MLL ETM BAKANLII YAYINLARI-: 3124 BLM ve KLTR ESERLER DZS: 974 Bat Klasikleri: 83

Kitabn ad KONUMALAR (Entrcticns) Yayn Kodu 97.34.Y.0002.1580 ISBN 975.11.1660.0 Bask yl 1998 Bask adedi 5.000 Dizgi, bask, cilt MLL ETM BASIMEV

Yaymlar Dairesi Bakanl'mn 6.2.1997 tarih ve 692 sayl yazlar ile ikinci defa 5.000 adet baslmtr.

Bat Klasikleri

KONUMALAR
(Entretiens)

DIDEROT
eviren Adnan CEMGL

stanbul 1998

5
DENS DDEROT 1713 1784 XVIII. yzyl Fransz filozoflarnn en ileri fikirlisi, en inklps olan Diderot 1 ekini 1713 te Langres'de dodu. Babas bu ehirde bir bak dkkn iletiyordu. Yani materyalist mektebinin efi bir kk burjuva muhiti iinde domu ve bymtr. Gerek temaylleri, gerek ahsi alkanlklarnda bu muhitin izlerini tamtr. Aile hayat dolaysyle, ansiklopedistlerin iinde halka en yakn olan odur. Bununla beraber Diderot'nun babas hali vakti yerinde bir insand. lmnden sonra otuklarna brakt mirastan Denis'nin payna iki yz bin frank kadar bir ey dmtr. Diderot'nun babas, ocuklarn yksek hayata kartrmak iin byk bir arzu duymaktayd. Halbuki o zamanlar, bu eit arzulara kendini kaptran kk burjuvalar iin cemiyette mevki sahibi olmann tek bir yolu vard: olan ocuklar papaz olarak yetitirmek, evlenmiyen kzlar da zengin bir manastra yerletirmek. htiyar Diderot bu yoldan yryerek byk olu Denis ile k Didier'yi Langres'deki cizvit kolejine verdi ve kzlarndan birini de bir manastra soktu. Daha sonralar Diderot, La Religieuse adl romannda bu kzkardeinin bana gelenleri anlatmtr. Kk kardeine gelince, o da Langres Katedralinin sayl bir papaz olmutu. Fransz papaz snf onu daima hem bir model hem de tariz vesilesi olarak dinsiz aabeyinin karsna karmtr. Gerekten de ne garip tecellidir ki babasnn iman btn bir papaz olarak yetitirmek istedii Denis hem de materiyalist olmutur. Diderot'nun ocukluuna ait ok ey bilmiyoruz. Lkin iyi retmen olan Cizvitler bu ocuun meziyetlerini ve istidadn kefetmilerdi, onun uzun gezmelere olan meylini bildikleri iin, bir gn babaocandan kaarak, hocalarndan biriyle uzaklara gitmee onu tevik etmilerdi. Hareket edecekleri akam kendisini yakalyan babasna, Paris'e gidip orada cizvitlere gireceini syledi. Babas bunu fena karlamad ve bir mddet sonra bu arzusunun gerekleebileceini vadetti. On be yana girince Paris'e gnderdi.

KONUMALAR

Paris'e geldikten sonra, Denir, d'Hardourt kolejine girdi. Burada eski dillerle, matematie alt. Bu almalar onu teolojiden soutuyor, nefret ettiriyordu. Byle de olsa bu kolej onun zeksna ileride kendi kendine kefedecei ufuklar amaya elverili deildi. Diderot bu kolejde tahsilini bitirerek 2 eyll 1732'de maitre es arts nvann kazand. Babasnn honutsuzluuna aldr bile etmeden katiyen papaz olmyacan sylyordu. Babas aresiz boyun eip oluna bir i aramak zorunda kald ve hemerilerinden bir noterin yanna koydu. Fakat delikanl iinden ok o saralarda kibar leminde ve lim muhitlerinde pek moda olan ngilizceye alyordu. te bu sralarda kendini tamamiyle Hobbes'un, Lock'un ve Nevvton'un eserlerine vard. Bir taraftan da ihtiyar Diderot olunu sktryor, papazla deilse bile, belli ve erefli bir ie girmeye zorluyordu. Kz Mme de Vendeul'un yazdna gre, Diderot babasna adam ldrmee niyeti olmad iin hekim olmak istemediini, noterliin de ok incelikleri olan g bir meslek olduunu, avukatl gnl holuuyla kabul edebileceini, fakat btn mr boyunca hep bakalarnn ileriyle uramaktan fena halde tiksindiini sylemiti.(1) Bunun zerine babas meseleyi kknden halletmek zere Denis'ye bir ltimatom gnderdi. Oluna ya Langres'a dnmesini, yahut da artk kendisine para gnderemeyeceini bildiriyordu. Olu bu ikinci kk tercih etti ve Paris'de kald. Bu hdise 1733 1734 sralarnda olmutur. O andan itibaren Diderot iin ba bo hayat, avare bir artist hayat balam oluyordu. Bir tavan arasnda oturuyordu. Bu tavan arasnn kaps belirli bir ii olmyan evsiz barksz ahbaplara daima akt. Srtnda eski psk bir elbiseyle dolar dururdu. Baba kararnda inadetti ve hi para gndermedi. Annesi, on yl zarfnda defa birka para gndermiti. Diderot nce matematik, daha sonralan ingilizce dersleri vererek kt kanaat yayor; una buna bir mektup, bir yaz yazyor, bazlarna nutuk bazlarna da vaaz sureti kaleme alyordu. Mesel, Allah kelmn Amerika yerlilerine duyurmak isteyen bir misyonere vaaz rnekleri yazmt. Daha dzenli
(1) Memoires de Mme de Vandeul: Oeuvres, tome 1, P. XXXII.

KONUMALAR

bir hayata ancak 1731 den itibaren kavuabildi. Bu srada sonradan kars olan Antoinette Champion adl fakir ve kendi halinde gen bir kzla tanmt. O zaman Antoinette kk amarc dkkn ileten anasiyle beraber oturuyordu. Ksa bir zaman sonra gen adam kza talip oldu. kisi de bir yandan kzn anasnn, bir yandan da olann babasnn mukavemeti ile karlatlar. Nihayat 6 kasm 1743 de gizlice evlendiler. Bu yllarda yazlarndan daha muntazam bir ekilde para gelmee balamt. ngilizceden ciltlik bir Yunan tarihi tercme etti. nsz yazan Buffon'un idaresinde, dier iki arkadaiyle birlikte alt ciltlik bir tp lgati tercme etmeye balad. Herhalde onun kafasnda byk bir ansiklopedik lgat karmak fikri bu ii yaparken tomurcuklanm olmaldr. Bir mddet sonra yaz hayatndaki baarsna inanarak, tercmeyi brakt ve ahsiyetinin damgasn tayan eserler vermee balad. Geleneklerle ok az mnasebeti olan felsefi doktrini de o gnlerde ekillenmee balamt. Bununla beraber Diderot'yu daha balangcndan itibaren inklp bir fikir adam olarak gstermek geree aykrdr. Onun fikirleri, ideolojik nderliini yapt burjuvazinin gelimesine uygun olarak olgunlamtr. Gerekten de XVIII. yzyln ilk ve ikinci yarlarnn snrnda siyasi hayatn nabz iddetle vurmaya balamt. Bu, kendini bilhassa katolik kilisesinin dnya grne yneltilen ykc tenkitlerle aa vuruyordu. Modern byk bir fikir ve siyaset adamnn dedii gibi: Allah'n tenkidi, dnyann tenkidi; dinin tenkidi, hukukun tenkidi; katolik teolojisinin tenkidi de siyasetin tenkidi oluyordu. Bilhassa bu sonuncu tenkidin Fransa'da pek byk tesirleri olmutur. te Diderot inklp fikir hayatna bu noktadan balam bulunuyordu. Diderot 1741 de, ngiliz ahlks Shafesbury'nn Characteristics of men, mamers, o pinions adl eserini Essai sur le merite et la vertu adiyle Franszca'ya evirdi. Diderot bu kitab, Langers ehrinin ruhani muhitlerinde nemli bir ahsiyet haline gelmi olan papaz kardeine armaan etmiti. Armaan iin yazd satrlarda, taassupla dinin bir araya gelemiyeceini ve faziletli olmak iin dindar olmann yetmediini ifade etmiti. te Diderot'nun fikir gelimesinin byle sessiz baladn gryoruz. Fakat yalnz bu fikir, kardeini ileden -

KONUMALAR

katmasna ve aabeysine sen ahlkszlk uurumuna yuvarlanmsn diye ullanmasna sebep oldu. Ayn devirde de Diderot'nu Rousseau ile ahbap olduu gryoruz. 1741 da tanmamlard. Fakat onlarn asl 1746 ile 1749 yllar arasnda sk fk olduklarn, sk sk bir kk meyhanede ba baa verip hararetle mnakaalara daldklarn gfyoruz. Bu dosta konumalara kansan nc arkada abbe de Condillac idi. de ngiliz felsefesinden, bilhassa Lock'un felsefesinden sz aard. Her biri amprizmi ve sansalizmi kendini ilgilendiren sahaya tatbike alyordu : Diderot, hi olmazsa ilk zamanlarda, teolojiye, Condillac pisikolojiye ve bilgi nazariyesine, Rousseau'nda itimai meselelere ve terbiyeye. Bu gurupta en geni bilgi ve gre sahip olan Diderot idi. Condillac'a mehur Traite des sensations adl eserinin ana fikrini veren o olduu gibi, Rousseau'nun Dijon akademesine verdii mehur cevabn ilhamn da o vermiti. Fakat arkadan yrdkleri fikir yolu gittike birbirinden ayld. Her ne kadar Condillac, ihsasla teemmln muadeleti fikrini atarak Lock felsefesini am ise de, kendini bir trl fenomenizmden kurtaramamt. Rousseau da hibir zaman sansualist bir deizm fikrinden kurtulamamtr. lerinde daha ileri gidebilen, yalnz Diderot oldu. Daha 1741 den itibaren bir mataryalist felsefe program tasarlamaya balamt. Ayn zamanda dostluklar da gevemee balam, eski sohbetler sona ermiti. 1758 de ani bir bozuma diderot ile Rouseau'yu birbirinden ayrd. Diderot 1749 da Letne surles aveugles l'usage de ceux qui voient(2) yi yazd. Bu kitap materyalist bir felsefenin ilk tasla saylabilir. Ayn yllar zarfnda Diderot kalemini edebiyat sahasnda da denedi. Bununla beraber ilk eserleri, Les bijovc indiscrets ile V oiseau blanc, conte bleu bize ne burjua dram nn ncsn ne de Jacques le fatalisteQ) muharririni haber vermektedir.
(2) Krler hakknda mektup (ev. Adnan Cemgil) Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri 1945. (3) Kaderci Jacaues (ev. Adnan Cemgil). Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri serisi.

KONUMALAR

Her ne kadar Diderot bu kitaplar muharrir ad olmakszn kard ise de, Fransa'da siyasi hava bulutlarla kaplannca, polis tarafndan tannd, ve hapse atld. Avusturya hanedan harbi srasnda hkmet yeni vergiler koymutu. Bu vergilerin sulhun imzasndan sonra kal-drlmas lzmd. Bu sulh 1748 nisannda imzaland. Fakat vergiler kaldrlmad. Halk bu vergiyi vermedi ve eyalet meclisleri de bu ha-reketi tuttu. Tazyik altnda kalan hkmet baz msaadelerde bulundu. Vergiler yar yarya indirildi; karklklar devam ediyordu. Alayl tr-kler, karikatrler yaylmaya balamt. Kilisede baz tazyik ted-birlerine bavurunca kral ve hkmet aleyhine yazlm bir sr bu- , ror ve beyanname ortal kaplad. Siyasi durum bilhassa 1749 temmuziyle austos arasnda ok gerginlemiti. te o zaman hkmet byk apta tazyik tedbirlerine bavurmaya karar verdi. Bastille ve Vincennes zindanlan birok muharrir, edebiyat, lim ve hatt jansenist papaziyle doldu, tat. te Diderot Vincennes atosuna kaptlanlar arasnda bulunuyordu. Onu 1749 ylnn 24 temmuzunda yakalamlard. Diderot zindanda yirmi sekiz gn kald. Hrriyetine kavutuktan sonra onun iin yeni ve uzun bir devir alyordu: bundan sonra Encylopedie yi kurmaya alacaktr. Diderot'un kafasnda bir ansikpoladik lgat karmak fikri 1740 sralarnda domutu. Bu srada, balarnda Le Breton'un bulunduu bir gurupun da byle bir proje hazarlamakta olduunu renmiti. Diderot bunlarla temasa geti ve D'Alembert'in yardmn da salad. Balangta ngiliz Chambers'in ansikpoledisini on iki cilt halinde evirmei dnmlerdi. Bu arada Diderot hapse atld. Hrriyetine kavutuktan sonra kendisini ihtirasla, hayatnn yirmi yln dolduran ansiklopedi almalarna verdi. Nihayet 1751 de Encylopedie'nin ilk cildi kt. lk iki ksm dolduran nsz Disdeurs preliminaire d'Alembert yazmt. limlerin blnmelerine ayrlan nc blm de Diderot tarafndan yazlmt. kinci saydan itibaren papazlar, ansiklopediye kar ayaklandlar ve toplatlmas iin kraldan emir karttlar. Diderot bundan da ylmad. Btn enerjisiyle alarak her yl bir cilt kard. Bu srada ahsi eserlerine daha az yer vermee ba-

10

KONUMALAR

lamt. Bunlar arasnda en mhimi 1754 de yaynlad Prensees sur V interpretation de la nature'dr. Bu kitap aka materyalist bir eserdir. Metod ve teori bakmndan ehemmiyeti byktr. Bu srada Dedirot'nun sanat anlay da gittike olgunlayordu. Aristokrat sanatn karsna bir burjuva sanat karmaya hazrlanyordu. Eserlerinde basit insanlarn, byklerin gznden kaan sade yaayn, onlarn zevklerini ve kederlerini anlatyordu. Bu bakmdan Diderot yepyeni bir sanat nevinin, edebiyat tarihine Burjuva dram diye geen tarzn kurucusu olmutur. Bu anlayla 1757 de Lefils Naturel, 1758 de de Le Pere de Famille adl piyesleri yazd. Bu piyesler bugn iin byk bir deer tamasalar bile yeni bir r ama bakmndan ehemmiyetli olduklar iin XVIII. asrda btn Avrupa'da n kazanmlard. Ayn yl kard sur la poesie dramatique de dram anlayn kat olarak formlletirmitir. Daha ileriki yllarda almalarna hzla devam ederken, bilhassa ansiklopedi yznden bana birok dert aldn gryoruz. nce D'Alembert papazlarn gittike artan dmanlklarndan korkarak ayrlyor. Bir mddet sonra Voltaire de ayn yolu tutuyor. 1758 de Rousseau ile aralan kat olarak almtr. Btn bu dostlarnn vefasz ktklarndan doan kederleri yannda bir ihanet onu derinden derine sarsyor. Encylopedie'yi karan Le Breton gizli baslan son on ciltteki maddeleri elden geiriyor, yumuatyor, kendisince zararsz hale koyuyor; bazen btn mnasn mahvederek ldryor. Diderot bu iin farkna tesadfen 1764 te varm ve ilk provalar grdkten sonra Le Breton'nun bunlar nasl ksrlatrdn anlamtr. Bu ihanet Diderot'yu ileden karyor, kz Mme de Vandeul, o zaman babasnn nasl feryadettiini, ii brakmaya kalktn Htralar nda anlatr. Diderot, 2 kasm 1764 te Le Breton'a unlar yazmt: Siz beni iki yl alaka aldattnz. Zamanlarn size vermi olan yirmi namuslu insann emeini ldrdnz, yahut vahi bir hayvana ldrttnz. Onlar, hibir karlk beklemeden gece gndz iyilikten ve hakikatten baka bir ey dnmeden almlard. Tek mitleri fikirlerinin yayldn grmek, lyk olduklar takdirleri toplamaktan ibaretti ki sizin hakszlnz ve nankrlnz onlar bundan da mahrum etmi bulunuyor.

KONUMALAR

11

Buna ramen Diderot iinde hep bu acy tayarak almalarna devam ettii ve mrnn yirmi yln verdii dev gibi eseri tekbana yrterek bitirdi. 17721755 arasndaki devre Diderot'nun kendisini hemen tamamiyle ansiklopediye verdii ve baka ilere pek az yer ayrd yllara tesadf etmekle beraber hayatnn en yaratc devreleri olmu, btn aheserlerini o yllarda yazmtr. Diderot bilginin ve sanatn her sahasnda kalemini kolaylkla yrtebilen nadir yaradll bir insand. Onun bu devirde yazd kitaplarn lmnden sonra baslm olmasnn ehemmiyeti yoktur. Bu eserler dost evrelerin dnda duyulmutu. Grimm bunlar el yazmas gazetesinde haber veriyor, yabanc memleketlere tantyordu. 1773 e kadar Diderot, felsefe sahasnda l'Entretien entre d'Alembert et Diderot; le Reve de d'Alembert; La site de l'entretien. (1769)(4) nevinden aheserler yazmt. 1770 de Pensees sur l' inter prelatiun de la nature'deki temay tekrar ele alarak Principes philcsophiques surla matiere et le meiavement' yazd. Bu kitabn d'Holbach'n Systheme de la Nature adl eseriyle byk bir ball vardr. Diderot itimai felsefe meseleleriyle, kendisi iin daima tazeliini muhafaza eden din meselelerine 1772 de yazd Supplement du voyage de Baugainville de yer vermiti. Diderot nesirle yazl edeb eserlerinin en nemlilerini de bu devirde vermitir. 1760 da mehur Religieuse' yazd. 1762 de Le Neveu de Rameau(5)'yu bilirdi. Diyalog eklinde yazlm olan bu kitap, btn on sekizinci arn olduu kadar, dnya edebiyatnn da tazeliini, kuvvetini hi kaybetmiyen en parlak aheserlerindendir. Bu diyaloglarda, neeli ve iir dolu bir fanteziye brnm olarak yaplan cemiyet tenkitleri, bugn bile kuvvetinden, doruluklarndan hibir ey kaybetmemitir. Goethe, Le Neveu de Ramau'nun msveddelerini okuduu zaman Fransz dehasnn bu gzel eserini kendi memleketinde de tantmak iin bir solukta Almancaya tercme etmiti.
(4) Bu felsefi diyalog Konumalar ad altnda kan bu kitapta toplanmtr. (5) Rameau'mm Yeeni (ev. Adnan Cemgil): Mill Eitim Bk. Fransz klsikleri serisi, 1946.

12

KONUMALAR

Diderot 1773 te nesirle yazlm byk bir epope olan Jacque Le Fataliste'i bitirdi. Bu ana eserin yannda da gerekten artistik minyatr denilebilecek kk yazlar yazmaktan da geri kalmyordu. 1773 de Paradoxes sur le Comedien'i(6) yazd. Bu kitapta Diderot dorudan doruya tiyatroyu ve aktrn oyununu ele almaktadr. Diderot gzel sanatlarla (arts) el sanatlar veya zanaatlar (metiers) arasnda ok byk sanlan mesafeyi kolayca amt. Her ne kadar onun teknik zerine yazlm belli bal bir eseri yoksa da, ansiklopedideki resimler ve tablolar onun teknie verdii ehemmiyetin canl bir vasikasdr. Devrindeki zanaatlarda kullanlan aletlerin ve makinelerin resimlerini atelyelere giderek bir bir kendi yapm veya beraber gtrd ressamlara yaptrtmt. Makinelerin kullanl hakknda zanaatkarlarla, iilerle uzun uzadya konuur, onlan kendi eliyle sker, sonra yine kurard. Ansiklopedinin bu konudaki maddeleri bize endstri inklbnn arifesinde, tekniin durumu hakknda ok kuvvetli ve doru bir bilgi vermektedir. Diderot bylece zanaatlar incelerken bunlarda alan iilerle, onlarn haliyle de yakndan ilgilenmi, ii snfnn varln da tanmtr. ilerin yaayndan bahsederken: Eer gndeliki yoksulluk iinde ise, millet de yoksul demektir(7) diye yazmt. , Diderot'yu 1773 ylma yani altm yana - kadar bylece durup dinlenmek bilmeden alr gryoruz. Bu ihtirasl almaya o yl Rusya'y yapt uzun seyahat biraz aralk vermiti. * * Rusya'y sert bir klelik sistemi, Asyal metotlariyle despota idere eden Katerine II. Avrupa'da kendine sempati toplamak iin hr fikirli mnevverlere, bilhassa Fransann aydnlk filozoflarna sempati gstermekten, onlarla dostluk balan kurmaktan geri durmuyordu. Bilhassa d'Alembert'e olunun hocaln teklif etmi, Voltaire'e Katerina II. nin asr n yazdrmaya alm, bunlara devrin
(6) Aktrlk hakknda aykr dnceler. (S. Esat Siyavugil) Fransiz klsikleri 1943 (7) Lettres a Mile Volland, 15 Juin 1774; Sophie Volland'a Mektuplar (ev. E. Deri)

KONUMALAR

13

modas gereince maalar balatmt. Bu arada Diderot' ya da yakn bir alka gstermiti. Artk ihtiyarlyan filozofun kzna drahoma verebilmek iin ktphanesini satmak istediini Paris'teki sefiri Galitzin'le, Diderot'nun en yakn dostlarndan Grimm'den renmi, 1765 te ktphaneyi 15.000 franga satn alm fakat byk bir cmertlik gstererek, lmne kadar bu ktphaneden faydalanmasna msaade etmi, stelik de Diderot'yu bu ktphaneye ayda 1000 frank maala ktphaneci tyin etmiti. 1773 ylnn 28 eyllnde Diderot, Saint-Petersburg'a gelmiti. Katerina onu byk bir muhabbetle veya byle grnerek karlad. Halbuki filozof arienin kendisini ancak bir iki defa kabul edeceini sanyordu. Diderot Katerina hakknda ilk intiban yle ifade etmiti: onda Kleopatra'nn cazibesiyle, Brutus'un ruhu birlemi Diderot, Katerina'nn karsnda, Paris salonlarnda veya dostu d'Holbach'n meclisindeki kadar ak szllkle konumu, dncelerini olduu gibi sylemekten ekinmemiti. Katerina da byk bir ustalkla ona candan grnr gibi yapmt. Fakat bu alka ve yaknlk bir maskeden ibaretti. Gerekten, inklp kafal filozofun fikirlerine kar byk bir antipati duyuyordu. Netekim bunu 1787 de Coma de Segur'e yle anlatmt: Onunla sk sk ve uzun boylu, konuurduk. Ama bunu faydalanmaktan ok bende uyandrd merak gidermek iin yapardm. Eer Diderot'nun sylediklerine kulak verecek olsam, imparatorluumda her ey altst olurdu ve kanunlar, idareyi, siyaseti kaldrp bunlarn yerine birtakm ok garip nazariyeleri koymam gerekirdi. uras muhakkaktr ki klelie dayanan bir devletin banda bulunan bu arie, Diderot'nun inklp burjuva nazariyelerine, garip nazariyeler adn veriyordu. Saraya bal tarihilerin uydurduklar masaln aksine olarak feodal bir devletin banda hkm sren Katerina Diderot'nun fikirlerinden yani gen ve inklp Burjuvazin'in grlerinden nefret ediyordu. Diderot da bunu farketmi, fakat alakgnlllkle yle aa vurmutur: Filozofun gziyle, hkmdarn gz baka baka gryor. Katerina II. nin ltuflar ve yapmacklar onun despotluun her ekline

14

KONUMALAR

kar duyduu derin nefreti zerre kadar azaltmamtr. Bilkis o Katerina, vari aydn despotlara olan kinini birok frsatlarda aa vur1 mutu. Bir millet iin bana dil, bilgili bir aydn despotun gemesini en byk felket sayyordu. Ona gre byle aydn bir despot ahsnda despotizmi sevdirerek milleti bir koyun srs haline getirir. Bylece Diderot btn fikirlerinde olduu gibi, siyaset alannda da ileri bir inklp olmutu. Bundan dolay da o, fikirleri birok cephelerde birbiriyle tenakuz halinde bulunan Voltaire'den ve Rousseau'dan ziyade XVIII. asr dnnn mmessili ve inklp fikir hareketlerinin en tam, en atlgan efi olmutur. Diderot'nun ahsiyetindeki btnle, son nefesine kadar ileri ve inklp fikirlere ballna gzel bir rnek: 19 ubat 1784 te kan kusarak yataa dmt. Ak cierlerinden biri tamamiyle su dolmu, stelik vcuduna inme de inmiti. Onun bu halini duyan mahalle papaz, dinsiz filozofu lm korkusiyle imana getireceini umarak baucuna gelir. nk o, nice byle Allah' inkr eden serbest fikirlinin can ekiirken istavroz kardn grmtr. Filozof, papaz gler yzle karlar. Dosta konuulur. Papaz da bunu frsat bilir, imdiye kadar yazdklarnn yanl olduunu iln ederse efkr umumiye zerinde iyi bir tesir yapacan syler. lmek zere olan Diderot'nun cevab udur: Belki, papaz efendi, ama byle bir ey yaparsam, hayaszca yalan sylemi olurum. Kz Mme de Vendeul'n anlattna gre de, lmnden bir gn nce dostlariyle uradan buradan konuurken sz felsefeye hangi yoldan ulalabilecei konusuna gelir. Diderot yle der: felsefeye gitmek iin ilk adm imanszlktr. Ertesi sabah, 31 haziran 1784, Diderot biraz doktoriyle konuur. Fakat herkes sofraya otururken kars kendisine seslenir. Cevap gelmez: Diderot lmtr(8)

(8) Bu nsz; [1. K. Luppol, DDEROT, Paris 1936, S 57-93] den hulasa olarak tercme edilmitir.

15

TOREDI

KONU

MALAR

17

DIDEROT KONUMA D'ALEMBERT'le DIDEROT arasnda D'ALEMBERT. Bir varlk herhangi bir yerdedir, fakat uzayn hibir noktasnda bulunmaz; bir varlk ki uzaml deildir, fakat uzamda bir yer doldurur: bu uzamn her parasnn tamamiyle altndadr; maddeden temelli olarak ayrdr, fakat ona baldr, durmadan onu takibeder ve kendi hareket etmeden hareket ettirir, maddeye etki yapar ve onun geirdii her trl deimeye urar. Bir varlk ki hakknda en ufak bir fikrim yoktur; bu kadar tezatl yaps olan bir varl kabul etmek dorusu g bir ey. Ama bunu inkr eden de baka bir karanla decektir. nk nihayet, onun yerine koyduumuz u duyarlk (sensibilite) dediiniz hal, eer maddenin umumi ve temelli bir nitelii ise, bir tan da duymas gerekir. DIDEROT. Neden olmasn? D'ALEMBERT. Byle bir eye inanmak ok g. DIDEROT. Evet, kestii, yonttuu, ezdii halde, tan feryadettiini hi duymyan biri iin bu byledir. D'ALEMBERT. nsanla heykel, mermerle canl et arasnda ne fark grdnz sylemenizi isterdim. DIDEROT. ok az. Canl etten mermer, mermerden de canl et yaplr. D'ALEMBERT. Ama biri teki deildir. DIDEROT. Zinde kuvvet dediiniz eyin, l kuvvet olmay gibi.

18

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Ne dediiniz anlamyorum. DIDEROT. Anlataym. Bir cismin bir yerden baka bir yere tanmas hareket deildir, hareketin eseridir. Duran bir cisimde ne kadar hareket varsa, tanan bir cisimde de o kadar hareket vardr. D'ALEMBERT. Yeni bir gr. DIDEROT. Ama bundan dolay da daha az gerek deil. Duran cismin olduu yerden baka bir yere gitmesini nliyen engeli kaldrn, cisim yerini deitirir. u koca mee gvdesini saran havay birden bire boaltn, iindeki su bir anda etrafa yaylacandan, gvdeyi yz bin paraya ayrr; sizin vcudunuz iin de ayn eyi syliyebilirim. D'ALEMBERT. Peki yle olsun. Ama hareketle duyarlk arasnda ne mnasebet vardr? Siz aba, zinde bir kuvvetle, l bir kuvvet olduu gibi, etkin bir duyarlkla duran (tl) bir duyarlk olduunu kabul ediyor musunuz? Canl bir kuvvet ki yer deitirmekle kendini gsterir; l bir kuvvet ki kendini basnla belli eder. Biri hayvandaki, teki de, hatt bitkideki baz gze arpan eylemlerle vasflanan bir etkin duvarlk; varlndan etkin duyarlk haline geiinde haberli olduumuz bir duran duyarlk. Sizin sylemek istediiniz bunlar m? DIDEROT. Enfes. Sylediiniz gibi. D'ALEMBERT. Bylece heykelde yalnz bir duran duyarlk; insanda, hayvanda, hatt belki bitkide de etkin duyarlk bulunmu oluyor. DIDEROT. phesiz mermer ktlesiyle et Sokusu arasnda fark vardr. Ama yalnz bundan ibaret olmadn da kabul edersiniz. D'ALEMBERT. Muhakkak. D ekilleri bakmndan insanla heykel arasnda ne kadar benzerlik olursa olsun, i yaplar arasnda hibir mnasebet yoktur. En usta bir heykelcinin kalemi bile, bir deri parsn yapamaz. Fakat bir l kuvveti canl kuvvet haline geirmenin ok kolay bir yolu vardr. Bu, gzmzn nnde gnde yzkere olan bir olaydr. Buna karlk bir cismin duran duyarlk halinden etkin duyarlk haline nasl geirildiini gremiyorum. DIDEROT. Grmek istemiyorsunuz da ondan. Bu da teki kadar yaygn bir olaydr.

KONUMALAR

19

D'ALEMBERT. Bu kadar yaygn olan bu olay nedir, syler misiniz, ltfen? DIDEROT, Syliyeceim. nk siz sylemee utanyorsunuz. Bu her yemek yiyiinizde olan eydir. D'ALEMBERT. Her yemek yiyiimde mi? DIDEROT. Evet; nk yemek yerken, ne yapyorsunuz, bilir misiniz. Gdann etkin duyarlna kar koyan engelleri kaldryorsunuz; onu kendinize katyorsunuz; ondandan et yapyorsunuz; onu canlandryorsunuz; onu duyar klyorsunuz ve ite sizin gda zerinde yaptnz eyi, keyfim isterse, ben mermer zerinde yaparm. D'ALEMBERT. Peki ama nasl? DIDEROT. Nasl m? yenecek hale sokarak. D'ALEMBERT. Mermerin yenecek hale sokulmas! Bu bana o kadar kolay grnmyor. DIDEROT. Bu iin nasl yapldn gstermek elimde. Grdnz heykeli byk bir havana kor ve kuvvetlice eze eze... D'ALEMBERT. Aman durun; bu heykel Falconnet'nin bir aheseridir. Bu Huez veya bir bakasnn eseri olsa bile... DIDEROT. Falconet'ye bu i, hi tesir etmez: heykelin parasn almtr ve Falconet bugn hakknda ne dndklerine olduukadar gelecekte de ne dneceklerine pek az nem verir. D'ALEMBERT. Pekl. Heykeli tuzbuz edin bakalm. DIDEROT. Mermer ktlesi incecik toz haline geldii zaman, bu tozu hmse veya bitki yetitiren topraa kartrrm; beraberce yoururum; bu karm sularm; bir yl, iki yl, bir asr rsn diye brakrm. Benim iin zamann hibir nemi yoktur. Sonra btn bu hamur, az ok mtecenis bir hale geldii, hms olduu zaman da ne yaparm bilir misiniz? D'ALEMBERT. Herhalde hms yemee kalkmyacanzdan eminim. DIDEROT. Evet. Ama benimle hms arasnda bir birleme, bir kaynama yolu vardr; bu da kimyagerin verdii adla bir latustur

20

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Latus, yani bitki mi? DIDEROT. ok doru sylediniz. Bu topraa bezelye, bakla, lahana ve daha baka sebzeler ekerim. Bitkiler toprakla beslenir, ben de bu bitkileri yerim. D'ALEMBERT. ster doru, ister uydurma olsun, u mermerden hmse, hmsten bitki lemine, oradan da hayvanlar lemine, ete gei houma gitti dorusu. DIDEROT. Grlyor ki, etten, yahut kzmn dedii gibi, ruhtan etkin olarak duyar bir cisim yapyorum. Her ne kadar ortaya koyduunuz problemi tamamiyle zememi isem de, hi olmazsa buna olduka yaklam bulunuyorum. nk siz de kabul edersiniz ki bir mermer parasiyle duyan bir varlk, duyan bir varlkla, dnen bir varlk arasnda hayli fark vardr. D'ALEMBERT. Kabul ediyorum. Btn bunlarla beraber duyan varlk, henz dnen varlk deildir. DIDEROT. leriye doru bir adm daha atmadan, msaade buyurun da size Avrupa'nn en byk hendesecilerinden birinin hikyesini anlataym. Balangta bu harikulade adam ne idi? Hi. D'ALEMBERT. Nasl hi? Hiten hibir ey olmaz. DIDEROT. Siz kelimelerin stnde fazla duruyorsunuz. Demek istiyorum ki anas gzel ve hoppa rahibe Tencin(9) erginlik yana girmeden subay La Touche da delikanl olmadan nce, bizim hendesecinin ilk tohumlarn meydana getirecek olan molekller bu iki gen ve narin bnyenin iinde dalm bir halde bulunuyordu; Lenfle szlmekte ve kana karm olarak damarlarnda dolamakta idi. Birlemelerini salyacak olan depolara, yani anasiyle babasnn yumurtalklarna yerleinceye kadar da bu bylece devam etti. Yerleince de artk bu nadir tohum meydana gelmi oldu. Sonra da herkesin bildii gibi, bu tohum Fallop kanallarndan rahme geliyor, uzun bir kuyrukla rahme balanyor, yava yava byyor ve fts haline geliyor; nihayet karanlktan kma zaman gelip atyor. Artk
(9) Grlyor ki bahis mevzuu olan D'Alembert'in kendisidir. nk d'Alembert bunlarn evlenme d dnyaya gelmi oullaryd.

KONUMALAR

21

domutur. Onu, kendisine adn veren Saint - Jean de Rond kilisesinin merdivenlerine brakyorlar. Bulunmu - ocuklar yuvasndan alnyor. Onu camcnn iyi kalbli kars, madam Rousseau'nun memesine yapm gryoruz. Besleniyor, vcuta ve ruha geliiyor, edebiyat, mekaniki, hendeseci oluyor. Btn bu iler nasl oluyor, biliyor musunuz? Yiyerek ve bunun gibi tamamyla mekanik baka ilerle. Btn bu olan bitenlerin drt kelime ile umumi forml udur: yiyin, sindirin, szn in vasi licito, et fiat bomo secumdum art em. Buna gre Akademide bir insann veya bir hayvann meydana geliindeki merhaleleri izah eden kimse, yalnz birtakm maddi miller kullanacaktr ki, bunlann birbiri ardnca cansz bir varlk, duyan bir varlk, dnen bir varlk, ekinoks noktalarnn gerilemeleri hareketine ait problemi zen bir varlk, stn bir varlk, mkemmel bir varlk, ihtiyarlyan, mahvolan, len, dalan ve bitek topraa kansan bir varlktr. D'ALEMBERT. Demek ki, siz tohumlarn daha nceden var olduklarna inanmyorsunuz? DIDEROT. Evet. D'ALEMBERT. Oh! Bu sznzle beni o kadar keyiflendiriyorsunuz ki. DIDEROT. Btn bunlar bir deneye ve bir dne kar sylenmitir: bir deneye ki bu tohumlar, bou bouna, yumurtada ve belli bir yaa varmam olan birok hayvanlarda arar; bir dne ki bize, maddenin, tabiatte paralannn bir son dura olduunu, halbuki zihnin byle olmadn retmee kalkr ve bir atomun iinde btn bir filin ekil alm bir halde bulunacan, bu filin iinde de baka bir filin ekil alm halde bulunabileceini ve bunun bylece ilnihaye devam edeceini kabul etmekten tiksinir. D'ALEMBERT. Ama bu tohumlarn nceden varolduklar kabul edilmeksizin tohumlar ilk hayvan nesillerinin meydana gelii dnlemez. DIDEROT. Yumurta m tavuktan, tavuk mu yumurtadan kmtr, meselesinin sizi bu kadar zmesi hayvanlar balangta da bu-

22

KONUMALAR

gnk hallerinde farz etmenizden ileri geliyor. Ne delilik. Balangta ne olduumuzu bilmediimiz gibi, ileride de ne olacamz bilemeyiz. Batakln iinde kmldyan gzle grlmez kurt belki byk bir hayvan olmaa doru yol almaktadr. Bykl ile bize korku veren iri bir hayvan da belki gittike yer kurdu olmak yolunu tutmutur. Bu hayvan belki zerinde yaadmz gezegenin zerinde geici ve nemsiz bir varlktr.(10) D'ALEMBERT. Ne dedinizdi? DDEROT. Diyordum ki... Ama, hayr, bu bizi ilk mnakaamzdan uzaklatracak. D'ALEMBERT. Bundan uzaklamz, uzaklamamz ne kar? DDEROT. Zamann iinde birka bin yl ileri atlamama msaade eder misiniz? D'ALEMBERT. Niye etmiyeyim? Zamann tabiat iin hibir hkm yoktur. DDEROT. O halde gnei sndrmeme raz oluyorsunuz?
(10) Diderot, Danvin'den bir asr nce transformizmi sezmi gibi grnmektedir. Pensees sur V interpretation de la nature (1754) adl kitabnn LVIII, soru 2 de; nasl bitki ve hayvanlar aleminde bir fert yaamaa balyor, byyor, mr sryor, snyor ve kaybolup gidiyorsa, btn trler iin bu byle deil midir? Eer din bize hayvanlarn, yaratcnn elinden bugn bizim grdmz ekilde km olduklarn retmemi olsayd ve bunlarn balanglariyle sonlan zerinde en ufak bir pheye dmek caiz olsayd, kendi tasarlarna dalm olan feylesof hayvanln ezelden beri maddenin iinde dalm, onun ktlesine karm olan birtakm kendine has elemanlar olduunu; bu elemanlarn bir gn, buna imkn hsl olduundan, birletiklerini, bu elemanlarn meydana getirdii, ambriyonun sonsuz birtakm bnyelerden getiini ve gelitiini ve sonra birbiri ardndan hareket, duyum, fikirlerle dne, uura, duygulara ihtiraslara, iaretlere, jestlere, seslere, telffuz edilen seslere, bir dile, kanunlara, bilimlere ve sanatlara sahip olduunu; btn bu gelimelerin olabilmesi iin milyonlarca yln getiini, daha da baka ve bilmediimiz gelimelerin, bymelerin olabileceini de dnebilirdi. Bundan maada, bir duraklama halinin olduunu veya olacan hayvanlarn bu halden ard arkas kesilmiyen bir alalma ile uzaklatn ve uzaklaacan ve bu srada da melekelerini, nasl kazanmsa yle kaybedeceini ve nihayet ebed olarak yok olacan, yahut daha ziyade var olmakta devam edeceini^ fakat bu anda grldnden bambaka bir ekil altnda ve bambaka vasflarda olacan da dnemez miydi?..

KONUMALAR

23

D'ALEMBERT. Byk bir memnuniyetle. Zira ilk snen yldz o deildir. DIDEROT. Gne snnce ne olacak? Bitkiler mahvolur, hayvanlar mahvolur ve dnya ssz bir hale gelir. Bu yldz tekrar tututurun, o anda saysz yeni canl varlklarn meydana gelebilmesinin zaruri sebebini de tekrar ortaya karm olursunuz; ama bu yeni nesillerin arasnda, aradan asrlar getikten sonra, bizim bitkilerimizin, hayvanlarmzn bulunup bulunamayacan kestiremem. D'ALEMBERT. Peki ama neden ayn dank elemanlar birletikleri zaman ayn neticeleri meydana getirmi olmasnlar? DIDEROT. nk tabiatta her ey birbirine baldr. Yeni bir olayn meydana geldiini farz eden veya gemi bir an yeniden canlandran kimse yeni bir lem yaratm olur. D'ALEMBERT. Bu da derin bir dnrn inkr edemiyecei bir eydir. Fakat, tabiat dzeninin, varolmas istedii insana gelince... Hatrlyorsunuz ya sz bana duyan varlk halinden dnen varlk haline geii anlatrken brakmtnz. DIDEROT. Hatrlyorum. D'ALEMBERT. Aka syliyeyim ki beni bu konudan kurtarrsanz minnettar etmi olursunuz. zerinde dnmem gereken daha pek ok ey var. DIDEROT. Sonunu getiremediinim takdirde bu, reddi kabil olamyacak hdiseler silsilesine kar ne gibi bir netice olur? D'ALEMBERT. Hayr, hi; olsa olsa o naktada kalm oluruz, o kadar. DIDEROT. Daha uzaklara gidebilmek iin tenakuz zerine kurulmu bir mil, mnsz, akla, uygun gelmiyen bir kelime icadetmek lzm gelir mi? D'ALEMBERT. Hayr. DIDEROT. Bana, duyan bir varln, kendine nispetle var oluu ne demektir, syler misiniz? D'ALEMBERT. Bu, dnn ilk anndan bu zamana kadar kendi varlnn uuruna sahib olmas demektir.

24

KONUMALAR

DIDEROT. Bu uur neye dayanmaktadr? D'ALEMBERT. * Yapt hareketlerin hafzasnda yer tutmu olmasna. DIDEROT. Ya bu hafza olmasayd? D'ALEMBERT. Bu hafza olmasayd, varln yalnz, intiba annda duymu olduundan hayatnn hibir htrasn tamyaca iin, kendi hakknda hibir uuru da olmyacakt. Hayat, aralarnda hibir ba olmyan birbiri ardnca sralanm duyumlardan ibaret kalacakt. DIDEROT. ok iyi. Peki hafza nedir? Nereden gelmitir? D'ALEMBERT. Kuvvetlenen, zayflayan, bazan da tamamiyle yok olan bir yapdan. DIDEROT. O halde duyan ve hafzaya has olan bu yapya sahibolan bir varlk, edindii intibalar birbirine balar, bu balayla hayatnn hikyesini meydana getirir ve kendisi hakknda uura sahib olduu gibi, inkr eder, tesdik eder, netice karr, dnr. D'ALEMBERT. Galiba byle olmaktadr. Yalnz bir mklm daha kalyor. DIDEROT. Aldanyorsunuz. Daha birok glkler var. D'ALEMBERT. Ama bir tane belli bal mklm var. Bu da, bizim bir defada yalnz tek bir ey dnebilmemizdir. Deil u halkalarna binlerce fikri alan koca dn zincirlerini, tekil etmek hatt, basit bir kaziye kurmak iin bile hi olmazsa en az iki eyin elde bulunmas gerekmektedir. Herhangi bir keyfiyetini tasdik veya inkr ettii anda dahi, bir eyin mdrikede hazr bulunduu sanlr. DIDEROT. Ben de o fikirdeyim. Bu beni bazan organlarmzn elyafn, titriyen duyar tellerle kyaslamaya gtrr. Titriyen duyar tel titrer, kendisine vurulduktan uzun zaman sonra dahi titrer, ses verir. te bu titreyi, bu zaruri ses vermedir ki nmzdeki eyin yerini tutar, mdrike de ona uygun olan keyfileri aratrmakla megul olur. Titriyen tellerin baka bir hassalar daha vardr ki o da baka telleri titretmektedir. te bylece, bir fikir ikinci bir fikri arr, ikincisi bir

KONUMALAR

ncy, birden de bir drdnc fikri arrlar, ve bu bylece devam eder; yle ki, dncelerine dalm, yahut sessizlik iinde kendini dinlemekte olan filozofun kafasnda uyanan, birbirine eklenip akp giden fikirlere bir son ekmek mmkn olmaz. Bu aletin hayret verici hamleleri, vardr. Bazan uyanan bir fikir kendisinden kavranmas g bir faslada bulunan btn bir armonik meydana getirir. Bu olay, ses veren, cansz, birbirinden ayr tellerde grldkten sonra neden canl ve birbirine bal noktalar, devaml ve duyar lifler arasnda olmasn? D'ALEMBERT. Bu doru olmasa bile pek ustaca bir bulu. Ama zannedilebilir ki siz, farkna varmadan kanmak istediiniz mahzurla kar karya gelmi oluyorsunuz. DIDEROT. Hangi mahzur? D'ALEMBERT. ki cevherin birbirinden ayrlmasna kzyordunuz. DIDEROT. Byle olduunu gizliyecek deilim. D'ALEMBERT. Meseleye yakndan bakarsanz grrsnz ki siz filozofun mdrikesini musiki aletinden ayr bir varlk, adet titriyen tellere kulak kabartp, kardklar seslerin ahenkli veya ahenksiz olduklar hakknda hkmler veren bir mzisyen olarak tasarlamaktasnz. DIDEROT. Byle bir itiraza yer vermi olabilirim. Ama siz de bir musiki aleti olarak tasarladmz flizofla, klavsen dediimiz musiki aleti arasndaki fark gz nnde tutsaydnz belki de bu itiraz ileri srmezdiniz. Filozof duyar; o hem musiki aleti hem de mzisyendir. Duyar olduu iin kard seslerin geici uuruna sahiptir. Hayvan olmak sfatiyle de hafzas vardr. Bu organik kabiliyet sesleri kendinde birletirerek melodiyi meydana getirir ve saklar. Klavsende duyarlk ve hafza olduunu farz eden de, tularnda alm olduunuz paralan kendiliinden tekrar edemiyeceini syleyin bakalm. Biz duyarla ve hafzaya sahibolan klavsenleriz. Duyulannz, bazan etrafmz eviren tabiatn oynatt, ok kere de kendi kendine oynyan birer tutur. Bence ite sizin ve benim gibi organize klavsenlerde olup

26

KONUMALAR

bitenler bunlardr. yle bir izlenim varki bunun sebebi musiki aletinin dnda ve iindedir, bir duyum da vardr ki bi izlenimden doar. Bu devam eden bir duyumdur; nk, bunun blnemiyecek kadar kk bir zamanda meydana gelip snm olacan dnemeyiz. Bunun ardndan gelen baka bir izlenim vardr ki, bunun da sebebi teki gibi hayvann iinde veya dndadr. Bir ikinci duyum daha vardr ki, gene de bunlar ifade eden tabii veya itibar birtakm sesler vardr. D'ALEMBERT. Kabul, O halde bu canl ve duyar klavsen stelik beslenmek ve oalmak hassasna sahibolsayd, demek ki yayacak ve kendiliinden veya diisiyle birlikte canl ve ses veren kk klavsenler de meydana getirecekti. DIDEROT. phesiz. Sorarm size, bir saka kuu, bir blbl, bir mzisyen, bir insan da sanki byle deil de denir. Ve bir kanarya ile, bir algl kutu arasnda bundan baka ne fark vardr? u yumurtay gryor musunuz? te btn ilahiyat nazariyelerini ve dnyann btn tapnaklarn bununla alt st ediyorlar. Bu yumurta nedir? ine tohum girinceye kadar duygusuz bir ktle. Tohum dtkten sonra da yine duygusuz bir ktledir. nk bu tohumun kendisi de cansz ve kaba bir svdr. N asl oluyor da bu ktle yeni bir bnyeye, duyarla, hayata kavuuyor? Hararetli hararetli meydana getiren nedir? Hareket, hareketin birbirinin ardndan gelen etkileri nelerdir? Bana cevap verecek yerde, oturun da bunlar birer birer gzden geirelim. Balangta bu sadece kmldyan bir nokta; uzyan ve renklenen bir iplikten adr; sonra etleir, bir gaga peyda olur, kanatklar kar, gzler, ayakklar grnr, san bir madde ktlesi etrafnda dolanr ve barsaklar meydana getirir, ite size bir hayvan. Bu hayvan hareket eder, kmldar, barr. Onun kabuun iinde barn duyuyorum; tyleniyor; grmee balyor. Sahann bann arl gagasnn durmadan, iine kapand hapishanenin i duvarlarna arptrr: nihayet bu duvar atlar, civciv iinden kar, yrr, koar, rpnr, kaar, sokulur, inler, ac duyar, sever, istek duyar, sevinir, onda da sizin btn duygularnz, btn hareketleriniz vardr. O, bunlar yapar. Siz de Descartes gibi, bunun tamamiyle hayalden kma bir makine olduunu iddia edebilir misiniz? Byle sylerseniz sizi kk o-

KONUMALAR

27

cuklar alaya alr, filozoflar da, yle ise siz de byle bir makinesiniz, derler. Eer hayvanla sizin aranzda yalnz yap fark olduunu sylerseniz, duygu, zek ve iyi niyet sahibi olduunuzu gstermi olursunuz. Ama o zaman da size herhangi bir durumda bulunan cansz bir madde ile onu saran kendi gibi cansz maddemden hararet ve haraketle nasl olup da duyarlk, hayat, hafza, uur, ihtiraslar ve dnce elde edilebildiini soracaklardr. Sizin iin u iki yoldan birini semekten baka yapacak ey yoktur: ya yumurtann iini de kendisini aa vurmaa hazr, gelimesini bekliyen bir eleman sakl olduunu, yahut da bu grnmez elemann kabuun iine gelimenin belli bir annda sokulmu olduunu tasarlayacaksnz. Ama bu eleman nedir? Uzayda bir yeri yoksa hibir yer dolduruyor muydu; doldurmuyor muydu? Hareket etmeksizin nasl gelebildi? Yahut nasl kurtulabildi? Orada veya baka yerde ne yapyordu? Kendisine ihtiya olduu anda m yaratld? Daha nce var myd? Bir snak m aryordu? Mtecanis olduuna gre maddi, gayri mtecanis olduuna gre de ne gelimesinden nceki canszl, ne de gelimi hayvann iindeykenki canll anlalamaz. inizi dinleyin, kendinize acrsnz. Duyarln, maddenin genel bir zellii veya bnyenin bir mahsl olduu yolundaki basit bir faraziyeyi kabul etmemek yznden, saduyuyu inediinizi, bir esrar, tenakuz ve manaszlklar uurumuna yuvarlandnz anlyacaksnz. D'ALEMBERT. Bir faraziye. Bunu sylemek hounuza gidiyor. Ama, ya bu, madde ile kkten badaamaz keyfiyet ise? DIDEROT. Peki ama duyarln madde ile kkten badaamaz olduunu nereden biliyorsunuz? Siz ki ne maddenin, ne de duyarln aslnn ne olduunu bilirsiniz. Hareketin ne olduunu, onun bir cisimdeki varln, bir cisimden baka bir cisme nasl getiini anlyormusunuz? D'ALEMBERT. Ne duyarln, ne de maddenin mahiyetini bilmeksizin, anlyorum ki duyarlk basit, tek, blnmez bir keyfiyettir ve blnebilen bir eyle badaamaz. DIDEROT. Metafiziko - teolojik tekerlemeler. Ne? Maddenin brnd btn keyfiyetlerin, btn duyarlk ekillerinin esas iti-

28

KONUMALAR

bariyle blnmez olduunu grmyor musunuz? Ne daha az, ne daha ok bir nfuz edilemezlik vardr. Yuvarlak bir cismin yars vardr ama yuvarlakln yars olmaz. Bir hareketin azl, okluu olabilir, ama ok hareket, az hareket yoktur. Bir kafann, bir kulan, bir parman, yars, te biri, drtte biri olmad gibi, bir dncenin de yars, te biri, drtte biri yoktur. Eer kinatta baka bir molekle benziyen bir molekl, bir molekln iinde de baka bir noktaya benziyen bir nokta yoksa, kabul etmelisiniz ki, atomda da blnemez bir keyfiyet ve ekil vardr. Mademki blnme, ekillerin asllarn mahvediyor, onlarla badaamaz olduunu kabul etmelisiniz. Fiziki olarak dnn, bir etkinin meydana geldiini, sebeple netice arasndaki ba izah edemeseniz bile, meydana geldiini grdnz iin, bir etkinin var olduunu kabul edersiniz. Mantk gibi dnn; mevcut olan ve her eyi izah eden bir sebebin yerine, kendisi anlalamad kadar, netice ile olan ba da bsbtn anlalarmyan ve birok glkler dourduu halde hibirini zemiyen baka bir sebep koymaa almayn. D'ALEMBERT. Peki, ya byle bir sebepten vazgeiyorsam? DIDEROT. Kinatta, insanda, hayvanda birden fazla cevher yoktur. alg kutu tahtadandr, insan ettendir, saka kuu ettendir, mzisyen ettendir, ama yaplan baka trldr; ikisinin de asl, teekkl, fonksiyonu ve gayesi birdir. D'ALEMBERT. Peki bu sizin iki klavsen arasnda, ses uygunluu nasl meydana geliyor? DIDEROT. Bir hayvan bir baka hayvana tamamiyle benziyen bir duygulu musiki aleti olduundan, ayn yapy tadndan, ayn tellerle cihazlandrlm olup sevin, ac, alk, susuzluk, hastalk, beenme, korku gibi halleri ayn ekilde duyduundan kutuplarda hatt stvada ayr ayr sesler vermesi mmkn deildir. Bunun iin nidalarn l ve yayan btn dillerde bir olduunu gryorsunuz. Mterek seslerin kaynan ihtiyata ve yaknlkta aramaldr. Duygulu musiki aleti yahut hayvan, herhangi bir ses kard zaman, bunun kendi dnda herhangi bir etki yaptn, kendine benziyen baka duygulu musiki aletlerini yani baka hayvanlarn yaklatn, uzak-

KONUMALAR

29

lastiini, bir eyler istediklerini, verdiklerini, yaraladklarn, okadkarn anlyor; btn bu tesirler onun ve tekilerin hafzasnda bu seslerin meydana gelileriyle ilgili olarak yer alyor. nsanlarn mnasebetlerine de bakarsanz byle seslerden ve hareketlerden baka "bir ey grmezsinizs. Ortaya koyduum sisteme btn kuvvetini verebilmek iin onun da, Berkeley'in cisimlerin var olularna kar ileri srd sistemle ayn almaz glklerle kar karya bulunduunu dnmelisiniz. yle bir cokunluk an olmutur ki duygulu klavsen kendisinin dnyada tek klavsen olduunu ve kinatn btn armonilerinin yalnz kendisinde toplandn zannetmitir. D'ALEM BERT. Bunlar zerine sylenecek bir hayli ey var. DIDEROT. Dorudur. D'ALEMBERT. - Mesel, sizin sisteminize gre nasl tasmlar kurabildiimiz ve nasl sonular elde ettiimiz pek anlalmyor. DIDEROT. - Hibir sonu elde etmiyoruz da ondan. nk bu sonularn hepsi tabiat tarafndan karlm bulunuyor. Biz, birbirlerine zaruri veya tesadfi bir bala bal olan olaylar, yani tecrbeyle rendiimiz olaylar ifade etmekten baka bir ey yapmyoruz: bu ba, matematikte, fizikte ve bunlar gibi teki mspet ilimlerde zaruri; ahlk, siyaset ve teki ihtimali ilimlerde tesadfidir. D'ALEMBERT. Acaba olaylar arasndaki ballk u veya bu halde daha m az zaruridir? DIDEROT. - Hayr; fakat olayn sebebi o kadar ok gzmzden kaan zel deiikliklere urar ki, aresiz bunun meydana getirdii netice zerinde durmak zorunda kalrz. Hiddetli bir adamn kendisine kfredildii zaman kzacan bilmemiz, bir cisme, baka daha kk bir cisim arpt zaman harekete geecei hakkndaki bilgimiz kadar kesin deildir. D'ALEMBERT. Ya benzerlik? DIDEROT. Benzerlik en kark hallerde bile duygulu alette meydana gelen l bir kaideden baka bir ey deildir. Eer tabiatta bilinen bir olay gelirse, ister tabiatta grlm olsun, ister tabiattaki gibi tasarlanm olsun bir nc olaym ardndan gelen drdnc bir

30

KONUMALAR

olay ne olacaktr? Alelade bir savann mzra on ayak boyunda olursa Ajax'n mzra ne kadar olur? ayet ben, drt librelik bir ta atabiliyorsam; Diometeds koca bir kaya blokunu frlatp atabilir. Tanrlarn admlar, atlarnn sraylar, onlarla insanlar arasnda tasarlanan nispet lsnde olacaktr. te teki tek gre akord edilmi ve uydurulmu drdnc bir tel daha vardr ki hayvan bunun kard sesi her zaman kendinde duyar, fakat bu ses tabiatta daima duyulmaz. Bunun byle olmas airin umurunda deildir; bundan dolay o, bu sesi daha az gerek saymyacaktr. Ama filozof iin mesele bakadr. Filozof, tasansn yapar yapmaz, ok kere kendisine tasarladndan baka trl bir olay gsteren tabiat sorguya eker ve o zaman benzeyiin gzn boyam olduunu anlar. D'ALEMBERT. Allaha smarladk dostum; Allah rahatlk versin. DIDEROT. aka ediyorsunuz. Bu konumamz ryanzda greceksiniz. Eer kafanzda yer etmezse o da sizin bileceiniz ey. nk daha baka gln varsaymlara dmek zorunda kalacaksnz. D'ALEMBERT. Aldanyorsunuz. pheci yatp pleci kalkacam. DIDEROT. pheci mi, dediniz? pheci olunabilir mi? D'ALEMBERT. Al bakalm yeni bir fikir daha. Herhalde benim pheci olmadm bana ispata kalkmyacaksnz. Ben de deilsem kim acaba phecidir? DIDEROT. Bir dakika durun. D'ALEMBERT. abuk olun, ok uykum var. DIDEROT. Ksa keseceim. nanr msnz ki mnakaa edilen herhangi bir mesele zerinde bir adam bunun doruluu veya yanll hakknda ayn kuvvete deliller ileri srebilsin? D'ALEMBERT. Hayr. Olsa olsa bunu Buridan'n eei yapar. DIDEROT. Byle olduuna gre, hi pheci yoktur. En kk bir katiyetsizlie yer vermiyen matematik meseleleri mstesna, btn meelerde bir lehte, bir de aleyhte sylenecek bir ey vardr. Terazi hibir zaman tam ortada durmaz ve bizim doruluuna inandmz tarafa meyletmemesi de imknsdr.

KONUMALAR

31

D'ALEMBERT. Ama ben doruluu sabahleyin sada, leden sonra da solda gryorum. DIDEROT. Bu demektir ki, sabahleyin bir fikir iin dogmatiksiniz; leden sonra da bunun aksi iin dogmatik oluyorsunuz. D'ALEM BERT. Akamlar da hkmlerimdeki bu abuk deimeyi dnerek ne sabahki ne de leden sonraki fikirlerime inanamyorum. DIDEROT. Bu demektir ki, aralannda bocaladnz fikirlerden hangisinin daha ar bastn hatrlyamyorsunuz. Deimiyen bir hkm elde edebilmek iin bu ar basma size pek hafif grnyor, bu kadar ihtimaller iinde grnen bir konu ile uramamay, bunun mnakaasn balakalarma brakarak, daha fazla kafa yormamay tercih ediyorsiniz. D'ALEMBERT. Olabilir. DIDEROT. Ama biri sizi bir kenara ekse de, dosta, haka sorsa, iki fikirden hangisinde daha az glkle karlatnz, hangisine kar iinizde bir yaknlk duyduunuzu sylemenizi istese, cevap vermek iin sknt duyarak Burida'nn eeinin yapt gibi mi yaparsnz? D'ALEMBERT. Yapmam, sanrm. DIDEROT. Bakn dostum, bunun zerinde iyice dnrseniz grrsnz ki bizim gerek dncemiz, zerinde hi teredddmz olmyan deil, fakat ekseriya dnp dolap kendisine geldiimiz dncedir. D'ALEMBERT. Galiba hakknz var. DIDEROT. Bence de yle; Allaha smarladk, dostum imdi: memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. D'ALEMBERT. Hazin ey. DIDEROT: Ama zaruri. nsans, deil ebediyet boyunca, fakat yaadnn iki misli bir mr verin, neler olacan grrsnz. D'ALEMBERT. Ne olmasn istiyorsunuz ki?... Ama btn bunlardan bana ne? Ne olursa olsun. Benim uykum var; Allaha smarladk.

32

KONUMALAR

D'ALEMBERT'in RYASI yahut D'ALEMBERTle Matmazel de L'ESPINASSE ve doktor BORDEU arasnda varlklarn balangc zerinde konuma BORDEU. E, syleyin bakalm, ne var ne yok. Hasta m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Korkarm ki yle. ok skntl bir gece geirdi. BORDEU. Uyank m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha uyanmad. BORDEU, D Alembert'in yatana yaklap nabzn yokladktan ve elini alnnda gezdirdikten sonra Mhim bir ey deil. MATMAZEL de L'SPINASSE. Sahi mi? BORDEU. te sylyorum size: nabz iyi, fakat biraz zayf... Biraz terli... Kolay nefes alyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir ey yapmak lzm deil mi? BORDEU. Bir ey istemez... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha iyi, nk iltan hi holanmaz. BORDEU. Ben de yleyimdir. Yatmadan ne yedi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir ey yemek istemedi. Geceyi nerede geirdi bilmem, ok dnceli gelmiti. BORDEU. Biraz atei var, geer. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Gelir gelmez, hrkasn giydi, bana takkesini geirdi, kendini koltua brakt, orada uyumu, kalm. BORDEU. Uyku, her yerde iyidir, ama, yatanda uyusayd daha iyi olurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Antoine da byle syledi diye, danld. Yataa yatmaa raz edebilmek iin yarm saat kadar ekimek lzm geldi.

KONUMALAR

33

BORDEU. Sapsalam olduum halde, ben de her gn byleyimdir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yattktan sonra da, her zamanki gibi rahat edecei yerde, nk ocuklar gibi deliksiz uyur, tayann iinde saa sola dnd durdu, gerindi; zerinden rty att, kendi kendine konutu. BORDEU. Neler sylyordu. Hendeseden mi bahsediyordu? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr; deta sayklyordu. lkin, titriyen teller ve duyan lifler diye bir eyler tutturdu. Bunlar bana pek lgnca grnd iin btn gece onu yalnz brakmamaa karar verdim. Yatann yanna bir kk masa getirerek sayklad eylerden yakalyabildiklerimi yazmaya baladm. BORDEU. ok iyi etmi de bunu dnmsnz. Yazdnz grebilir miyim? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tabii derhal. Ama Allah canm alsn ki bir kelimesini bile anlyamazsnz. BORDEU. Belki. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hazr msnz, doktor? BORDEU. Evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dinleyin. Canl bir nokta... Hayr aldanyorum. Iklin hibir ey yok. Sonra canl bir nokta... Bu canl noktaya baka bir canl nokta ekleniyor , ona bir bakas, sonra daha baka biri ve bu birbiri ard sra ekleniten sonra tek bir varlk meydana geliyor. Evet ben tek bir varlm, bundan phe edemem... Bunlar syliyerek elleriyle batan baa vcudunu yokluyordu. Fakat bu birlik nasl maydana gelmitir? Eh dostum, dedim, brakn bunlar da uyuyun... Sustu. Biran sessizlikten sonra, birine sylyormu gibi: bak, filozof; gerekten bir kme, kk duygulu varlklarn meydana getirdii bir doku, fakat bir hayvan!.. Bir btn, bir sistem, kendi birliinin uuruna sahip bir benlik! Onu grmyorum, hayr onu grmyorum... Doktor, bunlardan bir ey karabildiniz mi? BORDEU. Mkemmel.

KONUMALAR F. 3/4

34

KONUMALAR

MATMAZEL de UESPINASSE. ok bahtiyarsnz... Karlatm glk yanl bir dnceden ileri geliyor. BORDEU. Siz mi sylyorsunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, sayklyan. Devam ediyorum: dostum D'Alembert gznz an, siz devamllk olan yerde yaknl tasarlyorsunuz... Evet bana bunu syliyebilmesi iin ok muzip olmal... Peki ama bu devamllk nasl maydana gelmi? Buna aldr bile ettii yok... Bu, civa damlasnn, baka bir civa damlasnn iinde kaynamas gibi canl ve duygulu bir molekl de baka bir canl ve duygulu moleklde kaynar... ilkin iki damla vard, birbiriyle temastan sonra yalnz tek bir damla kald... Temesslden nce iki molekl vard, temesslden sonra yalnz bir molekl grlmektedir... Mterek olan ktlenin duyarlnda mterek olur... Niye olmasn sanki? Hayvan lifi, zihnimde, istediim kadar blme ayrabilirim, fakat lif dpedz bir btn halinde uzar gider... Evet bir btn... Mtecanis, tamamiyle mtecanis iki molekln temas, devamll meydana getirir... ve bu da dnlebilecek olan en mkemmel birlik, balan, uygunluk ve zdelik halidir... Evet, filozof, bu molekller, eer ilkel ve basit ise... Ama ya bunlar birtakm btnler, birleikler ise... uygunluk bunun sonucu olarak da zdelik daha az olmyacak... Bundan tr de her zamanki aksiyon ve reaksiyonlar da... phesiz ki iki canl molekln temas, iki cansz ktlenin yanyana bulunuundan pek farkl bir eydir. Geelim, geelim, sizinle ekimek mmkn ama; buna pek isteim yok. yle kl krk yaranlardan deilim... Bununla beraber yine bahsimize dnelim. ok saf bir altn tel; hatrlyorum: bu onun bana yapt bir karlatrmayd; yle mtecanis bir rg ki molekllerinin arasna baka molekller yerlemi ve belki de baka bir mtecanis rg tekil etmitir. Duygulu maddeden yaplm bir doku, temsil edici bir temas, bur da etkin, urada l bir duyarlk, ki hareket halinde kendini gstermektedir; onun ok iyi syledii gibi bunu, duygulu iki molekl arasndaki temasla, byle olmyan iki molekln temas arasndaki fark gz nne almadan dnmek lzmdr. Peki ya bu fark, ne olabilir... Her zaman grlen bir aksiyon, bir reaksiyon... Her ey yalnz havyanda grlen bir birlii meydana getirmee hizmet

KONUMALAR

5 3

etmektedir... Bence bu hakikatin kendisi olmas bile, ona ok yakndr... Glyorsunuz, doktor. Btn bunlardan bir mna karabildiniz mi? BORDEU. Hem de pek ok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yani, delirmi deil m i? BORDEU. Katiyen. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu girizghtan sonra haykrmaa balad: Matmazel de L'Espinase, Matmazel de L'Espinasse. Ne istiyorsunuz? Hi kovandan kan bir ar kmesi grdnz m? Dnya maddenin umumi ktlesi kovandr, hi siz bir aa dalnn ucunda, kk kanadl hayvancklarn ay aklar iyle birbirlerine tutunarak meydana getirdikleri hevengi grdnz m? Bu hevenk bir varlk, bir fert, herhangi bir hayvandr... Bu hevenlerin birbirine benzemesi lzm; eer yalnz mtecanis tek bir maddeden yaplmlarsa... Hi bunlar grdnz m? Evet grdm.. Grdnz m? Evet grdm. Grdnz m? Evet dostum, size evet diyorum. imdi bu arlardan biri, tuttuu ary sokmaa kalksa ne olur dersiniz? Bilmem ki. Syleyin bakalm... Bilmiyorsunuz demek. Ama, filozof bilir. ayet onu grrseniz, ama ister grn, ister grmeyin bana vdetti, syler; size sokulan arnn da kendinden sonrakini sokacan syleyecektir. Bunun zerine hevengin iinde ne kadar ar varsa o kadar uyarm meydana gelecek, hep harekete geecek kmldyacak, durumlarn ve ekillerini deiiterecekler... Vzltlar, incecik vzltlar duyulacak, yle ki bir ar hevenginin olduunu bilmiyen bir kimse bunu alt yz bal ve bin iki yz kanadl bir hayvan sanr... Buna ne buyrulur, doktor? BORDEU. Artk fikrimi syleyelim. Bu ok gzel bir ryadr; siz de bunu yazmakla iyi etmisiniz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sizde mi sayklyorsunuz? BORDEU. Katiyen, size alt tarafn syliyeceime sz veririm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nerdeyse sizden de phe edeceim. BORDEU. Benden de mi phe ediyorsunuz?

63

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet. BORDEU. Ya syliyebilirsem? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sylerseniz ahtm olsun, ahtm olsun ki, size dnyann ne lgn adam gziyle bakarm... BORDEU. Kdnza bakn ve beni dinleyin: bu hevengi bir hayvan sanan kimse aklanm olacaktr. Ama, Matmazel onun sizinle konumaya devam ettiini farz ediyorum. Bu hevengin ne olduunu daha doru olarak sylemesini ister misiniz? Ar hevengini bir tek hayvan haline getirmek ister misiniz? Anlarn birbirine tutunduklar ayaklan yumuatn; yanyana dururlarken onlar, bititirin, hevengin bu yeni haliyle, eski hali arasnda phesiz ak bir fark vardr. Bu fark da onun, eskiden birok hayvanlarn meydana getirdikleri bir sr olmasna karlk imdi tek, btn bir hayvan olmasndan baka nedir ki? Btn organlarmz... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E,btn organlarmz? BORDEU. Hekimlik etmi ve baz gzlemlerde bulunmu biri iin... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E sonra? BORDEU. Sonra m. Devamllk kanununun umumi bir sempati, birlik, zdelik iinde tuttuu birbirinden ayr hayvanlardr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zihnim kart. Size sylyebileceim ancak bu. Artk herkese, uyank bir hekimle, rya gren bir filozof arasnda hibir fark olmadn syliyebi lirim. BORDEU. Aa yukar herkesin de dnd budur. Soy ledikleri bundan m ibaretti? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Oh, hayr, daha sonuna gelmedik. Sizin veya onun zrvalannzdan sonra: Matmazel orada msnz? dedi. Evet dostum. Yaklan... Daha, biraz daha... Size bir syleyeceim var. Nedir? Bakn u hevenge, ite orada, orada olduuna inanyorsunuz deil mi? Orada, bir deney yapalm. Nasl? Makasnz geterin, keskin midir? Mkemmel. Yavaa yaklan, yavaack, bu arlar birbirinden ayrn, ama tam bir-

KONUMALAR

37

birine kaynatklar yerden ayaklarndan ayrn, vcutlarn ortasndan kesmemee dikkat edin. Korkmayn, onlar biraz yaralasanz da, ldrmezsiniz... ok iyi; eytan gibi beceriklisiniz. Gryor musunuz, nasl her biri kendi ynnde uuyor? birer birer, ikier ikier er, er uuuyorlar. Saysn Allah bilir. Ama maksadm anlyabildiniz mi? Maksadm anlyabildiniz mi? ok iyi. imdi... Farz edin... Farz edin... Allah bilir doktor, yazdklarn pek az anlyordum. O kadar yava sylyordu ki. Hem yazdklarmn bu ksm ok kark; okuyamyacam. BORDEU. sterseniz . ben tamamlyaym. MATMAZEL de UESPMASSE. -Elinizden gelirse. BORDEU. Bundan kolay ne var ki. Farz edin ki bu arlar pek kk, kck olsun O kadar ki makasnzn kaln azndan kurtulsunlar, istediiniz kadar kesin. Bin bir blme ayrn. Bir tekini bile ldr emezsiniz. Bu grnmiyen arlarn meydana getirdii btn, ezmeden mahvetmeyeceimiz gerek bir polip olacaktr Yapk arlarn hevengiyle, yan yana duran arlarn hevengi arasndaki fark, sade btn hayvanlar arasndaki, bizim aramzdaki, balklarn, solucanlarn , ylanlarn veya polip halindeki hayvanlarn arasndaki farktan ibarettir: yalnz bu teoride baz deiiklikler yapmak lzm. (Burada Matmazel de L'Espanasse birdenbire yerinden kalkar ve zili alar). Yava Matmazel biraz daha yava uyandracaksnz, dinlenmee ihtiyac var. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ~ Dnemedim. yle sersemlemiim ki (ieri giren hizmetiye). Hanginiz doktorun evine gitmitiniz? HZMET. Ben Matmazel, MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok oldu mu7 HZMET. Geleli bir saat oldu, olmad. MATMAZEL de L'ESPINASSE. OrayaMuradan bir ey gtrdnz m? HZMET. Bir ey gtrmedim.

38

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir kt filn. HZMET. Hayr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi gel de iin iinden k bakalm. Siz gidin... Vallahi buna aklm ermiyor. Bakn ne diyeceim doktor; hizmetilerden birinin karalamalarm size gtrm olmasndan phe etmitim. BORDEU. Emin olun ki byle bir ey yok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi sizin ne kadar kabiliyetli bir insan olduunuzu anlyorum. Beraberliinizin bana byk bir yardm olacak. Sayklamas orada bitmiyor. BORDEU. Daha iyi ya. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunda herhangi bir zarar grmyor musunuz? BORDEU. En ufak bir zarar bile. MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle devam etti... l, filozof, o halde her eit polip olacan, hatt insan polib bile olacan kabul ediyorsunuz demek?.. Ama tabiat asla bize byle bir ey vermi deildir. BORDEU. u kafalarndan, omuzlarndan, srtlarndan kaba etlerinden ve kalalarndan yapk olarak yirmi iki yana kadar yayan ve birbirlerinden birka dakika aralkla len iki kzdan haberi yok. Peki ne demiti sonra? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yalnz tmarhanedekilerin syliyebilecei bir sr abuk sabuk eyler. yle demiti: bu ya olmu, ya olacaktr. Hem sonra, teki gezegenlerde hayatn nasl olduunu kim biliyor? BORDEU. Belki o kadar uzaklara gitmee lzum yok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki Merih'te veya Zuhal'de insan polipleri vardr. Erkekler, erkeklerle kaynam, diiler, diilerle. Ne elenceli ey... Burada kahkahalarla glmee balad; korktum, insann, binlerce atomik insanla kaynamas, yle ki bcek yumurtalar gibi bunlar bir kadn iine koyabilirsiniz: bunlar kabuk balyacak, bir mddet krizalit halinde kalacak, kabuklarn delerek

KONUMALAR

39

kelebek olup uup gidecek, bir tek insann dkntlerinden meydana gelen btn bir insan cemiyeti, bunlarla dolu bir memleket. Ho bir hayal... Sonra yine kahkahalarla glmeye koyuldu. Eer insan herhangi bir yerde, mikrop kadar kk saysz insancklara ayrlsa, byle bir yerde lm korkusu daha az olurdu, orada bir insan kayb ok abuk telfi edileceinden bu kayp pek az esef uyandrrd. BORDEU. Bu mbalal faraziye hemen hemen var olmu veya olacak btn hayvan cinslerinin gerek hikyesidir. Eer insan sonsuz sayda insanlara ayrlmyorsa; hi olmazsa ilerki ve son deimelerle, yaplarnn ne olacan imdiden kestirmee imkn olmyan saysz, gzle grlmez hayvancklara ayrlmaktadr. Kim bilir belki bu, ondan akla smyaeak kadar uzun asrlarla ayrlm, birbiri ardnca deimeler geirmi yeni varlk nesillerinin riyecei bir fidanlktr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Orada, kendi kendinize ne geveleyip duruyorsunuz doktor? BORDEU. Hi, hi, ben de kendi kedime hlyaya daldm, okumaya devam edin Matmazel. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Her ey iyice dnlm olsa da, ben bizim nesilleri yeniden meydana getirme tarzm beeniyorum. Diye szne devam etti. Filozof, sen ki her yerde olup biteni bilirsin, syle bana, baka baka ksmlarn ayrl karakterleri birbirinden ayr insanlar meydana getirmez mi? Beyin, kalb, gs, ayaklar, eller, yumurtalklar... Oh. Bu dn ahlk ne kadar sadeletiriyor... Bir erkek douyor, bir kadn peydahlanyor... Doktor, bunu atlamama msaade ediniz... Scak bir oda, kck kutularla da. Her kutunun stne u etiket yaptrlm: Askerler, hkimler, filozoflar, airler, dalkavuklar kutusu - kratlar kutusu, orospular kutusu. BORDEU. Bu hem pek elenceli, hem de pek delice bir dn ite rya grmek diye buna derler; bu gr beni olduka garip birtakm olaylarla kar karya bulunduruyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sonra bir eyler gevelemeye balad. Birtakm tohumlar, et paralarn suda brakyor, sonra bu-

40

KONUMALAR

radan birbiri ardnca hayvan rklarnn trediini ve ktn sylyor. Sa eliyle bir mikroskobun borusunu, sol eliyle de bir kabn azn taklid ediyor. Bu borudan kabn iine bakyor ve unlar sylyor: Voltarie istedii kadar elensin, l'Anguillard n hakk var; gzlerim beni aldatmaz, ite gryorum. Ne kadar da ok. Nasl gidip, geliyorlar. Nasl da oynayorlar. inde bunca canl varlklarn bir an doup ldklerini grd kab da, kinata benzetiyordu. Bir damla suda dnyann tarihini okumaktayd. Bu fikir ona pek byk grnyordu. Bunu, byk cisimleri kklerde inceliyen gerek felsefeye de uygun buluyordu. Diyordu ki: Needham'n su damlasnda her ey gz ap kapayncaya kadar geen bir zaman iinde olup bitmektedir. Dnyada, ayn olay biraz daha fazla srmektedir; ama bizim iinde yaadmz mddet, zamann ebediyetinin yannda nedir ki? Bir inenin uciyle aldm su damlas, etrafmz eviren enginlere nispetle ne ise odur. Mayalanan atomun iindeki saysz hayvancklarn gelip gidii gibi, adna dnya denen baka bir atomun iinde de byle saysz hayvancklarn gelip gidiini gryoruz. Bizden nceki hayvan rklarn kim biliyor? Bizden sonra gelecek hayvan rklarnda kim bilecek? Her ey deiiyor, her ey geip gidiyor; kalan yalnz btndr. Dnya durmadan balayp, sona eriyor; o her an hem balangcnda hem de sonunda bulunmaktadr. Asla baka trl olmamtr ve asla baka trl olmyacaktr. u engin madde okyanusunda bir molekl yoktur ki baka bir molekle benzesin ve her an ayn kalsn. Rerum Novas Nascitur crac, ite kinatn ezel aln yazs... Sonra iini ekerek unlar syledi: dncelerimizin bo gururu. Ey zavall zaferlerimiz ve ilerimiz. Ey sefalet. Ey dar grlerimiz. Yiyip imekten, yaayp sevmekten ve uyumaktan daha deerli bir ey yok... Matmazel, de l'Espnasse nerdesiniz? - Buradaym., dedim. O zaman yz kzard. Nabzn yoklamak istedim. Ama elini saklamt. Bir ihtila iinde gibi grnyordu. Az yar akt ve sk sk nefes alyordu. Derin derin iini ekti. Arkasndan nce hafif, sonra daha derin iini ekti. Yastnn stnde ban evirdi ve uyudu. Ona gzm ayrmadan bakyordum. Neden bilmem kalbim arpyordu; ama korkudan deil. Birka dakika sona dudaklarnda hafif bir glmseme belirdi. Yavaack unlar syledi: insanlarn balklar gibi riyecei, bir dn-

KONUMALAR

41

yada yaasaydm daha az tnt duyardm. yle bir dnya ki erkek yumurtalar dii yumurtalarn stne braklacak... Faydal olabilecek hibir eyi kaybetmemek gerekir. Matmazel eer bunun dnlmesi mmkn olsayd; bir ieye konmak ve bir sabah gn doarken Needham a gnderilmek... Doktor btn bunlara kaklk demezsiniz de ne dersiniz? BORDEU. - Sizin yannzda yle derim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim yanmda veya deil, hepsi bir. Siz de ne sylediinizi bilmiyorsunuz. Btn bunlardan sonra geceyi rahat geireceini ummutum. BORDEU. ok kere bu byle olur. MATMAZEL de L'ESPINASSE.Hi de olmad; sabahn ikisine doru yine su damlas hikyesine balad, buna bir de ad veriyordu... mi... kro... BORDEU. Bir mikrokozm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tamam, byle diyordu. Eski filozoflarn bilgeliine dayran olduunu sylemekteydi. Kendisi mi sylyordu, filozofuna m syletiyordu bilmem, yle diyordu: Epikr her ein tohumunun topran iinde bulunduunu, hayvan cinsinin mayalanmann eseri olduunu sylemekle kinatn balangcnda byk apta olan eyi kk lde gstermek istemiti. Ama ona ne dediler? Bu hayal sizin de gzlerinizin nnde ama, size bir ey rettii yok... Bu mayalama ile ondan meydana gelen eylerin tkenip tkenmediini kim biliyor? Bizim bu hayvan nesillerinin birbirini kovalaynn hangi noktasnda olduumuzu kim biliyor? u kutuplarda yayan drt kar boylu, ekli bozulmu iki ayaklya henz insan ad veriliyor; ama biraz daha ekli bozulduktan sona bu ad kayhetmiyeceini ve kendisine gelip gemi bir tr gzyle baklmyacan kim biliyor? sonra btn hayvan trleri iin de bunun byle olmadn kim biliyor? Kim biliyor ki btr varlklar koca, hareketsiz bir tortu yn olmak yalundadr. Bu canszln mddeti ne kadardr, kim biliyor? inde bu kadar ok canl ve duygulu noktalar bulunan bir yndan ilkin hangi yeni rkn tryecein kim biliyor?

42

KONUMALAR

Bu neden tek bir hayvan olmasn? Fil balangcnda ne idi? Belki imdi grdmz koca hayvan, belki de bir atom. nk bunlarn ikisi de olabilir. Bu tipler sadece maddenin ayn hareketinden ve hasselerinden domaktadr... Fil, bu koca gvde, mayalamann ani bir mahsul ha! Niye olmasn? bu koca drt ayaklnn kendini meydana getiren ilk hamurdan fark, bir solucann, kendisini mey ana getiren un moleklne olan farkndan daha azdr; ama bir solucan, solucandan baka bir ey deildir... Yani yapsn gznzden karan kkl, onda hibir cazibe brakmyor. Mucize, hayattr, duyarlktr. Bu mucize de tek deildir... Bir kere cansz maddenin duygulu hale geliini grdkten sonra artk hibir ey bana hayret vermemelidir... Avcumun ukurunda mayalama halinde bulunan birka tane unsurlu, yer yuvarlann derinliklerinde, yeryznde, denizin dibinde, havalara dalm bir halde bulunan bu sonsuz unsur haznesi arasnda ne mnasebet var? Ama mademki ayn sebepler ortadadr, neden ayn neticeleri vermesinler? Neden artk boann boynuziyle yeri kazdn, ayaklariyle topraa dayanarak oradan ar gvdesini kurtarmaa altn grmyoruz?.. Brakn imdi var olan hayvan rklar geip gitsin; brakn birka milyon asr boyunca u koca cansz tortu yn tesirini yapsn. Cinsleri yemden meydana getirmek iin, belki onlarn mrleri iin gerekenden on misli fazla bir zaman lzmdr. Bekleyin ve tabiatn byk ii hakknda hkm vermekte acele etmeyin. nmzde iki byk hdise vardr: cansz halden duygulu hale gei ve kendiliinden oalmalar. Bunlarla yetinin: bundandan salam neticeler karmaa aln ve bir tabiat dzeninde ne byk ve kk, ne mutlak mrl, ne de mutlak geici olmadn dnn ve femerin sofistliine dmekten kendinizi koruyun.. Doktor, efemer'in sofistlii de ne demek? BORDEU. Dnyann ebediliine inanan geici bir varln sofistlii. MATMAZEL de UESPINASSE. Fontenelle'in glnn dediine gre bir gln htras uruna bir bahvann ld grlmemitir. BORDEU. Dorudur; bu hem sudan hem doru bir sz. MATMAZEL de UESPINASSE. Neden filizoflarnz da onun gibi incelikle konumazlar? Byle yapsalar onlar daha iyi anlardk?

KONUMALAR

43

BORDEU. Ama bu hoppa edann cidd konulara uygun dp dmiyeceini bilmediimi aka sylemek isterim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ciddi konu dediiniz de nedir? BORDEU. u umumi duyarlk, duygulu varln meydana gelii, birlii, hayvanlarn balangc, mrleri gibi eylere ve btn bunlara bal meseleler. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana gelince ben btn bunlara delilik diyorum; ryada byle eylerin dnlmesine bir ey demiyorum ama aklbanda bir adamn uyankken bunlarla uramasn anlamyorum. BORDEU. Niin ltfen syler misiniz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. nk bir ksm o kadar ak ki sebebini aramaa lzum yok; tekiler de o kadar karanlk ki bir nokta bile grlemiyor. Hepsi birden tam mnasiyle bo eyler. BORDEU. Bir stn zeknn varln tasdik veya inkr etmenin bo bir ey olduunu mu sanyorsunuz. Matmazel? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr. BORDEU. Maddenin ebedilii ve hassalar, iki cevherin ayrl, insann yaratl ile hayvanlarn meydana gelii arasndaki ayrlk gz nnde tutulmadan stn Zeknn varl ileri srlebilir mi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr. BORDEU. O halde bu meseleler sylediiniz kadar havai eyler deilmi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Onlar aydnlatmayacak olduktan sonra nemleri neme gerek? BORDEU. Ama hi incelemeden byle bir eyi nasl yapabilirsiniz ki? imdi size pek ak grnd iin, incelemei fuzuli bulduunuz meselenin ne olduunu sorabilir miyim? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim birliim, kendi ben'im, mesel. Dorusu ya, benim ben olduum, her zaman ben olmu olduum, hibir zaman baka ey olmyacam gibi eyler zerinde bu kadar ene almaa lzum yok sanrm. BORDEU. phesiz bu ak bir, olay, fakat sebebi katiyen byle deil. Bilhassa yalnz bir tek cevher kabul eden ve insann ve daha umumi

44

KONUMALAR

olarak hayvann meydana geliini duygulu molekllerin birbirine eklenmesiyle izah edenlerin varsaymlar iin byle deildir. Birbirine eklenmeden nce her duygulu molekln ayn bir benlii vard; bunu nasl kaybetti ve bu kayplardan btnn uuru nasl meydana geldi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sanyorum ki bunun iin temas kfidir. te size belki yz defa yaptm bir tecrbe... Ama durun... Gidip u perdelerin arasndan ne olup bitiyor bir bakaym... Uyuyor... Elimi kalama koyduum zaman, balangta elimin kalam olmadn anlyorum, ama scaklk eit olunca birini tekinden ayrdedemez oluyorum. ki organn snrlar birbirine karp, birleiyor. BORDEU. Evet, birini veya tekini imdikleyinceye kadar bu byledir. Ama imdiklenince ayrlk yeniden belli olur. O halde sizde, elinizin mi yoksa kalanzn m indiklendiinden habersiz olmyan bir ey var; ve bu ey de ayanz, hatt imdiklenen ve acyan eliniz deildir; bu yle bir ey ki ac duymuyor fakat biliyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zannedersem bu ey kafamdr. BORDEU. Btn kafanz m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, durun doktor, size bunu bir kyaslama ile izah edeceim. Kyaslamalar kadnlann ve airlerin en kuvvetli delilleridir. Bir rmcek a tasarlayn... D'ALEMBERT. Orada kim var?.. Siz misiniz, Matmazel de l'Espinasse. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yava yava... (Matmazel de l'Espinasse ve doktor bir mddet susarlar. Sonra Matmazel de l'Espinasse hafif sesle unlar syler:) Uyudu sanyordum. BORDEU. Hayr, hayr, bir eyler duyar gibi oluyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Haklsnz: galiba yine sayklamaa balyor. BORDEU., Dinliyelim. *

KONUMALAR

45

D'ALEMBERT. Niin byleyim? Byle olmam gerekti de ondan... Burada, evet, fakat baka yerde? Kutupta da m? Yahut hatt stvada? Yahut Zuhal'de? Birka bin fersahlk bir uzaklk benim trm deitirirse, birka bin dnya ap mesafe ne yapmaz?... ayet her ey, kinatta grdmz gibi umumi bir aktan baka bir ey deilse, birka milyon asrlk bir zaman ve deiiklik neler meydana getirmez? Zuhal'deki duyan ve dnen varln ne biim ey olduunu kim biliyor??... Fakat Zuhal'de dnce ve duygu var m acaba? Neden olmasn?... Zhal'deki duyan ve dnen varln benden ok duyular var m ki? Eer byleyse, ooh Zuhal''li ne kadar bahtszdr. Ne kadar ok duyu varsa, ihtiyalar da o kadar ok olur. BORDEU. Hakk var; uzuvlar ihtiyalar, ihtiyalar da uzuvlar meydana getirir. MATMAZEL de UESPINASSE. Doktor, siz de mi sayklyorsunuz yoksa? BORDEU. Neden olmasn? Ben iki uzuv balangcnn uzayp kol olduunu grmmdr. MATMAZEL de UESPINASSE. Yalan sylyorsunuz, BORDEU. Doru sylyorum. Kol bulunmad zaman da omuz kemiklerinin uzadn, kska gibi hareket ettiini ve sonra bunlarn birer uzuv balangc olduunu grdm. MATMAZEL de UESPINASSE.Ne delice szler. BORDEU. Bu olmu bir eydir. Kolsuz nesillerin gelip getiini, sonsuz, cehitler yapldn dnn. Bu kskaklann uzadn, sonra ularnda parmaklar peyda olduunu ve bylece ellerin ve kollarn meydana geldiini grrsnz. lk yapl ihtiyalara, kullanlara gre ya bozulur, ya mkemmellesin O kadar az yryoruz, o kadar az alyoruz, ve o kadar ok dnyoruz ki bir gn tek bir kafadan ibaret kalacamzdan korkarm. MATMAZEL de UESPINASSE. Tek bir kafa; tek bir kafa. Bu bir ey deil... Ama sanyorum ki bu lgnca apknlklar sonunda... Aklma ok tuhaf eyler getiriyorsunuz. BORDEU. Susun.

46

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Byleyim; nk byle olmam gerekmitir. Btn deitirin, zaruri olarak beni de deitirmi olursunuz. Fakat btn durmadan deiiyor., insan, ok grlen bir netice, garibe ise nadir bir neticedir. Bunlarn ikisi de ayn derecede tabii, ayni derecede zaruri, ayn derecede umumi ve lemmul nizamn iindedirler... Bunda alacak ne var ki? Btn varlklar birbirinin iinden akp gitmekte, bunun sonucu olarak btn trler de... Hepsi durmak bilmiyen bir ak halindedir... Her hayvan az ok insandr; her maden az ok nebattr; her nebat az ok hayvandr. Tabiatta kesin olan bir ey yoktur. Pere Castel in eridi hikyesi... Evet Pere Castel, bu sizin eridinizdir, ondan baka bir ey deil. Her ey az ok baka bir eydir; az ok toprak, az ok su, az ok hava, az ok ate; az ok bir lemden veya baka lemdendir... Hibir ey aslnda zel bir varln hamurundan deildir... phesiz deildir; nk herhangi bir varln tamam olduu hibir nitelik yoktur... te bu niteliin bir varla, herhangi bir varla nazaran olan nispetinin az ok bykldr ki onu o varla balamamza sebeb olur... Ve siz kalkm, fertlerden sz ayorsunuz, zavall filozoflar. Brakn u fertlerinizi de bana cevap verin bakalm. Tabiatta bir atoma tpatp benziyen bir atom var mdr?... Hayr... Anlamyor musunuz ki tabiatta her ey yerli yerindedir; varlklar zincirinde bir boluk almasnn imknsz olduunu grmyor musunuz? u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz? u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz? Fert mert yok, hi yok... Tek byk bir fert vardr ki o da btndr. Bu btnn iinde, tpk bir makinede, bir hayvanda olduu gibi sizin u veya bu ad verebileceiniz bir ksm vardr. Ama kalkar da bu btnn iindeki ksmlardan birine fert adn verirseniz, bir kuta kanada, kanadda bir tye fert demi kadar yanl bir ey sylemi olursunuz... Siz bir de cevherden bahsedersiniz, zavall filizoflar? Brakn u cevherlerinizi, umumi ktleye bakn. Eer hayaliniz onu kucaklyamyacak kadar dar ise bari ilk balang halinizle son duranz dnn... Ey Architas, sen ki yer yuvarlan lmtn, ne idin sen? Bir avu kl... Bir varlk nedir? Birtakm temayllerin toplam... Ben sanki bir temaylden baka bir ey olabilir miyim? Hayr, ben de bir sona doru yol alyorum... Ya trler?.. Trler de, kendilerine has mterek bir sonlar olan te-

KONUMALAR

47

mayllerden baka bir ey deillerdir... Ya hayat?... Birbiri ardnca gelen aksiyon ve reaksiyonlar... Yaarken btn ktlemle tesir ve aksi tesirler yapyorum... ldm zaman da molekllerimle tesir ve aksi tesirler yapacam... O halde hi lmyor muyum? Hayr, phesiz ki bu mnada ne ben lyorum, ne de ne olursa olsun hibir ey... Domak, yaamak ve geip gitmek, sade ekil deitirmekten baka bir ey deildir. u veya bu eklin ne hkm olur? Her eklin kendine mahsus saadet ve felketleri vardr... Filden bcee varncaya kadar... Bcekten de her eyin asl olan; canl ve duygulu noktaya varncaya kadar btn tabiatta tek bir ey yoktur ki ac veya zevk duymaz olsun. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hepsi bu kadar, bir ey sylemedi. BORDEU. Yoo; dorusu gzelce bir gezinti yapt. te yksek felsefe diye buna derler. imdiden sistemlemi olan bilgisi ilerledike, doruluunu gsterecektir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya biz, biz nerde kalmtk? BORDEU. Vallahi, pek hatrlamyorum. Onu dinlerken zihnimde o kadar ok olay canland ki... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Durun, durun... u rmcekten bahsediyordum. BORDEU. Evet, evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yaklan, doktor. Ann iinde dolaan bir rmcei tasarlayn. Bu an ipliklerinden birini titretin, hayvann koutuunu grrsnz; gzel. imdi unu renmek istiyorum, acaba hayvann barsaklarmdan kard ve keyfi istedii zaman tekrar oraya ektii iplikler kendi bnyesinin duygulu bir paras mdr?... BORDEU. Ne demek istediinizi anlyorum. Kendinize kafanzn bir kesinde, mesel menenj denen zarda sinirlerin boyunca uyarlan btn duyumlarn topland bir veya birka nokta tasarlyorsunuz. MATMAZEL de L'ESPINASSE.Ta kendisi.

48

KONUMALAR

BORDEU. Dnceniz ok dorudur. Ama bunun herhangi bir ar hevengiyle ayn ey olduunu fark etmiyor musunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. A sahi ben byle. Demek farknda olmadan doru sylemiim. BORDEU. Hem de ne kadar... imdi greceksiniz. nsan yalnz doarken bize grnd ekilde de tanyan kimse, onun hakknda hibir fikre sahip bulunmuyor demektir. Kafas, ayaklar, elleri, btn uzuvlar, btn damarlar, btn organlar, burnu, gzleri, kulaklar, yrei, akcierleri barsaklar, kaslar, kemikleri, sinirleri, hepsi, hepsi kelimenin hakiki mnasiyle, ekillenen, byyen, uzanan, grnmez binlerce lif salveren bir ar kaba bir gelimesinden baka bir ey deildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. te benim rmcek a; btn bu liflerin balang noktas da rmceimdir. BORDEU. Mkemmel. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Lifler nerde? rmcek nerede bulunuyor? BORDEU. Lifler her yerdedir. Vcudunuzun hibir noktas yoktur ki orada bunlardan biri ona ermemi olsun. rmcee gelince o da kafanzn demin bahsettiim bir yerinde, menenjlerde yuva kurmu bulunuyor. Btn yapy felce uratmadan bunlara dokunmaya imkn yoktur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat bir atom, rmcek ann liflerinden birini titrettii zaman, rmcek tela der, kayglanr, koar, kaar. Ortada bulunduu zaman kendi dedii koca evin neresinde ne olursa haberi olur. Peki ama neden ben kendimde ve lemde olup bitenleri bilmiyorum. Duygulu noktalarn bir kmesi olduum, her ey bana tesir ettii ve ben her eye tesir ettiim halde. BORDEU. nk izlenimler, getikleri mesafe nispetinde zayflarlar da ondan. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Uzun bir kiriin bir ucuna vurulduu zaman eer kulam teki ucuna koymusam bu vuruu duyarm. Bu demirin bir ucu dnyada, bir ucu da Siris yldznda olsa

KONUMALAR

49

ayn tesir meydana gelecektir. Peki ama neden ben gerek ve var olan bir kiri olduum halde acaba, bilhassa kulak kabarttm halde dahi, etrafm eviren engin mekanda olup bitenlerden haberim yok. BORDEU. Az ok bir eyler duymyacamz kim sylemi? Fakat arada o kadar uzaklk var ve izlenim o kadar zayf, yolda o kadar ok eyle karlalyor ki, kulanza her taraftan o kadar ve sarlatrc iddetli grltler geliyor ki. Sonra Zuhal'le sizin aranzda yanyana bulunan cisimler var; halbuki devamlln bulunmas gerekirdi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok yazk. BORDEU. Gerekten ok yazk. Eer byle olmasayd. Allah olurdunuz. Tabiatla zdeliinizden dolay olmakta olan her eyi; hafzanzn sayesinde de olmu bitmi her eyi bilirdiniz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya olacak eyleri? BORDEU. Gelecek hakknda geree yakn fakat yanl olmas da mmkn tahminlerde bulunurdunuz. Bu, tpk iinizde, ayanzn ucunda elinizde olan bir eyin ne olduunu aratrmanz gibi bir ey olurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ama, bu dnyann da menenj leri olmadn, yahut uzayn herhangi bir noktasnda liflerini her yere uzatan byk veya kk bir rmcein bulunmadan size kim syledi? BORDEU. Kimse byle bir eyin olmadn ve olmayacan sylemi deildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nasl, bu deta bir nevi Allah... BORDEU. Kabul edilebilecek tek Allah.. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle bir Allah var olabilir miydi, yahut gelip geici olabilir mi? teden beri var olduu gibi. BORDEU. phesiz: kinatn iinde madde, kinatn bir paras olduuna gre deimelere unyacak, ihtayarlyacak, lecektir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aklma baka garip bir dnce daha geliyor...

50

KONUMALAR

BORDEU. Sylemenize lzum yok. Ne olduunu biliyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Syleyin ne imi bakalm? BORDEU. ok enerjili madde paralarn bir zeknn birletirdiini ve tasarlanmas kabil olan birok mucizeleri dnyorsunuz. Bakalar da sizi gibi drmlerdi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne dndm kefettiniz. Ama bunun iin sizin pek de takdir etmi deilim. Delilie mkemmel istidadnz olduu belli. BORDEU. yle olsun. Fakat bu fikirde sizi rktecek ne var ki? Bu iyi veya fena ruhlarn bir salgn; tabiatn en sabit kanunlar dahi tabi millerle hkmsz kalr; genel fiziimiz daha zorlar ama, mucizeye asla yer bulunmaz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dorusu, insan bir eyi tasdik ve inkr ederken ok ihtiyatl olmal. BORDEU. Haydi siz de, kim size bu eit bir olay anlatmsa, koca bir yalancdan baka bir ey deildir. Artk sizin sonsuz bir a olan rmceiniz de dahil olmak zere btn u hayali varlklar bir yana brakalm; sizin varlnza ve bunun nasl ekillendiine gelelim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki kabul. D'ALEMBERT. Matmazel yannzda biri var, orada sizinle konuan kim? BORDEU. Doktor. D'ALEMBERT. Bonjur Doktor; bu kadar erken burada ne iiniz var? BORDEU. Sonra renirsiniz. imdi uyuyun. D'ALEMBERT. Hani uykum da yok deil, hi bu kadar skntl bir gece geirmi olduumu hatrlamyorum. Ben kalkmadan gitmeyin. BORDEU. Gitmem. Bahse girerim ki matmazel, siz on iki yanda iken imdikinin yans kadar bir kk kadn, drt yanda iken de yar yarya kk bir kadn, Foetos halinde iken kk bir kadn, annenizin yumurtalnda iken de ok kk bir kadn olmak zere

KONUMALAR

51

daima imdi olduunuz halde bir kadn olduunuzu ve imdi g rldnz halde, balangtaki halinizi birbirinden ayran eyin, yalnz birbiri ardnca gelen bymeler olduunu dnyorsunuz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle olsun. BORDEU. Bununla berdeber bu ok yanl bir dntr. Balangta hibir ey deildiniz. Balangta, babanzla ananzn kannda ve lenfasnda yaylm bir halde bulunan daha kk molekllerden meydana gelmi kk ve gzle grlmez bir nokta idiniz. Bu nokta zlm bir ilik, sonra da bir iplik huzmesi oldu. Buraya kadar imdiki gzel halinizden eser yoktur. Ve u gzleriniz, gzel gzlerinizde, bir anemom kendi kkne ne kadar benzemezse o kadar gze benzer yeri yoktu. pek huzmesinin her teli yalnz beslenme ile teekkl icab, ayr bir organ haline geldi: burada huzme tellerinin iinde deitiini ve bunlar meydana getiren organlan yok farz ediyoruz. Huzme tamamiyle duygulu bir sistemdir, bu ekilde devam etseydi, souk, scak, tatl, kat gibi basit duyarlkla ilgili olan btn izlenimleri alrd. Birbiri ardnca gelen, birbirlerine nazaran deiik olan ve deiik iddette bulunan bu izlenimler belki bir hafza bir benlik uuru, dar bir dnce kabiliyeti meydana getirebilirdi. Fakat bu salt ve yaln duyarlk, bu dokunma, tellerden herbirinden meydana gelen organlar tarafndan eitlendirilir. Tellerden biri kula meydana getirir bundan da bir eit dokunma olan ses ve grlt doar. Bir bakas dama meydana getirir ki burada da tat dediimiz yine bir eit dokunma meydana gelir. Bir ncs bunu meydana getirir ve burnunun iini de diyerek koku denilen bir eit dokunmann domasna yol aar. Birden bire gze ekil vererek drdnc bir dokunmay meydana getirir ki buna da renk deriz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama sylediklerinizi iyice anladmsa altnc bir duyunun, gerek bir hnsa'nn olamyacam ileri srenler, ahmaktrlar, tabiatn garip bir tel huzmesiyle bilmediimiz bir organ meydana getiremiyeceini onlara kim sylemi? BORDEU. Yahut iki cinsi karakterize eden iki telle, Haklsnz, sizinle konumak pek zevkli; yalnz sylenenleri kavramakla kalmyor, bunlardan beni hayrete dren bir dorulukla neticeler de karyorsunuz.

52

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana cesaret veriyorsunuz, doktor. BORDEU. Deil, vallahi, dndm sylyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tellerden birkann ne ie yaradklarn anlyorum, ama tekiler ne oluyor? BORDEU. Sanr msnz ki, sizden baka herhangi bir kimse bu meseleyi dnm olsun? MATMAZEL de L'ESPINASSE.Tabi. BORDEU. Hi de kibirli deilsiniz. teki teller de, organlar arasnda ve vcudun ayr kurular arasnda ne kadar farkllk varsa o kadar dokunma meydana getirirler. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya peki bunlara ne ad verilmektedir? imdiye kadar bunlardan bahsedildiini hi duymadm. BORDEU. Adlar yoktur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Niin? BORDEU. Bunlar vastasiyle uyarlan duyumlar arasnda, teki organlar tarafndan uyarlan duyumlar arasndaki kadar fark yoktur da ondan. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sahiden, ayan, elin, kalalarn, karnn, midenin, gsn, akcierin, yrein ayr duyumlar m olduunu sanyorsunuz? BORDEU. Evet yle sanyorum. Eer cesaret edebilseydim, size sorardm ki bu adsz duyumlar arasnda. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne demek istediinizi anlyorum. Hayr. Yazk ki o kendisinde tektir. Peki ama bize bol keseden acs zevkinden ok bir sr duyum balamanzn sebebi ne? BORDEU. Sebebi mi? nk ounu ayrdediyoruz da ondan. Eer bu kadar eitli dokunma olmasayd, haz ve elem duyar, fakat bunlarn yerini bilemezdik. O zaman grmenin yardmna muhta olurduk. Byle olunca bu artk bir duyum ii deil, bir deney ve gzlem ii olurdu.

KONUMALAR

53

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Parmam acyor, dediim zaman, acyan yerin parmam olduunu neden sylediimi sorarlarsa, parmam duyduumu, ondan ac duyduumu ve bylece parmamn hasta olduunu anladm sylemem lzm gelir. BORDEU. Tamam, Gelin de sizi kucaklayaym. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Memnuniyetle geliyorum. D'ALEMBERT. Doktor, Matmazel'i kucaklyorsunuz ha! Tam size gre bir i! BORDEU. Bunu ok dndm. Sarsntnn yeri ve ynnn huzmenin balangcndaki ani hkm tyin etmek iin yeter olmadn sanyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunun hakknda bir ey bilmiyorum. BORDEU. phesiz houma gidiyor. Tabi nitelikleri sonradan kazanlm alkanlklar olarak grmek pek yaygn ve bizim kadar eski bir dntr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aksi de doru. BORDEU. Gryorsunuz ki, ne olursa olsun, konusu hayvann ilk teekkl olan bir meselede, gz ve dnceyi eklini alm olan hayvandan ayrmamak, meseleden ok uzaklamak demektir. Bundan baka hayvann daha ilk tohum halinde bulunduu zamanlara kmak gerektiini anlam bulunuyoruz. Bunun iin sizi imdiki yapnzdan syrarak dnmek, yumuak lif lif, ekilsiz, solucan gibi bir ey olduunuz, bir hayvandan ok bitki soanna veya kkne benzediiniz zamana kadar gitmek lzm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Eer sokakta rplak dolamak det olsayd, buna uyan ne ilk, ne de son insan ben olmazdm; bunun iin belki istediiniz ekle sokun u artla ki bir ey reneyim. Bana her huzme telinin, bir organ meydana getirdiini sylemitiniz. Bunun byle olduunun delili ne? BORDEU. Tabiatn bazan yapt eyi siz de zihninizde yapn: bu tel huzmelerinden birini bozun: mesel gzleri meydana yetirecek olan teli: byle bir ey olabileceini sanmaz msnz?

54

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki hayvann gzsz olacan kabul etmek artiyle. BORDEU. Alnnn ortasnda tek bir gz bulunurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama bu bir Kyklope olur. BORDEU. Evet bir Kyklope. MATMAZEL de L'ESPINASSE. O halde, Kyklope pekl hayali bir varlk olmayabilirmi? BORDEU. O kadar ki, size byle bir mahlk gsterebilirim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki bu aykrln sebebini kim bilebilir? BORDEU. Bu garibeyi terih eden ve onda tek bir grme andan baka bir ey bulamyan kimse. Zihninizde tabiatn bazan yaptn yapn. Burunu meydana getirecek olan huzme telini yok edin, hayvan burunsuz olur; kula meydana getirecek olan huzme telini yok edin, kulaksz veya tek kulakl olur; terihci de, hayvan paralad srada ne koklama alarn, ne iitme alarn bulur; yahut da bunlardan yalnz birer tane aa raslar. Telleri yok etmee devam edin, hayvan basz, ayaksz, elsiz kalr; mr azalr, ama yine yaar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle olan hayvanlar var m? BORDEU. Muhakkak; hepsi bu kadar deil, huzme tellerini iki misline karn, hayvann iki ba, drt gz, drt kula, yumurtal, aya, drt kolu, her elinde de alt parma olur. Huzme tellerini birbirine kartrn organlarn da yeri deiir. Ba gsn ortasna gelir, akcierler, solda toplanr, kalb saa gider. ki teli birbirine yaptrn organlar birbirine karr: kollar vcuda yapr, kalalar, bacaklar ve ayaklar bir araya toplanr; bylece tasarlanabilecek her trl garibe meydana gelir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat bana yle geliyor ki, hayvan kadar mrekkep bir bnyenin, bu noktadan, hareket halinde bir svdan belki de tesadfen birbirine kanm iki svdan, nk o zaman ne yapld katiyen bilinmez, meydana gelen bir bnye, bir bnye ki birbiri ardnca gelen saysz gelimelerle m-

KONUMALAR

55

kemmellemektedir; bir bnye ki dzenli veya dzensiz teekkl ince, yumuak ve hibir teli btn zerinde zararl bir tesir yapmadan koparlamyan, knlamyan, yeri deitirilemiyen bir ipek yumana baldr; byle bir bnyenin teekkl ettii yere ipeimin, ie daha fazla dolanmas, balanmas lzm gelir. BORDEU. Ayn zamanda sanldndan daha fazla bundan zarar grr; byle bir bnyeyi pek ok paralamak da mmkn deildir; bunun iin teekkl hakkndaki fikirler de gerekten epey uzaktr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Kt durumlar herhangi bir irsi kusura balanabilecek olan kamburlarla topallar mstesna, acaba bu bnye bozukluklarna gsterilebilecek dikkate deer rnekler var mdr? BORDEU. Hem de daha u gnlerde Pariste Charite hastanesinde yirmi be yanda, bir gs hastal neticesinde JeanBaptiste-Mace adl Teroyers'li bir oduncu ld. Bu adamn i gs ve karn boluklar ters bir durumda bulunuyordu; kalbi sada; karacieri solda, mide dalak, pankreas hep sada bulunmaktayd? Karaciere giden porta vena damar sada olacana soldayd. Uzun barsak kanalnda da ayn yer deitirme grlmekteydi, bbrekler bel nahiyesi fkralarnda birbirine yaslanm olarak deta bir atnal manzaras gsteriyordu. Btn bunlardan sonra bize bir de gabilletlerden bahsediyorlar ha! MATMAZEL de L'ESPINASSE. Garip ey. BORDEU. ayet, Jean-Baptiste-Mace evlenseydi ve ocuklar olsayd... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E, bu ocuklar ne olurdu doktor? BORDEU. Umumi teekkle uyarland; ama ocuklarnn ocuklarndan biri, birka yzyl sonra atalarnn garip teekklne sahip olurdu. nk bu bozukluklar srama yaparlar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya bu sramalar neden ileri gelir?

56

KONUMALAR

BORDEU. Kim bilir? Biliyorsunuz ki bir ocuu iki kii meydana getirir. Belki millerden biri tekinin kusurunu dzeltmektedir. Bunun iin de bozuk olan a, garibe rkndan gelenin hkim olduu ve an teekkln kendi tesiri altnda brakt bir anda meydana gelir. Tel huzmesi btn hayvan trleri arasndaki ilk ve balang farkn meydana getirir. Bir trn huzmesindeki deiiklikler, bu trn btn garibeli deiikliklerini meydana getirir. (Uzun bir sessizlikten sonra Matmazel de l'Espinasse dalgnlktan ayrld, ve doktoru da u sualle kendine getirdi:) Aklma ok lgnca bir ey geldi. BORDEU. Ne? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki erkek kadnn, kadn da erkein garibesidir. BORDEU. Eer kadn da erkek vcudunun btn ksmlarnn bulunduunu ve aradaki tek farkn ieri evrilmi bir torba ile, darya sarkan bir torbadan ibaret olduunu bilseydiniz, bunu oktan dnm olurdunuz. Dii bir foetus, insan yanltacak kadar, erkek foetus'e benzer; hatay meydana getiren ksm, dii foetus'da torba ieriye doru uzandka azalr; hibir zaman ilk eklini kaybedecek kadar silinip yok olmaz; Bu ekli kk lde muhafaza eder; ayn hareketi yapabilir; bu ksm hatt ehveti bile tahrik edebilir; guddesi, glf vardr, ucunda da bir nokta vardr ki bunun,bir sidik yolunun az olduu dnlebilir; erkekte erote balyarak skrotum'a kadar giden bir fasla vardr ki adna aparas denir, Skrotumdan mihbel'e kadar giden bir diki vardr ki bir nevi teyellenmi bir rahim dikii gibi grnmektedir. Bazs haddinden fazla bym kadnlarn sakal kar; hadmlarda hi sakal yoktur;bunlarn butlar kuvvetlenir; kalalar byr, dizleri yuvarlaklar, bir cinsin uzv karakteristiklerini kaybederken, tekinin karakteristiklerini kazanr gibidirler. di edilen araplarn seslerinin inceldii, kadn gibi giyindikleri, arabalarda onlarn arasnda oturduklar, i ederken meldikleri ve kadnlarda grlen halleri benimsedikleri grlmtr. Ama mevzuumuzdan epey uzaklatk. Bizim canl, duyumlu tel huzmemize dnelim.

KONUMALAR

57

D'ALEMBERT. Zannediyorum ki Matmazel de L'Espinasse'a kt bir eyler anlatmaktasnz. BORDEU. limden bahsedildii zaman teknik kelimeler kullanlr. D'ALEMBERT. Hakknz var. Byle olunca bu kelimeler kendilerini hayaszlk haline getirecek olan bir sr fikirden syrlrlar. Devam edin, doktor. Demin Matmazel'e diyordunuz ki rahim dardan ieriye doru tersine dnm bir skrotum'dan baka bir ey deildir ve bu tersine dnme esnasnda da yumurtalklarda kendilerini iine alan torbann dna atlm, ve vcudun i boluunda saa sola dalmlardr; bundan maada bzr kk bir erkek uzvudur; rahim'le skrotum gelitike kadndaki bu erkek uzuv klmektedir ve... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet, evet siz susun ve bizim iimize karmayn. BORDEU. Gryorsunuz ya Matmazel aslnda ekil deitirmi bir dokunmadan baka bir ey olmyan duyumlarmz meselesinde, huzmenin sonradan birbiri ardnca ald ekilleri, dorudan doruya huzme ile megul olmak gerekir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Duygulu an her teli boylu boyunca incitilebilir, yahut gdklanabilir. Haz veya elem rmcein uzun ayaklarnn bulunduu yerlerden birindedir;nk aklm fikrim hep rmcekte; btn ayaklarn birletii nokta rmcektir ve haz ile elemi, kendi hi duymadan, uraya buraya tayan da odur. BORDEU. Hayvann birliini meydana getiren de btn izlenimlerin mterek kayna olan bu sabit, deimez nispetlerdir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ve her hayvann hayat hikyesini ve benliini, meydana getiren de bu birbiri ardnca gelen izlenimlerin htrasdr. BORDEU. Bundan baka zihni ve muhakemeyi de yaratn phesiz btn izlenimlerdir zaruri olarak meydana gelen hafza ile kyaslamadr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya bu kyaslama nerede olmaktadr?

58

KONUMALAR

BORDEU. An balangcnda. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya bu a? BORDEU. Balangta kendisinin olan hibir duyusu yoktur. Grmez; iitmez; ac duymaz. Meydana getirilmi, beslenmitir. Yumuak duygusuz, hareketsiz ve kendisine bir yastk hizmetini gren bir maddeden kk alr ki onun yzerine yerlemitir. Oradan itir hkm verir ve konuur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hi ac duymaz m? BORDEU. Hayr: en ufak izlenim onun duyarln giderir. Hayvan lm haline gelir. zlenimlerin arkasn kesin, hayvan yeniden kendine gelir, iini grmee balar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ama bunu nereden biliyorsunuz? imdiye kadar hibir adamn byle istenildii zaman ldrlp diriltildii grlm mdr? BORDEU. Evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu i nasl olmu? BORDEU. Anlataym; merakl bir olaydr. Tanrsnz herhalde: La Peyron'yi kafasna ar bir eyle vurulmu bir hastaya armlard. Hasta kafasnn zonkladn duymaktadr. Cerrah beyinde bir iltihap meydana geldiine ve kaybedecek zaman olmadna hkmediyor; hastann salann tra ediyor ve kafasnda ameliyat yapyor. Neterinin ucu dorudan doruya apsenin ortasna raslyor, cerahat toplanm; hekim cerahati boaltt. Bir rnga ile apsenin iini temizledi. neyi apsenin iine daldr zaman hasta gzlerini kapad. Uzuvlar hareketsiz kald. Artk en ufak bir hayat eseri gstermiyordu. Tekrar enjeksiyon yaplp da an balangcm, sklan suyun tazyiki ve arlyle iyi ettikten sonra hasta yeniden gzlerini at, kmldamaya, konumaya, duymaya balad; yeniden hayata kavutu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok garip; peki bu hasta iyi oldu mu? BORDEU. Oldu. yi olduktan sonra da beyninin epey bir ksm eksik olduu halde dnebilmi, yine evvelki kadar ince fikirli, an-;

KONUMALAR

59

layl olduunu gstermiti. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu dnebilen adam harikulade bir mahlk. BORDEU. O da arasra aldanr. Bazan grenein tesiri altnda kalr; bazan o da mevcut olmyan uzuvda ac duyar. Onu istediiniz zaman aldatabilirsiniz; iki parmanz birbirinin stne koyun, kk bir yuvarlaa dokunun, beyniniz iki yuvarlaa temas ettiinizi syliyecektir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dnyadaki btn hakimler gibi, onun da tecrbeye ihtiyac var. Byle olmazsa buzdan gelen duyumla, ateten geleni birbirine kartrr. BORDEU. Daha baka eyler de yapmaktadr. nsana ya sonsuz bir hacm verir, yahut onu bir noktaya sdrr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne dediinizi anlamadm. BORDEU. Sizin hakiki meknnz, duyarlnzn gerek snrn kim izer? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Grme ve dokunma duyularm? BORDEU. Gndz, yle; fakat geceleyin, karanlkta, hele mcerret bir eyler dndnz zaman, gndzleri de zihniniz megulken? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hi. O zaman sanki bir tek noktada yayor gibiyimdir. Hemen hemen maddi bir varlk olmaktan kmmdr, dncemden baka bir ey hissetmez olurum. Benim iin artk ne yer ne hareket, ne cisim, ne mesafe, ne de mekn vardr: kinat bana gre yok olmu, ona gre de ben bir hi olmuumdur. BORDEU. te varlnzn bir nokta zerine toplannn son haddi. Fakat onun fikrinizdeki yayl snrszdr. Bir kere, duyularnzn gerek snr, ister kendi kendinize yaklaarak, ister iinize kapanarak, ald m, artk ne olacan kimse bilmez. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hakknz var, doktor. Birka kere bana yle geldi ki ryada... BORDEU. Bir de damla illetine uryan hastalarda da yledir.

60

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Devlemim... BORDEU.Ayaklar sanki tavana deiyormu gibi olur... MATMAZEL ele L'ESPINASSE. Ve sanki ayaklarm ve bacaklarm sonsuz derecede uzuyormu gibi olur, bedenimin geri kalan ksm da buna uygun bir hacim alrd. O zaman masaldaki dev yanmda bir cce kadar kk kalr; uzun kollariyle dnyay bir kemer gibi saran Ovidius'un Amphitritei cceleir;sanki g arnlyor, bir yarm kreden tekine atlyormuum gibi gelirdi. BORDEU. ok iyi. Bir kadn tanrm ki onda btn bu eyler tersine olmaktadr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne! Azar azar klerek nihayet kendi iinde kayp m oluyordu? BORDEU. Kendini bir diki inesi gibi k ilm hissedecek kadar klyormu gibi hissediyormu. Gryor, iitiyor, dnyor, hkm veriyormu; kendimi kaybedeceim diye mthi bir korku duymaktaym; kendisine en ufak bir ey yaklasa titriyormu. Yerinden kmldamaya cesaret edemiyormu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. te olduka garip bir rya, hem ok kt, hem de ok skc. BORDEU. Bu kadn katiyen rya grmyordu. Bu bir geici kan dolam durgunluu kazasndan ilerigeliyordu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu minimini, gzle grlmez kk kadn eklinde uzun mddet kald oluyor muydu? BORDEU. Bir saat, iki saat bu halde kaldktan sonra tabi hacmini alrm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki acaba bu garip duyumlarn sebebi ne olsa gerek? BORDEU. Sakin ve tabi hallerinde huzme tellerinden her birinin bedenin hakiki veya hayal hacmini tyin eden bir gerginlii, bir tonu belli bir enerjisi vardr. Hakiki veya hayali dedim; nk bu gerginlik, bu ton, bu enerji daima deitii iin bedenimiz daima ayn hacimde bulunmaz.

KONUMALAR

61

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Demek ki bu yzden, tabii mnevi bakmdan olduu kadar, madd bakmdan da biz kendimizi olduumuzdan byk grmekteyiz yle mi? BORDEU. Souk bizi kltr, scakta genileriz; baz kimseler vardr ki btn mrlerince kendilerini olduklarndan kk, bazlar da byk grler. Eer huzmenin btn ok iddetli bir uyarma urar, teller byk bir kvetle gerilmee balarlar, bunlarn saysz ular her zamanki snrlarnn tesine uzanrsa, o zaman ba, ayaklar, teki organlar, btn bedenin yzeyi byk lde geniler ve insan kendim dev gibi bym sanr. Eer tellerin ular duygusuzlua, atalete, uyuuklua uryarak huzmenin iine doru ekilirse aksi hdise meydana gelir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ben kabul ediyorum ki bu genileme llemez ve bu uyuukluun, teklerin ularndaki ataletin, bu uyuklamann bir dereceye kadar ilerledikten sonra bir noktada kaldn, durakladn... BORDEU. Gondamine'in bana geldii gibi. Byle olduu zamanlar insan kendisini sanki ayana balonlar balam gibi hafif hisseder. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Duyarlnn snrlarnn tesinde de yaamakta devam eder eer her ynde bu uyuuklua gmlm olsayd, o bize l bir insann iinde sakl canl bir kk insan manzaras gsterirdi, BORDEU. Bundan da u neticeyi karabilirsiniz, balangta bir noktadan ibaret olan hayvan, hl gerekte bundan fazla bir ey olup olmadn bilmez. Ama biz bahsimize dnelim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nerede kalmtk? BORDEU. Nerede mi?La Peyronie'nin yapt kafa ameliyatnda... te zannediyorum ki bu sizin sormak istediinize, ldkten sonra yayan adama iyi bir misaldir; ama daha iyisi de var... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu da nedir? BORDEU. Castor'la Pollux masal efsanesinin misalini gerekletirmitir; iki ocuk vard. Bunlardan birine can geldike teki lyor. br canlannca beriki lyordu.

62

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunlar hep uydurma eyler, ya peki bu uzun mddet devam etmi mi? BORDEU. ki kardein birbiri ardndan ve eit olarak paylatklar bu mrn mddeti iki gnd. yle ki herbirinin payna bir lm bir de hayat gn dmtr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doktor, korkarm benim saflmdan istifade etmek istiyorsunuz. Dikkat edin; bir kere beni aldatrsanz, size bir daha inanmam. BORDEU. Arada srada La Gazette de France' okuduunuz olur mu? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Her ne kadar iki stn zekl adamn aheseri ise de hi okumam. BORDEU. Bu eyll aynn 4 nc gn kan saysn buldurun. Bu sayda Albi'nin kazas olan Ralastens'da iki kzn doduunu okursunuz. Bunlar birbirlerine kuyruk sokumlarndan, klarndan, mide alt blgesinden yapk bulunmakta imiler. Birinin ba aaya gelmeden tekini ayakta tutmaya imkn yokmu.Yattklar zaman birbirlerine bakarlarm; oyluklar gv-delerinin altnda kvrlm. Bacaklar da yukarda dururmu.Mide alt blgesinden onlar birbirine balyan dairevi izginin or-tasndan cinsiyetleri ayrt olunabiliyormu. Birinin, sol buduyla tekinin, bunun karsndaki sa budu arasndaki bir boluun iinde kk bir er varm ki mevad galita buradan dar at-lrm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok garip mahlklar. BORDEU. Azlarna kakla st aktlarak beslenirlermi. Dediim gibi on iki saat yaamlard. Biri kendine gelirken, teki baygn bir hale der, biri yaarken, teki lrm. Birinin ilk baygnlyle tekinin ilk yaay drt saat srm. Hayat halinden lm haline gei daha sk olmaya balam ve nihayet ikisi de bir anda lmler. Gbeklerinin de zaman zaman ieri girdii gibi dar kt da grlmekte imi. Gbek, hayattan uzaklaanda ieri girer, hayata kavuanda dar frlarm.

KONUMALAR

63

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki bu hayat ve lmn byle birbirini takibediine ne mna veriyorsunuz? BORDEU. Bu hususta yle deerli bir ey syliyemem belki. Herkes dnyay kendi gzlyle grr, ben de bu kaidenin dnda olmadm iin bunu La Peyronie'nin yapt kafa ameliyat hdisenin birbirine yapk doan iki mahlkta da grldr, diyorum. Bu iki ocuun alar birbirine o kadar ok karmt ki birbirinin zerine tek tesir ve aksi tesir yapmaktaydlar. Alardan birinin balangc stn kt m, dknlk halinde bulunan tekinin an da srkler. Eer mterek sisteme hkmeden bu sonuncunun a olsayd, hdise bunun tam tersi olurdu. La Peyronie'nin kafa ameliyatnda basn yukardan aaya doru giden bir svnn arlndan ileri geliyordu. Rabestensli ikizlerde, bir miktar a telinin aadan yukar doru ekilmesiyle meydana gelmektedir. Bunu gbein, yaayanda dan kmasna, lende de ieri girmesine bakarak tahmin etmekteyiz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. te birbirine bal iki canl varlk. BORDEU. ki duyu ve iki uura sahip tek bir hayvan. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ayn anda yalnz tek bir haz duyan bir hayvan. Ama yaasayd kim bilir ne olurdu? BORDEU. Tasarlanabilecek en kuvvetli alkanlk olan, hayatn her anndaki tecrbe, acaba bu iki beyin arasnda nasl bir uygunluk meydana getirirdi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. ift duyular, ift bir hafza, ift bir muhayyele, ift bir irade; bir varlk ki yars grr, okur, dnrken, teki yars dinlenir; ei yorulduu zaman da bu onun yaptklarn yapmaya balar: ift bir varln ifte hayat. BORDEU. Byle bir ey olabilir. Tabiatn, zamanla olabilen eyleri yaparak baz acayip terkipler meydana getirmesi kabildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle bir varln yannda bizler ne kadar biare kalrdk! BORDEU. Neye byle olsun? Tek ve basit bir zihinde bunca tezatlar, kararszlklar, lgnlklar olurken ift bir zihinde neler

64

KONUMALAR

olmaz... Fakat saat on buuk. Galiba mahallenin ta br ucunda bir hastaya gitmem lzm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Kendisini grmeseniz, o hasta fena m olur? BORDEU. Belki grmemden daha az. Eer tabiat iini bensiz yapamyorsa, beraber yapmakta ikimiz de epey glk ekeriz, hele benim onun bir yardm olmadan bir ey yapamyacam besbelli. MATMAZEL de L'ESPINASSE. O halde gitmeyin. ** D'ALEMBERT.Bir kelimecik daha, sonra sizi hastanza gnderirim. Btn mrm boyunca uradm deiikliklerin sonucu olarak doarken sahip olduum molekllerden hibiri bugn var olmadna gre ben nasl oluyor da hl hem kendim iin, hem de bakalar iin ben olarak kalm bulunuyorum? BORDEU Bunu siz bize sayklarken sylemitiniz? D'ALEMBERT. Ay ben saykladm m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Btn gece hem o kadar ki deta bir hezeyan halini almt, bu sabah doktoru arttm. D'ALEMBERT. Bu da kendiliklerinden hareket eden ve rmcei harekete geirip, hayvan konuturan rmcek ayaklar yznden oldu. Ya hayvan, ne oluyordu? BORDEU. Hafza sayesinde o hem bakalar hem de kendisi iin kendi olarak kalmtr. Buna deiikliklerin ar oluunu da eklemek isterim. Eer genlikten, ihtiyarln son basamana birdenbire gemi olsaydnz, dnyada tpk ilk doduunuz gndeki gibi olurdunuz. Artk ne kendiniz, ne de bakalar iin kendiniz olarak grnmezdiniz; bakalar da size kendi olduklar gibi grnmezlerdi. Btn mnasebetler yok olur sizin hayatnzn tarihi, benimkine karrd. O zaman nasl olur da u iki bklm bastonuna dayanarak glkle ayan sryen, gzlerinin feri snm, iten olduu kadar dtan da kendi kendine yabanc adamn, daha dn ayaklarnn stnde sekerek yryen, en ar ykleri kaldran en derin dncelere da-

KONUMALAR

65

labilen, en hafif veya en iddetli idmanlan yapabilen adam olduunu bilemezdiniz? Kendi eserlerinizi kendiniz anlamaz, kendi kendinizi tanmaz, kimseyi hatrlamaz olurdunuz; kimse de sizi tanyamazd. Dnyann btn manzaras deimi olurdu. unu dnn douunuz her ne kadar kesiksiz duyumlarla genliinize bal ise de ilk yanz hayatnzn talihinin iinde deildir. Eer hibir duyum genlik anz ihtiyarlnza balamasayd, ne olurdu bilir misiniz? Gekin D'Alembert, gen D'Alembert ihtiyarlnza ait hibir htraya sahip olmazd? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ar hevenginde bir tane ar yoktur ki mnasn kavramaya vakit bulabilmi olsun. D'ALEMBERT. Ne syleniyorsunuz orada? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Diyorum ki manastr ruhu bakidir, nk manastr yava yava meydana gelir: manastra gen kei gelirse, ona kendileri gibi duyup dnmeyi retecek yz ihtiyar kei vardr. Bir ar gider, arkasndan baka bir ar hemen onun hevenkteki yerini alr ve oradan olup bitenleri renir. D'ALEMBERT. inize gidin kuzum; btn bu manastrlarnz, keileriniz, ve hevenginizle artk ok mbalaa etmeye baladnz. BORDEU. Zannettiiniz kadar da deil. Hayvanda yalnz bir uur vardr ama, saysz irade bulunur. Her organn kendi iradesi vardr. D'ALEMBERT. Ne dediniz? BORDEU. unu demek istedim ki, mide gda ister, damak istemez; damakla midenin hayvanla olan farkna gelince, hayvan istediini bilir damakla mide ise bilmeksizin isterler. Yerli hayvanla mide yahut damak birbirine nazaran aa yukar insanla hayvan ne ise odur. Arlar uurlarn kaydederler ama itihalarn, yahut isteklerini muhafaza ederler. Lif basit bir hayvandr, insan mrekkep bir hayvandr. Ama bu mevzuu baka zamana brakalm. nsandan uuru kaldrmak iin ihtiyarlktan daha ehemmiyetsiz bir olay kfidir. Can ekien bir hasta papazn dualarn byk bir huu iinde dinler. Karsndan af ediler, ocuklarn kucaklar, gnahlarn itiraf eder; dost-

KONUMALAR F.5/6

66

KONUMALAR

larn yanna arr, doktoriyle konuur; hizmetilerine emirler verir, son arzulann yazdrr, iini dzene kor ve btn bunlar salam bir uurla, tam bir zihin uyankl ile yapar. yileir, nekahat devrine girer; fakat hastal esnasnda ne sylediini ne yaptn hi hatrlamaz. Bazan ok uzun olan bu aralk, onun hayat iin kaybolmutur. yle kimseler de vardr ki hastaln ani darbesiyle yarda kalm olan konumalarna, ilerine yeniden koyulurlar. D'ALEMBERT. yle bir ey hatrlyorum: bir konferanstan bilgilik taslyan ukal bir mektep hocasnn, holanmad bir Capucin keii tarafndan mat edildiini grmtm. Mat edildiini; hem de kimin tarafndan? bir kapsen keii tarafndan! Hem de hangi meselede? Mmkn istikbal zerinde! Btn hayat boyunca zerinde kafasn yorduu tabiat felsefesi zerinde! Hem de hangi artlar iinde! Byk bir dinleyici kalabalnn nnde! Artk haysiyeti iki paralk olmutur. Kafas dnceleri zerinde o kadar ok almt ki nihayet edindii btn bilgileri yok eden bir uyuukluk iine gmld. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ama bu bir bahtiyarlktr. D'ALEMBERT. Vallahi, hakknz var, Saduyusunu kaybetmemiti ama her eyi unutmutu. Ona yeniden okuyup yazma retildi. lk kelimeleri yle byle heceliyebildii srada da ld. Bu adam hi de mankafa'nm biri deildi. Hatt olduka hatip kii olduu da sylenir. MATMAZEL de UESPNASSE. Mademki doktor sizin hikyenizi dinledi; benimkini de dinlemeli. On sekiz yirmi yalannda bir delikanl vard; adn hatrlyamyorum imdi... BERDEU. M. de Sehullemberg de Winterthur adnda biriydi, ancak on be on alt yanda vard. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Bu delikanl dme sonunda iddetli bir beyin sarsnts geirmiti. BORDEU. iddetli bir sarsnt demekde lf m! Bir tavan arasndan aaya dm, kafatas krlmt. Alt hafta kendine gelemedi. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ne olursa olsun, bu kazann sonu ne oldu biliyor musunuz? Tpk sizin ukal gibi btn bildiini

KONUMALAR

67

unuttu. Kk yalardaki haline dnd. kinci bir ocukluk devresine girdi ve bu devam etti. Korkak, dlek bir ey olmutu. Oyuncaklarla oynuyordu. Fena bir ey yapt ve payland zaman gider bir keye saklanrd. Kk ve byk abdestini yapaca zaman haber verirdi. Ona okuyup yazma retildi. Az daha unutuyordum: yrmesini de retmek lzm gelmiti. Bylece tekrar adam hem de marifetli bir adam oldu; tabiat bilgisine dair bir eser brakt. BORDEU. Bunlar M. Zulyer'in, Linnaeus'un sistemine gre yapt bcek resimleri, levhalardr. Bu olay biliyorum. svirede Zrich kantonunda olmutu. Buna benzer birok baka misaller de vardr. Huzmenin balangcna dokunun, hayvan deitirmi olursunuz. yle grnr. Bu i bazan liflere hkmetmek, bazan da bunlarn hkm altna girmekte olur. MATMAZEL de L'ESPNASSE. O halde hayvan ya istipdat altnda, ya anari iinde bulunuyor demektir. BORDEU. stipdat altnda ok iyi sylediniz; huzmenin ba kumanda eder, geri kalan btn ksmlar buna itaat ederler. Hayvan kendine sahiptir, mentis Compos. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Anari iinde olduu zaman da an btn rgleri eflerine kar ayaklanmlardr. Ve orada artk stn bir otorite kalmam demektir. BORDEU. ok mkemmel. Byk ihtiras nbetlerinde, hezeyanlarda mukadder felketlerde eer efendi btn kendisine boyun eenlerin kuvvetlerini bir noktaya yneltirse en zayf hayvan bile inanlmaz bir kuvvet gsterir. MATMAZEL de UESPNASSE. Kafamz dumanland zamanlarda biz de bu eit bir anari iine dm oluruz. BORDEU. Bu deta zayf bir idareye benzer ki orada herkes batakinin otoritesini kendi hesabna kullanmak ister. Bu dertten kurtulmak iin tek bir yol biliyorum. G, fakat emin bir yol. Bu g de duygulu an balangcna otoritesini temin etmee yaryacak iddetli bir vasta kazandrmaktan ibarettir. MATMAZEL de UESPNASSE. Byle olursa ne olur?

68

KONUMALAR

BORDEU. u olur: ya bu otoriteyi yeniden kazanr, yahut hayvan mahvolur. Eer vaktim olsayd size buna dair iki hikye anlatrdm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama doktor, ziyaret saatiniz geti; hastanz da artk sizi beklemiyordur. BORDEU. nsan buraya, yapacak bir ey olmad zaman gelmeli; nk ayrlmak mmkn olmuyor. MATMAZEL de L'ESPNASSE. te doru szllk diye buna derler! imdi anlatn bakalm hikyelerinizi? BORDEU. Bugnlk una raz olun: bir kadn ocuk dourduktan sonra ok korkun bir beyin hummasna tutulmutu. Elinde olmadan alyor, glyor, boulur, can ekiir gibi oluyor, boaz iiyor, bazan kt bir sessizlie gmlyor, sonra kesin feryatlar koparyordu. in fenas: bu hal yllarca srd. Birini deli gibi seviyordu. Sevgilisinin, hastalndan bezerek kendisinden soumaya baladn sezer gibi olunca ya iyi olmaya yahut lmee karar verdi. inde bir mcadele balad. Bu mcadelede bazan ef, bazan da... tebaalar galip geliyordu. An rglerinin tesiri balanglarnn aksi tesirine msavi olduu zaman kadn lm haline geliyordu. O zaman onu yatana gtrrlerdi; orada hibir hayat eseri gstermeden ve kmldamadan saatlerce yatard. Bazan da bir yorgunlua, baygnla, deta sonunun yakn olduunu gsteren bir tkenme haline derdi. O bylece alt ay bu mcadele halinde yaad. syan daima rglerde balyordu. Bunun geldiini duymaktayd. lk belirtiler balar balamaz kalkyor, kouyor kendini en iddetli hareketlere veriyor, merdivenlerden kp iniyor, odun kesiyor, topra belliyor, iradesinin organ, huzmesinin ba bylece sertleiyordu. Kendi kendine yle diyordu: ya zafer, ya lm. Saysz zaferlerden ve bozgunlardan sonra ef vaziyete hkim oluyor ve tebaalar o kadar boyun eiyorlard ki bu kadn ev hayatnn bin bir eit mihnetlerine katland, birok hastalk geirdii halde bir daha bu krizlere uramamt. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Kahramanca bir ey, ama bunu ben de yapabilirdim. BORDEU. Sevince iyi seversiniz de ondan. Sonra metinsinizdir.

KONUMALAR

69

MATMAZEL de L'ESPNASSE. Kabul; ya alkanlkla yahut da yaps icab huzmenin ba rglere hkmediyorsa insan metin olur; hkmediliyorsa da zayf olur. BORDEU. Bundan karlacak daha baka neticeler vardr. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ama bir kere teki hikyenizi de anlatn, neticeyi sonra karrsnz. , BORDEU. Gen bir kadn epey esip savurduktan sonra zevke kapsn kapamt. Artk yalnz kalmtr. Melankoliktir ve ba armaktadr. Beni artt. Ona bir kyl elbisesi giyip topra bellemesini, saman stnde yatp, kuru ekmek yemesini salk verdim. Bu rejim hounuza gitmedi ise; seyahata kn, dedim. Boydan boya btn Avrupa'y dolat ve uzun yollarda derdinin devasn buldu. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Syliyeceiniz bundan ibaret olmamal. Ehemmiyeti yok. kardnz neticelere gelelim. BORDEU. Bunun sonu gelmez. MATMAZEL de UESPNASSE. Daha iyi ya, sz syleyin hele. BORDEU. Hi cesaret edemiyorum. MATMAZEL de UESPNASSE. Neden ama? BORDEU. nk her eye yle bir dokunup geiyoruz. Hibir konuyu derinletirmiyoruz. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ne kar. Kitap yazmyoruz ya, konuuyoruz. BORDEU. Mesel. Huzmenin ba btn kuvvetleri kendinde toplar, yani bylece btn sistem tersine almaya balarsa: sanyorum ki derin dnceye dalan insanda, cennet kaplarnn aldn grr gibi olan dindarda, alevlerin ortasnda trk syliyen vahide, cezbe halinde, iradi veya gayri iradi delilikte de olduu gibi... MATMAZEL de UESPNASSE. E sonra? BORDEU. Sonras u: duygusuz hale gelen hayvan da artk hissizleiyor ve tek noktada yayor demektir. Ben, atein yakcln duymyacak kadar kendinden geen, u Saint Augustin'in bahsettii Galame papazn grmedim. u dmanlanna glen, onlara hakaret

70

KONUMALAR

eden ve kendilerine tattrlan aclardan daha tatl ikenceler yapan vahilerin manzarasn grmedim. Sirkte can verirken cimnastiin inceliklerini ve derslerini hatrlyan u Gladyatrleri grmedim. Ama bununla beraber btn bu olaylara inanyorum. nk ben, btn bunlardakinden daha harikulade bir cehdi grdm, gzlerimle grdm. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Doktor anlatn bunu, ben ocuk gibiyimdir; fevkaldelikleri severim ve bunlar insanla eref veren eyler ise gerek olduklarndan pek az phe ederim. BORDEU. Champagne'n bir kasabasnda Langres de, Le yahut de Moni adnda derin, dinin gereklerini kavram iyi bir papaz vard. Vcudunda ta peyda olmutu. Almak gerekiyordu. Gn kararlat. Cerrah, yardmclar, bir de ben evine gittik. Bizi ok sakin karlad. Soyundu; yataa girdi. Gzlerini balamak istediler; kabul etmedi: yalnz beni gerektii ekilde yatrn dedi. Byle yaptlar. Bunun zerine yatann karsnda duran bir byk ha istedi, ona sarld, dudaklarn yaptrd. Ameliyata baladlar. Papaz hi kmldamadan yatyor, ne gznden bir damla ya geliyor, ne de azck olsun inliyordu. Ta karld. Farkna varmadan bu dertten kurtuldu. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Gzel bir ey. Gelin de bundan sonra kemikleri talarla krlan adamn cennet kaplarnn aldn grdnden phe edin bakalm. BORDEU. Kulak ars nedir, bilir misiniz? MATMAZEL de L'ESPNASSE. Hayr. BORDEU. Bilmediiniz daha iyi, dnyada bundan daha strapl ar olamaz. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Benim yazk ki ne olduunu bildiim di arsndan daha m fena? BORDEU. Kyaslanamyacak kadar. Dostlarnzdan bir filozof on be gndr bu ar ile kvranp duruyordu; karsna: bugn hi cesaretim yok. dedii bir sabah tek arenin strab suni olarak aldatmak olduunu dnd. Yava yava bir metafizik ve hendese meselesine o kadar derinden derine dald ki az sonra kulann arsn unuttu. Yemek verdiler, farknda olmadan yedi; hi ar duymadan yatma za-

KONUMALAR

71

manini buldu, korkun ac ancak zihninin toplanmas sona erdikten sonra balad. Ama bu sefer ya yorgunluk arttndan yahut da zayflk tahamml gletirdiinden ar dayanlmaz derecede artmt. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Bu halden, karken gerekten insan pek yorgun olmal. te, u ierdeki adamn da zaman zaman bana gelen budur. BORDEU. Tehlikeli bir ey; dikkat etmesi lzm. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Durmadan sylyorum, ama aldr ettii yok. BORDEU. Artk kendine hkim deil, onun hayat byle, lm de bu yzden olacak. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Bu ar hkm beni rktyor. BORDEU. Bu knt, bu yorgunluk huzmenin tellerinin bo durmadndan ve btn sistemde mterek bir merkeze doru iddetli bir gerilme olduundan baka neyi ispat eder ki? MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ya bu gerginlik veya bu iddetli temayl devam eder de bir alkanlk haline gelirse? BORDEU. Bu, huzmenin balangcnda olan bir bzlmedir; byle olunca hayvan ldrr, hem de bir daha iyi olamyacak kadar delirir. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Peki ama neden? BORDEU. nk tellerden birinde meydana gelen bzlme ile balangta meydana gelen bzlme bir deildir de ondan. Ba, ayaklara kumanda edebilir, ama ayaklar baa kumanda edemezler. Bunun gibi balangta tellerden birine kumanda eder, fakat tellerden biri balangca kumanda edemez. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ltfen aradaki fark syler misiniz? Gerekten neden her eyi dnem iyeyim? Bu sual aklma daha nce gelmeliydi. BORDEU. nk uur ancak bir yerdedir de ondan. MATMAZEL de L'ESPNASSE. te gzel bir sz.

72

KONUMALAR

BORDEU. Bunun sebebi uurun bir yerde, btn duyumlarn mterek merkezinde, hafzann ve mukayesenin bulunduu yerde olmasdr. Her tel ancak birka tane biribiri ardndan gelen ayr ve hafzasz duyum ve izlenim alabilir. Balang her eyi yapabilir; olanlarn bir defteridir. Bunlardan htra yahut devaml bir duyum saklar ve hayvan ilk teekkl anndan itibaren kendini oraya balamaya, kendini tamamiyle oraya vermee, orada yaamaya alr. MATMAZEL de L'ESPNASSE. ayet parmamn hafzas olsayd? BORDEU. Parmanz dnrd. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ya peki hafza nedir? BORDEU. Merkezin hassas, an balangcnn zel bir duyusu. Tpk grmenin gzn duyusu olmas gibi. Bundan baka hafzann gzde olmay, grmenin kulakta olmay kadar hayret edilecek bir ey deildir. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Doktor, sorduklarma cevap verecek yerde beni atlatyorsunuz. BORDEU. - Katiyen atlatmyorum. Ne biliyorsam size onu sylyorum. Eer tellerin yapln olduu kadar an balangcnn yapln da bilseydim, bunu da ayn kolaylkla grebilseydim, daha da fazla syler bilirdim. Hususi haller karsnda zayf durumdaym. Buna karlk umumi hdiselerden baar elde edebiliyorum. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Ya bu umumi hdiseler?... BORDEU. Akl, hkm, muhayyile, delilik, budalalk, zalimlik, igds. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Anlyorum. Btn bu vasflar huzme balangcnn dallarna olan doutan gelme veya itiyatla kazanlm mnasebetlerinin neticeleridir. BORDEU. Pek gzel sylediniz. Prensip yahut gvde dallara nazaran daha m salamdr? Byle olduu zaman airler, artistler, muhayyilesi kuvvetli adamlar, miskinler, cokunlar, deliler meydana gelir. Daha,m zayf. Bu da bizim kaba, yrtc hayvan dediimiz tipten in-

KONUMALAR

73

sanlan meydana getirir. Btn sistem gevek, yumuak, enerjisiz midir? Bundan da budalalar ortaya kar. Btn sistem enerjik ahenkli, iyi dzenli midir? yi dnenler, filozoflar, bilge kiiler de bundan doarlar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ve mstebit daln hkm srne gre de hayvanlarda igds, insanlarda da daha ayn ekiller alr. Buna gre kpekte koklam, balkta iitim, kartalda grm kuvvetlidir. Gretry mzisyen, Voltaire air, D'Alembert hendeseci, Vaucanson mekanikidir. Bunlarda huzme dallarndan biri tekilerin hepsinden daha kuvvetlidir. Ve benzerlerinde de bu hal byledir. BORDEU. Bundan baka alkanlklann basks da rol oynar. htiyarlarn kadnlara dkn oluu ve Voltaire'in de hl terajedi yazmas gibi. (Burada Doktor Bordeu dnceye dalar, Matmazel L'Espinasse ona unlar syler) MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doktor, ryaya daldnz. BORDEU. Doru. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Neyi dnyorsunuz? BORDEU. Voltaire' i. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Neler dndnz bakalm? BORDEU. Byk adamlann nasl kendilerini yetitirdiklerini? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nasl? BORDEU. Nasl m? Duyarlk... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet duyarlk? BORDEU. Yahut huzme tellerinin bazlarnn son derecede hareketli oluu, zayf yaradll insanlarn en hkim vasfdr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aman doktor; bu ne hakaret byle! BORDEU. Byle bir ey syliyeceinizi umuyordum. Fakat duygulu bir varlk nedir? safrasnn oyunca bir mahlk. Kulana dokunakl bir sz m gelir, garip bir manzara m grr, iinde bir uultudur balar; huzmenin btn telleri harekete geer, bir titreyitir balar;

74

KONUMALAR

artk korku, gz yalar ahlar oflar alr, yrr; ses kslr, huzmenin balangc ne hale geldiini bilemez olur. Artk ne soukkanllk, ne akl, ne hkm verme yetiklii, ne igds, ne bir kutulu aresi kalmtr. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Btn bu anlattklarnzda kendimi buluyorum. BORDEU. Byk adam ise, talihsizlik eseri olarak doutan byle bnyeye sahip ise, durmadan bunu zayflatmaya ona hkmetmee, hareketlerine hkim olmaya, huzmenin balangcna tam bir stnlk salamaya alr. En byk tehlikelerin ortasnda bile bulunduu zaman kendini tutar, doru dnr. Grlerine yarayan, gayesine erimesine yardm eden hibir ey gznden kamaz. Onu hayrete drmek pek gtr. Krk beini buldu mu byk kral, byk nazr, byk politikac, byk artist, bilhassa byk komedyac, byk filozof, byk air, byk mzisyen, byk hekim olur. Kendine ve btn etrafndakilere hkmeder. lmden korkusu yoktur. Stoisyenlerin ok yksek bir grle syledii gibi korku, kuvvetlinin, zayf istedii yere frlatp atmak iin kulland bir yaydr; byk adam bu yay krar ve bylece dnyann btn istibdatlarnn boyunduruundan kendini kurtarm olur. Duygulu insanlar veya deliler hepsi sahnededir. O seyircilerin yerinde oturur: bilge kii ite budur. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Allah beni byle bilgelerin arasna dmekten korusun. BORDEU. te ona benzememek iin gayret ettiiniz iindir ki zaman zaman iddetli sevinlere ve kederlere urar, hayatnz gz yalar ve kahkahalarla geinirsiniz ve daima bir ocuk olarak kalrsnz. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Byle kalmay da isterim. BORDEU. Byle daha mesut olacanz m umuyorsunuz? MATMAZEL de L'ESPNASSE. Bilmem ki. BORDEU. Matmazel bu kadar deer verilen bu hal - ki insan byk bir eye gtrmez- kuvvetlice yaanmak istenirse hemen daima ztrapl, zayf olarak geirilmek istenirse can skcdr. Bu halde bulunan kimse ya skntdan esner, ya kendinden geer. Kendinizi ta-

KONUMALAR

75

mamiyle tatl bir musikinin hazzna brakyorsunuz, dokunakl bir sahnenin cazibesine kaplp srkleniyorsunuz: diyaframnz kaslyor, duyduunuz zevk kayboluyor ve sizde btn gece devam eden bir bunalmadan baka bir ey kalmyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama ya ben yksek musikiden ve dokunakl sahne eserlerinden ancak byle zevk alabiliyorsam? BORDEU. Fena yapyorsunuz demektir. Ben de musikiden zevk alrm; ben de tiyatrodan holanrm. Ama bunun iin ztrap duymam olsa olsa can sknts duyarm. Bunun iin zevkim tamdr. Bunun iin tenkitlerim sert, vmelerin daha iyi dnlm ve daha koltuklaycdr. Sizin kadar hareketli bir ruha sahip olan kimse iin, kt bir tajedi var mdr? Bir piyesi okurken, onu sahnede seyrederken duyduunuz heyecandan kimbilir ne kadar yznz kzarmtr? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet byle olmutur. BORDEU. Sizin gibi duygulu insanlara deil, benim gibi sakin, soukkanl insanlara, bu dorudur bu iyidir bu gzeldir.. demek der. An balangcn kuvvetlendirelim, yapacamz en iyi i budur. Biliyor musunuz ki bu hal hayat boyunca srp gider? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayat boyunca ha! Bu ok kt bir ey doktor. BORDEU. Evet, hayat boyunca, mrnde birka kere nefret hissetmemi kimse yoktur. Tek bir olay duyumu irade d bir hal, bir alkanlk haline sokabilir. O zaman vakit geirecek eylere, eitli elencelere, dostlarn nasihatlerine; insann kendi kendine yapt gayretlere ramen teller ldrc sarsntlar byk bir inatla merkeze gtrrler. Zavall, artk bo yere bundan kurtulmak iin rpnr, durur. Onun iin dnya kararmtr. Her yerde onu bin bir kasvetli dnce kovalar. Bundan ancak kendisine kymakla kurtulabilir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doktor, beni korkutuyorsunuz; D'ALEMBERT, uyanm srtnda robdambr, banda tekkesiyle. Ya uyku Doktor, ne dersiniz, iyi bir ey deil midir?

76

KONUMALAR

BORDEU. Uyku yle bir haldir ki, ister yorgunluktan, ister alkanlktan olsun, onda btn a gever, ve hareketsiz kalr; hastalkta olduu gibi an her rgs kmldar, hareket eder, mterek merkeze bir sr dank, kopuk, kark duyum geirir? Bazan o kadar dzenlenir, birbirine bal bir halde bulunur ki uyank olan kimsede artk ne akl, ne konuma kudreti, ne de muhayyileden eser kalr. Bazan da o kadar iddetli, o kadar canl olur ki insan uyannca, olan biten eylerin gerek olup olmadna karar veremez... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki, ya rya? BORDEU. Hayvann yle bir halidir ki bunda hibir beraberlik yoktur: her trl i birlii ve ballk sona ermitir. Efendi, uaklarnn ve kendi hareketlerinin, andan km enerjisinin keyfine oyuncak olmutur. Grme teli mi titredi? An balangc, grr; onu harekete geiren iitme teli ise, iitir; aralarnda kalan tek ey aksiyon ve reaksiyondur. Bu, merkeze ait vasflarn ve devam kanuniyle alkanln bir neticesidir. Eer aksiyon tabiatn, akn hazzn duymak ve tr oaltmak iini ykledii ehvet telinde meydana gelmise sevilen varln canlandrlan hayali, huzmenin balangcndaki reaksiyonun eseri olacaktr. Eer bu hal, bilkis ilkin hzmenin banda canlanrsa, ehvet telinin gerginlii, cinsiyet svsnn kzmas ve ak da reaksiyonun neticeleri olacaktr. D'ALEMBERT. Yani aadan yukar bir rya olduu gibi, yukardan aa bir rya da vardr. te benim bu gece grdm bu eit ryalardand. Ama imdi ne istikamet aldn bilmiyorum. BORDEU. Uyanklkta a d eylerin izlenimine tbidir. Uykuda ise onda olup bitenler hep kendi duyarln kullanmasndan meydana gelir. Ryada en ufak bir dalgnlk yoktur; canll da bundan ileri gelmektedir. Bu hal hemen daima ya bir uyarm ya hastalk sonucudur. An balangc bu esnada saysz ekillerde etkin ve edilgin olur: dzensiz oluu da bundan ileri gelir. Burada kavramlar, tabiatn manzaralarna bakan hayvanda olduundan daha derli toplu, daha berraktr. Zaten rya bu bakn yeniden canlandrlm bir tablosundan baka bir ey deildir. Gerekliini veren de budur. Bundan dolaydr ki onu uyanklk halinden ayrmak imknszdr: ne bu hal-

KONUMALAR

77

lerden birini tekinden, ne de hatay, tecrbeden ayrmaya ihtimal yoktur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ya tecrbe her zaman mmkn mdr? BORDEU. Hayr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Eer rya lm bir dostumu bana, sanki yayormu gibi canl olarak gsterirse, onun benimle konutuunu duyarsam, ona dokunduum zaman ellerimde vcudunu hissedersem, uyandm zaman ruhum heyecan ve elemle dolu ise ve gzlerimden yalar boanyorsa, kollarm hl onun grnd yere doru uzanmsa, kim bana onu gerekten grmediimi, sesini duymadm, ona dokunmadm syliyebilir? BORDEU. Onun yokluu. Fakat uyanklkla uykuyu birbirinden ayrdetmek imknsz ise, mddetini kim tayin eder? Sakin getii zaman uyku, yatma ile, uyanma an arasna skm ksa bir zamandr; kark olduu zaman ise bazan yllarca srer. Birinci halde, hi olmazsa, insann kendi hakkndaki uuru tamamiyle yok olur. Bana hi grlmemi ve grlmiyecek olan bir rya syliyebilir misiniz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet. O zaman insan bambaka biri olmutur. D'ALEMBERT. kinci hale gelince, bunda insan kendi hakkndaki uuruna olduu kadar, hrriyet ve iradenin uuruna da sahiptir. Rya gren adamdaki bu hrriyet, bu irade nedir? BORDEU. Ne midir? Uyank adamnkinin ayndr: istein ve tiksintinin son hamlesi, insann douundan o bulunduu ana kadar geen mrnn bir sonucu. Bence en derin dnceli kimseler bile bu ikisi arasnda bir fark bulamaz. D'ALEMBERT. yle mi sanyorsunuz? BORDEU. Bana bunu soran sizsiniz ha? Siz ki kendinizi derin dncelere vermi, mrnzn te ikisini gz ak rya grmekle iradenizin dnda hareket etmekle geirmi bulunuyorsunuz. Evet uykunuzdakinden daha iradesizce rya grrken emirler veriyor, yahut

78

KONUMALAR

baz emirlere boyun eiyorsunuz. Keyifli veya keyifsizsiniz. Tezatlar hisseder, engeller bulur, hiddetlenirsiniz; sever, nefret eder, ekitirir, gider, gelirsiniz. Sabahleyin gznz aar amaz, bir gn nceki dnlerinizin ak iinde kafanz en ok kurcalam olan fikri derhal ele alrsnz. Giyinirken, sofraya otururken hep dnmekte, ekiller izmekte, hesaplar yapmaktasnz.Yemek yerken kafanz kurcalayan meselelere dalarsnz; bazan bunlar ispat etmek iin sofradan kalktnz olur. En ufak bir irade cehdi yapmadan bakalariyle konuur, hizmetilerinize emirler verir, yemek yer, yatar, uyursunuz. Btn bu iler arasnda siz tek bir noktadan baka bir ey deildiniz. Hareket ediyordunuz, fakat iradeniz ilemiyordu. rade kendiliinden meydana gelebilir mi? rade daima, i veya d bir milin etkisiyle, u iinde bulunduumuz andaki baz izlenimlerden , gemiin baz gizli htralarndan, baz ihtiraslardan, baz gelecek projelerinden doar. Btn bunlardan sonra hrriyet hakknda size tek bir kelime syliyebilirim. nk Aksiyonlarmzn en sonuncusu bile tek bir zaruri sebebin neticesidfc: benliimiz. Belki ok kark fakat tek bir btn. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zaruri mi dediniz? BORDEU. phesiz. Hareket eden varlk ayn kalmak artyla baka bir hareketin meydana geldiini tasarlanmaya aln bakalm? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hakk var. Mademki ben byle hareket ediyorum. Baka trl hareket edebilen varlk artk ben deilimdir. Bir ey sylediim ve yaptm zaman, baka bir ey syleyip yapabileceimi sylemek, benim hem ben hem de bakas olduumu sylemek demektir. Peki ama Doktor, faziletle, ktlk hakknda ne dnyorsunuz? Fazilet; btn dillerde bu kadar aziz, btn milletler iin bu kadar mukaddes olan bu kelime! BORDEU. Bu kelimenin yerine iyilik, karsna da ktlk kelimelerini koymak gerekir. nsan ya bahtl ya bahtsz olarak doar. Buna gre deta bir selin nne katlm gibi ilk gruptan olankr an ve erefe, tekiler de dknle srklenir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya kendi nefsine sayg, utanma ve vicdan azabnn mnas nedir?

KONUMALAR

79

BORDEU. Bunlar zaruri bir ann meziyetini veya kusurunu kendisinde gren adamn bilgisizlie dayanan bir ocukluundan, bbrlenmesinden baka bir ey deildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya mkfat ve cezalar? BORDEU. Kt denilen deiebilir mahlku dzeltmek, iyi denileni de tevik etmek iin kullanlan vastalar! MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki btn doktrinin baz tehlikeli taraflar yok mu? BORDEU. Doru mu, yanl m? Siz ona bakn? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doru olduunu sanyorum. BORDEU. Yani yalann krl olduunu, gerein ise birtakm zararlar bulunduunu kabul ediyorsunuz yle mi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet yle. BORDEU. Ben de byle dnyorum, ama yalann faydas bir anlktr; halbuki gereinki ebedidir. Gerein dourduu zararl neticeler pek abuk kaybolur, ama yalannkiler o yalan devam ettii mddete srp giderler. Yalann, insann kafasnda ve hareketlerinde yapt tesirleri inceleyin: bu kafann iinde ya yalan yle byle geree baldr: o zaman bu kafa sahtekrdr; yahut da bu kafa dorudan doruya yalana baldr. O zaman da buna yanlm deriz. Halbuki muhakemesi gevek fakat hatalar kuvvetli bir kafadan nasl bir hareket bekliyebilirsiniz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha az kt olan son kusuru herhalde ilkinden daha tehlikesizdir. D'ALEMBERT. ok iyi: imdi her ey duyarla, hafzaya, organik hareketlere balanm oluyor. Bu benim de olduka iime gelir. Ama ya muhayyile? ya tecrid? BORDEU. Muhayyile.... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir dakika doktor; batan alalm; sizin prensiplerinize gre, bana yle geliyor ki, tamamiyle mekanik birtakm operasyonlar sonunda dnyann en byk dahisini ekilsiz bir et yn haline getirebilirim. Bunda yalnz yaad ann

80

KONUMALAR

duyarlndan baka bir ey kalmam olacaktr. Yine yn en derin bir ahmaklk halinden, en ileri bir dhi haline getirmek de mmkn olacaktr. Bu iki olaydan ilki iin ilk an tellerinden bir ikisini zedelemek ve st tarafn da ezmek yetecektir. Ters olay meydana getirmek iin de zedelenen telleri onarmak, btn de iyi bir gelimeye brakmak lzm gelecektir. Bir misal: Nevvton'dan iki iitme telini alrsam, bir daha hibir ses duyumu almaz olur. Koklama tellerini alrsam, artk koklama duyumu kalmaz. Grme telleri karlrsa, grm duyumlar yok olur. Damaktaki teller alnrsa, tat duyumu giderilir. tekileri de koparr veya ezersem artk beyin yapsna, hafzaya, isteklere, nefretlere, ihtirasa, iradeye benlik uuruna elveda! Geride kalan artk sadece yayan ve yalnz deri duyumuna sahipolan ekilsiz bir et yndr. BORDEU. Hemen hemen birbirine zde olan iki karakter, yani hayat btn canl cisme, duyarlk da bunun elemanna aittir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu yn alyor ve ona yine koklama telini veriyorum. Koku alyor; iitme tellerini veriyorum: iitiyor; grme tellerini veriyorum; gryor; damak tellerini veriyorumtadyor. An geri kalan tarafn da dzene koyarak teki tellerin gelimesine yol ayorum. Bundan da hafzann, muhakemenin, hkm verme kabiliyetinin, akln, arzularn, nefretlerin, ihtiraslarn, istidadn, yeniden doduunu grr ve araya ne akla aykr, ne de kendi cinsinden olmyan bir mil karmadan dhiyi karmda bulurum. BORDEU. Mkemmel: burada durun. st taraf bir sr lftan baka bir ey deildir... ama tecrit? Muhayyile! muhayyile, renklerin ve ekillerin hafzasdr. Bir sahnenin bir eyin seyredilmesi zaruri olarak, duyarlk cihazn u veya bu ekilde ayarlar. Bu cihaz ya kendi kendine ayarlanmtr, yahut da d baz millerin tesiriyle ayarlanm olur. Buna gre ya iinde titrer, yahut da dna ses verir; ya ald izlenimleri sessizce kendinde aksettirir; yahut da uygun den seslerle grltl olarak dar vurur. D'ALEMBERT. Fakat bu hikye mbalaldr. Bundan olaylar ihmal edilmekte bir eyler eklenmekte, hdise deitirilip gzelletirilmektedir. Yandaki duygulu sazlar da birtakm izlenimler alr. Ama bunlar olan eyden deil, ses veren sazdan gelmektedir.

KONUMALAR

81

BORDEU. Dorudur. Bu hikye tarih yahut airanedir. D'ALEMBERT. Peki ama bu iir veya yalan hikyenin iine nasl sokulmutur? BORDEU. Birbirini uyandran fikirler yoliyle. Bu fikirlerin uyanmasnn sebebi birbirlerine bal olulardr. Mademki, siz kendinizde hayvan klavsenle karlatrma cesaretini buldunuz, msaadenizle ben de airin szn trkyle karlatraym. D'ALEMBERT. Doru bir ey yapm olursunuz. BORDEU. Her trkde bir gam vardr. Bu gamn da entervalleri bulunur. Tellerinden her biri bir harmonik'e sahiptir. Bu harmonik'lerin de harmonikleri vardr. Bylece melodiye deiiklikler vererek trk zenginletirilir, geniletilir. Olay yle bir olaydr ki her mzisyen bunu kendi zevkine gre duyar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ama neden meseleyi bu mecaz slupla andan kanyorsunuz? Ben yle diyeceim: herkesin gz ayn olduu iin, ayr grr ve ayr anlatr. Her fikir baka fikirleri uyandrr ve grnne ve karakterine gre olay kuvvetli bir ekilde gsteren fikrin zerinde durulur; yahut buna uyandrlm fikirler sokulur. Diyeceim ki bu fikirler arasnda bir seim yaplr: diyeceim... ki yalnz bu mevzuun incelenmesi bir kitab doldurur. D'ALEMBERT. Hakknz var. Yalnz bu. Doktora unu sormaya engel olamaz: hibir eye benzemiyen, hayalde hibir zaman canlanmyacak olan ve hikyede gemiyen bir fikrin bulunduundan emin midir? BORDEU. Sanrm. Bu melekenin btn hezeyanlar birok paralanm hayvanlar bir araya getirerek bunlardan tabiatta hi grlmiyen garip eyler yapan arlatanlarn kurnazlklar seviyesine der. D'ALEMBERT. Ya tecrit iin ne diyorsunuz? BORDEU. Byle bir ey yoktur. Allm st kapal szler, kaziyeleri daha umumi, dili de daha akc ve kullanl yapan ksaltmalar vardr. Mcerret ilimlerin domasna sebep olan dil iaretleridir. Birok hareketlerde mterek olarak bulunan bir vasf fazilet

82

KONUMALAR

ve kusur kelimelerini meydana getirmitir. Birok insanlarda mterek olan baz vasflar da irkinlik ve gzellik kelimelerini yaratmtr. Bir adam, bir at, iki hayvan denir. Bundan sonra da bir, iki, kilemeleri gelir ki btn adetler ilmi buradan domutur. nsann mcerret bir kelime hakknda hibir fikri yoktur. Her cisimde boyut grlr. Uzunluk, enlilik ve derinlik. Bu boyutlardan her biri ile ayrca uralr: ite bundan da btn matematik ilimleri kar. Her tecrit, iinde fikir bulunmyan bo bir iarettir. aret, fizik varlktan ayrlmak suretiyle fikir bir yana atlmtr. te ancak iareti fizik varla balamak suretiyledir ki ilim bir fikirler ilmi olabilir. Konuurken olsun, kitaplarda olsun sk sk misallere ba vurmak ihtiyac bundan domaktadr. Uzun bir iaret kombinezon'undan sonra, misal istediiniz zaman, konuandan, sesinin bir biri ardnca gelen grltsne yaanm duyumlar ekliyerek bir vcut, bir ekil, bir realite, bir fikir kazandrmasn istemekten baka bir ey yapm olmuyorsunuz. D'ALEMBERT. Bunu iyice kavrayabildiniz mi matmazel? MATMAZEL deL'ESPINASSE.Veko kadar deil, ama Doktor aklar her halde? BORDEU. Bunu sylemek hounuza gidiyor. Sebebi de sylediklerimi dorulayacak ey bulunmay veya onlara eklenecek bir ey olmay deil fakat saatin on bir buua gelmi bulunmasdr. leyin Marais'de bir konsltasyonum var. D'ALEMBERT. Daha akc ve daha kullanl bir dil; anlam mym, Doktor? anlatk m? BORDEU. Hemen her konuma bir hesap vermedir... Bastonum nerde bilmiyorum... insann zihninde hazr hibir fikir yoktur... Ya apkam... Bir insann baka bir insana hibir zaman tamamiyle benzememesi yznden de tamamiyle anlamak, anlamamz mmkn deildir. Her eyde ya bir okluk ya bir azlk vardr. Konumamz daima duyduklarmzn ya altnda, ya stndedir. Hkmlerde bakalk var. Hem de grldnden bin kere daha ok. Ho, bereket versinki grlmyor... Allasmarladk hoa kaln. MATMAZEL de L'ESPINASSE.-Kuzum bir kelimecik daha.

KONUMALAR

83

BORDEU. abuk syleyin bakalm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana bahsettiiniz u sramalar hatrlyor musunuz? BORDEU. Evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Budalalarla, zeki insanlarn nesillerinde de bu sramalar bulunduunu sanyor musunuz? BORDEU. Neden olmasn? MATMAZEL de L'ESPINASSE. O halde ne mutlu ta ileride gelecek olan torunlarmza! Belki yeniden bir IV. Henri doacaktr? BORDEU. Belki de domutur bile. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doktor, mutlaka yemee gelin. BORDEU. Gelmee alrm. Ama sz vermiyorum. Gelirsem ne l. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sizi ikiye kadar bekleriz. BORDEU. Peki yleyse gelirim.

85

GEEN KONUMANIN SONU Konuanlar: MATMAZEL de L'ESPINASSE, BORDEU Saat ikiye doru doktor gelir. D'Alembert yemek iin dar ktndan, doktor matmazel de L'Espinasse ile ba baa kalr. Sofraya otururlar. Soukluk gelinceye kadar uradan buradan konuurlar. Fakat hizmetiler uzaklar uzaklamaz Made. de LEspinasse doktora yle der: Haydi doktor, bir bardak Malaa arab iin; sonra da kafamdan yz defa geen ve yalnz size sorabileceim bir soruya cevap verin. BORDEU. Nefis ey, bu Malaa... ya sorunuz nedir? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zaten bu da sizin iin pek g bir ey deil... te kahveniz geldi... in kahvenizi... BORDEU, kahvesini itikten sonra. Ortaya attnz mesele fizii, ahlk ve iir sanatn ilgilendirir. MATMAZEL de L ESPNASSE. iir sanatn m? BORDEU. phesiz: var olan mahlklara bakarak var olmyanlan yaratmak sanat gerek iirdir. Bu sefer, Hippokrat'n yerine Horas'tan paralar okumama msaade edersiniz herhalde... Bu air bir yerde der ki, Omne tulit punctum, qui miscut utile dulci, en yksek meziyet gzelle faydaly birletirmekte, mkemmellik bu iki noktay uzlatrmaktadr. Estetik dzende, gzel ve faydal olan i ilk yeri almaldr. kinci yeri faydalya vermemezlik edemeyiz, nc yer de

86

KONUMALAR

gzele der. En nemsiz yeri de insana ne zevk ne de fayda veren eye ayrmalyz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu noktaya kadar sizin grnz yzm kzarmadan benimseyebilirim. Ama bu dnce bizi nereye gtrr? BORDEU. Grrsnz: matmazel bir sk perhizkrlk ve bekret bunlara riayet eden kimseyle, cemiyete ne kazandrr, syliyebilir misiniz? MATMAZEL de L'ESPNASSE. Bence, hi, bir ey. BORDEU. O halde, softalar ikisini de ne kadar gklere karrlarsa karsnlar kanunlar da ne kadar korursa korusun, biz bunlan faziletler listesinden karacaz. Bundan baka bile bile fenalk etmek bir yana, bu iki az grlr meziyetten daha ocuka, daha gln, daha mnsz, daha berbat ve daha kt bir ey olamyacan da syleriz. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Trlerin kanmasndan ne anlarsnz? BORDEU. Dorusu, sorunuz da arabnz kadar gzel. Dnyorum ki insanlar reme iine ok nem vermilerdir; haklar da var. Ama onlarn meden kanunlarndan da, din kanunlarndan da holanmyorum. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Peki ama bunlara ne kusur buluyorsunuz? BORDEU. Bu kanunlar, eitlie dayanmadan, hibir gaye gtmeden, tabiatn kanunlar ve halkn menfaati gz nnde tutulmadan yaplmtr. MATMAZEL de L'ESPNASSE. Sylediklerinizi biraz aklasanz. BORDEU. Ben de bunu dnyordum... Ama durun (saatine bakar) size tam bir saatimi daha verebilirim. abuk geeceim. Bize de bu kadar zaman yeter. Burada yalnzz. Fakat siz yle psrk bir hatun deilsiniz; size kar saygda kusur edeceimden phe et-

KONUMALAR

87

mesziniz. Fikirlerim hakknda vereceiniz hkm ne olursa olsun, hareketlerimin temizliinden phe etmiyeceinizi midediyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Buna phe yok. Yalnz bu tarzda sze balamanz houma gitmedi. BORDEU. yleyse lf deitirelim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, hayr, tuttuunuz yolda devam edin... Bana ve iki kzkardeime koca ariyan dostlarnzdan biri en kmze Sylphe(n), en bymze koca bir vahiy melei, bana da bir Diyojen bulmutu. mz de yakndan tanyordu. Ama doktor syliyecekleriniz biraz st kapal olsun. BORDEU. Bunu sylemee lzum yok. Hem konu hem de benim durumum bunu gerektirir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet byle diyebiliriz. BORDEU. Dikkat edin size nceden haber vereyim, sznz geri alacaksnz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Katiyen almam. BORDEU. Ya kimse grmeden yaplan iler... MATMAZEL de L'ESPINASSE.Fekki ne olmu? BORDEU. Ne olacak, bunlar insana zevk verir, bundan dolay da prensibiniz yanltr, yahut... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne dediniz doktor! BORDEU. Evet matmazel, evet, bu iler bu kadar az alka verici olduklar ve bu kadar ksr olmadklar iin bir ihtiyatr. Yaplan ey bir ihtiyacn zoruyla olmazsa daima tatl bir eydir. Ben insann shhatli olmasn isterim, anlyor musunuz? Bence ifratn her trls ktdr. Ama bizimki gibi bir cemiyette (sk bir perhizkrln meydana getirecei keyifsizlii ve ok kt neticeleri saymadan) paraszlk gibi, erkeklerde herkesin iinde byk bir nedamete dmek gibi, kadnlarda, iffetsiz tannmak korkusu gibi binbir sebep zavall bir mahlku alk ve can sknts iinde kvrandm:, kime ba vuracan
(11) Kelt ve Germen mitolojilerinde hava perisi.

88

KONUMALAR

bilmiyen biareyi de diyojeninin yaptn yapmaya mecbur eder. Bir hoppa kadnn evine giren delikanlya cesaret olum diyen Gaton acaba bugn de ayn eyi syler miydi? Onu bilkis yalnzken, sust yakalasayd szlerine unu da eklemez miydi: Bu yaptnz bakasnn kansn batan karmaktan, erefini ve saln tehlikeye koymaktan daha iyidir.... Ne demek! nsann dnebilecei en byk saadetten, yani gnlmn ektii bir kadnn duygulanyle duygularm, sarholuuyla sarholuumu, ruhiyle ruhumu birletirmekten, onu kendimde, kendimi onda bulmaktan kader beni mahrum etti diye ve hareketime faydal damgasn basamyacam iin nefsimi ok gerekli ve nefis bir andan mahrum mu etmem lzm! Kan hcumuna uryan kimse kan aldrr. Dolup taan mayiin ne olduunun, renginin ve bunu boaltma eklinin ne ehemmiyeti var? Bu her iki trl rahatsz durumda da lzumsuzdur. Depolarndan taarak, bedenin her tarafna yaylr da daha uzun, daha zahmetli ve tehlikeli bir yoldan boalrsa sanki yine kaybolmu olmyacak m? Tabiatn faydasz eye tahamml yoktur. Gze batan almetler de beni imdada ard zaman yardmna kotum diye neden sulu olacakmm? Tabiat kkrtmamalyz, ama gerektii zaman da ona elimizi uzatmalyz. Byle bir eyi reddetmek ve hibir ey yapmamak bence ahmaklktan, bir zevk frsatn karmaktan baka bir ey deildir. Bana mutedil ol, yorgunluktan bitiyorsun, diyecekler. Ne demek istediinizi anlyorum. Kendimi bir zevkten mahrum ettikten sonra baka bir zevkten uzaklamak iin nefsime cebretmemi istiyorsunuz. Parlak fikir! MATMAZEL de L'ESPINASSE. ocuklara retilmesi pek de hayrl olmyan bir doktrin. BORDEU. Ne de byklere. Ama bir faraziye ileri srmeme msaade eder misiniz, Sizin uslu ok uslu, sf, ok saf bir kznz var. Tam arzularnn olgunlat ada bulunuyor. Ba dumanlanmaktadr. Tabiat ona hi yardm etmiyor. Beni aryorsunuz, sizi rkten btn rzm cinsiyet usaresinin bolluundan, dan aktlamamasndan ileri geldiini ilk bakta anlyorum. Kznn nlenmesi imknsz ok kere de iyilemesi g bir delilie uramak tehlikesi karsnda bulunduunu haber verir ve devasn sylersem ne yaparsnz?

KONUMALAR

89

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Size doruyu sylemek lzm gelirse, sanyorum ki... Fakat byle bir ey hi olmaz... BORDEU. Kendinizi aldatmaktan vazgein. Bu seyrek grlen bir-hal deildir. Hatt eer ahlk ve detlerimizde bu kadar serbestlik olmasayd daha da sk rastlardk. Ama byle de olsa bu prensipleri aka syliyen edeb ve hayay ayaklar altna alm, hakknda en irkin pheleri uyandrm, cemiyete kar byk bir cinayet ilemi saylr... Ne o, daldnz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet, acaba imdiye kadar hi annelere byle bir t verdiniz mi diye sormak iin tereddt ediyordum. BORDEU. Tabii verdim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki, ya bu anneler hangi yolu tuttular? BORDEU. Hepsi de, istisnasz, doru yolu, akla uygun olan yolu... doktrinimi tatbik ettii sylenen bir adama sokakta apkam karmam, ona alan biri denilmesi bunun iin kfi bir sebeptir. Ama burada bizi dinliyen olmad gibi, konumamzdan bir zarar da gelecek deildir. Bundan baka size felsefem hakknda, rplak dolaan Diyojen'in kendisine hcum eden gen ve utanga Atinal'ya sylediklerini syliyeceim: Sakn korkma evlt, o kadar kt deilim... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Doktor yaklatnz gryorum, bahse girerim ki... BORDEU. Ben girmem, kazanrsnz. Evet Matmazel, ben byle dnyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nasl! nsan ister trnn evresinde kalsn, ister bundan ksn ikisi de bir mi? BORDEU. Evet byledir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Korkunsunuz. BORDEU. Byle olan ben deilim. Ya tabiat, yahut da cemiyettir. Dinleyin Matmazel, kelimelerin tesiri altnda kalmam, ne

90

KONUMALAR

kadar ak dnyorsam o kadar serbest konuuyorum, ahlkmn hibir noktasndan da phe edilemez. kisi de ayn derecede ehvetle ilgili olan ve ikisi de faydasz zevk veren iki hareketten biri yalnz onu yapana zevk duyuran teki de bunu ayn cinsten bir erkek veya dii ile paylaan, nk burada ne cinsiyet ne de cinsiyetin kullanl hibir rol oynamaz, iki hareket hakknda akl selim ne der? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu meseleler benim iin pek yksek! BODREU. Ah! Drt dakika kadar erkek olduktan sonra, ite yine fistannz giydiniz, kadn oldunuz. Mbarek olsun! Ala! O halde size buna gre muamele etmeli. te bunu da yapyorum... Mademe du Barry'den tek kelime ile bile bahsetmiyeceim... gryorsunuz ya her ey yoluna girdi. Sarayn alt st olaca sanlyordu. Hkmdar, akll bir adam gibi hareket etti. Omne dult punctum. Ya una kendisine zevk veren kadn ald ve faydal olan nazr da yerinde alkoydu... Ama sizin dinlediiniz yok... Ne dnyorsunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE, Hepsi de tabiata aykr grnen bu ileri dnyorum. BORDEU. Var olan hibir ey ne tabiata aykrdr ne de tabiatn dndadr. Ben bundan bekreti ve zoraki perhizkrl bile istisna etmem. Bunlar, eer tabiata kar gnah ilemek diye bir ey olsayd, tabiata kar ilenmi sularn en by olurdu. Bundan baka insanlarn hareketleri taassupla grenekten baka bir mihenge vurulduu bir memlekette de bu detler, o memleketin iitimai kanunlarna kar ilenmi belli bal bir su saylrd. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sizin u mel'n kyaslarnza dnyorum, ama bir trl ortasn bulamyorum. Her eyi ya inkr ya kabul etmek lzm... Ama bakn doktor iin en namuslucas ve ksas irkefin stnden sramak ve ilk soruma dnmektir: Trlerin birbirine karmas hakknda ne dnyorsunuz? BORDEU. Bunun iin hi de sramaya lzum yok. Tam meselenin stndeyiz. Sorunuz fizii mi, ahlk m, ilgilendiriyor? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fizii, fizii.

KONUMALAR

91

BORDEU. Daha iyi. Ahlk meselesi bata geliyordu, imdi byle diyorsunuz, o halde... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Kabul... phesiz bu bir balang, ama isterdim... ki, siz sebebi neticeden ay rasnz. u iren sebebi bir tarafa brakalm. BORDEU. Bu bana sonundan balamam emretmek oluyor. Madem ki istiyorsunuz size unu syliyeceim ki, psrklmz, tiksinmelerimiz, kanunlarmz, batl dncelerimiz yznden pek az tecrbe yapm bulunuyoruz, tamamiyle ksr iftlemelerin ne sonu vereceini, faydal ile gzel birletii takdirde ne olacan, deiik ve devaml tecrbelerle ne biim trler elde edileceini devler gerek varlklar mdr, yoksa uydurma mdr, katr rklan birbirinden ayn yz ekilde retmek kabil midir, ve bunlardan bizim tandklanmz gerekten ksr mdrlar, bilmiyoruz. Fakat birok okumu adamlann size doru anlattklan, lkin aslnda yalan olan bir hikye- bu adamlar aridkn kmesinde hayasz bir tavann bu ie alan hayasz yirmi tavua horozluk ettiini grdklerini sylerler, ve bu canavarln mahsul olan kll pilileri grdklerini de syliyeceklerdir. Bunlarla alay edildiine emin olabilirz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat devaml tecrbe sz ile ne kast ettiniz? BORDEU. unu kasdediyorum: varlklarn gelip geii derece derecedir. Varlklarn birbiri tarafndan temsil edilmeleri hazrl gerektirir ve bu eit tecrbeler de baar elde edebilmek iin ise gerilerden balamal ve ilkin hayvanlar ayn gda rejimine tbi tutarak birbirine yaklatrmaldr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir adam ot yemee zorlamak g olacaktr. BORDEU. Ama sk sk kei st iirmek byle olmyacak, bundan baka keiye de kolaylkla ekmek yedirmek kabil olur. Kendimce deeri olan baz dncelerden dolay keiyi setim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nedir bu dnceler? BORDEU. Amma da cesursunuz! u ki... Belki bundan kuvvetli, akll, yorulmak bilmez ve evik bir rk elde ederiz ve bunlar bizim iin mkemmel hizmetiler olurlar.

92

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok gzel bir fikir doktor. imdiden u sizin deslerinin arabalarnn arkasnda kei ayakl kstah mahlklardan be altsnn yrdklerini grr gibi oluyorum. BORDEU. Bylece insan kardelerimizi hem bize hem de onlara yakmyan ilere katlanmaktan kurtarm oluruz. MATMAZEL de V ESPNASSE. Ne iyi olur. BORDEU. Ve yine bylece artk kolonilerimizdeki insanlan bir yk hayvan haline drmekten vazgeebiliriz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. abuk,, abuk doktor, hemen ie koyulun ve bize kei ayakl insanlar yapn. BORDEU. Hibir kaygnz olmadan buna raz oluyor musunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Durun, bi. kaygm var; sakn sizin bu kei ayakllar birtakm rndan km edebsizler olmasn. BODREU. Dorusu pek de ahlkl eyler olacaklarn garanti edemem. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Artk namuslu kadnlar hi emniyette olamyacaklar, bu mahlklar son derecede oalacak, zamanla onlan ya ldrmek yahut itaat altna almak gerekecek. Aman istemiyorum artk, istemiyorum. Vazgein. BORDEU, gitmek zere. Ya onlara ne ad verilecei meselesi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sorbonne'da kyamet koparacak bir mesele. BORDEU. Saray Bahesinde, cam bir kafesin iinde, lde vaaz veren bir saint-jean gibi duran orangotan grdnz m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet. grdm. BORDEU. Kardinal de Polignac bir gn ona Klonu; seni vaftiz edeyim demiti. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Eh, gle gle doktor, bizi yine aylarca aramamazhk etmeyin zaman zaman sizi ne kadar ok sevdiimi hatrlayn. Sizin bana anlattnz korkun eyleri bir bilseler...

KONUMALAR

93

BORDEU. Kimseye bir ey sylemiyeceinizden eminim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Pek gvenmeyin, ben bakalarna da anlatmak zevki iin dinlerim. Bir kelime daha sonra btn mrmce bu meseleye dnmiyeceim. BORDEU. Nedir? MATMAZEL de L'ESPINASSE. u iren zevkler neden ileri geliyor? BORDEU. Her yerde genlerde bir bnye bozukluundan, ihtiyarlarda da ruh dklnden. Atina'da gzellik merak, Roma'da kadn ktl ve Paris'te de iee tutulmak korkusu yznden. Allah'a smarladk, hoa kaln.

95

DIDEROT ABBE BARTHE LEMY LE DIDEROT ARASINDA KONUMA 1772 - 1773 (?)

...................................................... e2)
DIDEROT. Bununla beraber, Abbe her halde siz hi cevap vermiyen biriyle konumaktan holanmazsnz deil mi? ABBE, Elbette. DIDEROT, Peki yleyse dua ettiiniz, yani Allah'a yahut Meryem'e hitabettiiniz zaman ne cevap alyorsunuz? ABBE. Fakat cevap beklemiyorum ki. DIDEROT. O halde neye konumal? ABBE. Aldanyorsunuz aziz filozofum, iki eyi birbirine kartryorsunuz. Dua konuma deildir. DIDEROT. O halde monolog mu? ABBE. yle olsun. Dua ruhlarmzn Allah'a doru ykselii, bir kendini veri, kulluk ve minnettarlk borcumuzun ifadesi ve deniidir, ok kere de bir dilek, bir yalvartr. DIDEROT. Hibir zaman karlk grmedikten sonra bu dilek neye yarar? Sizin Allah'nz, azizim Abbe, nihayet ebedi skttur. Bunu sanyorum, Flechier sylemiti. Hibir zaman Allah'n sesini
(12) Bu noktal satr eserin msveddesinde vardr. Bu metinden bir parasnn eksik olduuna dellet etmiyor.

96

KONUMALAR

duyduunuz yok; ona bo yere yle feryat ediyorsunuz: Yarabbi, Yarabbi! ac bana. Merhamet et sana yalvanyorum. Dualarnz ne kadar cokun ve vecitli, ne kadar gz yalan iinde, ne kadar hazin ve dayanlmaz olsa da ondan en ufak bir cevap krnts koparamadnz gibi bir kerecik bile bu kadar yalvanlan ve bu kadar rahim olan Babann size Olum! dediini duymu deilsinizdir. Hatrlyor musunuz bir gn, leden sonra Saint-Roche kliesinde Meryem heykelinin nnde alyarak dua eden secdeye varan bir kadn grmtk? Ne yrek paralayc bir manzarayd o! Bu sahne karsnda o kadar mteessir olmutunuz ki kadna yaklam ve derdini sormaktan kendinizi alamamtnz. ABBE. Hatrlyorum. lm deindeki kz iin, on be yanda bir ocuk iin dua ediyordu. DIDEROT. Hem de nasl hkrarak dua ediyordu zavall! Buna bir kaya bile dayanamazd. Ama tatan Meryem heykelinin kl bile kprdamad... Yahut hi olmazsa biz byle bir ey olduunu farketmedik. Byle bir ey olduunu da pek zannetmiyorum; bari ocuk kurtuldu mu? ABBE. Hayr, ld; hem de galiba anas diz km dua ederken ld! DIDEROT. Her halde Allah'n bu gen ruhu yanna armakta acelesi vard; melekleri kendisine az gelmi olmal!. ABBE. Belki. Muhakkak cennete gitmitir. Bu ona Allah'n bir ltfudr. DIDEROT. Anasna da m? ABBE. Anasna da kzna da, ikisine birden. Biz neye ihtiyacmz olduunu bilir miyiz? Kadiri Mutlak olan tanr Hikmeti Rabbaniyesiyle bizim iin en muvafk eyin ne olduunu bizden daha iyi bilmez mi? DIDEROT. O halde bunu ne diye bize sylemez? Neden bu kadncaz feryat figan iinde, perian bir halde brakr? Ne feci, nej korkun bir hali vard hatrlyorsunuz, deil mi? Onu teselli iin bir kelimecik yeterdi: Sevdiklerimi yanma alnm. Bunun iin ey kadn kahrlanacana, sevin!

KONUMALAR

97

ABBE. te, hakikat da budur, tamam m. DIDEROT. te anann da#nlamad, kabul edemedii budur. Daha byle nice kimseler, tpk onun gibi bunu gremiyecek kadar krdrler, ve ocuklarn yanlarnda grmeyi, onlarn bu dar- fena da yaamalarn, gklere utuklarn grmeye tercih etmektedirler. Bundan baka ben az alkanliyle grmek, gklere ktn grmek demi bulunuyorum, nk hibir ey grdmz yoktur... Gz kapaklar der, ses zayflar ve sner zek kararr ve yok olur, hibir hareket kalmaz, hepsi bu kadar... ABBE. Evet, Diderot, lm sizin iin her eyin sonudur. DIDEROT. Sylemediim eyi bana syletmeye kalkmayn. O kadar ileri gitmiyelim. Kald ki size bir efsane Lazare'in ldkten sonra, sa tarafndan, dirilmesi efsanesinin sonunu da anlatabilirim ldkten sonra orada ahrette ne grdn? Hibir ey Efendimiz, hibir ey grmedim diye Lazar cevap verir. Bunun zerine sa kulana unu fsldar. Evet, hibir ey olmadn ben de biliyorum, ama bunu syleme. ABBE. Efsane, tamamiyle efsane! DDEROT. Bence de yle! Fakat kendi hesabma ben gzmn nnde olan eyle ilgiliyim. Ruhumuzun mahiyeti, nereden geldii, mukadderat, lmmzden sonra ne olaca ve btn bunlarn hepsinden nce de gerekten ruh diye bir ey var m yok mu, bunlar hakknda bir ey bilmediim gibi bir ey de syliyemem ve yle sanyorum ki ondan bize bu kadar kolaylkla ve kemli salhiyetle bahsedenler de benden daha fazla bir ey bilmezler. ABBE. Bununla beraber ayet ruhu kaldrrsanz... DDEROT. Benim bir eyi kaldrdm yok ki: sadece bilmediimi sylyorum. ABBE. Allah' da yok etmeniz gerekir. DDEROT. Hi de byle bir ey gerekmez. Ama bir kere daha syleyeyim ki, benim hi bir eyi yok etmek istediim yok. Ben bilgisizliimi syliyecek kadar ak yrekli ve cesur bir bilgisizden baka bir ey deilim. unu sylemeye cesaret ediyorum: Bilmiyorum.
KONUMALAR F. 7/8

98

KONUMALAR

unu da gryorum ki biz durmadan deil yalnz bilmediimiz fakat bilmemiz de kabil olmyan, bizim idrakimizin stndeki bir mesele etrafnda bouna tartp durmaktayz. Halbuki, ebed bir ekime konusu olan bir ey, Voltaire'in de geenlerde yazd gibi, bizim iin daima beyhude bir eydir ve bunun iin de zaruri deildir; bunu anlam olmamz lzmdr. Bundan baka deta kaderin bir cilvesi gibi, zerinde en ok lf edilen, eyler, en az anlalan eylerdir. Bizim her gn kullandmz szlerden ounun hibir mnas yoktur. Allah onu yanna ald! Bunu ne*reden biliyorsunuz? yoksa Allah size srrn m at? Allah ona kavumak iin acele etti! dedikleri bir mahlk doksan bir bahar grmt. Grlyor ki burada yle acele filn yok. Dindar anasnn barndan kopanlan gen kz iin demin cennete gitti demitiniz., ama bu cennet dediiniz, nedir, nerededir? nce oraya klyor mu? Yukarda dediniz. Ama bu sabah yukarda olan yer, akama aada olacaktr: nk dnya dnmektedir. Bunun byle olmadn syliyebilmek iin papa Urbain'le Mukaddes enkizisyon gibi dnyann dndn inkr etmelisiniz. ABBE. Ben bu fikirde deilim aziz dostum. DIDEROT. Eskiler hi olmazsa cennetlerine bir yer bulabiliyor, yahut hi olmazsa bir yer aryorlard. Bazlarna gre Kanarya adalanndan biri olan Fothunes'lerdeydi, Arva bicta. Bazlarnca da daha yukarda izlanda da, bazlarna gre de. ABBE Yani, pek ok meslekde olduu gibi bunda da anlam deildiler. DIDEROT. Tpk bizim gibi, Abbe. Bu Sabah bir sve tarihinde okuduuma gre Kral, bu memleketin Kiral. Allah'n inayetiyle lmanlarna kar zafer kazanm. Bu zaferi inkr eden Trkler'e gre ise Allah seve Kiralndan "inayet" ini esirgemitir! spanyollara gre ise Allah kendisine edilen dualara sar kalmtr. Gryorsunz ya herkes Allah'n inayetini kendine gre tefsir etmekte, iine geldii ekilde hkmlendirmekte, onu keyfine gre hareket ettirip, konuturmaktadr... Buna gre bizce Luthercilere gre, yahut hi olmazsa svelileri gre bir Allann nayeti, mslmanlara yahut Trklere gre bir Allahm nayeti, spanyallara gre bir Allah'n nayeti Ruslara gre bir Allah'n nayeti,

KONUMALAR

99

Lehlilere gre bir Allah'n nayeti, Franszlara gre bir Allah'n nayeti olmaldr. imdi eer yalnz ve tek ise bu Allah'n nayeti'nin her milletin kendisini ayn mesele etrafnda birbirine aykr maksatlar ve zt menfaalerle andn grerek bu dilekleri yerine getirmekte ne kadar glk ekeceini tahmin edebilirsiniz! Bundan maada bu kadar ok cepheli olan ve Allah'n nayeti denilen bu hkmdarn bizim ufak tefek ilerimizle ilgilenmeye raz olacandan emin olmak lzmdr ki, bu bana son verecek pheli grnyor. nk bu takdirde bu MukaddesPrens'in srtna ykleyeceimiz cinayetlerin, hayaszlklarn ve alaklklarn haddi hesab yoktur! Bence el aklca hareket bir daha, onun bizimle megul olmamas gibi, bizim de onunla megul olmamaklmzdr. te Abbe, bence bizim en byk kabahatimiz budur, ve korkarm daha uzun zaman bu olacaktr: meseleler zerinde en ufak kesin ve pratik bir sonuca varmadan, yalnz anlamazlk ve kinle neticelenen, aklmzn ermiyecei, melekelerimizin erimiyecei konular zerinde hi ara vermeden tartmamz. Bu tartmalar daima korkun kinler ve bunlarn ardndan da zulmler douracak. Bu kinler ekseriya milletler arasnda din anlalmazlklarndan ve dorudan doruya bu milletleri coturan Allah akndan domu deil midir? Ne olurdu vaktinde bu iren uuruma yuvarlanmamak iin durabilsek, mutlak hakknda ayn gre sahip olmadmz, yahut Allah'n sa'da tecellisi esrar zerinde veya ekmek ve arap itikadna dair ayn ekilde dnmediimiz iin biribirimizi paralamaktan, boazlamaktan, diri diri yakmaktan vazgeebilsek; o zaman ok akllca bir i yapm olurduk! Grp gzden, geirebileceimiz, kontrol edilebileceimiz pratik gnlk hayat meseleleri zerinde duracak yerde, neden kendimizi bulutlar arasnda kaybediyoruz? Birok insanlarn felaketine sebep olan ey tabiat st eyleri aratrma meraklandr. ABBE. Tesellilerinin ve saadetlerinin de sebebi olduu gibi. DIDEROT. Teselli verici hatalar olduunu inkr edecek deilim. Bir doktor hastasna iyilemekte olduunu, can ekien birine de sala kavuacan, haftaya kalmaz ayaa kalkacan syler ve bu adam da o akam can verir. Ama o gn bir mit kalbini stm, onu huzura kavuturmutur. Hekimin yalan hastann son dakikalarn sknete erdirmitir. Bu, iyi bir eydir.

100

KONUMALAR

Ama bu iyilik, onun kt bir eyden, yalandan, doduunu dnmemizle engel olmamaldr. ABBE. Msaade edin! Dinin tesellileri ve buna bal olan vaatleri asla yalan deildir. DIDEROT. phesiz Abbe, bunu inkr edecek deilim. Fakat bu vaatler garantisiz ve delilsizdir, ak ve elle tutulabilir bir delilden mahrumdur. Demin ad geen bahtsz anay, kznn doruca cennete gittiine ve edebiyetin sinesinde dinlenmekte olduuna inandrmaya alyordunuz. Bunlar birtakm kelimelerden, boec sunt verba dan baka bir ey deildir. Gerekte ise zavall ocuk meeden veya amdan bir sandn iine konmu ve topraa gmlmtr. te, grebildiimiz ancak budur; alt taraf, ahiret filn hayal, faraziye ve ilham iidir... Yani rya! Kabul edelim ki kznn tekrar dirileceini ve selmete ereceini temin edip bir gn onu yukarda Allah'n sevgili kullarnn arasnda bulacan syliyerek anay teselli etmi olun. Bu iyi, mkemmel bir ey! Ama bir nokta var: size, sadece szle inanlmasn istiyorsunuz. Halbuki bir bilge kii sadece sylenmi bir hkmle yetinemez: Sapiens nibil ajfrmat qucd non probet Quod Gratis asseritier gratis negatur(n) aramzda azck ltince konuabiliriz, deil mi, Monsignore? ABBE. Hibir zaman halkn bu yksek teselliye ba vurmasna, tabiat st eylere ilgi gstermesine ve bunlarla uramaktan holanmasna engel olmazsnz. DIDEROT. Mmkn! Ama siz cemaatinize daima teselli mi sunuyorsunuz? Hadi hadi daima deil. Bakn u zavall Desmahis dostunuza: o kadar, kvrak zekl ve sevimli, o kadar gzel yaradll olan bu adam cehennemde yanacam hatt ebed alevler iinde, gnahlarmn cezas; diye oktan yanp kl olduunu kurarak mthi bir korkuya kaplm deil mi?

(13) Bilge kii ispat edemiyecei eyi ileri srmez... ddia olunmaya demeyen ey, inkr olunmaya da demez.

KONUMALAR

101

ABBE. Akln oynatm, da ondan. DIDEROT. Akln oynatm veya oynatmam, ne olursa olsun bu adama teselli edilmi diyebilir misiniz? daha byle nice insanlar anlalmas pek kolay lkin iren, ebedi alevler korkusuna kaplmtr? Saint-Eustache kilisesinde cennete gireceklerin azl zerinde vaazdan Massillon'u dnn? arlan ok, fakat cennete alnan pek az, bu ne demektir Abbe! Bu demektir ki, bizim ilh efaatimizin btn iyiliklerine ramen ar basan daima eytandr!... Evet, Masillon'nun bu vaazn dinlerken cemaatin nasl mthi bir korkuya nasl bir panie dtn grmeliydiniz! Bu adamlar hi de teselli bulmua benzemiyorlard. Siz cemaatinize iki manzara iki hal ekli gsteriyorsunuz: cennet ve cehennem. Bu bahiste ar basan cehennemdir; bylece insanlar teselli etmi olmuyor, korkutuyor, dehete veriyorsunuz. Bundan tr pek yerinde olan bu korkular kknden yok etmek ve eytana oyun oynamak iin yeni domu bir ocuu, kendisini hirisitiyan yapan ve ona cennetin kaplarn ardna kadar aan vaftiz yini biter bitmez abucak yukarya, veya aaya, gndermek daha tedbirli ve akllca bir ey olmaz m? ABBE. Gndermek mi? Yni nasl? ldrmel mi? DIDEROT. Evet o kadar. ngiliz yazar Johnathan Swift rlandal yoksul ocuklar iin yazd Naiz teklifinde alktan lmee mahkm olan Mandadaki yerli ocuklarn iyice beslenip, semirtildikten sonra tpk danalar ve koyunlar gibi kesilmeleri ve pek ince zevkli kibarlarn faydalanmas iin ocuk mezbahalar kurulmasn ileri srmt. Ben bu kadar ok ey istiyecek deilim, semirtmeyi size balyorum. Benim isteim sadece bu kck melekleri bir an nce Ulu Tanr'ya gnderecek u yeryznde kaldka, lmlerinden sonra btn ebediyet boyunca halanp kavrulacaklar! hakknda hemen yzde yz kesinlikle edinecekleri inana dmekten onlar korumaktr. Mesele bu zahmete deer, Abbe, ebed ate! Bir yer ki her zaman gzyalar ve di gcrtlar vardr! Hem de daima! Syleyin bakalm, onlar hemencecik Allah'a yollamak daha iyi olmaz m?... Hatt daha ileri gideceim. Bykler iin de byle yapamaz

102

KONUMALAR

myz? Bir papaza gnah karttktan sonra, efaate erer ermez, hi vakit geirmelen, onlar da... yani kaybedecek zamanmz yok! ABBE. Ama bu sylediiniz delice bir ey. DIDEROT. Yanl, aksine ok akllca bir i. Dnn bir kere! Ebediyet boyunca sren bir ikence ne demektir! Benim salk verdiim ey bundan kurtulmann, daima yakalyacak ve penesine geirecek ruh arayan karanlklarn meleini, lnetliyi aldatmann, yere serip ezmenin en iyi aresi deil mi? Kabul ediyorum ki pek kkten bir are, ama herhalde ebediyet duyunca yanp kavrulmaktan daha iyi! Rouen tiyatrosunda yannda oturan hi tanmad ve hi grmedii gen kz hanerliyerek ldren kaatili unutmamsmzdr, her halde! Bu cinayeti ilemesinin sebebi boynu vurulmadan, yahut aslmadan nce efaate ermekti. Halbuki kendini ldrseydi Allah'a kar en byk gnah ilemi olarak teki dnyay boylyacakt. ABBE. Cidd konualm, Diderot! DIDEROT. Zaten yle yapyoruz. ABBE. Bo yere ekiip duruyoruz, size bir kere daha sylyorum ki, halkn tabiat st eylere kar duyduu ilgiyi yok edemezsiniz. nsan kafas byle kurulmu, kendiliinden kendi stnde, kendi zeksna stn, eylere evriliyor... DDEROT. Evet, gzn kamatran bylyen her eye kar. Halk olaanst eyleri sever ve mucize ne kadar garip, ne kadar efsanevi, grlmemi ve anlalmaz olursa onu o kadar kendine eker, ona o kadar zevk verir. Ama vazifesi her eyi apaydn grmek olan - ki bunun son derecede g bir i olduunu kabul ediyorum - biz filozoflar, bu enayilerin saysn mmkn olduu kadar azaltmaya a^ lrz. Bizce insanlara yaplacak en byk iyilik onlara akllarn kullanmay, yalnz dorulayp ispat' edebilecekleri eyleri doru olarak kabul etmeyi retmektir. Herhalde siz de kabul edersiniz ki bir millet ne kadar ok bilgi edinir ve bilgisini artrrsa tabiat st olan eylere kar iman o kadar azalr ve zayflar. Tabiat st eylere kar olan imann derecesi medeniyet derecesinin lsdr. Bougainville'in grd vahileri hatrlayn: bunlara her ey by, sihir, mucizeden iba-

KONUMALAR

103

ret. Bizde mucizeye; olaanst, anlalmaz eylere gsterilen dnle raemen pek az raslanr deil mi? Ama bir yerde inananlar ne kadar oksa o kadar ok mucize vardr, doru deil mi? Gryorsunuz ya abbe, bir kere u tabiat st alanna girildi mi artk snr diye bir ey olmad gibi insan nereye gideceini, neyle karlacan da bilemez. Biri kalkar-be bin kiiyi be somunla doyurduunu syler. Baka biri ertesi gn elli bin kiiyi tek bir somunla, bir bakas da bu kadar adam hava cva ile doyurduunu ileri srer. Enfes deil mi? Boyuna taklan birtakm madalyalar ve muskalar sizi kazadan beldan korur ve btn hastalklardan kurtarr, cin arpm denilen, u akl hastalarnn nbetlerini mi teskin etmek istiyorsunuz? Bir anak dolusu mukaddes sudan iirdiniz mi bire bir gelir! Bizim kylerde bir azizim relique (14)lerini, mesel Burgonya da Saint Potencient'e ait olduu sylenen birka kemik parasnn dolatrmakla, istenildii zaman havann amas, yamurun yamas, havann snmas salanr. Bundan baka da mbarek Saint-Denis'nin kesik kafasn ellerinin arasnda tutarak yrmesi ve Savinien'in imparator Aurelien'in kellesini kestirdikten sonra bunu taklit etmee can atm olmas, sainc-Nicolas'nn daha doar domaz oruca balamas: sylentiye gre bu aziz aramba ve cuma gnleri yalnz bir defa meme emermi. Ya u kocas yannda yokken gebe kalan kibar kadn, kurtarmak iin. Allah'n da yardmyle, koruyucu azizenin gebeliini kaybetmekle kalmyarak, ad geen azizenin - sainte-Pelagf e veya baka biri - vcuduna gemesine ve bylece onun gnahn yahut, gnahn sonularn yklenmesine ne buyurulur? Ya sain-Pancrace'n biri yirmi iki yana, teki de otuz alt yana ait olduu sylenen iki kafatasnn bizim biribirine rakip iki paroisse da ayr ayr kutlanmasna ne dersiniz? Dnyada azizlerin hayat kadar insan elendiren bir ey olamaz. Zaman zaman btn bunlar yazmak arzusunu duyarm... Ama yazmlar. Elimizde Yaldzl Efsane var. ABBE. Kimsenin sizi bunlara inanmaya zorlad yok ki.

(14) Hiristiyanlkta azizlerden kalan eya ve saire. (ev).

104

KONUMALAR

DDEROT. Affedersiniz, hi de yle deil! Bize btn bu masallar sayp dken en mehur ksaslarnzdr. ABBE. Bunlar dinin ahkmndan deildir. DIDEROT. Grdnz m Abbe, imdiden gerilemee, kaamak yoluna sapmaya baladnz. Eer sizin btn keramet ve mucizeleriniz arasnda bir seme yaplsa... ABBE. Tabii yaplabilir, hem yaplmaldr da. DDEROT. Gidin de bunu bizim ky papazlarna anlatn! onlarn saint PotentdienTeri var! Sonra inanlmas gerekli olan dogmalarnz, teslisiniz, yaratclarna kar gelen ve onu tahtndan indirmee yeltenen ktlk melekleriniz, Adem'in kaburgasndan yaratlm. Havva'nz, bir gen adamla bir kuun ziyaretini kabul eden, sonunda da gen adamdan deil de kutan gebe kalan mukaddes bakireniz - o bakire ki ocuk dourduu halde yine bakire kalmtr! Allah' honut etmek iin kendini armha gerdiren sonra da, yeniden can bularak ge kan (ge: nereye?) Allah'nz var. Btn bunlar mitolojiden, paganizmden baka bir ey deil azizim. Bunlar Urans'e, Satrn'le Titanlara, Jpiter'in beyninden tepeden trnaa kadar silhlanm olarak frlayan, Minerva'ya bir iei koklyarak Mars'a gebe kalan Junon'a, gnein arabasn yrten Apollon Febs'e denk eyler... Hepsi de birbirine benziyen sama sapan hikyeler. Dostumuz d'Holbach tabiat st'nn kendisini ilgilendirmediin; aka sylemiti. Evet, onun iin bunun hibir mnas yok: nk sapklktan kaklktan baka bir ey deil. Birka basit szle, yani dilin ucuyla, biraz havay titreterek kinatn kanunlarn ve tanrnn buyruu denilen eyleri deitireceini dnmek, gerekten, delilik deil de nedir? ABBE. Yok, filozof hayr, hi de yle deil; nk bu szler stn, kadiri mutlak, son derecede kemal sahibi bir Varlk'a, son derece de iyi bir Baba'ya yceltilmektedir, o bunlar dinler, bir tarafa yazar... DDEROT. Ve yerine getirir, amin! Misal: Saint-Roche kilisesinde grdmz bahtsz kadn! Peki kendisine sndnz bu ok iyi ve merhametli Baha'nn sizin sesinizi duyduunun delili ne-

KONUMALAR

105

rede? Kimsenin byle bir eyden haberi yok. Byle bir delile rastlasam mest olurdum. Fakat hi, daima hi, daima almaz ve almaz bir skt. Hatrlamyorum imdi, bilmem hangi vali, hangi piskopos veya kardinal, emirlerinin dna kan bir baka piskoposa krken, sulu, asl bir sknetle: Monseigneur, Allah'a dua etmi, ondan t istemitim, hama danmtm... der. teki: yi ya budala herif Allah'n ve hann dediini yapsaydn ya! diye onu susturur. Bunun mnas bir keye ekilip bir ey yapmasaydn demektir. Allah, kinatn varln anlatmak bakmndan bir kelimeden, basit bir lgatten baka nedir ki? Nihayet bu kelimenin hibir eyi aklamadn da dnn. nk ayet bana kar bir saati olmadan hibir saatin yaplm olmyacan ileri srerseniz, ben de size saatiyi kimin yaptn sorarm. yle ki daima ayn nokta da, ayn soru noktasnda kalm oluruz. ABBE. Bununla beraber, Diderot, sizin de bazan bu saatinin varln kabul ettiiniz olmam mdr? DDEROT. Kabul etmek sz biraz fazla. ABBE. Aka: Dinsizlerle pekl anlamama ramen Allah'a inanyorum. diye yazdnz bir mektup ellerde dolayor. DDEROT. Voltaire'e yazlm bir mektup. Houna gitmesin diye yazmtm onu... Ya, demek! Bu abuk sabuk laflan siz de okumutunuz! Bakn size de syliyeyim: dinsizlerle bir arada olduum zaman, dnyada dinsiz eksik deil - Allah'n varlndan yana btn deliller aklma gelir, dine inananlar yannda olduum zaman da Allah'a kar ileri srlen, Allah fikrini ykan btn deliller deta gzmn nnde fkrr. ABBE. Bu itiraftan sonra tenakuz iinde bir kafanz olmadn syleyemezsiniz sevgili Diderot. DDEROT. uras muhakkak ki tenakuz yahut hi olmazsa tezat konumay canlandrd, ssledii kadar ona eni de verir; her zaman hep ayn fikir de olmak ne monoton, ne usandrc ve yavan eydir! Byle olsayd hayat pek tatsz bir ey olurdu. Yzler ve karekterler nasl eitli ise, grlerin de, eitlilii o kadar zaruri ve ka-

106

KONUMALAR

nlamaz bir eydir. unu kabul etmeliyiz ki, birinin houna giden, tekinin houna gitmez. Fakat hayr sevgili Abbe'm, kafamda sadece aksini sylemek gibi sudan bir zevk uruna, kimsenin, tezine zt firkirler domu deildir. Ama ne yaparsanz bu benim yaratlmn hususiyeti, bir garabeti. Neden byle olduumu da pek anlatamayacam. Eh, byleyim ite! ABBE. nanmann faydasn gryorsunuz ya! Sizin de imannz olsayd... DIDEROT. Btn bu glkler ortadan kalkard tabii. Pascal da yle dnyordu: yanl olsun, doru olsun, mukaddes dinimize doru diye inanrsanz bir zararnz olmaz, fakat yanl diye inanrsanz ok zarar edersiniz. Ama bir yahudi de bunu byle syler, bir mslman da, bir protestan da. Bu yle bir semerdir ki her ata uyar, yle, bir berber koltuudur ki her srt yerleebilir. Ne yazk ki Abbe, bende a iman dediiniz her derde deva, yani yanl, kabul edilemez, inanlamaz aka belli olmayan eylere inanmak istidad yok. Benim iin bir masa masadan, bir iskemle iskemleden, bir ekmek ekmekten, bir arap da arapdan baka bir ey deildir. Dorusu ya size bu imanszln beni altst ettiini, kafama saplandn, gecemi ve gndzm zehirleyip huzursuzlatrd ve bundan dolay da yemeden imeden kesildiimi syleyemem; hayr, heyhat! size bunu syleyemem, nk aksine, bu imanszlk, yahut bilgisizlik umurumda bile deildir. Buna karlk aklmzn dnda, hi kavrayamadmz baz olaylar ileri srmek, bunlan ispata kalkmak ve srarla ortaya koymak, ite bence iddiaclk olduu kadar gln olan da budur. Zorla kabul ettirmek iin bu kadar rpndklar tabiat st eylere inananlar, daima vki olduu gibi, hikmeti ilhiyeye, mutlak hakikata sahiptirler. O hakikat ki ebed selmetimiz ona baldr. O halde Benim gibi dn; yoksa Allah'n gazabna urarsn... Benim gibi dn yoksa seni gebertirim! te, zaruri sonu ve son durak. ncil de, Tevrat da, hemerilerimizin arasndan bizim din inanlarmz benimsemiyenleri ldrmemizi emretmiyor mu? Kardeim, olun, kzn, anan, karn kim olursa olsun, bu gibilerle tartma! derhal, ldr onlar! Bu emir pek ak ve keskindir. Gzel program dorusu! Hem de Allah'n adna

KONUMALAR

107

izilmi! una iyi dikkat edin ki Abbe, bir kimseden dinini deitirmesini isterken, netice itibariyle ondan kendi yapamyacanz bir eyi istemi oluyorsunuz. Ne gzel mantk! ABBE. Fakat... DIDEROT. Evet, biliyorum, ne syleyeceinizi kestirdim. Yani sizin dininiz dinlerin en dorusu, tek doru, tek iyi olandr. Benimki ise be para etmez. Vaktiyle papa ile duc de Sully'nin birbirlerine yazdklar meptuplan hatrlyor musunuz? Papa protestan nazrn politikasn ve iyi idaresini vdkten sonra, mektubunun sonunda, yolunu aran kuzuyu ala gtrmek istiyen saf srtma gibi onu tanrnn na gzlerini amaya hakikatin nerde olduunu grp ve katolik kilisesine dnmee davet ediyordu. Sully: ben de her gn Allah'tan sizin iin bunu diliyorum, durmadan Efendimiz'in hak yoluna dnmeniz iin dua ediyorum diye cevap vermiti. ABBE. Ne kstahlk! DIDEROT. Bu da kuzunun ad geen obana verdii cevaptr... Gelelim teki meselemize. Acaba btn dnce ve tasarlardan sonra, Allah bize, ona kar yaptmz ibadetin iinde grndnden baka trl grnyor mu? onun kendini baka trl tanttn grdnz m Abbe? ABBE. Fakat aziz filozofum, bunu grmek iin gzlerimizi amaktan ve bakmaktan baka yapacak bir ey yok. Btn tabiat... DIDEROT. Ama asla hibir ey grmemi olan krler, farknda olamazlar ki... ABBE. Brakalm imdi krleri. DIDEROT. Pekl, biz gz grenler iin Allah'n varln gsteren tek eyin bizim dualarmz, kurbanlarmz, yinlerimiz yalnz bunlar olduunu siz de kabul edersiniz deil mi Abbe? Halbuki unu sizden saklyamam ki, benim iin ve baz kimseler iin bu kadar yetmez. steriz ki bu ehadetler daima bizden gelmesin, biraz da bu kadar ycelten, ykseltilen, yalvarlan Allah'tan da gelsin. ABBE. Bu ehadetler vaktiyle toplanm, mukaddes kitaplarda yazlm.

108

KONUMALAR

DIDEROT. Ama sizin mukaddes kitabnz komununkine uymaz. Hepsi birbirinden ayrlr. Sonra ben de bunlar kendim bilmek, grmek isterdim... nk eninde sonunda Allah adna konuan hep insanlar, u lml dnyada Ulular Ulusu'nun temsilcileri olduklarn ileri sren insanlardr. Ama bu vekiller asla bize vekletnamelerini gstermi deillerdir, asla! ABBE. Gstermilerdir zahir! Ama siz bunlar grmemee azmetmisiniz. DIDEROT. Ne kadar az ak, salam ve kandrc olsalar da ki hibir zaman byle deillerdir! - benim de istediim bu. Bir de Allah iin vlecek bir ey olmyan u olaya dikkatinizi ekerim; nerede bir Allah varsa orada bir mezhep vardr, nerede bir mezhep varsa orada ahlk devlerinin tabii dzeni altst olmutur. ABBE. Altst m? nasl olur bu? DIDEROT. Byledir. Pazar gn kiliseye gitmemek veya cuma gn bir para pirzola yemek; komunun kesesini armak yahut kzn ayartmaktan daha mthi bir gnah oluyor. Gel de bunu anla! Birinci halde sizi sulu kartan Allah'n kendisi, ikinci halde de yaknlarmzdr. Napoli civarndaki u frsat bulduka ve ok kere haydutluk eden obann hikyesini okumusunuzdur. Papaza gnah kartrken hibir zaman kendisinde cuma gn dalgnlkla bir para et halamas tknmaktan baka bir su bulunmuyordu. Ceza mahkemesinde hibir zaman soygunculuklar, adam ldrmeleri mevzuubahs olmuyordu. Bunu hesaba katmyorlard bile! Bann ucundan kan szarak dolaan baka biri de kendine gnah olarak yalnz ekmee bir para ya srm olmasn gsteriyordu. Bizde, insan nasl bir mr srm olursa olsun, ne kadar kepazelik ve fenalk yapm olursa olsun doruca cennete gitmek iin lrken papazdan efaat almak yeter de artar bile. Hindistan'da Ganj'n kysnda lrseniz, yahut klleriniz bu nehre savrulmusa peinen cennete kabul edildiniz demektir. Dnn bir kere, sevgili Abbe, u Allah ve mezhep fikri dncelerimizi ne kadar kartrp, bozmaktadr. E'Esprit des Lois da denildii gibi nemsiz olan veya byle olmas icabeden eyi bize gerekli gstererek, ok gerekli olan eyi nemsiz zannettiren bu fikir

KONUMALAR

109

deil midir? Sadece bizimle ayn eye inanmadktan iin bize milyonlarca insan boazlatan da yine o deil midir? Vaudois(15)lar, Albigeois(16)lar, Saint Barthelmy, inquistion, Dragonnades(17)lar ve daha bilmem neler hep bunu ispat etmiyor mu? Ya hele u Ulu Varlk, rahim ve efik olan Allah'n gazabn yattrmak iin insanlarn katlandklar fedakrlklar! Siz bile hatralarnzdan birinde, aklmda kaldna gre, yle diyordunuz: uzun zamanlar Allah'n gazabn dindirmek iin tapnaklar insan kaniyle sulamaktan baka are bilinmiyordu... ABBE. Bu szler puta tapanlar iin sylenmitir. DIDEROT. Biz de onlardan pek farkl deiliz, biz de az yahudi yakmadk az kfire ikence etmedik... Bu yle bir dereceye varmtr ki, meslektalarnzdan ve rahiplerimizden abbe Longuerue, sizin. Yunan tarihiyle uratnz gibi o da din tarihi ve eski Fransa tarihi zerinde alr, dinin, urunda aktlan bunca kanlar yznden dnyaya iyilikten ok fenalk getirdii kanaatindedir. ABBE. Evet, Longuerue, bilgin adamdr, ama, biraz sapkcadr. Ne olursa olsun azizim filozof bu dinlerden vazgeemezsiniz? DIDEROT. Vazgeemez miyiz? ABBE. Evet, hibir zaman. Halk daima evlenme ve doum trenlerine, cenaze ilhilerine, llerini gmerken yasa brnmeye, mezarlarnn zerine mukaddes u serpmeye dkn olacaktr. Byle olmazsa hibir kaideye uymadan iftleen ve ldkleri zaman ple atlveren hayvanlara benzemekten korkar. DIDEROT. Amma da yaptnz Abbe, sanki biz de hayvanlar gibi dl yapmyormuyuz? Biz de onlar gibi nefes alyor, yiyor, hareket

(15) Orta ada XII. yzylda Alpler blgesinde doup, sonradan kalvinizme katlan bir mezhep. Bunlar Franois I. zamannda tamamiyle ldrlmlerdi. (16) Gney Fransa'da Albi civarnda XI. yzylda yaylan mezhep. Papa III. Innocent bunlara kar bir hal seferi amtr. (17) XIV. Louis devrinde, Fransann gneyinde Protestanlara yaplan zulmlere verilen
(ev.j

110

KONUMALAR

ediyor deil miyiz? Sleyman peygamber bize retmemi midir ki, insanlkla hayvanlk arasnda fark yoktur ve ikisinden de kalan ey birbirine benzer? O halde bu ayrt edi, bu kmseme neden? Hayvanlar da bizim iin, akllan daha az, fakat ihtiyalar itihalar ve ihtiraslar bizimkilerle ayn olan ve byle saylmalar gereken kk kardeler deil midirler? O halde, size gre, hayvanlara benzememek iin yemek yememeli miyiz? ABBE. Onlara irkin taraflarndan benzememee almal ve zekmz da mmkn olduu kadar yukar doru ykseltmeliyiz... DDEROT. Baklarmz da: O sublime reait. ABBE. Elbet ya. DDEROT. Zihnimi kurcalayan bir nokta daha var: acaba enginlerde yuvarlanan ve u bizim... yer yuvarlamz gibi insanlar dolu olan - hi olmazsa byle saylan - u milyonlar ve milyonlarca yldzlarda yaayanlar da acaba originel('s)y hut original - Oh! evet Original - gnah irtikp etmiler, bir Mesih'e ve ocuk douran bir Bakireye ihtiya duymular mdr? ABBE. Bana pek ok ey soruyorsunuz aziz filozofum, zaten cehennem sizin gibi merakllar iin yaplmtr. DDEROT. Hadi ordan muzip! Beni Desmahis mi zannediyorsunuz? ABBE. Katiyen. Dnya kurulduundanberi bu misallerin hibir sonu vermeden mnakaa edildiklerini siz de kabul ettiiniz halde bunlar hl mnakaa etmenin neye yarayacan sormak isterim. DDEROT. Ah; imdi ne gzel konuuyorsunuz Abbeciim. Vaktimizi kaybediyoruz. Pascal bize bunu sylemiti: btn felsefe mnakaalar, hatt felsefenin kendisi bile bir saatlik zahmete demez. ABBE. Biz insanlarn dnyev felsefeleri, fakat... DDEROT. Teoloji mi, o hibir zahmete demez!
(18) Diderot, burada balangtaki anlamna gelen origne! sz ile acaip anlamna gelen Original arasnda bir kelime oyunu yapyor. Kasdettii Peche Originel, yani Ademle Havva'nn cennetten kovulmalarna yol aan gnahtr. (ev).

KONUMALAR

111

ABBE. Ama insan i gdsnn zoruyla, nne durulmaz bir ekilde kendine stn olan eye gzlerini dikmi ve daima dikecektir. br dnya hakkndaki duyular hibir zaman onu brakmyacak ve snmiyecektir. unu da hatrnzda tutun ki biz hristiyanlar bir hareket ssne sahip bulunuyoruz, bir doktrinimiz, bir kanunumuz, asl adyla bir ilmi hlimiz var. Halbuki sizde bunlar yok ve hibir zaman da olmyacak. DIDEROT. Hah! Hah! ABBE. Evet, olamaz; nk: inkr ve phe zerine kanun kurmak, insanlar inandrmak kabil deildir. retmek ve kanunlatrmak iin, reddedilemez bir veriler btnne sahip olmak gerekir, hele bizi en yakndan ilgilendiren eyler, bizim en devaml ve temelli dncelerimiz, aslmz, bizim ve kinatn yaradl... DIDEROT. Alt gnde, yedinci gn de istirahat. ABBE. Bizim bir ilmi halimiz var, kuvvetimizi veren de budur. DIDEROT. Demin, bahsettiiniz gibi trenleriniz, yinleriniz, bayramlarnz, ilhileriniz, organlarnz da var: halk ekmek iin ok iyi tertiplenmi bir mziiniz ve gsterileriniz var. te baarnzn, kuvvetinizin bir mili de bu. Elde ettiiniz faydalarn hibirini grmemezlikten gelmi deilim Abbe. Ama biz filozoflar da kendi baarlarmz inkr etmeyelim ve devaml bir ilerleme halinde bulunduumuzu bilelim. Geenlerde de Granval'de Pere Hoop anlatt: svi'rede papaz bulunmyan yahut hasta olan bir kyde bir protestan rahibinin bunun yerini aldn grm, Rahip sabahlar protestan ocuklarna din dersleri verir, akamlar da katolik ocuklarna kateizim okuturmu. Bu i de ayn zamanda hem katolik lisesi hem de protestan tapna olan yerde yaplrm. ABBE. Bu protestan rahibi akam duasna balk edecek kadar ileri gitmiyordu her halde? DIDEROT. Henz bunu yapmyor ama zamanla bu da olur. Ho grrlk yava yava her yere sokuluyor, giriyor. Katoliklerle Protestanlar artk birbirlerini atete yakmyorlar: bu da epey bir eydir. Ho grrlk te zaruri olarak kaytszla yol aacandan, benim hesabma gre hristiyanln ancak iki asrlk mr kalmtr.

112

KONUMALAR

ABBE. Ltften bu mddeti biraz daha uzatn: Tu es petrus et sper hane petram... DIDEROT. Yazk ki, bu dnyada ebed olan bir ey yok, Abbe, Montesquieu size nihayet be yz yllk bir mr veriyor. Bir buuk asr nce lm olan skoyal Jean Graig size bin yz elli yl balamt? Ben o nadir cmert deilim ve en ok iki asr verebiliyorum. Belki hakszm, belki siz daha uzun bir mre lyksnz. uras muhakkaktr ki, u yer yznde her ey istihale etmekte, her ey deimekte, ypranmakta, snmekte, devrilip yok olmaktadr. Bu yle bir umumi kanundur ki, siz dahi btn kerametlerinize, Tu es petrus'unuza ramen onun hkmnden kurtulamazsnz. Zaten bir hayli de bocalam bulunuyorsunuz! Nerede papalarnzn nfuz ve stnlkleriyle dnyaya hkmettiiniz gnler! Sizden nce de Jpiter btn yaraniyle birlikte Olimpiya'da tahta kurulmu deil miydi? Hem de o kadar kuvvetle hkm srmt ki, Trente konsili topland srada yani bundan henz iki yz yl nce, iki bilgin bunun farkna vararak ona yle yalvarmlard, hem de Trente de, u ierdekiler istedikleri kadar belagat savursunlar, istediklerini yapsnlar... Erge senin mezhebine dnmek zorunda kalacaz. Evet Jpiter sana iman ediyoruz! Sen de tekrar eski yerini aldn, tekrar hkmetmee baladn zaman bizi unutma! Sana sadk kaldmz hatrlamak ltfunda bulun ey Jpiter! ABBE. Bunlar birtakm hayalperestler, khinlerdir. DIDEROT. Evet yle! Ama dorusu hayalperestlik ve khinlik bahsinde sizin stnze kacak yoktur. Hele Katolik Kilisesinin Saint-Pierre'denberi ne kadar klktan kla girdiini, balangtaki haliyle bugnk arasnda ne byk farklar bulunduunu size bir anlatmak gerekse... siz de benim kadar bilirsiniz ki bunu Saint-Pierre bile tanyamaz. Ve yine siz de bilirsiniz ki size kuvvet veren u kanununuz yahut kateizminiz yalan dzenle, birtakm olmaz eylerle dokunmu birjsumatr. ABBE. stediinizi syleyin, azizim filozof, ama bu kuma sapa salamdr, salam bir btn halindedir...

KONUMALAR

113

DIDEROT Salam ha! ABBE. Evet halk ynlar iin; herkesin ihtiyacna cevap vermekte ve yetmektedir. Halbuki sizler, ansiklopedici baylar insan zihnini kurcalyan byk sorulardan hibirine cevap vermemektesiniz: Dnya nasl yaratlmtr? Allah nedir? nsan yeryznde nasl tremitir? v.b... Siz, filozoflar, yahut iinizden pek oklar... Sizi kibirle yorulmu olmakla, bbrlenmekle sulandracak deilim. Hayr, aksine! Aznzdan u szn dt yoktur: Bilmiyorum... Bilgim yok! DIDEROT. Dorudur. Ben de ok kere byle derim. Fakat sizler de, Abbe, aksine, daima her eyi bilirsiniz, asla hibir eyden phe etmezsiniz. ABBE. Evet yleyizdir! DIDEROT. Durmadan yle hkmler verirsiniz ki ilim bunlar her gn biraz daha fazla yalanlamaktadr... ABBE. nsan ilmi! DIDEROT. Sakn bunu ktlemeyin! Aratrmak ve tartmak iin ona bavurmaktasnz. Hi kimse sizin kadar ilim iin kt ey sylemek zorunda deildir. Siz ki mrnz kitaplarnzn, yazmalarnzn, madalyalarnzn, btn o eski Yunan ve Roma devirlerinin yadigrlarnn arasnda geirmektesiniz. Ansiklopedistler dediimiz kimselerin size ne kadar deer verdiklerini de bilirsiniz. ABBE. Bilirim Diderot, ne kadar msamahal ne kadar ince duygulu insan olduunuzu bilirim. DDEROT. Pekl, aziz dostum, biran iin byk bilginizden baka Katolik dogmalarnn doruluu hakknda bir kanaat sahibi olacak kadar sa duyunuz bulunduuna ve benim gibi bu hususta kat bir fikriniz olduuna eminim. Bana boboaz diyeceksiniz. Peki ama siz neden Katoliksiniz syler misiniz? ABBE. Nasl neden? DDEROT. Evet, neden? ABBE. Fakat...

114

KONUMALAR

DIDEROT. Pekiyi, durun ben diyivereyim. Bunun sebebi yalnz - yalnz! - Fransa'da domu, katolikler tarafndan yetitirilmi beslenmi olmanzdr. Bir an, Antipod'larda Zengibar'da, Cathay'da yahut Patagonya'da domu olduunuzu ve o zaman ne olacanz dnn. Ne Yahudi, ne Protestan, ne de Mslman olabilirdiniz. Olsa olsa Budhist, Brahmanist, bir Puta yahut havaya tapan ve daha bilmem ne olurdunuz! Beenin beendiinizi. Btn bunlar, gryorsunuz ya azizim Abbe, bir yer, bir tesadf, bir ans ii... ABBE. yi sylediniz, Diderot, bir ans! yle olsun! te ben de anstan faydalanm bulunuyorum. DDEROT. Mbarek olsun! Ama benimle beraber unu kabul edin ki insann en nemli eyi, ebed selmeti, baka deyimle, din, sadece tesadfe, kaderin cilvesine bal bir itir. Ne byk bir meziyet deil mi dorusu? ABBE. Bundan dolay da Allah'a hamdsena... DDEROT. Bunun iin de hakknz var, Abbe. Ben imansz, bu kelepirden faydalanamyorum... Ama affedin beni, suallerimi ho grn... Bilirsiniz ki hi kendimi tutamam, kafamdan geeni olduu gibi sylerim. ABBE. Ben btn tartmalardan uzak yayorum. alyorum, zamammdakilerden ok eski Roma'nn, Yunan'in ve Filistin'in bilge kiileriyle dp kalkyorum. DDEROT. almak; hah, evet, ite bu lml dnyada bizim paymza den ey; bizim rolmz budur. Bizden sonrakilere eskiden olduundan fazla k ve refah brakmak; gemiten bize kalan miras artrmak, ite bizim kendimizi vermemiz gereken i bu olmal. Szlerime unu da eklemek isterim: Etrafmzdakilere btn yol arkadalarmza elimizden geldii kadar iyilik etmek, onlan elimizden geldii kadar ztraptan kurtarmak. yilik, her eyden stndr. alma ve iyilik ite benim imanmn iki direi Abbe, Alt taraf... Ben de d'Holbach kadar sonsuzlukla ilgili deilim, ama hi mi hi. Dnya ne zaman ve kimin tarafndan yaratmtr? ldkten sonra nereye gi-

KONUMALAR

115

diyoruz, ne olacaz? Sizin birinci derecede nem verdiiniz bu problemler benim gzm krpmama bile engel olamyor. Yzlerce, binlerce yzyldan beri kimse, halletmek yle dursun, bunlara biraz k bile serpememitir. O halde... Allah, ruh, ahiret gibi eylere ne inanrm, ne de bunlar inkr ederim. Bu meseleleri ortadan kaldrrm, iinde bulunduumuz hayata gzlerimi eviririm ve tpk Spinoza gibi br dnya ve lm zerindeki btn dnleri faydasz, bo ve tketici bir i sayarm. ABBE. Ah zavall Diderotcuum! Hesapta bizim yerimiz mi olur! Gerek bilgelik aksine, durmadan lm dnmekte deil midir? Bourda bunun pek muhteem bir ekilde syledii gibi. DIDEROT. Allah mbarek etsin! Bana gelince, bende o kadar uzaa giden keskin bir gr yok. Bu gnn iinde kalmak ve ne olmusam ve ne gryorsam ona balanmakla yetiniyorum. Bundan baka Allah'n varl, ruhun ebedilii gibi meseleler zerinde de fikir sahibi olamadmdan tr de kahrlanmyorum; neye iki kafam, kolum yahut drt bacam yok diye zlmediim gibi! Hayat olduu gibi alyor ve onu mmkn olduu kadar namusluca, rahat ve ho geirmee bakyorum. ayet, Styx(19)in tesinde bir yargca raslarsam, ki bunu hi ummuyorum, onun bilgeliine ve merhametine inancm var. Herhalde beni bilgisizliimden, dknlmden olduu kadar ak szllmden dolay da cezalandrmayacaktr. Eer byle yapmazsa ona yle demee hakkm olur: daha ak konumanz gerekirdi Allah'm. Eer muammalar zememisem, bu benim kabahatim mi? Beni iine daldrdnz karanlklarda yol alabilmek iin, nereden hileydim ki, fenerimi, u tek ve biricik alevimi, u titrek , bana baladnz u kck akl sndrmem gerekirmi?

(19) Yunan mitolojisinde, yer altnda ller lkesi olan Hades'deki bir nehrin ad (ev).

KONUMALAR

117

BRfLOZOFLA LA MAREAL ARASINDA KONUMA 1744 Bilmem Mareal de... ile grlecek nasl bir iim vard da bir sabah konana gitmitim. Kendisi evde yoktu. Madam La Mareal'e haber gnderdim. Alml bir kadndr: Bir melek gibi gzel bir sofudur. Yznden byk bir tatllk okunur. Yzne pek uygun den bir sesi ve konumas vardr. Tuvalet masasnn nne oturmutu. Bana bir koltuk verdiler, oturdum ve konumaya baladk. Birka szm ona benim nasl dndm rettii kadar hayret de uyandrd. nk ona gre ok mukaddes Teslis'i inkr eden kimse ipten kazktan kurtulmuun biridir. Ve son nefesini mutlaka dar aacnda verecektir. Bana yle dedi: Siz Msy Diderot deil misiniz? DIDEROT. Evet. LA MAREAL. Demek u bir eye inanamyan sizsiniz. DDEROT. Ta kendisi. LA MAREAL. Ama ahlk hakkndaki fikirleriniz dindar bir kimseninkinin ayn. DDEROT. Neye olmasn; nsan namuslu olduktan sonra? LA MAREAL. Peki bu ahlk tatbik ediyor musunuz. DDEROT. Elimden geldii kadar. LA MAREAL. Amma da yaptnz! Hi hrszlk etmez, adam ldrmez, kimseyi soymaz msnz? DDEROT. Pek seyrek. LA MAREAL. O halde imansz olmaktan ne kazancnz var? DDEROT. Hibir ey Madam La Mareal; insan bir kazan elde etmek iin mi imanl olur? LA MAREAL. Bilmem ama, kazan gayesinin ne bu dnyada ne de teki dnyada hibir zarar dokunmaz. Ben biraz u insan olunun haline acrm; ho daha baka trl olmaya da lyk deiliz ya... Peki ama hi hrszlk etmez misiniz? DDEROT. Hayr, namusum zerine yemin ederim.

118

KONUMALAR

LA MAREAL. Ne hrsz ne katil deilseniz, o halde hi olmazsa dncelerinizle hareketlerinizin birbirine uymadn teslim edin. DIDEROT. Neden acaba? LA MAREAL. nk bu dnyadan gp gittikten sonras iin ne bir midi ne de bir korkusu olmy anlardan olsaydm, her halde henz yaarken nefsimi baz ufak tefek zevklerden mahrum etmezdim. unu itiraf edeyim ki Allah'a bir menfaat beklediim iin inanyorum. DIDEROT. Byle sanyorsunuz. LA MAREAL. Hayr bu bir olaydr. DIDEROT. Ya peki, ayet imansz olsaydnz, yapmaktan geri durmayacanz eylerin neler olduunu sorabilir miyim? LA MAREAL. Hayr, sakn, rica ederim. Bunlar ancak gnah karrken syliyeceim eylerdir. DIDEROT. Ben kendi hesabma ya hep ya hi diyorum. LA MAREAL. Bu yoksullarn bavurduklar bir yoldur. DIDEROT. Murabahaclk yapmam daha m iyi bulurdunuz? LA MAREAL. Elbette; insan, Allah'a kar istedii kadar murabahaclk edebilir, hem de onu mahvetmek korkusuna dmeden. Biliyorum ki bu pek kibarca bir ey deil, ama ne kar? Mesele ustalkla veya zorla cenneti ele geirmek olduuna gre, hibir kr gznnden uzaklatrmadan her eyi hesaba katmak gerekir. DIDEROT. Hibir eyi. LA MAREAL. Hazin ey. unu kabul etmelisiniz ki siz ya pek kt bir adamsnz yahut da delinin birisiniz. DIDEROT. Dorusunu isterseniz ne olduumu ben de bilmiyorum, Madame La Mareal. LA MAREAL. Bir dinsizin iyi olmas iin deli olmasndan baka ne sebep olabilir bunu renmeyi ok isterdim. DIDEROT. Ben de size bunu sylemek zereyim. LA MAREAL. Beni minettar etmi olacaksnz.

KONUMALAR

119

DIDEROT. Bir insann doutan iyi karakterli olabileceini, iyilik etmekten byk bir zevk alacan kabul etmez misiniz? LA MAREAL. Ederim. DIDEROT. nsan doutan gelen iyilik duygusunu kuvvetlendiren mkemmel bir terbiye alm olamaz m? LA MAREAL. Olur tabi. DIDEROT. Ve nihayet insan yaland zaman tecrbeyle renmi olmaz m ki ne olursa olsun bir dnyada mesut olmak iin namuslu olmak, edebsizin biri olmaktan daha elverilidir? LA MAREAL. yledir elbet: ama insan ktle doru gtrmek iin kt prensipler hrslarla elele verirse namuslu bir insan olarak yaamak nasl mmkn olur? DIDEROT. nsanlarn yaptklariyle syledikleri birbirini tutmaz. Bundan daha yaygn bir hal var mdr? LA MAREAL. Yazk ki, yok. Herkes dine inandn syler, sonra da her gn dinsizler gibi hareket eder. DIDEROT. nanmakszn da hemen inanyormu gibi hareket edenler de vardr. LA MAREAL. Pekl, byle olsun. yilik yapmak iin birok sebeplerle birlikte fazla olarak bir de din bulunur, fenalk yapmak iin de din eksik olursa bundan ne kar? DIDEROT. Hi derdim, eer din iyilik yapmak iin; dinsizlikte kltk yapmak iin bir sebep olsayd. LA MAREAL. Bundan hi phe edilebilir mi? Din fikri daima bu iren ve bozuk insan yaradn nliyen bir kuvvet deil mi? Buna karlk imanszlk korkuyu kaldrarak bunu bsbtn ktle terk etmi olmuyor mu? DIDEROT. Bu mesele aramzda uzun bir mnakaaya yol aacak Madam La Mareal. LA MAREAL. Ne zarar var ki? Mareal erken gelmiyecek; hem ahpablarmz ekitireceimize, byle cidd eyler konuursak daha iyi olur. DIDEROT. Meseleyi biraz daha gerilerden ele almam lzm."

120

KONUMALAR

LA MAREAL. stediiniz kadar geriden aln, yeter ki ne dndnz anlam olaym. DIDEROT. ayet anlamazsanz kabahat bende olacak. LA MAREAL. ok kibarca bir sz; yalnz unu bilmelisiniz ki, yalnz dua kitabm okudum. ncilin dediklerinden bakasn yapmadan ve ocuk dourdum. DIDEROT. Bu sizin pek gzel yerine getirdiiniz iki vazife deil midir? LA MAREAL. Evet ocuklar bakmndan yle: hepsi alt tane, yedinci de yolda; balayn anlatmaya bakalm. DIDEROT. Mademe La Mareal bu dnyada hi mahzuru olmayan bir yilik var mdr? LA MAREAL. Hi yoktur. DIDEROT. Ya peki sizin iyilik ve ktlk dediiniz nedir? LA MAREAL. Ktlk faydasndan ok zarar olan eye, iyilik de aksine, zararndan ok faydas olan eye denir. DIDEROT. Hatrlarm. Buna siz bir tarif mi ediyorsunuz. DIDEROT. Evet. LA MAREAL. Yani bu da felsefeden saylr m? DIDEROT. Hem de mkemmel. LA MAREAL. Demek ben felsefe yaptm yle mi? DIDEROT. Demek oluyor ki siz dinin zararndan ok faydas olduuna inanyor ve bundan tr onu iyi buluyorsunuz? LA MAREAL. Evet. DIDEROT. Bana kalrsa khyanzn paskalyann arifesinde de, bayram ertesi de sizi soyduundan ve dinin zaman zaman birok kk ktlklere sebep olduu gibi birok kk iyiliklere de yol atndan phe etmem. LA MAREAL. Damlaya damlaya gl olur. DIDEROT. Ama dinin gemite sebep olduu, gelecekte de

KONUMALAR

121

olaca felketleri bu kk faydalar telfi eder mi dersiniz? Dinin, milletlerin arasna ok derin bir soukluk soktuunu ve bunun hl da devam etmekte olduunu bir dnn. Bir tek mslman yoktur ki, kendisinden daha da msamahal olmyan, hristiyanlann hepsini kltan geirirken Allah' ve Peygamber'i honut ettiini dnmesin. Dinin bir yerde, hemen daima kan dklmesiyle sona eren aynlklara sebep olduunu da dnn. Bizim tarihimizde bunun birok yeni ve feci rnekleri vardr. Dinin cemiyette yurttalar, ailede de hsmlar arasnda pek kuvvetli ve devaml kinler yarattn da bir gznne getirin. sa kany kocadan, anay ocuklardan, kz erkek kardeinden, dostu dosttan ayrmaya geldiini sylemiti. Onun bu kehaneti fazlasiyle gereklemi bulunmaktadr. LA MAREAL. Evet btn bunlar din adna ilenmi birtakm ktlklerdir. Ama dinin kendisi deildir. DIDEROT. Bu ktlkleri dinden ayrmya imkn olmadna gre, dinin kendisi demektir. LA MAREAL. Peki ama bu ktlklerin dinden hi ayrlamyacam nasl isbat edersiniz? DIDEROT. - Pek kolay, syleyin bana: bir insanlk dman insanlar felkete srklemek iin, onlarn zerinde hi anlaamyacaklar fakat canlanndan ok deer verecekleri bir varla insandan baka ane icad edebilirdi? Oysa ki, bir Allah mefhumundan, en derin bir anlamazlk mefhumu ve en nemli ey olmak vasf ayrlabilir mi? LA MAREAL. Hayr. DIDEROT. O halde varn bunun neticesini siz karn. LA MAREAL. u neticeyi karyorum ki bu, delilerin kafalarnda neticesiz kalmyacak bir fikirdir. DIDEROT. unu da bilin ki dnyada pek ok deli vardr. Bundan sonra da olacaktr. En tehlikeli deliler de dinin meydana getirdikleridir ki, cemiyette fesat karanlar bunlardan faydalanmak frsatn kalmazlar.

122

KONUMALAR

LA MAREAL. Ama kanunlarn engel olmad baz hareketler zerinde insanlara korku vermek lzm; eer dini ykarsanz, yerine ne koyacaksnz? DIDEROT. Yerine bir ey koymazsam dnyadaki korkun batl itikatlardan biri eksik olur. Bunun sylerken hibir asrda ve hibir memlekette din fikirlerin o memleketin ahlkna temel olmadn hesaba katmyorum. Dnyann en namuslu insanan olan, eski Yunanllarla Romallarn taptklar Tanrlar berbat bir gruhdu- diri diri yaklmaya lyk bir Jpiter, Hopitale'e(20) kapatlacak ve bir Vens ve Bicetre'e(20a) konalacak bir Mercure.(20). LA MAREAL. O halde size gre hristiyan olmakla, puta tapar olmak arasnda hibir fark yok mu? Yani puta tapsaydk deerimiz azalmyacak, hristiyan olduumuz iin de artm olmyacak m? DIDEROT. Vallahi bana sorarsanz, pua tapsaydk, imdikinden daha neeli olacamz sylerim. LA MAREAL. Byle ey olmaz. DIDEROT. Ama dnyada da gerek hristiyan var m sanki, Madame La Mareal, ben hi byle bir ey grmedim. LA MAREAL. Demek bunu bana sylyorsunuz ha, bana? DIDEROT. Hayr Madame size deil hayr bir komu kadna ki sizin gibi dindar ve namusludur, tpk sizin inandnz gibi en temiz bir hristiyan imanna sahip olduuna inanmaktadr. LA MAREAL. imdi siz bu kadna aldandn m gstereceksiniz? DIDEROT. Bir saniyede. LA MAREAL. Bunu nasl yapacaksnz? DIDEROT. Bir ncil'i ayorum? ok kullanld ypranm olduundan belli. Dadaki vaaz' okuyorum ve her fkrasnda unu o kadna soruyorum. Bunu yapar msnz? unu da, ya bunu? daha da ileri gidiyorum. Gzel kadndr, ok arbal ve sofu olmakla beraber,
(20) (20a) Fransa'da kt kzlar Hopitale'e, sersiri oklar da Bietre'e kapatlrd, (ev.)

KONUMALAR

123

bunun farkndadr da, bembeyaz bir teni vardr, bu kk stnle pek aldr etmemekle beraber, bundan tr methedilmee de kzmaz. ok gzel gerdan vardr. Pek mtevazi olmakla beraber, bundan bahsedilmesinden holanr. LA MAREAL. u artla ki bunu yalnz kendisi ve kocas bilsin. DIDEROT. Herhalde bunu kocas herkesten iyi bilmektedir. Ama koyu hristiyan geinen bir kadn iin bu kfi deildir. Ona yle diyorum: Komusunun karsna gz koyan kimse onunla kalbinde zina etmi saylmaz m? LA MAREAL. O kadn size evet diye cevap vermitir herhalde. DIDEROT. Ona dedim ki ya erkek kalbinin iinde zina ilediinden tr cezaya lyk grldne gre, yanna yaklaanlarn hepsini bu gnah ilemee davet eden kadnn hali nice olur? Bu son sual onu skntl bir duruma soktu. LA MAREAL. Anlyorum; nk bu grlmemi derecede gzel gerdan lzm geldii ekilde saklamyordu. DIDEROT. Evet yle. Bana bunun bir det meselesi olduunu syledi: Sanki hristiyan olmak veya olmamak bir det meselesi deilmi gibi! Sonra insann gln olacak ekilde giyinmemesi gerektiini de syledi. Sanki bir insann gln olmasiyle, kendisini ve yaknlarnn Allah'n lanetine uramas arasnda bir mnasebet varm gibi. Kendisini byle giydirenin terzisi olduunu da, syledi. Sanki terziyi deitirmek dinden vazgemekten daha iyi deilmi gibi. Kocasnn byle istediini de syledi. Sanki bir koca, karsnn edep ve haya kaidelerini ve vazifelerini unutmasn isteyecek kadar dncesiz olabilirmi ve gerek bir hristiyan kadn byle lgn bir kocaya itaati Allah'n emrine ve Peygamberin kavline kar gelecek kadar ileri gtrebilirmi gibi. LA MAREAL. Btn bu ocuka szlerinizi nceden biliyordum; ben de komunuz gibi size ayn eyleri syliyebilirdim. Ama ikimiz de bunun iin kt niyetli saylrdk. Peki sizin bu hcumlarnza kar nasl bir tavr taknd?

124

KONUMALAR

DIDEROT. Bu konumann yapldnn ertesi, bir bayram gnyd. Bizim kata kyordum. Gzel ve sofu komumu aaya inerken grdm. Kiliseye gidiyordu. LA MAREAL. Her zaman ki gibi mi giyinmiti? DIDEROT. Her zamanki gibi; gldm, o da gld hi konumadan birbirimizin yaradan getik. te iyi bir kadn, Madame La Mareal, hristiyan, sofu bir kadn! Bundan ve bunun gibi yz binlerce rnekten sona nasl kalkar da bile bile, dinin ahlk ve detler zerinde bir tesiri olduunu syliyebilirsiniz. Hemen hibir tesiri yoktur. Byle olduu da daha iyi. LA MAREAL. Nasl, daha iyi? DIDEROT. Evet Madam, eer Paris'te yayan yirmi bin kiinin aklna esse de btn hareketlerini harfi harfine Dadaki Vaaz'a uydurmya kalksa. LA MAREAL. yi ya o zaman birka gzel gerdan daha rtl kalrd! DIDEROT. Deliler o kadar oalrd ki poli mdr ne yapacan bilemezdi. Zira bu kadar deliyi tmarhaneler almaz olurdu. Din kitaplarnda iki eit ahlk vardr: biri umumi ve btn milletlerde, btn mezheplerde birdir, ve az ok kendisine uyulmaktadr. Bir de yal nz bir millete, mezhebe mahsus ahlk vardr ki buna inanlr, kilisede vazedilir, evlerde gklere karlr, fakat asla uyulmaz. LA MAREAL. Bu garabet neden ileri geliyor? DIDEROT. Bir milleti, baz melonkolik adamlarn kendi ka rakterlerine uygun olarak koyduklan baz kaidelere boyun edirmek mmkn deildir de ondan? Tpk manastrlardaki kaideler gibi din de zamanla gever gider: bunlar tabiatn bizi daima kanunlarna boyun emee srkliyen kuvvetlerine kar duramyan birtakm delilikleridir. Bundan dolay fertlerin iyiliklerini kanunun iyiliine yle sk ba lanmasn salayn ki, bir vatanda kendine zarar vermeden cemiyete de zarar vermesin; ktl cezalandrdnz gibi, fazileti mkfatlandrnz. Dini, sosyal durumu ne olursa olsun, deeri olan kimseye davlet idaresinde yer verilmelidir. Fenal meydana getirenin slah

KONUMALAR

125

olmaz bir avu bozuk yaradll olduunu da kabul etmelisiniz. Gnah ok yakn cehennem ise ok uzaktr. Mademe La Mareal, bir kanun adamnn uramaya deer bulmayaca, yalnz ocuklar korkutmaktan baka bir eye yaramyan, gnah karmalarn, kolayl yznden cinayetlerin oalmasna yol aan suluya, insana kar yaplm bir hakaretten dolay Allah'tan af dileten, tabii ve ahlki vazifeler nizamn, birtakm hayali vazifeler nizamna tbi klarak alaltan bir garip fikir sisteminden hibir ey beklememelisiniz. LA MAREAL. Ne dediinizi anlamyorum. DIDEROT. Aklaym; ama bereket versin Mademe La Mareal'in arabas tam vaktinde geldi de budalaca bir eyler sylememi nledi. LA MAREAL. Syleyin kuzum u budalaca szleriniz; ben dinlemem, yalnz houma giden eyleri dinlerim. Yanma yaklatm ve kulana yavaack dedim ki: kilesinizin papazna gidin de unu sorun: u iki sutan, mukaddes bir kaba iemekle namuslu bir kadnn erefine dil uzatmaktan hangisi daha korkuntur? Papaz daha birinci suu duyar duymaz dehetle rpererek, dine hakaret diye feryad basacak ve bu kfirlii yapana diri diri yaklmak cezasn bierken, medeni kanun bir kadnn namusuna kar yaplan iftiray yle stnkr ele alarak fikirleri bsbtn bulandrarak, zihinlere fesat sokacak. LA MAREAL. yle kadnlar bilirim ki cuma gn orucu bozacam diye dleri kopar, te yandan da... ben de nerdeyse budalaca eyler syliyeceim - siz devam edin. DIDEROT. Fakat Madame, mutlaka Msy Le Mareal'le konumalym. IA MAREAL. Bir dakika daha durun, sonra gider, beraberce onu girrz. Size syliyecek ey bulamyorum. Ama siz de beni kandramyorsunuz. DIDEROT. Sizi kandrmaya da niyetim yok. Evlenme iin de din iin de byle; biroklarnn bedbaht eden evlilik size ve M. Le Mareal'e saadet getirmitir: evlenmekle ikiniz de bir iyi ey yapm ol-

126

KONUMALAR

dunuz. Bunca kimsenin kt olmasna yol aan ve gelecekte de aacak olan din, sizin daha da iyi olmanza yardm etmitir. yi ki inanyorsunuz ona sizin iin yannzda, banzn stnde stn ve byk bir varlk'n bulunuunu onun sizin dnya yznde yaaynz grdn dnmek ho bir eydir. Bu dnce size kuvvet verir. Dncelerinizin bu muhteem koruyucusundan, bu sizi gren, hareketlerinizin Ulu rneinden faydalanmakta devam edin Madam. LA MAREAL. Demek artk herkesi dininden dndrmek merakndan vazgetiniz? DIDEROT. Asla byle bir merakm yoktur. LA MAREAL. Burdan dolay da sizi daha ok beenirim. DIDEROT. Kimsenin istediini dnmesine karmak istemem, yeter ki beni de keyfime gr dnmekte serbest braksnlar. Hem sonra byle batl itikatlar inanacak tipte olan insanlarn kimden ders almaya ihtiyalan yoktur. LA MAREAL. nsanlarn batl itikatlardan kurtulabileceklerine inanyor musunuz? DIDEROT. Bilgisiz ve korku iinde yaadklar mddete, hayr. LA MAREAL. Batl itikat, nihayet batl itikattr. Bizimki de bakalannnkinden farksz. DIDEROT. Sanmyorum. , LA MAREAL. Doru syleyin bana: lmmzden sonra hibir ey olmamas fikri size ok fena gelmiyor mu? DIDEROT. lmden sonra var olmay ben de isterdim ama, u lml dnyada beni bilmem hangi sebeple, bedbaht eden varln bu ii bir ikinci defa yaparak elenmiyeceinden emin deilim. LA MAREAL. Bu mahzuruna ramen, eer gelecek bir hayata mit balamak size ho ve teselli verici geliyorsa, neden bunu insanlarn kafasndan skp atmal? DIDEROT. Benim byle bir midim yok, byle bir eyi arzu etmi olmam onun pek bo bir ey olmasna engel deildir. Ama kim-

KONUMALAR

127

seden de byle bir midi kaldrmyorum. Eer gz olmad zaman grleceine, kulak olmad zaman iitilebileceine, kafa olmad zaman dnleceine kalb olmad zaman sevileceine duyu olmad zaman duyulabileceine, ve insann kendinden eser kalmad zaman da yaayabileceine uzaysz uzamsz bir ey olunabileceine inanmak mmknse, ben de buna inanrm. LA MAREAL. Peki ama, bu dnyay yaratan kim? DIDEROT. Ben de size soraym. LA MAREAL. Allah DIDEROT. Ya Allah nedir? LA MAREAL. Bir ruh. DIDEROT. Bir ruh madde yaptna gre, neden bir madde ruh yapamasn? LA MAREAL. Neden yapacakm? DIDEROT. Her gn yaptn gryorum da ondan. Hayvanlarn ruhu olduuna inanr msnz? LA MAREAL. nanrm tabii. DIDEROT. Peki, bana syleyin bakaym, Peru ylan st ste veya iki yl iste kurutulduu zaman ruhu ne oluyor. LA MAREAL. Ne isterse olsun, bundan bana ne? DIDEROT. u ki Madame La Mareali bu kurutulmu ylann yeniden canlandm, doduunu bilmemektedir. LA MAREAL. nanmam buna. DIDEROT. Ama bunu pek ince fikirli bir adam sylyor. LA MAREAL. nce fikirli adamnz yalan sylemi. DIDEROT. Ya syledii doru ise? LA MAREAL. Ben de o zaman hayvanlarn makine olduuna inanrm. DIDEROT. Ya herhangi bir hayvandan biraz daha mkemmel bir hayvan olan insan... Fakat Madam La Mareal... LA MAREAL. Bir sualcik daha, son olacak; dinsiz olduunuz halde kendinizi gerekten huzur iinde hissediyor musunuz?

128

KONUMALAR

DIDEROT. Herkesten ok. LA MAREAL. Peki ya aldanyorsanz? DIDEROT. Ne olacakm, aldanyorsam? LA MAREAL. Btn yanl sandklarnz doru kacak ve cehenneme atlacaksnz. Msy Diderot cehenneme atlmak korkun bir eydir, ebediyet boyunca yanmak, ok uzun. DDEROT. La Fontaine bizim oraya baln suya alt kadar alacamza inanyor. LA MAREAL. Evet, evet, ama sizin o La Fontaine'iniz sonunda akln bana toplamt. Sizinde byle olacanz umuyorum. DDEROT. Aklma sahip olmadm bir zaman iin hibir ey diyemem ama, mrm, can ekien adamn aklna hi zarar vermiyen bir hastalkla bitirecek olursam, o beklediiniz anda da, u imdi beni grdnz andaki kadar sakin olacam. LA MAREAL. Bu kadar kahramanlk karsnda ne syliyeceimi bilemiyorum. DDEROT. En gizli dncelerimizi bile hkmlendirecek kadar sert olan, terazisinde en doru bir insann dahi kendini ok hafif his etmedii takdirde, kibri yznden sulu kaca bir yargcn karsnda bulunduuna inanan son nefesinde bir adam bence daha kahramandr. Hele bu can ekien, eer yok olmak veya byle bir mahkemenin karsna kmak klarndan birincisini semekte tereddt ederse kahramanlna olan hayranlm bsbtn artar: meer ki Saint Bruno'nun yolda kadar aklsz, Bohola kadar da kendi meziyetleriyle gz kamam ola. LA MAREAL. Saint Bruno'nun arkadalarnn hikyesini okumutum, ama u Bohola'y hi duymadm. DDEROT. Litvanya'daki Pinsk kolejinden bir cizvittir. lrken bir ekmece dolusu altnla bir mektup brakmt. LA MAREAL. Ne yazlyd bu mektupta? DDEROT. unlar Kendisine bu ekmece emanet edilimi olan sevgili yoldamdan sunu dilerim ki, mucizeler yarattm zaman

KONUMALAR

bu ekmeceyi asn. indeki para gnahlarden syrlmam iin alacak olan dvada sarf olunsun. Bu ekmeceye faziletlerimi gsteren geree ok uygun baz notlar da braktm ki, hayatm yazacak insanlara faydal olabilir. LA MAREAL. nsan kahkahadan krdracak bir ey. DIDEROT. Benim iin yle, ama sizin iin yle mi? Sizin Allah'nz alaydan anlamaz. LA MAREAL. Hakknz var. DIDEROT. Madame La Mareal! Sizin kanununuza kar bir su ilemek pek kolay. LA MAREAL. Kabul ederim. DIDEROT. Sizin akibetinizi tyin edecek olan adalet de pek etindir. LA MAREAL. Doru. DIDEROT. Hele dininizdeki ulularn szlerine bakarsanz cennete gideceklerin saysnn pek az olduunu grrsnz. LA MAREAL. Oh! Jansenist olmadm iin madalyann hep teselli eden tarafn gryorum. sa'nn kan byk bir alan gzlerimden saklyor. Olunu lme vermek istemiyen eytan'in en krl durumda oluu bana olduka garip grnecek. DIDEROT. Sokrat', Phocion'u, Aristide'i, Caton'u, Trajan', Marc-Aurele'i cehenneme gnderiyor musunuz? LA MAREAL. Amma da yaptnz? Bunu dnmek iin insann vahi bir hayvan olmas lzm. Saint Paul diyor ki, herkes bildii kanuna gre hkm giyecektir. Saint Paul'n hakk var. DIDEROT. Ya dinsiz hangi kanuna gre hkm giyecek? LA MAREAL. Sizin durumunuz biraz farkl. Siz, kendilerini aydnlatan a gzlerini kapayan ve kendilerine hitabeden hakikatin sesine kulaklarn tkayan lnetli Corozain ve Betzaida ahalisinden biri gibisiniz. DIDEROT. Madame La Mareal eer inanmak veya inanmamak ellerinde olsayd bu Gorozai'n'lilerle Bezti'da'llar yeryznde

KONUMALAR

130

KONUMALAR

bir ei daha olmayan insanlar olurlard. La Mareal yle harikulade insanlar grmlerdi ki eer Sur'da ve Sayda'da olmu olsayd ortal kasp kavurmakta herkesi glgede brakrlard. DIDEROT. nk Sur ve Sayda ehirlerinin ahalisi aklbanda kimselerdi. Bu Corozan ve Betzi'da'llar ise bir alay budaladan baka bir ey deildi. Fakat acaba bu budalalar yaratan, budala olduklan iin onlan cezalandracak m dersiniz? Size demin bir hikye anlatmtm. imdi de bir masal syliyeyim. LA MAREAL. Syleyin. DIDEROT. Gen bir Meksikal... Ya Msy Le Mareal?... LA MAREAL. Kendisini grebilir miyiz diye renmek iin birini gnderin. Evet, gen bir Meksikal... DIDEROT. ala ala yorulmu, bir gn deniz kysnda geziniyormu, bir ucu suya batm teki ucu da kyya dayanan bir tahtann stne oturmu ve gzlerini enginlere dikerek kendi kendine yle demee balam: Byk annemin anlatp durduu u hikye ne kadar doru: bilmem ne vakit bizim denizlerin tesinde, bilmem hangi yerlerden, bilmem hangi insanlar buralara gelmiler, bilmem hangi noktadan karaya kmlar... Saduyuya ne hacet: denizin gkle birletiini grmyor muyum? Duyulann ahitliini bir yana brakarak ne zaman olduu bilinmiyen, herkesin keyfine gre kla soktuu sonra da urunda bin bir lgnlk yaparak inand bir masala m inanaym? Byle dnp dururken dalgalanan sular tahtasnn stnde bir beikteymi gibi onu sallamaya balamt. Delikanl uyuyakald. Uyurken dalgalar, zerine uzanm olduu tahtay srkledi ve bylece bizim toy dnr dalgalara kapld gitti.Heyhat! Tamamiyle bizim halimiz: hepimiz bir tahtaya uzanmz, rzgr fryor ve su gtryor. DIDEROT. Uyand zaman karadan epiy uzaklam bulunuyordu. Denizin ortasnda bulunmaktan hayrete den kim oldu? Meksikal. Sonra yine birka saniye nce zerinde dolat kylar gzden kaybolur olmaz denizin her tarafta gkle birletiini grerek daha ok hayrete den kim oldu, o. O zaman belki aldanm olacan

KONUMALAR

131

dnd ve rzgr hep ayn ynden eserse, belki byk annesinin kendisine ka defa anlatm olduu yerlere ulaacan ve oralardaki insanlar grebilecei tasarlad. LA MAREAL. Ya hi korkmuyor muydu? Bunun iin bir ey sylemiyorsunuz? DIDEROT. Hibir korkusu yoktur. Kendi kendine yle dedi: Ne olursa olsun ehemmiyeti yok; yeterki bir kyya ulaaym? Birok ahmaka eyler dndm, bu doru, ama kendime kar samimi idim. Benden istiyecekleri de yalnz budur. Akll olmak ne kadar bir fazilet saylmazsa, aklsz olmakta bir su deildir. Bunlar dnrken rzgr esiyor, adam ve tahta paras dalgalarn nnde srkleniyor, ve bilinmiyen ky grnmeye balyordu. Nihayet oraya vard, ite gelmiti artk. LA MAREAL. Biz de bir gn oray greceiz, msy Diderot. DIDEROT. Temenni ederim, Madame La Mareal: nerede olursa olsun sizinle beraber bulunup konumaktan daima iftihar duyacam. Daha tahtasndan ayrlp da kyya ayak basar basmaz yannda ayakta duran sayg deer bir ihtiyar grd. Delikanl ona nerede olduunu ve kiminle konumak erefine erdiini sordu: Ben bu yerlerin hkmdarym diye ihtiyar cevap verdi. Bunu duyar duymaz delikanl secdeye vard; ihtiyar kalkn ayaa dedi, Benim varlm ve hkmdarlmn varln inkr etmitiniz deil mi? - Evet doru. Bundan tr sizi affediyorum. nk ben insanlarn kalplerinin en gizli kelerini okurum. Sizin kalbinizden, iyi niyetli olduunuzu okudum, ama teki hareketleriniz ve dnleriniz bu kadar temiz deil. Bunlar syledi ve kulan tutarak ona hayatnda yapt btn hareketleri hatrlatt; Meksikal bunlarn her birinde yerlere kapanarak, gsn yumrukluyor, af diliyordu... te Madame la Mareal, gelin bir an kendinizi htiyar'n yerine koyun ve bana sir olsanz ne yapardnz syleyin: bu toy olan salarndan tutup ebediyet boyunca o kylarda srklemekten keyif duyarmydnz? LA MAREAL. Dorusunu isterseniz, hayr. DDEROT. Mesel u gzel ocuklarnzdan biri evden kasa da, birok abuk sabuk ey yaptktan sonra dnse...

132

KONUMALAR

LA MAREAL. Koar barma basar, gzyalar dkerdim. Ama babas Mareal, bu kadar yumuak davranmazd. DIDEROT. Msy Le Mareal de bir canavar deil her halde. LA MAREAL. Olmamas lzm. DIDEROT. Belki kendisine biraz yalvartrd, ama yine affederdi. LA MAREAL. phesiz. DIDEROT. Hele bu ocuu dnyaya getirmeden, btn mrn nasl geireceini bildii halde, yapt kabahatleri cezalandnrsa ve bundan ne kendisinin, ne sulunun, ne de kardelerinin eline bir ey gemiyeceini dnrse. LA MAREAL. Mareali, htiyarla bir tutulamaz. DIDEROT. Yani Msy Le Mareal'in ihtiyardan daha m iyi olduunu sylemek istiyorsunuz? LA MAREAL. Allah esirgesin! unu demek istiyorum ki: benim adaletim nasl Mareal'inkine benzemiyorsa Mareal'in adaleti de iihtiyannkinden bakadr. DIDEROT. Ah! Madame, bu cevabn ardndan ne geleceini dnmyorsunuz. Ya adaletin size, Mareal'e, bana, gen Meksikal'ya ve htiyar'a gre tarifi birdir; yahut ki ben neyin bu ihtiyarn houna gittiini, neyin gitmediini bilemem. Tam bunlar konuurken Mareal'in bizi beklediini haber verdiler. Elimi Madam La Mareal'e verdim unlar sylyordu: Bu insanan kafasn altst edecek bir ey deil mi? LA MAREAL. Neden? yeter ki insann salam bir kafas olsun. LA MAREAL. Ne olursa olsun, en iyisi sanki ihtiyar varm gibi hareket etmektir. DIDEROT. Hatt buna inanmasak bile. LA MAREAL. nandmz takdirde de iyiliine pek gvenmemen.

KONUMALAR

133

DIDEROT. Her ne kadar bu pek kibarca bir ey deilse de: pek emin tedbirdir. LA MAREAL. Sz gelii, eer hkimlerin huzuruna ksaydnz, u prensiplerinizi onlara aka syler miydiniz?

DIDEROT. Ar bir ceza vermelerini nlemek iin elimden geleni yapardm. LA MAREAL. Ah, korkak, ya son nefesinizi verirken katolikliin gerektirdii eyleri yapar mydnz? DIDEROT. Hi karmazdm. LA MAREAL. ekil karmdan, miirayi adam!