãng gia #…nh v# ##i sãng tÃn gi#o khi
x€ h#i ng#y c#ng mang s#c th#i th#nh th‹ v# coi tr#ng vÝt
ch#t, khi#n g{y ra nhÓng xung ##t v#i c#c phong t#c
truy#n thãng Î nÃng thÃn. C#c nh# truy#n gi#o theo ch«
ngh#a ch†nh thãng nhÐ Billy Sunday #€ mÎ #Ð#ng cho nhi#u
ngÐ#i #€ t#ng mong muãn #Ðéc quay v# v#i m#t qu# kh#
##n gin h#n.

CŠ l# bi#u hiÄn mŸnh m# nh#t c«a kh#t khao n#y l# cu#c

##u tranh dÓ d#i c«a ph#i ch†nh thãng nh•m t…m nhÓng
luÝn #i#m t# th#nh kinh ## chãng lŸi l# thuy#t khoa h#c v#
ti#n hŠa sinh h#c c«a Darwin. V#o thÝp niÁn 20, nhÓng dÒ
luÝt c#m ging dŸy thuy#t ti#n hŠa trong nh# trÐ#ng #€ b#t
##u xu#t hiÄn trong luÝt c«a c#c bang mi#n Nam v# mi#n
Trung T{y. NgÐ#i c#m ##u cu#c tranh ##u dÓ d#i n#y l#
William Jennings Bryan - ph#t ngÃn viÁn bo vÄ c#c gi# tr‹
v#n hŠa nÃng thÃn v# l# m#t nh# ch†nh tr‹ c#p ti#n. #ng
#€ khƒo lƒo dung h#a quan #i#m chãng thuy#t ti#n hŠa c«a
m…nh v#i thuy#t c#p ti#n v# kinh t# do Ãng #Ða ra trÐ#c
#Š, cho r•ng sÒ ph#t tri#n "b•ng c#ch t# chãi nhu c#u hay
kh n#ng t#i sinh v# tÃn gi#o, #€ ng#n c#ch t#t c c#c
cu#c ci c#ch".
C#ng th”ng #€ lÁn ##n #¥nh #i#m v#o n#m 1925 khi John
Scopes, m#t gi#o viÁn tr# dŸy Î trÐ#ng trung h#c, #€ b‹ k#t
#n l# vi phŸm luÝt ph#p bang Tennessee v… luÝt ph#p bang
n#y c#m dŸy v# thuy#t ti#n hŠa tŸi c#c trÐ#ng cÃng lÝp. V#
#n n#y #€ trÎ th#nh m#t sÒ kiÄn #Ðéc quan t{m trÁn kh#p
nÐ#c M# v# #Ðéc nŠi ##n trong t#t c c#c bn tin. LiÁn
hiÄp TÒ do cÃng d{n M# #€ yÁu c#u luÝt sÐ Clarence Darrow
b#o chÓa cho Scopes. Bryan #€ tranh c€i v#i v‹ luÝt sÐ ##c
biÄt n#y v# sau #Š #€ t# ra kh# #iÁn r# khi cho phƒp Darrow
g#i Ãng l# ngÐ#i l#m ch#ng th #‹ch. NhÓng l# l# l#n x#n
c«a Bryans nh•m bo vÄ c#c #i#u r#n dŸy c«a Kinh th#nh
nhÐ l# sÒ thÝt theo ngh#a #en tr#n t#c h#n l# theo ngh#a
¿n d# #€ g{y m#t l#n sŠng phn #ãi r#ng r€i. Scopes, g#n
nhÐ #€ b‹ b# quÁn trong v# tranh c€i, nay b‹ k#t #n phŸm
t#i nhÐng #Ðéc bo lÐu v… t†nh ch#t phŸm t#i khÃng qu#
nghiÁm tr#ng. Bryan #€ ch#t v#i ng#y sau khi v# #n k#t
thc. T#a #n bang #€ khÃn khƒo t# chãi xƒt x# lŸi v# #n. C#c
cÐ d{n th#nh th‹ #€ nhŸo b#ng c#c t†n ## cÒc #oan nhÐng
ch« ngh#a cÒc #oan v¾n ti#p t#c cŠ s#c mŸnh chi phãi Î khu
vÒc nÃng thÃn v# Î c#c th‹ tr#n nh# trÁn nÐ#c M#.

M#t v† d# kh#c v# xung ##t v#n hŠa - v#i nhÓng hÝu qu
nghiÁm tr#ng h#n trÁn kh#p quãc gia - #Š l# }Ÿo luÝt C#m
rÐéu. N#m 1919, sau g#n m#t th# kû tuyÁn truy#n cÉ ##ng,
}i#u bÉ sung s#a #Éi th# 19 trong Hi#n ph#p #€ #Ðéc ban
h#nh, cŠ n#i dung c#m sn xu#t, b#n ho#c vÝn chuy#n c#c
loŸi ## uãng ch#a c#n. CŠ m#c tiÁu l# loŸi b# h…nh nh v#
c#c qu#n rÐéu v# nhÓng ngÐ#i nghiÄn rÐéu ra kh#i x€ h#i
M#, LuÝt C#m rÐéu n#y lŸi l#m ny sinh h#ng ng#n qu#n
rÐéu b#t hép ph#p kh#c, #Ðéc g#i l# Speakeasy, k#m theo
#Š l# m#t h…nh th#c t#i phŸm v#i léi nhuÝn cao - vÝn
chuy#n rÐéu b#t hép ph#p - n#p dÐ#i tÁn lŠng l# Boot -
legging. LuÝt c#m n#y l# m#t v#n ## nhŸy cm trong thÝp
niÁn 20, #Ðéc tu{n th« Î c#c vng nÃng thÃn v# b‹ vi phŸm
r#ng r€i tŸi c#c khu vÒc th#nh th‹ M#. Khi cu#c }Ÿi suy tho#i
nÉ ra, #Ÿo luÝt n#y c#ng ng#y c#ng trÎ nÁn khÃng c#n ph
hép. }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 18 #€ #Ðéc khÃi ph#c v#o
n#m 1933.

Tr#o lÐu ch†nh thãng v# }Ÿo luÝt C#m rÐéu l# m#t ph#n d#
th#y nh#t trong nhÓng phn #ng r#ng r€i #ãi v#i x€ h#i hiÄn
#Ÿi v# cu#c c#ch mŸng tri th#c, v#i nhÓng lãi cÐ x# v# quy
chu¿n #Ÿo ##c thay #Éi, khi#n cho thÝp niÁn 20 #Ðéc mÄnh
danh l# th#i #Ÿi nhŸc Jazz, thÝp niÁn 20 #n #o, hay kû
nguyÁn c«a thanh niÁn sÃi nÉi. Chi#n tranh Th# gi#i Th#
nh#t #€ #o l#n trÝt tÒ #Ÿo ##c v# trÝt tÒ x€ h#i th#i
Victoria. SÒ th‹nh vÐéng v# kinh t# #€ tŸo nÁn m#t phong
c#ch sãng cÎi mÎ v# hÐÎng lŸc trong t#ng l#p thanh niÁn trung
lÐu.

C#c nh# h#c gi h#ng ##u #€ b#y t# quan #i#m «ng h# sÒ
thay #Éi n#y. H.L. Mencken, m#t nh# phÁ b…nh x€ h#i nÉi
ti#ng nh#t c«a thÝp niÁn 20, #€ lÁn #n khÃng thÐ#ng xŠt
t†nh gi tŸo v# n‹nh ##m #€ t#n tŸi trong ##i sãng c«a
ngÐ#i M#. #ng #€ thÐ#ng xuyÁn quan s#t th#y nhÓng bi#u
hiÄn n#y Î c#c vng nÃng thÃn v# trong gi#i doanh nh{n.
NhÓng ngÐ#i «ng h# Ãng trong c#c phong tr#o ti#n b# #€
b#y t# l#ng tin c«a h# v#o nh{n d{n v# l#n ti#ng kÁu g#i
m#t x€ h#i d{n ch«. Mencken, t†n ## c«a Nietzsche, #€ g#i
nh{n vÝt «ng h# d{n ch« n#y l# k# kh# khŸo v# coi t#ng l#p
trung lÐu M# l# t#ng l#p kh# khŸo.

Nh# v#n F. Scott Fitzgerald #€ mà t s#c sãng, sÒ hÈn loŸn

v# o tÐÎng c«a d{n chng M# trong thÝp niÁn n#y qua c#c
cuãn s#ch c«a Ãng nhÐ NgÐ#i ##p v# nhÓng t{m h#n b‹
##y ##a (1922), Gatsby v# #Ÿi (1925). Sinclair Lewis, ngÐ#i
M# ##u tiÁn #oŸt gii Nobel v#n h#c #€ ch# nhŸo nhÓng
ngÐ#i bao thu chÝt h#p †ch kû, ch¥ chŸy theo léi nhuÝn trong
ti#u thuy#t trÁn #Ð#ng phã (In Street 1920) v# Babbitt
(1922). Ernest Hemingway #€ ph#c h#a t…nh trŸng b#t Én do
cu#c chi#n g{y ra qua cuãn ti#u thuy#t M#t tr#i c’ng m#c
(1926) v# cuãn T# biÄt v’ kh† (1929). Fitzgerald, Hemingway,
v# nhi#u nh# v#n nÉi ti#ng kh#c #€ th# hiÄn sÒ xa l#nh
nÐ#c M# c«a m…nh b•ng c#ch chuy#n ##n sãng Î Paris
trong h#u h#t thÝp niÁn #Š.

V#n hŠa M# gãc Phi c’ng nÎ r#. V#o khong th#i gian t# n#m
1910 ##n n#m 1930, h#ng loŸt ngÐ#i M# da #en #€ di cÐ
t# mi#n Nam lÁn mi#n B#c ## t…m ki#m viÄc l#m v# tÒ do
c# nh{n. Ph#n l#n trong sã h# #‹nh cÐ Î c#c khu vÒc #Ã th‹
nhÐ Harlem c«a th#nh phã New York, Detroit, v# Chicago.
V#o n#m 1910, W.E.B Dubois v# nhÓng tr† th#c kh#c #€
th#nh lÝp HiÄp h#i quãc gia v… sÒ ti#n b# c«a ngÐ#i da #en
(NAACP), nh•m gip #Í ngÐ#i M# gãc Phi gi#nh #Ðéc ti#ng
nŠi trÁn to#n ##t M#, m#t ti#ng nŠi ng#y c#ng cŠ t#m quan
tr#ng trong nhÓng n#m sau #Š.

}#ng th#i, m#t phong tr#o v#n h#c v# nghÄ thuÝt c«a
ngÐ#i M# gãc Phi l#y tÁn l# Phong tr#o ph#c hÐng Î khu
Harlem #€ xu#t hiÄn. Giãng nhÐ phong tr#o Th# hÄ #€ m#t,
nhÓng nh# v#n nhÐ Langston Hughes v# Countee Cullen #€
chãi b# c#c gi# tr‹ c«a giai c#p trung lÐu v# nhÓng h…nh
th#c v#n chÐ#ng truy#n thãng khi h# mà t cu#c sãng hiÄn
thÒc c«a ngÐ#i M# trong c#c t#c ph¿m c«a m…nh. C#c nhŸc
s# ngÐ#i M# gãc Phi nhÐ Duke Ellington, King Oliver, Louis
Armstrong l#n ##u tiÁn #€ khi#n nhŸc Jazz trÎ th#nh m#t
y#u tã ch†nh trong ##i sãng v#n hŠa M# trong nhÓng n#m
1920.

CU#C }#I SUY THO€I

Th#ng 10/1929, th‹ trÐ#ng ch#ng kho#n #ang ph#t tri#n
mŸnh #€ b‹ s#p #É khi#n nhi#u nh# ##u tÐ ph# sn. NhÐng
viÄc th‹ trÐ#ng ch#ng kho#n s#p #É khÃng trÒc ti#p g{y ra
cu#c }Ÿi suy tho#i, m#c d nŠ #€ phn #nh chuyÄn c#c
ch†nh s#ch t†n d#ng qu# d# d€i #€ khi#n th‹ trÐ#ng vÐét ra
ngo#i t#m ki#m so#t. NŠ c’ng l#m tr#m tr#ng h#n n#n kinh
t# vãn #€ mong manh Î ch{u #u - l# th‹ trÐ#ng cŠ liÁn quan
ch#t ch# ##n c#c khon cho vay c«a nÐ#c M#. Trong ba
n#m sau #Š, cu#c suy tho#i kinh t# b#t ##u t# nÐ#c M# #€
trÎ th#nh m#t ph#n c«a cu#c suy tho#i kinh t# trÁn to#n th#
gi#i. C#c doanh nghiÄp #Šng c#a, c#c nh# m#y ng#ng sn
xu#t, c#c nh# b#ng ph# sn v… m#t c#c khon ti#n g#i ti#t
kiÄm. Thu nhÝp nÃng nghiÄp gim khong 50%. }#n th#ng
11/1932, c# n#m ngÐ#i M# th… cŠ khong m#t ngÐ#i th#t
nghiÄp.

Chi#n d‹ch tranh c# tÉng thãng n#m 1932 ch« y#u l# cu#c
tranh luÝn v# c#c nguyÁn nh{n v# nhÓng gii ph#p cŠ th#
cho cu#c }Ÿi suy tho#i. TÉng thãng Herbert Hoover #€ khÃng
may m#n khi bÐ#c v#o Nh# Tr#ng ch¥ t#m th#ng trÐ#c khi
th‹ trÐ#ng ch#ng kho#n tan vÍ, #€ bu#c phi nÈ lÒc v# l#m
viÄc c#ng th”ng h#n b#t k# tÉng thãng M# n#o trÐ#c #Š ##
#ãi phŠ v#i giai #oŸn kinh t# và cng khŠ kh#n n#y. #ng #€
cã g#ng tÉ ch#c kinh doanh, #¿y nhanh ti#n ## x{y dÒng
nhÓng cÃng tr…nh cÃng c#ng, th#nh lÝp CÃng ty T#i thi#t
T#i ch†nh nh•m hÈ tré c#c th# ch# kinh doanh v# t#i ch†nh,
v# #€ thuy#t ph#c Quãc h#i c#n #ang mi#n cÐÍng, cho phƒp
th#nh lÝp m#t c# quan bo l€nh th# ch#p nh# c#a. Tuy
nhiÁn, c#c nÈ lÒc c«a Ãng khÃng cŠ m#y hiÄu qu v# Ãng #€
l# m#t h…nh nh c«a sÒ th#t bŸi.

}ãi th« thu#c }ng D{n ch« c«a Ãng l# Franklin D.Roosevelt,
vãn #€ nÉi ti#ng t# khi l#m thãng #ãc bang New York trong
th#i k# kh«ng hong #ang lÁn cao. T# Ãng luÃn t#a ra m#t
tinh th#n lŸc quan cŠ t†nh lan t#a mŸnh. S#n s#ng s# d#ng
quy#n lÒc nh# nÐ#c ## #Ða ra c#c gii ph#p c#n mŸnh tay
h#n, Roosevelt #€ gi#nh #Ðéc 22.800.000 phi#u b#u phÉ
thÃng so v#i 15.700.000 phi#u b#u cho TÉng thãng #Ð#ng
nhiÄm Hoover. NÐ#c M# #ang chu¿n b‹ bÐ#c v#o m#t kû
nguyÁn m#i v#i sÒ thay #Éi l#n v# kinh t# v# ch†nh tr‹.

ChÐ#ng 11: CH#NH S€CH KINH T# M#I

V# CHI#N TRANH TH# GI#I TH# HAI
"Chng ta phi l# kho v’ kh† v# #Ÿi c«a n#n d{n ch«"

TÉng thãng Franklin D. Roosevelt,1941

ROOSEVELT V# CH#NH S€CH KINH T# M#I

#o n#m 1933, v‹ tÉng thãng m#i Franklin D. Roosevelt #€
V mang t#i m#t b#u khÃng kh† tÒ tin v# ni#m lŸc quan, v#
#i#u #Š #€ mau chŠng tÝp hép #Ðéc d{n chng ##n v#i
t#m bi#u ngÓ chÐ#ng tr…nh c«a Ãng mang tÁn Ch†nh s#ch
kinh t# m#i (New Deal). }i#u duy nh#t khi#n chng ta sé h€i
ch†nh l# bn th{n nÈi khi#p sé - v‹ tÉng thãng #€ tuyÁn bã
nhÐ vÝy trong di#n v#n nhÝm ch#c c«a m…nh trÐ#c d{n t#c.

Xƒt trÁn kh†a cŸnh n#o #Š th… Ch†nh s#ch kinh t# m#i ch¥
##n thu#n #Ða ra nhÓng ci c#ch x€ h#i v# kinh t# vãn #€
r#t quen thu#c #ãi v#i ngÐ#i ch{u #u t# h#n m#t th# hÄ
nay. H#n nÓa, Ch†nh s#ch kinh t# m#i l# cao tr#o c«a m#t
xu hÐ#ng d#i hŸn nh•m ti#n t#i b€i b# ch« ngh#a tÐ bn
khÃng can thiÄp, trÎ lŸi viÄc ki#m so#t #Ð#ng s#t v#o nhÓng
n#m 1880, v# #Ða ra h#ng loŸt ci c#ch luÝt ph#p bang v#
liÁn bang #€ #Ðéc khÎi xÐ#ng trong kû nguyÁn ti#n b# th#i
c#c TÉng thãng Theodore Roosevelt v# Woodrow Wilson.

Tuy nhiÁn, #i#u thÒc sÒ m#i m# trong Ch†nh s#ch kinh t#

m#i l# nŠ #€ nhanh chŠng #Ÿt #Ðéc nhÓng th#nh tÒu m#
trÐ#c #Š phi m#t nhi#u th# hÄ m#i cŠ #Ðéc. R#t nhi#u
chÐ#ng tr…nh ci c#ch trong sã n#y #€ #Ðéc khÎi tho m#t
c#ch v#i v€ v# #Ðéc qun l# l#ng l#o; m#t sã kh#c th… lŸi
m{u thu¾n v#i nhÓng mà h…nh ci c#ch c#n lŸi. H#n nÓa,
ch†nh s#ch n#y chÐa bao gi# th#nh cÃng trong viÄc #em lŸi
sÒ th‹nh vÐéng. Tuy vÝy, nhÓng h#nh ##ng trong Ch†nh
s#ch kinh t# m#i #€ gip #Í h#ng triÄu ngÐ#i M#, x{y dÒng
n#n tng cho m#t liÁn minh ch†nh tr‹ hng mŸnh, v# khi#n
mÈi cÃng d{n M# lŸi thÒc sÒ quan t{m ##n ch†nh ph«.

CH#NH S€CH KINH T# M#I L#N TH# NH#T

Ng{n h#ng v# T#i ch†nh

Khi Roosevelt tuyÁn thÄ nhÝm ch#c tÉng thãng, hÄ thãng

ng{n h#ng v# t#i ch†nh c«a M# #ang trong t…nh trŸng tÁ
liÄt. }#u tiÁn, c#c ng{n h#ng quãc gia nhanh chŠng b‹ #Šng
c#a, v# sau #Š, ch¥ #Ðéc hoŸt ##ng trÎ lŸi khi chng cŠ kh
n#ng chi tr. Ch†nh quy#n #€ thÒc thi ch†nh s#ch lŸm ph#t
ti#n tÄ v#a phi ## t#ng gi# c c«a h#ng hŠa v# gip cho
c#c g#nh n#ng né n#n nh# nh#m ph#n n#o. C#c c# quan
m#i c«a ch†nh ph« #€ c#p nhÓng khon t†n d#ng h#o phŠng
cho nÃng nghiÄp v# cÃng nghiÄp. CÃng ty Bo hi#m Ti#n g#i
LiÁn bang (FDIC) #€ bo hi#m t#i 5000 #Ã-la cho c#c khon
ti#n ti#t ti#t kiÄm g#i ng{n h#ng. C#c #i#u luÝt LiÁn bang
c’ng #Ðéc #p d#ng cho hoŸt ##ng b#n ch#ng kho#n trÁn sÎ
giao d‹ch ch#ng kho#n.

Th#t nghiÄp.

TÉng thãng Roosevelt #€ phi #ãi m#t v#i m#t t¥ lÄ th#t

nghiÄp cao chÐa t#ng cŠ trong l‹ch s#. V#o th#i #i#m Ãng
nhÝm ch#c, cŠ khong 13 triÄu ngÐ#i M# - chi#m m#t ph#n
tÐ lÒc lÐéng lao ##ng - khÃng cŠ viÄc l#m. NhÓng h#ng
ngÐ#i ch# #éi #Ðéc ph{n ph#t b#nh m# l# cnh tÐéng
thÐ#ng th#y tŸi h#u h#t c#c th#nh phã. H#ng tr#m ngh…n
ngÐ#i lang thang kh#p ##t nÐ#c ## t…m ki#m th#c #n,
viÄc l#m v# n#i tr ng#. "NgÐ#i anh em #i, bŸn cŠ mÐ#i xu
khÃng?" l# #oŸn #iÄp khc trong m#t b#i h#t th‹nh h#nh
th#i #Š.

BÐ#c #i ##u tiÁn nh•m gii quy#t nŸn th#t nghiÄp l# h…nh
th#nh }#i Bo t#n D{n sÒ (CCC), m#t chÐ#ng tr…nh tré gip
thanh niÁn t# 18 ##n 25 tuÉi. CCC tÝp hép thanh niÁn khÃng
cŠ viÄc l#m th#nh nhÓng trŸi lao ##ng do qu{n ##i qun l#.
Trong thÝp niÁn #Š, #€ cŠ khong hai triÄu thanh niÁn #€
tham gia chÐ#ng tr…nh n#y. H# hoŸt ##ng trong nhi#u dÒ
#n bo t#n: tr#ng c{y chãng xŠi m#n, bo vÄ c#c khu r#ng
quãc gia, loŸi b# Ã nhi#m c#c d#ng suãi, x{y dÒng c#c khu
bo t#n c#, th s#n v# chim, bo vÄ c#c v¥a than, m# d#u,
## phi#n d#t, m# kh† #ãt, m# muãi natri v# m# kh† heli.

C# quan Qun l# c#c cÃng tr…nh cÃng c#ng (PWA) cung c#p
viÄc l#m cho nhÓng cÃng nh{n cŠ tay ngh# cao trong ng#nh
x{y dÒng, ch« y#u l#m viÄc trong c#c dÒ #n l#n ho#c c#c
dÒ #n cŠ quy mà v#a. C#c cÃng tr…nh nÉi ti#ng trong giai
#oŸn n#y l# #Ýp nÐ#c Bonneville, #Ýp L#n Coulee tŸi mi#n }
Ãng B#c Th#i B…nh DÐ#ng, hÄ thãng cãng Î Chicago, c#u
Triborough Î th#nh phã New York, v# hai t#u s{n bay
(Yorktown v# Enterprise) cho Hi qu{n M#.

C# quan Tennessee Valley (TVA), v#a l# m#t chÐ#ng tr…nh

tŸo cÃng #n viÄc l#m, v#a l# m#t dÒ #n quy hoŸch c#c cÃng
tr…nh cÃng c#ng, #€ ph#t tri#n vng thung l’ng ngh#o c«a
sÃng Tennessee b•ng c#ch x{y dÒng m#t loŸt c#c #Ýp nÐ#c
nh•m ki#m so#t l’ l#t v# l#m th«y #iÄn. B•ng viÄc cung c#p
#iÄn v#i gi# r# cho to#n b# vng Tennessee, c# quan n#y #€
thc #¿y sÒ t#ng trÐÎng nh#t #‹nh v# kinh t#, nhÐng lŸi
khi#n c#c cÃng ty #iÄn lÒc tÐ nh{n ghen ghƒt v# th #‹ch.
C#c nh# kinh t# x€ h#i m#i ca ngéi r•ng #{y l# m#t v† d#
tiÁu bi#u v# d{n ch« c# sÎ.

Trong suãt h#n 2 n#m hoŸt ##ng t# 1933 ##n 1935, C#

quan C#u tré Kh¿n c#p LiÁn bang (FERA) #€ trÒc ti#p ph{n
ph#t c#u tré, ch« y#u dÐ#i h…nh th#c tr ti#n trÒc ti#p cho
h#ng tr#m ngh…n ngÐ#i. }Ãi khi, tÉ ch#c n#y c#n tré c#p
lÐ#ng cho c#c gi#o viÁn v# nh{n viÁn trong c#c c# quan
h#nh ch†nh Î #‹a phÐ#ng. TÉ ch#c n#y c’ng #€ tri#n khai
nhi#u dÒ #n cÃng c#ng quy mà nh# cung c#p viÄc l#m, c’ng
giãng nhÐ C# quan Lao ##ng D{n sÒ (CWA) t# cuãi n#m
1933 ##n ma xu{n n#m 1934. }{y b‹ ch¥ tr†ch l# nhÓng
viÄc l#m gi# tr‹, nhÓng cÃng viÄc n#y cŠ #« loŸi, t# viÄc ##o
h#o t#i s#a chÓa #Ð#ng cao tãc v# dŸy h#c. Roosevelt v#
c#c quan ch#c n#ng cãt c«a Ãng trong ch†nh ph« #€ lo l#ng
v# c#c khon chi ph† d#nh cho nhÓng dÒ #n cung c#p viÄc
l#m n#y, nhÐng Ãng v¾n ti#p t#c «ng h# c#c chÐ#ng tr…nh
chãng nŸn th#t nghiÄp, dÒa trÁn nguyÁn t#c tŸo ra cÃng #n
viÄc l#m ch# khÃng phi l# tré c#p phc léi x€ h#i.

NÃng nghiÄp.

V#o ma xu{n n#m 1933, khu vÒc kinh t# nÃng nghiÄp #ang
trong t…nh trŸng suy s#p. }i#u #Š khi#n nhÓng ngÐ#i khÎi
xÐ#ng Ch†nh s#ch kinh t# m#i cŠ c# sÎ ## th# nghiÄm ni#m
tin c«a h# r•ng viÄc #i#u ti#t nhi#u h#n s# gii quy#t #Ðéc
nhi#u v#n ## c«a ##t nÐ#c. N#m 1933, Quãc h#i #€ thÃng
qua LuÝt }i#u ch¥nh NÃng nghiÄp (AAA) nh•m tré gip kinh t#
cho nÃng d{n. AAA ## xu#t t#ng gi# nÃng sn b•ng c#ch tr
cho nÃng d{n m#t khon tré c#p ##n b cho ph#n sn lÐéng
tÒ nguyÄn c#t gim. Ngu#n ti#n cho nhÓng khon tré c#p
n#y cŠ #Ðéc do sã thu t# thu# ##nh v#o nhÓng ng#nh cÃng
nghiÄp ch# bi#n nÃng sn. Tuy nhiÁn, cho ##n khi #i#u luÝt
n#y ch†nh th#c trÎ th#nh luÝt, th… v# gieo tr#ng #€ di#n ra
r#i, v# AAA bu#c phi tr cho nÃng d{n m#t khon ti#n tré
c#p ## h# ph# b# c#c mnh ##t #€ #Ðéc gieo tr#ng. ViÄc
c#t gim sn lÐéng v# tré c#p nÃng nghiÄp thÃng qua CÃng
ty T†n d#ng NÃng sn - l# cÃng ty thu mua nÃng sn ## c#t
trÓ - khi#n cho sn lÐéng trÁn th‹ trÐ#ng gim xuãng v# gi#
nÃng sn t#ng lÁn.

T# n#m 1932 ##n n#m 1935, thu nhÝp c«a nÃng d{n t#ng
h#n 50% nhÐng ch¥ ph#n n#o l# nh# v#o c#c chÐ#ng tr…
nh liÁn bang m# thÃi. Trong nhÓng n#m #Š, khi ch« ##t
#Ðéc khuy#n kh†ch khÃng dng ##t v#o tr#ng tr#t, thi h#i
nhÓng ngÐ#i l#m thuÁ v# nhÓng ngÐ#i l#nh canh, th… m#t
trÝn hŸn h#n kh#c nghiÄt #€ Ýp xuãng c#c bang vng Plains.
GiŠ mŸnh v# nhÓng c#n b€o c#t #€ t#n ph# kh#p vng khi#n
mi#n n#y nÉi danh l# x# b#i trong suãt nhÓng n#m 1930.
Ma m#ng b‹ t#n ph# v# c#c nÃng trŸi b‹ ph# h«y.

Cho ##n n#m 1940, khong 2, 5 triÄu ngÐ#i #€ r#i kh#i c#c
bang vng Plains, tŸo th#nh d#ng ngÐ#i di cÐ l#n nh#t trong
l‹ch s# nÐ#c M#. Trong sã #Š, khong 200.000 ngÐ#i #€
##n California. NhÓng ngÐ#i di cÐ khÃng ch¥ g#m cŠ nÃng
d{n m# c#n bao g#m c lao ##ng chuyÁn mÃn, ngÐ#i b#n
l# v# nhi#u l#p ngÐ#i kh#c m# sinh k# c«a h# g#n v#i sÒ
th#ng tr#m c«a c#c c#ng ##ng nÃng nghiÄp. Nhi#u ngÐ#i
trong sã h# cuãi cng #€ phi tranh nhau t…m ki#m nhÓng
cÃng viÄc mang t†nh th#i v# nhÐ thu h#i nÃng sn v#i ##ng
lÐ#ng cÒc k# r# mŸt.

Ch†nh ph« #€ ra tay c#u tré b•ng c#ch th#nh lÝp C# quan
Bo to#n }#t #ai n#m 1935. NhÓng tÝp qu#n canh t#c l#m
t#n ph# ##t #ai #€ l#m cho nh hÐÎng c«a hŸn h#n c#ng
tr#m tr#ng thÁm. C# quan n#y #€ hÐ#ng d¾n nÃng d{n c#c
biÄn ph#p l#m hŸn ch# xŠi m#n. Ngo#i ra, g#n 30.000 km
c{y tr#ng #€ #Ðéc tr#ng lÁn ## l#m gim s#c mŸnh c«a giŠ.

Tuy AAA ph#n nhi#u l# th#nh cÃng, nhÐng nŠ v¾n b‹ b€i b#

v#o n#m 1936, khi c#c khon thu# ##nh v#o c#c cÃng ty
ch# bi#n thÒc ph¿m b‹ T#a #n Tãi cao cho l# khÃng hép
hi#n. Quãc h#i #€ nhanh chŠng thÃng qua m#t #i#u luÝt hÈ
tré nÃng d{n, cho phƒp ch†nh ph« tré c#p cho nhÓng nÃng d{n
ch#p nhÝn b# ##t khÃng gieo tr#ng nh•m m#c #†ch bo
to#n ##t #ai. N#m 1938, v#i #a sã th#nh viÁn «ng h# Ch†nh
s#ch kinh t# m#i tŸi T#a #n Tãi cao, Quãc h#i #€ ph#c h#i
#i#u luÝt AAA.

Cho t#i n#m 1940, g#n s#u triÄu nÃng d{n #€ nhÝn #Ðéc tré
c#p liÁn bang. C#c chÐ#ng tr…nh Ch†nh s#ch kinh t# m#i
#€ c#p c#c khon vay cho nhÓng v# gieo tr#ng t#ng thÁm,
cung c#p bo hi#m la m… v# hÄ thãng c#t trÓ theo k#
hoŸch, nh•m #m bo ngu#n cung c#p lÐ#ng thÒc Én #‹nh.
Cuãi cng, ch†nh s#ch Én #‹nh kinh t# cho nÃng d{n c’ng #€
#Ðéc ho#n t#t, m#c d ch†nh ph« #€ phi gi#m s#t và cng
ch#t ch# v# b# ra nhÓng khon chi ph† khÉng l#.
CÃng nghiÄp v# lao ##ng.

C# quan Ph#c h#i Quãc gia (NRA) #Ðéc th#nh lÝp n#m 1933
cng v#i }Ÿo luÝt Ph#c h#i CÃng nghiÄp Quãc gia (NIRA) #€
ch#m d#t cŸnh tranh gay g#t b•ng viÄc #Ða ra c#c b# luÝt
v# cŸnh tranh cÃng b•ng nh•m tŸo nhi#u viÄc l#m h#n v# do
#Š s# l#m t#ng s#c mua. Tuy lc ##u, NRA r#t #Ðéc hoan
nghÁnh, nhÐng nŠ #€ s#m b‹ ph#n n#n v… #€ #i#u ti#t qu#
m#c v# khi#n cho viÄc ph#c h#i cÃng nghiÄp khÃng #Ðéc
ho#n th#nh. C# quan n#y #€ b‹ tuyÁn bã l# khÃng hép hi#n
v#o n#m 1935.

NIRA #€ #m bo cho lao ##ng quy#n #Ðéc thÐ#ng lÐéng
tÝp th# thÃng qua c#c tÉ ch#c cÃng #o#n #Ÿi diÄn cho t#ng
l#p cÃng nh{n. Tuy nhiÁn, NRA #€ khÃng vÐét qua #Ðéc sÒ
phn #ãi mŸnh m# c«a gi#i doanh nghiÄp #ãi v#i ch« ngh#a
nghiÄp #o#n ##c lÝp. Sau khi c# quan n#y gii th# v#o n#m
1935, Quãc h#i #€ thÃng qua LuÝt Quan hÄ Lao ##ng Quãc
gia. LuÝt n#y #€ kh”ng #‹nh lŸi sÒ bo #m #Š v# c#m gi#i
ch« lao ##ng can thiÄp v#o hoŸt ##ng c«a CÃng #o#n. Quãc
h#i c’ng lÝp ra Ban Quan hÄ Lao ##ng Quãc gia (NLRB) ##
gi#m s#t c#c cu#c thÐ#ng lÐéng tÝp th#, #i#u h#nh c#c
cu#c b#u c# v# bo #m cho cÃng nh{n quy#n lÒa ch#n tÉ
ch#c #Ÿi diÄn cho h# trong viÄc thÐ#ng lÐéng v#i gi#i ch«.

SÒ ti#n b# l#n lao #Ÿt #Ðéc trong tÉ ch#c lao ##ng #€

mang lŸi cho ngÐ#i lao ##ng # th#c ng#y c#ng t#ng v#
nhÓng quy#n léi chung, v# s#c mŸnh c«a c#c t#ng l#p lao
##ng #€ t#ng lÁn khÃng ch¥ trong cÃng nghiÄp, m# c v#
m#t ch†nh tr‹. }ng D{n ch« c«a Roosevelt #€ #Ðéc léi r#t
nhi#u t# nhÓng ti#n b# n#y.

CH#NH S€CH KINH T# M#I L#N TH# HAI

Trong nhÓng n#m ##u thÒc thi, m#c d Ch†nh s#ch kinh t#
m#i #€ thÒc hiÄn h#ng loŸt c#c s#ng ki#n lÝp ph#p v# #€
l#m sn lÐéng v# gi# c t#ng lÁn ##ng k#, song nŠ v¾n
khÃng ch#m d#t #Ðéc th#i k# suy tho#i kinh t#. Khi nÈi lo sé
v# cu#c kh«ng hong #€ d‹u #i, th… nhÓng nhu c#u m#i lŸi
xu#t hiÄn. C#c doanh nh{n ti#c nuãi v… ch†nh s#ch khÃng
can thiÄp khÃng c#n t#n tŸi nÓa v# b#t b…nh trÐ#c nhÓng
quy #‹nh c«a NIRA. NhÓng cu#c kh¿u chi#n #m # c’ng xu#t
hiÄn t# ph†a c#c phe ph#i ch†nh tr‹ c#nh t v# c#nh hÓu, do
nhÓng k# m# m#ng, nhÓng k# {m mÐu v# c#c ch†nh tr‹ gia
m#i nÉi mang theo nhÓng phÐ#ng thuãc ph#c h#i kinh t# thu
ht sÒ ch # c«a #Ãng #o d{n chng. Ti#n s# Francis E.
Townsend ## xu#t c#c khon lÐ#ng hÐu hÝu h#nh cho
ngÐ#i gi#. Cha Coughlin, m#t v‹ linh m#c t#ng ph#t bi#u
trÁn ##i ph#t thanh, kÁu g#i c#c ch†nh s#ch chãng lŸm ph#t
v# ch¥ tr†ch c#c ch« nh# b#ng quãc t# trong nhÓng b#i di#n
v#n #Ðéc tung ra t#i t#p c«a Ãng, mang tÐ tÐÎng b#i x†ch Do
Th#i v#  RÝp. #n tÐéng nh#t l# Huey P. Long, ThÐéng ngh‹
s# bang Lousiana, m#t di#n gi nÉi ti#ng v# t#i hng biÄn v#
sÒ th”ng th#n luÃn «ng h# cho nhÓng ngÐ#i b‹ thiÄt th#i y#u
th#, #€ vÝn ##ng cho ch†nh s#ch t#i ph{n phãi thu nhÝp
(N#u khÃng b‹ #m s#t v#o th#ng 9/1936 th… Huey P. Long
r#t cŠ th# #€ l# m#t th#ch th#c #ãi v#i chi#c gh# tÉng
thãng c«a Franklin Roosevelt v#o cu#c b#u c# n#m 1936).

TrÐ#c nhÓng #p lÒc n#y, TÉng thãng Roosevelt #€ #Ða ra

m#t loŸt nhÓng biÄn ph#p m#i v# kinh t# v# x€ h#i. NÉi bÝt
nh#t trong sã #Š l# nhÓng biÄn ph#p ##u tranh chãng #Ši
ngh#o, mang lŸi viÄc l#m cho nhÓng lao ##ng #ang th#t
nghiÄp v# x{y dÒng m#t mŸng lÐ#i an sinh x€ h#i.

C# quan Xc ti#n ViÄc l#m (WPA), m#t c# quan hÈ tré tr#ng
y#u c«a Ch†nh s#ch kinh t# m#i l#n th# hai, l# tÉ ch#c cung
c#p viÄc l#m l#n nh#t th#i k# #Š. C# quan n#y #€ tri#n
khai c#c dÒ #n quy mà nh# trÁn kh#p ##t nÐ#c, x{y dÒng
nh# c#a, #Ð#ng s#, s{n bay v# trÐ#ng h#c. C#c di#n viÁn,
h#a s#, nhŸc s# v# nh# v#n #Ðéc l#m viÄc cho c#c DÒ #n
Nh# h#t LiÁn bang, DÒ #n NghÄ thuÝt LiÁn bang v# DÒ #n
Nh# v#n LiÁn bang. Ngo#i ra, C# quan Thanh niÁn Quãc gia
c’ng #€ cung c#p viÄc l#m b#n th#i gian cho sinh viÁn, thi#t
k# c#c chÐ#ng tr…nh ##o tŸo v# tré c#p cho nhÓng thanh
niÁn chÐa cŠ viÄc l#m. WPA t†nh to#n #Ðéc khong ba triÄu
ngÐ#i th#t nghiÄp trong th#i #i#m #Š; v# cho ##n khi b‹ b€i
b# n#m 1943 th… c# quan n#y #€ gip #Í #Ðéc tÉng c#ng
ch†n triÄu ngÐ#i.
Theo TÉng thãng Roosevelt th… n#n tng c«a Ch†nh s#ch kinh
t# m#i l# }Ÿo luÝt Bo hi#m X€ h#i n#m 1935. Bo hi#m X€
h#i #€ tŸo ra m#t hÄ thãng phc léi do nh# nÐ#c qun l#,
nh•m tré c#p cho ngÐ#i t#n tÝt, ngÐ#i ngh#o v# ngÐ#i th#t
nghiÄp dÒa trÁn c#c khon #Šng gŠp c«a ti#u bang v# liÁn
bang. NŠ c’ng tŸo ra m#t hÄ thãng bo hi#m hÐu tr† quãc gia,
rt ti#n t# m#t qu# t†n th#c do ch« lao ##ng v# ngÐ#i lao
##ng tham gia #Šng gŠp. Nhi#u quãc gia cÃng nghiÄp kh#c
c’ng #€ t#ng ban h#nh nhÓng chÐ#ng tr…nh nhÐ vÝy, nhÐng
nhÓng l#i kÁu g#i cho s#ng ki#n n#y Î Hoa K# trÐ#c #Š b‹
b# qua. Ng#y nay, hÄ thãng bo hi#m x€ h#i l# chÐ#ng tr…
nh quãc n#i l#n nh#t do Ch†nh ph« M# qun l#.

ThÁm v#o #Š, Roosevelt #€ cho ra ##i thÁm c#c #i#u luÝt
kh#c l# }Ÿo luÝt Quan hÄ Lao ##ng Quãc gia; }Ÿo luÝt Thu#
thu nhÝp - nh•m t#ng thu# thu nhÝp c«a ngÐ#i gi#u; }Ÿo luÝt
v# c#c CÃng ty cÃng †ch - nh•m thãng nh#t c#c cÃng ty #iÄn
lÒc th#nh c#c tÝp #o#n l#n; }Ÿo luÝt Ng{n h#ng - mÎ r#ng
quy#n lÒc c«a C#c DÒ trÓ LiÁn bang #ãi v#i c#c ng{n h#ng
tÐ nh{n. M#t ##ng th#i quan tr#ng kh#c l# viÄc th#nh lÝp
C# quan }iÄn kh† hŠa NÃng thÃn cung c#p #iÄn cho c#c
trang trŸi trÁn kh#p ##t nÐ#c.

M#T LI#N MINH M#I

V#o cu#c b#u c# n#m 1936, Roosevelt #€ gi#nh chi#n
th#ng quy#t #‹nh trÐ#c #ãi th« }ng C#ng h#a Alf Landon,
thãng #ãc bang Kansas. Roosevelt #€ nÉi ti#ng nh# v#o
ph¿m ch#t c# nh{n v# nh# c#c ci c#ch kinh t#. #ng #€
gi#nh #Ðéc sÒ «ng h# c«a h#n 60% c# tri v# th#ng c# Î t#t
c c#c bang, ngoŸi tr# hai bang l# Maine v# Vermont. M#t
khãi liÁn minh m#i v#i }ng D{n ch« #€ #Ðéc th#nh lÝp, bao
g#m c#c t#ng l#p lao ##ng, ph#n l#n nÃng d{n, c#c nhŠm
ch«ng t#c #à th‹ ngÐ#i M# gãc Phi v# }ng D{n ch« truy#n
thãng mi#n Nam. }ng C#ng h#a #€ nhÝn #Ðéc sÒ «ng h#
c«a gi#i doanh nh{n v# nhÓng ngÐ#i thu#c t#ng l#p trung
lÐu Î c#c th#nh phã nh# v# c#c khu ngoŸi Ã. M#c d cŠ
nhÓng bi#n ##ng v# thay #Éi, nhÐng khãi liÁn minh ch†nh tr‹
n#y #€ t#n tŸi nguyÁn v#n trong suãt nhi#u thÝp niÁn.
NhiÄm k# th# hai c«a Roosevelt l# th#i gian ## c«ng cã liÁn
minh #o#n k#t. #ng #€ m#c phi hai sai l#m ch†nh tr‹
nghiÁm tr#ng: chÐ#ng tr…nh mÎ r#ng T#a #n Tãi cao
(chÐ#ng tr…nh n#y #€ nhÝn #Ðéc nhÓng l#i cã v#n sai l#m
v# #€ th#t bŸi) v# nÈ lÒc nhÐng khÃng cŠ k#t qu trong viÄc
loŸi kh#i }ng D{n ch« nhÓng ngÐ#i bo th« c#ng ng#y
c#ng c#ng ##u Î mi#n Nam. H#n nÓa, khi Ãng c#t gim
nhÓng chi tiÁu ##t ## c«a ch†nh ph«, th… n#n kinh t# #€
suy s#p. C#c sÒ kiÄn n#y #€ l#m t#ng thÁm khãi liÁn minh
bo th« trong Quãc h#i, m#t liÁn minh khÃng m#n m# v#i
c#c s#ng ki#n ci c#ch.

T# n#m 1932 ##n n#m 1938, cÃng chng #€ tranh luÝn sÃi
nÉi v# # ngh#a c«a c#c Ch†nh s#ch kinh t# m#i #ãi v#i ##i
sãng ch†nh tr‹ v# kinh t# c«a ##t nÐ#c. Hi#n nhiÁn l# ngÐ#i
M# muãn ch†nh ph« nhÝn tr#ch nhiÄm l#n h#n #ãi v#i viÄc
tŸo ra m#t cu#c sãng tãt ##p h#n cho ngÐ#i d{n, tuy h# cŠ
th# khÃng th†ch th g… m#t ch†nh ph« c#ng k#nh. Ch†nh
s#ch kinh t# m#i #€ ##t n#n mŠng cho m#t nh# nÐ#c phc
léi hiÄn #Ÿi Î nÐ#c M#. Roosevelt - cŠ th# #Ðéc coi l# m#t
trong nhÓng v‹ tÉng thãng M# tiÁu bi#u nh#t trong th# kû XX
- #€ tŸo ra m#t chu¿n mÒc m#i v# sÒ l€nh #Ÿo ##t nÐ#c.

KhÃng cŠ m#t v‹ tÉng thãng n#o, trÐ#c #Š v# sau n#y, lŸi cŠ

kh n#ng s# d#ng ##i ph#t thanh m#t c#ch hÓu hiÄu nhÐ
Roosevelt. Trong b#i ph#t bi#u trÁn ##i ph#t thanh n#m
1938, Roosevelt #€ tuyÁn bã "N#n d{n ch« #€ bi#n m#t Î
m#t sã d{n t#c l#n kh#c, khÃng phi v… nh{n d{n h# th ghƒt
n#n d{n ch« m# v… h# trÎ nÁn mÄt m#i, ch#n nn trÐ#c nŸn
th#t nghiÄp v# sÒ b#t an, v… h# phi th#y con c#i h# b‹ #Ši
c#n h# th… b#t lÒc trÐ#c sÒ bãi rãi v# sÒ y#u kƒm c«a ch†nh
ph« do thi#u kh n#ng l€nh #Ÿo". #ng k#t luÝn r•ng nh{n
d{n M# mong muãn bo vÄ quy#n tÒ do b•ng b#t k# gi# n#o
v# hi#u r# r•ng v#n ## quan tr#ng nh#t trong sÒ #m bo
#y l# #m bo an ninh kinh t#.

CHI#N TRANH V# N#N TRUNG L#P KH#NG

D# D#NG
TrÐ#c khi nhiÄm k# th# hai c«a Roosevelt #Ðéc tri#n khai tãt
##p th… chÐ#ng tr…nh quãc n#i c«a Ãng #€ b‹ lu m# bÎi
m#t mãi hi#m h#a m#i: nhÓng k# hoŸch b#nh trÐ#ng c«a
c#c ch# ## chuyÁn ch# Î NhÝt Bn, Italia v# }#c. V#o n#m
1931, NhÝt Bn #€ x{m chi#m M€n Ch{u v# tiÁu diÄt qu{n
kh#ng chi#n Trung Hoa v# lÝp ra m#t nh# nÐ#c b nh…n Î
Manchukuo. Italia, dÐ#i th#i Benito Mussolini, #€ mÎ r#ng
#Ð#ng biÁn gi#i c«a m…nh tŸi Libi, v# v#o n#m 1935, #€
t#n cÃng Ethiopia. NÐ#c }#c, dÐ#i th#i }#c Quãc x€ c«a
Adolf Hitler, #€ qu{n sÒ hŠa n#n kinh t# v# t#i chi#m vng
Rhineland (vng phi qu{n sÒ theo HiÄp Ð#c Versailles) n#m
1936. N#m 1938, Hitler #€ s#p nhÝp nÐ#c #o v#o nÐ#c }#c,
sau #Š, ##nh chi#m vng Reich thu#c }#c v# yÁu c#u t#ch
vng Sudetenland ra kh#i TiÄp Kh#c. NhÓng ##ng th#i n#y
khi#n cu#c chi#n tranh cŠ th# bng nÉ b#t k# lc n#o Î ch{u
#u.

Do tan vÍ o tÐÎng v… #€ b‹ th#t bŸi trong cu#c ##u tranh

v… n#n d{n ch« trong Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t, Hoa
K# #€ tuyÁn bã trong b#t k# t…nh huãng n#o c’ng khÃng
gip #Í b#t k# quãc gia n#o d†nh l†u ##n cu#c xung ##t. }
Ÿo luÝt Trung lÝp #Ðéc ban h#nh d#n d#n theo t#ng ph#n t#
n#m 1935 ##n n#m 1937, trong #Š, c#m buÃn b#n hay cung
c#p v’ kh† cho c#c quãc gia tham chi#n, yÁu c#u phi tr
ti#n m#t cho t#t c c#c h#ng hŠa kh#c v# c#m c#c t#u
buÃn treo c# M# chuyÁn chÎ c#c h#ng hŠa n#y. M#c #†ch l#
ng#n ng#a m#i sÒ can dÒ c«a nÐ#c M# v#o m#t cu#c chi#n
Î nÐ#c ngo#i b•ng b#t c# gi# n#o.

V#i cu#c t#n cÃng c«a qu{n }#c Quãc x€ v#o Ba Lan n#m
1939 v# sÒ bng nÉ Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai, tinh th#n
ch« ngh#a biÄt lÝp #€ t#ng lÁn, cho d ngÐ#i M# r# r#ng «ng
h# nhÓng nÐ#c l# nŸn nh{n c«a c#c cu#c x{m lÐéc do Hitler
ti#n h#nh v# «ng h# LiÁn minh D{n ch« Anh v# Ph#p. Tuy
nhiÁn, Roosevelt ch¥ cŠ th# ch# #éi cho ##n khi c#c sÒ kiÄn
xy ra khi#n cho d{n chng M# phi thay #Éi quan #i#m v#
sÒ tham gia c«a M# v#o cu#c chi#n.

Sau sÒ th#t th« c«a nÐ#c Ph#p v# }#c Quãc x€ khi b#t ##u
khÃng k†ch v#o nÐ#c Anh v#o giÓa n#m 1940, cu#c tranh
luÝn giÓa nhÓng ngÐ#i «ng h# c#c nÐ#c }#ng minh v#i
nhÓng ngÐ#i thu#c ph#i biÄt lÝp chãng chi#n tranh #€ nÉ ra
tŸi M#. Roosevelt #€ thuy#t ph#c cÃng luÝn ##ng # cho M#
can thiÄp v#o cu#c chi#n. M# #€ liÁn k#t v#i Canada trong
«y ban Quãc ph#ng TÐ#ng hÈ v# liÁn minh v#i c#c nÐ#c
C#ng h#a Î ch{u M# La-tinh ## x{y dÒng tuy#n ph#ng th«
chung v#i c#c nÐ#c ph†a T{y b#n c#u.

Phi #ãi m#t v#i cu#c kh«ng hong #ang ng#y c#ng lÁn cao,
Quãc h#i #€ b# phi#u thÃng qua c#c khon chi l#n cho viÄc
trang b‹ v’ kh† hiÄn #Ÿi v# v#o th#ng 9/1940, Quãc h#i #€
thÃng qua S#c luÝt cÐÍng b#c t#ng qu{n th#i b…nh ##u tiÁn
c«a nÐ#c M#. Trong th#ng n#y, Roosevelt c’ng #€ k# k#t
m#t hiÄp #‹nh ##y t#o bŸo v#i Th« tÐ#ng Anh Winston
Churchill. NÐ#c M# #€ t#ng cho Hi qu{n Anh 50 t#u khu
tr#c khÃng dng ##n ## #Éi l#y viÄc qu{n Anh ##t c#c c#n
c# khÃng qu{n v# hi qu{n tŸi Newfoundland v# B#c }Ÿi T{y
DÐ#ng.

Chi#n d‹ch tranh c# tÉng thãng n#m 1940 #€ minh ch#ng

r•ng nhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a biÄt lÝp ch¥ l# thi#u sã.
Wendell Wilkie, #ãi th« thu#c }ng C#ng h#a c«a Roosevelt
#€ h#c #Ðéc nhi#u #i#u t# quy#t #‹nh can thiÄp hay khÃng
can thiÄp c«a M# v#o cu#c chi#n tranh th# gi#i. Cuãi cng,
cu#c b#u c# th#ng 10 #€ #em lŸi ph#n l#n phi#u b#u cho
Roosevelt, khi#n Ãng trÎ th#nh m#t ch†nh tr‹ gia ##u tiÁn v#
c’ng l# cuãi cng trong l‹ch s# nÐ#c M# #Ðéc b#u nhiÄm k#
th# ba.

V#o ##u n#m 1941, Roosevelt #€ #Ðéc Quãc h#i ##ng #

thÃng qua ChÐ#ng tr…nh cho vay - cho thuÁ, cho phƒp
Roosevelt chuy#n giao v’ kh† v# thi#t b‹ chi#n tranh cho b#t
k# quãc gia n#o (##c biÄt l# Anh, LiÁn XÃ v# Trung Quãc)
#Ðéc ##nh gi# l# quan tr#ng sãng c#n #ãi v#i sÒ ph#ng
th« c«a nÐ#c M#. TÉng sã to#n b# khon tré gip cho vay -
cho thuÁ n#y, t†nh ##n cuãi cu#c chi#n Ð#c t†nh l# h#n 50
t¥ #Ã-la.

SÒ kiÄn ##ng ghi nh# nh#t l# cu#c g#p gÍ th#ng 8 giÓa

Roosevelt v# Th« tÐ#ng Anh Winston Churchill tŸi b# bi#n
Newfoundland. Hai nh# l€nh #Ÿo #€ k# k#t TuyÁn bã chung
v# tÐ#ng tré chi#n tranh, #Ðéc h# g#i l# Hi#n chÐ#ng }Ÿi
T{y DÐ#ng. Hi#n chÐ#ng n#y g#n giãng v#i TuyÁn bã 14
#i#m c«a cã TÉng thãng Woodrow Wilson, nh•m v#o c#c m#c
tiÁu sau: khÃng mÎ r#ng v# thay #Éi l€nh thÉ n#u khÃng
#Ðéc sÒ ##ng # c«a d{n chng, quy#n tÒ quy#t c«a c#c d{n
t#c trong viÄc lÒa ch#n h…nh th#c cai tr‹, ci tÉ ch†nh ph«,
hép t#c kinh t# giÓa c#c quãc gia, c#c d{n t#c khÃng cŠ
chi#n tranh, khÃng phi lo sé, v# #Ðéc tÒ do mÐu c#u hŸnh
phc, tÒ do trÁn bi#n, v# khÃng s# d#ng qu{n ##i l#m cÃng
c# cho c#c ch†nh s#ch quãc t#.

NhÐ vÝy, gi# #{y, nÐ#c M# ch¥ c#n l# m#t quãc gia trung
lÝp trÁn danh ngh#a m# thÃi.

NH#T B#N, TR#N CH#U C#NG V# CHI#N

TRANH
Trong khi ph#n l#n ngÐ#i M# #ang lo l#ng theo d#i di#n
bi#n cu#c chi#n Î ch{u #u, th… sÒ c#ng th”ng lŸi leo thang Î
ch{u €. Léi d#ng c# h#i t#ng cÐ#ng v‹ tr† chi#n lÐéc c«a m…
nh, nÐ#c NhÝt #€ t#o tén tuyÁn bã v# m#t trÝt tÒ m#i, theo
#Š, nÐ#c NhÝt s# chi#m v‹ th# b# ch« Î khu vÒc Th#i B…nh
DÐ#ng. Trong khi giao chi#n chãng lŸi }#c Quãc x€, nÐ#c
Anh #€ khÃng th# kh#ng cÒ lŸi v# bu#c phi rt lui kh#i
ThÐéng Hi, r#i tŸm th#i ng#ng tré gip cho Trung Hoa thÃng
qua con #Ð#ng t# Mi#n }iÄn. V#o ma h# n#m 1940, NhÝt
Bn #€ #Ðéc Ch†nh ph« Vichy #ang suy y#u c«a nÐ#c Ph#p
cho phƒp #Ðéc s# d#ng c#c s{n bay Î B#c }Ãng DÐ#ng (B#c
ViÄt Nam). }#n th#ng 9, ngÐ#i NhÝt #€ ch†nh th#c liÁn minh
v#i tr#c Rome - Berlin. NÐ#c M# #€ phn #ãi b•ng c#ch c#m
vÝn xu#t kh¿u phÃi thƒp sang NhÝt Bn.

Th#ng 7/1941, qu{n NhÝt chi#m Nam }Ãng DÐ#ng (mi#n

Nam ViÄt Nam), b#o hiÄu # #‹nh c«a NhÝt Bn muãn hÐ#ng
v# ph†a nam ## nh#m ngŠ c#c m# d#u, ##n #i#n cao su,
c#c m# thi#c c«a Malaysia thu#c Anh v# vng }Ãng #n thu#c
H# Lan. }#p lŸi, nÐ#c M# #€ phong t#a t#i sn c«a NhÝt Bn
v# ti#n h#nh c#m vÝn h#ng hŠa quan tr#ng bÝc nh#t #ãi
v#i nÐ#c NhÝt l# d#u m#.

TÐ#ng Hideki Tojo #€ trÎ th#nh Th« tÐ#ng NhÝt Bn v#o
th#ng 10/1941. V#o giÓa th#ng 11, Ãng #€ c# ##c ph#i viÁn
t#i M# ## g#p NgoŸi trÐÎng Cordell Hull. Trong sã nhÓng v#n
## #Ðéc tho luÝn, NhÝt yÁu c#u M# gii phŠng c#c t#i sn
c«a NhÝt v# ng#ng mÎ r#ng lÒc lÐéng hi qu{n M# trÁn Th#i
B…nh DÐ#ng. NgoŸi trÐÎng Hull ##p lŸi ##i h#i n#y b•ng
viÄc yÁu c#u NhÝt ngÐng t#t c c#c cu#c chinh ph#c c«a
m…nh. NhÝt Bn #€ th”ng th#ng b#c b# yÁu c#u trÁn v#o
ng#y 1/12, khi#n c#c cu#c #ãi thoŸi r#i v#o b# t#c.

S#ng ng#y 7/12, nhi#u m#y bay xu#t ph#t t# t#u s{n bay
NhÝt #€ tri#n khai m#t cu#c t#n cÃng b#t ng# h«y diÄt to#n
b# hŸm ##i Th#i B…nh DÐ#ng c«a M# tŸi Tr{n Ch{u Cng,
Hawaii.

21 t#u chi#n M# #€ b‹ h«y diÄt ho#n to#n ho#c b‹ t#n ph#

n#ng n#, 323 m#y bay M# b‹ ph# h«y; 2388 l†nh, th«y th«
v# cÃng d{n M# #€ thiÄt mŸng. Tuy nhiÁn, c#c t#u s{n bay
M# cŠ vai tr# quy#t #‹nh trong cu#c chi#n hi qu{n sau n#y
trÁn Th#i B…nh DÐ#ng lŸi #ang Î ngo#i kh#i v# khÃng buÃng
neo Î Tr{n Ch{u Cng v#o th#i #i#m xy ra cu#c t#n cÃng.

NgÐ#i M#, vãn v¾n c#n cŠ nhÓng quan #i#m kh#c nhau v#
cu#c chi#n Î ch{u #u, ch¥ sau m#t #Ám #€ ho#n to#n thãng
nh#t l#i m# trÐ#c #{y TÉng thãng Roosevelt nŠi - l# m#t
ng#y à nh#c. V#o ng#y 8/12, Quãc h#i M# #€ tuyÁn chi#n
v#i NhÝt Bn; ba ng#y sau #Š }#c v# Italia #€ tuyÁn chi#n
v#i Hoa K#.

T#NG }#NG VI#N CHO CU#C CHI#N

NÐ#c M# #€ nhanh chŠng th†ch #ng v#i viÄc ##ng viÁn d{n
chng v# huy ##ng to#n b# ng#nh cÃng nghiÄp c«a ##t
nÐ#c cho cu#c chi#n tranh. Sau ba n#m rÐÍi, ng#nh cÃng
nghiÄp ph#c v# chi#n tranh #€ #Ÿt #Ðéc nhÓng nhÓng m#c
tiÁu sn xu#t ##ng kinh ngŸc: 300.000 m#y bay, 5.000 t#u
vÝn ti, 60.000 t#u #É b# v# 86.000 xe t#ng. Ph# nÓ M#,
#Ðéc th# hiÄn qua h…nh nh tiÁu bi#u c«a cà thé t#n #inh
Rosie, #€ cŠ nhÓng #Šng gŠp quan tr#ng h#n bao gi# h#t
v#o sn xu#t cÃng nghiÄp. TÉng sã binh s# trong qu{n ##i
M# t†nh ##n cuãi cu#c chi#n l# khong 12 triÄu ngÐ#i. T#t
c c#c hoŸt ##ng c«a quãc gia nhÐ tr#ng tr#t, sn xu#t, khai
th#c m#, buÃn b#n, lao ##ng, ##u tÐ, truy#n thÃng, thÝm
ch† gi#o d#c v# v#n hŠa, trÁn m#t kh†a cŸnh n#o #Š ##u
#Ðéc di#n ra dÐ#i sÒ ki#m so#t m#i v# trÁn phŸm vi r#ng.
V… hÝu qu c«a cu#c t#n cÃng Tr{n Ch{u Cng v# nÈi khi#p
sé #ãi v#i c#c gi#n #iÄp ch{u €, ngÐ#i M# #€ phŸm phi
m#t h#nh ##ng m# sau n#y b‹ ##nh gi# l# thi#u khoan
dung: #Š l# viÄc giam giÓ nhÓng ngÐ#i M# gãc NhÝt. Th#ng
2/1942, g#n 120.000 ngÐ#i M# gãc NhÝt sãng Î California #€
b‹ cÐÍng b#c r#i kh#i nh# c«a h# v# b‹ giam giÓ #•ng sau
h#ng r#o d{y thƒp gai trong 10 khu trŸi tŸm giam, sau #Š, h#
b‹ chuy#n t#i c#c trung t{m t#i #‹nh cÐ Î ngoŸi vi c#c th#nh
phã biÄt lÝp Î mi#n T{y Nam nÐ#c M#.

G#n 63% ngÐ#i M# gãc NhÝt n#y #Ðéc sinh ra trÁn ##t M#
v# l# cÃng d{n M#. M#t sã †t trong sã h# l# ngÐ#i NhÝt
nhÐng khÃng cŠ b•ng ch#ng n#o ch#ng t# h# cŠ hoŸt ##ng
gi#n #iÄp. NhÓng ngÐ#i kh#c th… t…nh nguyÄn t#ng qu{n
cho qu{n ##i M# v# ##u chi#n ##u r#t xu#t s#c v# can
#m trong hai ##n v‹ b# binh tŸi m#t trÝn Italia. M#t sã kh#c
l#m phiÁn d‹ch v# biÁn d‹ch trÁn c#c hŸm ##i Th#i B…nh
DÐ#ng.

V#o n#m 1983, Ch†nh ph« M# #€ cÃng nhÝn sÒ b#t cÃng

trong viÄc giam giÓ n#y v# #€ tr m#t khon ti#n b#i
thÐ#ng l#n cho nhÓng ngÐ#i M# gãc NhÝt hiÄn c#n sãng v#
#€ phi ch‹u #Òng nhÓng b#t cÃng tŸi th#i #i#m #Š.

CU#C CHI#N # B#C PHI V# CH#U #U

KhÃng l{u sau khi Hoa K# tham chi#n, M#, Anh v# LiÁn XÃ
(trong cu#c chi#n tranh v#i }#c t# ng#y 22/6/1941) #€
quy#t #‹nh r•ng c#c nÈ lÒc qu{n sÒ ch†nh c«a h# phi tÝp
trung Î ch{u #u.

Trong n#m 1942, qu{n ##i Anh v# }#c #€ chŸm tr#n nhau
khÃng ph{n th#ng bŸi tŸi Libi v# Ai CÝp ## gi#nh quy#n
ki#m so#t kÁnh ##o Suez. V#o ng#y 23/10, qu{n ##i Anh,
dÐ#i sÒ ch¥ huy c«a TÐ#ng Bernard Montgomery #€ #¿y li
qu{n }#c kh#i El Alamein. }Ðéc trang b‹ 1000 xe t#ng, m#
ph#n l#n do M# sn xu#t, sau hai tu#n giao chi#n, qu{n Anh
#€ ##nh bŸi qu{n }#c do TÐ#ng Erwin Rommel ch¥ huy.
Ng#y 7/11, qu{n ##i M# v# Anh #€ #É b# lÁn vng thu#c
#‹a c«a Ph#p Î B#c Phi. B‹ k#t giÓa c#c ##i qu{n #ang ti#n
##n t# c ph†a }Ãng v# ph†a T{y, qu{n }#c, sau khi chãng
tr dÓ d#i, #€ ##u h#ng v#o th#ng 5/1943.

N#m 1942 c’ng l# bÐ#c ngo#t trÁn m#t trÝn ph†a }Ãng n#i
LiÁn XÃ, sau khi phi ch‹u nhÓng tÉn th#t n#ng n#, #€ ch#n
##ng cu#c x{m l#ng c«a qu{n }#c Quãc x€ tŸi c#a ng#
th#nh LÁ-nin-g#-r#t v# Matx-c#-va. Ma #Ãng n#m 1942-
1943, H#ng qu{n #€ ##nh bŸi qu{n }#c Î Stalingrat
(Volgograd) v# b#t ##u cu#c phn cÃng trÐ#ng k# #¿y li
qu{n }#c Quãc x€ rt lui v# Berlin n#m 1945.

Th#ng 7/1943, qu{n ##i Anh v# M# #€ t#n cÃng #o Sicil v#

trong th#ng #Š, #€ ki#m so#t #Ðéc to#n b# #o n#y. Trong
th#i gian n#y, Benito Mussolini #€ t# ch#c Î Italia. NgÐ#i k#
nhiÄm Ãng b#t ##u ##m ph#n v#i lÒc lÐéng }#ng minh v#
lÝp t#c trao tr lŸi c#c vng ##t m# qu{n ##i Italia #€ ##nh
chi#m h#i th#ng 9. Tuy nhiÁn, qu{n ##i }#c Quãc x€ v¾n
c#n #ang ki#m so#t b#n #o Italia. Cu#c chi#n ##u chãng
lÒc lÐéng }#c Quãc x€ Î Italia thÒc sÒ gian khÉ v# l{u d#i.
M#i ##n ng#y 4/6/1944, th#nh Rome m#i #Ðéc gii phŠng.
Trong lc ti#n qu{n chÝm chŸp v# ph†a B#c, qu{n }#ng minh
#€ x{y dÒng c#c s{n bay ## t# #Š ti#n h#nh c#c v# khÃng
k†ch #c liÄt nh•m v#o hÄ thãng #Ð#ng s#t, nh# m#y v# c#c
kho v’ kh† tŸi mi#n Nam nÐ#c }#c v# Trung #u, trong #Š cŠ
c nhÓng kho c#p d#u Î Ploesti, Rumani.

Cuãi n#m 1943, sau nhi#u cu#c tranh luÝn v# chi#n lÐéc,
qu{n }#ng minh #€ quy#t #‹nh mÎ m#t trÝn trÁn ##t Ph#p,
bu#c qu{n }#c phi rt c#c ##i qu{n l#n h#n nhi#u, ra kh#i
m#t trÝn LiÁn bang XÃ-vi#t.

TÐ#ng M# Dwight D.Eisenhower #Ðéc c# l#m TÐ lÄnh Tãi cao

c#c lÒc lÐéng }#ng minh Î ch{u #u. Sau nhÓng #ét chu¿n b‹
cÃng phu, ng#y 6/6/1944, liÁn qu{n M#, Anh, Canada #Ðéc
lÒc lÐéng khÃng qu{n bo vÄ #€ #É b# lÁn n#m b€i bi#n Î
vng Normandy. Sau khi gi#nh #Ðéc c#c v‹ tr† ##u c#u trÁn
c#c b# bi#n sau nhÓng trÝn ##nh #c liÄt, nhi#u ##n v‹ kh#c
#€ ti#p t#c #É b# v#o mi#n B#c nÐ#c Ph#p v# khi#n
qu{n }#c phi rt lui h#t trÝn n#y ##n trÝn kh#c. V#o ng#y
25/8, th#nh phã Paris #€ #Ðéc gii phŠng.
C#c cu#c phn cÃng c«a qu{n }#ng minh #€ b‹ chÓng lŸi
v#o ma thu n#m #Š, v# sau #Š #i xuãng tŸi mi#n }Ãng
nÐ#c B¥ trong suãt ma #Ãng n#m #Š. Tuy nhiÁn, t#i th#ng
3, liÁn qu{n Anh - M# #€ vÐét qua sÃng Ranh, c#n H#ng
qu{n LiÁn XÃ v¾n ti#p t#c ti#n lÁn khÃng ng#ng t# ph†a }
Ãng. V#o ng#y 7/5, nÐ#c }#c Quãc x€ #€ ##u h#ng và #i#u
kiÄn.

CU#C CHI#N TR#N TH€I B#NH D##NG

Tuy c#c binh ##i M# #€ b‹ b#t bu#c phi ##u h#ng Î
Philippin v#o ##u n#m 1942, nhÐng ##i qu{n M# #€ h#i
ph#c v#o nhÓng th#ng sau #Š. TÐ#ng James Jimmy Doolitle
#€ ch¥ huy khÃng qu{n M# nƒm bom Tokyo v#o th#ng 4. Tuy
cu#c t#n cÃng #Š cŠ †t gi# tr‹ qu{n sÒ trÁn thÒc t#, nhÐng
nŠ #€ #em lŸi cho qu{n ##i M# m#t sÒ c«ng cã mŸnh m# v#
t{m l#.

V#o th#ng 5, trong trÝn ##nh Î bi#n San hà - trÝn th«y chi#n
##u tiÁn trong l‹ch s# m# t#t c c#c cu#c nƒm bom ##u do
phi c# trÁn t#u s{n bay ti#n h#nh - m#t hŸm ##i t#u chi#n
NhÝt #Ðéc c# #i t#n cÃng Australia v# New GhinÁ #€ bu#c
phi quay v# trÐ#c s#c t#n cÃng gi#p l# c# c«a lÒc lÐéng
##c nhiÄm M#. M#t v#i tu#n sau #Š, trÝn ##nh Midway tŸi
Trung Th#i B…nh DÐ#ng #€ khi#n Hi qu{n NhÝt phi ch‹u
th#t bŸi l#n ##u tiÁn trong l‹ch s#, trong #Š Hi qu{n NhÝt
#€ m#t bãn t#u s{n bay. Nh# viÄc ch#m d#t sÒ ti#n qu{n
c«a NhÝt Bn ngang qua Trung Th#i B…nh DÐ#ng, nÁn trÝn
Midway #€ #Ðéc coi l# m#t bÐ#c ngo#t quan tr#ng.

NhÓng trÝn ##nh kh#c c’ng gŠp ph#n v#o th#ng léi c«a phe
##ng minh. TrÝn ##nh kƒo d#i s#u th#ng trÁn ##t li#n v#
c#c trÝn ##nh trÁn bi#n chi#m #o Guadalcanal (t# th#ng
8/1942 ##n th#ng 2/1943) l# chi#n th#ng quan tr#ng ##u
tiÁn c«a qu{n ##i M#, gŠp ph#n v#o th#ng léi c«a M# trÁn
bi#n Th#i B…nh DÐ#ng. Trong hai n#m sau #Š, liÁn qu{n M#
- Australia #€ chi#n ##u mÎ #Ð#ng lÁn ph†a b#c, d#c theo
chi#c thang nãi g#m c#c #o Trung Th#i B…nh DÐ#ng v#
sau #Š, chi#m #Ðéc c#c qu#n #o Solomons, Gilberts,
Marshalls v# Marianas b•ng m#t loŸt c#c cu#c ##t k†ch c«a
l†nh th«y ##nh b#.
CH#NH TRŽ TRONG CHI#N TRANH
BÁn cŸnh nhÓng nÈ lÒc qu{n sÒ c«a khãi }#ng minh, m#t loŸt
c#c cu#c g#p gÍ quãc t# quan tr#ng #€ #Ðéc ti#n h#nh,
b#n v# c#c m#c tiÁu ch†nh tr‹ c«a chi#n tranh. Th#ng
1/1943, tŸi Casablanca, Marãc, H#i ngh‹ Anh - M# #€ tuyÁn bã
r•ng h#a b…nh s# khÃng #Ðéc k# k#t v#i c#c nÐ#c thu#c
phe Tr#c v# c#c nÐ#c chÐ h#u vng Ban C#ng, ngoŸi tr# c#c
nÐ#c n#y ch‹u ##u h#ng và #i#u kiÄn. }i#u khon n#y do
Roosevelt #Ða ra, nh•m bo #m v#i nh{n d{n thu#c t#t c
c#c d{n t#c #ang tham chi#n r•ng, s# khÃng cŠ nhÓng cu#c
##m ph#n h#a b…nh riÁng r# n#o #Ðéc ti#n h#nh v#i #Ÿi
diÄn c«a ch# ## ph#t -x†t v# Quãc x€; ##ng th#i, s# khÃng
cŠ th#a hiÄp n#o v# c#c m#c tiÁu ch†nh tr‹ l# tÐÎng c«a
chi#n tranh. T#t nhiÁn, nhÓng ngÐ#i vÝn ##ng ch†nh tr‹ n#y
muãn dng #i#u kiÄn n#y ## kh”ng #‹nh r•ng phe }#ng minh
#ang tham gia v#o m#t cu#c chi#n c«a sÒ h«y diÄt.

Th#ng 11/1943, tŸi Cairo, Roosevelt v# Churchill #€ g#p gÍ

th« l#nh Quãc d{n }ng Trung Hoa l# TÐÎng Gi#i ThŸch ##
thÐ#ng thuy#t v# nhÓng #i#u kiÄn ##t ra cho NhÝt Bn, bao
g#m c viÄc t# b# nhÓng ngu#n léi cŠ #Ðéc nh# c#c cu#c
x{m lÐéc trong qu# kh#. Ngay sau #Š, tŸi Tehran, Roosevelt,
Churchill v# ngÐ#i ##ng ##u H#ng qu{n XÃ-vi#t - Joseph
Stalin #€ cŠ nhÓng th#a thuÝn c#n bn v# viÄc chi#m #Šng
nÐ#c }#c sau chi#n tranh v# viÄc th#nh lÝp m#t tÉ ch#c
quãc t# m#i - LiÁn Hép Quãc.

Th#ng 2/1945, ba nh# l€nh #Ÿo n#y lŸi g#p nhau Î Yalta
(thu#c Ucraina hiÄn nay), khi chi#n th#ng dÐ#ng nhÐ #€
ch#c ch#n. TŸi #{y, LiÁn XÃ #€ b† mÝt ##ng # tham chi#n
chãng qu{n NhÝt ba th#ng sau khi qu{n }#c ##u h#ng. LiÁn
bang XÃ-vi#t s# cŠ quy#n ki#m so#t vng M#n ch{u v# ti#p
qun qu#n #o Kurile v# n#a ph†a Nam qu#n #o Sakhalin.
Vng biÁn gi#i ph†a #Ãng Ba Lan, trÐ#c kia #€ #Ðéc x#c #‹nh
s# b# b•ng ranh gi#i Curzon v#o n#m 1919, do #Š LiÁn XÃ
s# #Ðéc quy#n ki#m so#t m#t n#a vng l€nh thÉ trÐ#c
chi#n tranh. C#c cu#c tho luÝn v# viÄc ##i }#c Quãc x€
phi b#i thÐ#ng chi#n tranh do Stalin khÎi xÐ#ng #€ khÃng
#Ðéc sÒ ##ng t…nh c«a Roosevelt v# Churchill, do #Š, khÃng
#i ##n quy#t #‹nh cuãi cng. C#c cu#c g#p ##c biÄt #€
#Ðéc ti#n h#nh nh•m b#n v# viÄc chi#m #Šng nÐ#c }#c v#
xƒt x# t#i phŸm chi#n tranh. TŸi Yalta, c#c nh# l€nh #Ÿo c’ng
th#a thuÝn r•ng c#c cÐ#ng quãc trong H#i ##ng Bo an LiÁn
Hép Quãc cŠ quy#n ph« quy#t #ãi v#i c#c v#n ## liÁn quan
##n an ninh quãc gia c«a h#.

Hai th#ng sau khi t# Yalta trÎ v#, Franklin Roosevelt #€ qua
##i v… bÄnh nh#i m#u n€o trong khi #ang ngh¥ Î Georgia. CŠ
r#t †t nhÓng nh{n vÝt trong l‹ch s# M# lŸi #Ðéc thÐ#ng ti#c
s{u s#c ##n nhÐ vÝy, v# trong suãt m#t th#i gian d#i, ngÐ#i
M# #€ #au ##n do sÒ m#t m#t khÃng g… thay th# #Ðéc
n#y. PhŠ TÉng thãng Harry Truman, cÒu ThÐéng ngh‹ s# bang
Missouri #€ k# nhiÄm l#m tÉng thãng.

CHI#N TRANH, CHI#N TH#NG V# BOM

NGUY#N T#
NhÓng trÝn ##nh cuãi cng trÁn vng Th#i B…nh DÐ#ng l#
nhÓng trÝn chi#n #c liÄt nh#t c«a Chi#n tranh Th# gi#i Th#
hai. Th#ng 6/1944, trÝn ##nh trÁn bi#n Philippin #€ ph# tan
Hi qu{n NhÝt v# bu#c Th« tÐ#ng NhÝt lc #Š l# Tojo phi t#
ch#c. TÐ#ng Douglas MacArthur, ngÐ#i #€ mi#n cÐÍng r#i
Philippin hai n#m trÐ#c ## tr#nh b‹ qu{n NhÝt b#t giÓ - #€
trÎ v# qu#n #o n#y v#o th#ng 10. TrÝn ##nh ##ng th#i Î
V‹nh Leyte #€ d¾n t#i th#t bŸi mang t†nh quy#t #‹nh c«a Hi
qu{n NhÝt v# viÄc ph#c h#i quy#n ki#m so#t vng l€nh hi
Philippin cho Khãi }#ng minh. Th#ng 2/1945, qu{n ##i M# #€
chi#m #Ðéc Manila.

Sau #Š Hoa K# #€ ##t c#c ##i quan s#t trÁn h#n #o chi#n
lÐéc l# #o Iwo Jima thu#c qu#n #o Bonin n•m giÓa tuy#n
#Ð#ng nãi qu#n #o Marianas v#i NhÝt Bn. NgÐ#i NhÝt, vãn
#Ðéc hu#n luyÄn l# phi s#n s#ng chi#n ##u hi sinh v…
NhÝt ho#ng, #€ sãng ch#t giÓ #o b•ng c#ch tr#n giÓ c#c
hang ##ng tÒ nhiÁn v# s# d#ng #‹a th# ni non. }#n giÓa
th#ng 3, qu{n M# m#i chi#m #Ðéc #o, nhÐng phi ch‹u hi
sinh sinh mŸng c«a ch#ng 6.000 l†nh th«y qu{n l#c chi#n.
C#n h#u h#t l†nh ##nh b# c«a NhÝt ##u b‹ thiÄt mŸng. Sau
#Š, qu{n M# #€ ti#n h#nh c#c cu#c khÃng k†ch trÁn diÄn
r#ng v#o t#u bi#n v# s{n bay c«a NhÝt. }#ng th#i, liÁn ti#p
mÎ c#c cu#c nƒm bom v#o c#c th#nh phã trÁn l€nh thÉ NhÝt
Bn.

T# ng#y 1/4 ##n ng#y 21/6/1945, tŸi Okinawa, ngÐ#i M# #€

g#p phi sÒ chãng tr c#n quy#t liÄt h#n. V… r#t †t qu{n
NhÝt ch‹u ##u h#ng, qu{n ##i v# th«y qu{n M# #€ bu#c
phi mÎ m#t cu#c chi#n h«y diÄt. H#ng loŸt m#y bay cm t#
#€ nƒm bom c#n c# c«a qu{n }#ng minh khi#n qu{n ##i M#
v# Hi qu{n l#c chi#n M# b‹ khÃng k†ch n#ng n# tŸi
Kamikaze, g{y ra thiÄt hŸi l#n h#n c trong trÝn ##nh V‹nh
Leyte. Qu{n NhÝt m#t t# 90 ##n 100 ngh…n qu{n v# cŠ th#
sã d{n thÐ#ng Okinawa #€ thiÄt mŸng c’ng tÐ#ng tÒ nhÐ
vÝy. ThiÄt hŸi ph†a qu{n M# l# h#n 11.000 binh s# b‹ thiÄt
mŸng v# g#n 34.000 ngÐ#i b‹ thÐ#ng. Nhi#u ngÐ#i M# #€
cho r•ng cu#c chi#n n#y l# m#t v† d# ## h# cŠ th# th#y
trÐ#c nhÓng g… #ang ch# #éi trong m#t cu#c x{m lÐéc cŠ
t†nh to#n t# trÐ#c c«a NhÝt Bn.

C#c nguyÁn th« c«a M#, Anh v# LiÁn XÃ #€ g#p nhau Î

Potsdam, ngoŸi à th#nh phã Berlin t# ng#y 17/7 ##n ng#y
2/8/1945 ## tho luÝn v# c#c cu#c t#n cÃng chãng lŸi qu{n
NhÝt v# gii quy#t h#a b…nh Î ch{u #u, ##ng th#i #Ða ra
m#t ch†nh s#ch cho tÐ#ng lai c«a nÐ#c }#c. CŠ th# trÐ#c
khi k#t thc tho luÝn liÁn minh, h# khÃng g#p khŠ kh#n g…
trong viÄc th#a thuÝn v# nhÓng v#n ## m# h# v# nguyÁn
t#c hay nhÓng v#n ## thÒc t# c«a viÄc chi#m #Šng qu{n
sÒ, nhÐng lŸi khÃng thãng nh#t #Ðéc v#i nhau v# nhi#u n#i
dung c# th#, trong #Š cŠ v#n ## b#i thÐ#ng thiÄt hŸi chi#n
tranh.

M#t ng#y trÐ#c khi H#i ngh‹ Potsdam b#t ##u, c#c nh#
nghiÁn c#u nguyÁn t# M# trong DÒ #n Mahathan b† mÝt #€
cho nÉ th# m#t qu bom nguyÁn t# Î Alamogordo, bang New
Mexico. }{y l# k#t qu #¥nh cao c«a ba n#m nghiÁn c#u r#t
v#t v trong c#c ph#ng th† nghiÄm trÁn kh#p nÐ#c M#. }i#u
n#y #€ d¾n t#i TuyÁn bã Postdam ng#y 26/7 c«a Anh v# M#,
trong #Š tuyÁn bã r•ng nÐ#c NhÝt s# khÃng b‹ t#n cÃng v#
h«y diÄt n#u ch#p nhÝn ##u h#ng. Tuy nhiÁn, n#u nÐ#c
NhÝt v¾n ti#p t#c duy tr… cu#c chi#n th… nŠ s# b‹ t#n ph#
v# h«y diÄt ho#n to#n. TÉng thãng Truman, t†nh to#n r•ng
bom nguyÁn t# cŠ th# #Ðéc s# d#ng ## b#t bu#c NhÝt Bn
phi nhanh chŠng ##u h#ng v# nÐ#c M# s# b#t #Ðéc nhi#u
tÉn th#t do khÃng c#n phi ti#n h#nh c#c cu#c t#n cÃng
trÁn m#t ##t, #€ ra lÄnh s# d#ng bom nguyÁn t# n#u NhÝt
Bn khÃng ch‹u ##u h#ng v#o hŸn chŠt l# ng#y 3/8/1945.

M#t «y ban bao g#m c#c quan ch#c qu{n sÒ, ch†nh tr‹ v#
c#c nh# khoa h#c c«a M# #€ c{n nh#c v# c#c m#c tiÁu cho
loŸi v’ kh† m#i n#y. B# trÐÎng Chi#n tranh Henry L.Stimson
#€ biÄn luÝn th#nh cÃng r•ng, Kyoto, cã #Ã c«a nÐ#c NhÝt,
l# kho t#ng lÐu giÓ nhi#u t#i sn qu# gi# c«a d{n t#c v#
c«a tÃn gi#o NhÝt Bn, do #Š, khÃng phi l# m#c tiÁu c«a
cu#c nƒm bom. Hiroshima, trung t{m cÃng nghiÄp chi#n tranh
v# c#c hoŸt ##ng qu{n sÒ #€ #Ðéc ch#n l#m m#c tiÁu ##u
tiÁn.

V#o ng#y 6/8, m#t phi c# M#, chi#c Enola Gay, #€ nƒm m#t
qu bom nguyÁn t# xuãng th#nh phã Hiroshima. Ng#y 9/8,
qu bom nguyÁn t# th# hai #Ðéc th xuãng Nagasaki. Hai
qu bom nguyÁn t# #€ t#n ph# ph#n l#n c hai th#nh phã
v# khi#n h#ng ngh…n ngÐ#i thiÄt mŸng. Ng#y 8/8, LiÁn XÃ
#€ tuyÁn chi#n v#i NhÝt v# t#n cÃng qu{n ##i NhÝt Bn Î
M#n Ch{u. Ng#y 14/8, nÐ#c NhÝt #€ ##ng # v#i c#c #i#u
khon trong tuyÁn bã Postdam. Ng#y 2/9/1945, nÐ#c NhÝt #€
ch†nh th#c ##u h#ng. NgÐ#i M# #€ thÎ ph#o nh# nh#m
r•ng bom nguyÁn t# #¿y nhanh sÒ ch#m d#t c«a chi#n
tranh. Song, cho ##n m€i sau n#y, ngÐ#i M# m#i nhÝn th#c
#Ðéc v# t†nh h«y diÄt ##ng sé c«a nŠ.

Sau #Š m#t th#ng, ng#y 24/10/1945, LiÁn Hép Quãc #€

ch†nh th#c #Ðéc th#nh lÝp, sau cu#c h#p Î San Francisco,
bang California bao g#m c#c #Ÿi bi#u t# 50 quãc gia trÁn th#
gi#i. Hi#n chÐ#ng LiÁn Hép Quãc #Ðéc ph#c tho nh•m thi#t
lÝp m#t tÉ ch#c quãc t# m# trong #Š m#i kh#c biÄt quãc t#
##u cŠ th# #Ðéc tho luÝn m#t c#ch h#a b…nh, v#i m#c
tiÁu chung l# chãng lŸi #Ši ngh#o v# bÄnh tÝt. Tr#i ngÐéc
v#i viÄc phn #ãi quy#n th#nh viÁn c«a Hoa K# trong H#i
Quãc LiÁn sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t, ThÐéng viÄn
M# #€ nhanh chŠng phÁ chu¿n Hi#n chÐ#ng LiÁn Hép Quãc
v#i 89 phi#u thuÝn v# hai phi#u chãng. }#ng th#i n#y #€
kh”ng #‹nh viÄc ch#m d#t ch« ngh#a biÄt lÝp c«a M# vãn
v¾n #Ðéc coi l# m#t th#nh tã ch« #Ÿo trong ch†nh s#ch #ãi
ngoŸi c«a Hoa K#.

Th#ng 11/1945, tŸi Nuremberg nÐ#c }#c, theo th#a thuÝn tŸi
Postdam, c#c phiÁn t#a h…nh sÒ xƒt x# 22 th« l#nh }#c
Quãc x€ #€ #Ðéc ti#n h#nh. TrÐ#c m#t nhŠm c#c th¿m
ph#n xu#t s#c ##n t# Anh, Ph#p, LiÁn XÃ v# Hoa K#, nhÓng
tÁn }#c Quãc x€ n#y #€ b‹ c#o bu#c l# khÃng ch¥ cŠ {m
mÐu v# g{y chi#n tranh x{m lÐéc, m# c#n vi phŸm c#c #i#u
luÝt chi#n tranh v# g{y ra nŸn diÄt ch«ng cŠ hÄ thãng, #Ðéc
g#i l# NŸn diÄt ch«ng, #ãi v#i ngÐ#i Do Th#i Î ch{u #u v#
c#c d{n t#c kh#c. C#c phiÁn t#a #€ kƒo d#i h#n mÐ#i
th#ng. 22 k# diÄt ch«ng #€ b‹ bu#c t#i, v# 12 trong sã #Š
phi l€nh #n t# h…nh. C#c phiÁn t#a tÐ#ng tÒ c’ng #Ðéc
ti#n h#nh ## xƒt x# c#c th« l#nh trong chi#n tranh NhÝt
Bn.

S# PH€T TRI#N C–A C€C NGHI#P }O#N

M#c d thÝp niÁn 1920 l# nhÓng n#m tÐ#ng #ãi th‹nh vÐéng
Î Hoa K#, song cÃng nh{n trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp nhÐ
ng#nh luyÄn thƒp, ÃtÃ, cao su v# dÄt may lŸi nhÝn #Ðéc †t léi
†ch h#n so v#i nhÓng n#m sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai.
}i#u kiÄn l#m viÄc trong nhi#u ng#nh cÃng nghiÄp #€ #Ðéc
ci thiÄn. M#t v#i cÃng ty v#o nhÓng n#m 1920 #€ b#t ##u
thi#t lÝp ch« ngh#a tÐ bn phc léi b•ng c#ch tr lÐ#ng hÐu
cho lao ##ng, chia léi nhuÝn, quy#n ch#n mua cÉ phi#u cÃng
ty v# c#c chÐ#ng tr…nh ch#m sŠc s#c kh#e nh•m cŠ #Ðéc
sÒ g#n bŠ trung th#nh t# ph†a ngÐ#i lao ##ng. Tuy nhiÁn,
tŸi th#i #i#m n#y, mÃi trÐ#ng l#m viÄc c«a cÃng nh{n v¾n
kh#c nghiÄt v# mang t†nh chuyÁn ch#.

NhÓng n#m 1920 #€ ch#ng ki#n viÄc gi#i ch« trong ng#nh
cÃng nghiÄp t#ng cÐ#ng g#p #Ãi m#i nÈ lÒc c«a m…nh
nh•m ng#n ng#a sÒ ph#t tri#n c«a c#c tÉ ch#c cÃng #o#n,
vãn #€ t#ng gi#nh #Ðéc m#t sã th#nh cÃng trong Chi#n
tranh Th# gi#i Th# nh#t dÐ#i sÒ l€nh #Ÿo c«a LiÁn #o#n Lao
##ng M# (AFL). H#nh ##ng c«a gi#i ch« th# hiÄn dÐ#i
nhi#u h…nh th#c, trong #Š cŠ viÄc s# d#ng gi#n #iÄp v# s#
d#ng nhÓng k# ph# hoŸi b€i cÃng cŠ v’ trang v# b•ng c#ch
sa thi nhÓng ngÐ#i b‹ nghi ng# «ng h# c#c tÉ ch#c cÃng
#o#n. C#c cÃng #o#n ##c lÝp thÐ#ng b‹ bu#c t#i l# C#ng
sn. }#ng th#i, nhi#u cÃng ty #€ th#nh lÝp c#c tÉ ch#c cÃng
#o#n riÁng cho cÃng nh{n c«a m…nh v# g#i #Š l# c#c cÃng
#o#n cÃng ty.

V# truy#n thãng th… c#c c# quan lÝp ph#p ##u «ng h#

quan #i#m c«a t#ng l#p trung lÐu M# v# m#t ph{n xÐÎng
mÎ, nh•m ng#n khÃng cho cÃng #o#n trÎ th#nh #Ÿi diÄn duy
nh#t c«a t#t c cÃng nh{n. }i#u #Š #€ khi#n cho c#c cÃng
ty d# d#ng h#n trong viÄc ph« nhÝn quy#n th#a thuÝn tÝp
th# c«a c#c cÃng #o#n v# g{y cn trÎ cho qu# tr…nh th#nh
lÝp cÃng #o#n thÃng qua cÐÍng ch# c«a t#a #n.

T# n#m 1920 ##n n#m 1929, sã lÐéng th#nh viÁn cÃng

#o#n Î Hoa K# #€ s#t gim t# g#n n#m triÄu ngÐ#i xuãng
c#n ba triÄu rÐÍi. C#n nhÓng ng#nh cÃng nghiÄp l#n s# d#ng
lao ##ng gin ##n ho#c nhÓng lao ##ng cŠ tay ngh# th#p
th… v¾n chÐa cŠ tÉ ch#c cÃng #o#n c«a m…nh.

Cu#c }Ÿi suy tho#i nÉ ra #€ d¾n t#i nŸn th#t nghiÄp trÁn
diÄn r#ng. Cho t#i n#m 1933, #€ cŠ h#n 12 triÄu ngÐ#i M#
m#t viÄc l#m. V† d# nhÐ trong ng#nh cÃng nghiÄp ÃtÃ, lÒc
lÐéng lao ##ng b‹ c#t gim m#t n#a trong khong th#i gian
t# n#m 1929 ##n n#m 1933. }#ng th#i, ti#n lÐ#ng b‹ c#t
gim t#i hai ph#n ba.

Tuy nhiÁn, viÄc b#u Franklin Roosevelt l#m tÉng thãng #€

l#m thay #Éi t…nh trŸng ##ng bu#n c«a ngÐ#i lao ##ng
trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp M#. B•ng ch#ng ##u tiÁn cho
th#y Roosevelt quan t{m t#i #i#u kiÄn sãng v# lao ##ng c«a
t#ng l#p cÃng nh{n l# viÄc ch¥ #‹nh Frances Perkins - ngÐ#i
tiÁn phong «ng h# phc léi x€ h#i - l#m B# trÐÎng Lao ##ng
(Perkins c’ng l# ngÐ#i ph# nÓ ##u tiÁn giÓ cÐ#ng v‹ B#
trÐÎng trong N#i c#c). Sau #Š, Quãc h#i #€ thÃng qua }Ÿo
luÝt T#i thi#t CÃng nghiÄp Quãc gia nh•m t#ng ti#n lÐ#ng,
gim gi# l#m v# ch#m d#t m#i h…nh th#c lao ##ng tr# em.
Quan tr#ng h#n c l# #Ÿo luÝt n#y #€ cÃng nhÝn quy#n
#Ðéc tÉ ch#c v# th#a thuÝn tÝp th# thÃng qua c#c #Ÿi diÄn
do ngÐ#i lao ##ng lÒa ch#n.
John L.Lewis, th« l#nh khƒo lƒo v# cŠ t#i #n nŠi c«a LiÁn minh
CÃng nh{n ng#nh M# (UMW) l# ngÐ#i hi#u r# h#n b#t k#
th« l#nh lao ##ng n#o kh#c v# nhÓng #i#u m# Ch†nh s#ch
Kinh t# X€ h#i m#i #€ #em lŸi cho t#ng l#p cÃng nh{n. DÒa
v#o sÒ «ng h# c«a Roosevelt, Lewis #€ thÒc hiÄn m#t chi#n
d‹ch ph#t tri#n cÃng #o#n v# khi#n sã th#nh viÁn c«a UMW
t#ng t# 150.000 ngÐ#i lÁn t#i 500.000 ngÐ#i trong v#ng
m#t n#m.

Lewis c’ng liÁn k#t v#i LiÁn #o#n Lao ##ng M# (AFL), trong
#Š, Ãng l# th#nh viÁn c«a Ban Ch#p h#nh, ## khÎi xÐ#ng
m#t cu#c vÝn ##ng tÐ#ng tÒ trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp
sn xu#t h#ng loŸt. NhÐng tÉ ch#c AFL, v#i tr#ng t{m truy#n
thãng l# ph#c v# quy#n léi c«a nhÓng cÃng nh{n tay ngh#
cao trong ng#nh thÐ#ng mŸi lŸi khÃng muãn l#m nhÐ vÝy.
Sau m#t cu#c tranh c€i n#i b# gay g#t, Lewis v# m#t sã
ngÐ#i kh#c #€ c#t ##t quan hÄ v#i AFL v# th#nh lÝp «y ban
TÉ ch#c CÃng nghiÄp (CIO), sau n#y #Éi tÁn th#nh }Ÿi h#i
c#c TÉ ch#c CÃng nghiÄp. ViÄc thÃng qua }Ÿo luÝt Quan hÄ
Lao ##ng Quãc gia (NLRA) n#m 1935 v# mãi thiÄn cm c«a
«y ban Quan hÄ Lao ##ng Quãc gia #€ trao cho CIO s#c mŸnh
v# quy#n tÒ quy#t bÁn cŸnh Ch†nh quy#n LiÁn bang.

NhÓng m#c tiÁu ##u tiÁn c«a CIO l# c#c ng#nh cÃng nghiÄp
Ãtà v# thƒp vãn nÉi ti#ng v… th#i ## b#i x†ch c#c tÉ ch#c
cÃng #o#n. V#o cuãi n#m 1936, m#t loŸt c#c cu#c b€i cÃng
do LiÁn #o#n CÃng nh{n #tà dÐ#i th#i Walter Reuther l€nh
#Ÿo #€ bng nÉ Î c#c nh# m#y c«a cÃng ty General Motors Î
Cleveland, Ohio v# Î Flint, bang Michigan. Ch”ng bao l{u sau,
135.000 cÃng nh{n #€ tham gia b€i cÃng v# hoŸt ##ng sn
xu#t c«a GM #€ b‹ #…nh #ãn.

Cng v#i sÒ «ng h# c«a thãng #ãc bang Michigan, viÄc gii
quy#t c#c yÁu c#u trong cu#c bi#u t…nh #€ #Ðéc ti#n h#nh
v#o n#m 1937. Cho t#i th#ng 9 n#m #Š, LiÁn #o#n CÃng
nh{n Ãtà #€ cŠ th#a thuÝn v#i 400 cÃng ty trong ng#nh cÃng
nghiÄp ÃtÃ, nh•m #m bo cho ngÐ#i lao ##ng cŠ m#c ti#n
lÐ#ng tãi thi#u l# 75 xu cho m#t gi# lao ##ng v# mÈi tu#n
h# ch¥ phi l#m viÄc 40 gi#.
Trong s#u th#ng ##u tiÁn sau khi #Ðéc th#nh lÝp, «y ban TÉ
ch#c CÃng nh{n ng#nh Thƒp (SWOC) do ngÐ#i tu# tng c«a
Lewis l# Philip Marrey l€nh #Ÿo #€ thu ht #Ðéc 125.000
th#nh viÁn. CÃng ty thƒp l#n nh#t c«a M#, U.S. Steel, nhÝn
th#c #Ðéc r•ng th#i th# #€ thay #Éi, v# c’ng #€ th#a hiÄp
v#i SWOC v#o n#m 1937. Cng n#m #Š, T#a #n Tãi cao #€
duy tr… t†nh ch#t hép hi#n c«a NLRA. HÄ qu l# c#c cÃng ty
nh# h#n vãn cŠ truy#n thãng chãng #ãi c#c tÉ ch#c cÃng
#o#n, thÝm ch† c#n b#i x†ch mŸnh h#n c c#c cÃng ty l#n,
cuãi cng c’ng #€ nhÐéng b#. D#n d#n, c#c ng#nh cÃng
nghiÄp kh#c nhÐ cao su, d#u m#, #iÄn t# v# dÄt may, c’ng
tu#n tÒ th#a hiÄp v#i c#c tÉ ch#c cÃng #o#n. SÒ l#n mŸnh
c«a lÒc lÐéng lao ##ng #€ g{y ra hai nh hÐÎng l#n cŠ t†nh
d#i hŸn. NŠ trÎ th#nh n#i dung quan tr#ng trong tÉ ch#c
c«a }ng D{n ch« Quãc gia v# #€ mang lŸi nhi#u léi †ch vÝt
ch#t cho c#c th#nh viÁn; ##ng th#i, xŠa m# khong c#ch
kinh t# giÓa t#ng l#p cÃng nh{n lao ##ng v# t#ng l#p trung
lÐu Î nÐ#c M#.

ChÐ#ng 12: N##C M# SAU CHI#N TRANH

"Chng ta phi x{y dÒng m#t th# gi#i m#i, m#t th# gi#i
tãt ##p h#n nhi#u - trong #Š ch{n gi# tr‹ v#nh c#u c«a
con ngÐ#i phi #Ðéc tÃn tr#ng"

TÉng thãng Harry S. Truman,1945

S# }NG THU#N V# S# THAY }#I

rong nhÓng n#m ngay sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai,
T nÐ#c M# #€ cŠ nh hÐÎng l#n chi phãi c#c cÃng viÄc
to#n c#u. L# ngÐ#i chi#n th#ng trong cu#c Chi#n tranh
Th# gi#i, lŸi khÃng b‹ t#n ph# bÎi chi#n tranh, c d{n t#c M#
tin tÐÎng v#o s# mŸng quãc gia trong c ch†nh s#ch #ãi n#i
v# #ãi ngoŸi. NhÓng ngÐ#i l€nh #Ÿo Hoa K# muãn duy tr…
c#u trc d{n ch« m# h# #€ bo vÄ v#i m#t gi# ##t v#
muãn chia s# r#ng r€i nhÓng léi †ch c«a sÒ th‹nh vÐéng. V#i
h#, nhÐ Henry Luce, ch« bt tŸp ch† Time, #€ nŠi, giai #oŸn
n#y l# th# kû c«a nÐ#c M#.

Trong suãt 20 n#m, ph#n l#n ngÐ#i M# ##u tin tÐÎng v#o
quan #i#m n#y. H# ##ng # v#i lÝp trÐ#ng phn #ãi LiÁn XÃ
trong Chi#n tranh LŸnh vãn #€ b#t ##u b#c l# ngay sau
n#m 1945. H# t#n th#nh viÄc t#ng cÐ#ng quy#n lÒc c«a
ch†nh ph« v# th#a nhÝn nhÓng nguyÁn t#c chung c«a nh#
nÐ#c th‹nh vÐéng vãn #€ #Ðéc h…nh th#nh t# th#i k#
Ch†nh s#ch kinh t# m#i. H# tÝn hÐÎng sÒ th‹nh vÐéng sau
chi#n tranh, sÒ th‹nh vÐéng #€ tŸo ra nhÓng thang bÝc m#i
c«a sÒ gi#u cŠ.

NhÐng d#n d#n, m#t sã ngÐ#i M# b#t ##u nghi ng# nhÓng
gi #‹nh ch†nh #Š. Th#ch th#c trÁn r#t nhi#u m#t trÝn #€
#Ýp tan sÒ ##ng thuÝn trÐ#c #Š. V#o thÝp niÁn 1950, nhÓng
ngÐ#i M# gãc Phi #€ khÎi xÐ#ng m#t chi#n d‹ch vÝn ##ng
l#n, m# sau n#y #€ nhÝn #Ðéc sÒ hÐÎng #ng c«a c#c nhŠm
d{n t#c thi#u sã v# c#c nhŠm ph# nÓ, nh•m chia s# r#ng r€i
h#n c#i g#i l# gi#c m# M#. V#o thÝp niÁn 1960, nhÓng sinh
viÁn t†ch cÒc hoŸt ##ng ch†nh tr‹ #€ phn #ãi vai tr# c«a M#
Î nÐ#c ngo#i, ##c biÄt trong cu#c chi#n tranh khi#n nÐ#c
M# hao tÉn qu# nhi#u tŸi ViÄt Nam. NhŠm thanh niÁn trong
phong tr#o v#n hŠa m#i xu#t hiÄn c’ng th#ch th#c nguyÁn
trŸng c«a c#c gi# tr‹ v#n hŠa M#. NgÐ#i M# thu#c nhi#u
t#ng l#p #ang cã g#ng x#c lÝp trŸng th#i c{n b•ng ch†nh tr‹
x€ h#i m#i Î nÐ#c M#.

C€C M#C TI#U C–A CHI#N TRANH L#NH

Chi#n tranh LŸnh l# v#n ## ch†nh tr‹ quan tr#ng nh#t trong
th#i k# ngay sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai. NŠ xu#t ph#t
t# nhÓng b#t ##ng kƒo d#i giÓa LiÁn XÃ v# Hoa K# #€ b#t
##u xu#t hiÄn ngay t# sau C#ch mŸng Th#ng 10 Nga n#m
1917. }ng C#ng sn LiÁn Xà do V.I. LÁnin l€nh #Ÿo #€ xem
m…nh cŠ s# mŸng d¾n ##u m#t phong tr#o quãc t# l#m
thay #Éi trÝt tÒ ch†nh tr‹ #ang t#n tŸi Î phÐ#ng T{y, v# t#
#Š, l#m thay #Éi trÝt tÒ ch†nh tr‹ trÁn th# gi#i. N#m 1918,
qu{n ##i M# #€ tham chi#n trong qu{n ##i }#ng minh can
thiÄp v#o Nga l#y c# #Ÿi diÄn cho c#c lÒc lÐéng chãng BÃn-
sÁ-v†ch. M#i ##n n#m 1933, nÐ#c M# m#i cÃng nhÝn ngoŸi
giao #ãi v#i LiÁn XÃ. NhÐng thÝm ch† sau #Š th… giÓa hai
quãc gia v¾n luÃn cŠ sÒ nghi ng# v# ## ph#ng l¾n nhau.
Tuy nhiÁn, trong Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai, hai nÐ#c #€
trÎ th#nh ##ng minh v# cng gŸt b# nhÓng b#t ##ng ## cng
##u tranh chãng lŸi Ch« ngh#a Ph#t-x†t }#c.

Khi chi#n tranh k#t thc, sÒ #ãi #‹ch lŸi m#t l#n nÓa xu#t
hiÄn. NÐ#c M# mong muãn #Ðéc chia s# cng v#i c#c quãc
gia kh#c nhÓng kh#i niÄm m#i v# tÒ do, b…nh #”ng v# d{n
ch«. NÐ#c M# c’ng #€ h#c #Ðéc nhi#u b#i h#c t# nhÓng sai
l#m #€ m#c phi trong kû nguyÁn hÝu Chi#n tranh Th# gi#i
Th# nh#t, khi nŠ duy tr… ch« ngh#a biÄt lÝp, khÃng ch‹u
tham gia c#c cam k#t ch†nh tr‹ v# thÒc hiÄn bo h# kinh t#,
khi#n ch« ngh#a ph#t x†t v# c#c ch# ## ##c t#i cŠ c# h#i
ph#t tri#n v# thãng l#nh tŸi ch{u #u v# tŸi m#t v#i n#i
kh#c trÁn th# gi#i. LŸi phi #ãi m#t v#i m#t th# gi#i th#i
hÝu chi#n ##y r¾y c#c cu#c N#i chi#n v# c#c ## quãc
#ang tan r€, nÐ#c M# #€ hy v#ng s# #em lŸi sÒ Én #‹nh
l#m c# sÎ cho cÃng cu#c t#i thi#t. Nh# lŸi bŠng ma c«a th#i
k# }Ÿi suy tho#i (1929 - 1940), gi# #{y, nÐ#c M# #€ ch«
trÐ#ng mÎ c#a ngoŸi thÐ#ng v… hai l# do: tŸo th‹ trÐ#ng cho
c#c sn ph¿m cÃng nghiÄp v# nÃng nghiÄp v# bo #m kh
n#ng xu#t kh¿u c«a c#c nÐ#c T{y #u - phÐ#ng c#ch tãt
nh#t ## c#c quãc gia n#y t#i thi#t kinh t#. C#c nh# hoŸch
#‹nh ch†nh s#ch th‹ trÐ#ng c«a M# tin r•ng viÄc gim h#ng
r#o thu# quan cŠ th# thc #¿y t#ng trÐÎng kinh t# trong v#
ngo#i nÐ#c M#, ##ng th#i gip #Í #Ðéc c#c quãc gia ##ng
minh v# bŸn b# c«a nÐ#c n#y.

LiÁn XÃ lŸi cŠ chÐ#ng tr…nh h#nh ##ng riÁng. PhÐ#ng th#c

qun l# tÝp trung bao c#p truy#n thãng trong l‹ch s# nÐ#c
Nga tr#i ngÐéc h”n v#i h…nh m¾u d{n ch« c«a nÐ#c M#. HÄ
tÐ tÐÎng M#c-x†t LÁ-nin-n†t #€ tŸm l#ng trong chi#n tranh
nhÐng v¾n ti#p t#c l# kim ch¥ nam cho c#c ch†nh s#ch c«a
Nga. }#t nÐ#c b‹ t#n ph# n#ng n#, 20 triÄu ngÐ#i #{n XÃ-
vi#t #€ ch#t trong chi#n tranh, LiÁn Xà c#n phi tÝp trung
to#n lÒc ## t#i thi#t ##t nÐ#c v# tÒ bo vÄ m…nh kh#i
nhÓng xung ##t m#i cŠ th# xy ra. NgÐ#i d{n XÃ-vi#t ##c
biÄt cnh gi#c trÐ#c nguy c# b‹ x{m l#n ##t #ai t# ph†a
T{y. Sau khi #¿y li sÒ t#n cÃng c«a Hitler, LiÁn Xà quy#t t{m
ng#n ng#a nhÓng cu#c t#n cÃng tÐ#ng tÒ. H# yÁu c#u m#t
#Ð#ng biÁn gi#i #Ðéc bo vÄ v# c#c ch# ## th{n hÓu Î }
Ãng #u, ##ng th#i truy#n b# hÄ tÐ tÐÎng c«a Ch« ngh#a
C#ng sn. Tuy nhiÁn, Hoa K# ch« trÐ#ng bã r•ng, m#t trong
nhÓng m#c tiÁu chi#n tranh m# M# hÐ#ng t#i l# #o ngÐéc
nhÓng nh hÐÎng #Š tŸi Ba Lan, TiÄp Kh#c v# c#c quãc gia
kh#c Î Trung v# }Ãng #u.

S# L#NH }#O C–A T#NG TH#NG HARRY

TRUMAN
Harry Truman k# v‹ Franklin D. Roosevelt l#m tÉng thãng
trÐ#c khi chi#n tranh th# gi#i ch#m d#t. Vãn l# m#t ngÐ#i
khiÁm tãn, t#ng l# ThÐéng ngh‹ s# }ng D{n ch« bang
Missouri, sau #Š l#m PhŠ TÉng thãng, lc ##u, Truman cm
th#y m…nh chÐa #Ðéc chu¿n b‹ tãt ## cŠ th# l€nh #Ÿo ##t
nÐ#c. Roosevelt khÃng tho luÝn nhÓng v#n ## ph#c tŸp
th#i hÝu chi#n v#i Ãng, v# Ãng cŠ †t kinh nghiÄm trong c#c
v#n ## quãc t#. "TÃi chÐa #« trÐÎng th#nh cho cÃng viÄc
n#y", Ãng #€ t#ng nŠi v#i m#t ##ng nghiÄp c’ nhÐ vÝy.

NhÐng Truman #€ nhanh chŠng th†ch #ng #Ðéc trÐ#c nhÓng

th#ch th#c m#i. }Ãi khi cŠ v# nhÐ h#p t#p trÐ#c nhÓng v#n
## nh#, nhÐng Ãng lŸi t# ra r#t s#n s#ng #Ða ra nhÓng
quy#t #‹nh khŠ kh#n v# c{n nh#c thÝn tr#ng #ãi v#i c#c
v#n ## l#n. M#t t#m bi#n ##t trÁn b#n l#m viÄc c«a Ãng Î
Nh# Tr#ng #€ vi#t: "TÃi l# ngÐ#i ch‹u tr#ch nhiÄm cuãi cng
v# m#i viÄc". NhÓng c{n nh#c c«a Ãng v# viÄc phn #ng lŸi
#ãi v#i LiÁn Xà nhÐ th# n#o cuãi cng #€ cŠ nh hÐÎng quan
tr#ng t#i th#i k# ##u c«a Chi#n tranh LŸnh.

NGUN G#C C–A CHI#N TRANH L#NH

Chi#n tranh LŸnh xy ra khi nhÓng kh#c biÄt v# h…nh th c«a
th# gi#i th#i hÝu chi#n #€ tŸo ra nhÓng nghi ng# giÓa M#
v# LiÁn XÃ. B#t ##ng ##u tiÁn v# khŠ gii quy#t nh#t l#
v#n ## Ba Lan: m#t n#a l€nh thÉ ph†a #Ãng c«a nÐ#c n#y
phi ch‹u sÒ nh hÐÎng c«a LiÁn XÃ; trong khi #Š, Washington
lŸi muãn #em t#i cho quãc gia n#y m#t th# ch# ch†nh tr‹
theo khuÃn m¾u c«a phÐ#ng T{y. H#i ngh‹ Yalta th#ng 2
n#m 1945 #€ #i ##n m#t th#a thuÝn v# m#t }Ãng #u mÎ
c#a cho c#c mà th#c kh#c nhau. Th#a thuÝn n#y c’ng h#a
h#n v# c#c cu#c b#u c# tÒ do v# khÃng hŸn ch#.

G#p gÍ NgoŸi trÐÎng LiÁn XÃ Vyacheslav Molotov ngay trong

tu#n th# hai sau khi nhÝm ch#c TÉng thãng, Truman #€ b#y
t# quan #i#m cÐ#ng quy#t c«a Hoa K# muãn ngÐ#i d{n Ba
Lan #Ðéc thÒc hiÄn quy#n tÒ quy#t c«a h# v# nh#c nhÎ
nÐ#c Nga phi thÒc hiÄn #ng nhÓng th#a thuÝn #€ cŠ Î
Yalta. Khi Molotov phn #ãi r•ng "ChÐa ai d#m nŠi v#i tÃi
b•ng c#i gi#ng nhÐ vÝy", th… Truman #€ #Ýp lŸi "N#u Ãng
thÒc hiÄn #ng nhÓng g… Ãng #€ th#a thuÝn, th… Ãng s#
khÃng b‹ ngÐ#i ta nŠi chuyÄn b•ng c#i gi#ng #Š nÓa". T#
#Š, quan hÄ ngoŸi giao giÓa LiÁn XÃ v# M# #€ ng#y m#t
x#u #i.

Trong nhÓng th#ng cuãi cng c«a Chi#n tranh Th# gi#i Th#
hai, qu{n ##i LiÁn XÃ #€ cŠ m#t Î to#n b# khu vÒc }Ãng v#
Trung #u. Matx-c#-va #€ s# d#ng s#c mŸnh qu{n sÒ ## hÈ
tré cho c#c nÈ lÒc c«a c#c }ng C#ng sn Î }Ãng #u v# #Ýp
tan c#c #ng d{n ch«. NhÓng ngÐ#i C#ng sn lÁn n#m
quy#n Î h#t quãc gia n#y ##n quãc gia kh#c trong khu vÒc.
Ti#n tr…nh n#y k#t thc b•ng cu#c #o ch†nh g{y ch#n
##ng tŸi TiÄp Kh#c v#o n#m 1948.

C#c b#i ph#t bi#u trÐ#c d{n chng c«a c hai phe #€ ch{m
ng#i cho Chi#n tranh LŸnh. N#m 1946, Stalin #€ tuyÁn bã
r•ng h#a b…nh th# gi#i l# #i#u khÃng th# cŠ n#u v¾n c#n
t#n tŸi h…nh th#c ph#t tri#n tÐ bn ch« ngh#a trong n#n
kinh t# th# gi#i. CÒu Th« tÐ#ng Anh Winston Churchill #€ tr…
nh b#y b#i di#n v#n #n tÐéng c«a m…nh Î Fulton, Missouri,
cng sÒ gŠp m#t c«a Truman trÁn kh#n ##i. #ng nŠi, t#
Stettin Î Ban-t†ch ##n Trieste Î Adriatic, m#t t#m m#n s#t #€
buÃng xuãng ch#n ngang ch{u l#c. #ng tuyÁn bã r•ng Anh
v# M# c#n phi cng nhau chãng lŸi mãi #e d#a t# LiÁn XÃ.

CH#NH S€CH NG#N CH#N

Ch†nh s#ch ng#n ch#n LiÁn XÃ #€ trÎ th#nh ch†nh s#ch c«a
M# trong nhÓng n#m hÝu chi#n tranh. George Kennan, quan
ch#c cao nh#t c«a }Ÿi s# qu#n M# Î Matx-c# -va #€ x#c
nhÝn m#t quan #i#m m#i trong m#t b#c #iÄn d#i g#i t#i B#
NgoŸi giao M# n#m 1946. Sau khi trÎ v# M#, Ãng #€ tr…nh
b#y k# h#n nhÓng ph{n t†ch c«a m…nh trong m#t b#i b#o
#Ðéc ##ng ti dÐ#i chÓ k# X trong t# tŸp ch† cŠ uy t†n l#n
Foreign Affairs. Ch¥ ra cm gi#c truy#n thãng c«a nÐ#c Nga
v# sÒ khÃng an to#n, Kennan #€ biÄn luÝn r•ng LiÁn XÃ s#
khÃng thay #Éi lÝp trÐ#ng c«a h# d trong b#t k# t…nh
huãng n#o. #ng vi#t, Matx-c# -va #€ tin tÐÎng m#t c#ch
cu#ng t†n r•ng b#t tay v#i nÐ#c M# s# khÃng th# #em lŸi
sÒ Én #‹nh; h# muãn r•ng sÒ h#i h#a bÁn trong x€ h#i M#
s# b‹ ph# vÍ. #p lÒc c«a Matx-c# -va nh•m mÎ r#ng quy#n
lÒc c«a m…nh bu#c phi b‹ ng#n lŸi b•ng m#t ch†nh s#ch
kiÁn quy#t v# cnh gi#c nh•m ng#n ch#n xu hÐ#ng b#nh
trÐ#ng nh hÐÎng c«a LiÁn XÃ...

}#u tiÁn, H#c thuy#t v# Ch†nh s#ch Ng#n ch#n #Ðéc #p

d#ng Î vng }Ãng }‹a Trung Hi. }#u n#m 1946, M# yÁu c#u
v# bu#c LiÁn Xà phi rt qu{n kh#i ph†a B#c Iran, ph#n l€nh
thÉ m# LiÁn Xà #€ chi#m #Šng trong chi#n tranh. Ma h#
n#m #Š, M# #€ t# r# sÒ «ng h# ThÉ Nh# K# chãng lŸi
nhÓng ##i h#i c«a LiÁn Xà trong viÄc ki#m so#t vng eo bi#n
giÓa Bi#n }en v# }‹a Trung Hi. V#o ##u n#m 1947, ch†nh
s#ch c«a M# k#t tinh khi Anh thÃng b#o v#i Hoa K# r•ng h#
khÃng c#n kh n#ng ti#p t#c «ng h# Ch†nh ph« Hy LŸp
chãng lŸi sÒ b#nh trÐ#ng mŸnh m# c«a C#ng sn nÓa.

Trong m#t b#i di#n v#n hng h#n trÐ#c Quãc h#i, Truman #€
tuyÁn bã "TÃi tin r•ng Hoa K# phi cŠ m#t ch†nh s#ch «ng h#
c#c d{n t#c tÒ do #ang ##u tranh chãng lŸi sÒ b#nh trÐ#ng
t# c#c nhŠm thi#u sã cŠ v’ trang hay t# nhÓng #p lÒc bÁn
ngo#i". C#c nh# b#o nhanh chŠng g#i b#i ph#t bi#u n#y l#
H#c thuy#t Truman. TÉng thãng #€ yÁu c#u Quãc h#i cung
c#p 400 triÄu #Ã-la ## viÄn tré kinh t# v# qu{n sÒ, ch« y#u
cho Hy LŸp nhÐng c’ng d#nh cho c ThÉ Nh# K#. Sau m#t
cu#c tranh luÝn gay g#t giãng nhÐ cu#c tranh luÝn #€ t#ng
nÉ ra giÓa ph#i «ng h# tÐ tÐÎng biÄt lÝp v# ph#i «ng h# tÐ
tÐÎng can thiÄp h#i trÐ#c Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai,
khon ti#n n#y #€ #Ðéc Quãc h#i nh#t tr† thÃng qua.
Sau #Š, nhÓng l#i ch¥ tr†ch t# c#nh hÓu #€ ch¥ tr†ch r•ng,
## thuy#t ph#c ngÐ#i M# «ng h# ch†nh s#ch ng#n ch#n,
Truman #€ cÐ#ng #iÄu hŠa mãi #e d#a c«a LiÁn XÃ #ãi v#i
Hoa K#. NhÓng l#i tuyÁn bã c«a Ãng l#m d#y lÁn m#t l#n
sŠng cu#ng loŸn chãng C#ng sn trÁn kh#p nÐ#c M#. Tuy
nhiÁn, m#t sã ngÐ#i kh#c th… cho r•ng quan #i#m trÁn #€
khÃng t†nh ##n sÒ phn #ãi dÓ d#i cŠ th# s# nÉ ra n#u Hy
LŸp, ThÉ Nh# K# v# c#c nÐ#c kh#c r#i v#o qu# #Ÿo c«a
LiÁn Xà m# khÃng cŠ sÒ phn #ãi n#o t# ph†a M#.

Ch†nh s#ch ng#n ch#n c’ng kÁu g#i nhÓng khon viÄn tré
kinh t# khÉng l# nh•m hÈ tré cho viÄc ph#c h#i c#c nÐ#c b‹
t#n ph# sau chi#n tranh Î T{y #u. V… r#t nhi#u quãc gia
trong khu vÒc n#y khÃng Én #‹nh v# kinh t# v# ch†nh tr‹,
nÁn Hoa K# lo sé r•ng c#c }ng C#ng sn #‹a phÐ#ng #Ðéc
Matx-c# -va ch¥ #Ÿo s# léi d#ng chi#n cÃng chãng qu{n
Quãc X# c«a m…nh ## gi#nh quy#n lÒc. "NgÐ#i bÄnh #ang
nguy c#p trong lc c#c b#c s# v¾n c#n #ang c{n nh#c",
NgoŸi trÐÎng George C. Marshall #€ nhÝn xƒt nhÐ vÝy. V#o
giÓa n#m 1947, Marshall #€ ## ngh‹ c#c nÐ#c ch{u #u
#ang g#p khŠ kh#n c#n khÎi tho m#t chÐ#ng tr…nh khÃng
chãng lŸi b#t k# quãc gia n#o hay b#t k# h#c thuy#t n#o,
m# ch¥ chãng lŸi nŸn #Ši, sÒ ngh#o khÉ, nÈi tuyÄt v#ng v#
sÒ hÈn loŸn.

NgÐ#i LiÁn Xà #€ tham gia v#o cu#c h#p tr b‹ ##u tiÁn, sau
#Š h# c’ng #€ rt lui v# khÃng chia s# c#c dÓ liÄu kinh t#,
v# #€ ch‹u sÒ ki#m so#t c«a phÐ#ng T{y trong viÄc chi tiÁu
khon viÄn tré. MÐ#i s#u quãc gia c#n lŸi #€ tho ra m#t bn
yÁu c#u v# cuãi cng, con sã 17 tû #Ã-la cho giai #oŸn bãn
n#m #€ #Ðéc #Ða ra. V#o ##u n#m 1948, Quãc h#i M# #€
b# phi#u thÃng qua viÄc c#p kinh ph† cho K# hoŸch Marshall,
nh•m viÄn tré ph#c h#i kinh t# cho c#c nÐ#c T{y #u. Nh…n
chung, #{y l# m#t trong sã nhÓng s#ng ki#n ch†nh s#ch
ngoŸi giao th#nh cÃng nh#t c«a M# trong l‹ch s#.

NÐ#c }#c th#i hÝu chi#n l# m#t v#n ## ##c biÄt. NŠ b‹

chia th#nh c#c khu vÒc chi#m #Šng c«a M#, LiÁn XÃ, Anh v#
Ph#p v#i th« #Ã c’ c«a }#c l# Berlin (ch†nh th#nh phã n#y
c’ng b‹ chia th#nh bãn khu vÒc), n•m g#n trung t{m khu vÒc
do LiÁn XÃ chi#m #Šng. Khi c#c cÐ#ng quãc phÐ#ng T{y
cÃng bã # #‹nh c«a h# nh•m tŸo ra m#t Nh# nÐ#c LiÁn bang
Hép nh#t t# c#c khu vÒc do h# chi#m #Šng th… Stalin #€ cŠ
phn #ng. V#o ng#y 24/6/1948, c#c ##n v‹ qu{n ##i LiÁn XÃ
#€ bao v{y Berlin, c#t ##t t#t c c#c #Ð#ng b# v# #Ð#ng
s#t t# phÐ#ng T{y d¾n t#i th#nh phã n#y.

C#c nh# l€nh #Ÿo M# lo sé r•ng, viÄc m#t Berlin cŠ th# l#

khc dŸo ##u cho viÄc m#t to#n b# nÐ#c }#c v# ti#p theo
l# to#n b# ch{u #u. V… vÝy, trong cu#c phà di#n b#y t#
quy#t t{m c«a phÐ#ng T{y, #Ðéc bi#t dÐ#i c#i tÁn C#u
khÃng vÝn Berlin, c#c lÒc lÐéng khÃng qu{n }#ng minh #€
chi#m l#nh b#u tr#i ## ti#p t# cho Berlin. C#c m#y bay M#,
Ph#p v# Anh #€ cung c#p g#n 2.250.000 t#n h#ng hŠa, bao
g#m lÐ#ng thÒc v# than. Stalin #€ ch#m d#t bao v{y th#nh
Berlin sau 231 ng#y v#i 277.264 chuy#n bay c«a phÐ#ng
T{y.

Sau #Š, sÒ thãng tr‹ c«a LiÁn XÃ Î }Ãng #u, v# ##c biÄt l#
cu#c #o ch†nh Î TiÄp Kh#c #€ b#o ##ng cho c#c nÐ#c
phÐ#ng T{y. K#t qu, do c#c nÐ#c T{y #u khÎi xÐ#ng, l#
m#t liÁn minh qu{n sÒ ## bÉ sung cho nhÓng cã g#ng v#
kinh t# trong Ch†nh s#ch Ng#n ch#n. Nh# s# h#c ngÐ#i Na
Uy Geir Lundestad #€ mÄnh danh liÁn minh #Š l# V‹ Ho#ng
## #Ðéc m#i ##n. V#o n#m 1949, Hoa K# v# 11 quãc gia
kh#c #€ th#nh lÝp TÉ ch#c HiÄp Ð#c B#c }Ÿi T{y DÐ#ng
(NATO). N#u m#t quãc gia th#nh viÁn b‹ t#n cÃng, th… phi
coi #Š l# cu#c t#n cÃng chãng lŸi t#t c c#c quãc gia th#nh
viÁn kh#c, v# do #Š, phi #Ðéc ##p tr b•ng s#c mŸnh
th†ch hép. NATO l# m#t liÁn minh qu{n sÒ th#i b…nh ##u
tiÁn trong l‹ch s# nÐ#c M# m# quy#n lÒc c«a nŠ vÐét ra
kh#i #‹a phÝn T{y B#n C#u.

M#t n#m sau #Š, Hoa K# #€ x#c #‹nh r# r#ng m#c tiÁu
ph#ng th« c«a m…nh. H#i ##ng An ninh Quãc gia (NSC) -
m#t di#n ##n trong #Š TÉng thãng, c#c th#nh viÁn N#i c#c
v# c#c th#nh viÁn h#nh ph#p xem xƒt c#c v#n ## an ninh
quãc gia v# ch†nh s#ch #ãi ngoŸi - #€ ti#n h#nh r# so#t
to#n b# ch†nh s#ch #ãi ngoŸi v# quãc ph#ng c«a Hoa K#.
V#n kiÄn mang tÁn NSC 68 c«a di#n ##n n#y #€ ghi nhÝn
m#t phÐ#ng hÐ#ng m#i trong ch†nh s#ch an ninh c«a M#.
DÒa trÁn gi #‹nh r•ng LiÁn Xà cŠ m#t nÈ lÒc cu#ng t†n
nh•m ki#m so#t m#i ch†nh ph« Î b#t k# n#i n#o cŠ th#, v#n
kiÄn n#y #€ giao phŠ cho nÐ#c M# m#t nhiÄm v# tré gip
c#c quãc gia ##ng minh Î b#t k# n#i n#o trÁn th# gi#i #ang
b‹ LiÁn XÃ #e doŸ. Sau khi cu#c Chi#n tranh Tri#u TiÁn nÉ ra,
Truman #€ mi#n cÐÍng phÁ chu¿n v#n kiÄn n#y. Hoa K# ti#p
t#c t#ng chi tiÁu cho quãc ph#ng m#t c#ch mŸnh m# chÐa
t#ng cŠ.

CHI#N TRANH L#NH # CH#U € V#

TRUNG }#NG
Trong khi t…m c#ch ng#n ng#a hÄ tÐ tÐÎng C#ng sn #ang
lan tr#n Î ch{u #u, Hoa K# c’ng phn #ng lŸi nhÓng th#ch
th#c tŸi nhi#u khu vÒc kh#c trÁn th# gi#i. # Trung Quãc,
ngÐ#i M# lo ngŸi nhÓng bÐ#c ti#n c«a Mao TrŸch }Ãng v# }
ng C#ng sn c«a Ãng. Trong Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai,
Ch†nh ph« Quãc d{n }ng c«a TÐÎng Gi#i ThŸch v# c#c lÒc
lÐéng c#ng sn #€ g{y ra cu#c N#i chi#n, thÝm ch† ngay
trong khi h# #ang ##u tranh v#i qu{n NhÝt. TÐÎng Gi#i ThŸch
#€ t#ng l# ##ng minh th#i chi#n, nhÐng ch†nh ph« TÐÎng
#€ m#t hiÄu lÒc m#t c#ch và v#ng v# #ang thãi n#t v… nŸn
tham nh’ng. C#c nh# hoŸch #‹nh ch†nh s#ch c«a M# ch¥ cŠ
†t hy v#ng duy tr… #Ðéc ch# ## TÐÎng Gi#i ThŸch v# coi
ch{u #u l# m#t khu vÒc quan tr#ng h#n nhi#u. Do ph#n l#n
hÈ tré c«a M# #ang tÝp trung Î b# }Ÿi T{y DÐ#ng, lÒc lÐéng
Mao TrŸch }Ãng cuãi cng #€ gi#nh #Ðéc ch†nh quy#n v#o
n#m 1949. Ch†nh quy#n TÐÎng Gi#i ThŸch #€ chŸy sang b#n
#o }#i Loan. Khi Mao TrŸch }Ãng tuyÁn bã r•ng ch# ## m#i
c«a Ãng s# «ng h# LiÁn XÃ ## chãng lŸi ## quãc M# th… r#
r#ng l# ch« ngh#a c#ng sn #€ ph#t tri#n r#ng r€i ngo#i
t#m ki#m so#t c«a Hoa K#, ch† †t c’ng l# Î ch{u €.

Cu#c Chi#n tranh Tri#u TiÁn #€ l#m bng nÉ cu#c xung ##t
v’ trang giÓa Hoa K# v# Trung Quãc. Khãi }#ng minh #€ ph{n
chia Tri#u TiÁn d#c theo v# tuy#n 38 sau khi #€ gii phŠng
nÐ#c n#y kh#i #ch thãng tr‹ c«a NhÝt Bn v#o cuãi Chi#n
tranh Th# gi#i Th# hai. Vãn lc ##u ch¥ l# ## tiÄn léi v#
qu{n sÒ, gi#i tuy#n n#y #€ ng#y c#ng trÎ nÁn kh#c nghiÄt,
hai cÐ#ng quãc l#n ##u lÝp ch†nh ph« tŸi c#c khu vÒc chi#m
#Šng riÁng r# c«a m…nh v# ti#p t#c «ng h# c#c ch†nh ph«
#Š, thÝm ch† ngay c sau khi #€ rt qu{n.

Th#ng 6/1950, sau khi #€ tham v#n v# #Ðéc sÒ «ng h# v#

qu{n sÒ c«a LiÁn XÃ, v‹ l€nh #Ÿo B#c Tri#u TiÁn Kim-Il Sung
#€ ch¥ huy c#c binh ##i B#c Tri#u TiÁn vÐét qua v# tuy#n
38, v# ##nh v# ph†a nam sau khi tr#n qua Seoul. Nh…n nhÝn
B#c Tri#u TiÁn l# lÒc lÐéng th{n cÝn do LiÁn XÃ ch¥ #Ÿo
trong cu#c chi#n to#n c#u, Truman #€ chu¿n b‹ cho c#c lÒc
lÐéng v’ trang M# s#n s#ng tham chi#n v# ra lÄnh cho
TÐ#ng Doughlas McArthur - ngÐ#i hng trong Chi#n tranh Th#
gi#i Th# hai - t#i Tri#u TiÁn. Trong khi #Š, Hoa k# #€ thuy#t
ph#c #Ðéc LiÁn Hép Quãc ra ngh‹ quy#t coi B#c Tri#u TiÁn
l# k# x{m lÐéc (LiÁn XÃ, vãn cŠ quy#n ph« quy#t trong H#i
##ng Bo an, #€ t¿y chay LiÁn Hép Quãc ## phn #ãi quy#t
#‹nh khÃng k#t nŸp nÐ#c C#ng h#a Nh{n d{n Trung Hoa
dÐ#i th#i Mao TrŸch }Ãng v#o tÉ ch#c n#y).

Cu#c chi#n tranh #€ xy ra #c liÄt trong th# gi•ng co giÓa

hai ph†a. Qu{n ##i Hoa K# v# Tri#u TiÁn lc ##u b‹ #¿y v#
ph†a nam Î vng ##t l#t giÓa khu vÒc xung quanh th#nh phã
Pusan. Cu#c #É b# t#o bŸo c«a l†nh th«y ##nh b# M# t#
ngo#i bi#n tŸi Inchon, m#t cng c«a th#nh phã Seoul, #€ #¿y
lui qu{n B#c Tri#u TiÁn v# #e d#a chi#m #Šng to#n b# vng
b#n #o Tri#u TiÁn. V#o th#ng 11, Trung Quãc #€ tham
chi#n v# ph#i c#c lÒc lÐéng qu{n sÒ c«a m…nh vÐét qua
sÃng Yalu. LÒc lÐéng LiÁn Hép Quãc, m# ch« y#u l# qu{n M#,
#€ lŸi phi rt lui trong m#t trÝn ##nh #c liÄt. DÐ#i sÒ ch¥
huy c«a TÐ#ng Matthew B. Ridgway, qu{n M# #€ ch#n ##ng
#Ð#ng ti#n c«a qu{n ##i Trung Quãc, sau #Š, d#n d#n
gi#nh lŸi con #Ð#ng trÎ v# v#i v# tuy#n 38. Trong khi #Š,
Mac Arthur #€ th#ch th#c quy#n lÒc c«a tÉng thãng Truman
b•ng c#ch kÁu g#i sÒ «ng h# c«a d{n chng trong viÄc nƒm
bom Trung Quãc v# hÈ tré cho lÒc lÐéng Trung Hoa D{n Quãc
c«a TÐÎng Gi#i ThŸch ## t#n cÃng Trung Quãc l#c #‹a.
Th#ng 4/1951, Truman #€ mi#n nhiÄm Mac Arthur v# thay
Ãng b•ng TÐ#ng Mathew Ridgeway.

NhÓng r«i ro c«a Chi#n tranh LŸnh l# r#t l#n. # th#c #Ðéc
v# Ðu tiÁn d#nh cho ch{u #u, Ch†nh ph« M# #€ quy#t #‹nh
ng#ng #Ða qu{n t#i Tri#u TiÁn v# s#n s#ng ##ng # v#i
hiÄn trŸng trÐ#c chi#n tranh. }i#u n#y #€ g{y th#t v#ng cho
nhi#u ngÐ#i M# vãn khÃng th# hi#u #Ðéc sÒ c#n thi#t c«a
viÄc ki#m ch# chi#n tranh. Uy t†n c«a Truman #€ t#t xuãng,
v#i tû lÄ «ng h# 24% - m#c th#p nh#t k# t# khi cŠ c#c cu#c
th#m d# dÐ luÝn v# uy t†n c«a c#c tÉng thãng M#. NhÓng
cu#c thÐ#ng thuy#t ng#ng b#n #Ðéc b#t ##u v#o th#ng
7/1951. Cuãi cng, c hai bÁn #€ #Ÿt #Ðéc th#a thuÝn v#o
th#ng 7/1953 trong nhiÄm k# ##u c«a Dwight Eisenhower,
tÉng thãng k# nhiÄm Truman.

NhÓng xung ##t trong Chi#n tranh LŸnh c’ng xy ra Î Trung }
Ãng. T#m quan tr#ng chi#n lÐéc c«a khu vÒc n#y v#i tÐ
c#ch l# m#t ngu#n cung c#p d#u m# #€ khi#n Hoa K# t…m
m#i c#ch #¿y c#c ##n v‹ qu{n ##i XÃ-vi#t ra kh#i Iran n#m
1946. Hai n#m sau #Š, Hoa K# ch†nh th#c th#a nhÝn nh#
nÐ#c Israel ch¥ 15 pht sau khi nÐ#c n#y tuyÁn bã th#nh lÝp
- m#t quy#t #‹nh m# Truman #€ #Ða ra b#t ch#p sÒ phn
#ãi mŸnh m# t# ph†a Marshall v# B# NgoŸi giao. K#t qu l#
m#t t…nh huãng khŠ x# kƒo d#i #€ xy ra - l#m th# n#o ##
duy tr… quan hÄ v#i Israel, ##ng th#i, v¾n phi giÓ #Ðéc
mãi bang giao tãt ##p v#i c#c quãc gia ArÝp chãng Israel
(nhÐng lŸi cŠ nhi#u d#u m#).

EISENHOWER V# CHI#N TRANH L#NH

N#m 1953, Dwight D. Eisenhower #€ trÎ th#nh v‹ TÉng thãng
}ng C#ng h#a ##u tiÁn trong 20 n#m. L# anh hng th#i
chi#n h#n l# m#t ch†nh kh#ch chuyÁn nghiÄp, Ãng cŠ m#t
t#c phong tÒ nhiÁn, th{n mÝt khi#n cho Ãng r#t #Ðéc l#ng
d{n. "TÃi th†ch Ike" l# kh¿u hiÄu trong chi#n d‹ch tranh c#
th#i #Š. Sau khi l# TÉng TÐ lÄnh tãi cao c«a qu{n }#ng minh
tŸi m#t trÝn T{y #u trong Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai,
Eisenhower #€ l# ngÐ#i ph# tr#ch qu{n ##i, Ch« t‹ch
trÐ#ng }Ÿi h#c Columbia, v# sau #Š l# l€nh #Ÿo qu{n sÒ c«a
khãi NATO trÐ#c khi l#m #ng c# viÁn tÉng thãng c«a }ng
C#ng h#a. L# ngÐ#i cŠ k# n#ng thu ht m#i ngÐ#i cng
l#m viÄc, Ãng #€ hoŸt ##ng nhÐ m#t nh# hng biÄn trÐ#c
cÃng chng v# m#t nh# qun l#, v# Î m#c ## n#o #Š
khÃng tham gia v#o qu# tr…nh hoŸch #‹nh ch†nh s#ch m#t
c#ch chi ti#t.
B#t ch#p nhÓng b#t ##ng v# m#t sã chi ti#t, Ãng v¾n cŠ
chung quan #i#m c# bn v#i tÉng thãng ti#n nhiÄm Truman
v# ch†nh s#ch #ãi ngoŸi c«a Hoa K#. Eisenhower c’ng nhÝn
th#c #Ðéc r•ng ch« ngh#a c#ng sn l# m#t lÒc lÐéng vÓng
ch#c #ang ##u tranh gi#nh Ðu th# trÁn trÐ#ng quãc t#.
Trong b#i di#n v#n nhÝm ch#c ##u tiÁn c«a m…nh, Ãng
tuyÁn bã "NhÓng s#c mŸnh c«a c#i thiÄn v# c#i #c #ang tÝp
trung v’ trang v# #ãi lÝp nhau gay g#t nh#t trong l‹ch s#. TÒ
do #ang chãng lŸi #ch nà lÄ, c’ng nhÐ #nh s#ng chãng lŸi
bŠng tãi".

V‹ TÉng thãng m#i Eisenhower v# NgoŸi trÐÎng John Foster

Dulles #€ ch¥ r# r•ng Ch†nh s#ch Ng#n ch#n chÐa #Ðéc
tri#n khai ##y #« nh•m ng#n ng#a sÒ b#nh trÐ#ng c«a LiÁn
XÃ. C#n phi cŠ m#t ch†nh s#ch tÒ do t†ch cÒc h#n nÓa ##
gii phŠng c#c d{n t#c #ang b‹ c#ng sn khãng ch#. Song,
m#c d cŠ nhÓng l#i l# hng biÄn hoa m#, khi c#c cu#c khÎi
ngh#a d{n ch« bng nÉ Î Hungari n#m 1956, th… Hoa K# lŸi
##ng ngo#i cu#c trong khi qu{n ##i LiÁn XÃ lŸi cŠ m#t Î
cu#c ch†nh bi#n #y.

Cam k#t c# bn c«a Eisenhwer nh•m ki#m ch# ch« ngh#a
c#ng sn v¾n khÃng thay #Éi, v# ## thÒc hiÄn #i#u n#y,
Ãng #€ t#ng cÐ#ng sÒ trÃng cÝy c«a nÐ#c M# v#o l# ch#n
hŸt nh{n. M# #€ tŸo ra nhÓng qu bom nguyÁn t# ##u tiÁn.
N#m 1950, Truman #€ cho phƒp ch# tŸo m#t qu bom kh†
hydro m#i cŠ s#c cÃng ph# mŸnh h#n. Lc n#y, lo sé r•ng
c#c khon chi cho quãc ph#ng cŠ th# vÐét qu# kh n#ng
ki#m so#t, Eisenhower #€ phn #ãi lŸi ch†nh s#ch NSC-68
c«a Truman dng m#t khon chi l#n ## x{y dÒng qu{n ##i.
NhÐ c#i m# Dulles #€ g#i l# "Tr #’a # Ÿt", Ch†nh quy#n
Eisenhower #€ t# # r•ng m…nh s# s# d#ng c#c v’ kh†
nguyÁn t# n#u nÐ#c M# v# nhÓng quy#n léi sãng c#n c«a
nŠ b‹ #e doŸ.

Tuy nhiÁn trÁn thÒc t#, kh n#ng s# d#ng v’ kh† hŸt nh{n
ch¥ cŠ th# #Ðéc cho phƒp trong nhÓng trÐ#ng hép chãng lŸi
nhÓng cu#c t#n cÃng r#t quan tr#ng. NŠi chung, nhÓng #e
d#a thÒc sÒ t# phe c#ng sn ##u khÃng mang t†nh trÒc
ti#p. Eisenhower phn #ãi t#t c nhÓng ## ngh‹ s# d#ng v’
kh† hŸt nh{n Î }Ãng DÐ#ng n#i qu{n Ph#p b‹ c#c lÒc lÐéng
C#ng sn ViÄt Nam ##nh bŸi v#o n#m 1954. N#m 1956,
qu{n ##i Anh, Ph#p t#n cÃng Ai CÝp, sau khi nÐ#c n#y ti#n
h#nh quãc hÓu hŠa kÁnh ##o Suez v# Israel x{m chi#m Sinai
c«a Ai CÝp. TÉng thãng #€ g{y #p lÒc mŸnh bu#c qu{n ##i
c«a c ba quãc gia n#y rt kh#i c#c khu vÒc chi#m #Šng. Tuy
nhiÁn, viÄc M# #e d#a s# d#ng v’ kh† hŸt nh{n cŠ th# #€
#Ðéc Ch†nh ph« C#ng sn Trung Quãc coi l# v#n ## nghiÁm
tc, nÁn h# #€ khÃng nhÓng khÃng t#n cÃng }#i Loan, m#
c#n khÃng chi#m #Šng nhÓng h#n #o nh# bƒ ngay g#n #Ÿi
l#c do Quãc D{n }ng #ang cai qun. L#i #e d#a s# d#ng v’
kh† nguyÁn t# c’ng #€ khi#n LiÁn XÃ khÃng d#m #Ða qu{n
t#i Berlin, m#t v#n ## ng#y c#ng trÎ nÁn nh#c nhãi trong hai
n#m cuãi cng trong nhiÄm k# tÉng thãng c«a Eisenhower.

CHI#N TRANH L#NH T#I N##C M#

Chi#n tranh LŸnh khÃng ch¥ #‹nh h…nh cho ch†nh s#ch #ãi
ngoŸi c«a Hoa K#, m# c#n g{y nh hÐÎng l#n lao t#i m#i sÒ
kiÄn trong nÐ#c M#. }# t# l{u, ngÐ#i M# lo sé ph#i c#p ti#n
s# lÝt #É ch# ##. NhÓng nÈi lo sé n#y #Ãi khi #€ b‹ léi d#ng
th#i qu# ## biÄn minh cho nhÓng hŸn ch# ch†nh tr‹ l# ra
khÃng th# ch#p nhÝn #Ðéc trong ho#n cnh b…nh thÐ#ng.
NhÐng sÒ thÝt l# c#c c# nh{n thu#c }ng C#ng sn v#
nhi#u ngÐ#i theo ch« ngh#a c#ng sn #€ gi#nh sÒ «ng h#
ch†nh tr‹ c«a h# khÃng phi cho M# m# l# cho phong tr#o
c#ng sn quãc t#, c# th# l# cho Matx-c#-va. Trong th#i k#
NÈi sé C#ng sn v#o nhÓng n#m 1919 - 1920, Ch†nh ph« M#
#€ cã g#ng loŸi tr# mãi #e d#a #ãi v#i x€ h#i M#. NhÓng nÈ
lÒc thÝm ch† c#n mŸnh m# h#n #€ #Ðéc thÒc thi sau Chi#n
tranh Th# gi#i Th# hai ## triÄt b# tÝn gãc ch« ngh#a c#ng
sn trong l#ng nÐ#c M#. C#c sÒ kiÄn quãc t#, c#c v# bÁ bãi
ch†nh tr‹ v# nhÓng v# tai ti#ng v# hoŸt ##ng gi#n #iÄp #€
d#y lÁn m#t phong tr#o chãng C#ng trÁn diÄn r#ng.

Khi }ng C#ng h#a th#ng th# trong cu#c b#u c# quãc h#i
giÓa nhiÄm k# v#o n#m 1946 v# s#n s#ng ti#n h#nh #i#u
tra hoŸt ##ng lÝt #É ch†nh ph«, TÉng thãng Truman #€ khÎi
xÐ#ng ChÐ#ng tr…nh L#ng trung th#nh c«a viÁn ch#c LiÁn
bang. ChÐ#ng tr…nh n#y khÃng cŠ m#y nh hÐÎng ##n cu#c
sãng h#ng ng#y c«a c#c cÃng d{n, nhÐng #€ cŠ khong 100
viÁn ch#c liÁn bang b‹ c#ch ch#c, trong sã #Š, cŠ nhÓng
ngÐ#i b‹ c#ch ch#c m#t c#ch b#t cÃng.

N#m 1947, «y ban HoŸt ##ng phi M# c«a HŸ viÄn #€ #i#u

tra ng#nh cÃng nghiÄp #iÄn nh ## x#c #‹nh xem c#c tÐ
tÐÎng c#ng sn cŠ #Ðéc phn #nh trong nhÓng b# phim nÉi
ti#ng hay khÃng. Khi m#t sã nh# vi#t k‹ch bn (t…nh c# h#
lŸi l# #ng viÁn b† mÝt c«a }ng C#ng sn) khÃng ch‹u ## b‹
ki#m tra, h# li#n b‹ g#i ra h#u t#a v# b‹ tãng ng#c. Sau sÒ
kiÄn #Š, c#c cÃng ty #iÄn nh #€ t# chãi khÃng tuy#n d#ng
b#t c# ai cŠ m#t qu# kh# ##ng ng#, d ch¥ l# cht †t.

N#m 1948, Alger Hiss, ngÐ#i t#ng l#m tré l# NgoŸi trÐÎng v#
Cã v#n cho cã TÉng thãng Roosevelt Î Yalta #€ b‹ Whitaker
Chambers, cÒu t…nh b#o LiÁn XÃ, bu#c t#i l# gi#n #iÄp cho
phe c#ng sn. Hiss #€ ph« nhÝn sÒ bu#c t#i #Š, nhÐng v#o
n#m 1950, nhÓng ch#ng c# t…m #Ðéc sau #Š #€ cho th#y
l# #ng.

N#m 1949, LiÁn Xà #€ cho th# qu bom nguyÁn t# c«a m…

nh, m#t v# nÉ #€ l#m cho ngÐ#i M# cho#ng v#ng. V#o
n#m 1950, ch†nh ph« #€ ph#t hiÄn ra m#t mŸng lÐ#i gi#n
#iÄp Anh-M# #€ chuy#n cho LiÁn XÃ nhÓng t#i liÄu v# ch#
tŸo bom nguyÁn t#. Hai ngÐ#i hoŸt ##ng trong mŸng lÐ#i
n#y l# Julius Rosenberg v# vé c«a Ãng l# Ethel #€ b‹ k#t #n
t# h…nh. TÉng ChÐÎng l# J. Howard McGrath #€ tuyÁn bã r•ng
cŠ r#t nhi#u ngÐ#i M# theo c#ng sn, v# mÈi ngÐ#i trong sã
h# ##u mang theo m…nh nhÓng vi trng ch#t ngÐ#i cho x€
h#i".

NgÐ#i mang tÐ tÐÎng chãng c#ng gay g#t nh#t l# ThÐéng

ngh‹ s# Joseph R. Mc Carthy, #Ÿi bi#u c«a }ng C#ng h#a,
bang Wisconsin. #ng n#y #€ gi#nh #Ðéc sÒ ch # c«a nÐ#c
M# v#o n#m 1950, sau l#i tuyÁn bã r•ng Ãng #ang n#m
trong tay m#t bn danh s#ch 205 #ng viÁn c#ng sn nÉi
ti#ng #ang l#m viÄc trong B# NgoŸi giao. Tuy sau #Š
McCarthy #€ v#i l#n thay #Éi con sã n#y v# th#t bŸi trong
viÄc ch#ng minh b#t c# ngÐ#i n#o trong danh s#ch #Š l#
#ng viÁn c#ng sn, song Ãng c’ng #€ ##nh ##ng #Ðéc
phn #ng c«a cÃng chng.
McCarthy #€ gi#nh #Ðéc quy#n lÒc khi }ng C#ng h#a
chi#m quy#n ki#m so#t ThÐéng viÄn n#m 1952. V#i tÐ c#ch
l# Ch« t‹ch «y ban ThÐéng viÄn, Carthy #€ cŠ di#n ##n cho
nhÓng tÐ tÐÎng chãng c#ng c«a m…nh. DÒa v#o viÄc #Ða tin
r#ng r€i trÁn b#o ch† v# truy#n h…nh, Ãng ti#p t#c k#t #n
c#c quan ch#c cao c#p trong ch†nh quy#n Eisenhower v# t#i
phn b#i. Ham mÁ vai tr# c«a m#t k# h#nh ##ng khÃng
thÐ#ng xŠt, l#m nhÓng cÃng viÄc b¿n th¥u nhÐng c#n thi#t,
Ãng ti#p t#c t†ch cÒc truy quƒt nhÓng k# m# Ãng coi l# c#ng
sn.

McCarthy #€ vÐét qu# gi#i hŸn tr#ch nhiÄm c«a bn th{n
m…nh khi Ãng kiÄn qu{n ##i Hoa K# v… m#t trong nhÓng tré
l# c«a Ãng b‹ cÐÍng b#ch qu{n d‹ch. Truy#n h…nh #€ truy#n
#i nhÓng phiÁn x# Î t#a #n t#i h#ng triÄu gia #…nh. Nhi#u
ngÐ#i M# l#n ##u tiÁn #€ tÝn m#t nh…n th#y c#ch cÐ x#
hung h€n c«a McCarthy, v# sÒ «ng h# c«a cÃng chng #ãi v#i
Ãng b#t ##u suy gim. }ng C#ng h#a, trÐ#c kia ##nh gi#
Carthy l# hÓu d#ng cho viÄc th#ch th#c }ng D{n Ch« dÐ#i
th#i TÉng thãng Truman, nay lŸi coi Ãng nhÐ m#t #i#u hÉ
th#n. Cuãi cng, ThÐéng viÄn #€ lÁn #n Ãng v… tÐ c#ch #Ÿo
##c.

V# nhi#u m#t, McCarthy l# #Ÿi diÄn cho nhÓng ch†nh s#ch

#ãi n#i t#i tÄ nh#t c«a Hoa K# trong Chi#n tranh LŸnh. Khi
ngÐ#i d{n M# #€ b#c b# c#ch nh…n nhÝn c«a Ãng, th… c’ng
l# l# tÒ nhiÁn khi h# cho r•ng mãi #e d#a C#ng sn bÁn
trong v# bÁn ngo#i nÐ#c M# #€ b‹ thÉi ph#ng qu# m#c.
V#o th#i #i#m nÐ#c M# #ang chuy#n m…nh bÐ#c sang
nhÓng n#m 1960, nhÓng ngÐ#i cŠ tÐ tÐÎng chãng c#ng ng#y
c#ng trÎ nÁn ho#i nghi h#n, ##c biÄt l# gi#i tr† th#c v#
nhÓng ngÐ#i cŠ nh hÐÎng s{u r#ng ##n quan #i#m c«a
cÃng chng.

N#N KINH T# M# TH#I H#U CHI#N: 1945-

1960
Trong th#i gian 15 n#m sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai,
Hoa K# #€ cŠ sÒ t#ng trÐÎng kinh t# phi thÐ#ng v# c«ng cã
#Ðéc v‹ th# c«a m…nh v#i tÐ c#ch l# quãc gia gi#u cŠ nh#t
th# gi#i. TÉng thu nhÝp quãc d{n (GNP), ##n v‹ #o lÐ#ng
to#n b# h#ng hŠa v# d‹ch v# #Ðéc sn xu#t Î Hoa K# #€
nhy v#t t# 200 t¥ #Ã-la n#m 1940 lÁn 300 t¥ #Ã-la n#m
1950 v# 500 t¥ #Ã-la n#m 1960. Ng#y c#ng cŠ nhi#u ngÐ#i
M# tÒ coi m…nh thu#c t#ng l#p trung lÐu.

SÒ t#ng trÐÎng n#y b#t ngu#n t# c#c nguyÁn nh{n kh#c

nhau. }#ng lÒc kinh t# t# nhÓng khon chi tiÁu l#n c«a
Ch†nh ph« sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai l# c h†ch ##u
tiÁn cho sÒ t#ng trÐÎng n#y. Hai nhu c#u c# bn c«a t#ng
l#p trung lÐu #€ gŠp ph#n ##ng k# v#o viÄc duy tr… sÒ
t#ng trÐÎng #Š. Sã lÐéng Ãtà #Ðéc sn xu#t h#ng n#m #€
t#ng lÁn g#p bãn l#n t# n#m 1946 t#i n#m 1955. ViÄc bng
nÉ trong x{y dÒng nh# c#a #Ðéc k†ch th†ch ph#n n#o nh#
nhÓng khon vay mua nh# th# ch#p cŠ th# tr #Ðéc d#
d#ng d#nh cho c#c qu{n nh{n gii ng’, #€ k†ch th†ch n#n
kinh t# ph#t tri#n. SÒ gia t#ng chi tiÁu cho quãc ph#ng v…
Chi#n tranh LŸnh leo thang c’ng #Šng m#t vai tr# nh#t #‹nh
trong ph#t tri#n kinh t#.

Sau n#m 1945, c#c cÃng ty ch« chãt Î M# #€ ph#t tri#n

mŸnh m# v#i quy mà thÝm ch† c#n l#n h#n trÐ#c. TrÐ#c
#{y, #€ xu#t hiÄn nhÓng l#n sŠng hép nh#t c#c cÃng ty
thÐ#ng mŸi v#o nhÓng n#m 1890 v# 1920, v# m#t l#n sŠng
tÐ#ng tÒ c’ng #€ di#n ra v#o thÝp niÁn 1950. C#c cÃng ty
nhÐéng quy#n kinh doanh nhÐ nhÓng nh# h#ng #n nhanh
c«a McDonald's #€ cho phƒp c#c doanh nh{n nh# trÎ th#nh chi
nh#nh c«a nhÓng doanh nghiÄp l#n, hoŸt ##ng cŠ hiÄu qu.
C#c cÃng ty l#n c«a M# c’ng ph#t tri#n c#c chi nh#nh Î nÐ#c
ngo#i n#i thÐ#ng cŠ chi ph† lao ##ng th#p h#n.

NgÐ#i lao ##ng th#y cu#c sãng c«a h# c’ng #ang thay #Éi
cng v#i sÒ thay #Éi c«a m#t nÐ#c M# #Ðéc cÃng nghiÄp
hŠa. C#ng ng#y c#ng cŠ †t ngÐ#i tham gia sn xu#t h#ng
hŠa, v# c#ng cŠ nhi#u ngÐ#i tham gia v#o c#c ng#nh d‹ch
v#. Ngay t# n#m 1956, ph#n l#n nhÓng ngÐ#i lao ##ng M#
##u t…m #Ðéc nhÓng cÃng viÄc tr† Šc nhÐ qun l#, gi#o
viÁn, b#n h#ng v# nh{n viÁn v#n ph#ng. M#t sã cÃng ty #€
bo #m cho ngÐ#i lao ##ng m#t khon ti#n lÐ#ng Én #‹nh
h#ng n#m, k# hép ##ng d#i hŸn v#i ngÐ#i lao ##ng, cng
v#i c#c h…nh th#c phc léi kh#c. Cng v#i nhÓng thay #Éi
n#y, nhÓng ngÐ#i lao ##ng khÃng c#n phi ##u tranh ##i
quy#n léi nÓa v# sÒ ph{n hŠa giÓa c#c t#ng l#p c’ng b#t
##u m# nhŸt d#n.

Trong nÃng nghiÄp, c#c ch« nÃng trŸi, †t nh#t c’ng l# c#c ch«
trŸi nh#, lŸi phi #ãi m#t v#i m#t th#i buÉi gian nan. N#ng
su#t t#ng lÁn #€ d¾n t#i sÒ hép nh#t trong nÃng nghiÄp v#
ngh# nÃng trÎ th#nh m#t ngh# kinh doanh l#n. Sã ch« trŸi r#i
b# ##t #ai ng#y c#ng nhi#u h#n.

NhÓng ngÐ#i M# kh#c c’ng di cÐ. Mi#n T{y v# mi#n T{y

Nam #ang ph#t tri#n nhanh chŠng - xu th# n#y ti#p di#n cho
##n cuãi th# kû. C#c #à th‹ vng SunBelt nhÐ Houston, bang
Texas; Miami, bang Florida; Albuquerque, bang Mexico; Tucson
v# Phoenix, bang Arizona #Ðéc mÎ r#ng r#t mau chŠng.
Th#nh phã Los Angeles c«a bang California #€ ph#t tri#n
vÐét Philadelphia, Pennsylvania, trÎ th#nh th#nh phã l#n th#
ba nÐ#c M#, v# sau #Š c#n vÐét c Chicago, th« ph« c«a khu
vÒc Trung T{y. Cu#c #i#u tra d{n sã n#m 1970 cho th#y
California #€ thay th# v‹ tr† c«a bang New York, trÎ th#nh
bang l#n nh#t Hoa K#. }#n n#m 2000, Texas #€ vÐét lÁn
trÁn NewYork v# chi#m v‹ tr† th# hai.

M#t h…nh th#i di cÐ c#n quan tr#ng h#n #€ khi#n ngÐ#i

M# r#i kh#i c#c khu vÒc n#i th‹ t#i c#c vng ngoŸi à m#i n#i
h# hy v#ng t…m #Ðéc nh# Î v#i gi# c phi ch#ng cho
nhÓng gia #…nh l#n #€ trÎ nÁn #Ãng #c do sÒ bng nÉ sinh
con th#i hÝu chi#n. NhÓng nh# th#u x{y dÒng nhÐ William J.
Levitt #€ x{y dÒng nhÓng c#ng ##ng d{n cÐ m#i - v#i
nhÓng c#n nh# trÃng giãng hÄt nhau - b•ng c#ch s# d#ng k#
thuÝt x{y dÒng h#ng loŸt. NhÓng ngÃi nh# c«a Levitt #Ðéc
ch# tŸo s#n - m#t ph#n #Ðéc l#p ghƒp tŸi nh# m#y ch#
khÃng l#p tŸi cÃng trÐ#ng. C#c ngÃi nh# n#y trÃng r#t b…nh
d{n nhÐng phÐ#ng ph#p c«a Levitt #€ l#m gim gi# th#nh
v# cho phƒp nhÓng ch« nh{n m#i #Ðéc sÎ hÓu m#t ph#n gi#c
m# c«a ngÐ#i M#.

V… c#c khu ngoŸi à ph#t tri#n mŸnh nÁn c#c doanh nghiÄp
#€ chuy#n t#i c#c khu vÒc m#i. NhÓng trung t{m mua b#n
l#n h#n bao g#m #« c#c loŸi c#a h#ng kh#c nhau #€ l#m
thay #Éi phÐ#ng th#c mua s#m c«a ngÐ#i tiÁu dng. Con sã
nhÓng trung t{m mua s#m n#y #€ gia t#ng t# t#m trung
t{m v#o cuãi Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai lÁn t#i 3.840
trung t{m v#o n#m 1960. V#i c#c b€i #È xe thuÝn tiÄn v#
th#i gian b#n h#ng tiÄn léi v#o buÉi tãi, kh#ch h#ng ho#n
to#n cŠ th# tr#nh #Ðéc viÄc chŸy #i mua b#n trong th#nh
phã bÝn r#n nhÐ trÐ#c kia.

C#c xa l# m#i khi#n giao thÃng t#i c#c khu ngoŸi à v#

nhÓng c#a h#ng l#n trÎ nÁn d# d#ng h#n. }Ÿo luÝt }Ð#ng
Cao tãc n#m 1956 #€ cung c#p 26.000 triÄu #Ã la, m#t
khon chi tiÁu d#nh cho c#c cÃng tr…nh cÃng c#ng l#n nh#t
trong l‹ch s# nÐ#c M#, ## x{y dÒng h#n 64.000km #Ð#ng
liÁn bang, nãi k#t t#t c c#c khu vÒc trÁn kh#p ##t nÐ#c.

Truy#n h…nh c’ng cŠ m#t nh hÐÎng mŸnh m# t#i c#c mÃ

th#c hoŸt ##ng kinh t# v# x€ h#i. Tuy #€ ra ##i t# thÝp
niÁn 1930, nhÐng ch¥ sau chi#n tranh, m#y thu h…nh m#i
#Ðéc b#y b#n r#ng r€i. V#o n#m 1946, c nÐ#c ch¥ cŠ dÐ#i
17.000 m#y thu h…nh. Ba n#m sau, ngÐ#i tiÁu dng #€ mua
250.000 chi#c trong m#t th#ng, v# cho t#i n#m 1960, ba
ph#n tÐ c#c h# gia #…nh #€ cŠ †t nh#t m#t chi#c m#y thu
h…nh. V#o giÓa thÝp niÁn 1960, m#t gia #…nh b…nh thÐ#ng
xem truy#n h…nh t# bãn ##n n#m ti#ng m#t ng#y. NhÓng
chÐ#ng tr…nh phÉ bi#n cho tr# em bao g#m Howdy Doody
Time v# The Mickey Mouse Club; ngÐ#i l#n th… th†ch nhÓng
vÎ h#i k‹ch nhi#u tÝp nhÐ I love Lucy v# Father Knows Best.
NgÐ#i M# thu#c t#t c c#c l#a tuÉi #€ trÎ th#nh #ãi tÐéng
c«a c#c chÐ#ng tr…nh qung c#o #Ðéc thi#t k# ng#y c#ng
tinh vi, cÃng phu h#n, gi#i thiÄu nhÓng sn ph¿m m# ngÐ#i
ta nŠi l# c#n thi#t cho m#t cu#c sãng tãt ##p.

CH#NH S€CH KINH T# C#NG B#NG

Ch†nh s#ch kinh t# cÃng b•ng (The Fair Deal) l# tÁn c«a
chÐ#ng tr…nh quãc n#i c«a Harry Truman. Khi x{y dÒng k#
hoŸch n#y dÒa trÁn Ch†nh s#ch kinh t# m#i c«a TÉng thãng
ti#n nhiÄm Roosevelt, Truman cho r•ng, Ch†nh ph« LiÁn bang
nÁn #m bo c# h#i kinh t# v# sÒ Én #‹nh x€ h#i. #ng #€
tranh ##u nh•m #Ÿt #Ðéc c#c m#c tiÁu #Š, b#t ch#p sÒ
chãng #ãi dÓ d#i v# ch†nh tr‹ t# nhÓng nh# lÝp ph#p bo
th« #ang cÐ#ng quy#t hŸ th#p vai tr# c«a ch†nh ph«.
#u tiÁn th# nh#t c«a Truman trong giai #oŸn ngay sau khi
chi#n tranh ch#m d#t l# thÒc hiÄn bÐ#c qu# ## sang n#n
kinh t# th#i b…nh. C#c qu{n nh{n muãn nhanh chŠng trÎ v#
quÁ hÐ#ng, nhÐng khi v# ##n nh#, h# phi #ãi m#t v#i viÄc
m#t nh# c#a v# viÄc l#m. DÒ luÝt G.I. #Ðéc thÃng qua trÐ#c
khi chi#n tranh k#t thc #€ gip c#c qu{n nh{n d# d#ng h#a
nhÝp v#i ##i sãng d{n sÒ, thÃng qua viÄc cung c#p c#c
khon phc léi nhÐ: c#c khon ti#n cho vay cŠ bo #m ##
mua nh# Î, tré gip cho viÄc ##o tŸo ngh# nghiÄp v# gi#o
d#c #Ÿi h#c.

}i#u g{y lo l#ng h#n l# sÒ b#t Én trong t#ng l#p lao ##ng.
V… n#n sn xu#t ph#c v# chi#n tranh #€ ch#m d#t nÁn
nhi#u cÃng nh{n l{m v#o t…nh trŸng th#t nghiÄp. NhÓng
ngÐ#i kh#c muãn #Ðéc t#ng lÐ#ng, m#t sÒ t#ng lÐ#ng m#
h# cm th#y #€ phi ch# #éi qu# l{u. V#o n#m 1946, 4, 6
triÄu cÃng nh{n #€ b€i cÃng - m#t con sã l#n nh#t trong l‹ch
s# nÐ#c M#. H# th#ch th#c c#c ng#nh cÃng nghiÄp ÃtÃ,
thƒp v# #iÄn lÒc. Khi h# ti#p t#c b€i cÃng Î c#c tuy#n #Ð#ng
s#t v# c#c m# than m#m, th… Truman #€ phi can thiÄp ##
ng#n ch#n sÒ ##i h#i th#i qu# c«a c#c cÃng #o#n, nhÐng
#i#u #Š ch¥ l#m cho nhi#u ngÐ#i lao ##ng thÁm xa l#nh
Ãng m# thÃi.

Trong khi phi gii quy#t nhÓng v#n ## r#t c#p b#ch,
Truman c’ng #Ða ra m#t ngh‹ tr…nh h#nh ##ng to#n diÄn
h#n. ChÐa ##y m#t tu#n sau khi chi#n tranh ch#m d#t, Ãng
#€ tr…nh lÁn Quãc h#i m#t chÐ#ng tr…nh 21 #i#m, nh•m
##u tranh chãng lŸi nhÓng hiÄn tÐéng thuÁ nh{n cÃng b#t
b…nh #”ng, ##i m#t m#c lÐ#ng tãi thi#u cao h#n, c#c
khon ti#n b#i thÐ#ng th#t nghiÄp l#n h#n v# tré gip nh#
c#a nhi#u h#n. Sau #Š v#i th#ng, Ãng #€ bÉ sung c#c khon
## ngh‹ kh#c v# bo hi#m y t# v# luÝt n#ng lÐéng nguyÁn
t#. NhÐng c#ch ti#p cÝn r#i rŸc n#y #€ khi#n cho nhÓng Ðu
tiÁn c«a Truman trÎ nÁn khÃng r# r#ng.

}ng C#ng h#a nhanh chŠng t#n cÃng. Trong cu#c b#u c#
quãc h#i n#m 1946, h# h#i "Chng ta #€ th#y ch#n ng#y
chÐa?" v# c#c c# tri ##p lŸi r•ng h# #€ qu# ch#n. Chi#m
#a sã trong c hai ViÄn c«a Quãc h#i, l#n ##u tiÁn t# n#m
1928, }ng C#ng h#a #€ quy#t t{m xoay ngÐéc xu hÐ#ng tÒ
do nhÐ c«a nhÓng n#m dÐ#i th#i Roosevelt.

Truman #€ tranh ##u v#i Quãc h#i v… Quãc h#i #€ c#t gim
chi tiÁu v# gim thu#. V#o n#m 1948, Ãng v¾n th# t#i #ng
c# m#c d c#c cu#c th#m d# dÐ luÝn cho th#y r•ng Ãng †t cŠ
c# h#i th#ng c#. Sau m#t chi#n d‹ch tranh c# mŸnh m#,
Truman #€ th#ng #i#m, m#t trong nhÓng k#t qu g{y b#t
ng# l#n trong n#n ch†nh tr‹ M# khi Ãng ##nh bŸi #ng c#
viÁn }ng C#ng h#a, Thomas Dewey, thãng #ãc bang New
York. B•ng c#ch l#m h#i sinh tinh th#n LiÁn minh #o#n k#t
c«a Ch†nh s#ch kinh t# m#i trÐ#c #{y, Truman #€ tranh th«
#Ðéc c#c c# tri thu#c t#ng l#p lao ##ng, gi#i ch« nÃng trŸi
v# ngÐ#i M# gãc Phi.

Khi Truman m€n nhiÄm v#o n#m 1953, Ch†nh s#ch Kinh t#
CÃng b•ng c«a Ãng cŠ #Ÿt #Ðéc m#t sã th#nh cÃng. Th#ng
7/1948, Ãng #€ c#m nŸn ph{n biÄt ch«ng t#c trong quy tr…nh
tuy#n d#ng c#n b# c«a Ch†nh ph« LiÁn bang v# ra lÄnh
ch#m d#t nŸn chia r# s#c t#c trong qu{n ##i. M#c ti#n
lÐ#ng tãi thi#u #Ðéc gia t#ng v# c#c chÐ#ng tr…nh an ninh
x€ h#i #Ðéc mÎ r#ng. ChÐ#ng tr…nh nh# Î #€ mang lŸi nhi#u
léi †ch nhÐng v¾n c#n nhi#u gia #…nh cŠ nhu c#u chÐa
#Ðéc ##p #ng. Bo hi#m y t# quãc gia, c#c biÄn ph#p tré
gip gi#o d#c, tré c#p nÃng nghiÄp v# chÐ#ng tr…nh ban
h#nh #Ÿo luÝt quy#n d{n sÒ c«a Ãng chÐa #Ðéc Quãc h#i
thÃng qua. Mãi bÝn t{m c«a Truman v# c#c v#n ## c«a
Chi#n tranh LŸnh l# m#c tiÁu quan tr#ng nh#t c«a Ãng, #€
khi#n Ãng ##c biÄt khŠ kh#n trong viÄc gi#nh #Ðéc sÒ «ng
h# #ãi v#i c#ch th#c ci c#ch x€ h#i trong ho#n cnh b‹
phn #ãi k‹ch liÄt.

C€CH TI#P C#N C–A EISENHOWER

Khi k# nhiÄm Truman, Dwight Eisenhower #€ ##ng # v# c#n
bn v#i khung tr#ch nhiÄm c«a Ch†nh ph« do Ch†nh s#ch
kinh t# m#i x#c lÝp nÁn, nhÐng Ãng cã g#ng giÓ m#t gi#i
hŸn nh#t #‹nh #ãi v#i c#c chÐ#ng tr…nh v# c#c khon chi
tiÁu. #ng g#i #Š l# Ch« ngh#a bo th« n#ng ##ng hay l#
Ch« ngh#a c#ng h#a c#p ti#n. CŠ ngh#a l#, theo Ãng gii
th†ch, c#c chÐ#ng tr…nh n#y mang t†nh bo th« khi nŠ liÁn
quan t#i ti#n bŸc, mang t†nh tÒ do khi nŠ liÁn quan t#i con
ngÐ#i. CŠ nhÓng ch¥ tr†ch cho r•ng Eisenhower #€ mŸnh m#
lÁn ti#ng khuy#n ngh‹ x{y dÒng thÝt nhi#u trÐ#ng h#c...
nhÐng lŸi khÃng ch‹u b# ti#n ra.

#u tiÁn th# nh#t c«a Eisenhower l# l#m c{n b•ng ng{n s#ch
sau nhi#u n#m th{m h#t. #ng muãn c#t gim chi tiÁu, c#t
gim thu# v# duy tr… gi# tr‹ c«a ##ng #Ã-la. }ng C#ng
h#a t# ra s#n s#ng li#u l#nh phŠ m#c nŸn th#t nghiÄp ##
ki#m so#t #Ðéc nŸn lŸm ph#t. Do khÃng muãn k†ch th†ch
ph#t tri#n kinh t# qu# m#c, cho nÁn h# #€ phi ch#ng ki#n
nÐ#c M# ba l#n #€ phi tri qua suy tho#i trong v#ng t#m
n#m dÐ#i th#i Eisenhower, nhÐng khÃng #ét suy tho#i n#o
xy ra qu# tr#m tr#ng.

Trong nhÓng l#nh vÒc kh#c, Ch†nh ph« LiÁn bang #€ trao
quy#n ki#m so#t c#c khu khai th#c d#u m# ngo#i kh#i c«a
Ch†nh quy#n LiÁn bang cho c#c bang. Ch†nh ph« c’ng «ng h#
viÄc ph#t tri#n c#c cÃng ty n#ng lÐéng tÐ nh{n ch# khÃng
b#t bu#c phi theo quan #i#m cÃng c#ng m# ph#i D{n ch«
#€ ## xÐ#ng. NŠi chung, thiÁn hÐ#ng c«a Ch†nh ph« l# «ng
h# gi#i doanh nghiÄp.

So v#i Truman, Eisenhower ch¥ cŠ m#t chÐ#ng tr…nh quãc

n#i khiÁm tãn. MÈi khi Ãng h#ng h#i vÝn ##ng x{y dÒng m#t
#Ÿo luÝt m#i, th… dÐ#ng nhÐ #i#u #Š lŸi l#m cho t†nh k#
th#a c«a Ch†nh s#ch kinh t# m#i gim #i #Ãi cht - ch”ng
hŸn nhÐ v#n ## gim tré c#p nÃng nghiÄp hay v#n ## hŸn
ch# ph#n n#o hoŸt ##ng c«a c#c nghiÄp #o#n. ViÄc Ãng
khÃng thc #¿y nhÓng thay #Éi c#n bn theo m#t hÐ#ng c#
th# n#o #€ tÐ#ng th†ch v#i tinh th#n c«a nhÓng n#m 50
gi#u cŠ. #ng l# m#t trong sã r#t †t nhÓng v‹ tÉng thãng M#
v¾n c#n #Ðéc l#ng d{n khi ch#m d#t nhiÄm k# c«a m…nh.

V#N H#A M# TH#P NI#N 1950

Trong suãt thÝp niÁn 1950, nhi#u sÒ kiÄn v#n hŠa #€ ch#ng
t# r•ng tÐ tÐÎng ##ng nh#t #€ th{m nhÝp kh#p x€ h#i M#.
T†nh tu{n theo chu¿n mÒc l# r#t phÉ bi#n. M#c d c nam
gi#i l¾n ph# nÓ ##u bu#c phi theo nhÓng mà th#c ngh#
nghiÄp trong Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai, nhÐng khi chi#n
tranh k#t thc, th… vai tr# truy#n thãng li#n #Ðéc ph#c
h#i. }#n Ãng l# ch« gia #…nh, c#n ph# nÓ th… coi v‹ tr†
th†ch hép nh#t c«a m…nh l# t# gia n#i tré, thÝm ch† c khi
h# l# ngÐ#i l#m cÃng #n lÐ#ng. Trong cuãn s#ch g{y nh
hÐÎng mŸnh c«a m…nh - cuãn }#m #Ãng cà ##n - nh# x€ h#i
h#c David Riesman #€ g#i x€ h#i m#i n#y l# m#t x€ h#i b‹
nh hÐÎng bÁn ngo#i chi phãi, m# ##c trÐng c«a nŠ l# t†nh
tu{n theo chu¿n mÒc, nhÐng ##ng th#i c’ng cŠ t†nh b…nh
Én. Truy#n h…nh, v¾n c#n cŠ †t c#c chÐ#ng tr…nh ## lÒa
ch#n, c’ng #€ #Šng gŠp v#o xu hÐ#ng ##ng hŠa v#n hŠa
n#y thÃng qua viÄc cung c#p cho thanh niÁn v# ngÐ#i gi#
nhÓng khuÃn m¾u x€ h#i chung d# #Ðéc ch#p nhÝn.

NhÐng khÃng phi t#t c nhÓng ngÐ#i M# ##u th†ch #ng

v#i nhÓng chu¿n mÒc v#n hŠa n#y. Nhi#u nh# v#n, nhÓng
th#nh viÁn c«a Th# hÄ lÝp d‹ #€ phn kh#ng nhÓng gi# tr‹
quy Ð#c, th#ch th#c c#c tÃn ti trÝt tÒ #ang #Ðéc tÃn tr#ng
v# do #Š g{y ra m#t c sãc v# v#n hŠa. Nh#n mŸnh v#o
t†nh tÒ ph#t v# t{m linh, h# th†ch dng trÒc gi#c h#n l# l#
tr†, thuy#t th#n b† phÐ#ng Ãng h#n l# tÃn gi#o kinh viÄn
c«a phÐ#ng T{y.

C#c t#c ph¿m v#n chÐ#ng c«a h# #€ di#n t cm xc v# sÒ

c#ch biÄt v# nhu c#u #Ðéc cÃng nhÝn bn th{n. Jack Keronac
#€ ##nh m#y cuãn ti#u thuy#t #n kh#ch nh#t c«a Ãng,
cuãn TrÁn #Ð#ng, trÁn m#t b#ng gi#y d#i 75 mƒt. B•ng th«
ph#p b# d#u ch#m c{u v# khÃng tu{n theo quy t#c chung
v# c#u trc #oŸn v#n, cuãn s#ch ca ngéi cu#c sãng tÒ do.
Nh# th# Allen Ginsberg c’ng trÎ nÁn nÉi ti#ng nh# b#i th#
Ti#ng g#o r - m#t t#c ph¿m phÁ ph#n cay ##c n#n v#n
minh hiÄn #Ÿi #Ðéc c# kh† hŠa. Khi cnh s#t bu#c t#i t#c
ph¿m n#y l# suy ##i v# t‹ch thu c#c bn in #€ ph#t h#nh,
Ginsberg #€ #ãi ch#t th#nh cÃng tŸi t#a #n.

C#c nhŸc s# v# c#c h#a s# c’ng nÉi loŸn. Ca s# Elvis Presley,

bang Tennessee l# ngÐ#i da tr#ng th#nh cÃng nh#t trong
viÄc phÉ bi#n th# {m nhŸc M# gãc Phi ##y cm xc v# r#n
r#ng v#i tÁn g#i nhŸc Rock and Roll. TrÐ#c h#t, ca s# n#y
#€ l#m t#ng l#p trung lÐu M# s#ng sãt v#i ki#u tŠc #uÃi v‹t
v# c#ch ##nh hÃng uãn lÐén c«a anh khi bi#u di#n. NhÐng
m#t v#i n#m sau, c#c buÉi bi#u di#n c«a anh #€ ph#n n#o
†t g{y sãc h#n cng v#i sÒ ra ##i c«a nhÓng ca s# v# ban
nhŸc sau #Š, nhÐ ban nhŸc Rolling Stones c«a Anh. TÐ#ng tÒ,
trong thÝp niÁn 50, c#c h#a s# nhÐ Jackson Pollock #€ loŸi
b# gi# v# v# x#p ##t c#c toan v# trÁn s#n, sau #Š dng
s#n d#u, c#t v# nhÓng ch#t liÄu kh#c ## tŸo th#nh nhÓng
vÄt m#u hoang dŸi m€nh liÄt. T#t c nhÓng h#a s# v# nhÓng
nh# v#n, nh# th# #Š, cho d h# dng phÐ#ng tiÄn n#o #i
ch#ng nÓa, th… ##u #€ #Ða ra nhÓng mà h…nh m#i cho
m#t cu#c c#ch mŸng x€ h#i r#ng r€i v# cŠ nh hÐÎng s{u
s#c c«a thÝp niÁn 1960.

NH#NG C#N NGUY#N C–A PHONG TR#O }

#I QUY#N C#NG D#N
NhÓng n#m sau chi#n tranh, ngÐ#i M# gãc Phi #€ trÎ th#nh
v#n ## ng#y c#ng c#ng th”ng. Trong chi#n tranh, h# #€
##u tranh chãng k# th‹ ch«ng t#c trong viÄc thÒc hiÄn ngh#a
v# qu{n sÒ, tuy#n d#ng lao ##ng, v# h# #€ #Ÿt #Ðéc
nhÓng th#nh qu nh#t #‹nh. H#ng triÄu ngÐ#i M# da #en
#€ r#i b# c#c nÃng trŸi mi#n Nam lÁn c#c th#nh phã mi#n
B#c n#i h# hy v#ng s# t…m #Ðéc cÃng #n viÄc l#m tãt h#n.
Thay v… nhÓng g… m# Ð#c, h# ch¥ t…m #Ðéc m#t chÈ Î
chÝt ch#i, chen chc trong c#c khu nh# É chu#t tŸi c#c #Ã
th‹. Gi# #{y c#c qu{n nh{n ngÐ#i M# da #en #€ trÎ v# quÁ
nh#, v# nhi#u ngÐ#i trong sã h# kiÁn quy#t khÃng ch#p
nhÝn th{n phÝn cÃng d{n hŸng hai c«a m…nh.

Jackie Robinson #€ khu#y ##ng v#n ## ch«ng t#c v#o n#m

1947, khi anh ph# vÍ ranh gi#i m#u da trong bŠng ch#y v#
b#t ##u ch#i cho c#c gii ##u bŠng ch#y l#n h#n. Khi l#
th#nh viÁn c«a ##i bŠng Brooklyn Dodgers, anh thÐ#ng phi
#ãi m#t v#i nhÓng r#c rãi do #ãi th« c’ng nhÐ c#c c#u th«
cng ##i g{y ra. NhÓng ma thi ##u ##u tiÁn xu#t s#c #€
d¾n t#i viÄc ngÐ#i ta phi th#a nhÝn t#i n#ng c«a anh v#
khi#n sÒ nghiÄp thi ##u c«a nhÓng c#u th« da #en kh#c trÎ
nÁn d# d#ng h#n. NhÓng c#u th« n#y b#t ##u r#i kh#i c#c
##i bŠng ch#y c«a ngÐ#i da #en m# trÐ#c kia, h# bu#c
phi thi ##u Î #Š.

C#c quan ch#c ch†nh ph« v# nhi#u ngÐ#i M# kh#c #€ ph#t

hiÄn th#y mãi quan hÄ giÓa c#c v#n ## ch«ng t#c v# c#c
v#n ## ch†nh tr‹ trong Chi#n tranh LŸnh. V#i tÐ c#ch l#
ngÐ#i l€nh #Ÿo th# gi#i tÒ do, Hoa K# #€ cã g#ng t…m
ki#m sÒ «ng h# c«a ch{u Phi v# ch{u €. NŸn ph{n biÄt ch«ng
t#c trong ch†nh nÐ#c M# #€ l#m cn trÎ nhÓng nÈ lÒc lÃi kƒo
##ng minh Î nhÓng khu vÒc kh#c trÁn th# gi#i.

Harry Truman #€ «ng h# phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n

##u tiÁn. C# nh{n Ãng tin v#o quy#n b…nh #”ng v# ch†nh
tr‹, tuy Ãng khÃng tin v#o quy#n b…nh #”ng x€ h#i, v# Ãng
#€ cÃng nhÝn t#m quan tr#ng ng#y c#ng t#ng c«a c# tri
ngÐ#i M# gãc Phi Î c#c #Ã th‹. N#m 1946, khi #Ðéc thÃng
b#o v# nhÓng v# h#nh h…nh khÃng h# xƒt x# c«a ##m
ngÐ#i ph{n biÄt ch«ng t#c da tr#ng #ãi v#i ngÐ#i da #en v#
nhÓng h…nh th#c bŸo lÒc chãng lŸi ngÐ#i da #en Î mi#n
Nam, Ãng #€ yÁu c#u «y ban Quy#n CÃng d{n cŠ nhiÄm v#
#i#u tra sÒ k# th‹ ch«ng t#c v# tÃn gi#o. Bn b#o c#o cŠ
nhan ## l# }# #m bo nhÓng quy#n con ngÐ#i n#y, #Ðéc
cÃng bã v#o n#m sau #Š, #€ minh ch#ng r# r#ng #‹a v‹
hŸng hai c«a ngÐ#i da #en trong ##i sãng x€ h#i M# v# #€
khuy#n ngh‹ r#t nhi#u biÄn ph#p m# Ch†nh ph« LiÁn bang
c#n thÒc hiÄn nh•m bo #m nhÓng quy#n vãn #Ðéc d#nh
cho t#t c cÃng d{n.

Truman #€ phn #ng b•ng viÄc g#i t#i Quãc h#i m#t chÐ#ng
tr…nh 10 #i#m v# quy#n cÃng d{n. C#c th#nh viÁn thu#c }
ng D{n ch« mi#n Nam trong Quãc h#i #€ cn trÎ viÄc thÃng
qua chÐ#ng tr…nh n#y. M#t sã ngÐ#i giÝn dÓ nh#t, ##ng
##u l# Strom Thurmond, Thãng #ãc bang Nam Carolina, #€
th#nh lÝp nÁn }ng Bang quy#n n#m 1948 ## phn #ãi TÉng
thãng. Truman #€ cho ban h#nh m#t s#c luÝt c#m k# th‹
ch«ng t#c trong viÄc tuy#n d#ng nh{n viÁn cho c#c c# quan
LiÁn bang, ra lÄnh #ãi x# b…nh #”ng trong c#c lÒc lÐéng v’
trang v# yÁu c#u m#t «y ban cŠ nhiÄm v# ch#m d#t nŸn
chia r# s#c t#c trong qu{n ##i. Cuãi cng, nŸn ph{n biÄt
ch«ng t#c trong qu{n ##i c’ng #€ ch#m d#t v#o th#i k#
Chi#n tranh Tri#u TiÁn.

Trong nhÓng n#m 1950, ngÐ#i M# da #en Î mi#n Nam #Ðéc

hÐÎng r#t †t (n#u khÃng nŠi l# khÃng #Ðéc hÐÎng) quy#n
cÃng d{n v# quy#n ch†nh tr‹. Nh…n chung, h# khÃng cŠ
quy#n b#u c#. NhÓng ngÐ#i cã g#ng ghi tÁn v#o danh s#ch
c# tri ##u cŠ th# b‹ ##nh #Ýp, m#t viÄc l#m, m#t t†n nhiÄm
ho#c b‹ tr#c xu#t ra kh#i n#i cÐ tr. C#c cu#c h#nh h…nh
khÃng xƒt x# v¾n ti#p di#n. C#c luÝt Jim Crow #€ thÒc hiÄn
sÒ chia r# s#c t#c trÁn ÃtÃ, t#u ho, kh#ch sŸn, nh# h#ng,
bÄnh viÄn, nhÓng c# sÎ gii tr† v# trong cÃng #n viÄc l#m.

CH#M D#T S# CHIA R# S#C T#C

HiÄp h#i Quãc gia v… Ti#n b# c«a NgÐ#i Da m#u (NAACP) #€
#i tiÁn phong trong nhÓng nÈ lÒc lÝt #É gi#o #i#u tÐ ph#p
#€ #Ðéc thi#t lÝp trong m#t v# kiÄn Î T#a #n Tãi cao, v#
Plessy kiÄn Ferguson n#m 1896, trong #Š, sÒ chia r# s#c t#c
c«a c#c h#c sinh da #en v# da tr#ng Î trÐ#ng h#c l# hép
hi#n n#u c# sÎ v# phÐ#ng tiÄn h#c tÝp l# riÁng biÄt nhÐng
b…nh #”ng. Ph#n quy#t #Š #€ #Ðéc thÒc thi suãt nhi#u thÝp
niÁn, c#ng l#m nghiÁm tr#ng h#n sÒ chia r# s#c t#c nghiÄt
ng€ Î mi#n Nam n#i m# nhÓng c# sÎ v# phÐ#ng tiÄn r#t
hi#m khi, n#u khÃng nŠi l# ch”ng bao gi#, b…nh #”ng.

NgÐ#i M# gãc Phi #€ #Ÿt #Ðéc m#c tiÁu c«a h# trong viÄc
lÝt lŸi bn #n Plessy v#o n#m 1954 khi T#a #n Tãi cao - #Ðéc
ch« tr… bÎi ngÐ#i do Eisenhower ch¥ #‹nh - Ch#nh #n T#a #n
Tãi cao Earl Warren - #Ða ra ph#n quy#t c«a m…nh trong v#
Brown kiÄn H#i ##ng Gi#o d#c. T#a #€ nh#t tr† tuyÁn bã
r•ng "C#c c# sÎ v# phÐ#ng tiÄn h#c tÝp riÁng r# bn th{n nŠ
vãn #€ l# khÃng b…nh #”ng v# do #Š, s#c lÄnh gi#o #i#u
riÁng biÄt nhÐng b…nh #”ng s# khÃng c#n #Ðéc #p d#ng tŸi
c#c trÐ#ng cÃng". M#t n#m sau #Š, T#a #n Tãi cao yÁu c#u
c#c h#i ##ng trÐ#ng h#c Î #‹a phÐ#ng phi thÒc thi quy#t
#‹nh n#y v#i nh‹p ## kh¿n trÐ#ng.

M#c d cm thÃng v#i nhÓng nhu c#u c«a mi#n Nam khi
mi#n n#y #ang tri qua sÒ chuy#n #Éi l#n, song Eisenhower
v¾n h#nh ##ng nhanh chŠng ## ch#ng t# r•ng luÝt ph#p
#Ðéc tu{n th« trÐ#c sÒ phn #ãi t# ph#n l#n c#c bang mi#n
Nam. Eisenhower phi #ãi m#t v#i m#t v# kh«ng hong l#n Î
Litter Rock, bang Arkansas v#o n#m 1957, khi Thãng #ãc
bang n#y, Orval Faubus, cŠ # #‹nh cn trÎ m#t k# hoŸch
ch#m d#t sÒ chia r# s#c t#c khi kÁu g#i viÄc nhÝn ch†n h#c
sinh da #en v#o TrÐ#ng Trung h#c Trung t{m c«a th#nh phã
vãn trÐ#c #{y ch¥ d#nh cho h#c sinh da tr#ng. Sau khi nÈ
lÒc ##m ph#n khÃng cŠ k#t qu, TÉng thãng Eisenhower #€
c# qu{n ##i liÁn bang xuãng Little Rock ## cÐÍng ch# thÒc
thi k# hoŸch n#y.

Thãng #ãc Faubus #€ ##p tr b•ng c#ch ra lÄnh #Šng c#a
c#c trÐ#ng trung h#c Î Little Rock trong n#m h#c 1958-1959.
Tuy nhiÁn, m#t t#a #n liÁn bang #€ ra lÄnh mÎ c#a lŸi c#c
ngÃi trÐ#ng n#y v#o n#m sau #Š. C#c trÐ#ng h#c #€ mÎ
c#a nhÐng khÃng kh† r#t c#ng th”ng, v#i m#t sã r#t †t c#c
h#c sinh M# gãc Phi. V… th#, qu# tr…nh b€i b# nŸn ph{n
biÄt ch«ng t#c trong trÐ#ng h#c #€ di#n ra r#t chÝm chŸp
v# khÃng triÄt ## tŸi h#u h#t c#c bang mi#n Nam.

M#t d#u mãc quan tr#ng kh#c trong phong tr#o ##i quy#n
cÃng d{n di#n ra v#o n#m 1955 Î Montgomery, bang Alabana.
Rosa Park, m#t nÓ thé may ngÐ#i M# gãc Phi 42 tuÉi, ##ng
th#i l# thÐ k# ph{n ban HiÄp h#i Quãc gia v… Ti#n b# c«a
ngÐ#i da m#u (NAACP), ng#i trÁn gh# trÐ#c c«a m#t chi#c
xe bu#t cÃng c#ng. H#ng gh# trÐ#c, theo luÝt v# theo tÝp
qu#n, vãn l# d#nh cho ngÐ#i da tr#ng. Khi b‹ ra lÄnh phi
ng#i Î ph†a sau xe, ch‹ #€ t# chãi. Cnh s#t #€ t#i v# b#t
giam ch‹ v… t#i vi phŸm c#c #Ÿo luÝt ph{n chia s#c t#c. C#c
th« l#nh ngÐ#i M# gãc Phi, vãn #ang ch# m#t v# viÄc nhÐ
vÝy, li#n tÉ ch#c t¿y chay hÄ thãng xe bu#t.

Martin Luther King Jr, m#t m#c sÐ tr# thu#c gi#o h#i Baptist
n#i nhÓng ngÐ#i M# gãc Phi thÐ#ng g#p gÍ nhau, trÎ th#nh
ngÐ#i ph#t ngÃn cho phong tr#o phn #ãi #Š. #ng nŠi "}#
##n lc con ngÐ#i ta #€ ch#n ng#y... v… b‹ h#nh hŸ v# b‹
#ãi x# thà bŸo bÎi nhÓng b#n ch{n t#n #c c«a nŸn #p b#c".
Luther King b‹ b#t giam v# sau #Š Ãng c#n b‹ b#t nhi#u l#n
nÓa, thÝm ch† m#t qu bom #€ ph# h«y m#t trÐ#c ngÃi nh#
c«a Ãng, nhÐng nhÓng ngÐ#i M# gãc Phi Î Montgomery v¾n
ti#p t#c t¿y chay khÃng #i xe bu#t. Ch#ng m#t n#m sau #Š,
T#a #n Tãi cao #€ ra quy#t #‹nh kh”ng #‹nh r•ng viÄc chia
r# s#c t#c trÁn xe bu#t c’ng nhÐ viÄc ph{n chia s#c t#c Î
trÐ#ng h#c l# tr#i v#i hi#n ph#p. Cu#c t¿y chay k#t thc,
phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n #€ gi#nh #Ðéc m#t th#ng
léi quan tr#ng v# ph#t hiÄn #Ðéc m#t th« l#nh mŸnh m#,
thÃng th#i v# ##y tÐ ch#t hng biÄn c«a phong tr#o, #Š l#
Martin Luther King Jr.
NhÓng ngÐ#i M# gãc Phi c’ng nÈ lÒc gi#nh quy#n b#u c#
c«a m…nh. M#c d }i#u bÉ sung s#a #Éi th# 15 trong Hi#n
ph#p Hoa K# #€ #m bo quy#n b#u c#, nhÐng nhi#u bang
#€ t…m c#ch tr#nh khÃng thi h#nh #i#u luÝt n#y. C#c bang
#€ ##nh thu# th{n hay ki#m tra tr…nh ## bi#t ##c bi#t
vi#t - thÐ#ng kh#t khe h#n #ãi v#i ngÐ#i M# gãc Phi ##
ng#n khÃng cho c# tri da #en cŠ tr…nh ## v#n hŠa th#p #i
b# phi#u. Khi l#m viÄc v#i th« l#nh phe #a sã tŸi ThÐéng
viÄn - Lyndon B. Johnson - Eisenhower #€ «ng h# Ãng n#y
trong nÈ lÒc c«a Quãc h#i nh•m #m bo quy#n b#u c# cho
c#c c# tri ngÐ#i M# gãc Phi. }Ÿo luÝt Quy#n CÃng d{n n#m
1957, l#n ##u tiÁn sau 82 n#m, #€ tŸo nÁn m#t bÐ#c ti#n
v… #€ trao cho LiÁn bang quy#n can thiÄp v#o nhÓng v# #n
m# trong #Š ngÐ#i da #en b‹ chãi b# quy#n b#u c#. Tuy
vÝy, v¾n c#n nhÓng k# hÎ c«a luÝt ph#p, v# do #Š nhÓng
nh# hoŸt ##ng ch†nh tr‹ #€ thc #¿y th#nh cÃng sÒ ra ##i
c«a }Ÿo luÝt Quy#n CÃng d{n n#m 1960, trong #Š, ## ra c#c
m#c phŸt nghiÁm kh#c h#n cho nhÓng vi phŸm v# quy#n
b#u c#. Tuy nhiÁn, #Ÿo luÝt n#y v¾n chÐa trao cho c#c quan
ch#c liÁn bang quy#n #Ðéc ##ng k# danh s#ch c# tri cho
ngÐ#i M# gãc Phi.

DÒa v#o nhÓng nÈ lÒc c«a ch†nh ngÐ#i M# gãc Phi m#

phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n #€ ph#t tri#n mŸnh m# v#o
nhÓng n#m sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai. ThÃng qua T#a
#n Tãi cao v# thÃng qua Quãc h#i, nhÓng ngÐ#i «ng h#
quy#n cÃng d{n #€ x{y dÒng #Ðéc n#n tng cho m#t cu#c
c#ch mŸng to l#n nhÐng ho# b…nh trong quan hÄ s#c t#c
c«a nÐ#c M# v#o thÝp niÁn 1960.

ChÐ#ng 13: NH#NG TH#P NI#N C–A S#

THAY }#I: 1960-1980
"TÃi m# Ð#c cŠ m#t ng#y kia, trÁn nhÓng ng#n ##i ch#y
## bang Georgia, con c#i c«a nhÓng ngÐ#i nà lÄ v# c«a
ch« nà xÐa cŠ th# ng#i bÁn nhau nhÐ nhÓng ngÐ#i anh
em"

Martin Luther King Jr, 1963

 #n n#m 1960, nÐ#c M# #€ s#p s#a ch#ng ki#n sÒ thay
} #Éi x€ h#i l#n lao. X€ h#i M# luÃn l# m#t x€ h#i cÎi mÎ
v# linh hoŸt h#n b#t k# m#t quãc gia n#o kh#c trÁn th#
gi#i. Tuy nhiÁn, x€ h#i M# cho ##n th#i #i#m #Š v¾n do
ngÐ#i da tr#ng thãng tr‹. Trong nhÓng n#m 1960, c#c nhŠm
d{n cÐ trÐ#c kia khÃng cŠ ti#ng nŠi ho#c b‹ coi l# thu#c
t#ng l#p dÐ#i #€ trÎ nÁn mŸnh m# h#n v# #€ #Ÿt #Ðéc
th#nh cÃng trong viÄc ##i quy#n d{n sÒ Î c#c phong tr#o
nhÐ: phong tr#o c«a ngÐ#i M# gãc Phi, c«a ngÐ#i da ##,
ph# nÓ, con c#i c«a c#c d{n t#c da tr#ng m#i nhÝp cÐ v#
ngÐ#i ch{u M# La-tinh. Ph#n l#n sÒ «ng h# m# h# nhÝn
#Ðéc ##n t# t#ng l#p thanh niÁn #Ãng #o h#n bao gi#
h#t, m#t t#ng l#p thanh niÁn #Ðéc ti#p cÝn v#i hÄ thãng
c#c trÐ#ng cao #”ng v# #Ÿi h#c #ang ph#t tri#n v#i tãc ##
chÐa t#ng cŠ trong l‹ch s#. ThÐ#ng #ua theo nhÓng lãi sãng
phn v#n hŠa v# c#c hÄ tÐ tÐÎng ch†nh tr‹ c#p ti#n, nhi#u
con c#i c«a th# hÄ Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai #€ nÉi lÁn
nhÐ nhÓng ngÐ#i vÝn ##ng cho m#t nÐ#c M# m#i m# ##c
trÐng c«a nŠ l# sÒ #a v#n hŠa v# #a s#c t#c - m#t x€ h#i
m# trÐ#c #{y, Ãng cha h# th#y khŠ cŠ th# ch#p nhÝn #Ðéc.

PHONG TR#O }#I QUY#N C#NG D#N T#

1960 }#N 1980
Cu#c ##u tranh ##i quy#n b…nh #”ng c«a ngÐ#i M# gãc Phi
#€ #Ÿt #Ðéc #¥nh cao v#o thÝp niÁn 1960. Sau nhÓng th#ng
léi liÁn ti#p v#o thÝp niÁn 1950, ngÐ#i M# gãc Phi c#ng cam
k#t mŸnh m# h#n #ãi v#i h…nh th#c ##u tranh trÒc ti#p
khÃng dng bŸo lÒc. C#c tÉ ch#c nhÐ H#i ngh‹ Quy#n l€nh
#Ÿo ThiÁn Cha gi#o mi#n Nam (SCLC) #€ tŸo ra t#ng l#p
t#ng lÓ ngÐ#i M# gãc Phi v# «y ban Phãi hép #n h#a Sinh
viÁn (SNCC) g#m c#c nh# hoŸt ##ng tr# tuÉi l# nhÓng tÉ
ch#c ##u tranh cho ci c#ch thÃng qua #ãi kh#ng h#a b…
nh.

N#m 1960, c#c h#c sinh trung h#c ngÐ#i M# gãc Phi ng#i tŸi
qu#y #n ph{n biÄt s#c t#c tŸi trÐ#ng Woolworth, bang B#c
Carolina v# cÒ tuyÄt khÃng ch‹u d#i #i. Cu#c bi#u t…nh c«a
h# #€ thu ht sÒ ch # c«a c#c phÐ#ng tiÄn thÃng tin #Ÿi
chng v# khÎi xÐ#ng cho c#c cu#c bi#u t…nh tÐ#ng tÒ kh#p
c#c bang mi#n Nam. V#o n#m sau, nhÓng ngÐ#i bi#u t…nh
##i quy#n cÃng d{n #€ tÉ ch#c c#c cu#c di#u h#nh ##i tÒ
do b•ng xe bu#t, ngÐ#i da #en v# da tr#ng ##u lÁn nhÓng
chi#c xe bu#t ti#n v# mi#n Nam, #i t#i nhÓng b#n xe v¾n
c#n giÓ nguyÁn thŠi ph{n biÄt ch«ng t#c. # #Š nhÓng cu#c
bi#u t…nh n#y cŠ th# thu ht sÒ quan t{m c«a c#c phÐ#ng
tiÄn thÃng tin v# khi#n t…nh h…nh phi d#n d#n thay #Éi.

C#c #Ÿi bi#u c’ng tÉ ch#c nhÓng cu#c h#p quan tr#ng m#
sÒ kiÄn l#n nh#t l# Cu#c tu#n h#nh Washington n#m
1963. }€ cŠ h#n 200.000 ngÐ#i tÝp trung tŸi th« #Ã nÐ#c M#
## bi#u th‹ cam k#t c«a h# v# quy#n b…nh #”ng cho t#t c
m#i ngÐ#i. Cao tr#o c«a m#t ng#y tr#n ngÝp ti#ng h#t v#
nhÓng b#i ph#t bi#u hng h#n #€ ##n cng v#i b#i ph#t
bi#u c«a Martin Luther King Jr., ngÐ#i #€ xu#t hiÄn v#i tÐ
c#ch l# ngÐ#i ph#t ngÃn tiÁu bi#u cho quy#n cÃng d{n. "TÃi
m# Ð#c cŠ m#t ng#y trÁn nhÓng ng#n ##i ch#y ## x#
Georgia, con c#i c«a nhÓng nà lÄ v# nhÓng ch« nà xÐa cŠ
th# ng#i bÁn nhau bÁn chi#c b#n c«a t…nh huynh #Ä" -
Luther King tuyÁn bã. MÈi khi Ãng nŠi #oŸn #iÄp khc "TÃi cŠ
m#t Ð#c m#", c ##m #Ãng lŸi hà to hÐÎng #ng.

NhÐng sÒ ti#n b# ban ##u #Ÿt #Ðéc #€ khÃng tÐ#ng x#ng

v#i nhÓng l#i ph#t bi#u hng h#n c«a phong tr#o ##i quy#n
cÃng d{n. TÉng thãng Kennedy ban ##u lÐÍng lÒ khÃng g{y
s#c ƒp v#i nhÓng ngÐ#i da tr#ng Î mi#n Nam phi «ng h#
quy#n cÃng d{n c«a ngÐ#i da #en v… Ãng #ang c#n nhÓng
l# phi#u c«a h# cho nhÓng v#n ## kh#c. Tuy nhiÁn, c#c sÒ
kiÄn m# ngÐ#i M# gãc Phi khÎi xÐ#ng #€ bu#c Ãng phi ra
tay. Khi James Meredith b‹ t# chãi khÃng #Ðéc ch#p nhÝn v#o
h#c Î trÐ#ng } Ÿi h#c Mississippi v#o n#m 1962 v… l# do s#c
t#c, Kennedy #€ phi #Ða qu{n ##i liÁn bang t#i vng n#y
## duy tr… luÝt ph#p. Sau nhÓng cu#c bi#u t…nh chãng nŸn
ph{n biÄt ch«ng t#c Î Bermingham, bang Alabama, cnh s#t
#€ phn #ng b•ng bŸo lÒc. TÉng thãng #€ #Ä tr…nh lÁn Quãc
h#i m#t dÒ luÝt m#i v# quy#n cÃng d{n, ch#m d#t nŸn ph{n
biÄt ch«ng t#c Î n#i cÃng c#ng. Tuy nhiÁn, ngay c cu#c
Tu#n h#nh Washington c’ng khÃng th# khi#n Ti#u ban Quãc
h#i ch‹u thÃng qua. DÒ luÝt #Š v¾n c#n b‹ #ch lŸi Î Quãc h#i
khi TÉng thãng Kennedy b‹ #m s#t n#m 1963.
TÉng thãng Lyndon B. Johnson #€ #Ÿt #Ðéc nhi#u th#nh cÃng
h#n. V#i k# n#ng ##m ph#n m# Ãng #€ thÐ#ng xuyÁn s#
d#ng trong nhÓng n#m Ãng c#n #m nhÝn cÐ#ng v‹ l€nh
#Ÿo phe #a sã Î ThÐéng viÄn, Johnson #€ thuy#t ph#c #Ðéc
ThÐéng viÄn hŸn ch# c#c chi#n thuÝt ng#n cn viÄc b#
phi#u cuãi cng thÃng qua }Ÿo luÝt mang t†nh bÐ#c ngo#t v#
Quy#n CÃng d{n n#m 1964. B# luÝt n#y #€ ch#m d#t nŸn
ph{n biÄt ch«ng t#c tŸi n#i cÃng c#ng. }Ÿo luÝt v# Quy#n
b#u c# m#t n#m sau #Š, n#m 1965, #€ cho phƒp Ch†nh ph«
LiÁn bang ##ng k# c# tri tŸi nhÓng n#i m# trÐ#c kia, c#c
quan ch#c khÃng cho phƒp c# tri da #en ##ng k# b# phi#u.
Cho ##n n#m 1968, m#t triÄu ngÐ#i M# gãc Phi #€ #Ðéc
##ng k# b#u c# tŸi c#c vng xa xÃi tŸi mi#n Nam. N#m
1968, Quãc h#i #€ thÃng qua luÝt c#m ph{n biÄt ch«ng t#c
trong cung c#p nh# Î.

Tuy nhiÁn, khi #Ðéc gii phŠng, cu#c c#ch mŸng ##i quy#n
cÃng d{n #€ khi#n c#c th« l#nh phong tr#o trÎ nÁn nÃn nŠng
v… tãc ## thay #Éi di#n ra chÝm chŸp v# ngÐ#i M# gãc Phi
v¾n chÐa #Ðéc h#a nhÝp ho#n to#n v#o x€ h#i ch†nh thãng
c«a ngÐ#i da tr#ng. Malcolm X., m#t nh# hoŸt ##ng ch†nh
tr‹ cŠ t#i hng biÄn l# ngÐ#i tiÁn phong kÁu g#i loŸi b# viÄc
ph{n biÄt ngÐ#i M# gãc Phi kh#i c#ng ##ng da tr#ng.
Stokely Carmichael, m#t ngÐ#i l€nh #Ÿo phong tr#o sinh
viÁn, c’ng cŠ nhÓng o tÐÎng nhÐ vÝy v# quan #i#m khÃng
dng bŸo lÒc v# viÄc hép t#c giÓa c#c ch«ng t#c. Anh #€
khi#n cho c{u kh¿u hiÄu quy#n c«a ngÐ#i da #en trÎ nÁn nÉi
ti#ng, v# phi #Ÿt #Ðéc b•ng m#i gi#, theo nhÐ l#i c«a
Malcolm X.

BŸo lÒc #€ xu#t hiÄn cng v#i nhÓng l#i kÁu g#i hi#u chi#n
v# ci c#ch. Nhi#u cu#c bŸo loŸn #€ bng nÉ Î m#t sã #à th‹
l#n v#o n#m 1966 v# 1967. V#o ma xu{n n#m 1968, Martin
Luther King Jr. #€ ng€ xuãng dÐ#i viÁn #Ÿn c«a m#t k# #m
s#t. M#t v#i th#ng sau #Š, ThÐéng ngh‹ s# Robert Kennedy,
ngÐ#i ph#t ngÃn cho nhÓng ngÐ#i b‹ thiÄt th#i, m#t ngÐ#i
phn #ãi cu#c Chi#n tranh ViÄt Nam, anh trai c«a v‹ cã tÉng
thãng b‹ #m hŸi, c’ng cng ch‹u chung sã phÝn. V#i nhi#u
ngÐ#i th… hai v# #m s#t n#y #€ ##nh d#u sÒ c#o chung
c«a th#i #Ÿi ng{y th# v# l# tÐÎng hŠa trong c phong tr#o
##i quy#n cÃng d{n l¾n phong tr#o phn chi#n. T†nh hi#u
chi#n ng#y c#ng t#ng c«a c#nh t k#t hép v#i nhÓng phn
#ng th#i qu# c«a ph#i bo th« #€ tŸo ra m#t sÒ chia r#
trong tinh th#n d{n t#c m# ngÐ#i ta #€ phi m#t nhi#u n#m
m#i h#n g#n #Ðéc.

Tuy nhiÁn, ##n th#i #i#m #Š, m#t phong tr#o ##i quy#n
cÃng d{n v#i sÒ «ng h# c«a nhÓng quy#t #‹nh c«a t#a #n,
sÒ thÃng qua c#c #Ÿo luÝt c«a quãc h#i, v# c#c qui #‹nh c«a
ch†nh quy#n liÁn bang, #€ #an c#i v#o trong t#ng kh†a cŸnh
c«a ##i sãng x€ h#i M#, v# #{y l# m#t xu th# khÃng th#
#o ngÐéc. C#c v#n ## quan tr#ng l# thÒc hiÄn quy#n b…
nh #”ng v# sÒ ti#p cÝn ngang b•ng, ch# khÃng phi l# t†nh
hép ph#p c«a sÒ ph{n biÄt #ãi x# hay viÄc tÐ#c quy#n b#u
c#. NhÓng cu#c tranh luÝn trong thÝp niÁn 1970 v# nhÓng
n#m sau #Š ##u liÁn quan ##n nhÓng v#n ## nhÐ b#t b#n
tr# phi #i xe bu#t ra xa khu vÒc chng sãng ch¥ ## cŠ #Ðéc
sÒ c{n b•ng v# ch«ng t#c Î c#c ngÃi trÐ#ng trong th#nh th‹,
hay v# v#n ## s# d#ng c#c biÄn ph#p kh”ng #‹nh. M#t sã
ngÐ#i coi c#c ch†nh s#ch v# chÐ#ng tr…nh n#y l# nhÓng
biÄn ph#p t†ch cÒc nh•m #m bo c# h#i b…nh #”ng v#
gi#o d#c v# viÄc l#m, c#n m#t sã ngÐ#i kh#c th… lŸi coi
nhÓng ch†nh s#ch #Š v¾n l# nŸn ph{n biÄt ch«ng t#c, ch¥ cŠ
#i#u theo chi#u hÐ#ng ngÐéc lŸi m# thÃi.

T#a #n c’ng cŠ c#ch gii quy#t v#n ## riÁng c«a m…nh,

thÃng qua c#c ph#n quy#t thÐ#ng khÃng nh#t qu#n. }#ng
th#i, viÄc ngÐ#i M# gãc Phi d#n d#n cŠ m#t trong t#ng l#p
trung lÐu M# v# tŸi c#c khu ngoŸi à yÁn t#nh vãn trÐ#c #Š
ch¥ thu#c v# ngÐ#i da tr#ng #€ l#ng l# phn #nh m#t sÒ
thay #Éi s{u s#c v# nh{n kh¿u h#c trong x€ h#i M#.

PHONG TR#O PH# N#

Trong hai thÝp niÁn 1950 v# 1960, c#ng ng#y c#ng cŠ nhi#u
ph# nÓ cŠ gia #…nh tham gia lÒc lÐéng lao ##ng, nhÐng v#o
n#m 1963, m#t ph# nÓ #i l#m ch¥ cŠ m#c lÐ#ng trung b…
nh b•ng 63% m#c lÐ#ng c«a m#t lao ##ng nam gi#i tÐ#ng
#Ð#ng. V#o n#m #Š, t#c gi Betty Friedan #€ xu#t bn cuãn
}i#u huy#n b† c«a ph#i nÓ, m#t t#c ph¿m phÁ ph#n g{y
ch#n ##ng, ch¥ tr†ch nhÓng mà th#c sãng c«a t#ng l#p
trung lÐu, m# b# cho l# lãi sãng #Š #€ khi#n cho nhi#u ph#
nÓ cm th#y khÃng h#i l#ng. Ch¥ ra r•ng ph# nÓ thÐ#ng
khÃng cŠ c#ch n#o kh#c ## b#y t# suy ngh# t…nh cm c«a
m…nh ngo#i viÄc l#y ch#ng v# ## con, Friedan #€ khuy#n
kh†ch ##c gi t…m ki#m nhÓng vai tr# v# nhÓng tr#ch
nhiÄm m#i, v# t…m ra bn s#c ngh# nghiÄp v# bn s#c c#
nh{n, h#n l# buÃng xuÃi theo m#t x€ h#i do nam gi#i ngÒ
tr‹.

Phong tr#o ph# nÓ v#o nhÓng thÝp niÁn 1960 v# 1970 #€

l#y cm h#ng t# phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n. Phong
tr#o n#y ch« y#u bao g#m c#c th#nh viÁn c«a giai c#p trung
lÐu, do vÝy, #€ ti#p nhÝn ph#n n#o tinh th#n nÉi loŸn c«a
thanh niÁn thu#c t#ng c#p trung lÐu trong thÝp niÁn 1960.

C#c luÝt v# ci c#ch c’ng thc #¿y sÒ thay #Éi trong x€ h#i.
Trong cu#c tranh luÝn v# dÒ luÝt Quy#n CÃng d{n n#m 1964,
ph#i #ãi lÝp hy v#ng s# l#m ph# sn ho#n to#n dÒ luÝt n#y
b•ng c#ch ## xu#t m#t }i#u bÉ sung s#a #Éi nh•m c#m sÒ
ph{n biÄt #ãi x# dÒa trÁn gi#i t†nh v# ch«ng t#c. Lc ##u,
#i#u luÝt bÉ sung n#y #€ #Ðéc thÃng qua, sau #Š, ch†nh }Ÿo
luÝt Quy#n CÃng d{n #€ #Ðéc thÃng qua v# #em lŸi cho ph#
nÓ m#t cÃng c# ph#p l# gi# tr‹.

N#m 1966, 28 ph# nÓ #i l#m, trong #Š cŠ b# Betty Friedan,

#€ th#nh lÝp TÉ ch#c Ph# nÓ Quãc gia (NOW) ## h#nh
##ng nh•m #Ða ph# nÓ M# h#a nhÝp ho#n to#n v#o ##i
sãng x€ h#i ch†nh y#u c«a nÐ#c M# ng#y nay. M#c d NOW
v# c#c tÉ ch#c ph# nÓ tÐ#ng tÒ tÒ h#o r•ng ng#y nay m…
nh #€ cŠ m#t sã lÐéng th#nh viÁn #Ãng #o, ta cŠ th# nŠi
r•ng nhÓng tÉ ch#c n#y #€ cŠ nh hÐÎng l#n nh#t v#o ##u
thÝp niÁn 1970, th#i m# nh# b#o Gloria Steinem v# m#t sã
ph# nÓ kh#c #€ lÝp ra tŸp ch† Ms. H# c’ng thc #¿y sÒ ra
##i c«a c#c nhŠm chãng b…nh #”ng ngh# nghiÄp cho ph#
nÓ, thÐ#ng c’ng do ph# nÓ ##ng ##u, bao g#m ngÐ#i vÝn
##ng ch†nh tr‹ nÉi ti#ng nh#t l# Phyllis Schlafly. C#c nhŠm
n#y «ng h# vai tr# truy#n thãng c«a ph# nÓ trong gia #…nh
v# phn #ãi }i#u bÉ sung s#a #Éi hi#n ph#p #Ðéc ## xu#t
mang tÁn Quy#n b…nh #”ng.

}Ðéc Quãc h#i thÃng qua n#m 1972, }i#u bÉ sung s#a #Éi
#Š #€ tuyÁn bã r•ng Quy#n b…nh #”ng theo luÝt #‹nh s#
khÃng b‹ Hoa K# hay b#t k# bang n#o trÁn ##t nÐ#c Hoa K#
ph« nhÝn v… l# do gi#i t†nh. Trong v#i n#m sau #Š, 35 bang
trong sã 38 bang #€ phÁ chu¿n }i#u bÉ sung s#a #Éi n#y.
C#c t#a #n c’ng ra tay ## mÎ r#ng quy#n b…nh #”ng cho
ph# nÓ. N#m 1973, trong v# Roe kiÄn Wade, T#a #n Tãi cao
#€ th#a nhÝn ph# nÓ cŠ quy#n ph# thai trong nhÓng th#ng
##u mang thai. }{y l# m#t trong nhÓng th#ng léi quan tr#ng
#ãi v#i phong tr#o ph# nÓ, nhÐng Roe c’ng #€ tŸo ra m#t
phong tr#o phn #ãi viÄc ph# thai c«a ph# nÓ.

Tuy nhiÁn, v#o th#i k# giÓa v# cuãi thÝp niÁn 1970, phong
tr#o ph# nÓ dÐ#ng nhÐ #€ b‹ ngÐng trÄ. Phong tr#o #€
khÃng l#m cho nhÓng l#i kÁu g#i c«a m…nh ##n #Ðéc v#i
nhÓng t#ng l#p x€ h#i kh#c, ngo#i t#ng l#p trung lÐu.
NhÓng chia r# v# b#t ##ng #€ b#t ##u xu#t hiÄn giÓa c#c
ph#i Ãn h#a v# c#p ti#n. Ph#i bo th« #ãi lÝp #€ tÉ ch#c
m#t chi#n d‹ch phn #ãi }i#u bÉ sung s#a #Éi C#c quy#n
b…nh #”ng trong Hi#n ph#p, v# }i#u bÉ sung s#a #Éi n#y
#€ b‹ h«y b# n#m 1982 v… khÃng cŠ #« sÒ t#n th#nh c«a
38 bang, m#t #i#u kiÄn c#n thi#t ## #Ðéc Quãc h#i phÁ
chu¿n.

PHONG TR#O C–A NG##I M# LA-TINH

Î nÐ#c M# th#i k# sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai, ngÐ#i
M# gãc Mexico v# Puerto Rico c’ng phi #Ð#ng ##u v#i nŸn
ph{n biÄt ch«ng t#c. NhÓng ngÐ#i m#i di cÐ ##n t# Cuba,
Puerto Rico, Mexico v# Trung M# thÐ#ng khÃng cŠ chuyÁn
mÃn ngh# nghiÄp v# khÃng nŠi #Ðéc ti#ng Anh, c’ng b‹ ph{n
biÄt #ãi x#. M#t sã lao ##ng nŠi ti#ng T{y Ban Nha l#m viÄc
Î nÃng trŸi v# #Ãi khi b‹ bŠc l#t t#n tÄ; nhÓng ngÐ#i kh#c
th… #É v# c#c #Ã th‹, v# Î #Š, c’ng giãng nhÐ nhÓng nhŠm
d{n nhÝp cÐ trÐ#c kia, h# phi #ãi m#t v#i nhÓng khŠ kh#n
khi mÐu c#u m#t cu#c sãng d# ch‹u h#n.

Tuy nhiÁn, nhÓng ngÐ#i Chicanos, t#c l# ngÐ#i M# gãc

Mexico, #Ðéc huy ##ng v#o c#c tÉ ch#c nhÐ HiÄp h#i Quãc
gia ngÐ#i M# gãc Mexico, c’ng chÐa cŠ # phn kh#ng cho
m€i ##n thÝp niÁn 1960. V#i hy v#ng chÐ#ng tr…nh chãng
ngh#o #Ši c«a Lyndon Johnson s# mang lŸi nhi#u c# h#i h#n
cho h#, ngÐ#i Chicanos #€ và cng th#t v#ng khi th#y r•ng,
gi#i quan ch#c #€ khÃng ##p #ng #Ðéc nhÓng yÁu c#u c«a
c#c nhŠm d{n cÐ th#p cÉ bƒ h#ng trong x€ h#i. }#c biÄt,
t#m gÐ#ng v# phong tr#o hoŸt ##ng c«a ngÐ#i da #en #€
cho ngÐ#i M# nŠi ti#ng T{y Ban Nha m#t b#i h#c v# t#m
quan tr#ng c«a s#c ƒp ch†nh tr‹ trong m#t x€ h#i #a s#c t#c.

}Ÿo luÝt v# Quan hÄ Lao ##ng X€ h#i Quãc gia n#m 1935 #€
khÃng cho nÃng d{n #Ðéc quy#n tÉ ch#c v# thÐ#ng lÐéng
tÝp th#. NhÐng Cesar Chavez, ngÐ#i s#ng lÝp TÉ ch#c CÃng
nh{n trong nÃng nghiÄp m# ch« y#u th#nh viÁn l# nhÓng
ngÐ#i nŠi ti#ng T{y Ban Nha, #€ ch#ng t# r•ng h#nh ##ng
##u tranh trÒc ti#p l# c#ch tãt nh#t ## gi#nh #Ðéc sÒ cÃng
nhÝn c«a gi#i ch« #ãi v#i cÃng #o#n c«a m…nh. C#c ch«
trang trŸi nho Î California #€ phi ##ng # thÐ#ng lÐéng v#i
cÃng #o#n c«a anh sau khi Chavez kÁu g#i ngÐ#i tiÁu dng
trÁn to#n quãc t¿y chay nho. NhÓng cu#c t¿y chay tÐ#ng tÒ
#ãi v#i rau di#p v# c#c sn ph¿m kh#c c’ng #€ th#nh cÃng.
Tuy c#c ch« nÃng trŸi #€ t…m c#ch cn trÎ hoŸt ##ng c«a tÉ
ch#c c«a Chavez, nhÐng c# sÎ hép ph#p #€ #Ðéc x#c lÝp,
cho phƒp nÃng d{n nhÝp cÐ cŠ quy#n ##i h#i nhÓng khon
lÐ#ng cao h#n v# c#c #i#u kiÄn lao ##ng tãt h#n thÃng qua
c#c tÉ ch#c #Ÿi diÄn cho h#.

NgÐ#i M# nŠi ti#ng T{y Ban Nha c’ng #€ trÎ nÁn t†ch cÒc h#n
v# m#t ch†nh tr‹. N#m 1961, Henry B.Gonzalez #€ th#ng c#
v#o Quãc h#i Î bang Texas. Ba n#m sau #Š, Elizo ("Kika") de
la Garza, m#t ngÐ#i Texas kh#c #€ ti#p bÐ#c Ãng, cng v#i
Joseph Montoya bang New Mexico trng c# v#o ThÐéng viÄn.
Sau n#y, c Gonzalez v# De la Garza ##u lÁn t#i ch#c Ch«
t‹ch «y ban ThÐéng viÄn. V#o hai thÝp niÁn 1970 v# 1980,
nh‹p ## hoŸt ##ng ch†nh tr‹ c«a ngÐ#i M# nŠi ti#ng T{y Ban
Nha #€ gia t#ng. Nhi#u ngÐ#i #€ #Ðéc bÉ nhiÄm v#o n#i
c#c c«a TÉng thãng Bill Clinton v# George W. Bush.

PHONG TR#O C–A NG##I M# DA }‘ B#N }

ŽA
V#o thÝp niÁn 1950, thÉ d{n da ## #€ ##u tranh chãng lŸi
c#c ch†nh s#ch c«a ch†nh ph« yÁu c#u h# phi di d#i kh#i
c#c vng ##t vãn d#nh riÁng cho ngÐ#i da ## v# d#n h#
v#o sãng Î c#c #Ã th‹ n#i h# cŠ th# b‹ ##ng hŠa v# m#i
m#t trong ##i sãng x€ h#i c«a nÐ#c M#. NgÐ#i M# da ##
bn #‹a b‹ #¿y kh#i n#i chÃn rau c#t rãn #€ g#p khŠ kh#n
trong viÄc th†ch nghi v#i ##i sãng th#nh th‹. N#m 1961, khi
ch†nh s#ch n#y b‹ #…nh ch¥, «y ban Quy#n cÃng d{n c«a
Hoa K# #€ ghi nhÝn r•ng, #ãi v#i ngÐ#i M# da ##, sÒ ngh#o
n#n v# t…nh trŸng b‹ tÐ#c #oŸt l# phÉ bi#n.

V#o c#c thÝp niÁn 1960 v# 1970, quan s#t th#y sÒ ph#t
tri#n c«a phong tr#o d{n t#c trong th# gi#i th# ba v# sÒ
ti#n b# c«a phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n tŸi ch†nh nÐ#c
M#, thÉ d{n da ## #€ trÎ nÁn ng#y c#ng kiÁn quy#t trong
viÄc ##i h#i c#c quy#n léi ch†nh ##ng c«a h#. M#t th# hÄ
l€nh t# m#i #€ t#i t#a #n ## bo vÄ nhÓng vng ##t #ai
c#n sŠt lŸi c«a b# lŸc hay ##i lŸi sã ##t #ai #€ b‹ tÐ#c #oŸt
m#t c#ch phi ph#p trÐ#c #{y. H# #€ ##u tranh v# ch¥ ra
nhÓng vi phŸm trong hiÄp Ð#c tŸi h#t bang n#y ##n bang
kh#c, v# v#o n#m 1967, #€ gi#nh #Ðéc th#ng léi ##u tiÁn
trong nhi#u th#ng léi c«a m…nh. T# #Š, h# #Ðéc #m bo
##t #ai v# ngu#n nÐ#c vãn b‹ lŸm d#ng b#y l{u nay. Phong
tr#o ngÐ#i M# da ## (AIM) th#nh lÝp n#m 1968 #€ gŠp
ph#n ph{n phãi c#c khon ti#n c«a ch†nh ph« t#i c#c tÉ
ch#c do ngÐ#i da ## l€nh #Ÿo v# tré gip cho nhÓng ngÐ#i
da ## b‹ b# r#i v# b‹ coi r# tŸi c#c #Ã th‹.

NhÓng v# #ãi kh#ng trÎ nÁn phÉ bi#n h#n. N#m 1969, m#t
#o#n g#m 78 thÉ d{n da ## #€ #É b# chi#m #o Alcatraz
tŸi v‹nh San Francisco v# chi#m giÓ #o n#y cho t#i khi c#c
quan ch#c LiÁn bang chuy#n h# ra kh#i #o n#m 1971. N#m
1973, m#t nhŠm ngÐ#i M# da ## #€ ##nh chi#m l#ng
Wounded Knee Î bang Nam Dakota n#i binh l†nh #€ t#n s#t
c#c b# lŸc Sioux v#o cuãi th# kû XIX. NhÓng ngÐ#i bŸo ##ng
hy v#ng thu ht sÒ ch # c«a ch†nh ph« v# #i#u kiÄn sãng
b#n cng tŸi c#c vng ##t d#nh riÁng cho ngÐ#i bn #‹a
xung quanh c#c th#nh phã n#i nŸn nghiÄn rÐéu lan tr#n. SÒ
kiÄn n#y #€ ch#m d#t sau khi m#t ngÐ#i da ## b‹ gi#t v#
m#t ngÐ#i kh#c b‹ thÐ#ng. Ch†nh ph« #€ ##ng # xem xƒt lŸi
c#c quy#n léi c«a ngÐ#i da ## #€ #Ðéc quy #‹nh trong HiÄp
Ð#c.

Song, nhÓng hoŸt ##ng ch†nh tr‹ t†ch cÒc c«a ngÐ#i da ##
#€ mang lŸi k#t qu. NhÓng ngÐ#i M# kh#c #€ nhÝn th#c r#
h#n v# nhu c#u c«a thÉ d{n da ##. C#c quan ch#c ch†nh
ph« #€ ##p lŸi ##i h#i c«a h# b•ng c#c biÄn ph#p t†ch cÒc,
trong #Š cŠ }i#u luÝt HÈ tré Gi#o d#c n#m 1975 v# }i#u luÝt
Nh# Î v# }Ÿo luÝt Quy#n tÒ quy#t cho thÉ d{n da ## n#m
1996. ThÐéng ngh‹ s# thÉ d{n da ## ##u tiÁn, Ben
Nighthorse Campbell bang Colorado, #€ #Ðéc b#u v#o
ThÐéng viÄn n#m 1992.

PHONG TR#O V#N H#A }#I KH€NG

SÒ k†ch ##ng ##i c# h#i b…nh #”ng #€ l#m bng lÁn nhÓng
bi#n ##ng ##t ng#t kh#c. }#c biÄt, thanh niÁn #€ phn #ãi
lãi sãng c«a t#ng l#p trung lÐu m# cha m# h# #€ tŸo ra v#o
c#c thÝp niÁn sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai. M#t sã
ngÐ#i #€ tham gia v#o c#c hoŸt ##ng ch†nh tr‹ c#p ti#n;
nhi#u ngÐ#i kh#c #€ ch#p nhÝn nhÓng chu¿n mÒc m#i v#
trang ph#c v# h#nh vi t…nh d#c.

NhÓng d#u hiÄu r# rÄt c«a phong tr#o v#n hŠa #ãi ngh‹ch
#€ lan t#a kh#p x€ h#i M# cuãi thÝp niÁn 1960 v# ##u thÝp
niÁn 1970. TŠc ## d#i h#n v# mãt ## r{u trÎ nÁn phÉ bi#n.
Qu#n Jean xanh v# #o phÃng #€ th# chÈ cho qu#n t{y, #o
vƒt v# c# vŸt. ViÄc s# d#ng c#c loŸi ma ty b#t hép ph#p gia
t#ng. NhŸc Rock and Roll #€ ph#t tri#n, trÎ nÁn h#t s#c phÉ
bi#n v# bi#n th# th#nh nhi#u th# loŸi {m nhŸc kh#c.
Beatles, Rolling Stones cng nhÓng ban nhŸc nÐ#c Anh kh#c
#€ d#y lÁn m#t l#n sŠng say mÁ trÁn nÐ#c M#. NhŸc Hard
Rock trÎ nÁn th‹nh h#nh, nhÓng ca khc cŠ l#i ca #Ým t†nh
ch†nh tr‹ x€ h#i, nhÐ nhÓng ca khc c«a ca s# kiÁm nhŸc s#
Bob Dylan #Ðéc phÉ bi#n kh#p n#i. Phong tr#o v#n hŠa #ãi
ngh‹ch #Ÿt #Ðéc cao #i#m cÒc th‹nh v#o khong th#ng
8/1969 tŸi Woodstock, m#t #Ÿi h#i tŸi liÁn hoan {m nhŸc kƒo
d#i ba ng#y Î vng nÃng thÃn bang New York v#i n#a triÄu
ngÐ#i tham dÒ. Ÿi h#i liÁn hoan vãn #Ðéc huy#n thoŸi hŠa
trong phim nh v# b#ng ##a th#i k# n#y #€ #Ðéc mÄnh
danh l# th# hÄ Woodstock.

M#t sÒ th# hiÄn tÐ#ng tÒ v# t†nh nhŸy cm c«a gi#i tr# l#
sÒ ra ##i c«a ph#i C#nh t m#i, m#t nhŠm thanh niÁn c#p
ti#n, tuÉi c#n #ang l# sinh viÁn cao #”ng, #Ÿi h#c. NhÓng k#
c#nh t m#i n#y, v#i nhÓng #ãi t#c g#n g’i Î T{y #u, thÐ#ng
l# con c#i c«a nhÓng ngÐ#i thu#c th# hÄ c#p ti#n trÐ#c
#{y. Tuy nhiÁn, h# b#c b# hÄ tÐ tÐÎng M#c-x†t. Thay v#o
#Š, h# coi c#c sinh viÁn #Ÿi h#c nhÐ h# l# t#ng l#p b‹ #p
b#c, nhÓng ngÐ#i cŠ nhÓng quan #i#m ##c biÄt v# cu#c
##u tranh c«a nhÓng nhŠm ngÐ#i b‹ #p b#c kh#c trong x€
h#i M#.

NhÓng ngÐ#i thu#c ph#i c#nh t m#i tham gia c#c phong
tr#o ##i quy#n cÃng d{n v# ##u tranh chãng ngh#o #Ši.
Th#nh cÃng l#n nh#t c«a h# - m#t sÒ kiÄn m# h# #€ kÁu
g#i #Ðéc sÒ «ng h# r#ng r€i - l# cu#c ##u tranh phn #ãi
Chi#n tranh ViÄt Nam, m#t v#n ## m# nhÓng thanh niÁn
th#i thÒc hiÄn ch# ## quan d‹ch c«a h# r#t quan t{m. Cuãi
thÝp niÁn 1970, nhŠm sinh viÁn C#nh t m#i #€ gii th#,
nhÐng nhi#u nh# hoŸt ##ng c«a tÉ ch#c n#y v¾n ti#p t#c
con #Ð#ng c«a h# trong ##i sãng ch†nh tr‹ x€ h#i M#.

CH– NGH#A M#I TR##NG

}# bng lÁn phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n, phong tr#o v#n
hŠa #ãi ngh‹ch, v# ph#i C#nh t m#i c’ng k†ch th†ch sÒ ra
##i c«a phong tr#o ##u tranh bo vÄ mÃi trÐ#ng v#o giÓa
thÝp niÁn 1960. Nhi#u ngÐ#i #€ #Ðéc gi#c ng# sau khi cuãn
s#ch "Ma xu{n im l#ng" c«a Rachel Carson #Ðéc xu#t bn
n#m 1962. Cuãn s#ch n#y #€ c#o bu#c r•ng c#c loŸi thuãc
tr# s{u hŠa h#c, ##c biÄt l# DDT - l#m nguyÁn nh{n g{y
bÄnh ung thÐ v# m#t sã c#n bÄnh nguy hi#m kh#c. Mãi lo
ngŸi c«a d{n chng v# mÃi trÐ#ng #€ ti#p t#c t#ng lÁn trong
suãt thÝp niÁn 1960 v# nhi#u ngÐ#i #€ nhÝn th#c #Ðéc v#
c#c ch#t g{y à nhi#m xung quanh h# nhÐ: kh† thi ÃtÃ, ch#t
thi cÃng nghiÄp, c#c v# tr#n d#u, ##u l# mãi #e d#a #ãi
v#i s#c kho# c«a h# v# cnh quan mÃi trÐ#ng xung quanh.
V#o ng#y 22/4/1970, l#n ##u tiÁn, c#c trÐ#ng h#c v# c#c
c#ng ##ng d{n cÐ trÁn to#n nÐ#c M# #€ kû niÄm Ng#y Tr#i
}#t. C#c cu#c h#i tho #€ gip ngÐ#i M# hi#u #Ðéc mãi
hi#m h#a to l#n c«a à nhi#m mÃi trÐ#ng.

M#c d khÃng m#y ai phn #ãi à nhi#m l# m#t v#n ##

nghiÁm tr#ng, nhÐng c#c gii ph#p ## xu#t ##u tãn kƒm v#
chÐa tiÄn léi. Nhi#u ngÐ#i tin r•ng nhÓng gii ph#p n#y s#
l#m gim t#ng trÐÎng kinh t# v# t# #Š khi#n m#c sãng c«a
ngÐ#i M# b‹ nh hÐÎng. Tuy nhiÁn, v#o n#m 1970, Quãc h#i
#€ s#a #Éi }i#u luÝt KhÃng kh† SŸch n#m 1967 nh•m x{y
dÒng nhÓng tiÁu chu¿n thãng nh#t trÁn to#n quãc v# ch#t
lÐéng khÃng kh†. Quãc h#i c’ng thÃng qua }Ÿo luÝt Ci thiÄn
Ch#t lÐéng NÐ#c, bu#c nhÓng ngÐ#i g{y à nhi#m phi ch‹u
tr#ch nhiÄm d#n sŸch nhÓng v#t d#u loang ngo#i kh#i. C’ng
v#o n#m 1970, C# quan Bo vÄ MÃi trÐ#ng (EPA) #€ #Ðéc
th#nh lÝp v# hoŸt ##ng nhÐ m#t c# quan liÁn bang ##c lÝp
ki#m so#t c#c h#nh vi vi phŸm luÝt bo vÄ mÃi trÐ#ng.
Trong suãt ba thÝp niÁn sau n#y, nh# cŠ luÝt ph#p quy #‹nh
m# quy#n lÒc c«a EPA ng#y c#ng #Ðéc t#ng cÐ#ng, v# tÉ
ch#c n#y #€ trÎ th#nh m#t trong nhÓng c# quan ch†nh ph«
t†ch cÒc nh#t, chuyÁn ban h#nh nhÓng quy #‹nh v# ch#t
lÐéng khÃng kh† v# ch#t lÐéng nÐ#c.

KENNEDY V# S# T€I N#I L#N C–A CH–

NGH#A T# DO C•NG V#I VAI TR# L#N C–A
CH#NH PH–
}#n n#m 1960, Ch†nh ph« trÎ th#nh m#t lÒc lÐéng ##y
quy#n lÒc trong ##i sãng d{n chng. Trong cu#c } Ÿi suy
tho#i nhÓng n#m 1930, c#c c# quan h#nh ph#p m#i #€
#Ðéc th#nh lÝp ## gii quy#t nhi#u v#n ## trong cu#c sãng
thÐ#ng ng#y c«a ngÐ#i d{n. Trong Chi#n tranh Th# gi#i Th#
hai, sã lÐéng ngÐ#i l#m viÄc cho Ch†nh ph« LiÁn bang #€
t#ng t# m#t triÄu ngÐ#i lÁn 3, 8 triÄu ngÐ#i, sau #Š giÓ Î
m#c Én #‹nh l# 2,5 triÄu ngÐ#i trong nhÓng n#m 1950. Chi
tiÁu c«a LiÁn bang l# 3.100 triÄu #Ã-la n#m 1929, t#ng lÁn
75.000 triÄu #Ã-la n#m 1953 v# lÁn t#i 150.000 triÄu #Ã la
trong nhÓng n#m 1960.

}a sã ngÐ#i M# ##u ch#p nhÝn vai tr# ng#y c#ng l#n c«a
Ch†nh ph«, m#c d lŸi b#t ##ng # ki#n trong viÄc xem xƒt
xem phŸm vi quy#n lÒc c«a ch†nh ph« s# #Ðéc ti#p t#c mÎ
r#ng ##n m#c n#o trong tÐ#ng lai. Nh…n chung, ph#i D{n
ch« muãn Ch†nh ph« #m bo #Ðéc t#ng trÐÎng v# Én #‹nh.
H# muãn t#ng cÐ#ng h#n nÓa c#c h…nh th#c phc léi liÁn
bang v# gi#o d#c, y t# v# an sinh. NhÓng ngÐ#i theo }ng
C#ng h#a th… ##ng t…nh v#i m#c tr#ch nhiÄm cao c«a
Ch†nh ph«, ##ng th#i hy v#ng hŸn ch# chi tiÁu v# khuy#n
kh†ch c#c s#ng ki#n c# nh{n. Cu#c b#u c# tÉng thãng n#m
1960 #€ phn #nh r#t r# nƒt sÒ ph{n chia tÐ#ng #ãi c{n
b•ng giÓa hai khuynh hÐ#ng trÁn trong x€ h#i M# lc b#y
gi#.

John F. Kennedy, ngÐ#i chi#n th#ng c«a }ng D{n ch« trong
cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1960, 43 tuÉi, l# ngÐ#i ##c c#
tÉng thãng tr# nh#t trong l‹ch s# nÐ#c M# cho t#i th#i #i#m
#Š. TrÁn truy#n h…nh, trong m#t loŸt c#c cu#c tranh luÝn
v#i #ãi th« c«a m…nh l# Richard Nixon, Ãng #€ t# ra l#
ngÐ#i cŠ n#ng lÒc, cŠ t#i biÄn thuy#t, n#ng nÉ v# ##y nhiÄt
huy#t. Trong chi#n d‹ch tranh c#, Ãng #€ tr…nh b#y r#t sÃi
nÉi v# k# hoŸch chuy#n m…nh c«a nÐ#c M# trong thÝp niÁn
m#i, cho m#t ranh gi#i m#i #ang t#n tŸi cho d chng ta cŠ
t…m ki#m nŠ hay khÃng. Trong b#i di#n v#n nhÝm ch#c ##u
tiÁn c«a m…nh, Ãng #€ k#t luÝn b•ng m#t l#i kÁu g#i ##y
thuy#t ph#c: "BŸn ##ng h#i ##t nÐ#c #€ l#m #Ðéc g… cho
bŸn, m# h€y h#i bŸn s# cŠ th# l#m #Ðéc g… cho ##t nÐ#c.
Trong suãt th#i gian ng#n ng«i trÁn cÐ#ng v‹ tÉng thãng, sÒ
k#t hép ##c biÄt giÓa s#c ht, tr† thÃng minh v# phong th#i
c«a Kennedy - nhÓng #i#u n#y c#n #n tÐéng h#n nhi#u so
v#i chÐ#ng tr…nh lÝp ph#p c«a Ãng - #€ khi#n Ãng giÓ #Ðéc
sÒ nÉi ti#ng v# cŠ nh hÐÎng mŸnh m# t#i nhÓng th# hÄ
ch†nh kh#ch k# ti#p.

Kennedy mong muãn t#ng cÐ#ng phc léi kinh t# cho t#t c
cÃng d{n M#, tuy nhiÁn, th#ng léi qu# s†t sao trong cu#c
tranh c# #€ hŸn ch# quy#n lÒc c«a Ãng. Tuy }ng D{n ch«
#€ ki#m so#t c hai ViÄn c«a Quãc h#i, nhÐng phe bo th«
mi#n Nam thu#c }ng D{n ch« lŸi thÐ#ng v# c#nh v#i }ng
C#ng h#a trong c#c v#n ## liÁn quan ##n m#c ## can
thiÄp c«a Ch†nh ph« v#o ##i sãng kinh t#. H# phn #ãi c#c
k# hoŸch t#ng tré c#p liÁn bang cho gi#o d#c, cung c#p bo
hi#m y t# cho ngÐ#i gi# v# th#nh lÝp m#t B# m#i - B# V#n
## }à th‹. V… th#, b#t ch#p t#i hng biÄn c«a Ãng, c#c
ch†nh s#ch c«a Kennedy thÐ#ng b‹ hŸn ch# v# b‹ ng#n cn.

M#t Ðu tiÁn l#n c«a Kennedy l# t…m c#ch ch#m d#t suy
tho#i, m#t xu th# #ang di#n ra khi Ãng lÁn nhÝm ch#c, v#
ph#c h#i t#ng trÐÎng. NhÐng v#o n#m 1962, khi Ãng th#nh
cÃng trong viÄc hŸn ch# sÒ t#ng gi# qu# m#c trong ng#nh
cÃng nghiÄp ch# tŸo thƒp, theo nh…n nhÝn c«a Ch†nh ph«,
th… Kennedy khÃng c#n chi#m #Ðéc l#ng tin c«a gi#i l€nh
#Ÿo doanh nghiÄp nÓa. Tuy Ãng #€ th#nh cÃng trong nhÓng
m#c tiÁu trÐ#c m#t, nhÐng Ãng lŸi m#t d#n nhÓng ngu#n
«ng h# quan tr#ng. Khi #Ðéc cã v#n kinh t# c«a m…nh
thuy#t ph#c l# viÄc c#t gim mŸnh c#c khon thu# s# thc
#¿y ph#t tri#n kinh t#, Kennedy #€ #Ä tr…nh lÁn Quãc h#i
m#t dÒ luÝt v# gim thu#. Tuy nhiÁn, ph#i #ãi lÝp bo th«
trong Quãc h#i #€ dÝp t#t m#i hy v#ng c«a Ãng v# viÄc dÒ
luÝt s# #Ðéc thÃng qua, v… h#u h#t c#c ngh‹ s# trong Quãc
h#i ##u cho r•ng m#t #Ÿo luÝt nhÐ vÝy s# ch¥ l#m cho ng{n
s#ch b‹ th{m h#t tr#m tr#ng thÁm.

C#c ci c#ch lÝp ph#p c«a ch†nh quy#n Kennedy c#n ngh#o
n#n h#n. TÉng thãng #€ cŠ m#t sã h#nh ##ng thiÄn # #ãi
v#i l€nh t# c«a c#c phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n nhÐng
khÃng #Ÿt #Ðéc nhÓng m#c tiÁu c«a phong tr#o n#y cho t#i
khi Martin Luther King Jr. bu#c Ãng phi ra tay n#m 1963.
Giãng nhÐ Truman, Kennedy khÃng th# thuy#t ph#c #Ðéc
Quãc h#i thÃng qua c#c khon tré c#p liÁn bang cho gi#o
d#c cÃng, chÐ#ng tr…nh ch#m sŠc y t# cho ngÐ#i gi#. #ng
ch¥ #Ÿt #Ðéc th#nh cÃng khiÁm tãn trong viÄc ##i t#ng m#c
lÐ#ng tãi thi#u cho ngÐ#i lao ##ng. Tuy nhiÁn, Ãng #€ #m
bo #Ðéc viÄc c#p vãn cho chÐ#ng tr…nh nghiÁn c#u v’ tr#
v# #€ lÝp ra c#c TÉ ch#c H#a b…nh #Ða ngÐ#i M# ra nÐ#c
ngo#i ## tré gip cho c#c nÐ#c #ang ph#t tri#n v# ##p
#ng nhÓng nhu c#u c«a h#.

KENNEDY V# CHI#N TRANH L#NH

TÉng thãng Kennedy nhÝm ch#c #€ cam k#t s# ti#p t#c cu#c
Chi#n tranh LŸnh m#t c#ch mŸnh m#, nhÐng Ãng c’ng hy
v#ng s# cŠ sÒ th#a hiÄp v# #€ ch#n ch# trong viÄc t#ng
cÐ#ng s#c mŸnh v# quy#n lÒc c«a nÐ#c M# trÁn trÐ#ng
quãc t#. Trong m#t n#m rÐÍi ##u tiÁn nhÝm ch#c, Ãng #€ t#
chãi khÃng cho nÐ#c M# can thiÄp sau khi cu#c t#n cÃng c«a
nhÓng ngÐ#i Cuba lÐu vong do CIA ch¥ #Ÿo v#o V‹nh Con lén
th#t bŸi, Ãng c’ng #€ ## cho quãc gia }Ãng Nam € - nÐ#c
L#o r#i v#o tay ki#m so#t c«a C#ng sn v# #€ ng#m ##ng
# v#i viÄc dÒng lÁn B#c tÐ#ng Berlin. C#c quy#t #‹nh c«a
Kennedy ##u c«ng cã m#t cm nhÝn v# sÒ th#a hiÄp m#
TÉng B† thÐ LiÁn XÃ, Nikita Khrushchev #€ tŸo ra trong cu#c
g#p c# nh{n duy nh#t giÓa hai ngÐ#i, m#t cu#c g#p thÐéng
#¥nh v#o th#ng 6/1961 tŸi Vienna.

Ch†nh trong bãi cnh n#y m# Kennedy #€ g#p phi sÒ kiÄn

nghiÁm tr#ng nh#t c«a cu#c Chi#n tranh LŸnh, cu#c kh«ng
hong tÁn l#a Î Cuba.

Ma thu n#m 1962, Ch†nh quy#n M# bi#t #Ðéc r•ng LiÁn XÃ
#ang b† mÝt bã tr† c#c d#n tÁn l#a hŸt nh{n trÁn ##t Cuba.
Sau khi c{n nh#c c#c lÒa ch#n kh#c nhau, Ãng quy#t #‹nh
ki#m d‹ch ## ng#n ch#n khÃng cho t#u chi#n XÃ-vi#t ti#p
t#c vÝn chuy#n thÁm tÁn l#a t#i Cuba. }#ng th#i, Ãng #€
cÃng khai yÁu c#u LiÁn Xà rt b# m#i loŸi tÁn l#a v# v’ kh†
hŸt nh{n v# cnh b#o r•ng h#nh ##ng qu# kh†ch c«a LiÁn
Xà trÁn h#n #o Cuba cŠ th# s# d¾n ##n m#t cu#c t#n
cÃng tr #’a LiÁn bang XÃ-vi#t. Sau v#i ng#y c#ng th”ng, khi
m# th# gi#i #€ ##ng k# miÄng vÒc thm h#a chi#n tranh
hŸt nh{n, LiÁn Xà #€ ##ng # rt lui cng v#i d#n tÁn l#a c«a
h#. NhÓng ngÐ#i phÁ ph#n #€ bu#c t#i Ãng l# #€ ##nh
li#u v#i thm h#a hŸt nh{n trong khi ch†nh s#ch ngoŸi giao
h#a b…nh v¾n cŠ th# l# th†ch hép. Cu#c kh«ng hong tÁn
l#a Î Cuba l#n ##u tiÁn #€ khi#n Kennedy trÎ th#nh m#t nh#
l€nh #Ÿo nÉi ti#ng c«a phÐ#ng T{y d{n ch«.

Nh…n nhÝn lŸi, cu#c kh«ng hong tÁn l#a Cuba #€ ##nh d#u
m#t bÐ#c ngo#t quan tr#ng trong quan hÄ XÃ-M#. C hai
bÁn ##u nh…n th#y sÒ c#n thi#t phi gim b#t c#ng th”ng
cŠ th# d¾n t#i xung ##t qu{n sÒ trÒc ti#p. M#t n#m sau
#Š, Hoa K#, LiÁn XÃ v# Anh #€ k# m#t v#n kiÄn quan tr#ng
- HiÄp Ð#c C#m th# V’ kh† hŸt nh{n C#c b# nh•m c#m m#i
h…nh th#c th# v’ kh† hŸt nh{n trÁn khÃng.

}Ãng DÐ#ng (ViÄt Nam, L#o, Campuchia), vãn l# thu#c #‹a

c«a Ph#p t# trÐ#c Chi#n tranh Th# gi#i Th# hai, v¾n l# m#t
chi#n trÐ#ng kh#c c«a Chi#n tranh LŸnh. NÈ lÒc c«a nÐ#c
Ph#p nh•m t#i lÝp #ch thãng tr‹ #€ v#p phi sÒ phn kh#ng
c«a H# Ch† Minh, m#t ngÐ#i C#ng sn ViÄt Nam, l€nh t#
phong tr#o ViÄt Minh trong cu#c chi#n tranh du k†ch chãng lŸi
#ch cai tr‹ c«a thÒc d{n Ph#p.
C Truman v# Eisenhower ##u muãn duy tr… sÒ «ng h# c«a
Hoa K# #ãi v#i nÐ#c Ph#p nh•m thÒc thi ch†nh s#ch ng#n
ch#n nh hÐÎng c«a Ch« ngh#a C#ng sn Î ch{u #u nÁn #€
cung c#p cho nÐ#c Ph#p nhi#u tré gip v# kinh t#, tŸo #i#u
kiÄn thuÝn léi cho viÄc tham chi#n c«a Ph#p Î ViÄt Nam. Song
Ph#p #€ th#t bŸi ho#n to#n v#o th#ng 5/1954 tŸi }iÄn BiÁn
Ph«. TŸi h#i ngh‹ quãc t# Geneva, L#o v# Campuchia #Ðéc
trao quy#n ##c lÝp. ViÄt Nam b‹ chia c#t l#m hai mi#n, H#
Ch† Minh l# l€nh t# Î mi#n B#c v# Ngà }…nh DiÄm - m#t
ph#n t# chãng c#ng theo #Ÿo C# #ãc trong m#t ##t nÐ#c
m# #Ãng #o d{n chng l# t†n ## PhÝt gi#o - ##ng ##u
ch†nh ph« Î mi#n Nam. C#c cu#c b#u c# dÒ #‹nh s# #Ðéc tÉ
ch#c hai n#m sau #Š ## thãng nh#t ##t nÐ#c. Do b‹ thuy#t
ph#c r•ng sÒ s#p #É c«a mi#n Nam ViÄt Nam cŠ th# d¾n t#i
sÒ th#t bŸi c«a Myanmar, Th#i Lan v# Indonesia nÁn
Eisenhower #€ «ng h# Ngà }…nh DiÄm t# chãi ti#n h#nh
tÉng tuy#n c# v#o n#m 1956 v# #€ bi#n mi#n Nam ViÄt
Nam th#nh m#t ch†nh quy#n tay sai cho M#.

Kennedy #€ t#ng cÐ#ng viÄn tré cho ch†nh quy#n Ngà }…nh
DiÄm v# #Ða m#t sã cã v#n qu{n sÒ t#i mi#n Nam ViÄt
Nam, nhÐng cu#c chi#n tranh du k†ch giÓa mi#n B#c v#
mi#n Nam v¾n ti#p di#n. DiÄm m#t uy t†n trÐ#c cÃng chng
v# t…nh h…nh qu{n sÒ ng#y c#ng trÎ nÁn x#u #i. Cuãi n#m
1963, Kennedy #€ b† mÝt «ng h# m#t cu#c #o ch†nh tŸi
mi#n Nam ViÄt Nam, nhÐng trÐ#c sÒ ngÍ ng#ng c«a TÉng
thãng M#, DiÄm v# ngÐ#i em ##y quy#n lÒc c«a Ãng Ngà }
…nh Nhu - #€ b‹ gi#t. V#o ch†nh th#i #i#m bÐ#c ngo#t n#y,
nhiÄm k# tÉng thãng c«a Kennedy c’ng ch#m d#t ba tu#n sau
#Š.

CH##NG TR#NH NGHI#N C#U V— TR#

Trong nhiÄm k# th# hai c«a TÉng thãng Eisenhower, chinh
ph#c v’ tr# #€ trÎ th#nh m#t ##u trÐ#ng kh#c cho cu#c
cŸnh tranh quy#n lÒc giÓa M# v# LiÁn XÃ. N#m 1957, LiÁn
XÃ phŠng th#nh cÃng vÄ tinh nh{n tŸo Sputnik, t# #Š ch#ng
t# r•ng h# cŠ th# ch# tŸo nhÓng qu tÁn l#a mŸnh h#n so
v#i M#. T#i n#m 1958, Hoa K# #€ phŠng vÄ tinh ##u tiÁn,
Explorer 1. NhÐng ba th#ng sau khi Kennedy nhÝm ch#c tÉng
thãng, LiÁn XÃ #€ #Ða #Ðéc con ngÐ#i ##u tiÁn lÁn qu#
#Ÿo. Kennedy #€ ##p lŸi b•ng viÄc giao cho Hoa K# s# mÄnh
#Ða #Ðéc con ngÐ#i lÁn m#t tr#ng v# c’ng nhÐ trÎ v# tr#i
##t trÐ#c khi thÝp niÁn n#y ch#m d#t. V#i dÒ #n Mercury
n#m 1962, John Glenn #€ trÎ th#nh nh# du h#nh v’ tr# M#
##u tiÁn bay lÁn qu# #Ÿo tr#i ##t.

Sau c#i ch#t c«a Kennedy, TÉng thãng m#i Lyndon Johnson
#€ ra s#c «ng h# c#c chÐ#ng tr…nh khÃng gian. V#o giÓa
nhÓng n#m 1960, c#c nh# khoa h#c Hoa K# #€ ch# tŸo con
t#u v’ tr# v#i hai phi cÃng - con t#u Gemini. Gemini #€ #Ÿt
#Ðéc m#t sã kû l#c ##u tiÁn, trong #Š cŠ chuy#n bay t#m
ng#y v#o v’ tr# th#ng 8/1965 - chuy#n bay v’ tr# d#i ng#y
nh#t t†nh t#i th#i #i#m #Š - v# v#o th#ng 11/1966, Gemini
#€ ti#n h#nh th#nh cÃng v# trÎ v# kh† quy#n tr#i ##t #Ðéc
#i#u khi#n tÒ ##ng l#n ##u tiÁn. Gemini c’ng thÒc hiÄn
th#nh cÃng v# nãi k#t hai t#u v’ tr# #ang bay do con ngÐ#i
thÒc hiÄn l#n ##u tiÁn, v# thÒc hiÄn nhÓng cu#c dŸo ch#i
ngo#i khÃng gian ##u tiÁn c«a ngÐ#i M#.

Con t#u v’ tr# d#nh cho ba phi cÃng mang tÁn Apollo #€ #Ÿt
#Ðéc m#c tiÁu do Kennedy ## ra v# ch#ng minh cho to#n
th# gi#i th#y r•ng M# #€ vÐét LiÁn XÃ trong viÄc chinh ph#c
v’ tr#. Ng#y 20/7/1969, v#i h#ng tr#m triÄu kh#n gi truy#n
h…nh trÁn to#n th# gi#i #ang xem chÐ#ng tr…nh truy#n h…
nh trÒc ti#p, Neil A. Armstrong #€ trÎ th#nh ngÐ#i ##u tiÁn
bÐ#c ch{n lÁn m#t tr#ng.

NhÓng chuy#n bay kh#c c«a Apollo v¾n #Ðéc ti#p t#c sau
#Š, nhÐng nhi#u ngÐ#i M# #€ b#t ##u ##t c{u h#i v# gi#
tr‹ c«a nhÓng chuy#n bay v#o v’ tr# c«a con ngÐ#i. V#o ##u
thÝp niÁn 1970, v… nhÓng Ðu tiÁn kh#c #ang trÎ nÁn c#p
b#ch h#n, nÁn Hoa K# #€ c#t gim chi ph† cho ChÐ#ng tr…
nh khÃng gian. M#t sã chuy#n bay c«a Apollo #€ b‹ h«y b#;
v# ch¥ cŠ m#t trong hai trŸm khÃng gian Skylab theo ##
xu#t trÐ#c #Š #Ðéc x{y dÒng m# thÃi.

C€I CH#T C–A M#T VŽ T#NG TH#NG

John Kennedy #€ gi#nh #Ðéc uy t†n trÁn th# gi#i sau khi gii
quy#t th#nh cÃng cu#c kh«ng hong tÁn l#a Î Cuba, ##ng
th#i, Ãng c’ng gi#nh #Ðéc sÒ «ng h# t# #Ãng #o qu#n
chng trong nÐ#c M#. Nhi#u ngÐ#i tin r•ng Ãng s# t#i ##c
c# m#t c#ch d# d#ng trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m
1964. NhÐng ng#y 22/11/1963, Ãng #€ b‹ #m s#t trÁn chi#c
xe mui tr#n trong chuy#n #i th#m th#nh phã Dallas, bang
Texas. C#i ch#t c«a Ãng, #Ðéc truy#n h…nh trÒc ti#p, l#
m#t sÒ kiÄn #au thÐ#ng #ãi v#i d{n chng M#, giãng nhÐ
c#i ch#t c«a TÉng thãng Roosevelt 18 n#m v# trÐ#c.

Khi nh…n lŸi, ngÐ#i ta th#y r# r•ng ti#ng vang c«a Kennedy
l# b#t ngu#n t# phong c#ch v# nhÓng l# tÐÎng #Ðéc nŠi
m#t c#ch ##y hng biÄn c«a Ãng h#n l# t# viÄc thÒc thi
ch†nh s#ch. #ng #€ cŠ m#t chÐ#ng tr…nh ngh‹ sÒ ##y tham
v#ng, nhÐng cho ##n khi Ãng ch#t, v¾n c#n r#t nhi#u
chÐ#ng tr…nh Ãng ## xu#t b‹ #ch lŸi Î Quãc h#i. Ch†nh nh#
n#ng lÒc ch†nh tr‹ v# nhÓng th#nh cÃng v# lÝp ph#p c«a
ngÐ#i k# nhiÄm Ãng #€ khi#n Kennedy #Ðéc v† nhÐ m#t
##ng lÒc thc #¿y c#c ci c#ch ti#n b#.

LYNDON JOHNSON V# M#T X# H#I V# }#I

Lyndon Johnson, m#t ngÐ#i Texas, #€ t#ng l# th« l#nh phe
#a sã tŸi ThÐéng viÄn trÐ#c khi l#m PhŠ TÉng thãng c«a
Kennedy, l# m#t ch†nh kh#ch l€o luyÄn. #ng #€ #Ðéc r#n
luyÄn tŸi Quãc h#i n#i Ãng ph#t tri#n #Ðéc t#i n#ng kiÄt
xu#t trong viÄc x# l# c#c t…nh huãng ## ho#n th#nh m#i
nhiÄm v#. #ng cŠ th# b#o chÓa, biÄn h#, thuy#t ph#c hay
#e d#a khi c#n thi#t ## #Ÿt #Ðéc c#c m#c tiÁu c«a m…nh.
TÐ tÐÎng tÒ do c«a Ãng cŠ th# c#n s{u s#c h#n ngÐ#i ti#n
nhiÄm Kennedy. V#i tÐ c#ch l# TÉng thãng, Ãng mong muãn
#Ðéc s# d#ng quy#n lÒc c«a m…nh ## loŸi tr# ngh#o #Ši
v# mang cu#c sãng th‹nh vÐéng t#i cho t#t c m#i ngÐ#i.

Johnson #€ nhÝm ch#c v#i quy#t t{m s# #m bo cho

chÐ#ng tr…nh lÝp ph#p c«a Kennedy #Ðéc Quãc h#i thÃng
qua. NhÓng Ðu tiÁn ##u tiÁn c«a v‹ TÉng thãng m#i l# c#c
dÒ luÝt c«a ngÐ#i ti#n nhiÄm v# gim thu# v# #m bo
quy#n cÃng d{n. S# d#ng nhÓng k# n#ng thuy#t ph#c v#
kÁu g#i sÒ tÃn tr#ng c«a c#c nh# lÝp ph#p #ãi v#i v‹ tÉng
thãng #€ b‹ s#t hŸi, Johnson #€ th#nh cÃng trong viÄc thuy#t
ph#c Quãc h#i thÃng qua c hai dÒ luÝt ngay trong n#m ##u
tiÁn sau khi nhÝm ch#c. ViÄc gim thu# #€ thc #¿y n#n kinh
t# ph#t tri#n. C#n }Ÿo luÝt Quy#n CÃng d{n n#m 1964 l#
m#t #Ÿo luÝt cŠ t#m nh…n xa nh#t trong l#nh vÒc n#y k#
t# th#i k# t#i thi#t.

Johnson c’ng b#t ##u tri#n khai c#c chÐ#ng tr…nh kh#c. }
#n ma xu{n n#m 1964, Ãng b#t ##u nŠi ##n X€ h#i v# #Ÿi
## mà t chÐ#ng tr…nh ci c#ch kinh t# x€ h#i c«a m…nh.
Ma h# n#m #Š, Quãc h#i #€ thÃng qua chÐ#ng tr…nh ViÄc
l#m LiÁn bang cho c#c thanh niÁn ngh#o khÃng cŠ viÄc l#m.
}{y l# bÐ#c #i ##u tiÁn c«a cu#c chi#n "Chãng #Ši ngh#o".
Trong cu#c b#u c# tÉng thãng th#ng 11 n#m #Š, Ãng #€
th#ng phi#u #p #o trÐ#c #ãi th« }ng C#ng h#a bo th«
Bary Goldwater. } #ng ch # l# cu#c b#u c# tÉng thãng n#m
1964 #€ mang lŸi cho nhÓng ngÐ#i thu#c }ng D{n ch« tÒ do
sÒ ki#m so#t Quãc h#i vÓng ch#c l#n ##u tiÁn k# t# n#m
1938. }i#u #Š khi#n h# cŠ th# thÃng qua c#c #Ÿo luÝt m#
khÃng e ngŸi sÒ b#t hép t#c c«a hai phe #ãi lÝp l# } }ng
C#ng h#a v# c#c #Ÿi bi#u bo th« c«a }ng D{n ch« mi#n
Nam.

Cu#c chi#n chãng #Ši ngh#o #€ trÎ th#nh nhiÄm v# trung

t{m c«a ChÐ#ng tr…nh X€ h#i v# #Ÿi. C# quan C# h#i Kinh
t#, #Ðéc th#nh lÝp n#m 1964, #€ gip cho ngÐ#i ngh#o
#Ðéc ##o tŸo v# #€ thi#t lÝp c#c c# quan h#nh ##ng c#ng
##ng kh#c nhau, v#i tÐ tÐÎng d{n ch« ## ngÐ#i ngh#o cŠ
#Ðéc ti#ng nŠi c«a m…nh trong c#c chÐ#ng tr…nh v# nh#
c#a, s#c kho# v# gi#o d#c.

Ti#p theo l# c#c chÐ#ng tr…nh ch#m sŠc y t#. DÐ#i sÒ l€nh
#Ÿo c«a Johnson, Quãc h#i #€ ban h#nh LuÝt Ch#m sŠc y t#,
m#t chÐ#ng tr…nh bo hi#m y t# cho ngÐ#i gi#, v# LuÝt Tré
c#p y t#, m#t chÐ#ng tr…nh hÈ tré ch#m sŠc s#c kho# cho
ngÐ#i ngh#o.

Johnson c’ng th#nh cÃng trong nÈ lÒc cung c#p nhi#u tré gip
liÁn bang h#n nÓa cho c#c trÐ#ng ti#u h#c v# trung h#c c#
sÎ, vãn theo truy#n thãng, l# hÄ thãng thu#c ch#c n#ng c«a
c#c bang v# c#c #‹a phÐ#ng. BiÄn ph#p hÈ tré l# c#p ti#n
cho c#c bang, dÒa v#o sã lÐéng tr# em sinh ra trong c#c gia
#…nh cŠ thu nhÝp th#p. C#c qu# n#y c’ng cŠ th# #Ðéc s#
d#ng ## gip #Í h#c sinh trong c#c trÐ#ng cÃng c’ng nhÐ
c#c trÐ#ng tÐ.

Tin r•ng nÐ#c M# #ang ##ng trÐ#c m#t cu#c kh«ng hong
#Ã th‹ m# bi#u hiÄn r# nƒt l# c#c khu n#i th‹ #ang thu h#p
d#n, nhÓng ngÐ#i ki#n tŸo nÁn ChÐ#ng tr…nh X€ h#i v# #Ÿi
#€ #Ða ra m#t }Ÿo luÝt m#i v# Nh# Î, v# #€ cung c#p c#c
khon hÈ tré ti#n thuÁ nh# cho ngÐ#i ngh#o. }#ng th#i, h#
c’ng #€ lÝp ra B# Nh# Î v# Ph#t tri#n #Ã th‹.

C#c #Ÿo luÝt kh#c c’ng #Ðéc ban h#nh v# cŠ nh hÐÎng r#t
l#n ##n muÃn m#t ##i sãng c«a ngÐ#i M#. Tré gip LiÁn
bang c#n #Ðéc c#p cho c#c nghÄ s# v# c#c gi#o viÁn trung
h#c v# ti#u h#c nh•m hÈ tré cho cÃng viÄc khŠ kh#n c«a h#.
Th#ng 9/1966, Johnson #€ k# hai }Ÿo luÝt v# giao thÃng. }Ÿo
luÝt th# nh#t c#p qu# cho ch†nh quy#n c#c bang v# #‹a
phÐ#ng nh•m x{y dÒng c#c chÐ#ng tr…nh an to#n giao
thÃng. }Ÿo luÝt th# hai x#c lÝp c#c tiÁu chu¿n liÁn bang v#
## an to#n c«a s#m lãp v# c«a c#c loŸi xe ÃtÃ. ChÐ#ng tr…
nh th# hai n#y phn #nh nÈ lÒc c«a m#t luÝt sÐ tr# c#p ti#n
- Ralf Nader. Trong cuãn s#ch #n h#nh n#m 1965 c«a m…nh,
Nguy hi#m Î m#i tãc ##, nhÓng hi#m h#a ti#m t#ng c«a ÃtÃ
M#, Nader #€ ch¥ tr†ch r•ng c#c nh# sn xu#t #€ hy sinh
nhÓng tiÁu chu¿n an to#n ## #Ÿt nhÓng m#c #†ch v# ki#u
d#ng ÃtÃ, v# c#o bu#c r•ng nhÓng lÈi trong thi#t k# v# ch#
tŸo #€ gŠp ph#n g{y ra tai nŸn trÁn xa l#.

N#m 1965, Quãc h#i #€ b€i b# #Ÿo luÝt ph{n biÄt #ãi x#
n#m 1924 quy #‹nh hŸn ngŸch nhÝp cÐ tu# thu#c v#o quãc
t‹ch gãc c«a h#. }#ng th#i n#y #€ g{y ra m#t l#n sŠng nhÝp
cÐ m#i, ch« y#u t# Nam €, }Ãng € v# ch{u M# La-tinh.

ChÐ#ng tr…nh X€ h#i v# #Ÿi qu l# m#t th#i k# bng ph#t

c#c hoŸt ##ng lÝp ph#p k# t# th#i Ch†nh s#ch kinh t# m#i.
NhÐng sÒ «ng h# cho ch†nh quy#n c«a Johnson #€ b#t ##u
y#u #i v#o ##u n#m 1966. M#t sã chÐ#ng tr…nh c«a
Johnson khÃng #Ðéc thÒc thi #ng theo nhÓng mong #éi c«a
d{n chng; nhi#u chÐ#ng tr…nh #Ðéc c#p ti#n khÃng #«.
Cu#c kh«ng hong #à th‹ cŠ chi#u hÐ#ng x#u #i. Tuy vÝy, d
l# nh# v#o nhÓng khon chi tiÁu cÃng trong ChÐ#ng tr…nh
X€ h#i v# #Ÿi hay nh# v#o sÒ t#ng trÐÎng kinh t# mŸnh m#,
ngh#o #Ši #€ gim b#t, d ch¥ l# gim #Ãi cht, dÐ#i th#i
c«a TÉng thãng Johnson.

CU#C CHI#N TRANH VI#T NAM

SÒ khÃng h#i l#ng v#i ChÐ#ng tr…nh X€ h#i v# #Ÿi lŸi c#ng
trng hép v#i nhÓng th#t v#ng trong Chi#n tranh ViÄt Nam.
H#ng loŸt c#c nh# l€nh #Ÿo quy#n lÒc Î mi#n Nam ViÄt Nam
c’ng t# ra ch”ng h#n DiÄm l# bao trong viÄc vÝn ##ng qu#n
chng. C#c lÒc lÐéng ViÄt C#ng, #Ðéc mi#n B#c ViÄt Nam
tré lÒc, #€ gi#nh #Ðéc Ðu th# tŸi khu vÒc nÃng thÃn.

Quy#t t{m ng#n ch#n nhÓng bÐ#c ti#n c«a c#ng sn Î mi#n
Nam ViÄt Nam, Johnson #€ bi#n cu#c chi#n tranh Î ViÄt Nam
trÎ th#nh cu#c chi#n c«a ch†nh Ãng. Sau khi l#y c# m#t cu#c
t#n cÃng c«a hi qu{n B#c ViÄt Nam v#o hai t#u tr#c hŸm
c«a M#, ng#y 7/8/1964, Johnson #€ thuy#t ph#c #Ðéc Quãc
h#i thÃng qua Ngh‹ quy#t V‹nh B#c B#, cho phƒp TÉng thãng
thi h#nh t#t c c#c biÄn ph#p c#n thi#t ## #¿y lui b#t k#
m#t cu#c t#n cÃng v’ trang n#o chãng lŸi c#c lÒc lÐéng qu{n
sÒ c«a Hoa K# v# ng#n ng#a m#t cu#c x{m lÐéc ti#p theo.
Sau khi t#i ##c c# th#ng 11/1964, Ãng #€ lao v#o ti#n h#nh
ch†nh s#ch leo thang chi#n tranh Î ViÄt Nam. T# 25.000 binh
s# v#o ##u n#m 1965, con sã binh l†nh - bao g#m c l†nh t…
nh nguyÄn v# l†nh qu{n #‹ch - #€ t#ng t#i 500.000 ngÐ#i
v#o ##u n#m 1968. M#t chi#n d‹ch nƒm bom # Ÿt #€ t#n
ph# n#ng n# c hai mi#n Nam v# B#c ViÄt Nam.

Sau khi ch#ng ki#n nhÓng trÝn ##nh rng rén #Ðéc tr…nh
chi#u trÁn truy#n h…nh v#i nhÓng b…nh luÝn ##y t†nh phÁ
ph#n, ngÐ#i M# b#t ##u phn #ãi viÄc nÐ#c M# d†nh l†u
v#o cu#c chi#n tranh n#y. M#t sã ngÐ#i cho r•ng cu#c
chi#n n#y l# và #Ÿo ##c, m#t sã kh#c th… t# ra hoang
mang khi chi#n d‹ch qu{n sÒ # Ÿt dÐ#ng nhÐ khÃng hiÄu
qu. SÒ phn #ãi chi#n tranh ng#y c#ng r#ng kh#p trong
d{n chng M#, ##c biÄt l# trong t#ng l#p thanh niÁn v# sÒ
b#t m€n c«a d{n chng ng#y c#ng t#ng #€ bu#c Johnson
phi b#t ##u ti#n h#nh c#c cu#c ##m ph#n h#a b…nh.

CU#C B#U C# N#M 1968

N#m 1968, nÐ#c M# l{m v#o t…nh trŸng hÈn loŸn do Chi#n
tranh ViÄt Nam v# nhÓng cu#c nÉi loŸn Î th#nh th‹ phn #nh
sÒ b#t m€n c«a ngÐ#i M# gãc Phi. V#o ng#y 31/3/1968, TÉng
thãng tuyÁn bã khÃng cŠ # #‹nh tranh c# cho nhiÄm k# m#i.
M#t tu#n sau #Š, Martin Luther King Jr. #€ b‹ b#n ch#t tŸi
Memphis, Tennessee. Em trai c«a John Kennedy, Robert, ngÐ#i
#€ tÉ ch#c m#t cu#c di#u h#nh chãng chi#n tranh v# l#
ngÐ#i #Ðéc ## c# #Ÿi diÄn cho }ng D{n ch« c’ng b‹ #m s#t
sau #Š v#o th#ng 6.

TŸi H#i ngh‹ quãc gia c«a }ng D{n ch« tŸi Chicago, bang
Illinois, nhÓng ngÐ#i phn #ãi chi#n tranh #€ ##ng ## v#i
cnh s#t trÁn #Ð#ng phã. PhŠ TÉng thãng Hubert Humphrey,
ngÐ#i #Ðéc bÉ nhiÄm l# #Ÿi diÄn cho }ng D{n ch«, #€ t#ng
l# ngÐ#i hng trong c#c chi#n d‹ch ##i quy#n tÒ do, nay lŸi
b‹ coi l# ## #Ä trung th#nh c«a Johnson. Ph#i #ãi lÝp da
tr#ng chãng lŸi viÄc thÒc thi quy#n cÃng d{n v#o thÝp niÁn
1960 v# sÒ ra #ng c# c«a }ng th# ba c«a Thãng #ãc bang
Alabama l# George Wallace (ngÐ#i #€ th#ng c# Î bang quÁ
hÐ#ng Ãng v# Î c#c bang Mississippi, Arkansas, Louisiana v#
Georgia), ngÐ#i #€ cŸnh tranh v#i #ng c# viÁn c«a }ng D{n
ch«. Richard Nixon thu#c }ng C#ng h#a #€ th#ng c# s#t
nt v#i k# hoŸch #Ða Hoa K# tho#t kh#i cu#c chi#n tranh
v# thi#t lÝp lŸi luÝt ph#p v# trÝt tÒ trong nÐ#c M#.

NIXON, VI#T NAM V# CHI#N TRANH L#NH

Quy#t t{m #Ÿt #Ðéc h#a b…nh trong danh dÒ, Nixon #€ d#n
d#n rt qu{n ##i M# kh#i mi#n Nam ViÄt Nam, ##ng th#i
t#ng mŸnh viÄn tré v’ kh† phÐ#ng tiÄn ## mi#n Nam ViÄt
Nam cŠ th# ti#p t#c cu#c chi#n. #ng c’ng ra lÄnh ti#n h#nh
m#t loŸt c#c cu#c t#n cÃng dÓ d#i, m# cu#c t#n cÃng quan
tr#ng nh#t l# x{m lÐéc Campuchia v#o n#m 1970 nh•m c#t
##t c#c tuy#n #Ð#ng cung c#p c«a mi#n B#c t#i mi#n Nam
ViÄt Nam chŸy qua Campuchia. H#nh ##ng n#y #€ l#m d#y
lÁn nhÓng cu#c phn #ãi v# bi#u t…nh m#i. Sinh viÁn Î
nhi#u trÐ#ng #Ÿi h#c #€ bi#u t…nh trÁn #Ð#ng phã. TŸi
Kent State, bang Ohio, c#c ##n v‹ vÄ binh quãc gia #Ðéc g#i
t#i ## duy tr… trÝt tÒ #€ l#m ch#t bãn sinh viÁn.
Tuy nhiÁn, cho ##n ma thu n#m 1972, sã binh s# M# cŠ m#t
tŸi ViÄt Nam #€ rt xuãng c#n dÐ#i 50.000 ngÐ#i, v# lÄnh
qu{n d‹ch vãn #€ g{y ra sÒ b#t b…nh to l#n tŸi c#c khu sinh
viÁn, #€ khÃng c#n hiÄu lÒc. Cuãi cng, v#o n#m 1973, lÄnh
ng#ng b#n do Henrry Kissinger, Cã v#n An ninh Quãc gia c«a
Ch†nh quy#n Nixon, ti#n h#nh ##m ph#n thay m#t Hoa K#
#€ #Ðéc k# k#t. Tuy c#c ##n v‹ qu{n ##i M# #€ rt #i,
song chi#n tranh v¾n c#n kƒo d#i cho t#i ma xu{n n#m
1975, khi Quãc h#i M# c#t ho#n to#n viÄn tré cho mi#n Nam
ViÄt Nam, v# B#c ViÄt Nam #€ gi#nh #Ðéc quy#n ki#m so#t
trÁn to#n b# ##t nÐ#c.

Cu#c Chi#n tranh ViÄt Nam #€ ## lŸi m#t nÐ#c ViÄt Nam b‹
t#n ph# v#i h#ng triÄu ngÐ#i ch#t v# t#n tÝt. Cu#c chi#n
c’ng ## lŸi #•ng sau m#t nÐ#c M# #au thÐ#ng. Hoa K# #€
tiÁu ph† h#n 150 tû #Ã-la v#o m#t nÈ lÒc và †ch v#i c#i gi#
l# 58.000 sinh mŸng ngÐ#i M#. Cu#c chi#n tranh n#y c’ng
ch#m d#t sÒ ##ng thuÝn trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi c«a
Chi#n tranh LŸnh v# khi#n nhi#u ngÐ#i M# lo ngŸi v# nhÓng
h#nh ##ng kh#c nÓa c«a d{n t#c h# tŸi nÐ#c ngo#i.

Khi chi#n tranh ch#m d#t, ch†nh quy#n Nixon #€ ti#n h#nh
c#c bÐ#c #i l‹ch s# ## th#t ch#t quan hÄ v#i c#c cÐ#ng
quãc c#ng sn quan tr#ng. BÐ#c #i ngoŸn m#c nh#t l# viÄc
thi#t lÝp quan hÄ cÎi mÎ v#i nÐ#c C#ng h#a Nh{n d{n Trung
Hoa. Trong suãt hai mÐ#i n#m, k# t# khi Mao TrŸch }Ãng
gi#nh chi#n th#ng, Hoa K# #€ biÄn thuy#t r•ng Ch†nh ph«
Quãc d{n }ng Î }#i Loan m#i l# #Ÿi diÄn cho Trung Quãc.
V#o nhÓng n#m 1971 v# 1972, Nixon #€ l#m d‹u #i lÝp
trÐ#ng c«a M#, gim nh# nhÓng hŸn ch# mÝu d‹ch v# trÎ
th#nh tÉng thãng M# ##u tiÁn #i th#m B#c Kinh. TuyÁn bã
ThÐéng Hi #Ðéc k# k#t trong chuy#n th#m n#y l# mãc
ngo#t ##nh d#u sÒ thay #Éi trong ch†nh s#ch c«a M# #ãi
v#i Trung Quãc: nÐ#c M# cÃng nhÝn ch¥ cŠ m#t nÐ#c Trung
Hoa, }#i Loan ch¥ l# m#t ph#n c«a Trung Quãc v# nhÓng
tranh luÝn h#a b…nh c«a Trung Quãc c’ng l# mãi quan t{m
c«a Hoa K#.

V#i LiÁn XÃ, Nixon #€ th#nh cÃng nhÐ #ãi v#i Trung Quãc
trong viÄc theo #uÉi ch†nh s#ch m# Ãng v# NgoŸi trÐÎng
Henry Kissinger g#i l# sÒ h#a d‹u. Nixon #€ cŠ m#t v#i cu#c
g#p gÍ th{n mÝt v#i nh# l€nh #Ÿo LiÁn XÃ Leonid Brezhnev
trong #Š h# th#a thuÝn hŸn ch# kho dÒ trÓ tÁn l#a, hép t#c
th#m hi#m khÃng gian v# gim nh# nhÓng hŸn ch# v# mÝu
d‹ch. NhÓng cu#c ##m ph#n HŸn ch# V’ kh† Chi#n lÐéc
(SALT) #€ #Ÿt #Ðéc th#nh cÃng v#o n#m 1972 b•ng HiÄp
#‹nh Ki#m so#t V’ kh†, hŸn ch# viÄc t#ng cÐ#ng c#c kho v’
kh† hŸt nh{n v# hŸn ch# hÄ thãng chãng tÁn l#a #Ÿn #Ÿo.

NH#NG TH#NH C#NG V# TH#T B#I C–A

NIXON
Vãn l# PhŠ TÉng thãng dÐ#i th#i Eisenhower trÐ#c cu#c chŸy
#ua gi#nh gh# tÉng thãng b#t th#nh n#m 1960, Nixon #Ðéc
coi l# m#t trong nhÓng nh# ch†nh tr‹ t#i ba c«a nÐ#c M#.
Tuy Ãng ##ng # v#i tÐ tÐÎng C#ng h#a v# tr#ch nhiÄm t#i
khŠa, nhÐng Ãng c’ng ch#p nhÝn vai tr# ng#y c#ng l#n c«a
Ch†nh ph«, v# «ng h# c# sÎ n#n tng c«a m#t nh# nÐ#c an
sinh. Ch¥ ##n gin l# Ãng muãn qun l# c#c chÐ#ng tr…nh
c«a Ch†nh ph« m#t c#ch tãt h#n. V# nguyÁn t#c, Ãng khÃng
phn #ãi phong tr#o ##i quy#n cÃng d{n c«a ngÐ#i M# gãc
Phi, m# ch¥ lo l#ng v# t†nh quan liÁu c«a phong tr#o quy#n
cÃng d{n c«a liÁn bang. Tuy nhiÁn, Ch†nh quy#n Nixon #€
kiÁn quy#t thÒc thi c#c ph#n quy#t c«a t#a #n v# viÄc
ch#m d#t nŸn ph{n biÄt ch«ng t#c Î trÐ#ng h#c, m#c d
#i#u #Š khi#n Nixon khÃng #Ðéc c#c c# tri da tr#ng Î mi#n
Nam «ng h#.

CŠ l# v#n ## #ãi n#i nghiÁm tr#ng nh#t m# Nixon phi #ãi

phŠ l# t…nh trŸng kinh t# c«a nÐ#c M#. #ng v#a phi th#a
hÐÎng sÒ tr… trÄ v# kinh t# c«a th#i Johnson do cu#c chi#n
ViÄt Nam g{y ra, v#a phi gii quy#t t…nh trŸng lŸm ph#t
tr#m tr#ng vãn l# m#t sn ph¿m c«a cu#c chi#n. Trong v#n
## th# nh#t, Ãng #€ trÎ th#nh v‹ tÉng thãng C#ng h#a ##u
tiÁn coi th{m h#t chi tiÁu ch†nh ph« l# ##ng lÒc khÃi ph#c
kinh t#. Trong v#n ## th# hai, Ãng #€ cho thi h#nh c#c biÄn
ph#p ki#m so#t gi# - lÐ#ng v#o n#m 1971. Ngay lÝp t#c,
c#c quy#t #‹nh n#y c«a Ãng #€ Én #‹nh #Ðéc n#n kinh t#
v# tŸo thuÝn léi cho viÄc t#i ##c c# c«a Nixon trong cu#c
b#u c# n#m 1972. #ng #€ chi#n th#ng #p #o #ãi th« ch«
trÐ#ng h#a b…nh - ThÐéng ngh‹ s# }ng D{n ch« - George
McGoven.

M#i viÄc trÎ nÁn nghiÁm tr#ng h#n trong nhiÄm k# tÉng thãng
th# hai c«a Nixon. #ng #€ phi #ãi m#t t# r#t s#m v#i
nhÓng l#i c#o bu#c r•ng «y ban vÝn ##ng t#i tranh c# c«a
Ãng #€ d†nh l†u ##n v# ##t nhÝp v#o t#a nh# Watergate -
tr# sÎ c«a «y ban D{n ch« Quãc gia v# Ãng #€ che #Ýy, gi#u
gi#m sÒ d†nh l†u c«a m…nh. NhÓng cÃng tã viÁn ##c biÄt v#
m#t «y ban Quãc h#i #€ #i#u tra v# k#t luÝn v# sÒ d†nh l†u
c«a Nixon trong v# viÄc n#y khi#n Ãng phi s#m t# ch#c
n#m 1974.

Nhi#u sÒ kiÄn n•m ngo#i t#m ki#m so#t c«a Nixon #€ xy ra
v# l#m xŠi m#n c#c ch†nh s#ch kinh t# c«a Ãng. N#m 1973,
chi#n tranh giÓa Israel, Ai CÝp v# Syria #€ thc #¿y ArÝp XÁt
ban h#nh lÄnh c#m vÝn c#c t#u chÎ d#u ##n Hoa K# - ##ng
minh c«a Israel. NhÓng nÐ#c th#nh viÁn kh#c c«a tÉ ch#c
c#c nÐ#c xu#t kh¿u d#u m# (OPEC) #€ t#ng gi# d#u lÁn
g#p bãn l#n. NgÐ#i M# phi #Ð#ng ##u v#i c sÒ thi#u h#t
d#u m# l¾n sÒ t#ng gi# d#u lÁn nhanh chŠng. ThÝm ch† khi
c#m vÝn ch#m d#t v#o n#m sau, gi# d#u m# v¾n cao v#
nh hÐÎng t#i m#i khu vÒc trong n#n kinh t# M#. N#m 1974,
lŸm ph#t lÁn t#i 12% v# d¾n t#i tû lÄ th#t nghiÄp c#n cao
h#n. Giai #oŸn t#ng trÐÎng kinh t# chÐa t#ng cŠ t# n#m
1948 #€ k#t thc.

NhÓng l#i hoa m# m# Nixon dng ## nŠi v# sÒ c#n thi#t

phi cŠ ph#p luÝt v# trÝt tÒ ## ng#n ch#n t…nh h…nh t¥ lÄ
t#i phŸm ng#y c#ng t#ng, viÄc s# d#ng ma ty trÎ nÁn phÉ
bi#n v# nhÓng quan #i#m d# d€i v# t…nh d#c #€ thuy#t
ph#c #Ðéc nhi#u ngÐ#i M#. NhÐng mãi quan ngŸi n#y khÃng
#« ## lu m# #Ðéc nhÓng quan ngŸi do qun l# kinh t# th#t
bŸi v# ##c biÄt l# sau v# Watergate. T…m m#i c#ch ##
c«ng cã v# mÎ r#ng khu vÒc c# tri ch†nh tr‹ c«a m…nh, Nixon
#€ cÃng k†ch dÓ d#i nhÓng ngÐ#i bi#u t…nh, t#n cÃng b#o
ch† v… t#i #Ða tin xuyÁn tŸc v# cã s#c b‹t miÄng c#c #ãi
th«. NhÐng tr#i lŸi, Ãng #€ g{y ra nhÓng #n tÐéng x#u trong
l#ng d{n chng v# nhi#u ngÐ#i M#, thÃng qua truy#n h…nh,
#€ cŠ cm gi#c r•ng Ãng l# m#t ngÐ#i khÃng Én #‹nh. ThÁm
v#o nhÓng r#c rãi c«a Nixon, v‹ PhŠ TÉng thãng Spiro Angnew
lŸi cŠ c#c h#nh vi chãng lŸi gi#i truy#n thÃng v# nhÓng
ngÐ#i theo ph#i tÒ do, #€ b‹ bu#c phi t# ch#c n#m 1973
khi Ãng khÃng phn #ãi l#i bu#c t#i #€ cŠ h#nh vi trãn thu#.

CŠ th# Nixon khÃng tham gia trÒc ti#p v#o v# Watergate

nhÐng d sao Ãng c’ng #€ t…m c#ch che gi#u v# viÄc v# do
#Š, #€ nŠi dãi cÃng chng M# v# c#c v#n ## liÁn quan ##n
v# viÄc n#y. }Ð#ng nhiÁn l# sÒ «ng h# c«a d{n chng d#nh
cho Nixon #€ suy gim. V#o ng#y 27/7/1974, «y ban TÐ ph#p
c«a HŸ viÄn #€ b# phi#u bu#c t#i Nixon. }#ng trÐ#c nguy
c# ch#c ch#n b‹ mi#n nhiÄm, Ãng #€ t# ch#c ng#y
9/8/1974.

TH#I GIAN L#M T#NG TH#NG T#M QUY#N

C–A FORD
PhŠ TÉng thãng c«a Nixon, Gerald Ford (#Ðéc bÉ nhiÄm thay
th# Angnew), m#t con ngÐ#i khiÁm tãn #€ d#nh to#n b#
cu#c ##i hoŸt ##ng x€ h#i c«a m…nh ## l#m viÄc trong
Quãc h#i, #€ trÎ th#nh TÉng thãng k# nhiÄm Nixon. #u tiÁn
l#n nh#t c«a Ãng l# ph#c h#i l#ng tin c«a d{n chng v#o
ch†nh ph«. Tuy nhiÁn, do cm th#y c#n phi cŠ m#t ##ng
th#i ## tr#nh cho Nixon b‹ bu#c t#i trong tÐ#ng lai, Ãng #€
cŠ quy#t #‹nh tha th# cho ngÐ#i ti#n nhiÄm c«a m…nh. }ãi
v#i Ãng, cŠ th# ##ng th#i n#y l# c#n thi#t nhÐng quy#t
#‹nh #Š lŸi khÃng #Ðéc d{n chng «ng h#.

Trong ch†nh s#ch #ãi n#i, Ford ti#p t#c #Ð#ng lãi m# Nixon
#€ x#c lÝp. NhÐng c#c v#n ## kinh t# v¾n trong t…nh trŸng
nguy k‹ch v… lŸm ph#t v# th#t nghiÄp gia t#ng. Lc ##u,
Ford cã g#ng tr#n an cÃng chng nhÐ Herbert Hoover #€
t#ng l#m n#m 1929. Khi th#y #i#u n#y khÃng cŠ t#c d#ng,
Ãng li#n ban h#nh c#c biÄn ph#p ki#m ch# lŸm ph#t v#
gim tû lÄ th#t nghiÄp xuãng dÐ#i 8%. ViÄc c#t gim thu#
k#t hép v#i nhÓng khon tré c#p th#t nghiÄp cao h#n tuy cŠ
khi#n t…nh h…nh kh quan h#n nhÐng n#n kinh t# v¾n
chÐa tho#t kh#i t…nh trŸng y#u kƒm.

V# ch†nh s#ch #ãi ngoŸi, Ford #€ #p d#ng ch†nh s#ch Ãn

h#a do Nixon khÎi xÐ#ng. CŠ l# ##ng th#i quan tr#ng nh#t
c«a Ãng trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi l# HiÄp Ð#c Hensinki
n#m 1975, trong #Š Hoa K# v# c#c nÐ#c T{y #u #€ th#a
nhÝn th# b# ch« c«a LiÁn XÃ Î }Ãng #u ## #Éi lŸi cam k#t
nh{n quy#n c«a LiÁn XÃ. HiÄp Ð#c n#y khÃng cŠ nhÓng nh
hÐÎng ##ng ghi nhÝn ngay lÝp t#c, nhÐng v# d#i hŸn, nŠ s#
khi#n cho viÄc duy tr… c«a ## ch# XÃ-vi#t trÎ nÁn khŠ kh#n
h#n. TrÁn thÒc t#, c#c quãc gia phÐ#ng T{y #€ s# d#ng
th#nh cÃng nhÓng cu#c h#p r# so#t lŸi HiÄp Ð#c Helsinki
#Ðéc tÉ ch#c #‹nh k# nh•m kÁu g#i sÒ ch # c«a dÐ luÝn t#i
nhÓng h#nh vi cŠ th# lŸm d#ng v# vi phŸm quy#n con ngÐ#i
c«a c#c ch# ## c#ng sn thu#c khãi }Ãng #u.

NH#NG N#M TH€NG C#M QUY#N C–A

CARTER
Jimmy Carter, cÒu thãng #ãc thu#c phe d{n ch« bang Georgia
#€ th#ng c# tÉng thãng n#m 1976. Khi tÒ kh#c h#a ch{n
dung m…nh trong cu#c vÝn ##ng tranh c# nhÐ m#t ngÐ#i
##ng ngo#i ##i sãng ch†nh tr‹ c«a Washington, Ãng #€ h#a
h#n m#t c#ch ti#p cÝn m#i m# trong viÄc cai tr‹ ##t nÐ#c,
nhÐng do thi#u kinh nghiÄm qun l# Î t#m quãc gia nÁn
nhiÄm k# tÉng thãng c«a Ãng #€ g#p khŠ kh#n ngay t# buÉi
##u. Vãn #Ðéc ##o tŸo ## trÎ th#nh m#t s# quan hi qu{n
v# m#t k# sÐ, nÁn Ãng thÐ#ng t# ra l# m#t nh# k# tr‹,
trong khi ngÐ#i M# lŸi muãn cŠ m#t ngÐ#i l€nh #Ÿo cŠ t#m
nh…n h#n ## #Ða h# vÐét qua th#i buÉi khŠ kh#n, ph#c tŸp
n#y.

TrÐ#c c#c khŠ kh#n kinh t#, ##u tiÁn, Carter thÒc thi ch†nh
s#ch chi tiÁu th{m h#t. LŸm ph#t lÁn t#i 10% mÈi n#m khi
C#c DÒ trÓ LiÁn bang - c# quan ch‹u tr#ch nhiÄm v# hoŸch
#‹nh ch†nh s#ch ti#n tÄ - t#ng lÐéng cung ti#n ## kh#c
ph#c c#c khon th{m h#t ng{n s#ch. Carter phn #ng lŸi
b•ng viÄc c#t gim ng{n s#ch ## nh‹p ## lŸm ph#t chÝm
lŸi, nhÐng nhÓng c#t gim #Š lŸi nh hÐÎng t#i c#c chÐ#ng
tr…nh x€ h#i vãn l# m#u chãt trong ch†nh s#ch c«a }ng D{n
ch«. GiÓa n#m 1979, sÒ ch#n nn trong gi#i t#i ch†nh #€
bu#c Carter phi bÉ nhiÄm Paul Volcker giÓ ch#c Ch« t‹ch
C#c DÒ trÓ LiÁn bang. Volcker l# m#t ngÐ#i s#t ## kiÁn
quy#t chãng lŸi nŸn lŸm ph#t b•ng c#ch t#ng l€i su#t ##
ki#m so#t sÒ t#ng gi#, #€ g{y nÁn nhÓng hÝu qu b#t léi
cho n#n kinh t#.

Carter c’ng phi #ãi m#t v#i c#c ch¥ tr†ch kh#c do Ãng
khÃng th# thuy#t ph#c Quãc h#i thÃng qua m#t ch†nh s#ch
n#ng lÐéng cŠ hiÄu qu. #ng #€ ## xu#t m#t chÐ#ng tr…nh
bao qu#t to#n diÄn nh•m gim thi#u sÒ ph# thu#c v#o d#u
m# c«a nÐ#c ngo#i. Ph#i #ãi lÝp #€ phn #ãi chÐ#ng tr…nh
n#y tŸi Quãc h#i.

M#c d#u Carter tÒ coi m…nh l# ngÐ#i theo ch« ngh#a d{n
ty, nhÐng nhÓng Ðu tiÁn v# ch†nh tr‹ c«a Ãng chÐa bao gi#
thÒc sÒ r# r#ng. #ng t#n th#nh vai tr# bo tré c«a ch†nh
ph«, nhÐng sau #Š lŸi b#t ##u ti#n h#nh thuy#t phi #i#u
ti#t - t#c l# b€i b# sÒ ki#m so#t c«a ch†nh ph« trong ##i
sãng kinh t#. #ng l# luÝn r•ng c#c hŸn ch# trong #Ð#ng lãi
ch†nh tr‹ c«a th# kû trÐ#c #€ hŸn ch# cŸnh tranh v# l#m
t#ng gi# h#ng hŠa tiÁu dng. #ng t# # t#n thÐÎng viÄc b€i b#
ki#m so#t trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp d#u m#, h#ng
khÃng, #Ð#ng s#t v# vÝn chuy#n h#ng hŠa.

C#c nÈ lÒc ch†nh tr‹ c«a Carter #€ khÃng gi#nh #Ðéc sÒ «ng
h# c«a c d{n chng l¾n Quãc h#i. Cho t#i cuãi nhiÄm k# c«a
m…nh, Ãng #€ b‹ 77% ngÐ#i M# khÃng t#n th#nh v# d{n
chng lŸi b#t ##u lŸi trÃng mong v#o }ng C#ng h#a.

Th#nh cÃng l#n nh#t trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi c«a Carter
l# vai tr# trong cu#c ##m ph#n h#a b…nh giÓa Ai CÝp dÐ#i
th#i TÉng thãng Anwar al-Sadat v# Israel dÐ#i th#i Th« tÐ#ng
Menachem Begin. }Šng vai tr# v#a l# ngÐ#i tham dÒ v#a l#
trung gian h#a gii, Carter #€ thuy#t ph#c hai nh# l€nh #Ÿo
k#t thc cu#c chi#n tranh kƒo d#i suãt 30 n#m giÓa hai quãc
gia n#y. Hai nh# l€nh #Ÿo n#y #€ ##n Hoa K# ## k# HiÄp
Ð#c H#a b…nh tŸi Nh# Tr#ng v#o th#ng 3/1979.

Sau nhi#u cu#c tranh luÝn kƒo d#i v# ##y cm xc, Carter #€
thuy#t ph#c #Ðéc ThÐéng viÄn phÁ chu¿n HiÄp Ð#c s# trao
tr KÁnh ##o Panama cho nÐ#c C#ng h#a Panama v#o n#m
2000. #ng c’ng #€ #i thÁm m#t bÐ#c so v#i #Ð#ng lãi c«a
Nixon b•ng viÄc ch†nh th#c cÃng nhÝn quan hÄ ngoŸi giao v#i
nÐ#c C#ng h#a Nh{n d{n Trung Hoa.
V#n ## #ãi ngoŸi khŠ kh#n nh#t m# Carter phi #ãi m#t l#
v#n ## Iran. Sau cu#c c#ch mŸng H#i Gi#o ch†nh thãng do
th« l#nh h#i gi#o d#ng Shiite l# Gi#o ch« Ruhollah Khomeini
l€nh #Ÿo, th… ch†nh ph« tham nh’ng nhÐng th{n thiÄn trÐ#c
kia #€ b‹ thay th#. Carter #€ ch#p nhÝn ## vua Ba-tÐ b‹ ph#
tru#t t#i Hoa K# chÓa bÄnh. NhÓng binh s# nÉi giÝn ngÐ#i
Iran, #Ðéc Ch†nh ph« H#i gi#o «ng h#, #€ chi#m s# qu#n
M# Î Teheran v# b#t giÓ 53 con tin ngÐ#i M# trong h#n m#t
n#m. Cu#c kh«ng hong con tin kƒo d#i #€ l#m u #m n#m
cuãi cng c«a nhiÄm k# tÉng thãng v# khi#n Carter khÃng c#n
c# may t#i ##c c#.

ChÐ#ng 14: CH– NGH#A B#O TH– M#I V#

TR#T T# TH# GI#I M#I
"TÃi luÃn tin tÐÎng r•ng m#t sÒ s#p ##t th#nh th#n n#o
#Š c«a tŸo hŠa #€ khi#n cho ch{u l#c r#ng l#n n•m giÓa
hai #Ÿi dÐ#ng n#y #Ðéc t…m th#y bÎi nhÓng ngÐ#i cŠ
m#t t…nh yÁu ch#y b#ng #ãi v#i tÒ do v# m#t l#ng d’ng
cm ##c biÄt"

Thãng #ãc bang California, Ronald Reagan, 1974

M#T X# H#I TRONG TH#I K# QU€ }#

Ð#c sang thÝp niÁn 1980, sÒ thay #Éi trong c#u trc x€
B h#i M# vãn #€ #Ðéc b#t ##u t# nhi#u n#m, thÝm ch†
t# nhi#u thÝp niÁn trÐ#c #{y, #€ trÎ nÁn r# r#ng. C#
c#u d{n cÐ v# nhÓng ng#nh ngh#, nhÓng k# n#ng quan
tr#ng nh#t trong x€ h#i M# #€ cŠ nhÓng #Éi thay c#n bn.

SÒ thãng tr‹ c«a ng#nh d‹ch v# trong n#n kinh t# #€ trÎ nÁn
khÃng th# ph« nhÝn. Cho ##n giÓa nhÓng n#m 1980, cŠ 3/4
sã cÃng nh{n viÁn l#m viÄc trong khu vÒc d‹ch v#. H# l# c#c
nh{n viÁn b#n l#, nh{n viÁn v#n ph#ng, gi#o viÁn, th#y
thuãc v# c#c viÁn ch#c ch†nh ph«.

SÒ xu#t hiÄn v# s# d#ng m#y vi t†nh ng#y c#ng t#ng #€

#em lŸi nhi#u léi †ch cho hoŸt ##ng trong ng#nh d‹ch v#. Kû
nguyÁn tin h#c #€ ##n, v#i ph#n c#ng v# ph#n m#m cŠ
kh n#ng t†ch hép c#c dÓ liÄu khÉng l# m# trÐ#c #{y ngÐ#i
ta khŠ cŠ th# h…nh dung khi xu#t hiÄn m#i ra v# nhÓng
khuynh hÐ#ng kinh t# v# x€ h#i. Ch†nh ph« liÁn bang #€
##u tÐ ##ng k# v#o cÃng nghÄ m#y t†nh trong hai thÝp
niÁn 1950 v# 1960 cho c#c chÐ#ng tr…nh qu{n sÒ v# v’ tr#
c«a m…nh.

N#m 1976, hai doanh nh{n tr# tuÉi Î California, l#m viÄc tŸi
m#t xÐÎng s#a chÓa ÃtÃ, #€ l#p ##t chi#c m#y t†nh ##u
tiÁn dng cho gia #…nh #Ðéc ch#o b#n r#t r#ng r€i, ##t tÁn
cho loŸi m#y n#y l# Apple, v# thÉi bng lÁn m#t cu#c c#ch
mŸng. Cho t#i ##u thÝp niÁn 1980, h#ng triÄu m#y vi t†nh
#€ x{m nhÝp v#o c#c doanh nghiÄp v# c#c gia #…nh M#,
v# v#o n#m 1982, tŸp ch† Time #€ trao danh hiÄu CÈ m#y
c«a n#m c«a m…nh cho chi#c m#y t†nh.

Trong khi #Š, c#c ng#nh cÃng nghiÄp n#ng c«a nÐ#c M# #€
suy tho#i. Ng#nh cÃng nghiÄp Ãtà M# chao #o dÐ#i sÒ
canh tranh c«a c#c cÃng ty ch# tŸo Ãtà cŠ hiÄu qu r#t cao
c«a NhÝt Bn. Cho t#i n#m 1980, c#c cÃng ty NhÝt Bn #€
sn xu#t ra m#t ph#n n#m c#c loŸi phÐ#ng tiÄn #Ðéc b#n
trÁn th‹ trÐ#ng M#. C#c nh# sn xu#t xe h#i M# #€ phi v#t
v cŸnh tranh v#i m#t sã th#nh cÃng nh#t #‹nh ## s#nh
#Ðéc m#c ## hiÄu qu v# gi# th#nh v# tiÁu chu¿n k# thuÝt
c«a c#c #ãi th« NhÝt Bn, nhÐng #‹a v‹ thãng tr‹ th‹ trÐ#ng
xe h#i trÐ#c kia c«a h# th… #€ m€i m€i khÃng c#n nÓa.
NhÓng cÃng ty thƒp khÉng l# xÐa kia c’ng b‹ thu h#p v# trÎ
nÁn kh# m# nhŸt khi c#c nh# sn xu#t thƒp nÐ#c ngo#i #€
#p d#ng c#c cÃng nghÄ m#i m#t c#ch nhanh chŠng, d#
d#ng h#n.

NgÐ#i tiÁu dng l# nhÓng ngÐ#i #Ðéc hÐÎng léi t# c#c cu#c
cŸnh tranh khãc liÄt n#y trong c#c ng#nh cÃng nghiÄp ch#
tŸo, song cu#c ##u tranh v#t v nh•m gim chi ph† #y c’ng
##ng ngh#a v#i viÄc h#ng tr#m ngh…n cÃng nh{n lao ##ng
gin ##n m€i m€i b‹ m#t viÄc l#m. M#t sã ngÐ#i #€ chuy#n
sang l#m viÄc trong c#c ng#nh d‹ch v#, c#n m#t sã ngÐ#i
kh#c th… ##nh ch‹u cnh th#t nghiÄp.

C#c c# c#u d{n cÐ c’ng thay #Éi mŸnh m#. Sau khi cu#c bng
nÉ tr# s# sinh sau chi#n tranh ch#m d#t (t# 1946 ##n
1964), th… tû lÄ t#ng d{n sã #€ gim v# cÐ d{n trÎ nÁn gi#
h#n. C#u trc h# gia #…nh c’ng bi#n #Éi. N#m 1980, tû lÄ
c#c h# gia #…nh #€ suy gim; 1/4 c«a c#c nhŠm gia #…nh
#Ðéc x#p loŸi l# nhÓng h# khÃng phi l# gia #…nh, trong
#Š, cŠ hai hay nhi#u h#n hai ngÐ#i khÃng cŠ quan hÄ ru#t
th‹t sãng chung v#i nhau.

NhÓng ngÐ#i m#i nhÝp cÐ #€ l#m thay #Éi t†nh ch#t x€ h#i
c«a nÐ#c M# theo nhÓng c#ch kh#c. Ci c#ch n#m 1965 v#
ch†nh s#ch nhÝp cÐ #€ khÃng c#n ##t tr#ng t{m v#o nhÓng
ngÐ#i nhÝp cÐ t# T{y #u nÓa, v# l#m t#ng sã ngÐ#i nhÝp
cÐ t# ch{u € v# ch{u M# La-tinh. N#m 1980, 808.000 ngÐ#i
nhÝp cÐ #€ t#i M#, con sã cao nh#t trong v#ng 60 n#m, khi
nÐ#c M# m#t l#n nÓa lŸi trÎ th#nh n#i cÐ ng# cho t#t c
m#i ngÐ#i t# kh#p n#i trÁn th# gi#i.

C#c nhŠm d{n cÐ m#i n#y #€ trÎ th#nh c#c th#nh viÁn tham
gia t†ch cÒc trong cu#c chi#n tranh ##i #Ðéc cŠ nhÓng c#
h#i b…nh #”ng. NhÓng ngÐ#i ##ng t†nh luy#n #i s# d#ng
chi#n thuÝt v# #Ð#ng lãi c«a phong tr#o tranh ##u ##i
quy#n cÃng d{n, tÒ cho m…nh l# nhÓng ngÐ#i b‹ k# th‹
#ang ##u tranh ##i #Ðéc cÃng nhÝn nhÓng quy#n c#n bn.
N#m 1975, «y ban CÃng t#c D{n sÒ Hoa K# #€ b€i b# lÄnh
c#m tuy#n d#ng nhÓng ngÐ#i ##ng t†nh luy#n #i, v# nhi#u
bang #€ ban h#nh luÝt chãng k# th‹.

Sau #Š, v#o n#m 1981, ngÐ#i ta #€ ph#t hiÄn ra bÄnh AIDS
(h#i ch#ng suy gim mi#n d‹ch). L{y nhi#m qua #Ð#ng t…nh
d#c hay #Ð#ng truy#n m#u, c#n bÄnh n#y #€ t#c ##ng
n#ng n# ##n nhÓng ngÐ#i ##ng t†nh luy#n #i v# nhÓng
ngÐ#i tiÁm ch†ch ma ty, m#c d nhÓng ngÐ#i d{n b…nh
thÐ#ng c’ng cŠ nguy c# b‹ l{y nhi#m. Cho t#i n#m 1992, #€
cŠ h#n 220.000 ngÐ#i M# b‹ ch#t v… bÄnh AIDS. BÄnh d‹ch
AIDS khÃng ch¥ gi#i hŸn trong nÐ#c M#, v# nÈ lÒc chÓa tr‹
c#n bÄnh n#y hiÄn nay #€ cŠ sÒ tham gia c«a c#c dÐéc s#
v# c#c nh# nghiÁn c#u y h#c trÁn kh#p th# gi#i.

CH– NGH#A B#O TH– V# VI#C L#N N#M

QUY#N C–A RONALD REAGAN
}ãi v#i nhi#u ngÐ#i M#, nhÓng xu hÐ#ng kinh t#, x€ h#i v#
ch†nh tr‹ c«a hai thÝp niÁn v#a qua - t#i #c v# ph{n biÄt
ch«ng t#c tŸi nhi#u trung t{m #Ã th‹, c#c th#ch th#c #ãi v#i
nhÓng gi# tr‹ truy#n thãng, v# sÒ tr… trÄ v# kinh t# v# nŸn
lŸm ph#t dÐ#i th#i Carter - #€ g{y ra t{m trŸng th#t v#ng
c«a d{n chng. NŠ c’ng l#m cho d{n chng c#ng thÁm ho#i
nghi #ãi v#i ch†nh ph« v# kh n#ng c«a ch†nh ph« trong viÄc
gii quy#t m#t c#ch cŠ hiÄu qu nhÓng v#n ## x€ h#i v#
ch†nh tr‹ c«a ##t nÐ#c.

NhÓng ngÐ#i thu#c ph#i bo th« l{u nay vãn #€ b‹ gŸt ra
ngo#i b# m#y quy#n lÒc quãc gia nay lŸi cŠ v‹ th# ch†nh tr‹
thuÝn léi trong bãi cnh m#i. Nhi#u ngÐ#i M# #€ mau chŠng
l#nh h#i quan #i#m v# m#t ch†nh ph« hŸn ch#, v# m#t n#n
quãc ph#ng vÓng mŸnh v# v# viÄc bo vÄ c#c gi# tr‹ truy#n
thãng.

SÒ bng ph#t c«a ch« ngh#a bo th« cŠ nhi#u l# do. M#t
nhŠm ngÐ#i #Ãng #o g#m c#c t†n ## CÃng gi#o ch†nh
thãng #€ ##c biÄt lo ngŸi v# sÒ gia t#ng t#i #c v# c#c quan
#i#m tr#i #Ÿo ##c v# t…nh d#c. H# mong muãn #Ða tÃn
gi#o trÎ lŸi v‹ tr† trung t{m trong ##i sãng ngÐ#i M#. M#t
trong nhÓng nhŠm cŠ nh hÐÎng nh#t v# ch†nh tr‹, v#o ##u
nhÓng n#m 1980, cŠ tÁn l# }a sã }Ÿo ##c do Jerry Falwell -
m#t B# trÐÎng theo #Ÿo ThiÁn Cha l€nh #Ÿo. M#t nhŠm
kh#c do Reverend Pat Robertson l€nh #Ÿo #€ x{y dÒng nÁn
m#t tÉ ch#c l#y tÁn l# LiÁn minh CÃng gi#o. Cho t#i nhÓng
n#m 1990, tÉ ch#c n#y v¾n l# m#t lÒc lÐéng cŠ nh hÐÎng
l#n trong }ng C#ng h#a. S# d#ng truy#n h…nh ## phÉ
bi#n r#ng r€i thÃng #iÄp c«a h#, Falwell, Robertson v#
nhÓng ngÐ#i nhÐ h# #€ lÃi kƒo #Ðéc #Ãng #o ngÐ#i «ng
h#.

M#t v#n ## kh#c mang s#c th#i qu# kh†ch c«a nhÓng
ngÐ#i bo th« l# m#t v#n ## t…nh cm - v#n ## ph# thai.
Phn #ãi quy#t #‹nh c«a T#a #n Tãi cao n#m 1973 trong v#
Roe kiÄn Wade, trong #Š T#a #n #€ «ng h# quy#n ph# thai
trong nhÓng th#ng ##u mang thai c«a ph# nÓ, nhÓng ngÐ#i
bo th« #€ tÝp hép #Ðéc m#t lÒc lÐéng l#n c#c tÉ ch#c v#
c# nh{n. Trong #Š khÃng ch¥ bao g#m #Ãng #o c#c t†n ##
CÃng gi#o La m€, m# c#n cŠ nhÓng ngÐ#i «ng h# ch« ngh#a
bo th« v# nhÓng ngÐ#i thu#c ph#i ch†nh thãng tÃn gi#o,
ph#n l#n nhÓng ngÐ#i n#y ##u coi viÄc ph# thai dÐ#i b#t
c# ho#n cnh n#o ##u tÐ#ng #Ð#ng v#i h#nh vi gi#t
ngÐ#i. NhÓng cu#c bi#u t…nh «ng h# quy#n lÒa ch#n c«a
ngÐ#i m# v# quy#n #Ðéc sãng c«a thai nhi (cŠ ngh#a l# «ng
h# chuyÄn ph# thai hay phn #ãi chuyÄn ph# thai) #€ trÎ
th#nh t{m #i#m trong bãi cnh ch†nh tr‹ lc b#y gi#.

Ngay trong }ng C#ng h#a, phe bo th« m#t l#n nÓa lŸi
gi#nh #Ðéc v‹ tr† th#ng th#. Trong m#t th#i gian ng#n, h#
#€ gi#nh #Ðéc quy#n ki#m so#t #a sã trong }ng C#ng h#a
v#o n#m 1964 v#i #ng c# viÁn tÉng thãng c«a #ng l# Barry
Goldwater, sau #Š #€ khÃng c#n #Ðéc ngÐ#i ta ch # nÓa.
Tuy nhiÁn, cho t#i n#m 1980, v#i th#t bŸi c«a ch« ngh#a tÒ
do dÐ#i th#i Carter, phe T{n HÓu lŸi cŠ th# t…m #Ðéc v‹ tr†
thãng tr‹ c«a m…nh.

Nh# s# d#ng c#c k# thuÝt thÐ t†n trÒc ti#p v# s#c mŸnh
c«a c#c phÐ#ng tiÄn truy#n thÃng ## truy#n #i c#c thÃng
#iÄp v# thÒc hiÄn viÄc g{y qu# dÒa trÁn s#ng ki#n c«a
nhÓng ngÐ#i theo ch« ngh#a bo th« nhÐ nh# kinh t# Milton
Friedman, nh# b#o William F. Buckley v# George Will v# c#c
c# quan nghiÁn c#u nhÐ Qu# Di sn, c#nh T{n HÓu #€ giÓ
m#t vai tr# quan tr#ng trong viÄc #‹nh ra #Ð#ng lãi c«a
nhÓng n#m 1980.

C#nh CÒu HÓu «ng h# quan #i#m hŸn ch# can thiÄp c«a
ch†nh ph« v#o n#n kinh t#. Quan #i#m n#y #Ðéc c«ng cã
h#n nÓa khi m#t nhŠm T{n HÓu g#m nhÓng nh# ch†nh tr‹
theo ch« ngh#a bo th« tÒ do ng# vÒc vai tr# c«a ch†nh ph«
nŠi chung v# phn #ãi sÒ can thiÄp c«a nh# nÐ#c v#o h#nh
vi c# nh{n. NhÐng c#nh T{n HÓu c’ng bao g#m c m#t b#
ph#i mŸnh h#n, g#m nhÓng ngÐ#i theo trÐ#ng ph#i Phc
#m, muãn dng quy#n lÒc c«a nh# nÐ#c nh•m c«ng cã cho
quan #i#m c«a m…nh. H# «ng h# nhÓng biÄn ph#p chãng
t#i phŸm, «ng h# quan #i#m x{y dÒng m#t n#n quãc ph#ng
hng mŸnh, «ng h# m#t #i#u khon trong hi#n ph#p cho
phƒp #Ðéc c#u kinh tŸi c#c trÐ#ng cÃng v# phn #ãi viÄc
ph# nÓ ph# thai.
Nh{n vÝt #€ tÝp trung #Ðéc t#t c nhÓng xu hÐ#ng kh#c
biÄt n#y lŸi v#i nhau l# Ronald Reagan. Reagan sinh ra Î bang
Illinios, l# di#n viÁn #iÄn nh Hollywood v# di#n viÁn truy#n
h…nh trÐ#c khi chuy#n sang hoŸt ##ng ch†nh tr‹. Lc ##u,
Ãng #€ gi#nh #Ðéc uy t†n ch†nh tr‹ nh# m#t b#i di#n v#n
#Ðéc ph#t trÁn truy#n h…nh to#n quãc v#o n#m 1964 cŠ
n#i dung «ng h# Barry Goldwater. N#m 1966, Reagan th#ng
c# ch#c thãng #ãc bang California v# giÓ v‹ tr† n#y t#i n#m
1975. #ng #€ su#t th#ng c# v#i sã phi#u s†t sao ## #Ðéc
## c# l# #Ÿi bi#u c«a }ng C#ng h#a ra tranh c# tÉng thãng
v#o n#m 1976 trÐ#c khi #Ðéc ch†nh th#c ## c# n#m 1980
v# ti#p t#c th#ng c# tÉng thãng trong cu#c tranh #ua v#i
tÉng thãng #Ð#ng nhiÄm Jimmy Carter.

Tinh th#n lŸc quan khÃng h# nao nng c«a TÉng thãng
Reagan cng kh n#ng bi#t ca t#ng nhÓng th#nh tÒu v#
nhÓng cm h#ng c«a d{n chng M# #€ khÃng h# thuyÁn
gim trong suãt hai nhiÄm k# Ãng l#m tÉng thãng. }ãi v#i
nhi#u ngÐ#i M#, Reagan l# m#t v‹ tÉng thãng #€ #em lŸi sÒ
b…nh yÁn v# Én #‹nh. Khi ##ng trÐ#c micrà v# ãng k†nh c«a
m#y quay trong c#c buÉi truy#n h…nh, Reagan #Ðéc mÄnh
danh l# NgÐ#i cŠ k# n#ng giao ti#p xu#t chng.

Nh#c lŸi m#t c{u nŠi cŠ t# th# kû XVII c«a l€nh t# John
Winthrop, Reagan tuyÁn bã v#i to#n th# nÐ#c M# r•ng Hoa
K# l# th#nh phã #nh s#ng trÁn ng#n ##i, l# ##t nÐ#c
#Ðéc Cha ban cho s# mÄnh phi bo vÄ th# gi#i chãng lŸi
sÒ b#nh trÐ#ng c«a ch« ngh#a c#ng sn.

Reagan tin r•ng, ch†nh quy#n #€ can thiÄp qu# s{u v#o ##i
sãng c«a ngÐ#i d{n M#. #ng muãn c#t gim nhÓng chÐ#ng
tr…nh m# Ãng cho r•ng nÐ#c M# khÃng c#n ##n v# Ãng
th#y r•ng nhÓng chÐ#ng tr…nh #Š l# l€ng ph†, gian tr# v#
lŸm d#ng. Reagan thc #¿y chÐ#ng tr…nh phi #i#u ti#t vãn
#€ #Ðéc Jimmy Carter khÎi xÐ#ng trÐ#c #Š. Reagan c’ng cã
g#ng xŠa b# nhi#u quy #‹nh g{y nh hÐÎng x#u t#i ngÐ#i
tiÁu dng, ##n chÈ l#m viÄc v# mÃi trÐ#ng. Theo Ãng, nhÓng
quy #‹nh n#y ##u khÃng hiÄu qu, g{y ##t ## v# ng#n cn
t#ng trÐÎng kinh t#.
Reagan c’ng ##ng # v#i quan #i#m c«a nhi#u nh# ch†nh tr‹
bo th« cho r•ng luÝt ph#p c#n phi #Ðéc #p d#ng m#t
c#ch h# kh#c ## ng#n ng#a t#i phŸm. Ngay sau khi trÎ
th#nh tÉng thãng, Ãng #€ phi #ãi m#t v#i m#t cu#c #…nh
cÃng trÁn to#n quãc c«a nhÓng nh{n viÁn ki#m so#t khÃng
lÐu M#. M#c d h#nh ##ng n#y #€ b‹ ph#p luÝt nghiÁm
c#m, nhÐng trÐ#c #Š, nhÓng cu#c #…nh cÃng nhÐ vÝy
thÐ#ng v¾n #Ðéc cho qua. Khi nhÓng nh{n viÁn ki#m so#t
khÃng lÐu t# chãi khÃng ch‹u quay lŸi l#m viÄc, tÉng thãng
#€ ra lÄnh sa thi t#t c nhÓng ngÐ#i trong sã h#. V#i n#m
sau #Š, hÄ thãng n#y #€ #Ðéc thi#t lÝp lŸi v#i nhÓng nh{n
viÁn m#i.

N#N KINH T# NH#NG N#M 1980

ChÐ#ng tr…nh #ãi n#i c«a TÉng thãng Reagan b#t ngu#n t#
quan #i#m cho r•ng ##t nÐ#c s# th‹nh vÐéng h#n n#u s#c
mŸnh c«a khu vÒc kinh t# tÐ nh{n #Ðéc cÎi trŠi. L# thuy#t
kinh t# h#c ch¥ #Ÿo quan #i#m n#y l# l# thuy#t tr#ng cung.
L# thuy#t n#y cho r•ng viÄc cung c#p nhi#u loŸi h#ng hŠa
v# d‹ch v# s# khi#n ##u tÐ kinh doanh t#ng lÁn v# do #Š,
l# con #Ð#ng ng#n nh#t d¾n ##n t#ng trÐÎng kinh t#. }#
thÒc hiÄn ch« trÐ#ng n#y, ch†nh quy#n Reagan cho r•ng viÄc
c#t gim thu# s# l#m t#ng ##u tÐ x{y dÒng c# bn v# léi
nhuÝn c«a c#c doanh nghiÄp, do #Š, m#t m#c thu# th#p
h#n ##nh v#o nhÓng khon thu nhÝp doanh nghiÄp l#n n#y
s# gip cho thu nhÝp c«a ch†nh ph« c’ng t#ng lÁn.

M#c d sã #ng viÁn C#ng h#a Î ThÐéng viÄn l# r#t †t, c#n
HŸ viÄn th… do }ng D{n ch« ki#m so#t, song TÉng thãng
Reagan #€ th#nh cÃng trong n#m c#m quy#n ##u tiÁn c«a
m…nh do nhÓng chÐ#ng tr…nh kinh t# m# Ãng #€ ## ra,
bao g#m viÄc c#t gim thu# 25% theo t#ng giai #oŸn trong
h#n ba n#m cho c#c c# nh{n. Ch†nh quy#n c’ng #€ gia t#ng
chi ph† quãc ph#ng nh•m hiÄn #Ÿi hŠa qu{n ##i M# v# nh•m
#ãi phŠ v#i mãi #e d#a m# nÐ#c M# cm th#y #ang ng#y
c#ng t#ng t# ph†a LiÁn XÃ.

DÐ#i th#i Paul Volcker, viÄc C#c DÒ trÓ LiÁn bang t#ng l€i
su#t m#t c#ch chŠng m#t #€ l#m tr#m tr#ng h#n nŸn lŸm
ph#t vãn #€ b#t ##u t# cuãi nhÓng n#m 1970. Suy tho#i #€
chŸm ##y v#o n#m 1982, v#i m#c l€i su#t ch†nh lÁn t#i
g#n 20% v# kinh t# th… suy gim nghiÁm tr#ng. Trong n#m
#Š, tÉng sn ph¿m quãc n#i (GNP) thÒc t# #€ gim 2%; tû lÄ
th#t nghiÄp t#ng lÁn g#n ##n m#c 10% v# g#n 1/3 c#c nh#
m#y cÃng nghiÄp M# r#i v#o t…nh trŸng tr… trÄ. Suãt mi#n
Trung T{y, c#c cÃng ty l#n nhÐ General Electric v#
International Harvester ##u phi sa thi cÃng nh{n. Gi# d#u
m# lÁn cao kh«ng khi#p c’ng gŠp ph#n khi#n kinh t# suy
tho#i. C#c #ãi th« cŸnh tranh c«a M# l# }#c v# NhÝt Bn #€
chi#m #Ðéc th‹ ph#n l#n h#n trong thÐ#ng mŸi quãc t#, v#
ngÐ#i M# #€ tiÁu dng nhi#u h#n nhÓng h#ng hŠa #Ðéc sn
xu#t t# nÐ#c ngo#i.

NÃng d{n c’ng phi tri qua m#t giai #oŸn khŠ kh#n. V#o
nhÓng n#m 1970, nÃng d{n M# #€ t#ng tré gip cho #n }#,
Trung Quãc, LiÁn Xà v# c#c nÐ#c kh#c #ang b‹ ma m#ng
th#t b#t v# phi vay n#ng l€i ## mua ##t #ai v# ph#t tri#n
sn xu#t. NhÐng sÒ t#ng gi# c«a d#u m# #€ #¿y chi ph† lÁn
cao v# sÒ suy s#p b#t ng# c«a kinh t# th# gi#i n#m 1980
#€ l#m gim nhu c#u v# c#c sn ph¿m nÃng nghiÄp. Sn
lÐéng trong nÃng nghiÄp gim mŸnh v… sn xu#t ch¥ tÝp
trung v#o tay m#t sã nh# ch« trŸi cŠ quy mà l#n. T#ng l#p
nÃng d{n nh# #€ phi #ãi m#t v#i nhÓng khŠ kh#n l#n ##
t#n tŸi.

Ng{n s#ch qu{n sÒ gia t#ng - c#ng v#i viÄc c#t gim thu#
v# chi tiÁu c«a ch†nh ph« cho y t# t#ng lÁn - #€ khi#n cho
chi tiÁu c«a ch†nh ph« vÐét qu# xa nhÓng khon thu h#ng
n#m c«a ch†nh ph«. M#t sã nh# ph{n t†ch cho r•ng c#c
khon th{m h#t n#y l# do chi#n lÐéc qun l# cŠ ch« # nh•m
ng#n ch#n nhÓng khon chi ph† quãc n#i ng#y c#ng gia
t#ng c«a phe D{n ch«. Tuy nhiÁn c ph#i D{n ch« l¾n ph#i
C#ng h#a trong Quãc h#i ##u t# chãi c#t gim c#c khon
chi ph† n#y. T# 74 tû #Ã-la n#m 1980, m#c th{m h#t #€
t#ng lÁn 221 tû #Ã-la n#m 1986 trÐ#c khi quay trÎ lŸi m#c
150 tû #Ã-la n#m 1987.

NhÐng cu#c suy tho#i kinh t# s{u s#c v#o ##u nhÓng n#m
1980 #€ ki#m ch# th#nh cÃng nŸn lŸm ph#t phi m€ b#t ##u
dÐ#i th#i Carter. H#n nÓa, gi# d#u m# lŸi b#t ##u gim
mŸnh khi#n Reagan c#ng vÓng tin h#n khi quy#t #‹nh xŠa
b# ki#m so#t gi# c v# tré c#p kh† #ãt. V#o ma thu n#m
1984, n#n kinh t# #€ h#i ph#c khi#n Reagan yÁn t{m tri#n
khai chi#n d‹ch vÝn ##ng t#i tranh c# c«a m…nh v#i kh¿u
hiÄu B…nh minh lŸi ##n trÁn ##t M#. #ng #€ ##nh bŸi #ãi
th« }ng D{n ch« l# cÒu ThÐéng ngh‹ s# v# PhŠ TÉng thãng
Walter Mondale v#i sã phi#u #p #o.

Hoa K# #€ bÐ#c v#o m#t trong nhÓng giai #oŸn t#ng trÐÎng
kinh t# b#n vÓng v# l{u d#i nh#t k# t# Chi#n tranh Th# gi#i
Th# hai. C#c khon chi tiÁu c«a ngÐ#i tiÁu dng #€ t#ng lÁn
do nh# nÐ#c c#t gim thu#. Th‹ trÐ#ng ch#ng kho#n t#ng
trÐÎng v… nŠ phn #nh m#t khÃng kh† tiÁu dng lŸc quan.
Trong suãt n#m n#m sau khi kinh t# #Ðéc ph#c h#i, tÉng sn
ph¿m quãc d{n #€ t#ng 4,2% m#t n#m. Tû lÄ lŸm ph#t h#ng
n#m duy tr… Î m#c t# 3-5% trong nhÓng n#m t# 1983 ##n
1987, ngoŸi tr# n#m 1986, tû lÄ n#y #€ gim t#i dÐ#i 2% -
#Ÿt m#c th#p nh#t trong suãt nhÓng thÝp niÁn v#a qua.
TÉng sn ph¿m quãc n#i t#ng trÐÎng b#n vÓng trong suãt
nhÓng n#m 1980. T# n#m 1982 ##n n#m 1987, n#n kinh t#
M# #€ tŸo ra h#n 13 triÄu viÄc l#m m#i.

KiÁn #‹nh trong cam k#t c«a m…nh v# viÄc c#t gim thu#,
trong nhiÄm k# th# hai c«a m…nh, Reagan #€ k# ban h#nh
m#t biÄn ph#p ci c#ch thu# cŠ quy mà r#ng r€i nh#t trÁn
to#n liÁn bang k# t# 75 n#m nay. V#i sÒ «ng h# r#ng r€i c«a
c }ng D{n ch« v# }ng C#ng h#a, ch†nh s#ch thu# m#i
n#y #€ c#t gim thu# thu nhÝp, ##n gin hŠa c#c m#c thu#
v# kh#c ph#c #Ðéc nhÓng lÈ hÉng trong qun l# thu#.

Tuy nhiÁn, tû lÄ t#ng trÐÎng ##ng k# n#y l# do c#c khon

th{m h#t chi tiÁu. H#n nÓa, c#c khon né quãc gia #€ t#ng
lÁn g#p ba v# c#n xa m#i #Ðéc Én #‹nh nh# t#ng trÐÎng
kinh t# mŸnh. SÒ t#ng trÐÎng n#y ph#n l#n ##n t# c#c
ng#nh d‹ch v# k# n#ng cao v# c#c ng#nh k# thuÝt. Nhi#u
gia #…nh ngh#o v# t#ng l#p trung lÐu khÃng ph#t #Ÿt #Ðéc
nhi#u nhÐ vÝy. }#ng th#i, m#c d l#n ti#ng kÁu g#i tÒ do
thÐ#ng mŸi, nhÐng ch†nh quy#n Reagan #€ g{y #p lÒc v#i
NhÝt Bn ## bu#c quãc gia n#y ch#p nhÝn m#t hŸn ngŸch
tÒ nguyÄn #ãi v#i viÄc xu#t kh¿u m#t h#ng Ãtà sang th‹
trÐ#ng M#.
N#n kinh t# M# lŸi m#t l#n nÓa b‹ chao #o ng#y
19/10/1987 - "Ng#y th# Hai #en tãi" trong l‹ch s# th‹ trÐ#ng
ch#ng kho#n - khi th‹ trÐ#ng n#y s#t gi# t#i 22,6% ch¥
trong m#t ng#y. NguyÁn nh{n c«a sÒ #É vÍ n#y l# do c#c
khon th{m h#t thÐ#ng mŸi quãc t# l#n c«a Hoa K#, c#c
khon th{m h#t trong ng{n s#ch liÁn bang, c#c khon né l#n
c«a tÐ nh{n v# doanh nghiÄp, v# c#c k# thuÝt buÃn b#n
ch#ng kho#n #Ðéc m#y t†nh hŠa cho phƒp b#n ch#ng kho#n
v# c#c hép ##ng tÐ#ng lai ngay lÝp t#c. Tuy nhiÁn, m#c d
sÒ #É vÍ n#y géi lŸi nhÓng k# }#c v# n#m 1929, nhÐng thÒc
ra nŠ ch¥ l# m#t sÒ kiÄn tŸm th#i v# cŠ r#t †t nh hÐÎng.
TrÁn thÒc t#, t#ng trÐÎng kinh t# v¾n ti#p t#c v#i tû lÄ th#t
nghiÄp gim xuãng 5,2% v#o th#ng 6/1988 - m#c th#p nh#t
trong 14 n#m qua.

C€C HO#T }#NG NGO#I GIAO

Trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi, Reagan luÃn cã g#ng ## nÐ#c
M# #Šng vai tr# quy#t #‹nh trong c#c cÃng viÄc quãc t#.
L#n ##u tiÁn, Ãng #€ ti#n h#nh th# nghiÄm vai tr# n#y Î
khu vÒc Trung M#. Hoa K# #€ tré gip kinh t# v# hu#n luyÄn
qu{n sÒ cho El Salvador khi c#c du k†ch nÉi loŸn #e d#a lÝt
#É ch†nh ph« nÐ#c n#y. Hoa K# c’ng t†ch cÒc «ng h# m#t
ch†nh ph« #Ðéc b#u lÁn m#t c#ch d{n ch« nhÐng nhÓng nÈ
lÒc n#y ch¥ th#nh cÃng ph#n n#o. SÒ tré gip c«a Hoa K#
#€ gip El Salvador Én #‹nh ch†nh ph«, nhÐng m#c ## bŸo
lÒc Î ##t nÐ#c n#y v¾n khÃng suy gim. Cuãi cng, m#t hiÄp
#‹nh h#a b…nh c’ng #€ #Ðéc k# k#t v#o ##u n#m 1992.

Ch†nh s#ch c«a Hoa K# #ãi v#i Nicaragua g{y ra nhi#u tranh
luÝn h#n. N#m 1979, nhÓng ngÐ#i c#ch mŸng tÒ xÐng l#
c#c chi#n s# Sandinista #€ lÝt #É ch# ## Somoza c#nh hÓu
v# th#nh lÝp m#t ch# ## th{n Cuba v# LiÁn XÃ. M#i nÈ lÒc
ch#n ch¥nh tŸi khu vÒc n#y ##u #€ th#t bŸi, do #Š, ch†nh
quy#n M# #€ chuy#n sang «ng h# lÒc lÐéng kh#ng chi#n
chãng lŸi Sandinista hay c#n g#i l# lÒc lÐéng Contras.

Ti#p theo m#t cu#c tranh luÝn ch†nh tr‹ c#ng th”ng v# ch†nh
s#ch ngoŸi giao n#y, Quãc h#i #€ ch#m d#t to#n b# tré gip
qu{n sÒ cho lÒc lÐéng Contras v#o th#ng 10/1984. NhÐng
sau #Š, dÐ#i #p lÒc c«a ch†nh ph«, Quãc h#i #€ thay #Éi
quy#t #‹nh v#o ma thu n#m 1986 v# thÃng qua m#t khon
tré gip qu{n sÒ tr‹ gi# 100 triÄu #Ã-la cho lÒc lÐéng n#y.
Tuy nhiÁn, th#t bŸi trÁn chi#n trÐ#ng, nhÓng l#i ch¥ tr†ch vi
phŸm nh{n quy#n v# viÄc kh#m ph# ra r•ng c#c khon ti#n
cŠ #Ðéc do b† mÝt b#n v’ kh† cho Iran #€ #Ðéc chuy#n sang
cho lÒc lÐéng Contras #€ l#m suy gim sÒ «ng h# v# ch†nh
tr‹ trong Quãc h#i #ãi v#i viÄc ti#p t#c c#c khon tré gip
qu{n sÒ n#y.

Sau n#y, ch†nh quy#n c«a TÉng thãng George H. W. Bush,

ngÐ#i k# nhiÄm Reagan n#m 1989 #€ b€i b# b#t k# sÒ «ng
h# n#o nh•m gip #Í qu{n sÒ cho lÒc lÐéng Contras. Ch†nh
ph« Bush c’ng g{y #p lÒc ## ti#n h#nh tuy#n c# tÒ do v#
«ng h# liÁn minh ch†nh tr‹ #ãi lÝp. LiÁn minh n#y #€ th#ng
c# v#i m#t k#t qu b#t ng# g{y nhi#u s#ng sãt, ##nh bŸi
nhÓng ngÐ#i Sandinista v#o th#ng 2/1990.

Ch†nh quy#n c«a TÉng thãng Reagan #€ may m#n h#n khi
#Ðéc ch#ng ki#n sÒ trÎ lŸi c«a n#n d{n ch« tŸi c#c quãc gia
c#n lŸi Î ch{u M# La-tinh, t# Guatemala t#i Argentina. SÒ
xu#t hiÄn c«a c#c ch†nh ph« #Ðéc b#u lÁn m#t c#ch d{n
ch« khÃng ch¥ hŸn ch# Î ch{u M# La-tinh; Î ch{u €, chi#n d‹ch
ch†nh quy#n c«a nh{n d{n Î Corazon Aquino #€ lÝt #É ch#
## ##c t#i c«a Ferdinand Marcos v# c#c cu#c b#u c# Î H#n
Quãc #€ ch#m d#t ch# ## qu{n phiÄt #€ t#n tŸi h#ng m#y
ch#c n#m Î nÐ#c n#y.

Tr#i lŸi, Nam Phi v¾n t# ra khÃng ch‹u th#a hiÄp trÐ#c
nhÓng nÈ lÒc c«a Hoa K# nh•m khuy#n kh†ch sÒ ch#m d#t
ch# ## ph{n biÄt ch«ng t#c A-p#c-thai qua m#t ch†nh s#ch
g{y nhi#u tranh c€i v# "m#t sÒ can thiÄp cŠ t†nh x{y dÒng"
v# thÃng qua m#t n#n ngoŸi giao l#ng l# cng v#i sÒ «ng h#
ci c#ch c«a d{n chng. V#o n#m 1986, th#t v#ng v… khÃng
cŠ b#t k# sÒ ti#n b# n#o, Quãc h#i M# #€ gŸt b# quy#n
ph« quy#t c«a Reagan v# #Ða ra m#t loŸt c#c biÄn ph#p
tr#ng phŸt kinh t# chãng Nam Phi. Th#ng 2/1990, TÉng thãng
Nam Phi F.W de Klert #€ cÃng bã tr tÒ do cho Nelson
Mandela v# b#t ##u d#n d#n ch#m d#t ch« ngh#a ph{n
biÄt ch«ng t#c A-p#c-thai.
M#c d luÃn b#y t# th”ng th#n tinh th#n chãng c#ng, nhÐng
ch†nh quy#n Reagan #€ r#t hŸn ch# s# d#ng trÒc ti#p c#c
lÒc lÐéng qu{n sÒ. Ng#y 25/10/1983, c#c lÒc lÐéng qu{n ##i
M# #€ #É b# lÁn #o Grenada thu#c vng bi#n CaribÁ sau l#i
kÁu g#i gip #Í kh¿n c#p c«a c#c nÐ#c l#ng gi#ng. H#nh
##ng n#y di#n ra sau v# #m s#t Th« tÐ#ng Grenada thu#c
c#nh t do nhÓng th#nh viÁn trong ch†nh #ng th{n M#c-x†t
c«a ch†nh Ãng ti#n h#nh. Sau m#t th#i gian ng#n giao chi#n,
c#c to#n qu{n M# #€ b#t giÓ h#ng tr#m chi#n binh Cuba,
x{y dÒng lÒc lÐéng v# ng#n ch#n tré gip v’ kh† t# LiÁn XÃ.
Th#ng 12/1983, nhÓng ##n v‹ chi#n ##u cuãi cng c«a qu{n
##i M# #€ r#i Grenada, v# ##t nÐ#c n#y #€ tÉ ch#c c#c
cu#c b#u c# d{n ch« m#t n#m sau #Š.

Tuy nhiÁn, Î Trung }Ãng, t…nh h…nh t# ra khŠ kh#n h#n

nhi#u. SÒ xu#t hiÄn c#c lÒc lÐéng qu{n ##i M# Î Li-b#ng n#i
Hoa K# #ang cã g#ng gip #Í m#t ch†nh ph« th{n phÐ#ng
T{y nhÐng lŸi t# ra y#u #uãi v# Ãn h#a, #€ cŠ m#t k#t c#c
bi thm khi 241 l†nh th«y ##nh b# M# #€ ch#t trong m#t
cu#c ##nh bom kh«ng bã th#ng 10/1983. Th#ng 4/1986, c#c
m#y bay thu#c lÒc lÐéng hi qu{n v# khÃng qu{n M# #€
tiÁu diÄt c#c m#c tiÁu Î Tripoli v# Benghazi c«a Libi nh•m tr
#’a c#c cu#c t#n cÃng c«a Libi.

Î V‹nh Ba TÐ, sÒ #É vÍ trÐ#c #{y trong quan hÄ M# - Iran v#

cu#c chi#n tranh Iran - Ir#c #€ g{y dÒng ti#n ## cho c#c
hoŸt ##ng c«a hi qu{n M# trong khu vÒc. Lc ##u, Hoa K#
##p lŸi yÁu c#u t# ph†a CÃ-oƒt muãn bo vÄ ##i t#u chÎ d#u
c«a m…nh, song cuãi cng, v#i c#c chi#n hŸm c«a Hi qu{n
M# ##n t# T{y #u, Hoa K# #€ chi#m giÓ c#c con #Ð#ng
h#ng hi sãng c#n c«a c#c #o#n t#u chÎ d#u v# t#u thuy#n
c«a c#c nÐ#c trung lÝp kh#c #i lŸi trÁn vng V‹nh.

Cuãi n#m 1986, ngÐ#i M# #€ ph#t hiÄn ra ch†nh quy#n #€

b† mÝt b#n v’ kh† cho Iran nh•m m#c #†ch h#n g#n lŸi quan
hÄ ngoŸi giao v#i ch†nh quy#n H#i gi#o cÒc #oan v# nh•m
gii phŠng cho c#c con tin M# b‹ b#t giÓ tŸi Li-b#ng do c#c
tÉ ch#c tÃn gi#o m# Iran ki#m so#t. C#c cu#c #i#u tra n#y
c’ng k#t luÝn r•ng sã ti#n cŠ #Ðéc t# b#n v’ kh† #€ #Ðéc
c#p cho lÒc lÐéng Contras Î Nicaragoa trong th#i gian Quãc
h#i #€ ra s#c lÄnh c#m m#i tré gip qu{n sÒ cho lÒc lÐéng
n#y.

NhÓng phiÁn #i#u tr#n sau #Š v# lÒc lÐéng Contras c«a Iran
trÐ#c «y ban hÈn hép c«a ThÐéng viÄn v# HŸ viÄn #€ #i#u
tra v# kh n#ng vi phŸm ph#p luÝt v# v# v#n ## l#n h#n l#
x#c #‹nh nhÓng léi †ch quãc t# trong ch†nh s#ch #ãi ngoŸi
c«a Hoa K# tŸi Trung }Ãng v# Trung M#. TrÁn ngh#a r#ng
th… nhÓng phiÁn #i#u tr#n n#y ch†nh l# m#t cu#c tranh
luÝn tŸi Quãc h#i liÁn quan ##n nhÓng b† mÝt c«a ch†nh ph«
v# v# quy#n hŸn c«a tÉng thãng so v#i quy#n hŸn c«a quãc
h#i trong viÄc ti#n h#nh c#c hoŸt ##ng ngoŸi giao. KhÃng
giãng nhÐ v# tai ti#ng Watergate 14 n#m trÐ#c #{y, «y ban
n#y th#y r•ng khÃng cŠ c# sÎ n#o ## bu#c t#i tÉng thãng
v# khÃng cŠ k#t luÝn c# th# g… v# c#c v#n ## g{y tranh
c€i kƒo d#i n#y.

QUAN H# X#-M#
Trong mãi quan hÄ v#i LiÁn XÃ, ch†nh s#ch m# TÉng thãng
Regan #€ tuyÁn bã l# m#t ch†nh s#ch h#a b…nh thÃng qua
s#c mŸnh. #ng #€ tuyÁn bã r# r#ng th#i ## #ãi ngh‹ch c«a
m…nh #ãi v#i quãc gia n#y. Hai sÒ kiÄn #€ s#m xy ra l#m
quan hÄ XÃ-M# thÁm ph#n c#ng th”ng: #Š l# sÒ kiÄn Phong
tr#o lao ##ng }o#n k#t Î Ba Lan th#ng 12/1981 v# viÄc tÁn
l#a c«a LiÁn XÃ #€ khi#n 269 ngÐ#i ch#t trong chuy#n bay
d{n sÒ sã 007 c«a h€ng h#ng khÃng H#n Quãc ng#y
1/9/1983. Hoa K# c’ng #€ lÁn #n viÄc XÃ-vi#t tham gia v#o
l€nh thÉ Afghanistan v# ti#p t#c tré gip qu{n sÒ #€ cŠ t#
th#i Carter cho qu{n kh#ng chi#n Mujahedeen Î Afghanistan.

Trong nhiÄm k# ##u c«a Reagan, Ch†nh ph« c«a Ãng #€ chi
nhÓng khon ti#n l#n chÐa t#ng cŠ cho viÄc t#ng cÐ#ng lÒc
lÐéng v’ trang, bao g#m viÄc chuy#n c#c tÁn l#a hŸt nh{n
t#m trung ##n ch{u #u ## #ãi phŠ lŸi viÄc LiÁn XÃ tri#n
khai c#c tÁn l#a tÐ#ng tÒ. V#o ng#y 23/3/1983, trong m#t
cu#c tranh luÝn ch†nh s#ch ny l#a nh#t trong suãt hai
nhiÄm k# tÉng thãng c«a m…nh, Reagan #€ cÃng bã chÐ#ng
tr…nh nghiÁn c#u v# S#ng ki#n Ph#ng th« Chi#n lÐéc (SDI)
nh•m t…m ra c#c cÃng nghÄ tiÁn ti#n nhÐ tia laser v# c#c
##u #Ÿn tÁn l#a n#ng lÐéng cao ## ph#ng ngÒ chãng lŸi
c#c tÁn l#a #Ÿn #Ÿo xuyÁn l#c #‹a. M#c d nhi#u nh# khoa
h#c #€ t# # nghi ng# t†nh kh thi v# m#t cÃng nghÄ c«a SDI
v# c#c nh# kinh t# #€ ch¥ ra c#c khon chi ph† và cng l#n,
song ch†nh ph« v¾n ti#p t#c tri#n khai dÒ #n n#y.

Sau khi t#i ##c c# n#m 1984, Reagan #€ gim nh# lÝp
trÐ#ng c#ng r#n c«a m…nh v# ki#m so#t v’ kh†. Matx-c# -va
c’ng #€ t# ra s#n s#ng th#a hiÄp, m#t ph#n v… n#n kinh t#
LiÁn Xà #€ d#nh m#t ph#n l#n h#n nhi#u trong tÉng sn
ph¿m quãc d{n cho qu{n sÒ so v#i t¥ lÄ chi qu{n sÒ c«a M#.
Nh# l€nh #Ÿo LiÁn XÃ, Mikhail Gorbachev, sé r•ng n#u ti#p
t#c t#ng t¥ lÄ chi cho qu{n sÒ n#y thÁm nÓa th… k# hoŸch
tÒ do hŠa n#n kinh t# LiÁn Xà s# b‹ nh hÐÎng.

Th#ng 11/1985, Reagan v# Gorbachev #€ ##ng # trÁn

nguyÁn t#c v# viÄc gim 50% v’ kh† hŸt nh{n quãc ph#ng
chi#n lÐéc v# ti#n t#i m#t hiÄp #‹nh tŸm th#i v# c#c loŸi v’
kh† hŸt nh{n t#m trung. Th#ng 12/1987, TÉng thãng Reagan
v# TÉng B† thÐ Gorbachev #€ k# HiÄp Ð#c v# V’ kh† hŸt
nh{n T#m trung (INF), chu¿n b‹ cho viÄc ph# h«y to#n b# loŸi
v’ kh† t#m trung n#y. Sau #Š, #ãi v#i Hoa K#, LiÁn XÃ #€
khÃng c#n l# m#t #ãi th« ##ng sé nÓa. Reagan cŠ th# #Ðéc
khen ngéi v… #€ gip cho Chi#n tranh LŸnh ngu#i #i ##ng
k#, nhÐng khi nhiÄm k# c«a Ãng k#t thc, g#n nhÐ khÃng ai
cŠ th# nhÝn ra #Ðéc LiÁn bang XÃ-vi#t #€ trÎ nÁn lung lay
##n m#c n#o.

NHI#M K# T#NG TH#NG C–A GEORGE

H.W. BUSH
TÉng thãng Reagan trÎ nÁn ##c biÄt #Ðéc l#ng d{n v#o th#i
gian cuãi nhiÄm k# th# hai, nhÐng theo c#c quy #‹nh c«a
Hi#n ph#p M# th… Ãng khÃng th# ra tranh c# m#t l#n nÓa
v#o n#m 1988. #ng c# viÁn c«a }ng C#ng h#a, PhŠ TÉng
thãng George Herbert Walker Bush #€ #Ðéc b#u l#m TÉng
thãng th# 41 c«a Hoa K#.

Bush #€ vÝn ##ng tranh c# b•ng viÄc h#a v#i c#c c# tri l#
s# ti#p t#c duy tr… sÒ th‹nh vÐéng m# Reagan #€ mang lŸi
cho nÐ#c M#. }#ng th#i, Ãng c’ng ch#ng minh r•ng kh
n#ng chuyÁn mÃn c«a Ãng cŠ th# hÈ tré m#t n#n quãc
ph#ng mŸnh m# m#t c#ch ##ng tin cÝy h#n #ng c# viÁn
Michal Dukakis c«a }ng D{n ch«. #ng c’ng h#a h#n s# ph#n
##u cho m#t nÐ#c M# tãt ##p v# l‹ch l€m h#n. Dukakis,
Thãng #ãc bang Massachuset, #€ tuyÁn bã r•ng nhÓng ngÐ#i
M# kƒm may m#n h#n #ang b‹ tÉn thÐ#ng v# kinh t# v#
ch†nh ph« c#n phi gip #Í nhÓng ngÐ#i n#y b•ng c#ch
ki#m so#t tãt c#c mŠn né c«a LiÁn bang v# c#c chi ph† cho
quãc ph#ng. Tuy nhiÁn d{n chng b‹ thuy#t ph#c bÎi thÃng
#iÄp kinh t# c«a Bush: khÃng cŠ c#c s#c thu# m#i. Trong
k#t qu b# phi#u, Bush #€ th#ng c# v#i tû lÄ phi#u b#u l#
54% so v#i 46% phi#u phÉ thÃng.

Trong n#m ##u tiÁn trÁn cÐ#ng v‹ tÉng thãng, Bush #€ ti#p
t#c chÐ#ng tr…nh t#i khŠa bo th«, theo #uÉi c#c ch†nh
s#ch m# ch†nh ph« c«a Reagan #€ ti#n h#nh v# thu#, v#
chi tiÁu v# v# c#c khon né. NhÐng v‹ tÉng thãng m#i #€
s#m nhÝn th#y r•ng Ãng b‹ m#c k#t giÓa c#c khon th{m
h#t ng{n s#ch khÉng l# v# luÝt gim th{m h#t. C#t gim chi
tiÁu dÐ#ng nhÐ l# c#n thi#t v# Bush ch¥ cŠ r#t †t c# h#i ##
## xu#t nhÓng khon chi ng{n s#ch m#i.

Ch†nh quy#n Bush #€ thÃng qua c#c s#ng ki#n ch†nh s#ch
v# c#c v#n ## m# khÃng yÁu c#u c#c khon chi l#n t#
ng{n s#ch. Do #Š, v#o th#ng 11/1990, Bush #€ k# m#t dÒ
luÝt #Ða ra nhÓng tiÁu chu¿n liÁn bang v# khŠi b#i #Ã th‹,
kh† thi ÃtÃ, nhi#m ##c khÃng kh† v# mÐa ax†t, nhÐng ph#n
l#n c#c chi ph† l# do nhÓng c# sÎ cÃng nghiÄp g{y à nhi#m
phi chi tr. #ng c’ng #€ phÁ chu¿n luÝt yÁu c#u sÒ ti#p cÝn
cho nhÓng ngÐ#i t#n tÝt, nhÐng c#c chi ph† ## ci tŸo chÈ Î
v# chÈ l#m viÄc cho ph hép v#i viÄc #i lŸi b•ng xe l#n khÃng
#Ðéc l#y t# ng{n s#ch liÁn bang. TÉng thãng c’ng b#t ##u
tri#n khai chi#n d‹ch khuy#n kh†ch tinh th#n tÒ nguyÄn m#
Ãng ca t#ng l# "m#t ng#n #i#m s#ng".

NG#N S€CH V# C€C KHO#N TH#M H#T

Tuy nhiÁn, nhÓng nÈ lÒc c«a Ch†nh quy#n Bush nh•m ki#m
so#t #Ðéc c#c khon th{m h#t ng{n s#ch lŸi g#p r#t nhi#u
khŠ kh#n. M#t c#n nguyÁn c«a khŠ kh#n #Š l# cu#c kh«ng
hong v# ti#t kiÄm v# cho vay. C#c ng{n h#ng ti#t kiÄm -
trÐ#c kia #Ðéc qun l# r#t ch#t ch# v#i l€i su#t ti#t kiÄm
th#p #ãi v#i d{n thÐ#ng - nay #Ðéc phi #i#u ti#t, cho phƒp
c#c ng{n h#ng cŠ th# cŸnh tranh khãc liÄt h#n nh# tr l€i
su#t cao h#n nhÐng c’ng khi#n r«i ro c«a c#c khon vay trÎ
nÁn l#n h#n. ViÄc n{ng m#c bo hi#m ti#n g#i c«a Ch†nh
ph« #€ l#m gim c#u c«a ngÐ#i tiÁu dng #ãi v#i c#c tÉ
ch#c ti#n g#i cŠ uy t†n. Gian lÝn, qun l# t#i, cng nhÓng xu
hÐ#ng sa st trong kinh t# #€ d¾n t#i nhÓng trÐ#ng hép
khÃng cŠ kh n#ng tr né v# ph# sn trong nhÓng tÉ ch#c
ti#t kiÄm n#y (tÉ ch#c ti#t kiÄm l# m#t thuÝt ngÓ chung ##
ch¥ nhÓng tÉ chc hÐ#ng v# ngÐ#i tiÁu dng nhÐ nhÓng
hiÄp h#i ti#t kiÄm v# cho vay, hay c#c ng{n h#ng ti#t kiÄm).
Cho ##n n#m 1993, tÉng ph† tÉn c«a viÄc b#n v# #Šng c#a
nhÓng tÉ ch#c ti#t kiÄm b‹ ph# sn l# m#t con sã khi#n
ngÐ#i ta phi cho#ng v#ng: g#n 525 tû #Ã-la.

Th#ng 1/1990, TÉng thãng Bush #€ #Ä tr…nh bn ## xu#t

ng{n s#ch c«a Ãng lÁn Quãc h#i. Phe D{n ch« cho r•ng nhÓng
k# hoŸch v# ng{n s#ch c«a ch†nh ph« l# qu# lŸc quan, r•ng
viÄc ##p #ng nhÓng yÁu c#u trong luÝt gim th{m h#t s#
##i h#i phi t#ng thu# v# c#t gim mŸnh c#c chi ph† cho
quãc ph#ng. Th#ng 6 n#m #Š, sau nhi#u cu#c ##m ph#n
kƒo d#i, TÉng thãng Bush #€ ##ng # t#ng thu#. }#ng th#i,
v#o n#m 1991, sÒ k#t hép giÓa suy tho#i kinh t#, nhÓng chi
ph† ph#t sinh t# viÄc c#u tré c#c hoŸt ##ng kinh doanh ti#t
kiÄm v# cho vay, nhÓng khon chi ph† v# ch#m sŠc s#c
kh#e ng#y c#ng t#ng trong c#c chÐ#ng tr…nh ch#m sŠc v#
tré gip y t# #€ và hiÄu hŠa nhÓng biÄn ph#p nh•m gim
th{m h#t ng{n s#ch v# g{y ra m#t khon th{m h#t khÃng
kƒm ph#n nghiÁm tr#ng so v#i khon th{m h#t v#o n#m
trÐ#c.

K#T TH"C CHI#N TRANH L#NH

Khi Bush trÎ th#nh TÉng thãng, LiÁn bang XÃ-vi#t #€ #ang
##ng bÁn b# vÒc c«a sÒ #É vÍ. C#c nÈ lÒc c«a Gorbachev
nh•m mÎ c#a n#n kinh t# LiÁn Xà t# ra lng tng. N#m 1989,
c#c ch†nh quy#n c#ng sn Î }Ãng #u l#n lÐét #É vÍ, sau #Š
th… ngÐ#i ta th#y r# l# LiÁn XÃ s# khÃng #Ða qu{n ##n ##
gip #Í h# khÃi ph#c ch†nh quy#n. V#o giÓa n#m 1991,
nhÓng ngÐ#i kiÁn #‹nh #€ th# l#m m#t cu#c #o ch†nh,
nhÐng #€ b‹ Boris Yeltsin, TÉng thãng Nga, l#m cho th#t bŸi.
V#o cuãi n#m #Š, Yeltsin, lc #Š #€ r#t cŠ th# lÒc, #€ bu#c
LiÁn bang XÃ-vi#t phi gii t#n.

Ch†nh quy#n Bush l# ngÐ#i trung gian cho viÄc k#t thc
Chi#n tranh LŸnh, hép t#c ch#t ch# v#i Gorbachev v#
Yeltsin. }#ng th#i nÐ#c M# c’ng ch« tr… c#c cu#c thÐ#ng
thuy#t ## thãng nh#t }Ãng }#c v# T{y }#c (th#ng 9/1990),
#Ÿt #Ðéc th#a thuÝn v# c#t gim v’ kh† Î ch{u #u (th#ng
11/1990), v# c#t gim h#ng loŸt c#c kho v’ kh† nguyÁn t#
(th#ng 7/1991). Sau khi LiÁn bang XÃ-vi#t tan r€, Hoa K# v#
LiÁn bang Nga m#i th#nh lÝp #€ th#a thuÝn s# h«y b# t#t c
c#c loŸi tÁn l#a mang nhi#u ##u #Ÿn hŸt nh{n trong th#i
gian 10 n#m.

ViÄc h«y b# c#c v’ kh† hŸt nh{n v# sÒ lo ngŸi hiÄn hÓu h#n
bao gi# h#t v# sÒ phÉ bi#n v’ kh† hŸt nh{n gi# #{y #€ thÒc
sÒ xŠa b# nguy c# v# xung ##t nguyÁn t# giÓa Washington
v# Matx-c# -va.

CHI#N TRANH V•NG VŽNH

SÒ hoan hû do Chi#n tranh LŸnh k#t thc #€ b‹ lu m# ##ng
k# bÎi sÒ kiÄn Ir#c x{m lÐéc ##t nÐ#c CÃ-oƒt nh# bƒ ng#y
2/8/1990. Ir#c, dÐ#i th#i Saddam Hussein v# Iran dÐ#i ch#
## H#i gi#o cÒc #oan m#i nÉi lÁn th#nh hai cÐ#ng quãc
qu{n sÒ v# d#u m# tŸi khu vÒc Vng V‹nh Ba TÐ. Hai quãc gia
n#y #€ cŠ m#c m# v#i Hoa K# trong nhÓng n#m 1980. So
v#i Iran th… Ir#c †t #ãi #‹ch v#i M# h#n v# #€ nhÝn #Ðéc
m#t sã tré gip t# ch†nh quy#n Reagan v# Ch†nh quy#n
Bush. ViÄc Ir#c chi#m #Šng CÃ-oƒt v# hi#m h#a m# Ir#c ##t
ra #ãi v#i rÝp XÁt ch¥ trong chãc l#t #€ l#m thay #Éi m#i
t†nh to#n ngoŸi giao c«a Hoa K#.

TÉng thãng Bush #€ lÁn #n mŸnh m# h#nh ##ng c«a Ir#c v#

yÁu c#u Ir#c lÝp t#c rt qu{n và #i#u kiÄn. }#ng th#i, Ãng
c’ng g#i ngay m#t lÒc lÐéng qu{n ##i #Ãng #o ##n
Trung }Ãng. TÉng thãng c’ng #€ tÝp hép m#t trong nhÓng
khãi ##ng minh qu{n sÒ v# ch†nh tr‹ ##c biÄt nh#t trong
l‹ch s# hiÄn #Ÿi bao g#m c#c lÒc lÐéng qu{n sÒ t# ch{u €,
ch{u #u, ch{u Phi v# t# ch†nh c#c nÐ#c Trung }Ãng.
Trong nhi#u ng#y v# nhi#u tu#n sau khi xy ra cu#c x{m
lÐéc, H#i ##ng Bo an LiÁn Hép Quãc #€ thÃng qua 12 ngh‹
quy#t lÁn #n cu#c x{m lÐéc c«a Ir#c v# #p ##t nhÓng biÄn
ph#p tr#ng phŸt quy mà l#n v# kinh t# #ãi v#i quãc gia n#y.
V#o ng#y 29/11, H#i ##ng Bo an #€ phÁ chu¿n viÄc qu{n
##i c#c quãc gia th#nh viÁn LiÁn Hép Quãc s# d#ng lÒc
lÐéng v’ trang n#u Ir#c khÃng rt qu{n kh#i CÃ-oƒt trÐ#c
ng#y 15/1/1991. LiÁn bang XÃ-vi#t c«a Gorbachev - m#t trong
nhÓng nh# cung c#p v’ kh† ch†nh cho Ir#c - #€ khÃng l#m
g… ## bo vÄ v‹ kh#ch h#ng c’ c«a m…nh.

Bush c’ng phi #ãi ##u v#i c#c v#n ## l#n liÁn quan ##n
hi#n ph#p. Hi#n ph#p Hoa K# trao cho c# quan lÝp ph#p
quy#n #Ðéc tuyÁn chi#n. Tuy nhiÁn, v#o n#a sau th# kû XX,
Hoa K# #€ d†nh l†u v#o ViÄt Nam v# Tri#u TiÁn m# khÃng
tuyÁn bã ch†nh th#c chi#n tranh v# ch¥ #Ðéc sÒ ##ng # r#t
m# h# t# c# quan lÝp ph#p l# Quãc h#i. V#o ng#y
12/1/1991, ba ng#y trÐ#c khi ##n hŸn rt qu{n cuãi cng m#
LiÁn Hép Quãc #€ #Ða ra, Quãc h#i #€ cho phƒp TÉng thãng
Bush cŠ #Ðéc th¿m quy#n m# Ãng #€ vÝn ##ng - th¿m
quy#n ti#n h#nh chi#n tranh r# r#ng v# mŸnh m# nh#t
#Ðéc trao cho m#t v‹ tÉng thãng trong suãt g#n n#a th# kû.

LiÁn qu{n Hoa K#, Anh, Ph#p, Italia, rÝp XÁt, CÃ-oƒt v# c#c
quãc gia kh#c #€ th#nh cÃng trong viÄc gii phŠng CÃ-oƒt
b•ng m#t chi#n d‹ch khÃng k†ch ph# h«y do Hoa K# ch¥ huy
kƒo d#i h#n m#t th#ng. Ti#p theo chi#n d‹ch n#y l# m#t
cu#c t#n cÃng # Ÿt v#o CÃ-oƒt v# Ir#c b•ng c#c lÒc lÐéng
thi#t gi#p v# b# binh #É b# b•ng #Ð#ng khÃng. V#i tãc ##,
t†nh c# ##ng v# h#a lÒc vÐét tr#i c«a m…nh, liÁn qu{n #€
#p #o lÒc lÐéng qu{n ##i Ir#c trong m#t chi#n d‹ch t#n
cÃng trÁn b# kƒo d#i ch¥ trong v#ng 100 gi#.

Tuy nhiÁn, chi#n th#ng v¾n chÐa tr#n v#n v# liÁn qu{n v¾n
chÐa th#y h#i l#ng. Ngh‹ quy#t c«a LiÁn Hép Quãc ch¥ kÁu
g#i lÒc lÐéng liÁn qu{n ##nh #uÉi Ir#c ra kh#i l€nh thÉ CÃ-
oƒt. Song Saddam Hussein v¾n c#m quy#n v# ##n #p t#n
bŸo ngÐ#i Kurd Î mi#n B#c v# ngÐ#i Shiite Î mi#n Nam, c
hai d{n t#c n#y ##u #Ðéc Hoa K# tré gip trong cu#c khÎi
ngh#a c«a h#. H#ng tr#m gi#ng d#u b‹ qu{n Ir#c ch« t{m
#ãt ch#y #€ ch#y cho ##n tÝn th#ng 11 m#i #Ðéc dÝp t#t
h#t. Ch†nh quy#n Saddam c’ng toan t†nh cn trÎ c#c thanh tra
c«a LiÁn Hép Quãc ##n Ir#c theo c#c ngh‹ quy#t c«a H#i
##ng Bo an ## x#c #‹nh v‹ tr† v# ph# h«y c#c loŸi v’ kh†
gi#t ngÐ#i h#ng loŸt c«a Ir#c, bao g#m c c#c thi#t b‹ hŸt
nh{n hiÄn #Ÿi h#n ngÐ#i ta ngh# trÐ#c #Š v# nhÓng kho v’
kh† hŠa h#c khÉng l#.

Chi#n tranh Vng V‹nh #€ khi#n Hoa K# cŠ th# thuy#t ph#c

#Ðéc c#c quãc gia rÝp, Israel v# #o#n #Ÿi bi#u Palestin b#t
##u c#c cu#c thÐ#ng lÐéng trÒc ti#p nh•m gii quy#t c#c
v#n ## ph#c tŸp v# cŠ quan hÄ #an xen l¾n nhau ## cuãi
cng cŠ th# ti#n t#i m#t n#n h#a b…nh l{u d#i trong khu
vÒc. C#c cu#c h#i ##m #€ b#t ##u Î Madrid, T{y Ban Nha
ng#y 30/10/1991. C#c cu#c ##m ph#n b† mÝt Î Na Uy #€
d¾n t#i m#t Th#a thuÝn l‹ch s# giÓa Israel v# TÉ ch#c Gii
phŠng Palestin #Ðéc k# tŸi Nh# Tr#ng ng#y 13/9/1993.

PANAMA V# HI#P }ŽNH M#U DŽCH T# DO

B#C M# (NAFTA)
TÉng thãng c’ng #€ nhÝn #Ðéc sÒ «ng h# r#ng r€i c«a hai
#ng tŸi Quãc h#i cho viÄc tŸm chi#m #Šng Panama ng#y
20/12/1989, nh•m ph# tru#t nh# ##c t#i - TÐ#ng Manuel
Antonio Noriega. Trong nhÓng n#m 1980, tÄ nghiÄn ht cÃcain
#€ l#m lan truy#n c#c bÄnh d‹ch, do vÝy TÉng thãng Bush #€
tuyÁn bã tri#n khai cu#c chi#n chãng ma tu# v# coi #{y l#
trung t{m c«a chÐ#ng tr…nh quãc n#i c«a m…nh. H#n nÓa,
Noriega, m#t nh# ##c t#i ##c biÄt khƒt ti#ng, #€ cÃng khai
tuyÁn bã th#i ## chãng M# c«a m…nh. Sau khi t‹ nŸn Î S#
qu#n Vatican, Noriega #€ tÒ n#p m…nh cho ch†nh quy#n Hoa
K# v# sau #Š Ãng #€ b‹ t#a #n LiÁn bang M# xƒt x# v# k#t
#n Î Miami, bang Florida v#i t#i danh buÃn lÝu ma ty v# ti#n
gi.

Trong l#nh vÒc kinh t#, Ch†nh quy#n Bush #€ ##m ph#n
HiÄp #‹nh MÝu d‹ch TÒ do B#c M# (NAFTA) v#i Mexico v#
Canada. HiÄp #‹nh n#y s# #Ðéc phÁ chu¿n sau m#t cu#c
tranh luÝn dÓ d#i trong n#m ##u tiÁn c«a Ch†nh quy#n
Clinton.
C€C #NG C# VI#N }#C L#P V# }#NG TH#
BA
Hoa K# l# m#t quãc gia cŠ hÄ thãng hai #ng ph#i. TrÁn thÒc
t#, qu l# nhÐ vÝy: ho#c l# ngÐ#i c«a }ng D{n ch« ho#c l#
ngÐ#i c«a }ng C#ng h#a cai qun Nh# Tr#ng suãt t# n#m
1852 ##n nay. Tuy nhiÁn, cng th#i gian #Š, Î nÐ#c M# #€
ny sinh #ng th# ba v# c#c #ng nh#. Ch”ng hŸn, 58 #ng
#€ cŠ sã phi#u b#u †t nh#t l# b•ng tÉng sã phi#u b#u c#
c«a m#t bang trong cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1992.
Trong sã c#c #ng n#y cŠ nhÓng #ng †t ti#ng t#m nhÐ }
ng Apathy, }ng Looking back, }ng New Mexico, }ng c#c
cÃng d{n ##c lÝp Tish v# }ng nhÓng ngÐ#i #Šng thu#
Vermont.

C#c #ng th# ba #Ðéc tÉ ch#c xung quanh m#t l#nh vÒc
##n l# hay m#t hÄ thãng c#c l#nh vÒc. C#c #ng n#y cŠ
khuynh hÐ#ng hoŸt ##ng ti#n b# khi h# cŠ #Ðéc m#t v‹
l€nh #Ÿo cŠ t#i. V… viÄc tranh c# tÉng thãng l# n•m ngo#i
t#m v#i nÁn ph#n l#n c#c #ng n#y ##u cã g#ng x{y dÒng
m#t di#n ##n ## tuyÁn truy#n v# mãi quan t{m ch†nh tr‹
v# x€ h#i c«a m…nh.

Theodore Roosevelt - cÒu TÉng thãng M#, #ng c# viÁn th#nh

cÃng nh#t c«a #ng th# ba trong th# kû XX l# ngÐ#i c«a }
ng C#ng h#a. }ng Ti#n b# hay }ngHÐ#u #Òc c«a Ãng #€
gi#nh #Ðéc 27,4% phi#u b#u trong cu#c b#u c# n#m 1912.
C#nh ti#n b# c«a }ng C#ng h#a, do m#t tin tÐÎng v#i TÉng
thãng William Howard Taft, ngÐ#i m# Roosevelt #€ c#t cÃng
ch#n lÒa c¿n thÝn l#m ngÐ#i k# nhiÄm, #€ thuy#t ph#c
Roosevelt cã g#ng cŠ #Ðéc sÒ ## c# c«a #ng v#o n#m
1912. #ng #€ l#m #Ðéc #i#u #Š khi ##nh bŸi Taft Î m#t loŸt
c#c v#n ## ch« chãt nh#t. Tuy nhiÁn Taft l# ngÐ#i qun l#
b# m#y c«a #ng nÁn Ãng #€ gi#nh #Ðéc quy#n ## c#.

NhÓng ngÐ#i «ng h# Roosevelt khi #Š li#n t# b# }ng C#ng

h#a v# th#nh lÝp }ng Ti#n b#. B•ng viÄc tuyÁn bã m…nh
kho# nhÐ Nai s#ng (t# #Š sinh ra tÁn d{n gian c«a #ng
n#y), Roosevelt #€ vÝn ##ng tranh c# theo m#t cÐ#ng l#nh
nh•m #i#u ch¥nh c#c doanh nghiÄp l#n, «ng h# quy#n b#u
c# c«a ph# nÓ, ##nh thu# thu nhÝp lu# ti#n, kÁnh ##o
Panama v# bo vÄ mÃi trÐ#ng. NÈ lÒc c«a Ãng #€ #« ##
##nh bŸi Taft. Tuy vÝy, b•ng viÄc chia s# phi#u b#u cho }
ng C#ng h#a, ch†nh Ãng lŸi gip cho #ng c# viÁn Woodrow
Wilson c«a }ng D{n ch« th#ng c#.

Ph#i x€ h#i

}ng X€ h#i #€ #Ÿt #¥nh cao v#o n#m 1912 sau khi #€ #Ÿt
6% sã phi#u b#u phÉ thÃng. #ng c# viÁn cao tuÉi Eugene
Debs gi#nh #Ðéc h#n 900.000 phi#u b#u v#o n#m #Š, sau
khi Ãng tuyÁn truy#n «ng h# quy#n sÎ hÓu tÝp th# trong c#c
ng#nh giao thÃng v# thÃng tin liÁn lŸc, rt ng#n gi# l#m v#
thÒc thi nhÓng dÒ #n v# viÄc l#m. B‹ b# t do xi gi#c nÉi
loŸn v#o th#i Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t, Debs #€ vÝn
##ng tranh c# ngay trong x# lim v#o n#m 1920.

Robert LaFollette

M#t #ng viÁn kh#c c«a }ng Ti#n b# - ThÐéng ngh‹ s#

Robert LaFollette #€ gi#nh #Ðéc 16,6% sã phi#u b#u trong
cu#c b#u c# n#m 1924. Vãn l# m#t ngÐ#i bo vÄ t†ch cÒc
cho cÃng nh{n cÃng nghiÄp v# nÃng d{n, c’ng l# m#t ngÐ#i
h#ng h#i chãng lŸi t#ng l#p ch« doanh nghiÄp l#n, LaFollette
l# ngÐ#i ##u tiÁn ## xÐ#ng cho viÄc ph#c h#i phong tr#o
c«a }ng Ti#n b# sau Chi#n tranh Th# gi#i Th# nh#t. }Ðéc
nÃng d{n v# cÃng nh{n b# phi#u «ng h#, c’ng nhÐ #Ðéc phe
x€ h#i v# nhÓng ngÐ#i c#n lŸi c«a }ng HÐ#u #Òc c«a
Roosevelt ti#p s#c, La Follette #€ vÝn ##ng tranh c# theo
cÐ#ng l#nh cŠ m#c tiÁu l# quãc hÓu hŠa c#c cÃng ty xe l#a
v# c#c ngu#n t#i nguyÁn thiÁn nhiÁn c«a ##t nÐ#c. #ng
c’ng «ng h# mŸnh m# viÄc t#ng thu# ##nh v#o t#ng l#p
gi#u cŠ v# «ng h# quy#n #Ðéc ##m ph#n tÝp th# v#i gi#i
ch«. #ng ch¥ gi#nh #Ðéc sã phi#u thuy#t ph#c Î bang
Wisconsin n#i quÁ hÐ#ng Ãng m# thÃi.

Henry Wallace

}ng Ti#n b# lŸi t#i lÝp v#o n#m 1948 b•ng viÄc ## c#
Henry Wallace, cÒu B# trÐÎng NÃng nghiÄp v# PhŠ TÉng thãng
dÐ#i th#i Franklin Roosevelt. CÐ#ng l#nh n#m 1948 c«a
Wallace nh•m chãng Chi#n tranh LŸnh, K# hoŸch Marshall v#
gi#i ch« kinh doanh l#n. #ng c’ng mÎ chi#n d‹ch ##u tranh
nh•m ch#m d#t nŸn ph{n biÄt ch«ng t#c chãng lŸi ngÐ#i da
#en v# ph# nÓ, Ãng «ng h# m#t m#c lÐ#ng tãi thi#u v# kÁu
g#i b€i b# «y ban c«a HŸ viÄn ch‹u tr#ch nhiÄm v# c#c hoŸt
##ng c«a nhÓng ngÐ#i khÃng phi l# ngÐ#i M#. Th#t bŸi
c«a Ãng trong viÄc t# chãi cÃng nhÝn }ng C#ng sn M# l#
#ng «ng h# Ãng, #€ l#m xŠi m#n uy t†n c«a Ãng. #ng #€
#Ÿt #Ðéc h#n 2,4% sã phi#u b#u phÉ thÃng.

}ng D{n ch« ph{n lÝp mi#n Nam

Giãng nhÐ }ng Ti#n b#, }ng C#c quy#n bang hay }ng
D{n ch« ph{n lÝp mi#n Nam do Thãng #ãc bang Nam
Carolina, Strom Thurmond l€nh #Ÿo, m#i nÉi lÁn t# n#m
1948. SÒ #ãi lÝp c«a h# khÃng phi b#t ngu#n t# c#c ch†nh
s#ch v# Chi#n tranh LŸnh c«a Truman, m# do lÝp trÐ#ng c«a
Ãng v# c#c quy#n cÃng d{n. Tuy #ng n#y #Ðéc x#c #‹nh
b•ng c#c quy#n c«a bang, song m#c tiÁu ch†nh y#u c«a
#ng l# ti#p t#c ph{n biÄt ch«ng t#c v# thi h#nh LuÝt Jim
Crow l# m#t #Ÿo luÝt duy tr… sÒ ph{n biÄt n#y.

George Wallace

NhÓng bi#n ##ng cŠ c#n nguyÁn ch«ng t#c v# x€ h#i v#o

nhÓng n#m 1960 #€ khi#n cho George Wallace, m#t thãng
#ãc bang mi#n Nam kh#c thÒc hiÄn ch†nh s#ch ph{n biÄt
ch«ng t#c, #Ðéc c nÐ#c M# ch #. Wallace #€ thu ht #Ðéc
m#t l#p ngÐ#i «ng h# m…nh thÃng qua nhÓng cu#c t#n
cÃng mang t†nh ch#t ph{n biÄt m#u da chãng lŸi c#c quy#n
cÃng d{n, chãng nhÓng ngÐ#i tÒ do v# Ch†nh ph« LiÁn bang.
B•ng viÄc th#nh lÝp }ng }#c lÝp M# n#m 1968, Ãng #€ ti#n
h#nh cu#c vÝn ##ng tranh c# c«a m…nh t# Montgomery,
bang Alabama v# gi#nh #Ðéc 13,5% tÉng sã phi#u b#u trÁn
to#n nÐ#c M#.

H. Ross Perot

B#t c# #ng th# ba n#o c’ng ##u cã g#ng t…m ki#m léi †ch
cho m…nh t# sÒ khÃng b•ng l#ng c«a d{n chng #ãi v#i hai
#ng quan tr#ng nh#t v# v#i Ch†nh ph« LiÁn bang. Tuy
nhiÁn, trong l‹ch s# nÐ#c M#, †t cŠ l#n n#o m# t…nh cm
b#t m€n #y lŸi mŸnh m# nhÐ trong cu#c b#u c# n#m 1992.
M#t doanh nh{n gi#u cŠ Î bang Texas, Perot #€ truy#n #i
m#t thÃng #iÄp kinh t# v# tr#ch nhiÄm thu# khŠa v# t#i
ch†nh t#i #Ãng #o ngÐ#i d{n M#. Do # k†ch k‹ch liÄt gi#i
l€nh #Ÿo ##t nÐ#c v# bi#t ##n gin hŠa thÃng #iÄp v# kinh
t# c«a m…nh th#nh m#t cÃng th#c d# hi#u nÁn Perot khÃng
g#p khŠ kh#n trong viÄc thu ht sÒ ch # c«a c#c phÐ#ng
tiÄn truy#n thÃng. TÉ ch#c vÝn ##ng tranh c# c«a Ãng mang
tÁn }o#n k#t th… ##ng vÓng, ch« y#u bao g#m c#c t…nh
nguyÄn viÁn v# #Ðéc c#p vãn t# t#i sn riÁng c«a Ãng.
Nhi#u ngÐ#i #€ kh{m ph#c sn nghiÄp gi#u cŠ c«a Ãng v#
ngÐÍng m# sÒ th#nh cÃng trong kinh doanh c«a Perot c’ng
nhÐ sÒ tÒ do h#nh ##ng v# c#c khon ti#n ##c biÄt h#o
phŠng d#nh cho qu# vÝn ##ng tranh c#. Perot #€ rt kh#i
cu#c chŸy #ua tranh c# v#o th#ng 7. B•ng viÄc t#i tham gia
cu#c chŸy #ua m#t th#ng trÐ#c ng#y b#u c#, Ãng #€ gi#nh
#Ðéc 19 triÄu phi#u b#u, m#t con sã l#n nh#t m# m#t #ng
c# viÁn #ng th# ba #€ gi#nh #Ðéc t# trÐ#c ##n nay v#
ch¥ ##ng th# hai sau tû lÄ phi#u b#u c«a Roosevelt n#m
1912 n#u xƒt v# ph#n tr#m trÁn tÉng sã phi#u.

ChÐ#ng 15: C#Y C#U B#C SANG TH# K#

XXI
"Hy v#ng tãt nh#t v# h#a b…nh trÁn th# gi#i c«a chng
ta l# mÎ r#ng tÒ do trÁn to#n th# gi#i"

TÉng thãng George W. Bush, 2005

ãi v#i ph#n l#n ngÐ#i M#, thÝp niÁn 90 l# giai #oŸn c«a
} h#a b…nh, th‹nh vÐéng v# nhÓng ti#n b# nhanh chŠng
v# cÃng nghÄ. M#t sã ngÐ#i cho r•ng cŠ #Ðéc #i#u n#y
l# nh# Cu#c c#ch mŸng c«a Reagan v# viÄc k#t thc Chi#n
tranh LŸnh. M#t sã ngÐ#i kh#c th… lŸi cho r•ng #Š l# do }
ng D{n ch« m#t l#n nÓa cai qun Nh# Tr#ng. Trong giai #oŸn
n#y, #Ÿi #a sã ngÐ#i M# - n#u gŸt ch†nh tr‹ sang m#t bÁn -
##u kh”ng #‹nh sÒ «ng h# c«a h# #ãi v#i c#c gi# tr‹ gia #…
nh truy#n thãng, thÐ#ng #Ðéc ##t trong ni#m tin c«a h#.
NgÐ#i ph# tr#ch chuyÁn m#c c«a t# New York Times #€ b…
nh luÝn r•ng nÐ#c M# #ang cŠ nhÓng s#a chÓa v# #Ÿo ##c
khi cŠ nhÓng bi#u hiÄn c«a sÒ #É vÍ x€ h#i, #€ t#ng t#ng
tr#m tr#ng trong nhÓng n#m cuãi cng c«a thÝp niÁn 60 v#
70, tŸm chÓng lŸi trong thÝp niÁn 1980 gi# #{y #ang gim
d#n.

N#u khÃng t†nh ##n t…nh trŸng t#i phŸm v# c#c con sã
thãng kÁ x€ h#i kh#c #ang #Ðéc ci thiÄn, th… cŠ th# nŠi
##i sãng ch†nh tr‹ M# #ang b‹ chia r# mŸnh m# v#i c#c tÐ
tÐÎng ch« #Ÿo v# c#c t…nh cm ch†nh tr‹ kh#c nhau. H#n
nÓa, ngay sau khi ##t nÐ#c bÐ#c v#o thiÁn niÁn kû m#i,
cm gi#c an to#n c«a th#i k# hÝu Chi#n tranh LŸnh #€ #É vÍ
ho#n to#n khi m#t cu#c t#n cÃng kh«ng bã chÐa t#ng cŠ
trÐ#c #{y #€ xy ra v# ##t ##t nÐ#c v#o m#t ho#n cnh
quãc t# m#i ##y khŠ kh#n.

CU#C B#U C# T#NG TH#NG N#M 1992

Khi cu#c b#u c# tÉng thãng n#m 1992 ##n g#n th… ngÐ#i
M# #€ cm nhÝn #Ðéc bn th{n h# #ang sãng trong m#t th#
gi#i bi#n #Éi trÁn nhÓng phÐ#ng diÄn m# h# #€ khÃng th#
tÐÎng tÐéng nÉi ch¥ v#o bãn n#m trÐ#c #Š. NhÓng d#u mãc
quan tr#ng quen thu#c c«a Chi#n tranh LŸnh - t# B#c tÐ#ng
Berlin t#i hÄ thãng tÁn l#a xuyÁn l#c #‹a v# nhÓng phi c#
nƒm bom luÃn trong t…nh trŸng b#o ##ng - #€ lui v#o d#
v€ng. }Ãng #u #€ ##c lÝp, LiÁn bang XÃ vi#t #€ tan r€, nÐ#c
}#c #€ thãng nh#t, ngÐ#i rÝp XÁt v# ngÐ#i Israel #€ cng
ng#i v#o b#n thÐ#ng lÐéng trÒc ti#p, v# nÈi lo sé xung ##t
hŸt nh{n #€ khÃng c#n nÓa. DÐ#ng nhÐ m#t giai #oŸn l‹ch
s# v# #Ÿi #€ khƒp lŸi v# m#t giai #oŸn l‹ch s# m#i #ang mÎ
ra.

Tuy nhiÁn, trong n#i b# nÐ#c M# th… d{n chng †t lŸc quan
h#n v# h# phi #ãi m#t v#i m#t sã v#n ## nghiÁm tr#ng
v# quen thu#c. Hoa K# l{m v#o m#t cu#c suy tho#i s{u s#c
nh#t k# t# nhÓng n#m 1980. T…nh trŸng m#t viÄc l#m #€
di#n ra r#ng r€i trong t#ng l#p cÃng ch#c Î cÐ#ng v‹ qun l#
c#p trung ch# khÃng ch¥ di#n ra trong t#ng l#p cÃng nh{n
trong ng#nh ch# tŸo nhÐ trÐ#c #{y. ThÝm ch† ngay c khi
n#n kinh t# b#t ##u ph#c h#i n#m 1992 th… n#n kinh t#
M# c’ng chÐa t#ng trÐÎng m#t c#ch r# r#ng cho ##n tÝn
cuãi n#m. H#n nÓa, th{m h#t ng{n s#ch v¾n ti#p t#c gia
t#ng, ch« y#u do nhÓng khon chi ng#y c#ng l#n cho ch#m
sŠc y t#.

TÉng thãng Bush v# PhŠ TÉng thãng Dan Quayle #€ d# d#ng

#Ðéc }ng C#ng h#a t#i ## c#. V# ph†a }ng D{n ch«, Bill
Clinton, Thãng #ãc bang Arkansas #€ ##nh bŸi nhi#u #ng c#
viÁn ## gi#nh #Ðéc sÒ ## c# ra tranh ch#c tÉng thãng
c«a }ng n#y. #ng #€ ch#n ThÐéng ngh‹ s# Al Gore, Thãng
#ãc bang Tennessee l#m #ng c# viÁn PhŠ TÉng thãng c«a
m…nh. Al Gore nÉi ti#ng l# m#t ngh‹ s# cŠ ch« trÐ#ng bo
vÄ mÃi trÐ#ng mŸnh m# nh#t trong Quãc h#i.

NhÐng t…nh trŸng b#t Én s{u s#c c«a ##t nÐ#c v# phÐ#ng
diÄn kinh t# #€ tŸo #i#u kiÄn thuÝn léi cho sÒ #ng c# c«a
m#t #ng c# viÁn ##c lÝp xu#t s#c - nh# tÐ bn gi#u cŠ
bang Texas, H.Ross Perot. Perot #€ ## cÝp ##n c#c l# do
khi#n Washington th#t bŸi trong viÄc gii quy#t cŠ hiÄu qu
c#c v#n ## kinh t#, ch« y#u l# v#n ## th{m h#t ng{n s#ch
liÁn bang. #ng cŠ m#t t†nh c#ch sinh ##ng v# cŠ n#ng
khi#u #ãi thoŸi ch†nh tr‹ trÒc tuy#n. #ng #Ðéc coi l# #ng c#
viÁn c«a #ng th# ba th#nh cÃng nh#t k# t# th#nh cÃng
trÐ#c #Š c«a Theodore Roosevelt n#m 1992.

NÈ lÒc t#i ##c c# c«a Bush #Ðéc x{y dÒng xoay quanh c#c
# tÐÎng truy#n thãng t#ng #Ðéc c#c bÝc ti#n nhiÄm s#
d#ng: kinh nghiÄm v# l#ng tin. George Bush, 68 tuÉi, l# v‹
TÉng thãng cuãi cng t#ng t#ng qu{n trong Chi#n tranh Th#
gi#i Th# hai, #ang phi #Ð#ng ##u v#i m#t #ãi th« tr# tuÉi
- Bill Clinton - 46 tuÉi, chÐa t#ng tham gia qu{n ##i v# #€
t#ng tham gia v#o c#c cu#c bi#u t…nh phn #ãi Chi#n tranh
ViÄt Nam. Khi ## cao kinh nghiÄm v#i tÐ c#ch l# TÉng thãng
v# TÉng TÐ lÄnh qu{n ##i c«a m…nh, Bush c’ng hÐ#ng sÒ
ch # c«a d{n chng t#i sÒ thi#u kinh nghiÄm Î t#m quãc gia
c«a Clinton.

V# ph#n m…nh, Bill Clinton #€ tri#n khai cu#c vÝn ##ng c«a
Ãng xung quanh m#t ch« ## kh#c h”n v#i nhÓng kh¿u hiÄu
c’: sÒ #Éi thay v# tuÉi tr#. Khi c#n l# h#c sinh trung h#c,
Clinton #€ m#t l#n g#p gÍ TÉng thãng Kennedy; 30 n#m sau,
nhi#u c{u Ãng nŠi #€ l#p lŸi m#t c#ch cŠ # th#c nhÓng #
tÐÎng c«a Kennedy trong chi#n d‹ch vÝn ##ng tranh c# c«a v‹
cã TÉng tãng n#y t# n#m 1960.

Do #€ t#ng l#m Thãng #ãc bang Arkansas suãt 12 n#m,

Clinton #€ cŠ th# ch¥ ra nhÓng kinh nghiÄm c«a m…nh trong
viÄc gii quy#t nhÓng v#n ## kinh t#, gi#o d#c v# ch#m
sŠc y t# - nhÓng v#n ## m# theo c#c k#t qu th#m d# dÐ
luÝn l# nhÓng #i#m y#u trong ch†nh s#ch c«a Bush. Khi Bush
## ngh‹ m#t chÐ#ng tr…nh kinh t# v#i c#c khon thu# th#p
v# c#t gim chi tiÁu ch†nh ph« th… Clinton lŸi ## xu#t c#c
khon thu# cao h#n #ãi v#i ngÐ#i gi#u, t#ng chi ph† cho
##u tÐ v#o gi#o d#c, giao thÃng v# thÃng tin liÁn lŸc - l#
nhÓng khu vÒc m# Ãng tin r•ng s# l#m t#ng n#ng su#t v#
t#ng trÐÎng kinh t#, t# #Š s# l#m gim th{m h#t ng{n s#ch.
TÐ#ng tÒ, c#c ## xu#t v# ch#m sŠc y t# m# Clinton #Ða ra
##i h#i Ch†nh ph« LiÁn bang phi can thiÄp nhi#u h#n so v#i
c#c ## xu#t c«a Bush.

Clinton #€ ch#ng t# m…nh l# m#t nh{n vÝt cŠ t#i hng biÄn

xu#t chng khÃng ch¥ trÁn truy#n h…nh - phÐ#ng tiÄn m#
Ãng #€ dng ## qung b# cho sÒ l‹ch thiÄp v# tr† thÃng
minh c«a m…nh. NhÓng th#nh cÃng to l#n c«a ngÐ#i ti#n
nhiÄm Bush trong viÄc k#t thc Chi#n tranh LŸnh v# bu#c
Ir#c rt qu{n kh#i CÃ-oƒt #€ c#ng l#m t#ng thÁm s#c mŸnh
cho luÝn #i#m ng#m c«a Clinton r•ng c#c hoŸt ##ng #ãi
ngoŸi #€ trÎ nÁn †t quan tr#ng h#n, khi ##t nÐ#c #ang phi
#ãi m#t v#i nhÓng yÁu c#u c#p b#ch v# kinh t# x€ h#i
#ang t#n tŸi ngay trong l#ng nÐ#c M#.

V#o ng#y 3/11, Bill Clinton #€ ##c c# v# trÎ th#nh v‹ TÉng

thãng th# bãn hai c«a Hoa K#, v#i 43% tÉng sã phi#u b#u
phÉ thÃng, trong khi #Š, Bush gi#nh #Ðéc 37% v# Perot #Ðéc
19% sã phi#u b#u.

NHI#M K# T#NG TH#NG M#I

TrÁn nhi#u m#t, Clinton l# m#t nh# l€nh #Ÿo to#n t#i trong
m#t }ng #ang b‹ chia r# th#nh hai phe - tÒ do v# Ãn h#a.
#ng phi tÝp hép nhÓng quan #i#m kh#c biÄt n#y lŸi v#i
nhau v# dung h#a nhu c#u v# léi †ch c«a c#c nhŠm trong }
ng D{n ch« m# khÃng chia r# h#.
Tr#nh dng nhÓng l#i l# l# tÐÎng hŠa tuyÁn bã r•ng ch†nh ph«
l#n l# m#t #i#u t†ch cÒc, Ãng #€ ## xu#t nhi#u chÐ#ng
tr…nh khi#n Ãng #Ðéc mÄnh danh l# m#t nh# D{n ch« ki#u
m#i. Ki#m so#t nŸn quan liÁu v# viÄc bÉ nhiÄm nhÓng v‹ tr†
trong ng#nh tÐ ph#p trÁn to#n liÁn bang l# m#t biÄn ph#p
l#m h#i l#ng c#c tÉ ch#c lao ##ng v# c#c nhŠm d{n sÒ. }ãi
v#i v#n ## g{y tranh c€i v# quy#n ph# thai c«a ph# nÓ,
Clinton «ng h# quy#t #‹nh c«a t#a #n trong v# Roe kiÄn
Wade, nhÐng Ãng c’ng tuyÁn bã r•ng viÄc ph# thai c#n phi
#Ðéc thÒc hiÄn an to#n, hép ph#p, v# khÃng #Ðéc di#n ra
thÐ#ng xuyÁn.

NgÐ#i tré l# g#n g’i nh#t c«a Clinton l# vé c«a Ãng, Hillary
Rodham Clinton. Trong chi#n d‹ch tranh c#, Ãng #€ tuyÁn bã
r•ng nhÓng ai b# phi#u cho Ãng s# #Ðéc mua m#t t#ng
m#t. B# Hillary #€ Î bÁn cŸnh ch#ng m…nh ## gip Ãng
#Ð#ng ##u v#i nhÓng l#i bu#c t#i v# ##i sãng riÁng tÐ c«a
TÉng thãng.

C’ng l# m#t nh# hoŸt ##ng ch†nh tr‹ n#ng nÉ ##y nhiÄt
huy#t nhÐ ch#ng, b# Clinton #€ #m #Ð#ng vai tr# tiÁn
phong h#n b#t k# #Ä nh#t phu nh{n n#o trÐ#c #Š, k# c
Eleanor Roosevelt. }Šng gŠp quan tr#ng ##u tiÁn c«a b# cŠ
l# l# viÄc x{y dÒng chÐ#ng tr…nh y t# quãc gia. N#m 2000,
khi nhiÄm k# tÉng thãng c«a ch#ng s#p k#t thc, b# #€
#Ðéc b#u l#m ThÐéng ngh‹ s# c«a bang New York.

TRI#N KHAI CH#NH S€CH }#I N#I M#I

TrÁn thÒc t#, ch« trÐ#ng Ãn h#a c«a Clinton yÁu c#u phi cŠ
c#c lÒa ch#n #Ãi khi g{y ra nhÓng t…nh cm mŸnh m# trong
d{n chng. S#ng ki#n ch†nh s#ch ##u tiÁn c«a TÉng thãng l#
th#a m€n c#c nhu c#u c«a ngÐ#i ##ng t†nh, vãn l# nhÓng
nŸn nh{n c«a nŸn k# th‹. S#ng ki#n n#y khi#n gi#i ##ng
t†nh trÎ th#nh m#t khu vÒc c# tri quan tr#ng «ng h# }ng
D{n ch«.

Ngay sau di#n v#n nhÝm ch#c, TÉng thãng Clinton #€ xŠa b#
quy #‹nh cŠ t# l{u nay v# viÄc sa thi nhÓng qu{n nh{n b‹
ph#t hiÄn l# ##ng t†nh ra kh#i qu{n ##i. Quy#t #‹nh n#y
lÝp t#c nhÝn #Ðéc nhi#u l#i ch¥ tr†ch t# ph†a qu{n ##i, ##c
biÄt t# ph†a nhÓng #ng viÁn C#ng h#a v# t# nhi#u t#ng
l#p trong x€ h#i M#. Clinton #€ nhanh chŠng #i#u ch¥nh s#c
lÄnh n#y b•ng m#t s#c lÄnh khÃng h#i, khÃng nŠi, thÒc t# l#
ph#c h#i lŸi ch†nh s#ch c’ nhÐng khÃng khuy#n kh†ch ch«
##ng #i#u tra v# ##i sãng t…nh d#c c«a c#c c# nh{n.

NÈ lÒc ho#n th#nh chÐ#ng tr…nh y t# quãc gia t# ra l# m#t

bÐ#c th#t li l#n. Ch†nh ph« #€ cho phƒp th#nh lÝp m#t nhŠm
chuyÁn tr#ch l#n do Hillary Clinton ##ng ##u, bao g#m c#c
nh# hoŸt ##ng ch†nh tr‹ v# c#c nh# tr† th#c ch†nh s#ch nÉi
ti#ng l#m viÄc liÁn t#c trong nhi#u th#ng ## x{y dÒng m#t
chÐ#ng tr…nh y t# nh•m cung c#p bo hi#m y t# cho m#i
ngÐ#i d{n M#.

Gi #‹nh c«a k# hoŸch n#y l# m#t k# hoŸch ngÐ#i #Ðéc tr
ti#n duy nh#t do ch†nh ph« qun l# cŠ th# cung c#p d‹ch v#
y t# trÁn to#n l€nh thÉ m#t c#ch hiÄu qu h#n so v#i hÄ
thãng phi tÝp trung hiÄn h#nh - m#t hÄ thãng v#i h#ng ngh…
n cÃng ty bo hi#m v# h#ng ngh…n nh# cung c#p d‹ch v#
gi#n ti#p. Tuy nhiÁn, v#o th#ng 9/1993, khi #Ðéc #Ða ra
Quãc h#i, k# hoŸch n#y #€ phn #nh sÒ ph#c tŸp vãn l# bn
ch#t c«a ch#m sŠc y t#. Ph#n l#n c#c #ng viÁn C#ng h#a
v# m#t v#i ngÐ#i thu#c }ng D{n ch« #€ ch¥ tr†ch k# hoŸch
n#y l# m#t sÒ ti#p qun và v#ng c«a nh# nÐ#c #ãi v#i n#n
y h#c M#. Sau m#t n#m tranh c€i, k# hoŸch n#y #€ th#t bŸi
v… khÃng #Ðéc m#t ai trong Quãc h#i b# phi#u thÃng qua.

Clinton #€ th#nh cÃng h#n Î l#nh vÒc kh#c khi Ãng khÃi
ph#c sÒ th‹nh vÐéng c«a n#n kinh t# M#. V‹ TÉng thãng ti#n
nhiÄm, George Bush, #€ ##m ph#n HiÄp #‹nh ThÐ#ng mŸi
TÒ do B#c M# (NAFTA) nh•m x{y dÒng m#t khu vÒc thÐ#ng
mŸi ho#n to#n tÒ do giÓa M#, Cana#a v# Mexico. C#c khu
vÒc c# tri quan tr#ng c«a }ng D{n ch« t# # phn #ãi HiÄp
#‹nh n#y. C#c cÃng #o#n tin r•ng HiÄp #‹nh n#y cŠ th#
khuy#n kh†ch xu#t kh¿u viÄc l#m v# l#m xŠi m#n c#c tiÁu
chu¿n lao ##ng c«a M#. NhÓng nh# mÃi trÐ#ng th… lo ngŸi
r•ng HiÄp #‹nh n#y s# khi#n c#c ng#nh cÃng nghiÄp c«a M#
chuy#n d‹ch ##n nhÓng quãc gia y#u kƒm h#n trong ki#m
so#t à nhi#m. }{y l# nhÓng bi#u hiÄn ##u tiÁn c«a m#t l#n
sŠng ng#y c#ng d{ng cao c«a c#nh hÓu trong ##i sãng
ch†nh tr‹ M# nh•m chãng lŸi vi#n cnh v# m#t hÄ thãng kinh
t# th# gi#i h#i nhÝp.

Tuy nhiÁn, TÉng thãng Clinton lŸi ##ng # v#i luÝn #i#m cho
r•ng thÐ#ng mŸi tÒ do s# mang lŸi léi †ch cho t#t c c#c bÁn
v… nŠ tŸo #i#u kiÄn thuÝn léi cho c#c d#ng chy l#n h#n v#
hiÄu qu h#n v# h#ng hŠa v# d‹ch v#. Ch†nh quy#n c«a Ãng
khÃng ch¥ #Ä tr…nh NAFTA trÐ#c Ngh‹ viÄn, m# c#n «ng h#
viÄc x{y dÒng m#t hÄ thãng thÐ#ng mŸi quãc t# tÒ do h#n
v# #Ðéc qun l# bÎi TÉ ch#c ThÐ#ng mŸi Th# gi#i (WTO).
Sau m#t cu#c tranh luÝn ny l#a, Quãc h#i #€ thÃng qua
NAFTA n#m 1993 v# thÃng qua viÄc M# trÎ th#nh th#nh viÁn
c«a WTO m#t n#m sau #Š.

M#c d trong cu#c vÝn ##ng tranh c# c«a m…nh, Clinton #€

nŠi v# m#t chÐ#ng tr…nh c#t gim thu# cho t#ng l#p trung
lÐu nhÐng Ãng v¾n ## xu#t trÐ#c Quãc h#i m#t ng{n s#ch
##i h#i phi t#ng thu# r#ng r€i. Ban ##u, chÐ#ng tr…nh
n#y bao g#m viÄc t#ng thu# r#ng r€i #ãi v#i tiÁu th# n#ng
lÐéng nh•m m#c #†ch bo vÄ mÃi sinh, nhÐng sau #Š #€
nhanh chŠng #Ðéc thay th# bÎi viÄc t#ng thu# danh ngh#a
trong tiÁu th# kh† #ãt trÁn to#n quãc. ChÐ#ng tr…nh n#y
c’ng ##nh thu# lÁn léi t#c bo hi#m x€ h#i #ãi v#i ngÐ#i
th# hÐÎng cŠ thu nhÝp cao v# trung b…nh. Tuy nhiÁn, quan
tr#ng nh#t l# viÄc t#ng thu# thu nhÝp #ãi v#i ngÐ#i cŠ thu
nhÝp cao. M#t cu#c tranh c€i sÃi nÉi lŸi di#n ra giÓa nhÓng
ngÐ#i «ng h# gim thu# v# nhÓng ngÐ#i «ng h# tr#ch
nhiÄm thu# khŠa vãn r#t #i#n h…nh trong nhiÄm k# tÉng
thãng c«a Ronald Reagan. Cuãi cng, Clinton c’ng #€ #Ÿt #Ðéc
mong muãn c«a m…nh, nhÐng ch¥ v#i m#t chi#n th#ng s#t
sao. ChÐ#ng tr…nh thu# khŠa c«a Ãng #€ #Ðéc HŸ viÄn
thÃng qua v#i ch¥ m#t phi#u th#a.

}ng lc #Š, c#c chi#n d‹ch b#u c# Quãc h#i n#m 1994 b#t
##u khÎi ##ng. M#c d Ch†nh quy#n Clinton #€ #Ða ra r#t
nhi#u quy#t #‹nh v# ch†nh s#ch #ãi ngoŸi, nhÐng nhÓng
v#n ## #ãi n#i r# r#ng l# quan tr#ng nh#t #ãi v#i c#c c#
tri. C#c #ng viÁn C#ng h#a ch¥ tr†ch Clinton v# c#c #ng
viÁn D{n ch« l# #€ khÃng ci c#ch thu# khŠa v# chi tiÁu
ch†nh ph«. Ch†nh bn th{n Clinton c’ng #ang b‹ m#c k#t do
b‹ bu#c t#i v# m#t dÒ #n b#t ##ng sn Î Arkansas trÐ#c kia
#ang b‹ k#t luÝn l# cŠ v#n ## v# t#i ch†nh; ##ng th#i, phi
#Ð#ng ##u v#i nhÓng l#i bu#c t#i m#i v# quan hÄ t…nh
d#c khÃng l#nh mŸnh. V#o th#ng 11, l#n ##u tiÁn k# t#
cu#c b#u c# n#m 1952, c#c c# tri #€ trao cho }ng C#ng
h#a quy#n ki#m so#t Î c hai ViÄn trong Quãc h#i. Nhi#u
nh# quan s#t #€ tin r•ng Bill Clinton s# ch¥ giÓ ch#c tÉng
thãng trong m#t nhiÄm k#. Tuy nhiÁn, b•ng viÄc #Ða ra m#t
quy#t #‹nh ph hép v#i thÒc t# ch†nh tr‹ m#i, Clinton #€
dung h#a cu#c chŸy #ua ch†nh tr‹ c«a m…nh. #ng ch¥ #Ða
ra r#t †t s#ng ki#n ch†nh s#ch trong th#i gian c#n lŸi c«a
nhiÄm k# tÉng thãng. Tr#i v#i dÒ b#o c«a }ng C#ng h#a v#
viÄc kinh t# M# s# m #Ÿm, ch†nh s#ch t#ng thu# n#m
1993 #€ khÃng cn #Ðéc sÒ t#ng trÐÎng vÓng ch€i c«a n#n
kinh t# M#.

NgÐéc lŸi, nhÓng ngÐ#i l€nh #Ÿo m#i c«a }ng C#ng h#a
trong c hai ViÄn lŸi g{y s#c ƒp l#n trong viÄc ho#n t#t nhÓng
m#c tiÁu ch†nh s#ch c«a h#, ngÐéc h”n lŸi v#i ch« trÐ#ng Ãn
h#a m#i c«a ch†nh quy#n. Khi c#c ph#n t# cÒc #oan c#nh
t cho nÉ bom m#t t#a nh# LiÁn bang tŸi th#nh phã
Oklahoma v#o th#ng 4/1995, Clinton #€ tr l#i v#i m#t
gi#ng Ãn h#a, nh#n mŸnh quan #i#m c«a Ãng v# l#m d‹u
nhÓng k# bo th« mang tÐ tÐÎng chãng #ãi. V#o cuãi n#m
#Š, Ãng #€ b# phi#u ph« quy#t chÐ#ng tr…nh ng{n s#ch do
}ng C#ng h#a #Ða ra khi#n ch†nh ph« b‹ #Šng b#ng trong
nhi#u tu#n. }a sã d{n chng ##u b#y t# th#i ## lÁn #n }
ng C#ng h#a.

Tuy nhiÁn, TÉng thãng c’ng v¾n tham gia v#o c#c chÐ#ng
tr…nh c«a }ng C#ng h#a. Trong thÃng #iÄp liÁn bang th#ng
1/1996, Ãng #€ tuyÁn bã hng h#n r•ng "Th#i #Ÿi c«a m#t
ch†nh ph« l#n #€ qua r#i". Ma h# n#m #Š, trong cu#c vÝn
##ng t#i tranh c# c«a m…nh, Ãng #€ k# duyÄt m#t chÐ#ng
tr…nh ci c#ch quan tr#ng - vãn l# s#ng ki#n do }ng C#ng
h#a #Ða ra. Vãn cŠ m#c tiÁu ch#m d#t viÄc tré c#p v#nh
vi#n cho nhÓng ngÐ#i nhÝn tré c#p nh•m bu#c h# phi t…m
ki#m viÄc l#m, s#ng ki#n n#y b‹ nhi#u #ng viÁn trong
ch†nh }ng D{n ch« c«a Ãng phn #ãi. Nh…n chung, chÐ#ng
tr…nh n#y c’ng #€ thu #Ðéc nhÓng th#nh cÃng nh#t #‹nh
trong thÝp niÁn sau #Š.
N#N KINH T# M# TRONG TH#P K# 90
GiÓa nhÓng n#m 1990, nÐ#c M# #€ b#t ##u h#i ph#c sau
m#t cu#c suy tho#i kinh t# ng#n ng«i nhÐng tr#m tr#ng #€
xy ra trong nhiÄm k# tÉng thãng c«a Bush. NÐ#c M# #ang
bÐ#c v#o m#t kû nguyÁn t#ng trÐÎng th‹nh vÐéng v# b#n
vÓng, b#t ch#p sÒ suy gim c«a c#c ng#nh cÃng nghiÄp
truy#n thãng. CŠ th# ##ng lÒc ch« y#u c«a sÒ t#ng trÐÎng
m#i n#y l# viÄc bng nÉ c«a m#y t†nh c# nh{n.

G#n 20 n#m sau khi ra ##i, m#y t†nh c# nh{n #€ trÎ th#nh
m#t vÝt d#ng quen thu#c, khÃng ch¥ trong t#t c c#c v#n
ph#ng c«a m#i loŸi h…nh doanh nghiÄp m# c#n Î t#t c c#c
gia #…nh M#. MŸnh h#n l# ngÐ#i ta cŠ th# tÐÎng tÐéng ra
v#o hai thÝp niÁn trÐ#c #{y, cŠ kh n#ng lÐu trÓ m#t sã
lÐéng khÉng l# c#c loŸi dÓ liÄu v# ch¥ cŠ gi# th#nh ngang
v#i m#t chi#c t« lŸnh tãt, m#y t†nh c# nh{n #€ trÎ th#nh
m#t thi#t b‹ phÉ bi#n tŸi t#t c c#c gia #…nh M#.

Nh# s# d#ng c#c ph#n m#m #Ðéc c#i ##t s#n, ngÐ#i ta cŠ
th# s# d#ng m#y t†nh c# nh{n ## ghi chƒp sÉ s#ch k# to#n,
soŸn tho v#n bn, hay dng nŠ nhÐ m#t n#i lÐu trÓ c#c bn
nhŸc, c#c b#c nh v# #oŸn video. SÒ xu#t hiÄn c«a Internet
ph#t tri#n t# m#t mŸng lÐ#i dÓ liÄu quãc ph#ng trÐ#c #Š b‹
#Šng k†n #€ #em lŸi kh n#ng ti#p cÝn t#t c c#c loŸi thÃng
tin, tŸo ra c#c c# h#i mua s#m m#i, v# bi#n thÐ #iÄn t#
th#nh m#t phÐ#ng th#c giao ti#p phÉ thÃng. }iÄn thoŸi di
##ng #Ðéc s# d#ng r#ng r€i c’ng tŸo ra m#t ng#nh cÃng
nghiÄp m#i khÉng l# ph#t tri#n cng v#i m#y t†nh c# nh{n.

Giao ti#p ngay lÝp t#c v# kh n#ng x# l# dÓ liÄu trong ch#p
m#t #€ gip cho nh‹p ## c«a nhi#u l#nh vÒc kinh doanh trÎ
nÁn chŠng v#nh h#n, l#m t#ng n#ng su#t v# mÎ ra c#c c#
h#i léi nhuÝn m#i. C#c ng#nh cÃng nghiÄp non tr# nh•m
##p #ng nhu c#u thi#t b‹ m#i n#y bÈng chãc #€ trÎ th#nh
nhÓng cÃng ty cŠ t#i sn nhi#u tû #à la, l#m sn sinh ra m#t
t#ng l#p trung lÐu m#i #Ãng #o bao g#m c#c k# thuÝt viÁn
ph#n m#m, c#c nh# qun l# v# c#c nh# qung c#o.

}#ng lÒc cuãi cng c«a t#ng trÐÎng kinh t# l# th#i #i#m m#t
thiÁn niÁn kû m#i #ang ##n. YÁu c#u phi cÝp nhÝt v# n{ng
c#p c#c m#y t†nh #€ c’, nhÓng thi#t b‹ cŠ th# s# khÃng
nhÝn dŸng #Ðéc n#m 2000 do sÒ cã Y2K, #€ khi#n c#c
khon chi cho cÃng nghÄ dÓ liÄu lÁn ##n m#c kû l#c.

NhÓng xu th# ph#t tri#n n#y xy ra trong nhiÄm k# ##u tiÁn
c«a TÉng thãng Clinton. V#o cuãi nhiÄm k# th# hai c«a Ãng,
chng trÎ th#nh m#t ngu#n lÒc thc #¿y t#ng trÐÎng kinh t#.
Khi Ãng m#i #Ðéc b#u l#m tÉng thãng, tû lÄ th#t nghiÄp l#
7,4%. Khi Ãng b#t ##u t#i tranh c# v#o n#m 1996, tû lÄ th#t
nghiÄp l# 5,4%. V# khi c#c c# tri #i b# phi#u ## ch#n
ngÐ#i k# nhiÄm Ãng v#o n#m 2000 th… tû lÄ th#t nghiÄp
ch¥ c#n 3,9%. TŸi nhi#u n#i, v#n ## khÃng n•m Î chÈ phi
ch#m sŠc cho nhÓng ngÐ#i th#t nghiÄp, m# Î chÈ l#m sao
tuy#n d#ng #Ðéc lao ##ng.

KhÃng ch¥ Alan Greenspan, Ch« t‹ch C#c DÒ trÓ LiÁn bang,
quan s#t th#y sÒ leo thang chŠng m#t c«a th‹ trÐ#ng ch#ng
kho#n v#i mãi lo ngŸi v# l#i cnh b#o r•ng th‹ trÐ#ng n#y
#ang t#ng trÐÎng m#t c#ch phi l#. SÒ lŸc quan c«a c#c nh#
##u tÐ, Î m#c cao nh#t k# t# nhÓng n#m 1920, v¾n ti#p
t#c t#ng lÁn v… h# tin r•ng nhÓng chu¿n mÒc v# x#c #‹nh
gi# tr‹ ch#ng kho#n #ang trÎ nÁn lÈi th#i bÎi m#t n#n kinh t#
m#i v#i ti#m n#ng khÃng gi#i hŸn. Giai #oŸn tãt ##p n#y
#ang di#n bi#n nhanh chŠng ##n m#c nguy hi#m, nhÐng
ph#n l#n ngÐ#i M# v¾n th†ch hÐÎng th# ## t#ng trÐÎng
kinh t# khi v¾n c#n t#ng trÐÎng h#n l# chu¿n b‹ cho nhÓng
r#c rãi cŠ th# xy ra trong tÐ#ng lai.

CU#C B#U C# N#M 1996 V# H#U QU#

CH#NH TRŽ C–A N#
TÉng thãng Clinton ti#n h#nh cu#c vÝn ##ng t#i tranh c#
n#m 1996 c«a m…nh trong m#t bãi cnh và cng thuÝn léi.
N#u khÃng phi l# m#t ngÐ#i cŠ t†nh c#ch g{y #Ðéc nh
hÐÎng ##n ngÐ#i kh#c theo phong c#ch c«a Roosevelt, th…
Clinton c’ng cŠ n#ng khi#u b¿m sinh trong c#c cu#c vÝn
##ng, v#i sÒ duyÁn d#ng ##y cuãn ht. #ng #€ l#m tÉng
thãng trong m#t giai #oŸn m# nÐ#c M# ph#c h#i ng#y c#ng
mŸnh m#. #ng #€ lÒa ch#n lÝp trÐ#ng ch†nh tr‹ trung lÝp
nghiÁng v# c#nh hÓu. }ãi th« }ng C#ng h#a c«a Ãng,
ThÐéng ngh‹ s# Robert Dole bang Kansas, l€nh #Ÿo }ng
C#ng h#a tŸi ThÐéng viÄn, c’ng l# m#t nh# lÝp ph#p t#i ba
nhÐng lŸi †t th#nh cÃng h#n khi Î cÐ#ng v‹ #ng c# viÁn cho
chi#c gh# tÉng thãng.

H#a h#n r•ng s# x{y "m#t c{y c#u ti#n v#o th# kû XXI cho
nÐ#c M#", Clinton #€ d# d#ng ##nh bŸi Dole trong cu#c
#ua tranh giÓa ba #ng ph#i, #Ÿt 49,2% so v#i 40,7% sã
phi#u b#u cho Dole v# 8,4% phi#u b#u cho Ross Perot. #ng
#€ trÎ th#nh v‹ TÉng thãng M# th# hai th#ng c# hai nhiÄm
k# liÁn ti#p v#i sã phi#u †t h#n quy #‹nh #a sã trong tÉng sã
phi#u b#u (V‹ TÉng thãng trÐ#c kia #€ th#ng c# hai nhiÄm
k# liÁn ti#p l# Woodrow Wilson n#m 1912 v# 1916). Tuy
nhiÁn, c#c #ng viÁn C#ng h#a v¾n giÓ quy#n ki#m so#t c
hai ViÄn trong Quãc h#i.

Clinton khÃng nŠi nhi#u v# c#c chÐ#ng tr…nh quãc n#i trong
nhiÄm k# th# hai c«a m…nh. V#n ## tr#ng t{m trong n#m
##u tiÁn l# m#t th#a thuÝn v#i Quãc h#i nh•m thi#t lÝp c{n
b•ng ng{n s#ch. ChÐ#ng tr…nh n#y c#ng kh”ng #‹nh mŸnh
m# h#n quan #i#m c«a Ãng v#i tÐ c#ch l# m#t ngÐ#i tÒ do
Ãn h#a cŠ tr#ch nhiÄm v# t#i khŠa.

N#m 1998, ##i sãng ch†nh tr‹ M# bÐ#c v#o giai #oŸn rãi
loŸn khi Clinton b‹ ph#t hiÄn l# cŠ d†nh l†u v#i m#t nÓ thÒc
tÝp sinh tr# trong Nh# Tr#ng. }#u tiÁn, TÉng thãng ph« nhÝn
#i#u n#y v# tuyÁn bã v#i cÃng chng M# r•ng "TÃi khÃng cŠ
quan hÄ t…nh d#c v#i ngÐ#i ph# nÓ n#y". TrÐ#c #{y, TÉng
thãng #€ t#ng phi #ãi m#t v#i nhÓng l#i c#o bu#c tÐ#ng
tÒ. Trong v# kiÄn v… t#i qu#y rãi t…nh d#c m#t ph# nÓ Î
Arkansas, Clinton #€ ph« nhÝn #i#u n#y b•ng m#t l#i tuyÁn
thÄ trÐ#c Nh# Tr#ng. H#nh ##ng n#y #Ðéc nhi#u ngÐ#i
d{n M# coi l# sÒ phn b#i l#i th#. Th#ng 10/1998, HŸ viÄn
b#t ##u c#c phiÁn #i#u tr#n v# l#i bu#c t#i, tÝp trung v#o
nhÓng l#i bu#c t#i phn b#i l#i th# v# cn trÎ cÃng l#.

D phÐ#ng ph#p ti#p cÝn #Š cŠ nhÓng Ðu #i#m g…, song #a

sã ngÐ#i M# v¾n nh…n nhÝn sÒ viÄc n#y l# chuyÄn riÁng
c«a c# nh{n, nÁn ## cho gia #…nh gii quy#t. }{y qu l#
m#t sÒ thay #Éi l#n lao trong th#i ## c«a d{n chng M#. }
i#u c’ng ##ng nŠi nÓa l# Hillary Clinton v¾n ti#p t#c «ng h#
ch#ng m…nh. M#t thuÝn léi nÓa l# t…nh h…nh kinh t# th#i
#i#m #Š c’ng r#t s#ng s«a. Trong khi c#c cu#c tranh luÝn v#
l#i bu#c t#i tŸi HŸ viÄn #ang di#n ra, TÉng thãng #€ tuyÁn
bã khon th#ng dÐ ng{n s#ch l#n nh#t trong v#ng 30 n#m
qua. C#c cu#c trÐng c#u d{n # th… ch¥ ra r•ng ch¥ sã t†n
nhiÄm Clinton #ang cao nh#t k# trong suãt s#u n#m Ãng l#m
tÉng thãng.

Trong th#ng 11 n#m #Š, nhÓng ngÐ#i C#ng h#a ti#p t#c
m#t nhi#u gh# trong cu#c b#u c# Quãc h#i giÓa nhiÄm k#,
khi#n th# #a sã c«a h# gi# ch¥ c#n h#n kƒm r#t s†t sao so
v#i phe D{n ch«. Ch« t‹ch HŸ viÄn, Newt Gingrich, #€ t#
ch#c, v# }ng C#ng h#a c’ng cã g#ng tŸo dÒng m#t h…nh
nh †t nÉi bÝt h#n. Tuy nhiÁn, v#o th#ng 12, HŸ viÄn #€ b#
phi#u thÃng qua ngh‹ quy#t bu#c t#i ##u tiÁn k# t# th#i
Andrew Johnson (1868) #ãi v#i tÉng thãng #Ð#ng nhiÄm v#
#Ða v# viÄc ra xƒt x# trÐ#c ThÐéng viÄn.

PhiÁn t#a x# Clinton do Ch#nh #n T#a #n Tãi cao M# l#m

ch« t#a khÃng khi#n ngÐ#i ta h#i h#p nhi#u. Trong qu# tr…
nh di#n ra phiÁn t#a, TÉng thãng #€ ##c bn ThÃng #iÄp
LiÁn bang thÐ#ng niÁn c«a m…nh trÐ#c Quãc h#i. #ng khÃng
khai nhÝn trÐ#c t#a, v# khÃng nh# quan s#t nghiÁm tc n#o
cho r•ng b#t k# l#i bu#c t#i n#o trong sã nhÓng l#i bu#c t#i
chãng lŸi TÉng thãng lŸi cŠ th# tŸo ra sã phi#u chi#m #Ðéc
2/3 sã phi#u c#n thi#t ## mi#n nhiÄm Ãng. Cuãi cng, khÃng
l#i bu#c t#i n#o #Ÿt #a sã phi#u c. V#o ng#y 12/2/1999,
Clinton #Ðéc tuyÁn bã tr#ng #n.

QUAN H# NGO#I GIAO C–A M# TRONG HAI

NHI#M K# T#NG TH#NG C–A BILL
CLINTON
Bill Clinton khÃng dÒ #‹nh trÎ th#nh m#t v‹ TÉng thãng ch
tr#ng nhi#u ##n ch†nh s#ch #ãi ngoŸi. Tuy nhiÁn, giãng nhÐ
ngÐ#i ti#n nhiÄm Bush, Ãng #€ nhanh chŠng nhÝn ra r•ng
m#i kh«ng hong quãc t# dÐ#ng nhÐ ##u xu#t ph#t t#
Washington.

#ng #€ phi gii quy#t nhÓng hÝu qu r#c rãi do Chi#n tranh
Vng V‹nh n#m 1991 ## lŸi. Th#t bŸi trong viÄc lÝt #É
Saddam Hussein, M# v#i sÒ hÝu thu¾n c«a Anh, #€ cã g#ng
ki#m ch# Ãng. Ch# ## tr#ng phŸt kinh t# do LiÁn Hép Quãc
qun l# nh•m cho phƒp Ir#c b#n d#u m# #« ## chi cho c#c
nhu c#u nh{n #Ÿo #€ t# ra khÃng m#y hiÄu qu. Saddam #€
chi#m d#ng ph#n l#n ti#n b#n d#u m# cho léi †ch riÁng c«a
m…nh khi#n nhi#u ngÐ#i d{n Ir#c l{m v#o cnh b#n cng.
C#c vng c#m bay qu{n sÒ, #Ðéc thi#t lÝp ## ng#n khÃng
cho ch†nh ph« Ir#c tri#n khai lÒc lÐéng khÃng qu{n chãng lŸi
qu{n nÉi dÝy Kurds Î ph†a B#c v# ngÐ#i Shiites Î ph†a Nam,
##i h#i khÃng qu{n c«a Anh-M# phi tu#n ti#u trÁn khÃng,
v# nhÓng #ét tu#n ti#u n#y thÐ#ng phi ng#n cn c#c tÁn
l#a t#n cÃng m#y bay.

Hoa K# c’ng cung c#p nhÓng phÐ#ng tiÄn ch« y#u cho c#c
##i thanh tra c«a LiÁn Hép Quãc ##n Ir#c t…m hi#u v# c#c
kho v’ kh† hŸt nh{n. NhiÄm v# c«a c#c thanh tra n#y l# ph#t
hiÄn c#c chÐ#ng tr…nh nguyÁn t#, hŠa h#c v# sinh h#c c«a
Ir#c, x#c minh s#c t#n ph# c«a c#c ##u #Ÿn tÁn l#a h«y
diÄt h#ng loŸt v# ch#m d#t c#c k# hoŸch sn xu#t nhÓng v’
kh† n#y. C#ng ng#y c#ng b‹ ph†a Ir#c cn trÎ, cuãi cng, c#c
thanh tra c«a LiÁn Hép Quãc #€ b‹ Ir#c tr#c xu#t n#m
1998. }# tr #’a cho viÄc n#y v# nhÓng l#n khiÁu kh†ch
trÐ#c #Š, M# #€ s# d#ng tÁn l#a hŸn ch#. NgoŸi trÐÎng M#
Madeline Albright #€ tuyÁn bã "Saddam v¾n c#n #ang trãn
trong c#i h#p c«a Ãng ta".

Cu#c tranh c€i dÐ#ng nhÐ b#t tÝn giÓa Israel v# Palestin c’ng
#€ l# m#t nguyÁn c# khi#n Ch†nh ph« M# can thiÄp, cho d
c TÉng thãng Clinton l¾n cÒu TÉng thãng Bush #€ cŠ nhi#u
viÄc v#i HiÄp #‹nh Oslo n#m 1993 cho phƒp Palestin cŠ quy#n
cai qun nhÓng ngÐ#i Palestine trong phŸm vi B# T{y v# di
Gaza ##ng th#i bu#c Palestin cÃng nhÝn quy#n t#n tŸi c«a
Israel.

Tuy nhiÁn, giãng nhÐ v#i nhi#u th#a thuÝn trÁn nguyÁn t#c
trÐ#c #{y v# Trung }Ãng, HiÄp #‹nh Oslo cuãi cng #€ th#t
bŸi khi c#c bÁn b#t ##u #i v#o ##m ph#n nhÓng n#i dung
chi ti#t. V‹ l€nh t# Palestin Yasser Arafat #€ b#c b# c#c ##
ngh‹ cuãi cng do nh# l€nh #Ÿo Israel, Ehud Barak, #Ða ra v#o
n#m 2000 v# th#ng 1/2001. H#ng loŸt c#c cu#c nÉi loŸn c«a
ngÐ#i Palestin, ch« y#u l# c#c cu#c nÉ bom li#u ch#t, #€ nÉ
ra. Barak m#t ch#c v# #Ðéc thay th# bÎi m#t nh{n vÝt cŠ lÝp
trÐ#ng c#ng r#n h#n nhi#u, Ariel Sharon. SÒ g#n bŠ ch#t
ch# c«a M# #ãi v#i Israel #Ðéc coi l# m#t v#n ## l#n c#n
gii quy#t cng v#i c#c v#n ## kh#c trong khu vÒc. Tuy
nhiÁn, c#c nh# ngoŸi giao M# #€ cŠ th# l#m #Ðéc nhi#u
h#n l# ng#i hy v#ng hŸn ch# bŸo lÒc. Sau khi Arafat qua ##i
v#o cuãi n#m 2004, nh# l€nh #Ÿo m#i c«a Palestin t# ra s#n
s#ng ch#p nhÝn ##m ph#n h#a b…nh h#n, v# c#c nh#
hoŸch #‹nh ch†nh s#ch c«a M# lŸi t#ng cÐ#ng nÈ lÒc ## #¿y
nhanh ti#n tr…nh h#a b…nh Î Trung }Ãng.

TÉng thãng Clinton c’ng trÎ nÁn ##c biÄt quan t{m ##n c#c
r#c rãi Î B#c Ai-len. M#t bÁn l# Qu{n ##i C#ng h#a Ai-len
hi#u chi#n, #Ðéc c#c tÉ ch#c CÃng gi#o Ai-len hÝu thu¾n,
nhÓng ngÐ#i mong muãn s#p nhÝp c#c vng ##t thu#c Anh
n#y v#o C#ng h#a Ai-len. BÁn kia l# ph#i LiÁn minh, v#i s#c
mŸnh qu{n sÒ v# t†nh hi#u chi#n tÐ#ng #Ð#ng, #Ðéc hÝu
thu¾n bÎi ph#n l#n d{n cÐ gãc Ai-len-Scãt theo #Ÿo Tin L#nh,
nhÓng ngÐ#i mong muãn ##t nÐ#c c«a h# ti#p t#c thu#c
VÐ#ng quãc Anh.

Clinton #€ d#nh cho nhÓng k# ly khai m#t sÒ cÃng nhÝn

nhi#u h#n so v#i b#t k# sÒ cÃng nhÝn n#o m# h# #€ t#ng
nhÝn #Ðéc t# nÐ#c M#. NhÐng ##ng th#i, Ãng c’ng hép t#c
ch#t ch# v#i Ch†nh ph« Anh c«a Th« tÐ#ng John Major v#
Th« tÐ#ng Tonny Blair. K#t qu cuãi cng l# HiÄp Ð#c h#a b…
nh Ng#y Th# s#u tÐ#i ##p #€ #Ðéc k# k#t n#m 1998,
bÐ#c ##u x{y dÒng nÁn ti#n tr…nh ch†nh tr‹ nhÐng c’ng ##
lŸi nhi#u v#n ## chi ti#t c#n phi ti#p t#c gii quy#t. Trong
v#i n#m ti#p theo, trÝt tÒ m# M# mong muãn #€ #Ðéc duy
tr… tãt h#n Î B#c Ai-len so v#i Î Trung }Ãng, nhÐng v¾n c#n
ti#m ¿n nhi#u nguy c# #É vÍ. C#c nh# ##m ph#n v¾n chÐa
#Ÿt #Ðéc hiÄp #‹nh cuãi cng.

SÒ tan r€ sau Chi#n tranh LŸnh c«a Nam TÐ (Yugoslavia) -

m#t ##t nÐ#c b‹ ph{n chia v# tÃn gi#o v# s#c t#c th#nh
c#c quãc gia c«a ngÐ#i Serbia, ngÐ#i Sloven, ngÐ#i Croat,
ngÐ#i Bosnia H#i gi#o v# ngÐ#i Kosovo gãc Anbani - c’ng tŸo
sÒ tham gia c«a Hoa K# sau khi c#c ch†nh ph« Î ch{u #u th#t
bŸi trong viÄc tham gia thi#t lÝp trÝt tÒ Î #{y. Ch†nh quy#n
Bush #€ t# chãi khÃng can thiÄp v#o c#c v# bŸo lÒc ban
##u; nhÐng cuãi cng, Ch†nh quy#n Clinton #€ tham gia gii
quy#t xung ##t. N#m 1995, nÐ#c M# #€ ##m ph#n xong
HiÄp #‹nh Î Dayton, bang Ohio, nh•m thi#t lÝp m#t b#u
khÃng kh† m#i Î Bosnia. N#m 1999, ##ng trÐ#c c#c cu#c
thm s#t c«a Serbia Î Kosovo, nÐ#c M# #€ d¾n ##u chi#n
d‹ch khÃng k†ch nƒm bom c«a NATO kƒo d#i ba th#ng chãng
lŸi Serbia. Cu#c khÃng k†ch n#y cuãi cng c’ng #€ bu#c Serbia
ng#i v#o b#n ##m ph#n.

N#m 1994, ch†nh quy#n M# #€ khÃi ph#c lŸi ch#c v# cho

TÉng thãng Haiti Jean-Bertrand Aristide #ang b‹ tr#c xu#t.
#ng #€ yÁn v‹ trÁn chi#c gh# tÉng thãng trong v#ng ch†n
n#m trÐ#c khi lŸi b‹ tr#c xu#t m#t l#n nÓa. SÒ can thiÄp
n#y l# k#t qu c«a viÄc Aristide cŠ #Ðéc sÒ hÝu thu¾n c«a
M# v# c’ng l# v… ngÐ#i M# r#t lo ngŸi v# l#n sŠng ngÐ#i
nhÝp cÐ b#t hép ph#p t# Haiti.

NŠi tŠm lŸi, Ch†nh quy#n Clinton #€ luÃn t…m ki#m c#c gii
ph#p mŸnh ## can thiÄp v#o c#c v#n ## quãc t#.

NH#NG }E D"A C–A CH– NGH#A KH–NG B#

Khi s#p h#t nhiÄm k# c«a m…nh, George H. W. Bush #€ #Ða
qu{n M# ##n Somalia, m#t ##t nÐ#c #ang trong t…nh trŸng
hÈn loŸn Î }Ãng Phi. NhiÄm v# c«a c#c to#n qu{n n#y l# d¾n
##u m#t lÒc lÐéng LiÁn Hép Quãc ## tri#n khai thÐ#ng
xuyÁn c#c #ét viÄn tré lÐ#ng thÒc cho nhÓng ngÐ#i d{n
#ang ch#t #Ši.

Somalia lŸi trÎ th#nh m#t v#n ## nÓa m# Ch†nh quy#n

Clinton c#n gii quy#t. C#c nÈ lÒc nh•m x{y dÒng m#t ch†nh
ph« #Ÿi diÄn Î quãc gia n#y #€ trÎ th#nh c m#t dÒ #n l#n
## x{y dÒng nÁn m#t quãc gia. Th#ng 10/1993, c#c to#n
qu{n M# #Ðéc g#i t#i ## truy b#t tÁn tÐ lÄnh c#m ##u #€
v#p phi sÒ chãng cÒ mŸnh m# b#t ng#, v#i tÉn th#t l# m#t
m#t trÒc th#ng t#n cÃng v# 18 binh s# M# b‹ ch#t. K# c#m
##u #€ khÃng b‹ b#t giÓ v# v#i th#ng sau #Š, t#t c c#c
##n v‹ chi#n ##u c«a M# #€ rt kh#i #{y.

Theo quan #i#m c«a ch†nh quy#n, viÄc ch¥ #Ÿt m#t cam k#t
l#ng l#o, thi#u c# sÎ r#i tÝp trung v#o c#c Ðu tiÁn kh#c l#
m#t h#nh ##ng cŠ th# coi l# c¿n tr#ng. M#i sau n#y, ngÐ#i
ta m#i ph#t hiÄn ra r•ng tÁn tÐ lÄnh c#m ##u Î Somalia #€
#Ðéc hÝu thu¾n bÎi m#t tÉ ch#c #en tãi m#i xu#t hiÄn m#
sau n#y #Ðéc bi#t ##n dÐ#i c#i tÁn tÉ ch#c al -Qaida do
m#t k# theo Tr#o lÐu H#i gi#o ch†nh thãng l# Osama bin
Laden c#m ##u. L# m#t k# chãng #ãi dÓ d#i n#n v#n minh
phÐ#ng T{y, bin Laden luÃn tin tÐÎng r•ng ngÐ#i M# s#
khÃng d#m ##nh lŸi khi b‹ t#n cÃng.

TŸi th#i #i#m #Š, nÐ#c M# #€ cŠ kinh nghiÄm v# c#c cu#c

t#n cÃng do c#c ph#n t# H#i gi#o cÒc #oan thÒc hiÄn.
Th#ng 2/1993, m#t chi#c xe Ãtà chÎ bom #€ nÉ trong m#t b€i
#È xe dÐ#i t#ng h#m c«a m#t trong hai t#a th#p #Ãi c«a
Trung t{m ThÐ#ng mŸi Th# gi#i Î Mahattan. V# nÉ bom n#y
#€ gi#t ch#t by ngÐ#i v# khi#n g#n 1000 ngÐ#i b‹
thÐ#ng, nhÐng nŠ #€ khÃng l#m t#a nh# s#p #É v#i h#ng
ngh…n ngÐ#i #ang l#m viÄc trong #Š. New York v# Ch†nh
quy#n LiÁn bang coi #{y l# m#t t#i #c h…nh sÒ. Bãn k#
kh«ng bã #€ b‹ b#t giÓ v# k#t #n chung th{n. Sau #Š, nhi#u
{m mÐu kh«ng bã cho nÉ c#c #Ð#ng h#m giao thÃng, c#c
t#a nh# cÃng c#ng v# thÝm ch† LiÁn Hép Quãc c’ng ##u b‹
ph#t hiÄn v# gii quy#t theo c#ch th#c tÐ#ng tÒ.

Tuy nhiÁn, ch« ngh#a kh«ng bã nÐ#c ngo#i #€ b‹ ch†nh c#c

hoŸt ##ng kh«ng bã trong nÐ#c l#m lu m#. }#u tiÁn l# v#
nÉ bom tŸi th#nh phã Oklahoma. V# viÄc n#y do nhÓng k#
cÒc #oan c#nh t Timothy McVeigh v# Terry Nichols thÒc
hiÄn, khi#n 166 ngÐ#i ch#t v# h#ng tr#m ngÐ#i kh#c b‹
thÐ#ng, cŠ hÝu qu nghiÁm tr#ng h#n nhi#u so v#i v# t#n
cÃng Trung t{m ThÐ#ng mŸi n#m 1993. NhÐng ng#y
25/6/1996, m#t v# nÉ bom kh#c #€ xy ra tŸi t#a nh# qu{n
sÒ M# Î th#p Khobar, rÝp XÁt, khi#n 19 ngÐ#i ch#t v# 515
ngÐ#i b‹ thÐ#ng. M#t b#i th¿m #o#n LiÁn bang #€ tuyÁn #n
13 tÁn kh«ng b㠁rÝp XÁt v# m#t tÁn ngÐ#i Li-b#ng v… t#i
g{y ra v# t#n cÃng n#y, nhÐng rÝp XÁt #€ b#c b# v# viÄc
n#y.

Hai n#m sau, ng#y 7/8/1998, hai v# nÉ bom #€ ##ng loŸt

xy ra v# ph# h«y c#c #Ÿi s# qu#n c«a M# tŸi Kenya v#
Tanzania, gi#t ch#t 301 ngÐ#i v# l#m b‹ thÐ#ng h#n 5000
ngÐ#i. }# tr #’a, Clinton #€ ra lÄnh thÒc hiÄn c#c cu#c t#n
cÃng b•ng tÁn l#a v#o c#c trŸi hu#n luyÄn c«a trm kh«ng bã
bin Laden Î Afghanistan, nhÐng nhÓng trŸi hu#n luyÄn n#y
##u cŠ v# l# #€ #Ðéc s# t#n. TÉng thãng c’ng #€ ra lÄnh
t#n cÃng b•ng tÁn l#a ## ph# h«y nh# m#y hŠa ch#t Î
Sudan - ##t nÐ#c trÐ#c kia #€ cho bin Laden ¿n n#u.

V#o ng#y 12/10/2000, nhÓng tÁn nƒm bom cm t# #€ #{m

th«ng t#u cao tãc Cole c«a Hi qu{n M# trong chuy#n vi#ng
th#m c«a chi#n thuy#n n#y tŸi Yemen. M#t loŸt c#c biÄn
ph#p t†ch cÒc #€ #Ðéc tri#n khai sau #Š ## giÓ cho chi#n
thuy#n khÃng b‹ ch…m, nhÐng 17 th«y th« #€ ch#t. R# r#ng
l# Bin Laden #€ ##ng sau c#c cu#c t#n cÃng Î rÝp XÁt,
ch{u Phi v# Yemen, nhÐng Ch†nh quy#n Clinton v¾n khÃng
b#t giÓ #Ðéc h#n d #€ chu¿n b‹ ti#n qu{n v#o Afganistan
## truy b#t tÁn trm kh«ng bã n#y.

Ch†nh quy#n Clinton khÃng bao gi# muãn thÒc hiÄn c#c
bÐ#c #i n#y. NhÐng #i#u n#y c#n phi #Ðéc thÒc hiÄn ##
ng#n ch#n c#c h#nh ##ng t#n s#t g{y ch#t ngÐ#i h#ng
loŸt cŠ th# s# lŸi xy ra trong tÐ#ng lai. C#c cu#c t#n cÃng
#€ #Ðéc tri#n khai r#i rŸc Î nhÓng vng h#o l#nh c«a
Afganistan. NÐ#c M# khÃng cm th#y vui khi thÒc hiÄn
nhÓng cu#c t#n cÃng n#y nhÐng #{y l# #i#u nÐ#c M# b#t
bu#c phi l#m v#i tÐ c#ch l# m#t cÐ#ng quãc trÁn th# gi#i.
Bin Laden v¾n l# m#t bŠng ma #e d#a, nhÐng h#n khÃng
phi l# mãi quan t{m h#ng ##u c«a m#t ch†nh quy#n #ang
s#p k#t thc nhiÄm k# c«a m…nh.

CU#C B#U C# T#NG TH#NG N#M 2000 V#

CU#C CHI#N CH#NG KH–NG B#
}ng D{n ch« #€ ch¥ #‹nh PhŠ TÉng thãng Al Gore l#m #ng
c# viÁn tranh c# ch#c tÉng thãng trong cu#c b#u c# n#m
2001. }ãi th« c«a Ãng n#y l# #ng c# viÁn }ng C#ng h#a
George W. Bush, Thãng #ãc bang Texas v# l# con trai c«a cÒu
TÉng thãng George H. W. Bush.

Gore ra tranh c# v#i tÐ c#ch l# m#t ngÐ#i theo trung th#nh

v#i quan #i#m tÒ do, tÝp trung ch« y#u v#o bo vÄ mÃi
trÐ#ng v# #em lŸi nhi#u hÈ tré h#n cho nhÓng t#ng l#p d{n
chng †t #Ðéc Ðu #i trong x€ h#i M#. CŠ v# nhÐ Ãng ch#n
cho m…nh m#t lÝp trÐ#ng ch†nh tr‹ nghiÁng v# c#nh hÓu
h#n so v#i Clinton.

Bush th… lŸi ch#n cho m…nh quan #i#m ch†nh tr‹ g#n v#i
lÝp trÐ#ng c«a Ronald Reagan h#n l# v#i quan #i#m c«a cha
m…nh. #ng th# hiÄn mãi quan t{m ##c biÄt ##n gi#o d#c
v# tÒ g#i m…nh l# m#t ngÐ#i bo th« nhiÄt th#nh. }#c tin
c«a Ãng #ãi v#i #Ÿo ThiÁn Cha - m# Ãng #€ tuyÁn bã r•ng
##c tin n#y #€ l#m thay #Éi cu#c sãng c«a Ãng sau m#t
th#i trai tr# nhi#u sai l#m - #€ trÎ th#nh m#t Ðu th# ##c
biÄt quan tr#ng. }#c tin n#y khi#n Ãng «ng h# c#c gi# tr‹
v#n hŠa truy#n thãng, tr#i ngÐéc h”n lŸi v#i quan #i#m k#
thÐ#ng hiÄn #Ÿi c«a Gore. Ralph Nader, v#i tÐ tÐÎng nghiÁng
v# c#nh hÓu h#n so v#i Gore, c’ng tham gia tranh c# v#i tÐ
c#ch l# #Ÿi diÄn c«a }ng Xanh. C#n Patrick Buchanan - m#t
ngÐ#i thu#c ph#i C#ng h#a bo th« - c’ng tham gia tranh c#
v#i tÐ c#ch l# #ng c# viÁn tÒ do.

V#ng b# phi#u cuãi cng g#n nhÐ ch¥ ph# thu#c v#o c#c
khu vÒc #Ÿi c# tri. N#ng cãt l# bang Florida n#i m# c#c #ng
c# viÁn ch¥ chÁnh nhau r#t †t phi#u b#u v# h#ng ngh…n l#
phi#u b‹ ##t v#n ## nghi v#n. Sau h#ng loŸt c#c cu#c ki#m
tra c«a T#a #n bang v# T#a #n LiÁn bang, c’ng nhÐ sau khi
xem xƒt c#c #i#u luÝt liÁn quan, T#a #n Tãi cao #€ ra quy#t
#‹nh r•ng ph#n th#ng thu#c v# Bush. }ng C#ng h#a n#m
quy#n ki#m so#t Î c hai ViÄn trong Quãc h#i v#i sã phi#u
chÁnh lÄch r#t †t.

TÉng sã phi#u cuãi cng #€ phn #nh k#t qu r#t s†t sao c«a
cu#c b#u c#: Bush #€ th#ng c# v#i 271 phi#u b#u c«a #Ÿi
c# tri, trong khi Gore #Ÿt 266 phi#u. NhÐng Gore lŸi d¾n ##u
trong tÉng sã phi#u b#u phÉ thÃng v#i 48,4% trong khi Bush
#Ÿt 47,9%, Nader #Ÿt 2,7% v# Buchanan #Ÿt 4%. Gore #Ðéc
c#c bang vng }Ãng B#c v# b# T{y «ng h# - c#c vng n#y
#Ðéc tà m#u xanh trÁn c#c bn ## truy#n thÃng. #ng c’ng
#Ðéc t†n nhiÄm Î c#c bang cÃng nghiÄp ch« chãt vng Trung
T{y. Bush chi#m Ðu th# Î c#c bang mi#n Nam, c#c bang c#n
lŸi vng Trung T{y v# c#c bang mi#n ni - khu vÒc «ng h#
Ãng #Ðéc tà m#u ##. C#c b…nh luÝn viÁn trÁn kh#p nÐ#c
M# ##u h#i h#p theo d#i sÒ c#ch biÄt giÓa vng m#u ## v#
m#u xanh trÁn bn ## nÐ#c M# - m#t sÒ ph{n chia cŠ
ngu#n gãc s{u xa t# sÒ kh#c biÄt v# v#n hŠa v# x€ h#i h#n
l# v# kinh t#, v# do #Š c#ng mang t†nh ch#t t…nh cm.
George Bush #€ nhÝm ch#c tÉng thãng trong m#t khÃng kh†
b# ph#i cay ##ng.

Ban ##u, Bush dÒ t†nh s# tÝp trung ch« y#u v#o ch†nh s#ch
#ãi n#i. #ng muãn ci c#ch gi#o d#c. Trong cu#c vÝn ##ng
tranh c# c«a m…nh, Ãng #€ tuyÁn bã v# viÄc ci c#ch hÄ
thãng bo hi#m x€ h#i. #ng c’ng muãn #i theo chÐ#ng tr…nh
c#t gim thu# c«a Reagan.

TÉng thãng nhanh chŠng nhÝn th#y r•ng Ãng c#n phi #ãi
phŠ v#i m#t n#n kinh t# #ang b#t ##u #i xuãng sau khi #€
#Ÿt m#c t#ng trÐÎng cao trong nhÓng n#m cuãi c«a thÝp niÁn
90. }i#u n#y #€ khi#n chÐ#ng tr…nh c#t gim thu# c«a Ãng
#Ðéc thÃng qua v#o th#ng 5/2001. Cuãi n#m #Š, Ãng c’ng
#€ #Ðéc Quãc h#i thÃng qua LuÝt KhÃng cŠ tr# em n#o b‹
t#t hÝu, cŠ n#i dung yÁu c#u c#c trÐ#ng cÃng lÝp phi tÉ
ch#c ki#m tra h#ng n#m kh n#ng c# bn c«a h#c sinh v#
##c v# l#m to#n. LuÝt n#y c’ng quy #‹nh c#c biÄn ph#p
phŸt #ãi v#i nhÓng trÐ#ng h#c khÃng #Ÿt tiÁu chu¿n v#
gi#o d#c. NhÓng khon th{m h#t #Ðéc dÒ #o#n trong qu#
t†n th#c bo hi#m x€ h#i v¾n chÐa #Ðéc gii quy#t.

NhiÄm k# tÉng thãng c«a Bush #€ cŠ m#t sÒ x#o ##ng l#n

lao v#o ng#y 11/9/2001, khi nÐ#c M# b#ng ho#ng trÐ#c
m#t cu#c t#n cÃng khãc liÄt nh#t t# bÁn ngo#i v#o l€nh thÉ
nÐ#c M#. BuÉi s#ng hÃm #Š, nhÓng tÁn kh«ng bã Trung }
Ãng #€ ##ng loŸt b#t cŠc bãn m#y bay d{n sÒ c«a M# v# s#
d#ng hai chi#c m#y bay trong sã #Š l#m phÐ#ng tiÄn li#u
ch#t ph# h«y t#a th#p #Ãi c«a Trung t{m ThÐ#ng mŸi Th#
gi#i. Chi#c th# ba #{m v#o L#u N#m gŠc - tr# sÎ c«a B#
Quãc ph#ng M# n•m ngay tŸi ngoŸi à th« #à Washington.
Chi#c m#y bay th# tÐ, cŠ th# l# ## #{m v#o nh# Quãc h#i
M# nhÐng #€ #{m xuãng vng ngoŸi à Pennsylvania do c#c
h#nh kh#ch trÁn m#y bay #€ ##nh tr lŸi b#n khÃng t#c.

}a sã ngÐ#i thiÄt mŸng l# c#c cÃng d{n #ang l#m viÄc tŸi
Trung t{m ThÐ#ng mŸi, Ð#c t†nh khong g#n 3.000 ngÐ#i,
nhi#u h#n sã thÐ#ng vong m# NhÝt Bn #€ g{y ra cho nÐ#c
M# trong trÝn chi#n Tr{n Ch{u Cng n#m 1941. TÉn th#t v#
kinh t# c’ng r#t n#ng n#. Trung t{m thÐ#ng mŸi b‹ ph# h«y
kƒo theo m#t v#i t#a nh# bÁn cŸnh c’ng b‹ #É s#p v# c#c th‹
trÐ#ng ch#ng kho#n th… ng#ng hoŸt ##ng trong nhi#u
ng#y. HÝu qu l# cu#c suy tho#i kinh t# vãn #€ xu#t hiÄn
nay lŸi b‹ kƒo d#i l{u h#n nÓa.

Ngay sau khi nÐ#c M# v#a bÐ#c ra kh#i t#n thm k‹ch ng#y
11/9, m#t ngÐ#i ho#c m#t nhŠm ngÐ#i n#c danh #€ g#i #i
c#c b#c thÐ ch#a ##y vi khu¿n bÄnh than. M#t sã b#c thÐ
#Ðéc g#i ##n c#c th#nh viÁn trong Quãc h#i v# c#c viÁn
ch#c ch†nh ph«, c#c b#c thÐ kh#c th… #Ðéc g#i ##n d{n
thÐ#ng. KhÃng cŠ quan ch#c n#o b‹ nhi#m bÄnh, nhÐng #€
cŠ n#m nŸn nh{n b‹ ch#t v# m#t sã ngÐ#i kh#c b‹ ãm n#ng.
V# g#i thÐ n#y #€ g{y ra m#t l#n sŠng hÈn loŸn trÁn to#n
nÐ#c M#, sau #Š, nŠ ##t ng#t ng#ng lŸi nhÐ #€ ##t ng#t
xy ra, v# ##n gi# v¾n l# m#t #i#u b† hi#m.

SÒ kiÄn n#y #€ bu#c Quãc h#i phi thÃng qua }Ÿo luÝt YÁu
nÐ#c ng#y 26/10/2001. }Ÿo luÝt n#y #Ðéc #Ða ra nh•m
chãng lŸi nŸn kh«ng bã n#i #‹a v# trao cho Ch†nh quy#n LiÁn
bang quy#n #Ðéc truy b#t, b#t giÓ v# b# t nhÓng tÁn kh«ng
bã. C#c nh{n vÝt thu#c ph#i chãng #ãi th… cho r•ng #Ÿo luÝt
n#y #€ vi phŸm nghiÁm tr#ng quy#n con ngÐ#i theo Hi#n
ph#p. NhÓng ngÐ#i «ng h# th… ##p lŸi r•ng ##t nÐ#c #ang
trong t…nh trŸng chi#n tranh v# nŠ c#n phi cŠ c#c biÄn
ph#p ## tÒ vÄ.

Sau m#t th#i gian do dÒ, Ch†nh quy#n Bush #€ quy#t #‹nh
«ng h# viÄc th#nh lÝp m#t B# An ninh N#i #‹a m#i cŠ quy
mà khÉng l#. }Ðéc phƒp th#nh lÝp v#o th#ng 11/2002, cŠ
nhiÄm v# #i#u phãi c#c hoŸt ##ng chãng lŸi c#c cu#c t#n
cÃng kh«ng bã trÁn nÐ#c M#, B# An ninh N#i #‹a m#i n#y l#
tÉ ch#c hép nh#t c«a 22 c# quan LiÁn bang.

Î nÐ#c ngo#i, ch†nh quy#n #€ lÝp t#c tr #’a lŸi th« phŸm
g{y ra c#c cu#c t#n cÃng ng#y 11/9. Cho r•ng cu#c t#n cÃng
n#y l# do tÉ ch#c al -Qaida ti#n h#nh, nÐ#c M# #€ mÎ m#t
cu#c t#n cÃng qu{n sÒ # Ÿt chãng lŸi Osama bin Laden v#
ch†nh ph« H#i gi#o Î Afganistan. NÐ#c M# #€ hép t#c v#i
LiÁn bang Nga, thi#t lÝp quan hÄ v#i c#c nÐ#c C#ng h#a
thu#c LiÁn XÃ c’ cŠ chung biÁn gi#i v#i Afganistan, v# trÁn
h#t, nãi lŸi liÁn minh vãn b‹ sao l€ng t# l{u v#i Pakistan, l#
quãc gia #€ «ng h# M# v# m#t ch†nh tr‹ v# cho phƒp M# s#
d#ng c#c c#n c# khÃng qu{n Î #{y.

Nh# s# d#ng c#c lÒc lÐéng qu{n sÒ ##c biÄt v# c#c hoŸt
##ng b#n qu{n sÒ c«a C# quan T…nh b#o Trung Ð#ng,
ch†nh quy#n M# #€ liÁn k#t v#i qu{n nÉi dÝy Afganistan vãn
t# l{u khÃng c#n #Šng vai tr# quan tr#ng. }Ðéc hÝu thu¾n
hiÄu qu b•ng khÃng qu{n, LiÁn qu{n #€ lÝt #É ch†nh ph«
Afganistan trong v#ng hai th#ng. Bin Laden, nhÓng k# c#m
##u qu{n Taliban v# nhi#u binh l†nh kh#c c«a chng #€ trãn
tho#t ra vng ngoŸi à - l# khu vÒc b#n tÒ tr‹ n•m ph†a }Ãng
B#c Pakistan. T# #{y, chng #€ tÝp hép lŸi v#i nhau v# t…m
c#ch t#n cÃng Ch†nh ph« Afganistan m#i c#n #ang non y#u.

Trong th#i gian #Š, Ch†nh quy#n Bush #€ x#c minh #Ðéc
ngu#n gãc nhÓng k# th kh«ng bã kh#c. Trong bn ThÃng
#iÄp LiÁn bang n#m 2002, TÉng thãng #€ nÁu ra m#t tr#c
tam gi#c cŠ kh n#ng nh hÐÎng t#i an ninh quãc gia: #Š l#
Ir#c, Iran v# B#c Tri#u TiÁn. Trong ba quãc gia n#y, theo
nhÝn #‹nh c«a TÉng thãng v# c«a c#c cã v#n th… Ir#c cŠ v#
nhÐ l# mãi #e d#a s#t sÐ#n nh#t. Saddam Hussein #€
th#nh cÃng trong viÄc tr#c xu#t c#c thanh tra v’ kh† c«a LiÁn
Hép Quãc. C#c biÄn ph#p tr#ng phŸt kinh t# #ãi v#i Ir#c #€
#Ðéc gÍ b# v# m#c d ch†nh quy#n nÐ#c n#y cŠ v# nhÐ
khÃng d†nh l†u g… ##n v# t#n cÃng ng#y 11/9 nhÐng Ir#c
h…nh nhÐ v¾n cŠ c#c mãi liÁn hÄ v#i al Qaida - Hoa K# tin
r•ng khÃng ch¥ trÁn ##t M# m# c#n Î kh#p n#i trÁn th#
gi#i, Ir#c v¾n #ang t#ng trÓ nhÓng v’ kh† hŠa h#c v# sinh
h#c, ##ng th#i v¾n #ang ti#p t#c x{y dÒng kho v’ kh† hŸt
nh{n. VÝy tŸi sao lŸi khÃng ti#p t#c g#i ##n #{y c#c #o#n
thanh tra v# ti#p t#c #p d#ng c#c biÄn ph#p tr#ng phŸt?

Trong n#m #Š, Ch†nh quy#n Bush #€ g{y s#c ƒp ## LiÁn Hép
Quãc ra ngh‹ quy#t yÁu c#u thanh tra v’ kh† h#ng loŸt v#
c#c thanh tra viÁn #Ðéc quy#n ra v#o tÒ do t#t c c#c #‹a
#i#m trÁn l€nh thÉ Ir#c. Th#ng 10/2002, Bush #€ #Ðéc Quãc
h#i cho phƒp s# d#ng qu{n ##i - v#i sã phi#u «ng h# l#
296/133 tŸi HŸ viÄn v# 77/23 tŸi ThÐéng viÄn. Qu{n ##i M#
b#t ##u g#i ngÐ#i v# phÐ#ng tiÄn ##n CÃ-oƒt.
Th#ng 11/2002, H#i ##ng Bo an LiÁn Hép Quãc #€ ##ng
thuÝn thÃng qua Ngh‹ quy#t sã 1441 yÁu c#u Ir#c cho phƒp
và #i#u kiÄn c#c thanh tra c«a LiÁn Hép Quãc t…m ki#m v’
kh† b‹ c#m tŸi b#t k# #‹a #i#m n#o trÁn l€nh thÉ Ir#c. N#m
ng#y sau, Ir#c tuyÁn bã ##ng #. Tuy nhiÁn, c#c thanh tra
ph#n n#n r•ng ch†nh quy#n Ir#c #€ khÃng giÓ l#i h#a.
Th#ng 1/2003, TrÐÎng #o#n thanh tra Hans Blix #€ tr…nh b#y
bn b#o c#o trÐ#c LiÁn Hép Quãc. Bn b#o c#o tuyÁn bã
r•ng Ir#c khÃng t#ng trÓ v’ kh† ph# h«y h#ng loŸt, nhÐng
c’ng khuy#n c#o r•ng nhŠm thanh tra c#n phi nÈ lÒc ki#m
tra nhi#u h#n nÓa trÐ#c khi rt kh#i Ir#c.

B#t ch#p sÒ hép t#c khÃng th#a ##ng c«a Saddam v#i c#c
thanh tra v’ kh†, k# hoŸch c«a M# nh•m lÝt #É Ãng #€ g#p
phi sÒ phn #ãi dÓ d#i b#t ng# t# c#c quãc gia ch{u #u.
Ph#p, Nga v# }#c v# nhi#u nÐ#c nÓa ##u phn #ãi viÄc s#
d#ng qu{n ##i, khi#n cho H#i ##ng Bo an LiÁn Hép Quãc
khÃng th# thÃng qua m#t Ngh‹ quy#t an ninh m#i cho phƒp
s# d#ng qu{n ##i chãng lŸi Ir#c. Ngay c tŸi c#c quãc gia
m# ch†nh ph« «ng h# M# th… d{n chng c’ng lÁn ti#ng phn
#ãi r#ng r€i k# hoŸch n#y. Anh trÎ th#nh ##ng minh quan
tr#ng nh#t c«a M# trong cu#c chi#n sau #Š; Australia v# #a
sã c#c quãc gia m#i ##c lÝp Î }Ãng #u c’ng tham gia hÈ tré.
Ch†nh ph« T{y Ban Nha v# Italia c’ng g#i qu{n ##i ##n tham
chi#n. ThÉ Nh# K#, m#t ##ng minh ##ng tin cÝy l{u nay c«a
M#, #€ t# chãi khÃng tham gia liÁn qu{n.

V#o ng#y 19/3/2003, c#c to#n qu{n Anh - M#, #Ðéc c#c
to#n qu{n ##n t# m#t sã quãc gia kh#c hÝu thu¾n, #€ b#t
##u x{m lÐéc Ir#c t# ph†a Nam. C#c to#n khÃng k†ch nh# Î
mi#n B#c phãi hép v#i qu{n ##i c«a ngÐ#i Kurd. TrÁn c 2
m#t trÝn, qu{n ##i Ir#c ##u chãng tr r#t quy#t liÄt nhÐng
##u nhanh chŠng b‹ ##nh bŸi. Th« #Ã B#t- #a #€ th#t th«
ng#y 9/4. Ng#y 14/4, c#c quan ch#c L#u N#m gŠc tuyÁn bã
chi#n d‹ch qu{n sÒ #€ k#t thc.

X{m chi#m Ir#c l# m#t cÃng viÄc d# d#ng h#n nhi#u so v#i
viÄc qun l# ##t nÐ#c n#y. Ngay ng#y ##u tiÁn sau khi
chi#n d‹ch qu{n sÒ k#t thc, trÁn to#n l€nh thÉ Ir#c xy ra
c#c v# cÐ#p bŠc. C#c cu#c t#n cÃng du k†ch v#o liÁn qu{n
di#n ra liÁn ti#p v# sau #Š, trÎ th#nh m#t hoŸt ##ng cŠ tÉ
ch#c, m#c d Saddam Hussein #€ b‹ b#t giÓ v# hai con trai
cng ngÐ#i k# nhiÄm c«a Ãng #€ b‹ gi#t. Trong th#i gian n#y,
nhi#u b# ph#i kh#c nhau trÁn ##t nÐ#c Ir#c #€ quay sang
g{y chi#n tranh chãng #ãi l¾n nhau.

C#c ##i thanh tra v’ kh† m#i c’ng khÃng th# t…m ra #Ðéc
c#c kho v’ kh† hŠa h#c v# sinh h#c. M#c d #i#u n#y #Ðéc
l# gii theo c#ch n#o #i ch#ng nÓa th… ngÐ#i M# v¾n c#
cho r•ng cŠ nhi#u kh n#ng v’ kh† #€ #Ðéc chuy#n t#i m#t
quãc gia kh#c.

Sau khi B#t-#a th#t th«, Anh v# M#, v#i sÒ hép t#c ch#t ch#
h#n c«a LiÁn Hép Quãc, #€ ti#n lÁn th#nh lÝp m#t ch†nh ph«
l{m th#i nh•m bo #m m#t ch†nh th# m#i trÁn to#n Ir#c.
NÈ lÒc n#y di#n ra giÓa t…nh trŸng bŸo lÒc ng#y c#ng t#ng,
nhÐng v# bŸo lÒc khÃng ch¥ nh•m v#o c#c to#n qu{n ##ng
minh m# c#n v#o nhÓng ngÐ#i Ir#c cŠ b#t c# quan hÄ n#o
v#i ch†nh ph« m#i. }a sã c#c v# t#n cÃng n#y l# do nhÓng
ngÐ#i trung th#nh v#i Saddam g{y ra, c#n lŸi l# do c#c
ph#n t# H#i gi#o. KhÃng r# l# m#t quãc gia m#i liÄu cŠ th#
#Ðéc th#nh lÝp trong cnh hÈn loŸn n#y hay khÃng, nhÐng
ch#c ch#n r•ng nÐ#c M# khÃng th# #p ##t m#t ch†nh ph«
m#i n#u ch†nh ngÐ#i d{n Ir#c khÃng mong muãn #i#u #Š.

CU#C B#U C# T#NG TH#NG N#M 2004

GiÓa n#m 2004, khi nÐ#c M# phi #Ð#ng ##u v#i c#c v#
xung ##t tŸi Ir#c v# l#n sŠng phn #ãi chi#n tranh Ir#c t#
bÁn ngo#i, th… trong n#i b#, ##t nÐ#c lŸi m#t l#n nÓa b‹
chia r# thÝm ch† Î m#c ## s{u s#c h#n so v#i bãn n#m
trÐ#c. Th#ch th#c c«a TÉng thãng Bush l# m#t #ng c#
viÁn }ng C#ng h#a - ThÐéng ngh‹ s# John F. Kerry bang
Massachusetts. Kerry l# m#t cÒu binh trong Chi#n tranh ViÄt
Nam, cŠ kinh nghiÄm l{u n#m tŸi Washington, cŠ t†nh quy#t
#o#n v# t#i hng biÄn. T#t c nhÓng ph¿m ch#t n#y khi#n
Ãng trÎ th#nh #ng c# viÁn l# tÐÎng ## #o#n k#t nhÓng
th#nh viÁn trong #ng c«a m…nh trong cu#c tranh c#. Chi#n
lÐéc tranh c# ban ##u c«a Ãng nh•m tr#nh sÒ chia r# s{u
s#c giÓa c#c th#nh viÁn trong }ng D{n ch« trong c#c v#n
## liÁn quan ##n chi#n tranh. }#ng th#i, Ãng nh#n mŸnh Ðu
#i#m c«a m…nh l# #€ t#ng tham chi#n trong Chi#n tranh
ViÄt Nam nÁn Ãng cŠ kh n#ng qun l# tãt h#n h#nh d#ng
qu{n sÒ tŸi Ir#c so v#i Bush. Tuy nhiÁn, c#c #ng viÁn C#ng
h#a lŸi nh#n mŸnh v#o viÄc Kerry ##u tiÁn #€ b# phi#u
##ng # trao cho tÉng thãng quy#n x{m lÐéc Ir#c th# nhÐng
sau #Š lŸi b# phi#u chãng lŸi nhÓng khon chi cho chi#n
tranh. ThÁm v#o #Š, m#t nhŠm cÒu binh s# trong Chi#n
tranh ViÄt Nam #€ ch¥ tr†ch qu# kh# tham gia qu{n ##i c«a
Kerry v# ch« ngh#a vÝn ##ng phn chi#n sau #Š c«a Ãng.

NgÐéc lŸi, Bush #€ tÒ kh#c h#a m…nh l# m#t nh{n vÝt luÃn
th”ng th#n v# nh#t qu#n trong c l#i nŠi l¾n h#nh ##ng,
m#t con ngÐ#i h#nh ##ng luÃn s#n s#ng l#m b#t c# #i#u
g… c#n thi#t ## l#m mŸnh thÁm ##t nÐ#c. #ng nh#n mŸnh
v#o c#c chÐ#ng tr…nh c#t gim thu# v# c#c ci c#ch gi#o
d#c, ##ng th#i ti#p t#c ## cao c#c gi# tr‹ #Ÿo ##c truy#n
thãng. C#c cu#c #i#u tra dÐ luÝn #€ ch¥ ra r•ng Kerry #€
gi#nh #Ðéc m#t t¥ lÄ «ng h# nh#t #‹nh trong v#ng tranh
luÝn ##u tiÁn trong ba v#ng tranh luÝn, nhÐng #ng c# viÁn
n#y #€ khÃng l#m suy gim #Ðéc sÒ «ng h# quan tr#ng #ãi
v#i v‹ tÉng thãng #Ð#ng nhiÄm. Giãng nhÐ v#o n#m 2000,
Bush #€ gi#nh #Ðéc sÒ «ng h# c«a #a sã ngÐ#i M# - nhÓng
ngÐ#i #i l# nh# th# †t nh#t m#t l#n mÈi tu#n v# sã c# tri
sng #Ÿo ThiÁn Cha «ng h# Ãng #€ t#ng lÁn k# t# cu#c
tÉng tuy#n c# n#m 2000.

Nh‹p ## tÉ ch#c c#c cu#c vÝn ##ng tranh c# #€ di#n ra

g#p rt v# gay c#n. C hai #ng c# viÁn ##u ra s#c lÃi kƒo
sÒ «ng h#. Sã lÐéng c# tri tham gia b# phi#u phÉ thÃng #€
t#ng g#n 20% so v#i n#m 2000. Bush #€ th#ng c# v#i 51%
so v#i 48%, c#n lŸi 1% phi#u b#u cho Ralph Nader v# m#t sã
#ng c# viÁn tÒ do kh#c. Kerry cŠ v# nhÐ #€ khÃng th#nh
cÃng trong viÄc thuy#t ph#c #a sã d{n M# r•ng Ãng cŠ m#t
chi#n lÐéc hiÄu qu ## k#t thc chi#n tranh. C#c #ng viÁn
C#ng h#a c’ng #€ gi#nh #Ðéc nhÓng th#nh cÃng nh# nhÐng
quan tr#ng trong Quãc h#i.

V#o th#i #i#m George W. Bush b#t ##u nhiÄm k# tÉng

thãng th# hai c«a m…nh, nÐ#c M# #ang phi #ãi m#t v#i
nhi#u th#ch th#c cng m#t lc: t…nh h…nh Î Ir#c, c#ng th”ng
trong LiÁn minh }Ÿi T{y DÐ#ng, cŠ m#t ph#n liÁn quan ##n
Ir#c, th{m h#t ng{n s#ch t#ng lÁn, chi ph† cho an sinh x€ h#i
t#ng cao, v# gi# tr‹ c«a ##ng #Ã-la khÃng Én #‹nh. C#c #Ÿi
c# tri v¾n ti#p t#c m{u thu¾n s{u s#c. Trong qu# kh#,
nÐ#c M# #€ l#n mŸnh t# nhÓng cu#c kh«ng hong tÐ#ng
tÒ. Tuy nhiÁn, liÄu nÐ#c M# cŠ lŸi ph#t tri#n trong tÐ#ng lai
hay khÃng, ta v¾n c#n phi #éi th#i gian tr l#i.

L#I K#T
T# thuÎ s# khai l# m#t sã vng thu#c #‹a và danh bÁn b#
bi#n }Ÿi T{y DÐ#ng, Hoa K# #€ tri qua m#t th#i k# l‹ch s#
chuy#n bi#n l#n lao ## trÎ th#nh m#t x# sÎ m# nh# ph{n
t†ch ch†nh tr‹ Ben Wattenberg t#ng g#i l# d{n t#c cŠ t#m cÍ
th# gi#i, v#i sã d{n g#n 300 triÄu ngÐ#i, #Ÿi diÄn cho h#u
h#t c#c quãc t‹ch v# nhŠm d{n t#c trÁn tr#i ##t. }Š c’ng l#
m#t d{n t#c m# tŸi #Š, tãc ## v# phŸm vi c«a sÒ thay #Éi -
v# kinh t#, cÃng nghÄ, v#n hŠa, nh{n kh¿u h#c v# x€ h#i -
#€ di#n ra khÃng ng#ng. Hoa K# luÃn luÃn l# ngÐ#i #i ##u
trong viÄc hiÄn #Ÿi hŠa v# ti#n b#, l# nhÓng bÐ#c #i t#t
y#u nh•m thc #¿y c#c d{n t#c v# c#c x€ h#i kh#c trong
m#t th# gi#i ng#y c#ng ph# thu#c l¾n nhau v# tÐ#ng t#c
v#i nhau.

Tuy vÝy, nÐ#c M# v¾n giÓ #Ðéc m#t # th#c v# sÒ ti#p nãi,
m#t loŸt c#c gi# tr‹ truy#n thãng v¾n #Ðéc bo t#n t# thuÎ
lÝp quãc. NhÓng gi# tr‹ #Š bao g#m ni#m tin v#o tÒ do c#
nh{n, v#o m#t ch†nh quy#n d{n ch« v# v#o m#t cam k#t v#
c# h#i kinh t# v# ti#n b# cho t#t c m#i ngÐ#i. S# mÄnh
l{u d#i c«a nÐ#c M# l# bo #m cho c#c gi# tr‹ v# tÒ do,
d{n ch« v# c# h#i - di sn c«a m#t ti#n tr…nh l‹ch s# phong
ph, ##y bi#n ##ng - luÃn #Ðéc bo vÄ v# ##m hoa k#t
tr#i khi nÐ#c M# v# to#n b# th# gi#i bÐ#c sang th# kû XXI.

Ebooker:NG# TU#N H#I (KEW)