Dhuna Ndaj Femijeve Ne Shqiperi

QENDRA
ZHVILLIMEVE
HUMANE
DHUNA KUNDR FMIJVE N SHQIPRI

R a p o r t s t u d i m o r i f i n a n c u a r n g a U N I C E F, S h q i p r i Adem TAMO Prof. Dr. Theodhori KARAJ
Prof. Dr.
Tiran, 2006
QENDRA E ZHVILLIMEVE HUMANE
DHUNA KUNDR FMIJEVE N SHQIPRI

FINANCUAR NGA UNICEF, SHQIPERI
Prof. Dr. Adem TAMO Prof. Dr. Theodhori KARAJ Tiran, 2006
Autort mbajn prgjegjsi t plot pr prmbajtjen e ktij raporti, i cili jo doemos pasqyron politikat e UNICEF-it.
Shtypur:
Falnderime
Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri sht rezultat i nj partneriteti t suksesshm midis UNICEF-it, Shqipri dhe Qendrs s Zhvillimeve Humane. Ai u ndrmor pr t plotsuar nj nevoj kombtare n skicimin e politikave dhe projekteve t mbshtetura mbi t dhna t sigurta, q njkohsisht plotsojn nevojn e institucioneve ndrkombtare pr t dhna mbi dhunn ndaj fmijve n Shqipri. Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri prbn nj ndrmarrje serioze t t dy partnerve dhe shpresohet t prbj nj dokument reference pr t gjith ata aktor q merren me sektorin e fmijve si dhe me aksionin e ndrgjegjsimit t publikut t gjer pr pjesmarrje civile. Studimi sht rezultat i nj prpjekjeje ekipore. Ai u realizua nga nj ekip i gjer studiuesish t fushave sociale nn drejtimin e Prof. Dr. Adem Tamos dhe t Prof. Dr. Theodhori Karajit, msimdhns psikologjie e studiues social. Me rastin e prfundimit me sukses t ksaj ndrmarrjeje shprehim mirnjohjen e posame pr kontributin e tyre t muar pjestarve t ekipit intervistues: E.Zhilla, E.Manushi, E.Bytyi, E.Lame, J.Haxhiu, F.Kaloci, A.Xhuli, G.Janaqi, D.Malaj, MA. A.Sulstarova. Falnderojm gjithashtu edhe koordinatorin e projektit MA Fatmir Bezati dhe Znj. Genta Sulo pr mbshtetjen gjat gjith periudhs si edhe t gjith personat e intervistuar n Kor, Vlor, Gjirokastr, Dibr, Tiran, Shkodr, Mirdit, Berat, Tepelen, Fier. Drejtuesit e studimit bashk me gjith ekipin realizator shprehin me kt rast gjithashtu vlersimin dhe falnderimin e tyre pr partneritetin serioz q paraqiti UNICEF-i, Shqipri. Realizatort e tij shpresojn se gjetjet dhe rekomandimet e ktij studimi do t mund t jen t dobishme pr t gjith aktort e interesuar n punn pr njohjen, parandalimin e dhuns si dhe n zhdmtimin dhe rehabilitimin e viktimave t saj.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
Qendra e Zhvillimeve Humane
Pasqyra e lnds
Falnderime ..................................................................................................................................................... 3 Pasqyra e lnds .............................................................................................................................................. 5 Prmbledhje ekzekutive ................................................................................................................................ 7 Hyrje ............................................................................................................................................................... 13 Lista e tabelave dhe e grafikve .................................................................................................................. 18 Prkufizimi i termave t prdorura n studim ........................................................................................ 19 Qndrime dhe besime lidhur me dhunn fizike dhe psikologjike ..................................................... 21 Format e dhuns ndaj fmijve n shtpi dhe n shkolla .................................................................... 25 Arsyet e prdorimit t dhuns ndaj fmijve ......................................................................................... 47 Pasojat e prdorimit t dhuns ndaj fmijve ........................................................................................ 56 Ushtruesit e dhuns ..................................................................................................................................... 62 Ashprsia e dhuns ..................................................................................................................................... 68 Format alternative t disiplinimit t fmijve ......................................................................................... 73 Dhuna ndaj fmijve n legjislacionin shqiptar .................................................................................... 75 Kuadri institucional dhe mjetet pr tiu kundrvn dhuns ndaj fmijve ................................... 80 Politikat dhe programet q merren me dhunn ndaj fmijve ........................................................... 82 Roli i shoqris civile dhe i medias n trajtimin e dhuns ndaj fmijve .......................................... 84 Sistemet e t dhnave dhe t informimit lidhur me dhunn ndaj fmijve ..................................... 87 Vetdijesimi publik dhe trajnimi n fushn e dhuns ndaj fmijve ................................................. 88 Rekomandime ............................................................................................................................................... 89 Bibliografi ....................................................................................................................................................... 91 Aneksi 1: Lista e ligjeve t studiuara n interes t ktij studimi .......................................................... 92 Aneksi 2: Kampione1 nga Guidat pr Intervistime ............................................................................... 93
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
Prmbledhje ekzekutive
Ky raport paraqet rezultatet e studimit t kryer mbi shtrirjen, karakterin dhe shkaqet e dhuns ndaj fmijve n Shqipri. M posht paraqiten n formn e tyre t shkurtuar gjetjet kryesore t studimit si edhe rekomandimet n lidhje me to. 3. 1. Gjetjet kryesore t studimit Qndrimi ndaj dhuns Megjithse jan t vetdijshm se dhuna fizike dhe psikologjike ka pasoja negative pr fmijn, shumica drmuese e t intervistuarve, pranojn se dhuna fizike dhe psikologjike ka edhe efekte pozitive n edukimin e fmijs, prandaj ajo duhet prdorur n rastet kur sht e nevojshme, por n forma t lehta dhe jo te t vegjlit. Koncepti pr nevojn e prdorimit t dhuns fizike dhe psikologjike si n shtpi dhe n shkoll sht brendsuar edhe nga vet fmijt. 1 n do 2 fmij n shtpi dhe 1 n rreth 3 fmij n shkoll pohojn se pranojn q mbi ta t ushtrohet dhun n rastet kur ajo sht e nevojshme. Prdorimi i dhuns fizike dhe psikologjike tolerohet m shum n shtpi nga prindrit apo antar t tjer t familjes sesa n shkoll apo n institucione t tjera. Shumica drmuese e t intervistuarve mendojn se dhuna fizike sht m e dmshme sesa dhuna psikologjike e, pr pasoj dhuna psikologjike shihet si e lejueshme dhe e dobishme, qoft n shtpi apo n shkoll. Besimi se Kush t do, t rreh sht mjaft i prhapur si te prindrit, msuesit dhe te vet fmijt. Megjithse ka nj far vetdije se dhuna ka pasoja negative, informacioni pr pasojat e dhuns fizike dhe, sidomos, asaj psikologjike sht i kufizuar dhe jo specifik.
Format e dhuns kundr fmijve Megjithse n planin teorik pohohet se dhuna duhet prdorur n rastet kur sht e nevojshme, n praktikn e prditshme dhuna fizike dhe psikologjike sht mjeti kryesor pr disiplinimin e fmijve si n shtpi ashtu edhe n shkoll. Format e dhuns fizike kundr fmijve t prdorura n shtpi dhe n shkoll t raportuara nga fmijt jan prkatsisht si m posht: shkulja e veshve (60.10%-38.5%), pickimi (55.70%36.9%), goditja me shpull n trup (52.60%-34.3%), goditja me shpull n kok (49.20%35.6%), shkulja e flokve (41%-29. 7%), trheqja dhe shtytja me forc (34. 60%-39. 1%), goditja me objekt n trup (27%-38.2%), goditja me shqelm (26.80%-25.8%), goditja me objekt n vithe (26%-13.6%), goditja me grusht n trup (20.50%-19.6%), kafshimi (19.10%-12.8%), shtrngimi pr fyti (12.20%-9.6%), goditja me grusht n kok (7. 60%-10%). Prdorimi i pllmbve, krahut, okut, grushtit, shqelmit, sendeve t cilat prplasen n
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
trupin e viktims dhe gjithashtu edhe t kafshimeve, pickimeve, prplasjeve, trheqjeve, shtyrjeve dhe izolimit t viktims n vende t caktuara, si rregull, t frikshme, sht nj tregues i karakterit t dhuns fizike dhe i ashprsis me t ciln ajo shfaqet. Format m t shpeshta t dhuns fizike n shtpi dhe n shkoll jan ato me goditje dhe prkatsisht: nj n dy fmij goditen n kok e trup n shtpi, ndrsa nj n tre goditen edhe n shkoll. Kjo do t thot se n shtpi fmijt prjetojn m shum akte t dhuns fizike sesa n shkoll. Fmijt jan t prirur t denoncojn m shum dhunn q e ushtrojn mbi ta fmijt e tjer dhe m pak t prirur t denoncojn dhunn e msuesve. Sido q t ndodh trajtimi i rasteve t denoncimit t dhuns nuk merret seriozisht. Format m t prhapura t dhuns psikologjike q prdoret n shtpi t raportuara nga fmijt jan: t brtiturat (95.3%), mbajtja e mris (39.5%), krcnimi me fjal (39%), prdorimi i nofkave dhe i epiteteve keqse (35.8%), krcnimi me objekte (18%), krcnimi me zbim (14%), krcnimi me braktisje (6%), mallkimi. N shkoll format m t prhapura t dhuns psikologjike jan: t brtiturit (74. 9%), krcnimi me thirrjen e prindit (33%), krcnimi me fjal (31%), nofkat dhe epitetet keqse (24%), krcnimi me zbim (23%), mria (22.5%), krcnimi me denoncim (19%), krcnimi me rrahje (17%), krcnimi me objekt (11%), krcnimi me not (11%), krcnimi me prjashtim nga shkolla (10%). 2/3 e fmijve dgjojn t brtiturat e prindrve t tyre n shtpi dhe se nj e treta e msuesve u brtet atyre n shkoll n formn m t shpesht t mundur. Prindrit jan m t prirur se msuesit ta prdorin mbajtjen e mris si nj dhun psikologjike mbi fmijt, si formn e rrall ashtu edhe formn e shpesht t saj. Prindrit jan m t prirur se msuesit t prdorin nofka dhe epitete t tjera keqse si rrall ashtu edhe dendur. Msuesit jan m t prirur se prindrit ti zbojn nxnsit nga shkolla si kur e prdorin rrall kt ndshkim psikologjik, ashtu edhe kur e prdorin dendur at. Studimi zbuloi se ekziston nj prirje q n shtresat e ulta dhe m pak t arsimuara t shoqris t prdoret m shum dhun fizike, ndrsa n shtresat e mesme dhe me m shum arsim t ekzistoj prirja drejt heqjes dor nga prdorimi i dhuns fizike dhe animi nga prdorimi i dhuns psikologjike. Fmijt q shfrytzohen pr pun i nnshtrohen nj dhune t shumfisht: dhuns familjare, dhuns s rivalve q shesin n territore fqinj dhe q duan tu rrmbejn klienteln, dhuns s kamerierve t lokaleve t shumta ku kta hyjn pr t shitur mallrat e tyre, dhuns s policve q patrullojn n territoret ku kta shesin. Fmijt e intervistuar raportuan se 13.3% e tyre ngacmohen seksualisht nga fmij/nxns t tjer (49.4%), nga persona t tjer (28.1%), dhe nga msuesit e vet (22.5%). Studimi zbuloi se mbizotrojn braktisjet n mosha shum t vogla, kryesisht braktisjet q n maternitete, por nuk mungojn as shprfilljet e fmijve1. N do tre fmij q mbahen n institucionet e prkujdesjes shoqrore n vitet 2000-2005 njri sht i braktisur q n lindje, ndrsa dy t tjert vijn nga familje me vshtirsi t caktuara. Arsyet e prdorimit t dhuns kundr fmijve lidhen me filozofin e dobis q sjell dhuna, me psikologjin e humbjes s vetkontrollit, me prdorimin e dhuns si instrument pr disiplinim kur fmijt dhe nxnsit nuk respektojn standardet e caktuara t sjelljes. Mosbindja ndshkohet me dhun n 32.8% t rasteve, mosprgatitja e duhur n msime n masn 17.4%, zhurma dhe rrmuja n masn 26.9%. Pasojat psikologjike t dhuns prekin nivelin e prgjithshm t funksionimit emocional t fmijs, mundsin zhvillimore t tij dhe kultivojn sjelljen e dhunshme. Specifikisht: 13.4% e fmijve t anketuar pohojn se vetvrasja u ka shkuar ndr mend t paktn nj her dhe t shumtn mbi katr her; t sigurt dhe shum t sigurt ndjehen 65.6% e nxnsve, ndrsa 34.4% e tyre ndjehen as t sigurt e as t pasigurt, t pasigurt e shum t pasigurt. Kjo do t thot se nj e treta e nxnsve percepton pasiguri t niveleve t ndryshme t cilat lidhen t gjitha me prdorimin e dhuns.
Neglizhim kemi konsideruar braktisjen e fmijve n nj mosh m t rritur, kur ai ka arritur t marr pjesrisht nj ose disa lloje shrbimesh nga prindrit ose kujdestart e tij t drejtprdrejt.
Ushtruesit e dhuns Ushtruesi m i shpesht i dhuns fizike dhe psikologjike n shtpi sht nna, ndrsa ushtruesi m i ashpr sht babai. Nna ushtron m shum dhun kur fmijt jan m t vegjl, ndrsa babai ushtron m shum dhun te fmijt e rritur. N prgjithsi t rriturit meshkuj n shtpi (babai, gjyshi) ushtrojn m shum dhun fizike mbi pjesn tjetr mashkullore (fmijt djem), ndrsa pjesa e rritur femrore (nnat, gjyshet, motrat m t rritura) ushtrojn m shum dhun mbi pjesn tjetr femrore (fmijt vajza). Ushtrues t dhuns fizike mbi fmijt jan edhe fmijt e tjer. Kshtu n shkoll dhuna q nxnsit ushtrojn mbi njri tjetrin sht m e madhe sesa dhuna q ushtrojn mbi ta msueset, msuesit dhe persona t tjer. Prkatsisht sipas radhs: 48% nga njri tjetri, 19% nga msueset, 17.3% nga msuesit dhe 15.3% nga njerzit e tjer n territoret e shkolls, 0.80% nga drejtuesit. Kshtu ndodh edhe n institucionet e prkujdesjes. Brenda stafit msimor, ushtruesit m t shpesht t dhuns fizike dhe psikologjike n shkoll jan msueset. Ushtruesit m t ashpr t dhuns fizike n shkoll jan msuesit, ndrsa ushtrueset m t ashpra t dhuns emocionale jan msueset. Msueset ushtrojn m shum dhun fizike kundr nxnseve, ndrsa msuesit kundr nxnsve. Ushtrimi i dhuns kryhet sipas nj modeli gjinor.
Niveli i ashprsis s dhuns T rriturit pranojn verbalisht se dhuna e prdorur duhet t jet e formave t lehta. Praktikisht, sipas raportimit t fmijve, prdorimi i formave t rnda t dhuns si n shtpi edhe n shkoll sht shum i prhapur: 1 n 4 fmij n shtpi dhe 1 n 3 fmij n shkoll goditen me objekt n trup; 1 n 2 fmij n familje dhe 1 n rreth 3 fmij n shkoll goditen me shpull n pjesn e koks; 1 n 13 fmij n shtpi dhe 1 n 10 fmij n shkoll goditen me grusht n pjesn e koks; 1 n 5 fmij n shkoll dhe shtpi goditen me grusht n trup, 1 n 4 fmij n shtpi dhe shkoll goditen me shkelm, etj. Incidenca e prjetimit t pasojave me rrezik pr shndetin e fmijs pr arsye t prdorimit t formave t rnda t dhuns sht mjaft e lart: 1 n 5 fmij n shtpi dhe 1 n 6 fmij n shkoll kan prjetuar marrje mendsh; 1 n 14 fmij n shtpi dhe 1 n 25 fmij n shkoll kan prjetuar t fikt; 1 n rreth 4 fmij dhe 1 n 4 fmij n shkoll kan prjetuar mavijosje; 1 n 4 fmij n shtpi dhe 1 n 6 fmij n shkoll kan prjetuar gjakosje si pasoj e goditjeve. Dhuna fizike dhe psikologjike q prdoret n shtpi sht, n prgjithsi m shpesht, m e ashpr dhe me pasoja m t rnda se ajo q prdoret n shkoll.
Format alternative t disiplinimit t fmijve Prindrit dhe msuesit kan nj njohje t kufizuar t formave alternative me natyr ndshkuese. Megjithat ata i prdorin disa prej ktyre formave. Repertori i formave alternative q prdoren sht m tepr rezultat i intuits s prindrve dhe msuesve sesa produkti i edukimit t tyre pr t prdorur kto forma. Edhe n rastin kur prdoren kto forma jan m shum t pamenduara (impulsive), jasht kuadrit t nj plani t caktuar q synon nj rezultati specifik n sjelljen e fmijs dhe q merr parasysh pasojat q mund t shkaktojn te fmija.
Kuadri ligjor lidhur me dhunn kundr fmijve Legjislacioni n fuqi q prek shtjet e fmijve n vitet e fundit sht pasuruar dukshm n prputhje me standardet e mirnjohura ndrkombtare. Megjithse sht br nj progres i dukshm, kompletimi i legjislacionit n lidhje me dhunn kundr fmijve n Shqipri nuk sht ende nj veprimtari sistematike, por nj veprimtari me fushata t cilat jan
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
10
prcaktuar m shum nga interesimi i institucioneve ndrkombtare q mbulojn t drejtat e fmijve. Megjithse vitet e fundit jan ratifikuar nj sr konventash dhe ligje t tjera ndrkombtare lidhur me dhunn kundr fmijve, legjislacioni shqiptar nuk trajton n mnyr trsore dhe t detajuar t gjitha aspektet e dhuns kundr fmijve. Nse pr shembull, pr dhunn seksuale si dhe pr trafikimin e fmijve ka nj paket ligjesh dhe dispozitash specifike relativisht trsore, pr dhunn fizike dhe sidomos, pr dhunn emocionale, neglizhimin dhe shfrytzimin ekonomik t fmijs ligjet dhe dispozitat jan jotrsore, t padetajuara dhe t paadresuara specifikisht pr fmijt. N prgjithsi, legjislacioni shqiptar parashikon me hollsi dnimet e ushtruesve t dhuns kur kjo ka karakter seksual ose kur vjen nga trafikimi. Megjithat, n t nuk parashikohen dispozita pr kujdesin dhe kompensimin e fmijve viktima t dhuns. N prgjithsi, ligjet pr format e ndryshme t dhuns kundr fmijve kan nj natyr t prgjithshme n sensin se nuk jan specifikuara pr kontekste t caktuara. Kshtu, me prjashtim t nj neni t vetm n Dispozitat Normative t Sistemit Arsimor Parauniversitar q flet specifikisht pr ndalimin e ushtrimit t dhuns fizike dhe psikologjike n shkoll ndaj fmijve, n legjislacioni shqiptar nuk ka dispozita specifike pr aspekte t ndryshme t dhuns kundr fmijve q ushtrohet n shtpi, shkolla, n institucionet e tjera t kujdesit mendor dhe shndetsor, n qendrat rezidenciale t fmijve, n institucionet e paraburgimit, n komunitet, n mjedise publike, etj. Me prjashtim t nj neni t prgjithshm q ndalon ushtrimin e ngacmimeve seksuale n vendin e puns, n legjislacionin shqiptar nuk ka ndonj dispozit tjetr q t ndaloj fenomenin e ngacmimeve seksuale ndaj fmijve n mnyr specifike. N legjislacion ekzistues shqiptar nuk ka ndonj dispozit detyruese t hartuar n mnyr specifike pr raportimin e do akti dhune kundr fmijve. N legjislacionin shqiptar nuk parashikohen procedura specifike pr ankimin pr format e dhuns q ndodhin n familje ose n shtpi, n shkollat publike dhe jopublike, n institucionet e tjera shtetrore dhe private t prkujdesjes pr fmijt, n qendrat rezidenciale t fmijve, n institucionet shndetsore, etj. Me prjashtim t parashikimit t procedurave specifike lidhur me raste kur t miturit kryejn krime, n legjislacionin shqiptar nuk parashikohen rregulla speciale procedurale n lidhje me dhunn kundr fmijve.
Kuadri institucional n lidhje me dhunn q ushtrohet kundr fmijve Edhe pse ka disa iniciativa mjaft pozitive sektoriale, aktualisht, n Shqipri, nuk ka ndonj struktur qeveritare n nivel qendror e as n nivel lokal q t trajtoj n mnyr parsore, t mirfillt dhe specifike problemin e dhuns kundr fmijve. Megjithse, jan ndrmarr iniciativa mjaft t rndsishme legjislative me karakter amendamental, t cilat kan shtuar edhe nene lidhur me trajtimin e shtjeve t mbrojtjes s fmijve nga dhuna n Shqipri nuk ekzistojn ende struktura t posame parlamentare t cilat t merren specifikisht me dhunn kundr fmijve. Megjithse ka disa iniciativa t izoluara n pushtetin lokal, qeveria shqiptare nuk ka caktuar ende fonde t posame pr t mbshtetur veprimtarit e agjencive publike dhe jo publike, q lidhen n mnyr t drejtprdrejt me dhunn kundr fmijve. Ndrkoh q n legjislacion jan br prmirsime t dukshme lidhur me trajtimin e t miturve n sistemin gjyqsor, n Shqipri mungon ende Gjykata e t Miturve. N Shqipri mungon ende nj struktur kombtare kshilluese dhe rehabilituese q t merret me rastet emergjente t dhuns kundr fmijve. N Shqipri nuk ekzistojn ende qendra t rehabilitimit afatgjat t fmijve viktima t dhuns apo t fmijve q kan qen dshmitar t dhuns. Iniciativat e organizatave jofitimprurse lidhur me dhunn kundr fmijve n Shqipri jan shum m superiore si nga pikpamja numerike ashtu edhe nga pikpamja cilsore, n
11
krahasim me institucionet shtetrore. Aktiviteti i organizatave jofitimprurse lidhur me dhunn kundr fmijve sht i paorkestruar pr arsye t mungess s nj strategjie kombtare lidhur me dhunn kundr fmijve. Fushatat sensibilizuese dhe trajnimet lidhur me dhunn kundr fmijve jan, thuajse trsisht, domen i organizatave jofitimprurse. Fushatat sensibilizuese lidhur me dhunn kundr fmijve kan qen sporadike, me gjeografi t kufizuar dhe, shpesh globale. Hapsira e trajnimeve lidhur me dhunn kundr fmijve me kujdestart parsor t fmijs sht shum e kufizuar. Megjithse ka qen efikase n sensibilizimin e segmenteve t caktuara shtetrore dhe t opinionit publik, media e shkruar dhe elektronike n mjaft raste e ka trajtuar fenomenin e dhuns kundr fmijve n mnyr episodike, joprofesionale, sensacionale dhe pr qllime komerciale.
Politikat dhe programet lidhur me dhunn kundr fmijve Megjithse ekzistojn disa struktura dhe politika sektoriale, n Shqipri nuk ekziston ende nj politik trsore e harmonizuar ndrsektoriale, e pajisur me legjislacion t kompletuar, me mekanizma strukturor, me burime financiare dhe njerzore t mjaftueshme, q ka mundsin e monitorimit dhe t prmirsimit t situats s dhuns kundr fmijve. Hartimi i politikave dhe programeve ekzistuese q adresojn dhunn kundr fmijve n Shqipri n nivelet m t larta vendimmarrse institucionale sht br pa u konsultuar direkt me fmijt. Ndrkoh, prirja pr t prfshir fmijt n planifikimin, zbatimin dhe monitorimin e aktiviteteve n organizatat jofitimprurse po z vazhdimisht e m shum hapsir. Aktualisht n Shqipri mungojn mekanizmat e monitorimit t politikave dhe programeve ekzistuese (shtetrore apo private, organizatave jofitimprurse) lidhur me dhunn kundr fmijve.
Sistemi i mbledhjes s t dhnave, arkivimit dhe informimit lidhur me dhunn kundr fmijve N Shqipri mungojn sondazhet apo studimet komplekse n nivel kombtar lidhur me dhunn kundr fmijve. Megjithse ekzistojn nj numr studimesh (kryesisht lokale, t kryera nga organizatat jofitimprurse), n Shqipri mungon nj sistem i prpunuar dhe i prparuar arkivimi dhe informimi. N Shqipri mungojn sondazhet apo studimet m komplekse lidhur me efikasitetin e masave legjislative q adresojn problemin e dhuns kundr fmijve. N Shqipri nuk ka ende nj krkes pr prpunimin statistikor t fmijve t vdekur si pasoj e dhuns. Deri tani, nuk t dhna t specifike, t sakta lidhur me vdekshmrin e fmijve q shkaktohet nga dhuna ose t dyshuar se shkaktohet nga dhuna.
3. 2. Rekomandime Pr mbrojtjen e fmijve nga format e ndryshme t dhuns n Shqipri jan t nevojshme nj kompleks ndrhyrjesh n fusha t ndryshme. Disa prej ktyre ndrhyrjeve kan efekte parandaluese, disa t tjera fokusohen te trajtimi i viktimave t dhuns. N fushn e legjislacionit rekomandohet mbulimi ligjor i t gjitha formave t dhuns n t gjitha mjediset ku banon dhe mson fmija (n shtpi, shkolla, institucione t shndetit fizik dhe mendor, qendra banimi t fmijve, n ambiente paraburgimi, komunitete, mjedise publike), me parashikimin e masave t duhura ndshkimore; dmshprblimi dhe kompensimi i viktimave t dhuns; raportimi i detyrueshm i do akti dhune t kryer ndaj fmijve nga punonjs t sektorve
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
12
t shndetsis dhe t arsimit; integrimi dhe rehabilitim t fmijve viktima t dhuns ose t fmijve dshmitar t dhuns.
N fushn institucionale rekomandohet t ngrihet n nivel qendror nj struktur e veant qeveritare (s bashku me strukturat n nivel lokal) q t merret para s gjithash me trajtimin e dhuns ndaj fmijve; t ngrihet nj struktur e veant parlamentare q t merret veanrisht me dhunn ndaj fmijve; t ngrihet nj sistem q do t merrej me ankesat e fmijve q vuajn episode dhune n arsim dhe n institucione t kujdesit social; t ngrihet nj sistem pr regjistrimin e t gjitha rasteve q prfshijn dhunn n institucione dhe pr raportimin periodik n organizma eprore me rndsi; t ngrihen agjenci t veanta publike pr raportimin e detyrueshm dhe vullnetar t rasteve q prfshijn dhunn ndaj fmijve; t ngrihen njsi kshillimore dhe rehabilitimi q merren me rastet urgjente ku ka dhun ndaj fmijve; t ngrihen qendra rehabilitimi afatgjata pr fmijt viktima t dhuns ose fmijt dshmitar t dhuns; t rishihen lndt shkollore me qllim q t paksohet stresi te msuest dhe nxnsit dhe t merren masa pr trajnim lidhur me manaxhuesit e stresit. t shtrihet shrbimi psikologjik n t gjitha institucionet e edukimit dhe t prkujdesjes shoqrore duke e mbshtetur at n t dhnave t besueshme.
N fushn e politikave, rekomandohet t zhvillohen politika dhe programe, n baz kombtare dhe lokale, q t trajtojn arsyet dhe faktort themelor q motivojn dhunn ndaj fmijve; t ngrihen mekanizma pr monitorimin e politikave dhe programeve (shtetrore ose private, t organizatave jofitimprurse) q merren me dhunn ndaj fmijve.
N fushn e mbledhjes s t dhnave, arkivimit dhe informimit lidhur me dhunn kundr fmijve rekomandohet t bhen sondazhe periodike pr dhunn ndaj fmijve dhe pr ndikimin q kan sanksionet ligjore n kt fush; t ngrihet nj sistem arkivimi dhe informimi periodik lidhur me dinamikn e dhuns kundr fmijve t prfshihet n raportimet statistikore t INSTAT-it numri i fmijve t vdekur si pasoj e dhuns s verifikuar ose t dyshuar.
N fushn e ndrgjegjsimit dhe trajnimit rekomandohet t bhen fushata n shkall t gjer dhe sistematike pr ngritjen e ndrgjegjsimit t popullats n prgjithsi dhe t forcave arsimore n veanti mbi qndrimin e ligjit ndaj prdorimit t dhuns, mbi qndrimin e mjeksis, psikologjis, psikiatris dhe pedagogjis ndaj saj, mbi pasojat e dhuns, mbi efektet shkatrruese t dhuns psikologjike, mbi t drejtat e fmijve pr paprekshmri fizike dhe psikike, etj. t bhen trajnime dhe programe t tjera (vizitat n shtpi) me prindrit pr pajisjen e tyre me shprehit e prindrimit dhe mnyrat alternative t disiplinimit t fmijve t bhen trajnime t punonjsve t edukimit, shndetsis dhe t prkujdesjes shoqrore pr diagnostikimin e hershm dhe raportimin e rasteve t dhuns kundr fmijve t botohen trajtesa lidhur me disiplinimin e fmijve, t cilat sfidojn prdorimin e dhuns dhe ofrojn teknika jo t dhunshme pr arritjen e objektivave t mirrritjes s fmijs.
13
Hyrje
Fmijria konsiderohet nga disiplinat mjeksore, psikologjike e pedagogjike si nj periudh vendimtare pr t ardhmen e zhvillimit t fmijve si individ dhe si qytetar. Rndsia e ksaj periudhe pr gjith zhvillimin e mpasm e bn t domosdoshme q pr fmijt t tregohet kujdes i posam pr tua plotsuar atyre nevojat zhvillimore. Njra prej tyre sht nevoja pr siguri dhe pa plotsimin e ksaj nevoje sht e pamundur t kemi individ t shndetshm dhe qytetar t prgjegjshm. Sondazhe t kufizuara dhe sporadike si edhe emetime t medies s shkruar dhe t asaj elektronike kan vn n dukje se siguria e fmijve dhe mirqenia e tyre n Shqipri dmtohet rndshm nga prdorimi i dhuns n shtpi dhe n mjedise t tjera ku jetojn, luajn dhe msojn fmijt. Dhuna kundr fmijve n kulturn shqiptare shihet si nj mjet pr disiplinimin e tyre1. Prdorimi i formave t lehta dhe t moderuara t dhuns trupore dhe psikologjike sht mjaft i prhapur. Shum fmij u nnshtrohen formave t ashpra dhe degraduese t dhuns dhe t poshtrimit si: rrahja, incesti, abuzimi seksual, braktisja, shitja e fmijve pr shfrytzim dhe prostitucion, krime nderi, e deri tek abortet selektive. Vitet e fundit jan raportuar gjithnj e m shum raste t abuzimeve seksuale nga prindr, msues e persona t tjer mbi fmijt si edhe raste t vdekjes pr shkak t dhuns si ishte rasti i djaloshit q u vra nga shoku i vet n shkolln e mesme n Sauk t Tirans rreth dy vjet m par. Pavarsisht nga indikacionet e shumta mbi prezencn e dhuns mbi fmijt dhe mbi ardhjen n rritje t saj, n Shqipri ky fenomen nuk sht i dokumentuar. Si u prmend, media e shkruar dhe elektronike ka vn n dukje se fmijt shqiptar prjetojn dhun n shtpi, n shkolla dhe n rrug. Media ka ndrmarr her pas here aksione t ndrgjegjsimit t publikut pr kt fenomen duke u prqendruar n rastet m t mprehta, por dhuna q kalon pa u vn re mendohet se sht edhe m e madhe. T dhnat e ofruara nga ato pak sondazhe q jan kryer jan t kufizuara dhe nuk japin nj tablo t plot t fenomenit. Prve ksaj t dhnat ekzistuese jan siguruar me metodologji t diskutueshme dhe shpesh vrtetsia e tyre sht par me dyshim. N kto rrethana jo e gjith dhuna familjare dhe shkollore sht e dukshme dhe e njohur. Aksionet e OJF dhe t institucioneve publike pr t paksuar dhunn, pr t shruar pasojat e saj, pr t rritur ndrgjegjsimin e publikut kan nevoj t mbshteten n t dhna t sakta dhe t besueshme. Kjo situat e bn t nevojshme ndrmarrjen e nj studimi t gjer mbi dhunn q ushtrohet mbi fmijt nga prindrit, msuesit dhe fmijt e tjer. sht koha t dim se far ndodh prapa dyerve t mbyllura. Studimi i ndrmarr sht udhhequr nga parimet e Konvents s t Drejtave t Fmijs, t cilat e vn theksin n t drejtn e fmijve pr paprekshmri fizike dhe psikike, n detyrimin e mbrojtjes s fmijve nga t gjitha format e dhuns, prfshir ktu dhunn fizike, psikike, seksuale, shfrytzimin, braktisjen, trajtimin jonjerzor dhe ndshkimin. (Nenet: 19, 28, 29, 34, 37, 40). Kto jan me pak fjal motivet q na shtyn t ndrmarrim studimin e dhuns mbi fmijt n shtpi dhe n shkoll. Realizimi i nj studimi t till i shrben njohjes s fenomenit t dhuns mbi fmijt, mundsimit
1
Zhvillimi i fmijris s hershme n Shqipri, studim i Qendrs s Zhvillimeve Humane dhe Save the Children, 2001
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
14
t dhnies s rekomandimeve pr aktort q veprojn n kt fush dhe rritjes s nivelit t ndrgjegjes publike pr dmtimet q sjell dhuna mbi fmijt. 4. 1. Konteksti demografik shqiptar Popullsia e Shqipris sht nj popullsi e re n mosh. Sipas t dhnave t Grafikut 1 prgjat 15 viteve t fundit mosha nn 19 vje prbn mesatarisht 39-42% t popullsis s vendit, me prezencn e nj prirjeje rnieje n pes vitet e fundit. Studimi nuk ka arritur t siguroj nj shifr pr popullsin shqiptare nn 18 vje, mosh e cila konsiderohet me ligjin ndrkombtar dhe me ligjin e vendit, si mosha kufi mes fmijris dhe moshs s rritur. Kur sht fjala pr prdorimin e dhuns ndaj fmijve prmasat e popullsis fminore mund t ndihmojn pr t kuptuar m mir edhe gjersin e problemit. Thn m thjesht, sht fjala pr dhunn mbi rreth 40% t popullsis s vendit.
Grafiku 1: Prqindja e popullsis2 nn 19 vje n Shqipri.
4. .2. Konteksti global i dhuns Dhuna mbi fmijt sht nj fenomen global. Ajo shfaqet si n vendet tashm t zhvilluara dhe, n nj prmas m t madhe, edhe n vendet n zhvillim. sht kjo arsyeja q organizata t tilla ndrkombtare si UNICEF, WHO, ILO, etj., kan shfaqur nj interesim n rritje pr t adresuar kt fenomen. T dhnat t referuara n dokumentet e ktyre organizatave tregojn pr prmasn dhe llojet e ndryshme t dhuns q ushtrohet mbi fmijt: do vit n t gjith botn m se 1 milion fmij detyrohen forcrisht t prostituojn, trafikohen dhe shiten pr qllime seksuale ose prdoren n pornografin fminore3 N bot, do vit rreth 40 milion fmij psojn abuzime4. Prdorimi i ndshkimit trupor si mjet pr disiplinimin e fmijve pranohet kulturalisht dhe ligjrisht n shum vende t bots dhe sht i prhapur. Studimet n Mbretrin e Bashkuar dhe n Shtetet e Bashkuara kan zbuluar se 90% e t gjith fmijve ndshkohen fizikisht gjat fmijris.5 N vitin 2000, rreth 57,000 fmij nn moshn 15 vje vdiqn si rezultat i dhuns n shtpi. Fmijt m t vegjl jan n rrezik m t madh: niveli i vrasjeve n shtpi pr fmijt e
2 3
4 5
Burimi, INSTAT: www.instat.gov.al Sale of children, child prostitution and child pornography, Note by the United Nations Secretary General, A/50/456, vepr e cituar. OBSH, Deklarat pr Komitetin pr t Drejtat e Fmijs, 28 shtator 2001 Children and Violence, Innocenti Digest No 2, UNICEF, f. 6
15
moshs 0-4 vje sht dyfish i krahasuar me at t fmijve 5-14 vje (5.2 n 100,000 krahasuar me 2.1 n 100,000). Shkaku m i zakonshm i vdekjes sht plagosja n kok.6 Megjithse t dhnat pr abuzimin seksual t fmijve sht vshtir t shtihen n dor ose t merren, OBSH vlerson se rreth 20% e grave dhe 5-10% e burrave kan psuar abuzim seksual si fmij.7 N Shtetet e Bashkuara rreth 44% e viktimave t prdhunimit jan nn moshn 18 vje dhe rreth 15% jan nn moshn 12 vje.8 Llogaritet q 67 milion fmij t moshs 5-14 vje t jen angazhuar n pun t parrezikshme fmijsh.9 Mbi 180 milion fmij jan prfshir n punsim t rrezikshm.10
Megjithse nj sr vendesh kan kryer studime lidhur me dhunn kundr fmijve, prmasa dhe shkaqet e ktij fenomeni nuk jan studiuar ende aq sa duhet. sht kjo arsyeja q, koht e fundit, Sekretariati i Prgjithshm i Kombeve t Bashkuara ka ndrmarr nj studim komprehensiv lidhur me dhunn kundr fmijve ku ka prfshir qeverit e t gjitha vendeve. * * * Studimi i dhuns kundr fmijve prbn nj ndrmarrje t vshtir. Vshtirsit jan t llojllojshme. Ato lidhen si me mungesn e studimeve t mparshme trsore ashtu edhe me karakterin e vet problemit. Dhuna shoqrohet me prjetime t pakndshme dhe n prgjithsi nuk ka knaqsi dhe dshir t flitet pr to. Prkundrazi ka nj prirje pr t mos u shprehur pr dhunn e psuar dhe t ushtruar edhe kur ajo sht e dukshme. Megjithat n kt studim jan br prpjekje q ai t operacionalizohet n shtje shum konkrete dhe realiste. Studimi iu jep prgjigje pyetjeve t lists s mposhtme: Cilat jan format e dhuns? Cilat jan prmasat e saj? Cilat jan arsyet pse dhunohen fmijt? far pasojash ka prdorimi i dhuns? Cilt jan ushtruesit kryesor t dhuns? Sa e ashpr sht dhuna q prdoret? far qndrimesh mbahen ndaj dhuns? A kemi mbulim t mir ligjor kundr prdorimit t dhuns? A ekzistojn programe q merren drejtprdrejt me parandalimin, studimin, rehabilitimin, etj? Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri sht n thelb nj studim i kombinuar kualitativ/ kuantitativ dhe si till ai studion natyrn e dhuns kundr fmijve n shtpi, n shkoll dhe n hapsirn midis. Ai merret me format, arsyet, pasojat, ushtruesit, intensitetin, qndrimet, alternativat ndaj dhuns mbi fmijt. 4. 3. Metodologjia Pr kryerjen e studimit u prdorn metodologji mikse: studimi i literaturs dhe i materialit tjetr dokumentar, grumbullimi i materialit kontekstual, organizimi i fokusgrupeve, intervistimi i subjekteve, anketimi i tyre. Prdorimi i ktyre metodologjive sht par i nevojshm pr t prballuar gjersin e opinioneve, eksperiencave, t praktikave dhe t besimeve mbi dhunn ndaj fmijve. 4. 4. Kampioni Grupi i njerzve t intervistuar e anketuar pr nevojat e ktij studimi prbhej nga prindr, msues dhe nxns. Kta jan rekrutuar n rrethe t ndryshme t vendit. N kto rrethe jan intervistuar 125 persona sipas nnkategorive t msiprme t kampionit. M pas sht iniciuar edhe grumbullimi i nj informacioni tjetr pr t verifikuar gjetjet me instrumentin e par dhe n nj popullat m t
6
10
World Health Organization, World report on violence and health, vepr e cituar, f.16 World Health Organization, World report on violence and health, vepr e cituar, f.64 Rape, Incest & Abuse National Network citing Sexual Assault of Young Children as Reported to Law Enforcement. Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice, 2000 International Labour Organization, A Future Without Child Labour, vepr e cituar. Po aty, f.15
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
16
gjer. Kshtu t dhnat e grupit t par jan vjel n rrethet: Kor, Vlor, Gjirokastr, Dibr dhe Tiran, ndrsa t dhnat e grupit t dyt n rrethet Shkodr, Mirdit, Berat, Tepelen, Fier. N kto rrethe u anketuan 1500 persona. Pr arsye t rritjes s nivelit t besueshmris s t dhnave u shtua kampioni nga 1000 q ishte parashikuar n 1500 dhe ndr ta u krye edhe nj zgjedhje e dyt rastsore e subjekteve t anketuara dhe u mbrrit n nj kampion m t vogl, i cili pr fat prodhoi t dhna krejt t prafrta me at t kampionit fillestar prej 1500 rastesh. Studimi mbi dhunn ndaj fmijve n Shqipri u mbshtet mbi nj kampion prej 1500 respondentsh. Kta u prkasin tri kategorive t ndryshme: t intervistuar, t anketuar dhe t konsultuar n grup. Nnkampioni i veuar prej kampionit t prgjithshm prbhej nga 438 raste. T dhnat e ktij kampioni u krahasuan t dhnat nga kampioni i madh dhe rezultoi se ndryshimet varionin nga t vogla n t paprfillshme. N vijim t studimit t dhnat jepen kryesisht n prqindje t rrumbullakosur pr N=438. Subjektet e intervistuara dhe t konsultuara pr nevojat e ktij studimi i prkisnin prkatsisht gjinis mashkullore 47% dhe asaj femrore 53%. Nxnsit shprndahen prkatsisht: klasa e par 8.5%, klasa e dyt 9%, klasa e tret 7.1%, klasa e katrt 10.1%, klasa e pest 9.4%, klasa e gjasht 10.1%, klasa e shtat 10.4%, klasa e tet 10.5%, klasa e nnt 8.5%, klasa e dhjet 6.7%, klasa e njmbdhjet 5.1%, klasa e dymbdhjet 4.4%. Shprndarja e msiprme e nxnsve npr klasa mund t prdoret edhe si nj shprndarje moshore, pasi kjo prfshin moshat 6-18 vje dhe korrespondon gjithashtu me prqindjen q zn nxnsit e secils klas n popullsin e prgjithshme t nxnsve n gjith vendin si edhe me at t secilit prej rretheve t marra n studim. Ajo q mund t thuhet me siguri sht se faktort gjini, mosh dhe shprndarje gjeografike kan nj fuqi shum m t mir prfaqsuese n krahasim me faktort e tjer. T dhnat e grumbulluara nga kategori t tjera t kampionit si msuesit dhe prindrit kan natyr cilsore dhe n studim paraqiten si t tilla. 4. 5. Instrumentet e studimit Instrumentet e studimit Dhuna kundr fmijve n Shqipri jan dy. I pari sht nj Paket me Guida Intervistimi q prbhet nga guida intervistimi me pyetje t hapura. Kjo paket u ndrtua enkas pr nevojat e ktij studimi dhe q u mbshtet n material dokumentar t mirnjohur dhe n intervista paraprake me kategorit e studimit (guidat ishin t prshtatura pr seciln kategori t kampionit). Instrumenti i tipit t par ka synuar dhe mundsuar nj eksplorim t thell t shtjeve t studimit dhe ka mundur t siguroj nj material t pasur pr analiza cilsore. Instrumenti i dyt sht nj Anket e Strukturuar q ka pasur synimin e konfirmimit ose jo t gjetjeve t realizuara me instrumentin e par. Instrumenti i tipit t dyt ka synuar dhe mundsuar zbulimin e t dhnave sasiore pr dukurit e zbuluara me instrumentin e par dhe ka mundur t siguroj nj material t pasur pr analiza cilsore. Pr konsultim t mtejshm me instrumentet e studimit, n aneksin e tij jepet nj kampion nga guidat prkatse. 4. 6. Karakteri i t dhnave T dhnat e ktij studimi kan formn e fakteve, besimeve dhe qndrimeve, t historive e prvojave individuale si edhe t materialit statistikor q shpreh raportimet e vet subjekteve mbi dhunn q ata kan psuar vet ose t tjer. Si shihet, t dhnat e ktij studimi kan karakter t dyfisht, ato jan edhe kualitative, edhe kuantitative. Studimi bn nj prpjekje pr ti grshetuar kto me qllim q ta rrok problemin e dhuns n gjith kompleksitetin e tij. Sigurisht q raportimet e subjekteve mbi dhunn q kan psuar ne i kemi marr me nj rezerv, pasi shmangia e subjektivitetit t tyre nuk sht lehtsisht e realizueshme. 4. 7. Fazat e studimit Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri u realizua n tri faza duke filluar n qershor 2004 e deri n qershor 2005. N fazn e par u bn prpjekje pr t shtn n dor material dokumentar, por nga kjo nuk u arrit ndonj gj shum e madhe prve disa dokumenteve statistikore pa interes t
17
madh dhe akteve normative. Pjesa m e rndsishme e ktij materiali ishin nj paket ligjore e cila u studiua pr t par mbulimin ligjor t fenomenit. U kryen 30 intervistime paraprake e mbi kt baz u ndrtua e u pilotua instrumenti pr fazn e dyt. N fazn e dyt u trajnua ekipi i intervistuesve dhe u grumbulluan t dhnat prmes vizitave studimore n terren. N fazn e tret u ndrtua instrumenti pr grumbullimin e t dhnave dhe u kryen vizitat n terren si dhe u analizua informacioni dhe u shkrua raporti. Gjat t tria fazave t dhnat u grumbulluan n muajt shtator 2004-mars 2005. 4. 8. Metoda e analizs Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri sht mbshtetur n metodn e analizs logjike t t dhnave kualitative: fakte, besime, qndrime. Analiza logjike prej moris s tyre veoi n fillim gjetjet m t prgjithshme dhe tipike e pastaj gjetjet specifike, atipike. Krahas ksaj nj analiz e nj sasie t konsiderueshme materiali t vjelur me anketime gjat fazs s tret u prpunua statistikisht dhe t dhnat e ktij informacioni u krahasuan me ato t analizs logjike t t dhnave kualitative. 4. 9. Mbulimi gjeografik Studimi Dhuna kundr fmijve n Shqipri e analizoi fenomenin e dhuns ndaj fmijve n nj gjeografi t gjer e cila prfaqson gjith popullatn e vendit. Kshtu rrethet ku jan vjelur t dhnat jan: Kor, Vlor, Gjirokastr, Dibr, Tiran, Shkodr, Mirdit, Berat, Tepelen, Fier.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
18
5
Tabela 1: Tabela 2: Tabela 3: Tabela 4: Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14:
Lista e tabelave dhe e grafikve

Format e dhuns fizike q kan provuar fmijt n shtpi, shkolla dhe institucione t kujdesit social .................................................................. 26 Denduria e dhuns fizike t ushtruar n shtpi, shkolla dhe institucione t kujdesit social .................................................................. 27 Frekuenca e disa formave t dhuns psikologjike n shtpi dhe n shkoll ........ 30 Intensiteti i prdorimi t disa formave t dhuns psikologjike n shtpi dhe n shkoll ....................................................... 31 Niveli i braktisjes s fmijve n vitet 2000-2004 sipas grupmoshs .................... 45 Rastet e ushtrimit t dhuns si mjet disiplinimi ........................................................ 49 Pasojat e dhuns fizike t psuar nga fmijt ........................................................... 56 Treguesi i siguris reale t nxnsve n mjediset shkollore .................................... 60 Forma t rnda t dhuns fizike ndaj fmijve ......................................................... 68 Shpeshtsia e prdorimit t formave t rnda t ndshkimit fizik n familje. .... 69 Shpeshtsia e prdorimit t formave t rnda t ndshkimit fizik n shkoll ..... 70 Forma t rnda t dhuns fizike t ushtruara mbi fmijt sipas seksit ................ 71 Forma t rnda t dhuns fizike t ushtruar mbi fmijt n shkoll sipas seksit 71 Forma t ashpra t dhuns psikologjike t prdorura n shtpi dhe n shkoll 72 * * *
Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku Grafiku
1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14: 15: 16: 17:
Prqindja e popullsis nn 19 vje n Shqipri. ........................................................ 14 Qndrime t fmijve ndaj prdorimit t dhuns fizike .......................................... 22 Format tipike t dhuns fizike mbi fmijt n shtpi dhe n shkoll .................... 28 Krcnimet e prdorura n shkolla ndaj nxnsve .................................................. 32 T brtiturat si mjet dhune ............................................................................................ 34 Prdorimi i nofkave dhe i epiteteve fyese ................................................................... 38 Prmasat e ngacmimit seksual ...................................................................................... 42 Klasifikimi i abuzuesve seksual t fmijve sipas raportimeve ............................ 44 Mendimet pr vetvrasje ndr fmijt .......................................................................... 59 Niveli i siguris n shkoll si perceptohet nga nxnsit ......................................... 60 Ushtruesit e dhuns fizike n familje .......................................................................... 62 Ushtruesit e dhuns psikologjike n familje .............................................................. 63 Dhuna fizike n familje, sipas ushtruesit dhe viktims ........................................... 64 Dhuna n shtpi, sipas moshs s fmijve dhe ushtruesit t dhuns ................. 65 Ushtruesit e dhuns fizike n shkoll .......................................................................... 65 Ushtruesit e dhuns psikologjike n shkoll .............................................................. 66 Dhuna fizike n shkolla sipas seksit t viktims ....................................................... 67
19
Prkufizimi i termave t prdorura n studim
Prkufizimi i dhuns prbn nj shtje q ka vshtirsit e saj t cilat jan br t njohura n studimet e kryera pr t. Ndr to vshtirsia m e madhe sht varsia e prkufizimit t saj nga kultura e atij q e studion dhunn dhe nga kultura ku dhuna ushtrohet e psohet. Varsia kulturore e dhuns shprehet m s miri n faktin q ndrsa nj shekull m par n Angli msuesi ishte i detyruar ta disiplinonte fmijn duke e goditur me thupr, sot pr nj veprim t till msuesi anglez shkon pr ndjekje penale. Megjithat studimi q keni n dor si edhe shum studime ndrkombtare pr kt tem, e krkojn q nj numr termash dhe frazeologjish t prkufizohen pr nj kuptim m t mir t studimit dhe pr krahasime. N kt studim ne u jemi prmbajtur prgjithsisht prkufizimeve t Organizats Botrore t Shndetsis dhe t dokumenteve t tjera t lidhura me t. Organizata Botrore e Shndetsis e prkufizon dhunn si: Prdorim t qllimshm t forcs fizike ose t fuqis, t krcnimin ose t prdorimit t saj real, kundr vetes, nj personi tjetr ose kundr nj grupi a komuniteti, forc e cila on ose ka mundsi t oj n plagosje, vdekje, dmtim psikologjik, keqzhvillim ose privim1. N vitin 1999, Konsultimi i Organizats Botrore t Shndetsis pr Parandalimin e Abuzimit t Fmijs prpunoi prkufizimin e mposhtm: Abuzim i fmijs ose keqtrajtim konsiderohen t gjitha format e keqtrajtimit fizik dhe/ose emocional, abuzimi seksual, neglizhimi ose trajtimi neglizhues a shfrytzimi tregtar ose do shfrytzim tjetr q on n dmtim real ose t mundshm t shndetit t fmijs, t mbijetess, zhvillimit ose dinjitetit n kontekstin e nj marrdhnieje prgjegjsie, besimi ose pushteti.2 Dhuna emocionale/psikologjike prfshin mossigurimin e nj mjedisi t prshtatshm zhvillimor e mbshtets, prfshir ktu mundsimin e nj figure parsore pr atashim me qllim q fmija t zhvilloj zotsi t qndrueshme emocionale dhe sociale n prshtatje me potencialin e tij personal, dhe n kontekstin e shoqris ku jeton. Ndaj fmijs mund t kryhen akte t cilat shkaktojn ose kan mundsi t madhe t shkaktojn dm n shndetin ose n zhvillimin fizik, mendor, shpirtror, moral ose social t fmijs. Kto akte mund t jen n kontrollin e prindit ose t nj personi i cili ka prgjegjsi, sht i besuar ose ka pushtet.. Akte t tilla prfshijn kufizimin e lvizjeve, talljen, denigrimin, fajsimin, krcnimin, trembjen, diskriminimin, prqeshjen, ose forma t tjera jofizike t armiqsis ose t trajtimit refuzues.3 Dhuna seksuale sht prkufizuar si: do akt seksual, do prpjekje pr akt seksual, komentet ose prparimet e padshirueshme seksuale, aktet e trafikut, ose aktet q drejtohen ndaj seksualitetit t
1
World report on violence and health, Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva, 2002, f. 29. World report on violence and health, Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva, 2002, f. 84. WHO Consultation on Child Abuse Prevention, 1999.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
20
nj personi me prdorimin e krcnimit me ndshkim, nga do person pavarsisht nga marrdhnia e tij me viktimn, n do rrethan, prfshir ktu shtpin dhe punn, por pa u kufizuar ktu4. N studim sht prdorur ndonjher edhe termi ngacmim seksual. N dallim nga termi dhun seksuale, termi ngacmim seksual shnon tentativa pr prfitime seksuale ose edhe shkall t lehta t afrimit seksual ndaj fmijs t cilat jan t paplqyera prej tij, pra q krijojn shqetsim, por ende jo vuajtje apo mundsi pr dmtimin e shndetit t tij fizik e psikik. Termi abuzim5 seksual prdoret shpesh pr t treguar abuzimin brenda shtpis ose familjes, por ende nuk ekziston nj marrveshje reale pr dallimin midis abuzimit seksual dhe shfrytzimit seksual. Pr kt qllim termi shfrytzim seksual komercial prdoret disa her pr t treguar prostitucionin fminor dhe pornografin fminore. Neglizhim quhet mossigurimi nga prindi i kushteve pr zhvillimin e fmijs kur prindi ka mundsi ta bj kt gj, n njrn ose n m shum se nj nga drejtimet e mposhtme: n drejtim t shndetit, arsimit, zhvillimit emocional, ushqyerjes, strehimit dhe t kushteve t sigurta pr jetes. Neglizhimi dallohet kshtu prej rrethanave t varfris n t cilat neglizhimi mund t ndodh vetm n rastet kur burimet e arsyeshme disponohen nga familja ose ai q kujdeset pr fmijn.6 Neglizhim i fmijs n kt studim nnkupton mungesn e vmendjes dhe t shrbimeve q prindi ose kujdestari pritet ti ofrojn fmijs: shrbimin shndetsor, arsimor, ushqimor, strehimin dhe kushtet e jetess, mbshtetjen psikologjike, etj., t cilat ojn n dmtimin e mirqenies fizike, psikike, morale e sociale t fmijs. Her pas here n studim sht prdorur edhe termi braktisje e fmijs. Ky term sht prdorur pr t shnuar veprimin ekstrem t heqjes dor nga t gjitha shrbimet ndaj fmijs. Prgjat studimit sht prdorur edhe termi shfrytzim i puns s fmijve. Fmijt mund ti ndihmojn prindrit e tyre n shtpi ose n tokn e familjes a n biznes, nse puna nuk sht e dmshme dhe nse ajo nuk pengon ndjekjen e shkolls dhe aktivitete t tjera normale t fmijris. Kjo quhet shpesh si pun e leht. Termi shfrytzim i puns s fmijve ktu prdoret vetm pr ato forma punsimi ose pune t papaguar q shkel t drejtat e fmijve dhe q duhet t ndalohet.7
World report on violence and health, Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva, 2002, f. 174. Termi abuzim dhe dhun jan prdorur herpashere edhe kmbyerazi. N disa raste pr t lehtsuar kuptimin sht prdorur edhe termi keqtrajtim. World report on violence and health, Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva, 2002, f. 84. Eliminating the Worst Forms of Child Labour, A Handbook for Parliamentarians, ILO and the IPU (2002) f.15
21
Qndrime dhe besime lidhur me dhunn fizike dhe psikologjike
T dhnat e studimit nxjerrin n pah tre qndrime themelore lidhur me prdorimin e dhuns fizike dhe psikologjike. Qndrimi i par, q shfaqet n nj mas relativisht t kufizuar prindrish (kryesisht baballarsh), madje edhe msuesish, e sheh dhunn fizike, n mnyr absolute, si mjetin m efektiv n disiplinimin e fmijve. Bartsit e ktij qndrimi nisen nga prvoja vetjake me prindrit e tyre, (t cilat ata i konsiderojn t suksesshme), pr t shprehur n mnyr kategorike rndsin e dhuns.
Mua m kan rrahur prindt, prandaj jam ky q jam. Kt mendim nuk ma ndryshon asgj. Edhe un i rrah fmijt e mi se kshtu jam i sigurt q, edhe ata, do t bhen t mir Nj baba, Vlor
Ky qndrim shprehet edhe nga vet fmijt. Un ia di shum pr nder (prindit) edhe pse m ka qlluar, se ndryshe un nuk do t zija mend, thot nj fmij 12 vje n Mirdit. Qndrimi i dyt e sheh dhunn fizike si nj dika q shkakton shum pasoja negative te fmijt. Pr kt arsye dhuna mund t prdoret vetm te kafsht (Vetm gomari merr vesh me dru), ndrsa te njerzit nuk duhet prdorur asnjher. Ky qndrim shprehet nga nj mas t konsiderueshme prindrish, msuesish dhe fmijsh. Qndrimi i tret sht nj qndrim i mesm q duket se bashkon dy qndrimet e para q jan diametralisht t kundrta. Sipas tij, megjithse ka mjaft pasoja negative, dhuna fizike dhe psikologjike ka edhe efekte pozitive n edukimin e fmijs, prandaj, duhet prdorur nga prindrit n rastet kur sht e nevojshme. Ky qndrim sht karakteristik pr shumicn drrmuese t prindrve dhe, n nj prmas relativisht m t vogl, edhe t msuesve. Sipas mendimit t intervistuarve dhuna fizike mund t prdoret n rastet kur kalohet kufiri, kur mbushet kupa, me fjal t tjera dhuna shihet si mjeti i fundit kur nuk mund ta disiplinosh fmijn me mjete t tjera, kur fmija nuk t dgjon, nuk t bindet, kur fmija e prsrit gabimin. Dhuna fizike mund t prdoret kur prindi i ka provuar te gjitha format e tjera me fjale, gjeste dhe kur nuk arrin rezultat.... Tani un i kam thn gocs s madhe, shpulla do t jet e fundit. M shiko n sy dhe kur t shikosh q dika nuk shkon, sillu ndryshe (Nj msuese 38 vjee, n Kor). Megjithat, dhuna fizike mund t prdoret q n fillim n rastet kur gabimi sht shum i rnd. sht shum e rndsishme t theksohet se koncepti q dhuna fizike duhet prdorur kur sht e nevojshme sht brendsuar edhe n nj mas mjaft t madhe fmijsh.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
22
Aty ku duhet, le t prdoret. Kur kam pasur gabim dhe m ka rrahur mami, sjam mrzitur se e kam merituar, mir ma ka br. Jam dakord q kur gabojm, t na rrahin, mir t na e bjn se e meritojm, ndryshe smarrim vesh ne. Nj vajz 14 vje n Kor Nga t dhnat del se 40% e fmijve t intervistuar pohojn se dhuna fizike duhet prdorur n shtpi me raste, kur ata e teprojn (sillen keq) ndrsa rreth 13% pohojn se jan dakord q mbi ta t ushtrohet dhun gjithmon sa her sillen keq. Sipas t dhnave t Grafikut 9 30% e fmijve pohojn se edhe n shkoll dhuna fizike duhet prdorur me raste, ndrsa rreth 13% pohojn se dhuna duhet prdorur gjithmon kur nxnsi sillet keq.
Grafiku 2: Qndrime t fmijve ndaj prdorimit t dhuns fizike
Dhuna fizike t ndihmon pr t ndrequr veten, t mos kesh karakter t keq. Dhuna sht pr t mirn time dhe m ndihmon mua n radh t par Nj fmij n fokusgrupin me fmij n Kor Krahas qndrimit se dhuna fizike duhet prdorur n mnyr t kufizuar, shumica drmuese e t intervistuarve shpreh edhe qndrimin tjetr se, edhe n rastet q duhet prdorur, dhuna fizike duhet t jet e formave t lehta si p. sh. , nj shuplak, nj shkulje veshi etj. Po ashtu theksohet se dhuna fizike nuk duhet ushtruar n pjesn e koks dhe as te fmijt fare t vegjl (nn moshn 5-6 vje) se mund t dmtohen dhe po ashtu nuk duhet prdorur edhe te fmijt e rritur (mbi15-16 vje) sepse kta mund t kuptojn m mir edhe me fjal por edhe sepse ata mund t ta kthejn dorn. Nj besim q prligj ushtrimin e dhuns fizike sht besimi se kush t do t rreh. Ata q rrahin (prindrit apo msuesit) e bjn kt gj pr arsye se i duan t mirn atij q rrahin (fmijs). Ky besim sht thuajse trsisht i pranuar si nga ushtruesit e dhuns (prindrit apo msuesit) ashtu edhe nga vet fmijt, viktima t dhuns.
23
Dhuna fizike edhe duhet ndonjher, se prindrit pr t mirn ton mendojn, q ne t mos bhemi rruga, por t msojm dhe t ecim mir n shkoll. Nuk jam dakord me ata prindr q e teprojn, i gjuajn shum fmijs, po ndonj shpull e leht nuk t bn keq. Prindrit na kan br kokn dhe sna duan t keqen. Nj djal 10 vje Tiran N prgjithsi ekziston prirja pr nj prkufizim t ngusht t konceptit t dhuns fizike. Me dhun fizike kuptohen zakonisht vetm ato forma q shkaktojn dmtime t mdha te fmija dhe dhimbje t forta t natyrs fizike p. sh. , rrahja me objekte, me grusht, ndrsa format e tjera t dhuns fizike si p. sh. , nj shpull e leht, shkulja e flokve etj., minimizohen dhe nuk merren shum n konsiderat pr nga efektet q mund t shkaktojn te fmijt. Kjo sht arsyeja pse, si u vu n dukje m lart, kto forma tolerohen m shum pr tu prdorur ndaj fmijs.
Un nuk jam pr t ushtruar dhun fizike ndaj fmijve. Por ka dhun dhe dhun. Nj e shkulur veshi bn mir, kur fmija bn ndonj gabim. Po pse, po i shkule veshin fmijs mos iu ikn ndonj gj? na ka gjetur ne q na e kan shkulur veshin ndonjher Nj nn 45 vje, n Kor Prdorimi i dhuns fizike dhe psikologjike tolerohet m shum n shtpi nga prindrit apo antar t tjer t familjes sesa n shkoll apo n institucione t tjera. Prindit, i lejohet t rrah fmijn pr arsye se ky i fundit sht fmija i tij, ndrsa msuesi nuk ka pse ti rrah nxnsit pr arsye se nxnsit nuk jan fmij t tij. Duket se prdorimi ose mosprdorimi i dhuns prcaktohet nga fakti i pronsis mbi fmijn. Prindrit i shohin fmijt si pron t tyre dhe pr kt arsye edhe u lejohet ti rrahin. Ky mendim sht mjaft i prhapur si te prindrit madje dhe te msuesit dhe fmijt.
Jo nuk jam dakord t gjuash nxnsin. Ai nuk sht fmija jot dhe nuk ke t drejt ta gjuash, me fmijn tnd bj far t duash. Ai ka ardhur aty t msoj, ti jepi msimin. Po msoi, mir; po nuk msoi, lre n klas. Jo ta gjuash. Duhet q ti trembsh dhe ti bsh t t dgjojn. Msuese 30 vje n Tiran Un sjam dakord q t na rrahin. N shtpi edhe lejohet ndonjher kur bjm shum zhurm, ndrsa n shkoll ne vijm t msojm jo t rrihemi. Mami ka t drejt t na rrah se nuk dgjojm, ndrsa msueset jo, sna kan fmijt e tyre, me ta t bjn t duan... Nj vajz 9 vjee, Kor
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
24
Sipas raportimit t fmijve ka mjaft raste q, duke demonstruar pronsin e tyre mbi fmijt, prindrit vijn n shkoll dhe rrahin fmijt e tyre n sy t nxnsve t tjer. (N nj rast, nj nn rrahu vajzn e saj para gjith klass pr arsye se kishte marr nj not negative. N nj rast tjetr, nj baba me profesion polic, i veshur me uniformn e policit rrahu djalin e tij n oborrin e shkolls para nxnsve t tjer pr arsye se ai nuk e kishte lajmruar se kishte takim me prindrit). sht prmendur edhe gjetiu se n mjaft raste t tjera prindrit autorizojn msuesit, q nse sht e nevojshme, ti rrahin fmijt. e tyre. Shumica drmuese e t intervistuarve mendojn se sht m e lejueshme q t prdoret m shum dhuna psikologjike sesa dhuna fizike, qoft n shtpi apo n shkoll. Forma e dhuns psikologjike q tolerohet thuajse n mnyr totale nga t gjith t intervistuarit sht e brtitura. Koncepti se fmija nuk mson t sillet po nuk i brtite sht shum i prhapur madje edhe te fmijt. Prindrit duhet t na brtasin pak se ndryshe ne nuk dgjojm Nj vajz 11 vje n Mirdit N nj mas t konsiderueshme toleranca m e madhe pr prdorimin e dhuns psikologjike duket se lidhet me faktin se dhuna psikologjike nuk ka efekte imediate t natyrs fizike, si mund t ket p. sh. , goditja e fmijs. Fmijt preferojn shpesh t brtiturat pr arsye se sipas tyre kjo nuk u shkakton shenja fizike. Pr mua ndshkimi fizik sht i lejueshm me raste, kur fmija merr nj rrug t keqe. Me rrug t keqe kuptoj q merret me cigare, alkool ose drog. Kur prdor nj nga kto mendoj se ndshkimi fizik sht i lejueshm. Ndshkimi psikologjik duhet prdorur se t hipin n qaf. Po nuk prdore as ndshkim psikologjik e as fizik ato fillojn e fluturojn dhe nuk t pyesin pr asgj. Ne duke prdoruar nga pak nga t dyja dhe nuk na dgjojn, le t mos u themi asgj. Nn 42 vje, Kor N prgjithsi prindrit dhe, dika m shum msuesit, jan t vetdijshm pr pasojat e dhuns, por m t ndjeshm n kt aspekt jan vet fmijt. Megjithat duket se informacioni pr efektet negative t dhuns fizike dhe psikologjike sht jospecifik. Ajo q prindrit din sht m tepr rrjedhoj e asaj q kan nxjerr nga prvojat e tyre individuale me fmijt e tyre. Prindrit priren t vn n dukje m shum efektet imediate t natyrs fizike t dhuns fizike si p. sh. , t fiktit, gjakosjen, frikn e vdekjes s fmijs dhe shum m rrall efektet afatgjata t dhuns n personalitetin e fmijs s dhunuar. Nj mas e konsiderueshm prindrish (kryesisht nnat) e shpjegojn ushtrimin e dhuns fizike si n form t agresionit t zhvendosur. (Kur si bie dot gomarit, i bie samarit). T lodhura nga mbingarkesa nnat pranoj se shpesh e shfryjn inatin e tyre mbi fmijt edhe pse jan shum t vetdijshme se dhuna sht shum e dmshme pr fmijn dhe nuk duhet prdorur asnjher. Pavarsisht se cilit prej qndrimeve dhe konceptimeve t msiprme pr dhunn i prkasin, n praktik sht shum e vshtir q t gjesh dik (prind apo msues) q t mos ket ushtruar kt apo at form t dhuns fizike apo psikologjike ndaj fmijve. Duket se, n Shqipri dhuna fizike apo psikologjike sht shndrruar n nj mnyr refleksive reagimi kur vjen puna pr disiplinimin e fmijve. Po ashtu, shpesh, dhuna prdoret si rruga m e shkurtr pr t shptuar nga nj telash me fmijn, ndrkoh q rrugt e tjera t disiplinimit duan m tepr koh dhe durim.
25
Format e dhuns ndaj fmijve n shtpi dhe n shkolla
8.1. Shprehjet e dhuns fizike
Klasifikimi i formave t dhuns fizike mbi fmijt n shtpi n shkoll dhe n hapsirn mes tyre prbn nj shtje jo t leht. Megjithat pr nevoja operacionale ne kemi mundur ti klasifikojm ato si m posht. Dhuna fizike me prdorimin e pjesve t trupit: pllmb (shpulla), ok (ny), grusht, dhmb (kafshim), shkelma, gishta (pickim). Dhuna fizike me prdorimin e sendeve q shkaktojn dhimbje: shapk, shkop, me regjistr, pallask mizash, pec, shkopin q pastron tapetet, shkop gome, lug druri, fshes, libr, vizore, zorr uji, shkopi i gjeografis, rrip pantallonash, okllai, fshes korrenti, lug druri, shkums, taka e kpucs, thika, shishe t thyera, saraineska, zinxhir qensh, thupr, djegien e dors, far t ken n dor, me shufr hekuri. Prmasat e prdorimit t ksaj lloj dhune shkojn n shtpi dhe n shkoll nga 2738.2%. Kjo do t thot se nj n katr fmij e pson dhunn me objekte n shtpi, ndrsa dy n pes pre tyre edhe n shkoll1. Dhuna fizike me trheqje (trheqje zvarr, trheqje me forc nga krahu, trheqje nga bluza); shtytje (shtyrje nga divani, nga karrigia); prplasje (prplasje kokash, prplasje koke pr krevati, prplasje koke tek banka, prplasje tek gardhi, prplasje pas drrase dhe pas dere, prplasje koke n mure dhe n bank); shkulje (shkulje veshi, floksh, shkulje qimesh afr veshit, shkulje gishtash); lidhje (lidhje pas makins dhe trheqje zvarr, mbajtje nga njri dhe goditje nga tjetri). N shtpi kjo dhun prjetohet nga 34% e subjekteve, ndrsa n shkoll nga 39% e tyre. Prdorimi i pllmbve, krahut, grushtit, shqelmit, sendeve t cilat prplasen n trupin e viktims dhe gjithashtu edhe t kafshimeve, pickimeve, prplasjeve, trheqjeve, shtyrjeve dhe izolimit t viktims n vende t caktuara, si rregull, t frikshme, sht nj tregues i karakterit t dhuns fizike dhe i ashprsis me t ciln ajo shfaqet. Dhuna fizike me an t izolimit: mbyllje n dhom, qndrim me nj kmb, nxjerrje n korridor, mbyll n banj, bodrum, depo, edhe n koliben e qenit. Fmijt raportojn se 18. 5% e tyre jan izoluar si dnim n vende t mbyllura. Nga raportimet e subjekteve rezulton se dhuna fizike n formn e shkuljes s flokve dhe t veshit konsiderohet nj dhun e but, nj gj e paplqyer, por q mund t tolerohet. Duket se prindrit dhe msuesit, e kan t leht ti shkulin veshin dhe flokun dikujt q sht m i vogl dhe q ka gabuar n dika. Duket se ekziston besimi q shkulja e veshit t dikujt tjetr sht nj gj edukative. Prdorimi i dhuns fizike duket se sht nj fenomen shum i prhapur. Ndr personat e intervistuar t rrall kan qen ata t cilt kan pohuar se nuk e prdorin dhunn fizike pr t arritur qllime t caktuara ose se nuk e kan provuar dhunn. Edhe nj pjes e vogl e respondentve t cilt n fillim kan pohuar se nuk e prdorin dhunn fizike ndaj fmijve, m von gjat intervistimit e kan pranuar se e prdorin at n mnyr t moderuar. Nj pjes jo e vogl e t intervistuarve kan pohuar se prdorimi i dhuns fizike prbn nj mnyr t sprovuar pr t arritur qllimet e caktuara.
1
Dhuna fizike shkollore nuk ushtrohet vetm nga msuesit.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
26
Tabela 1: Format e dhuns fizike q kan provuar fmijt n shtpi, shkolla dhe institucione t kujdesit social
T dhnat e tabels2 zbulojn kto realitete: shkulja e veshve, pickimi, goditja me shpull n trup dhe n kok, shkulja e flokve shfaqen m dendur n shtpi, ndrsa trheqja dhe shtytja me forc, goditja me objekt n trup dhe goditja n kok shfaqen m dendur n mjediset shkollore. Ksisoj nuk mund t thuhet nse dhuna sht m shum nj fenomen familjar e m pak nj fenomen shkollor. Disa forma t dhuns fizike prdoren m shum n shtpi dhe disa t tjera m shum n shkoll. N institucionet e prkujdesit format e msiprme t dhuns shfaqen n prmasa m t mdha se n shkoll dhe n shtpi.
Pjesa drmuese e shifrave q dalin n kt studim prfaqsojn n prgjithsi raportime t vet subjekteve pr shfaqjen e dhuns gjat vitit t fundit.
27
Tabela 2: Denduria e dhuns fizike t ushtruar n shtpi, shkolla dhe institucione t kujdesit social
T dhnat e tabels s msiprme pasqyrojn gjetjen e prmendur sipas s cils edhe nga pikpamja e denduris s prdorimit t formave fizike t dhuns ekziston nj prirje q edhe prdorimi i rrall edhe prdorimi i dendur i tyre t ndjek modelin e shpeshtsis/rrallsis s diferencuar t formave t ndryshme t saj si paraqitet ai n Tabeln 1. Ajo q trheq vmendjen n tabel sht prezenca e nj intensiteti m t lart dhune n institucionet e prkujdesjes shoqrore3. N shkoll dhuna fizike sht e ndaluar. Dokumenti q shpall ndalimin e saj quhet Dispozitat normative. Mirpo n praktikn e prditshme t shkolls dhuna prdoret gjersisht. Msuesit e intervistuar kan prirjen q ta mohojn prdorimin e saj. Ata e din se kjo ndalohet dhe pr pasoj nuk e pranojn se e prdorin dhunn fizike pr t arritur qllime t caktuara q kan t bjn me punn q ata bjn. Vetm nj pjes e vogl msuesish e pranojn hapur se ata prdorin forma t caktuara dhune fizike. M s shumti ata shprehen pr forma t moderuara dhune fizike si shkulja e
3
Si do t shihet edhe m posht, ky intensitet m i lart dhune nuk ka t bj vetm me dhunn ose nuk mund t merret se shpreh vetm dhunn e edukatorve, kujdestarve, etj., por edhe dhunn q fmijt ushtrojn mbi njri tjetrin.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
28
veshit ose ndonj pllmb n raste madhore. Ndrkaq nuk prmendin prdorimin sistematik t dhuns fizike q n gjuhn e prditshme quhet rrahje. Nxnsit nga ana e tyre, t pyetur pr prdorimin e dhuns nga ana e msuesve, vn n dukje se ata jan rrahs. Ata godasin. M s shumti godasin msueset, por m egr godasin msuesit. Si rregull kur nxnsit jan n klasa t ulta dhuna fizike sht m e moderuar, ndrsa me rritjen e tyre n mosh ajo shtohet deri n momentin kur nxnsit arrijn n shkolln e mesme, periudh n t ciln dhuna fizike fillon t prdoret m pak. Ka shum mundsi q arsyet e prdorimit t dhuns fizike sipas moshs s fmijve t lidhet me arsyen q prmend ky nxns:
N shkoll nuk m kan rrahur asnjher. N gjimnaz nuk na rrahin. Un jam nxns i mir. E kam mesataren 9.6, por nuk sht se nuk m rrahin pr mesataren, por asnj nuk rrihet n gjimnaz. Nuk rrihet se po e rrahe nj nxns n gjimnaz ai e rreh msuesin pastaj. Nuk e rreh vet, por fut dik, nj kushri apo shoqri.
Mesa duket nga pohimet e fmijve, prindrve dhe msuesve t intervistuar si dhe nga anketimi i kryer, format m t shpeshta t dhuns fizike n shtpi dhe n shkoll jan ato me goditje dhe prkatsisht: nj n dy fmij goditen n kok e trup n shtpi, ndrsa nj n tre goditen edhe n shkoll.
Legjenda: p-pickim; gspt-goditje me shpull n pjes t tjera t trupit; gsk-goditje me shpull n kok; got-goditje me objekt n trup por jo n vithe; gs-goditje me shqelm; gov-goditje me objekt n vithe; ggpt-goditje me grusht n pjes t tjera t trupit; k-kafshim; sf-shtrngim pr fyti; ggk-goditje me grusht n kok. Grafiku 3: Format tipike t dhuns fizike mbi fmijt n shtpi dhe n shkoll
29
Sipas t dhnave t paraqitura n grafikun e msiprm: n shtpi nj n dy fmij pickohet, goditet me shpull n kok dhe n trup, ndrsa n shkoll kjo lloj dhune prjetohet nga nj n tre nxns; n shtpi nj n katr fmij goditet me objekt n trup ndrsa n shkoll kt goditje e vuajn nj n tre fmij; n shtpi nj n katr fmij goditet me shqelm ndrsa n shkoll goditet me shqelm nj n pes nxns; n shtpi nj n katr fmij goditet n vithe ndrsa n shkoll kt goditje e psojn nj n shtat nxns; nj n pes fmij merr grushte n trup edhe n shtpi edhe n shkoll; n shtpi nj n pes fmij kafshohen ndrsa n shkoll kafshimin e pson vetm nj n tet fmij. Prmbledhtas mund t pohohet se n shtpi fmijt prjetojn m shum akte t dhuns fizike sesa n shkoll. Edhe aty si n shtpi t ndshkojn fizikisht, madje edhe me prdorimin e objekteve. I vetmi ndryshim midis dhuns fizike n shtpi dhe asaj n shkoll sht se kjo e dyta sht m e prmbajtur, pra sht m pak e prhapur sesa n shtpi. Fakti se n shkoll shfaqet nj nivel relativisht i lart dhune nuk duhet marr sikur autor t saj jan medoemos msuesit, msueset, drejtuesit. N kt nivel dhune prfshihet edhe dhuna e fmijve mbi njri tjetrin. Kjo duket n faktin q n shkoll goditja me grusht n kok merret n masn 2.4% m shum sesa n shtpi, ndrsa goditja me objekt n trup merret n masn 5% m shum. Ka shum mundsi q kjo diferenc t prfaqsoj dhunn e nxnsve mbi njri tjetrin dhe jo dhun msuesish, megjithse si do t shihet edhe ata jan ushtrues dhune. Viktimat m t shpeshta t dhuns n shtpi jan m t vegjlit. Kta vuajn prdorimin e dhuns q prdorin si rregull t gjith t rriturit n familje. Kjo do t thot se sa m i vogl t jesh aq m e mundur sht t jesh viktim e dhuns. Sigurisht q raportohen plot raste kur t vegjlit kan mbrojtjen e posame t t rriturve, por kjo sht po aq e vrtet sa edhe pohimi se viktimat m t shpeshta t dhuns jan m t miturit. N disa familje fmij t veant gzojn mbrojtjen e posame t njrit ose t t dy prindrve. Si rregull prdorimi i forcs prbn nj nga rrugt pr arritjen e qllimeve n mjedisin familjar. Si rregull, nxnsit q u qesin probleme msuesve jan ata q prbjn objektin e dhuns fizike t msuesve. Ushtrues t dhuns mbi njri tjetrin jan edhe vet fmijt, por kjo shtje do t trajtohet si e veant. Nxnsit e moshave shkollore kan frik ti denoncojn rastet e dhuns t prdorura ndaj tyre nga msuesit dhe nxnsit e tjer. Megjithat jo do rast dhune kalon pa u denoncuar: rastet e denoncuara nuk duket se trajtohen me seriozitet. Prmendet gjithandej npr intervistat se modeli m i prhapur i zgjidhjes s konflikteve mes nxnsve sht ndshkimi i t dy palve me nga nj dack ose me prplasjen e kokave nga msuesi ose drejtori. Vetm n rastet e friks pasuese nxnsit nuk i denoncojn rastet e dhuns s nxnsve t tjer mbi ta. Kt mosdenoncim e shton si duket fakti q konfliktet mes nxnsve nuk trajtohen fare, nuk trajtohen drejtsisht, nuk trajtohen seriozisht, nuk trajtohen n gjith thellsin e tyre. Shkollat nuk kan programe t posame pr trajtimin e ktij fenomeni. Me rastin e vrasjes s nj nxnsi nga nj tjetr n nj shkoll t mesme t Tirans, masa m e dukshme q u mor ishte vendosja e shrbimit policor n shkollat e mesme. Ndrkoh n shkolla jan t inkurajuara rastet e denoncimit te msuesit e sjelljeve q prbjn shkelje. Nj numr nxnsish caktohen n funksione t tilla. Thuhet se n t shumtn e rasteve kto jan vajza dhe kan detyrn ti raportojn msuesit/es listn e shkelsve. Pastaj msuesi/ja del n rolin e personit ndshkues. N kushtet e mungess s programeve pr t trajtuar dhunn nxitja e ktyre formave t spiunazhit t organizuar duket se prbn nj dukuri t dmshme. Denoncimi i dhuns s prdorur nga msuesit ose drejtuesit mbi nxnsit sht nj gj e rrall. Nxnsit n prgjithsi kan shum frik ta denoncojn dhunn fizike t msuesve t tyre pasi ata mendojn se mund ta psojn m keq nga egrsimi i dhunuesit. N kt mnyr msuesit e kan t hapur rrugn pr t vazhduar ta prdorin dhunn fizike si nj mjet disiplinimi. Mosdenoncimi dhe mostrajtimi i rasteve t dhuns, si duket prbn nj faktor q e mban dhunn n kmb. Prdoruesit e saj nuk kan frik nga askush. Dispozitat normative mbeten n letr. T drejtat e nxnsve... Duke par se nuk ka njeri q tu dal realisht n mbrojtje kur ata jan n shkoll, disa nxns t rritur kan filluar q t thrrasin n ndihm t tyre shok t rritur dhe i prballin msuesit dhunues me kta. Sigurisht q kta mercenar t rekrutuar nuk udhhiqen nga mbrojtja e t drejtave t fmijve, por nga ligjet e forcs: ne jemi t fort dhe nuk mundet kush t prek ata q jan nn mbrojtjen ton. Gjat kryerjes s intervistimeve tona na jan raportuar raste t deprtimit t ktyre djelmoshave deri
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
30
n mjediset e brendshme t shkollave pr tiu hakrryer msuesve. Nxnsit jan m t prirur t denoncojn te msuesit ose drejtuesit e shkolls dhunn q ata e psojn prej shokve t tyre. Si rregull kjo ndodh m shum kur ata jan n mosh t vogl dhe m pak kur ata jan n mosh m t rritur. Ka shum mundsi q kjo t lidhet me frikn e mtejshme nga msuesit, me vetfrenimet q aktivizohen pr t ruajtur prestigjin e njeriut q nuk ankohet, etj. Predispozicioni m i madh pr t denoncuar dhunn e psuar nga shokt e tyre dhe m pak dhunn e psuar prej msuesve prbn nj shtje q do studim m t thell, por gjithsesi ajo kuptohet se ka t bj me frikn e nxnsve nga ajo mund t pasoj nse denoncohet msuesi. Nj faktor shtes i prdorimit t dhuns n shkolla sht edhe fakti i lejes q disa prindr u japin msuesve t prdorin dhun fizike ndaj fmijve t tyre n mjediset e shkolls dhe pr angazhimin e tyre m t madh me msimet. Kjo ka ardhur duke rn: duket se prindrit q e japin kt leje jan gjithnj e m t pakt. 8.2. Shprehjet e dhuns psikologjike T intervistuarit raportuan nj prdorim dramatik t krcnimeve, t sharjeve, t prdorimit t nofkave dhe t mallkimeve n shtpi, n shkoll dhe n hapsirn midis. Tabela e mposhtme bn nj paraqitje sintetike t ktyre gjetjeve.
Tabela 3: Frekuenca e disa formave t dhuns psikologjike n shtpi dhe n shkoll
Nuk aplikohet
31
T dhnat e paraqitura n kt tabel na zbulojn se format m t prhapura t dhuns psikologjike q prdoret n shtpi jan: t brtiturat, mbajtja e mris, krcnimi me fjal, prdorimi i nofkave dhe i epiteteve keqse, krcnimi me objekte, krcnimi me zbim, krcnimi me braktisje. N shkoll format m t prhapura t dhuns psikologjike jan: brtitja, krcnimi me thirrjen e prindit, krcnimi me fjal, nofkat dhe epitetet keqse, krcnimi me zbim, mria, krcnimi me denoncim, krcnimi me rrahje, krcnimi me objekt, krcnimi me note, krcnimi me prjashtim nga shkolla. Trheq vmendjen fakti se t brtiturit shfaqet 95% n shtpi, 75% n shkoll dhe 73.3% n institucionet e prkujdesjes shoqrore4.
Tabela 4: Intensiteti i prdorimi t disa formave t dhuns psikologjike n shtpi dhe n shkoll
T dhnat e ksaj tabele sintetike shprehin se 2/3 e fmijve dgjojn t brtiturat e prindrve t tyre n shtpi dhe se nj e treta e tyre i dgjon ato edhe n shkoll n formn m t shpesht t mundur; se prindrit jan m t prirur se msuesit ta prdorin mbajtjen e mris si nj dhun psikologjike mbi fmijt, si formn e rrall ashtu edhe formn e shpesht t saj; se prindrit jan m t prirur se msuesit t prdorin nofka dhe epitete t tjera keqse si rrall ashtu edhe dendur; se msuesit jan m t prirur se prindrit ti zbojn nxnsit nga shkolla si kur e prdorin rrall kt ndshkim psikologjik, ashtu edhe kur e prdorin dendur at. 8.2.1. Krcnimet Ajo q bie n sy nga raportimet e subjekteve t intervistuara sht se: nse krahasohet prdorimi i krcnimeve, i sharjeve dhe i mallkimeve, ather mund t thuhet me siguri se krcnimi z vendin e par. Prindrit, vllezrit dhe motrat m t rritura n shtpi, si edhe msuesit n shkoll e shokt e fmijve jasht shtpis e jasht shkolls kan prirjen q ta prdorin krcnimin si nj mjet pr ta dekurajuar personin e krcnuar n mnyr q ai t mos e kryej nj sjellje t caktuar. Me vetdije apo pa vetdije krcnimi prdoret pr t arritur ndikim social, zakonisht konformim me krkesat e krcnuesit. Kategorit m karakteristike t krcnimeve q prdoren n kto hapsira jan: krcnimi me prdorim t drejtprdrejt t dhuns fizike, krcnimi me dhun ekstremezakonisht vdekje; krcnimi me denoncim te nj person autoritar, zakonisht nj ushtrues i mirnjohur dhune; krcnimi
4
T dhnat e tabels jan shum t pasura, por ne ktu ndalemi vetm n gjetjet m kryesore.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
32
me not, me mbetje n klas ose me prjashtim nga shkolla; krcnimi me mosblerje, mossponsorizim ose me anulim privilegjesh; krcnimi me nxjerrje & lnie jasht, etj. Krcnimet m t shpeshta t dgjuara n mjediset familjare jan: krcnimi me prdorimin e dhuns, me humbjen e dashuris prindrore dhe me anulimin e privilegjeve, sponsorizimeve. Krcnimi m i shpesht q fmijt dgjojn, marrin dhe i japin njri tjetrit sht krcnimi me prdorimin e dhuns. Krcnimet m t shpeshta q prdoren n shkolla jan: krcnimi me not negative, me ulje note, me vshtirsi dhe probleme me msuesin dhe lndn, krcnimi me prdorimin e dhuns s drejtprdrejt fizike mbi ta dhe krcnimi me denoncim ose me thirrjen e prindit n shkoll. T trheq vmendjen fakti se si n shkoll ashtu edhe n familje haset krcnimi me denoncim. Zakonisht krcnuesi e krcnon dik se do ta denoncoj te dikush q njihet si nj prdorues i sigurt dhune. Nj person i till n familje sht zakonisht babai, n shkoll ky sht si rregull nj nga drejtuesit e saj. N psikikn e fmijve ka br vend si duket fakti se personi dhunues e ka mandatin t ushtroj dhun dhe t rivendos me t situatn e paplqyeshme. Kreu i familjes dhe kreu i shkolls duket se e kan nj mandat t till. Kjo sht arsyeja pse nnat i krcnojn fmijt e tyre me babain dhe se pse msuesit i krcnojn nxnsit me drgimin e tyre te drejtori. Kto model pastaj e prvetsojn edhe fmijt: edhe ata ashtu si t rriturit n shtpi e n shkoll, i krcnojn vllezrit, motrat dhe shokt e shkolls me denoncimin te babai dhe te drejtori, prkatsisht edhe te msuesi. Denoncimet si rregull, jan shprehje t dorzimit para sjelljeve t caktuara dhe shkarkim i prgjegjsis pr ti trajtuar ato. Edhe msuesit, t kapur n pafuqin e tyre pr t prballuar sjelljet e nxnsve krcnojn shpesh me lajmrimin e prindrve ose e vn paraqitjen e prindrve n shkoll si kusht q nxnsi ta vijoj rregullisht msimin kur ka kryer nj sjellje t papranueshme pr msuesin. T intervistuarit tregojn rastin e nj nxnsi i cili nga frika se mos rrihej nga prindi i thirrur t paraqitej te msuesi kujdestar, nuk e lajmroi prindin dhe nuk u lejua t hynte n msim pr nj muaj resht.
Grafiku 4: Krcnimet e prdorura n shkolla ndaj nxnsve Legjenda: k1- Krcnimi me thirrjen e prindit; k2- Krcnimi me fjal; k3- krcnimi me nxjerrje jasht; k4- krcnimi me denoncim; k5- krcnimi me rrahje; k6- krcnimi me objekt; k7- krcnimi me not; k8- krcnimi me prjashtim nga shkolla.
33
Krcnimet m t shpeshta t msuesve jan: krcnimi me thirrjen e prindit (33%), krcnimi me fjal (31%), krcnimi me nxjerrje jasht klase (23%), krcnimi me denoncim te drejtori (19%), krcnimi me rrahje (17%), krcnimi me goditje me nj objekt (11%), krcnimi me prdorimin e nots (11%), krcnimi me prjashtim nga shkolla (10%). Kto krcnime bazohen n rolet disiplinuese t prindrve, n traditn e largimit t shqetsuesit nga skena e msimit, n prdorimin e forcs q ka dhuna dhe nota, etj. Mesa duket msuesit, me kualifikimet q kan, e kan t vshtir t prballojn gjith problematikn q derdhin para tyre nxnsit dhe klasat e mbipopulluara e heterogjene. Nota ka nj forc t madhe dhe ata e din kt. Niveli aktual i braktisjes s shkolls lidhet edhe me prdorimin e nots dhe, m tej, edhe me mnyrn si trajtohet nxnsi n shkoll. Nevoja pr t vn nota, pr ti mbuluar t gjith nxnsit me nota, mbingarkimi i programit me lnd t teprt, e shum arsye t tjera bjn q nots ti jepet nj pushtet shum m i madh nga ai q ajo ka e duhet t ket sipas dispozitave normative dhe mendimit pedagogjik t kohs son. Presioni me not sht shum mbyts. Dhe kt presion e ushtrojn msuesit. Fmijt q shesin n rrug dhe q jan n mosh shkollore shprehen negativisht ndaj shkolls. Ata kan dal prej saj me eksperienca negative. Si shihet, atmosfera e jets familjare, shkollore dhe hapsira ndrmjet tyre sht e mbushur me krcnime. Fmijt krcnohen dhe msojn t krcnojn. Krcnimet kan vijimsi nga familja n shkoll dhe nga shkolla n familje. Ato zbresin edhe n kohn e lir dhe n marrdhniet e lira t fmijve me njri tjetrin. Prdorimi i vijueshm i tyre modelon psikikisht fmijt pr t zotruar aftsit e nevojshme pr ti prdorur krcnimet kur dshirojn t ushtrojn ndikimin e tyre mbi t tjert. Fmijt shohin se jetojn n nj mjedis krcnues, i cili ka krkesa t caktuara pr konformim dhe pasoja fizike e sociale t pakndshme nga moskonformimi. Krcnimi me prdorimin e dhuns fizike sht nj krcnim shum i shpesht, ndoshta po aq i shpesht sa edhe prdorimi i nofkave dhe i etiketimeve keqse. Ky krcnim sht zakonisht pararends i prdorimit t dhuns mbi fmijt. T pakta jan rastet kur dhuna q ushtrohet mbi fmijt nuk paraprihet nga krcnimi i prdorimit t saj. Kjo rrethan e prdorimit t tyre i shumfishon efektet e dmshme q kto forma dhune ln mbi fmijt. Fmijt e marrin kt krcnim edhe n shtpi edhe n shkoll. Zakonisht krcnimi i prdorimit t dhuns fizike sht specifik n kuptimin q pasoja q do t vij pas kryerjes s sjelljes s papranueshme do t jet shum e prcaktuar. Me se krcnohet konkretisht? Me rrahje, me dnimin e qndrimit me nj kmb, me nxjerrjen jasht klaseshtpie, me goditje me rrip, vizore, me prplasjen e koks n mur, etj. Nj lloj i veant krcnimi sht krcnimi jospecifik, ku hyn edhe krcnimi me vdekje. Duket si i habitshm, por edhe ky prdoret ndaj fmijve si n shtpi ashtu edhe n shkoll. Zakonisht ky lloj krcnimi sht jospecifik, pra ky nuk specifikon se cili lloj i dhuns fizike do t prdoret, por nnvizon faktin se si pasoj e dhuns q do t prdoret, do t vij vdekja. T tilla krcnime jan: Bni trehapshin mir se ju vrava!, Do t t ngordh!, Do ti them burgut hapu pr ty!, Thash do t vdes fare!, Do t ta shtyp kokn!, Ti hodha trut n er!, Do t ta nxij jetn!, Jua rregulloj un qejfin!, M dgjo mua se t vdiqa! Prdorimi i ktyre krcnimeve sidomos n ambientet shkollore sht nj tregues i nj mangsie t madhe. Prdoruesit e ktij lloj krcnimi tregojn edhe vetm me prdorimin e tij se nuk e kan qetsin e nevojshme shpirtrore pr t kryer si duhet detyrn e tyre msimore. Ajo q bie n sy nga intervistat e kryera sht se t rriturit q i prdorin krcnimet ndaj fmijve nuk kan nj vetdije pr efektet ansore t tyre. Ata nuk i mendojn gjat ato. Ka shum mundsi q nj pjes e mir e krcnimeve t vlersohet dhe t prdoret pr arsye pragmatike, pr faktin e thjesht se disa shtje zgjidhen me nj krcnim t caktuar. Sigurisht jan pa fund rastet kur krcnimi pi uj. Kjo nuk mohohet. Por gjithashtu prdorimi i krcnimeve si mjet pr t ndikuar mbi fmijt e mbush hapsirn e tyre jetike me munges sigurie. Nj nga nevojat themelore psikologjike t fmijve sht nevoja pr siguri. Krcnimet ndikojn rndshm n dmtimin e klims s siguris. T intervistuarit prmendin her pas here se kur dikush krcnon dik, edhe t pakrcnuarit drejtprdrejt ndjehen t rrezikuar.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
34
Nj djal e ka babain polic, shum t egr. Nuk e lajmroi q kishte takim me prindr dhe kur i ati e mori vesh, e rrahu n mes t shkolls. Ishte i veshur dhe me uniform. T gjith u tmerruan. Un do ndihesha shum keq, shum e vrar moralisht dhe fizikisht. Si do kisha surrat t shkoja n shkoll prap.
Bie n sy fakti se si n shtpi ashtu edhe n shkoll fmijt gjenden prball figurave autoritare t cilat jan t prirura t mbajn t njjtat qndrime, t zgjedhin t njjtat forma disiplinimi psikologjik dhe ti prdorin ato krahasimisht rrall, episodikisht dhe dendur si n shtpi ashtu edhe n shkoll. Kjo bn fjal pr prurjet e fuqishme q msuesit bartin personalisht nga edukata familjare q ata kan marr dhe e cila shtrihet deri n institucionin e edukimit. 8.2.2. T brtiturit 95prqind e fmijve tregojn se u kan brtitur n shtpi vitin e fundit, 79prqind tregojn se kjo ka ndodhur rregullisht. N shkoll 75prqind tregojn se u kan brtitur, ndrsa 48prqind thon se u kan brtitur rregullisht. (Shih Grafikun 5). Personat e pyetur tregojn se t brtiturit prdoret si mjet disiplinimi si n shtpi ashtu dhe n shkolla. Ai dften munges qndrueshmrie emocionale n ann e t rriturve, prandaj nuk sht vetm nj shtje pragmatike.
Grafiku 5: T brtiturat si mjet dhune
Ngritja e zrit duket t jet dika e zakonshme n familje dhe n shkoll. Njerzit e ngren zrin me qllim q tu imponohen t tjerve, ose q ti bien kambans s alarmit. Kto zakone rndom msohen n mosh t re n shtpi e pastaj prdoren gjersisht n shkolla. Natyrisht jo t gjith brtasin dhe jo t gjith brtasin n t njjtn koh. Megjithat fmijt duket se e kan asimiluar nevojn pr ta ngritur zrin aq sa t kthehet n t brtitur qysh n mosh t hershme. Njerzit duket se mendojn q t brtiturit nuk ka pasoja negative ose nuk kan menduar ndonjher mbi kt gj. Mesa duket zri i ngritur sht veti e njerzve t pakulturuar. Fmijt msohen me zrin e lart e kshtu nuk u bn m prshtypje. Ajo bhet mnyr normale pr t diskutuar. Ja thot nj nn:
35
Vajzat e mija debatojn shpesh me njra tjetrn dhe un ndrhyj gjithmon se nuk i duroj dot kur grthasin aq sa i dgjon edhe gjitoni. Shpesh hyj me furi n dhom dhe ngre zrin... Kur e ngre zrin, e ngre vetm q tu them atyre t ulin zrin ose pr t pyetur se far ka ndodhur aty. Hyj dhe i them: Si nuk ju vjen turp, nuk jeni m t vogla! Shpesh njra nga vajzat mrzitet se duke qn se sht m e hedhur, un i grthas gjithmon asaj dhe ajo fillon t ndjehet keq dhe m thot q mbaj ann. Nuk e di, por kur hyj n dhom vajza tjetr bn si viktim dhe un nga nervat filloj: far ju mungon q ziheni? keni q ziheni?
Debat do t thot t ngresh zrin, t brtassh. 8.2.3. Sharjet Sharjet sht e vshtir t ndahen nga prdorimi i nofkave, i epiteteve dhe nga prdorimi i ironis. Nj pjes e madhe e ktyre t fundit ka natyr sharse, n kuptimin q prbn nj dhunim t cilsive dhe t karakteristikave personale t fmijs dhe t nxnsit. Ktu do t zhvillohen disa komente t prgjithshme mbi sharjet. Ndr to mund t prmendim: Jeni plehra!, Jeni kafsh!, Je i trash!, Kalama i shpifur!, Jeni familje debilsh!, T dhjefsha racn!, Rac e poshtr!. Prdorimi i sharjeve sht tregues i raporteve t tensionuara midis t rriturve dhe fmijve. N ksi raportesh nuk mund t shpresohet se fmijt mund t ndjehen mir dhe t msojn ndonj gj pr t qen. Prkundrazi, msimet q ata marrin nga t rriturit shars jan t hidhura. Zbulimi se e shara e shpartallon vetvlersimin e fmijs sht i hershm dhe studimi yn nuk ka komente lidhur me kt. M shum shajn baballart e m pak nnat, m shum msuesit e m pak msueset. Sharjet gjithashtu prdoren m me shumic nga t rritur me nivel t ult arsimor. Ato sjellin ndrlikime t panevojshme nga t cilat askush nuk del i fituar... N situatat e pakndshme q krijohen msueset zakonisht grthasin. far thon kur grthasin? ... Po ja, na thon Dil jasht!, Do t oj n drejtori!, Mos bj zhurm, se ti rreshtova katrat!. Jo, n prgjithsi nuk ofendojn n planin personal. Nuk ofendojn se nxnsi ia kthen, e ofendon edhe ai. Ja, para disa ditsh, pati nj episod me zushn e letrsis. Kishim pr t br nj ese dhe nj nga nxnsit nuk po shkruante asgj dhe u zi me msuesen deri sa e shau keq. far i tha?... (qesh)... E shau me fjal t pista. Ah, ta them a i tha konkretisht... I tha Kurv. Gjendja erdhi deri ktu se kur ai uni nuk po shkruante, zusha i tha t shkruante. Ai i tha Nuk di far t shkruaj. Zusha i tha O shkruaj... o dil jasht!. Nxnsi i tha q nuk donte t dilte. Ajo i thoshte O dil jasht, ose shkova n drejtori!. Ai i thoshte Shko mi!. Zusha u nis pr n
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
36
drejtori dhe ai e shau e pastaj u ua dhe shkoi i krkoi falje dhe doli jasht. Si reagoi zusha kur ai e shau kurv?... Nuk foli fare dhe u nis pr n drejtori. Kur u nis pr n drejtori, i tha Ti n klasn time nuk hyn m!. Nuk foli, por n surrat ishte shum e nevrikosur. Nga e kuptova un... po ja, kishte vrenjtur vetullat dhe kishte rrudhur buzt. Si shkoi historia m tej?... Po ja, pas nja dy orsh ai nxns erdhi prap n klas dhe zusha bri sikur nuk e pa fare.
8.2.4. Mallkimet Mallkimet prbjn nj model sjelljeje q prdoret rndshm n familje. T intervistuarit raportojn nj numr t madh mallkimesh. Zakonisht mallkimet prfaqsojn nj prpjekje t njeriut t pafuqishm pr t ndikuar mbi dika mbi t ciln ai nuk ka ndikim. Pafuqin e vet ai e kompenson me mallkimin, i cili sht vnie n prdorim e nj urimi magjik q nj personi t caktuar ti ndodh nj gj e keqe. Nuk mallkojn t gjith prindrit: disa mallkojn e disa jo. sht pr tu vn n dukje se mallkojn m s shumti nnat ndrsa baballart nuk mallkojn. T intervistuarit nuk prmendin raste t mallkimit nga baballart dhe nga msuesit. Kjo shpjegohet me pafuqin e gjinis femrore pr t ushtruar role disiplinuese n familje, por edhe m gjer n shoqri. Rolet disiplinuese kultura ua cakton meshkujve. T intervistuarit e raportojn shum shpesh faktin se nnat i krcnojn fmijt me figurn e babait: me denoncimin te ai, me ndshkimin q ai di t jap, etj. Mallkimet q u bhen fmijve jan t shumta dhe nuk mund t prshkruhen t gjitha: T hngrt mortja!, T shplaft mortja!, T hngrt dreqi!, Thefsh qafn ishalla!, T raft pika!, Ju vraft gjumi!, T vraft e mira!, T rnt nj kancer ishallah!, Tu mbyllt!, Vdeksh ishalla!. Karakteri i ktyre mallkimeve sht dukshm i egr dhe shpreh njhersh edhe nivelin e pafuqis s mallkuesit edhe mprehtsin e tij. Karakteristik e tyre sht se mallkimet prdoren n situata ekstreme, kur fmijt kan kryer sjellje dukshm t papranueshme dhe kur mallkueset jan nna pa ekuilibr emocional. Reagimi i fmijve ndaj mallkimeve sht interesant: ata e dallojn pafuqin e mallkuesit dhe nuk i marrin seriozisht ato. 8.2.5. Prdorimi, natyra dhe kategoria e nofkave fyese Nofkat e prdorura nga antart e afrt t familjes dhe nga msuesit ndaj fmijve t moshave shkollore kan dukshm nj karakter t fort thumbues. Ajo q vihet n dukje dhe thumbohet sht zakonisht dika q ka t bj me kapacitetin intelektual t fmijs. Zakonisht nofka e v n dukje qartazi se ai kapacitet sht i ult ose ajo prmend nj send a objekt a gjalles e cila shquhet ose njihet si simbol i kapacitetit t ult, i moszhvillimit, etj. N shum raste fmija skualifikohet nga grupi i njerzve dhe thirret kafsh ose thirret me emrin e njrs prej kafshve. Nj pjes e nofkave ose e emrave me t cilat thirren fmijt karakterizojn sjellje t caktuara zakonisht t paplqyera prej t rriturve si dembel ose mistrec. Duke qen se nofkat dhe etiketimet keqse synojn m s shumti kapacitetet personale t fmijve ato prbjn njhersh edhe sulmin m serioz ndaj vetvlersimit personal. Ky konsiderohet prej nesh si efekti m i rnd i prdorimit t tyre n shkoll dhe n shtpi. Kategorit e nofkave dhe t etiketimeve keqse t fmijve lidhen me vlersime t drejtprdrejta t kapaciteteve t tyre, me krahasime me kafsh t rangut t ult nga pikpamja e inteligjencs, me pazotsi pr tu sjell si krkohet, me etiketime pr prindrit e tyre, me shpotitjen e karakteristikave t veanta fizike t nxnsve, me higjienn personale.
37
Kafsh, bim, sende: Kafsh, majmun, gomar, riprtyps, trangull, kungull, kastravec, sfungjer, karafilk, hajvan, vi, trung, klysh, rryp, buf, trap, elektron. Inteligjenca: Idiot, injorante, budallaqe, debile, dembele, psikopate, mizerje, tralala, cop mishi, tyryfyk, i trash, familje debilsh, nuk mbush, kokbosh, ju kan ikur blett, trukasht, dhi e zgjebosur, drras, shushk, truthat. Vlersime: I paaft, i paedukuar, i pacip, e prkdhelur, dembel, llafazan, ngels, dreq, shejtan, truthar, kapadai, fodull, palao, llastic, kurv. Etiketime: Karagjoz, kokgdh, kapakbosh, pisanjose, maskara, llafazan, ndyrsir, mendjemadh, rruga, hutaqe, qyqan, trupeshk, sygjiz, sydhi. Paraqitja fizike: E ke fytyrn si pasnesr, e shmtuar, mistuke, ngordhalaq, mortje, o zot sa m trembe, t kemi ngatrruar n maternitet, shkatarraq, xhuxhe, mick, bizduqe, ufo, llapush.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
38
Legjenda: 1, asnjher; 2, nj her; 3, dy her; 4, tre her; 5, m shum se katr her.
Grafiku 6: Prdorimi i nofkave dhe i epiteteve fyese
39
Kategorizimi i msiprm sht vetm nj kategorizim operacional dhe kjo fjal duhet marr n kuptimin q klasifikimi nuk ka qen dhe nuk sht objekt i posam i studimit ton. Ai ktu jepet me qllimin e krijimit t perceptimi t sakt t nofkave dhe t etiketimeve keqse t cilat qarkullojn n ambientet ku rriten dhe edukohen fmijt. Karakteri i nofkave t prdorura pr t etiketuar ose shar fmijt bhet edhe m i mpreht pasi niveli i cinizmit q ato prmbajn sht shum larg karakterit t institucionit t edukimit. Etiketimi i cilsive intelektuale n mnyr masive (N klasn tuaj ka 80% budallenj dhe nse vdes njri ska problem se vetm nj budalla m pak), i tipareve fizike (Mi ke vesht si parafango zisi), etj. , jan shembuj t thjesht q e tregojn kt papajtueshmri. Bie n sy se prdorues t nofkave dhe t etiketimeve t tjera keqse t fmijve jan si prindrit, ashtu edhe msuesit. Ka nj dallim i cili duhet vn n dukje: ndrsa prindrit kan prirjen ti prdorin kto nofka ose etiketime keqse n mnyr t adresuar personale, msuesit kan prirjen q ato ti prdorin edhe n numrin shums. Prdorimi i etiketimeve keqse edhe n numrin shums bn q efekti i tyre t shtrihet n nj numr m t madh nxnsish dhe etiketimi i shprehur vetm nj her dhe n numrin shums ka efektin e prdorimit t tij aq her sa sht edhe numri i nxnsve n klas. Ndrkoh q nofka ose etiketimi keqs i marr nga njerzit e afrt t familjes sht i hidhur pasi merret pikrisht prej njerzve m t afrt, ai i marr n shkoll merr nj karakter t mpreht social. Nj rrethan t ciln nxnsit e dhunuar fizikisht ose psikikisht e konsiderojn me pesh sht karakteri publik i prdorimit t ndshkimit. Ata nuk e durojn dot faktin e ndshkimit n publik. Shum her ata e pohojn se ekspozimi n publik i ndshkimit sht shpesh edhe m i rnd sesa vet ndshkimi. N intervistat tona rezultoi se kjo sht e ndjeshme sidomos me moshn e adoleshencs. Disa prej tyre e kan pohuar haptas se kan qen gati ta durojn edhe ndshkimin e rnd, por jo at publik. Pr fat t keq, nj pjes e mir e ndshkimit n shkolla, ka karakter t dukshm publik. T intervistuarit raportojn se n disa raste msuesit kujdesen q kur kan ndrmend t rrahin fort, i mbyllin nxnsit n vende t mbyllura, ndrsa n shumicn e rasteve i dhunojn ata faqe shokve dhe shoqeve t tyre. Grupi m ekstrem i prindrve dhunues nuk kufizohet gjithashtu n prdorimin e dhuns n publik. T intervistuarit kan prmendur raste t shumta t prdorimit t ksaj dhune. 8.3. Shfrytzimi i fmijve Studimit ton iu raportuan raste jo t pakta t shfrytzimit t fmijve pr pun. Ne pr kt qllim intervistuam nj numr jo t vogl fmijsh q shesin n rrug. Rrugt e qyteteve tona tani kan plot fmij q shesin cigare, kllf celularsh, aksesor pr makina e celular, vegla pune, pastrojn xhamat e makinave n kryqzime, etj. Ata mund ti gjesh aty gjith vitin, pavarsisht nga moti. Ata jan zakonisht n moshn e detyrimit shkollor, por punojn edhe gjat ditve dhe orve q shkollat jan hapur. Fmijt e intervistuar pr qllimet e studimit ton e pohuan se familjet e tyre kan mungesa ekonomike dhe prandaj kta jan t detyruar t shesin. Zakonisht ata banojn n zona periferike t kryeqytetit, ose n qytetet e afrta me t. Ata pohojn se shkojn edhe nga qytetet fqinj pr t shitur ose pr t lypur n Tiran. Ka prej tyre q e bjn kt pun prdit, ashtu si ka t tjer q punojn vetm ditt e pushimit nga shkolla. Familjet e tyre, prve mungesave ekonomike, kan sipas tyre edhe plot halle t tjera si: t rritur t smur q nuk mund t punojn dot, t rritur alkoolik q jan kronikisht t dehur, munges t njrit prind, etj. N jo pak raste kta t intervistuar e kan pranuar vet dhe haptas se n rrug i nxjerrin me forc, madje edhe duke i rrahur. Parat e fituara me punn e fmijve futen n buxhetin familjar. Disa familje t tilla jetojn vetm me t ardhurat q sigurojn kta fmij duke punuar zakonisht me or t zgjatura. N disa prej familjeve t tyre jan vendosur edhe kuota ditore t t ardhurave q kta fmij duhet t sjellin n shtpi. N disa prej tyre ata edhe rrihen nse nuk arrijn ti bjn parat e pritura. Kjo prbn njrn an t medaljes. Ann tjetr e prbn fakti se n rrug kta fmij i ekspozohen
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
40
formave t shumfishta t dhuns: dhuns s grupeve rivale q shesin n territore fqinj dhe q duan tu rrmbejn klienteln, dhuns s kamerierve t lokaleve t shumta ku kta hyjn pr t shitur mallrat e tyre, dhuns s policve q patrullojn n territoret ku kta shesin. Shfrytzimi i tyre pr pun dmton t drejtn e tyre pr tu arsimuar. Nj pjes e tyre shkojn her pas here n shkoll, ndrsa nj pjes e ka braktisur prfundimisht shkolln.
Un nuk e kam qejf shkolln, por nuk dua q t shes gjithmon paketa. Tani dal q t ndihmoj vllain, por n t ardhmen do punoj diku. E di q pa shkoll sht e vshtir, por do gjejm ndonj gj. * * * N shkoll kam shkuar vetm katr vitet e para, pastaj e kam ln. E lash sepse shkova n Greqi tek vllai. Kur shkova n Greqi punova si ndihms i vllait me dru, pastaj punova me rrogn time. N fillim mbaja dru, i ngarkoja dhe i shkarkoja nga makinat, pastaj fillova edhe t shkoj n male dhe t pres vet. Na onin ato drejtuesit tan me makina n pyje t larta dhe na linin nja gjasht or aty pastaj na vinin na merrnin dhe kshtu bnim prdit. Nuk merrja shum lek. N fillim kur ndihmoja vllain nuk merrja fare, vetm se m jepnin pr t ngrn, pastaj m jepnin n varsi t puns... her 3000 dhrahmi dita... her m pak e her m shum. Lekt kur isha atje ia jepja vllait se un isha i vogl... 11, 12 vje. N Greqi ndenjm tre vjet pastaj u ktheva n Shqipri. U ktheva bashk me vllain. U kthyem sepse vllai u zi me pronarin dhe e la punn. U prpoq t gjente dika tjetr... nj pun tjetr, por nuk arritm, kshtu q u kthyem n shtpi. * * * Kur sht ftoht nuk fitoj shum; ka dhe dit q nuk bj m shum se 10000 lek n dit. Para se t smurej, babi m gjuante kur nuk oja shum lek n shtpi. Gjithmon m gjuante me shishe nga larg, me shishen e rakis. Nj her u thye shishja dhe nj cop xham mu fut n kmb. Nuk dola pr t shitur pr tre dit. Kam br dhe nj kurs pr elektricist por nuk punoj sepse nuk ta del. Fiton vetm pes mij lek t vjetra n dit. Kshtu fitoj 15000-20000 lek t vjetra n dit. Un dal vet q t punoj sepse babin e kam t smur dhe vllezrit nuk na sjellin shum lek, sepse jan zn me babin. Po babi ka qen shum pijanec dhe zihej shum me vllezrit deri sa ato ikn. Tani sht i smur nga pija. Mami nuk sht n pun dhe un dal e punoj q t fitoj ndonj gj pr familjen. Un nuk do rri n Shqipri. Do t iki dhe un n Greqi tek vllezrit e mi.
41
Mi ka rregulluar letrat vllai dhe atje do shkoj t punoj. Atje do t fitoj m shum dhe do ju sjell lek dhe familjes, se nuk dua q dhe vllai i vogl t dali t shesi. Sa jam un, nuk e l sepse dal un dhe i them babit se fitoj un dhe pr at. Po kam frik se kur t iki un do ta detyroj dhe at t dal t shesi. Po mua m ka thn q Dil se kemi nevoj. Un jam shum i vjetr dhe nuk ju mbaj m dot me buk. Tani duhet t m mbani ju. Un dhe nuk msoja n shkoll dhe nuk kisha se pse vazhdoja kot shkolln se ishte q t harxhoja kohn kot. N fillim e kam pasur shum t vshtir, sepse nuk ohesha dot n mngjes dhe prtoja shum t dilja. Babi ather m lagte me uj n mngjes q t ohesha. M thoshte se n fillim sht e vshtir, se pastaj do t msohesha, kshu jam zgjuar dhe un pr ju m thoshte. E kisha t vshtir dhe sepse mua n fillim m vinte shum turp q t futesha npr lokale apo tju shkoja njerzve dhe tu thoja q t blenin ndonj gj. N fillim fitoja shum pak ndrsa tani jam m mir. Babi ather m brtiste dhe m thoshte se duhej tu shkoja nga mbrapa njerzve derisa t blinin. M krahasonte gjithmon me djalin e xhajs q fitonte shum, por ai vidhte prandaj fitonte aq shum e jo se shiste aq shum gjra. N Greqi do t marr nj profesion dhe do t vij t bj nj shtpi ktu n Shqipri dhe do t punoj n profesionin q do t kem msuar!.
Kategoria tjetr fmijsh q futen q minoren n pun jan fmijt e fshatit. Familjet fshatare t cilat jetojn me ekonomin e vogl t bagtis dhe t toks q kan, kan zakonisht nevoj pr krah pune. Kjo nevoj bhet m e mpreht nse prindrit jan t pafuqishm dhe nse fmijt e rritur t familjes jan n emigracion. N kto kushte barra u bie fmijve. Kta zakonisht drgohen me bagtin. Kjo nuk sht pun shum e lodhshme pr ta, por iu dmton frekuentimin e shkolls. Nj kategori e veant e fmijve q shfrytzohen jan fmijt rom. Ndryshe nga fmijt q shesin dhe q jan prgjithsisht nga Shqipria e Mesme dhe ajo e Veriut, kta kan prirjen t lypin dhe t lajn xhamat e makinave. Kta drgohen t lypin ose t punojn nga t rritur t cilt grumbullojn edhe parat q kta t fundit arrijn t mbledhin. 8.4. Dhuna seksuale Subjektet e intervistuara t studimit ton kan prmendur raste t fenomenit t prdhunimit. Prmenden raste kur djem nga komuniteti rreth shkolls vrtiten rreth saj, vzhgojn vajzat, i piketojn ato me synime prdhunimi t cilat hert ose von i bjn realitet.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
42
Grafiku 7: Prmasat e ngacmimit seksual
Studimi yn arriti t zbuloj t dhnat e Grafikut 7 lidhur me ngacmimin seksual. Subjektet e studiuara raportuan se 13.3% e tyre ngacmohen seksualisht. Ne nuk kemi arritur t deprtojm m n thellsi t faktit se far mendojn fmijt e anketuar me ngacmim seksual dhe as nuk kemi br prpjekje t marrim vesh nse kemi t bjm ktu me sinjale reale, me sinjale t perceptuara apo me ngacmime reale a t perceptuara seksuale. Ose, m tej, a mos kemi t bjm me ngacmime reale t cilat duhen par si lojra t njohura mes fmijsh n prpjekjet e tyre pr t eksploruar botn e seksit tjetr? Gjithsesi t dhnat q fmijt na kan raportuar bjn fjal pr nj realitet pr t cilin zakonisht nuk bhen raportime. N kt kndvshtrim ato pritet t merren me seriozitet. Kjo bazohet n faktin se kjo lloj dhune sht prvese e padeklaruar edhe anekdotike. Nuk dihen raste t tjera t studimeve n kt fush. Megjithat mund t mbahen parasysh raportimet q ne morm gjat intervistave t thelluara me subjektet e studimit ton. Trheq vmendjen fakti q ngacmimi seksual raportohet se ndr fmijt n sistemin e prkujdesjes shoqrore sht 15%, m i lart se n mjedise t tjera. Ka raste kur prdhunimet e nxnseve t shkollave i tregojn shokt dhe shoqet e t prdhunuarave, ashtu si ka raste kur vajzat e prdhunuara i tregojn vet ato.
Un nj dit po hypja n ashensor. Shihja nj hije q m ndiqte nga pas dhe nga frika nuk hypa n ashensor, por u ngjita n kmb. Kur po hypja nj djal i gjat m kapi fort pr beli dhe m mbylli gojn dhe filloi t m prekte. M prekte tek gjoksi dhe tek vithet. Un e pickova dhe e kafshova fort tek krahu dhe arrita t ikja. Kam ikur me vrap dhe kur shkova n shtpi po m merrej fryma dhe po m dilte zemra. Mami m tha far ke, po un nuk i tregova. I kam treguar vetm motrs. Tani kam shum frik kur eci vetm. E bj rrugn gati si me vrap.
43
Prmenden element nga mashtrimi i tyre me drog dhe pastaj prdhunimi. Prmenden reagimet e familjeve ndaj vajzave t prdhunuara: disa familje i largojn vajzat nga shkollat e mparshme dhe i shpien n shkolla t tjera. Ata duket se veprojn kshtu edhe pr ti mbrojtur vajzat nga prdhunimet e tjera edhe pr ti mbrojtur nga stigmatizimi i opinionit. N disa raste prdhunimet bhen t organizuara. Kur kam qen m e vogl po dilja me kushrirn time. Na kapn dy una dhe mua m ngrenin hopa, ndrsa kushrirn e futi tek kmbt n mes. Kur shkoi ky q m kishte kapur mua tek kushrira ime q ta ngacmonte, un ika me vrap. Shkova tregova n shtpi dhe u vu gjith policia n ndjekje. Kushrira u kthye pas shum kohe, m shum se katr or. Erdhi me bluz e pantallona t grisur. E kishin prdhunuar n makin t dy.
Rastet e prdhunimeve, qoft t atyre t realizuara, qoft t atyre t mbetura n tentativ, kryhen jo vetm n shkoll, por edhe n shtpi. Sigurisht q kto jan m t rralla, por kemi raportime se kto kan ndodhur. sht gjithashtu e vrtet q raportimi i ktyre rasteve sht nj gj e vshtir, pasi pr kto gjra zakonisht nuk flitet. Si duket n rastin e prshkruar m sipr, nuk u tregohet as prindrve. Kjo situat pasohet nga vuajtja prej mbajtjes mbyllur t pasojave t prdhunimit. Studimit ton iu raportuan gjithashtu edhe raste incesti. Di rastin e nj uni q prdhunonte motrn e tij q ishte n klas t tret dhe pastaj e krcnonte t mos tregonte se ishte turp. E mbante tek prehri ose i thoshte Hajde luajm avionsh. Ai bnte sikur fluturonte dhe i hipte sipr. Nj dit e kishte kapur nna e tij dhe e kan nxjerr jasht.
Studimit ton i jan raportuar raste t incestit nga babai, xhaxhai, vllai. Nj pjes e tyre, zakonisht pjesa m e madhe mbahen t mbyllura, ndrsa nj pjes e vogl bien edhe n vmendjen e publikut. Subjektet e studimit ton pohojn gjithashtu se nuk din raste t dhuns ose t shfrytzimit seksual t fmijve. Nj pjes jo e vogl e tyre prmend se nuk kan asnj informacion m shum nga japin stacionet e ndryshme televizive... Kjo tregon n ann e vet se media ka nj rol n informimin e publikut. Nga ana tjetr, nj pjes e subjekteve, pavarsisht se nuk kan t dhna mbi prdhunime, inceste e akte t tjera homoseksualizmi, ata kan vn re sjellje t uditshme t disa fmijve. Nj msues tregon pr sjelljen e nj nxnseje se:
Ajo ka nj frik n do koh, i duket sikur dikush e ndjek, sht si e trembur, e druajtur, flet pak, nuk komunikon fare me shokt, preferon t rrij gjith kohs vetm n bankn e saj.
Problematika q shoqron prdhunimin: probleme me frymmarrjen, shkallim, shtatzni t padshiruara, depresion, vetvrasje. Kto jan vetm disa fjal q subjektet e studimit ton i prdorn pr t treguar pr disa nga rregullimet q pasonin dhunn seksuale ndaj t miturve. Nuk bhet fjal fare pr ndrhyrje profesionale pr prballimin e pasojave t nj dhune t till. Mungesat n kt drejtim jan t dukshme.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
44
Grafiku 8: Klasifikimi i abuzuesve seksual t fmijve sipas raportimeve
Rreziqet nga prdhunimet vijn nga njerzit e shtpis, nga msuesit meshkuj pas ors s zakonshme t msimit, nga djemt e lagjes, nga nxnsit m t rritur ndaj vajzave m t vogla, nga rojet e pallateve, nga t panjohur. Prindrit nn ndikimin e informacioneve q kan, kan filluar ti ndjejn kto rreziqe dhe kur i kan vajza n mosh delikate i shoqrojn pr n shkoll. Ngacmuesit seksual t fmijve jan prkatsisht nxnsit e tjer, pastaj persona t tjer q arrijn t hyjn ose tu afrohen mjediseve shkollore dhe n fund msuesit. Ajo q bn prshtypje n kt drejtim sht se n do dy ngacmues seksual t fmijve (49.4%) njri sht nj nxns tjetr. Kjo flet pr prmasat e rreziqeve seksuale q u kanosen nxnsve nga njri tjetri. N do tre-katr ngacmues seksual t fmijve njri (28.1%) sht nj person i huaj q vjen n shkoll dhe n do pes persona ngacmues seksual t fmijve njri (22.5%) sht msues. Sipas t dhnave t tjera q disponohen n kuadr t ktij studimi, fmijt e sistemit t prkujdesjes shoqrore raportojn kt autorsi t ngacmimeve seksuale: 55.6% nga fmijt e tjer, 22.2% nga msuesit dhe 22.3% nga persona t tjer. 8.5. Neglizhimi dhe braktisja e fmijve Subjektet e ktij studimi raportuan raste t neglizhimit t fmijve. Sipas konceptit t tyre neglizhim i fmijve sht mungesa e kujdesit t prshtatshm prindror pr fmijt. Sigurisht q koncepti i kujdesit prindror sht nj koncept relativ, q kuptohet n mnyra t ndryshme nga njerz t ndryshm. Studimi nuk do ti kushtoj ndonj vmendje t madhe ktij problemi pasi ka probleme t tjera m t mprehta se ky q presin trajtim. 8.5.1. Braktisja e fmijve T dhnat e studimit ton pr fenomenin e braktisjes s fmijve jan t trthorta. Me kt kuptojm se ato jan marr nga institucione q merren me sigurimin e kujdesit pr fmijt e braktisur. Kjo do t thot gjithashtu se ne nuk kemi t dhna q t tregojn nse kto t dhna prfaqsojn gjith prmasat e fenomenit t braktisjes apo prfaqsojn vetm at pjes t saj e cila njihet nga institucionet6. T dhnat e ksaj tabele jan pr fmij t sistemuar n institucionet e prkujdesjes shoqrore dhe prqindja prkatse tregon pjesn q z secila qeliz n totalin e prgjithshm t pes viteve n shqyrtim.
5
Kto t dhna prfaqsojn prqindjen e abuzuesve seksual t raportuar dymbdhjet muajt e fundit. Burimi i t dhnave sht SHSSH, nj institucion i rndsishm q administron kujdesin publik ndaj personave q kan t drejt ta prfitojn at.
45
Tabela 5: Niveli i braktisjes s fmijve n vitet 2000-2004 sipas grupmoshs
Si duket edhe nga t dhnat e Tabels 5 mbizotrojn braktisjet n mosha shum t vogla, kryesisht braktisjet q n maternitete. Gjithashtu duket se ekziston edhe braktisja kur fmija sht n nj mosh m t rritur. Kjo kryhet nga prindr t varfr ose prindr q emigrojn. Sipas t dhnave t SHSSH n do tre fmij q mbahen n institucionet e prkujdesjes shoqrore n vitet 2000-2005 njri sht i braktisur q n lindje, ndrsa dy t tjert vijn nga familje me vshtirsi t caktuara. Ekziston prirja q fmijt e braktisur nga prindrit emigrant tu lihen t afrmve nn kujdes. Kt rast mund ta shohim si nj rast t neglizhimit pasi pasojat e veprimit t kryer mbi fmijt nuk jan t njjta me ato t braktisjes totale t tij. N kt rast fmija e ka marr nj lloj kujdesi deri n njfar moshe dhe prandaj rastet e tilla mund t trajtohen si nj neglizhim. Pra n institucionet e prkujdesjes shoqrore ndr do tre fmij njri sht i braktisur ndrsa dy t tjert jan t neglizhuar.
Kemi dhe nj vajz e cila jeton me gjyshen e saj. Asaj i ka vdekur babai ndrsa mamaja e saj sht martuar me nj tjetr dhe jeton n Tiran me burrin e saj. Ajo nuk kujdeset fare pr vajzn e saj. Ajo sht shum e urt. Gjyshja ka vetm pensionin dhe nuk ia plotson dot t gjitha. Nna e saj nuk i on asnj lek dhe sillet shum ftoht me t. E ka braktisur fare sepse as nuk e merr n telefon dhe as nuk vjen asnjher. Ajo si fmij sht shum e mbyllur dhe sa her q vijn festat qan. Nj her po fliste me mua dhe m tha: Kam shum frik se mos m vdes gjyshja, sepse pastaj do t jetoj vetm fare dhe nuk do t kem as far t ha.
8.5.2. Rrmbimi, trafikimi i fmijve Vitet e fundit nj nga problemet m t mprehta q ka prekur fmijt sht rrmbimi i tyre nga individ e grupe kriminale dhe trafikimi pr qllime t shfrytzimit t puns s tyre, t shitjes s organeve dhe t shfrytzimit pr prostitucion. Rastet e ksaj veprimtarie kriminale jan pasqyruar shpesh n media dhe disa raste edhe jan trajtuar nga sistemi i drejtsis. Me forcimin e veprimtaris s shtetit rastet e tilla duket se jan paksuar. Gjithsesi ky mbetet nj problem i rndsishm. Trajtimi i ksaj kategorie krkon zbulimin dhe dnimin e rrjeteve q e kryejn kt veprimtari, trajtimin shndetsor e psikologjik t fmijve t shfrytzuar, mbshtetjen e familjeve t tyre dhe informimin e publikut pr mnyrat e mbrojtjes s fmijve nga kjo lloj veprimtarie. Studimi yn nuk arriti t prodhonte gjetje lidhur me prmasat e ktij fenomeni, megjithat subjektet e intervistuara kan arritur ta dallojn at si nj problem real dhe si nj rrezik t mundshm pr fmijt. Nj shokun tim e grabitn dhe e uan n Itali. Prindrit e tij e krkuan pr disa koh, mbi dy muaj dhe nuk e gjetn. Nj dit ata e gjetn tek dera e shtpis. Ishte pis, i veshur me rroba t grisura. Kur po e lante, e ma e
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
46
kuptoi se i kishin marr veshkn. Pas nj jave q ai ishte stabilizuar dhe mund t fliste, tregoi se e kishin nxjerr pr t shitur drog dhe se e linin t flinte n kartona. I kishin marr veshkn dhe e kishin kthyer. Tani sht n rrezik pr jetn. * * * E morn nga rruga nj un q un njihja dhe e kan uar n Greqi dhe e nxjerrin rrugve pr t lyp. Ai sht akoma n Greqi. At e przuri familja e tij sepse e kapn q po prdhunonte motrn e tij. Nuk jam dakord me braktisjen apo neglizhimin e fmijs. Familja duhet t jet prgjegjse pr fmijn, duhet t marr prsipr do vshtirsi pr ti siguruar fmijs nevojat m elementare. Edhe instancat shtetrore, sidomos ato mjeksore, duhet t luajn rolin e tyre. Ka shum familje q jan t painformuara prsa i prket planifikimit familjar. sht detyr e mjeksis ti informoj m shum ato n kt drejtim.
47
Arsyet e prdorimit t dhuns ndaj fmijve
9.1. Arsye q lidhen me filozofin e dobis q sjell dhuna Ktu hyjn disa kategori: kategoria e atyre q besojn se dhun ka edhe n parajs, se druri ka dal nga xheneti. Nj pjes tjetr e subjekteve t intervistuara raporton se prdorimi i dhuns bazohet n eksperiencn e jets s prditshme: dhuna arrin t frenoj disa sjellje t padshirueshme t fmijve. Nj pjes tjetr jan ato subjekte t cilat e kan provuar dhunn kur kan qen vet fmij. Ka prej tyre q edhe mburren pse mbi ta sht prdorur dhun: Na kan rrahur sa jan shkepur dhe ja ku jemi, pr bukuri!. Kjo kategori nuk njeh model tjetr alternativ sjelljeje pr t arritur disiplinimin e fmijve. Modeli i reagimit me dhun sht pothuaj modeli i vetm i tyre. Sigurisht q ka dhe prindr t till t cilt pasi jan dhunuar n fmijri, n mosh prindrore kan hequr dor prej saj. Kjo kategori sht e vogl. Heqja dor nga prdorimi i dhuns nuk bhet dot si rregull kur personi i rrahur n fmijri sht prind, ai heq dor prej saj kur bhet gjysh. Gjyshrit, megjithse mund t jen rrahur si fmij, megjithse mund t ken rrahur si prindr, si gjyshr ata qortojn bijt e tyre q rrahin. Kategori t tilla priren q ta prdorin dhunn n mnyr sistematike, priren t besojn n vlerat e saj, jan familjarizuar aq shum me t sa nuk heqin dot dor leht, nuk njohin forma t tjera alternative pr t arritur qllimet e tyre. Subjektet e studimit ton reagonin tipikisht me logjikn e nj pjese t atyre q e prdorin dhunn pr disiplinimin e fmijve. Filozofia e vlersimit dhe e justifikimit t dhuns ka arritur deri aty sa t prodhoj edhe nj shprehje tepr sintetike: kush t rreh, t do. Nj fmij tregon nj situat tipike t till: Shkova pr ti marr mamit rrogn. Kur po kthehesha pr n shtpi nuk e di se si, po m kishin humbur 10000 lek. Un e pash q nuk ishin fiks sepse kam qejf ti numroj lekt dhe po i numroja. Nuk i thash gj dhe i lash sipr frigoriferit sikur nuk dija gj. Mami i numroi dhe m thoshte ku jan?. Un i thoja se nuk e di, duhet t m ken humbur. Mami nuk m besoi. M tha I ke prishur dhe mashtron. Jo, i thash, nuk i kam prishur. Po ti kisha prishur, do tregoja. M rrahu bum e bum me zorr. N kmb dhe n shpin. N fund m tha: un t rrah se t dua t mirn.
Justifikimi i dhuns prindrore me faktin se jan ata q i duan fmijt u duket edhe vet fmijve si bashkimi m absurd i agresivitetit me dashurin. Por fmijt nuk shkojn dot prtej ksaj pike. Ata nuk arrijn ta kuptojn se si sht e mundur q ai q t bie n kurriz e n kmb me zorrn e ujit, t do.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
48
9.2. Arsye q lidhen me psikologjin e humbjes s vetkontrollit Prindrit dhe msuesit pranojn se ata kalojn n prdorimin e formave t ndryshme t dhuns ndaj fmijve kur nuk e kan veten nn kontroll. Kjo arsye pr dhunn ndaj fmijve sht karakteristike se pranohet nga ata prindr e msues t cilt jan kundr dhuns, por n t njjtn koh e shohin e at si sjellje q shoqron mungesn e kontrollit. Kjo arsye e prdorimit t dhuns nuk lidhet me ndonj filozofi t caktuar mbi rolin apo dobin e saj. Ajo sht produkt i momentit dhe asgj m shum. Kta prindr dhe msues shtojn se ngarkesat e tyre me stres dhe vshtirsi t caktuara n jet bjn q ata t mos jen t qet dhe t humbasin kontrollin mbi sjelljen e vet. Kjo dhun ka karakter episodik, pra nuk sht sistematike. Prjashtim ktu bn vetm rasti i nj grupi t prindrve alkoolik t cilt jan shum dhunues kur dehen pasi nuk kan asnj kontroll mbi sjelljen e tyre. N shtresat u ulta t popullsis t cilat bjn edhe nj jet m t vshtir niveli i stresit pr plotsimin e krkesave baz t jets ka mundsi t jet m i lart. Kjo kategori raporton m shum raste t prdorimit t till t dhuns mbi fmijt. Shfryrja e stresit t jets s prditshme prmbi fmijt raportohet se bhet edhe nga prindrit edhe nga msuesit. T dyja palt, nn peshn e stresorve t ndryshm shkarkojn mbi fmijt gjith tensionin q akumulojn n situata krejt t largta pr fmijt dhe nxnsit. Mbingarkesat e msuesve me pun n shkoll dhe jasht saj1, e nxnsve me lnd t ngjeshura e rrit ndjeshm nivelin e stresit. Ktu sht fjala pr ngritjen e zrit t radios; zniet mes fmijve ose nxnsve; dmtimet e ndryshme n familje si thyerjet, prishjet, rrmuja, etj. ; bisedat gjat msimit, mungesa e vmendjes n msim, gabimet n prgjigje, moskryerja e detyrave, ardhja n shkoll pa mjetet e domosdoshme, mosprgatitja, moskryerja e punve t shtpis, marrja e notave jo t plqyeshme, t qeshurit n klas, humbja e sendeve t shkolls, dmtimi i lapsit, fletores ose librit; kthimi mbrapa, daljet nga banga, dalja n korridor, vrapimi n korridor; ndotja e rrobave, grisja e tyre, mospirja e gots s qumshtit, mosmarrja e pluhurave, mospastrimi i tavlls s duhanit, ngrnia e mblsirave q mbahen pr qerasjen e vizitorve, shikimi i televizorit n kohn e msimeve, ofendimi i t tjerve dhe sharja e tyre, vonesat n kthimin n shtpi, mosmarrja e lejes pr gjra t caktuara, t folurit me z t lart, prdorimi i dhuns ndaj t tjerve, prdorimi i sendeve t t tjerve pa leje, i gnjeshtrs, harresa e kryerjes s porosive, harrimi i ezms hapur, tekat, nazet n t ngrn, prtesa pr t kryer ndonj pun, refuzimi pr t derdhur plehrat, t folurit shum gjat n telefon, mosplqimi i gjells, ... Lista sht e gjat. Nga intervistat e kryera zbulohet se n mjediset shkollore objekt i dhuns fizike mund t jesh edhe pa kryer sjellje t caktuara t padshirueshme. Kshtu nxnsit e intervistuar raportojn prdorimin e nj dhune fizike jo t vogl ndaj nxnsve m t pambrojtur, ndaj jetimve, ndaj atyre nxnsve t cilve msuesit nuk ua njohin prindrit, ndaj fmijve t urt t cilve u hidhet faji i veprave t caktuara, etj. Duket se sa m i pambrojtur t jesh, aq m e mundur sht t jesh pre e dhuns fizike t msuesve. T intervistuarit kan raportuar raste kur prindr t nxnsve t dhunuar fizikisht kan ardhur n shkoll me sinjalizimin e fmijve t tyre dhe i kan mbrojtur t drejtat e fmijve t dhunuar. N kto raste nxnsit thon se msuesit dhunues jan br si pula t lagura. Kjo do t thot se sa m mir tu dalin prindrit n mbrojtje t drejtave t fmijve t vet, aq m t mbrojtur do t jen kta n mjediset shkollore. Por duket sheshit se kt mund ta bjn vetm ata prindr q jan kundr konceptit t prdorimit t dhuns fizike. 9.3. Prdorimi i dhuns si instrument pr disiplinim Disiplinimi i fmijve prmes prdorimit t ndshkimeve sht nj realitet i njohur jo vetm n jetn e prditshme por edhe krkimet shkencore. M s shumti dhuna prdoret kundr mosbindjes, rrmujs, ecuris jo t mir n msime, shkeljes s rregullave, etj. M posht kto do t shihen n mnyr analitike.
1
Sipas studimit Fenomene korruptive n sistemin arsimor parauniversitar shqiptar realizuar n janar 2005 nga QZHH, niveli i stresit t msuesve q iu shkaktohet nga mbingarkesa me kurse private, klasa t mbipopulluara, ngarkesa familjare, etj., sht shum i lart. Nj burim i posam i tij sht mbingarkesa e programeve msimore n veanti dhe mosharmonizimi pastaj i ngarkesave t pjesshme lndore. Kjo prbn edhe nj stresor t fuqishm edhe pr nxnsit.
49
Tabela 6: Rastet e ushtrimit t dhuns si mjet disiplinimi
9.3.1. Dhuna ushtrohet si reagim ndaj mosbindjes: Nj pjes jo e vogl e prindrve dhe msuesve e prdorin dhunn pr tu dhn fmijve msime pr mosbindjen e tyre. Kshtu ata nuk plqejn q fmijt t largohen ose t shkojn diku pa marr leje dhe pa lajmruar m par se ku ndodhen. Reagimi i disa prindrve n kto raste ka t bj me merakun pr fmijt, pr fatin e tyre, pr pacenueshmrin e tyre. Prindr t till duan t jen t qet q fmijt e tyre jan t sigurt aty ku jan. Sigurisht q shqetsimi i tyre sht legjitim, por nuk sht e till dhuna q ata prdorin pr tu dhn fmijve msimin se prindrit kan t drejt t shqetsohen pr fmijt. Prdorimi i dhuns kundr mosbindjes me qllim q ta disiplinojn fmijn n mnyr q ti bindet prindit sht nga arsyet m t shpeshta dhe m serioze me t ciln prindrit dhe msuesit legjitimojn dhunn. N shtpi ajo sht arsyeja kryesore me 32. 8% ndrsa n shkoll arsyeja e tret me 6. 1%. Mosbindja sht arsye e mjaftueshme pr t prdorur dhun. Dhunuesi ndjehet trsisht i justifikuar. Kshtu prindrit shqetsohen dhe reagojn me dhun ndaj rasteve kur fmijt e tyre i injorojn krkesat prindrore pr t mos u shoqruar me fmij t tjer t cilt nuk kan emr t mir, pr t cilt kan paragjykime, etj. Prpjekjet pr ti shkputur fmijt prej shoqrive jo t mira shpesh jan t dhunshme. Zakonisht fmijt i njohin m mir shoqrit q kan dhe meraqet e prindrve jan pa baza. Por sigurisht q ka edhe plot raste kur prindrit kan t drejt pr shoqrit e fmijve, por prdorimi i dhuns pr t arritur qllimet e tyre t mira t mbrojtjes s fmijve nga shoqrit e kqija nuk sjell rezultatet e dshiruara ose sjell dmtime t tjera. Nuk do t bjm ktu asnj koment mbi karakterin zhvillimor t mosbindjes n adoleshenc dhe as mbi pasojat e shkatrrimit t mosbindjes me dhun. 9.3.2. Shqetsimet e prindrve lidhur me pamjen e fmijve. Ky sht njhersh edhe nj shqetsim i msuesve. Disa veshje t paprshtatshme pr moshn, t paprshtatshme pr mjedisin shkollor, etj. , disa veshje t tilla shihen me frik nga prindrit, sidomos kur sht fjala pr vajzat. Dhuna n kto raste prdoret pr parandalimin e t kqijave q nuk kan ndodhur ende. Prindrit dhe msuesit reagojn fort me mjete t dhunshme pr t mos ln q fmija tu dal dore. N ato raste kur fmijt e kan mbshtetjen e prindrve t tyre pr standardin n veshje, pra n ato raste kur prindrit nuk shohin ndonj gj t keqe n veshjen e fmijve t tyre, prsri qllon q ata t hezitojn ti lejojn fmijt pasi kan frik prej reagimit t mjedisit.
*
Nuk aplikohet
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
50
Mami ka qejf q un t vishem me fund apo me bluze t vogl, por ka hall se flasin t tjert dhe nuk m l.
Ata e din se thashethemet ndrtohen pikrisht mbi prirjet pr tu veshur me modn e kohs etj. Fmijt e vn re n jo pak raste kt qndrim t dyzuar t prindrve t tyre dhe mund tua vn n dukje prindrve at. Por kjo do ti shqetsoj kta t fundit edhe m shum. 9.3.3. Dhuna nga prindt q kan frik se nuk do t realizohen planet q ata kan pr fmijt e tyre Zakonisht prindr t till jan mjaft ambicioz. Ata mund t mos ken arritur n jetn e tyre ato q kan synuar dhe prandaj krkojn q projektin e tyre t paprfunduar ta realizojn fmijt. Kta prindr jan t prirur ti krahasojn fmijt me t tjer q sipas tyre ecin, jan mir, i nderojn prindrit e tyre, etj. Kta qllon t jen shum ndshkues pr sjellje q nuk prputhen me pritshmrit q prindrit kan. N kt grup do t konsiderojm edhe dhunn q prdoret kur fmijt nuk i prmbushin pritshmrit e prindrve dhe t msuesve pr prparimin n msime. Kjo arsye pr prdorimin e dhuns n shkoll z vendin e dyt, ndrsa n shtpi t katrtin. Kshtu n shkoll nxnsit psojn dhun pr mosprgatitjen e duhur n masn 17.4%, ndrsa n shtpi 16.1%. 9.3.4. Dhuna prdoret pr t dekurajuar krkesat q nuk ua plotsojn dot. Fmijt e sotm kan krkesa n rritje t cilat kan edhe nj fatur po n rritje. Krkesat e fmijve i vn prindrit e tyre para situatash t vshtira pasi jo t gjith kan mundsin tua plotsojn ato fmijve dhe gjithashtu pasi jo t gjitha krkesat e tyre ata i konsiderojn t arsyeshme dhe t dobishme. Garat e fmijve se kush ta ket m t mir celularin, se kush do t vishet me rrobat m t bukura, firmato, etj., ushtrojn mbi prindrit e tyre nj stres jo t vogl. Shum her t pazot pr ti prballuar krkesat e fmijve me qetsi dhe maturi, nj pjes e prindrve shprthejn n prdorimin e mjeteve t dhuns pr t dekurajuar fmijt n krkesat e tyre. Krkesat e fmijve mund t dekurajohen n kt mnyr, por atyre u shkaktohen edhe lndime t panevojshme. 9.3.5. Prdorimi i dhuns ndaj fmijve quhet gjithashtu i ligjshm kur ata gnjejn Ata gnjejn ashtu si gnjejn edhe t rriturit. Thon q gnjeshtrat nuk kan mosh. Mirpo gnjeshtrat e fmijve t rriturit nuk i durojn. Ato prbjn arsye t mjaftueshme pr t prdorur dhunn. Zakonisht pr t ndshkuar gnjeshtrn prdoren forma t ashpra t dhuns. T gjith e din se prdorimi i dhuns pr t dekurajuar gnjeshtrat e fmijve nuk sht efikas... Megjithat nuk dihet se me se ka t bj pikrisht prdorimi i dhuns kur fmijt gnjejn... A cenojn ata kshtu superioritetin e t rriturve t cilt nuk mund ti gnjej kush?. Ndoshta. Ekziston mendimi se ata q prdorin dhun kundr gnjeshtrs gnjejn edhe vet. 9.3.6. Prdorimi i dhuns kur fmijt dhe nxnsit zihen me njri tjetrin. Fmijt bien n konflikt shum shpesh me njri tjetrin. Dhe kjo gj sht e kuptueshme: dshirat, synimet, motivet, interesat e ndryshme dhe kontradiktore jan shpesh piknisja e konflikteve. Fmijt nuk i zotrojn gjithmon aftsit e nevojshme pr t harmonizuar dshirat, synimet, interesat e motivet me njri tjetrin. Kt e kan t vshtir ta bjn edhe t rriturit. Dhe konfliktojn. Dhe konfliktet e tyre marrin formn e znies me fjal dhe t prleshjes fizike. Kt t rriturit nuk e durojn dhe nuk e tolerojn. Ata e shohin at si nj shprehje t papajtueshme me edukatn. Por nuk i dim gjithmon se cilat jan motivet prtej shikimit t saj si nj edukat jo e mir. Ajo q dim sht se prdorimi i dhuns s t rriturve pr t br zap fmijt q zihen nuk sht as m shum e as m pak por prdorim
51
i dhuns pr t dekurajuar dhunn. E vetmja gj q mund t thuhet nga ana pedagogjike sht se logjika e prdorimit t dhuns pr t dekurajuar dhunn nuk e mbyll dot ciklin e mungess s logjiks: edhe dhuna prindrore duhet ndshkuar me t njjtn dhun... po t ecim sipas logjiks s dhunuesit... Nj fmij tregon:
Nj dit shkova tek kopshti i saj dhe po pija uj. Aty ishte dhe motra ime dhe po m thoshte ti jepja dhe asaj uj. Ajo m thoshte: m jep, jo i thoja un. M jep, jo. M jep, jo. Motra m gjuajti n kok. Un i thash: lop, se motra sht e shndosh, dhe e shtyva. Kur e shtyva ajo ra n nj cep dhe u a tek hunda. Kur erdhi mami motra nuk i tregoi q e ava un por i tha q ishte ar vet. Nj fmij i kopshtit i tha: E shtyu Arkimedi. Un e kapa dhe e rraha at unin e vogl. Mami m rrahu mua me shpulla, n faqe e kurriz. M tha Si i rreh fmijt e bots?. Un i thash Ti rreh tndin dhe nuk t vjen keq! Pse duhet t m vij keq pr at q nuk e kam asgj?. M ra edhe nj her dhe m nxori prjashta nga kopshti.
Reagimi i t rriturve ndaj znkave, znieve dhe rrahjeve t fmijve me an t rrahjes s tyre shpesh bazohet n nj etik barazie jashttoksore. Si rregull, n familje dhe n shkoll po t qlloj q nj i rritur t shoh dy fmij q zihen, do t afrohet ose do ti thrras ti afrohen, do ti kap t dy pr veshi dhe do tu prpjek kokat me njri tjetrin. N fund fare do ti jap nj shpull njrit dhe nj shpull tjetrit. 9.3.7. Shkelja e rregullave t vendosura nga t rriturit sht shpesh motiv pr ndshkimin e fmijs me dhun Format e aplikimit t saj jan t pafundme. Dallohen ata t rritur q kur vn rregulla, i tregojn se cilat jan ato dhe se far pasojash vijn prej shkeljes s tyre ashtu si dallohen edhe t till q i shpallin ato dhe krkojn respektimin e tyre pa treguar se far pasojash rrjedhin prej mosrespektimit. Prindrit dhe msuesit e kategoris s dyt nuk jan t pakt. Ndshkimet e paparalajmruara dhe t papritura prjetohen fort nga fmijt. Po aq e rndsishme sa edhe prdorimi i papritur i dhuns sht diskutimi i karakterit t rregullave q caktojn t rriturit. Shum prej rregullave t tyre jan absurde: mos u kthe mbrapa, mos dil nga banga, mos i fol shokut, mos krko mjete te tjetri, mos dil nga klasa, mos shko n banj. Intervistuesit e ekipit ton kan arritur t zbulojn nj numr t pafundm rregullash t tilla absurde t cilat e rndojn atmosfern shkollore. Rregulla t tilla terrorizojn nxnsit me ndshkimin q i pret shkelsit. Disa msues caktojn edhe nxns mercenar pr t mbajtur lista shkelsish t cilat pastaj ua dorzojn msuesve... Kjo sht komentuar diku gjetk... Nj nga rastet e shpeshta q ndshkohet me dhun pothuaj sa n shkoll aq edhe n shtpi sht prishja e rregullave, rrmuja, zhurma. Subjektet e studimit ton kan raportuar se n shtpi dhe n shkoll kjo sjellje penalizohet prkatsisht n masn 26.9% dhe 21.2%, gj q do t thot se nj n katr fmij ndshkohen me dhun pse prishin qetsin dhe rregullin n shtpi dhe nj n pes nxns ndshkohen pr prishjen e rregullit dhe t qetsis n shkoll.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
52
Ishim n msim dhe kur msuesja nuk e kishte mendjen se ishte me shpin dhe po zgjidhte nj ushtrim un ndrrova vendin. Msuesja n fillim nuk e vuri re por spiunia e klass i tha: U, msuese shiko Eln, ka ndrruar vendin. Shpejt tek vendi jot, m tha, ngelt duke folur gjith ditn si plaka t kqija. Jo, jo si plaka, por si kurva t vogla. Po at dit nj shoqja jon kishte veshur nj kanotiere dhe kur lvizte shum kraht i dukeshin pak reipetat. Pasi kisha dal un msuesja kishte filluar q t kontrollonte t gjitha vajzat se si ishin veshur dhe ksaj i kishte thn se sy t gjith klass: pa le mi ke veshur reipetat dhe me dantell q t shohin djemt se i ke t bukura. Ajo kishte filluar t qante dhe kishte ikur nga klasa. T nesrmen ajo solli prindin n shkoll pr tu ankuar. Kur nj vajz e klass son ishte lyer me parfum msuesja iu afrua dhe i tha: H mi debile, ke filluar t rritesh para kohe. Mos mu lyeni me parfum se na hapt zorrt. Ajo i tha msueses Pse mi zysh, era djers t na vij ne?. Msuesja i tha Mbylle se t erdha t ava n dysh!. T t vij era djers!.
9.3.8. Prdorimi i dhuns ndaj atyre q bien n dashuri Kjo nuk tolerohet. Zyshat jan gati t zbulojn mkatart dhe ti ironizojn ata para klass, ndrsa prindrit jan rndshm t dhunshm. Ata t rrahin. Standardet e forta mbi aktivizimin seksual t parakohshm dhe sidomos frika se mos vajza merr rrug t keqe, duket se ndikojn fort q dhuna e ktyre rasteve t jet shembullore. Nj adoleshente tregon: Nj dit motra po fliste n telefon me t dashurin. Ne e kemi babin pak me t vjetrn dhe ajo nuk do q ta marrin vesh prindrit sepse mund t duan ta fejojn. Un isha grricur pak me motrn dhe i thash q do ti tregoja babit se ajo kishte t dashur. Kur erdhi babi un i thash atij q do ti thosha nj gj shum t rndsishme. Shkuam me babin n dhom dhe un n fakt po i tregoja se m kishin zgjedhur pr t marr pjes n Olimpiadn e Matematiks. Kur shkova n dhom motra mendoi se i kisha thn pr t dashurin e saj dhe m ka gjuajtur me sa ka pasur fuqi n shpin. M kapi nga flokt, m gjuante me shuplaka dhe m shante spiune, qelbsir, ta tregoj un qejfin. M ra tek hunda por un kam pak probleme me hundn dhe mua m ra si t fikt. M ka trhequr zvarr dhe m ka uar tek krevati dhe m la aty. Mua m merreshin mndt dhe nuk flisja e as nuk lvizja dot. Pastaj erdhi dhe m solli nj got uj, por kishte
53
kaluar gjysm ore, sa mori vesh se un nuk i kisha treguar me t vrtet. Kur pas disa kohsh babi e mori vesh vet se ajo kishte t dashur, e zeza ajo piu. Shum m keq nga e kisha psuar un. Babi yn nuk t fal pr kto gjra. * * * Nj shoqen time e kishte kapur nj dit mami i saj duke folur me t dashurin. Ajo m tregoi se mami e kishte rrahur shum keq. E kishte gjuajtur me shpulla ku ti zinte dora, pr floksh, e prplaste sa ktej andej, i prplaste kokn pr krevati. Ajo m tregoi kokn dhe e kishte tek balli t nxir q dukej por dhe nja tre gunga t mdha kur i prekje kokn. Nj shoqen time e kapi i ati kur ajo bashk me nj shoqen e saj po bisedonin me dy una n lagje. Ai mendoi se ata ishin t dashurit e tyre. Di q e ka rrahur, por nuk e di se si. E kan mbyllur dy jav n dhom dhe nuk i onin as ushqim. Motra e saj i onte ushqim kur dilte i ati nga shtpia. I onte vetm buk, domate, djath q t mos dukej se i kishte dhn pr t ngrn se ata i jepnin vetm nj her n dit ushqim. I ndrruan shkolln dhe tani mami i saj e on dhe e merr nga shkolla. Nuk del fare as n ballkon. Nj shoqen time e kapi vllai i saj kur po fliste n telefon me nj un, por n fakt isha dhe un aty dhe ajo po prdorte nj fjalor jo t mir. Ai po e priste nga mbrapa q t mbyllte telefonatn ndrkoh q kjo nuk e shihte. Sapo mbylli telefonin, i dha dy shpulla shum t forta q krcitn shum dhe asaj i ngeln gishtat n fytyr si fosile. * * * Nj dit mami im pa vllain q po kalonte me dy goca. U b me nerva dhe po thoshte q sapo t vi tek shtpia ia tregoj un qejfin. Ndrkoh takoi nj shoqen e saj q sht msuese tek shkolla e vllait dhe ajo t tha se vllai ishte zn me ca una pr shkak t nj vajze. Sapo erdhi n shtpi, mami filloi ti brtiste do me ato vajza? Pse zihesh me njerzit? Budalla je ti, q t trheqin nga hunda ato fyka?. Ajo pastaj filloi ti gjuante vllait me shpulla n trup sepse nuk i kapte dot fytyrn sepse sht i gjat vllai. Ai i thoshte Ik o ma, mos m gjuaj m se nuk jam fmij!. Ajo vazhdonte i gjuante dhe vllai iku nga shtpia dhe nuk ka ardhur pr dy dit. Kur erdhi e kishte dorn n alli. Kishte shkuar vet dhe kishte br nj grafi. Kishte dal q i kishte krisur nj kock.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
54
9.3.9. Prdorimi i dhuns lidhet gjithashtu me moskuptimin e fmijve Prindrit dhe msuesit nuk e kan t leht ti kuptojn gjithmon ata dhe n kushtet kur ka nj gatishmri pr t prdorur dhunn, mjafton nj qndrim ndryshe i fmijve q dhuna t prdoret. Nj vajz thot: Un kam pasur nj qen q e doja shum. Nj dit un dola pr t bler dika posht dhe ai kishte ardhur pas meje, por un nuk e kisha par. Kur shkova n shtpi dhe pash se nuk sht qeni u friksova shum. Mendova se ma kishin hequr, sepse donin t ma hiqnin, dhe ulrita Ku sht Xhoi?. Mami m tha a ke q ulrret kshtu se qen sht. Dhe m gjuajti n shpull. Un qaja, por nuk qaja pr shpulln por pr qenin. Po mos qaj mi se do t t mbys fare! m thoshte mami e m shkundte pr shpatullash. Qenin tim tani ma kan hequr dhe sa her q shoh nj qen un filloj dhe qaj. Po kaloja nj dit me mamin dhe pash nj qen q i ngjasonte shum timit. Fillova t flas pr qenin dhe u mallngjeva shum dhe fillova t qaj. Mami m pickonte dhe m thoshte: Mjaft mi, se na turprove se jemi n mes t rrugs, do mendojn se t kam rrahur un. M vinte t ulrija dhe t ikja me vrap.
Situatat e moskuptimit t fmijve jan pa fund. Nj pjes e rndsishme e tyre lidhet me qndrimin ndaj paraqitjes s jashtme, sidomos ndaj veshjes, qethjes, etj. Nj vajz tregon: Un dua ti rris flokt por sa m rriten pak mami do q un ti pres. Sa her i lutem O mami, po t lutem, ti zgjas se i kam qejf? M shkojn m shum t gjata!. Por ajo kmbngul q un ti pres. Njher i thash Jo, nuk i pres! dhe ika n dhom. Mami erdhi nga mbrapa dhe m kapi nga flokt duke m thn Ose do ti pressh kto flok, ose do t ti shkul un me duart e mia! More vesh? Dhe mos guxo t m kthesh m fjaln se ti pres zero! Qava sa qava dhe pastaj ashtu me sy t kuq shkova bashk me mamin tek parukierja. Nj her ne do t shkonim tek pazari me mamin. Mamit i kishte thn nj komshija jon q t vinte dhe ajo. sht nj grua q un e kam shum inat. Ajo merret shum me thashetheme dhe un nuk dua t kem t bj me t. Kur m tha mami q do vij dhe ajo yn i thash q nuk vi dhe t zgjedh ose at ose mua. Ajo iku me at edhe pse po blinte rrobat pr ditn e par t shkolls pr mua. Zgjodhi at dhe jo mua. Kur erdhi, mua nuk m
55
plqenin rrobat dhe i thoja a jan kto? Shko jepja asaj q tia japi vajzs s saj, pak q le gocn tnde pr at por dhe m blen gjra pa ditur mendimin tim. M kapi pr mjekre dhe m tha Mbylle! Flet ti m shum se un! Kush sht nna ktu?!. M futi dhe nj t pickuar dhe m tha: si shum e ke zgjatur gojn. Po e shihja gjith inat dhe m tha q t mos e shihja ashtu.
* * * Modeli i reagimit me dhun ndaj gjrave q nuk plqehen sht nj model shum i prhapur. Ai sht nj model t cilin fmijt e shohin t prdoret mbi ta, nj model t cilin fmijt e prdorin mbi njri tjetrin. Ky model pritet t prdoret nga po t njjtt edhe kur kta t rriten e t bhen prindr e msues. Modeli i reagimit me dhun ka arritur t prodhoj edhe emrtime pr ata q nuk e prdorin at. Ata quhen una mamaje. unat e mamas nuk jan t zot t zihen, ata nuk jan t zot t mbrohen, ata ankohen tek t rriturit kur ua shkelin t drejtat. Nj fmij tregon:
Nj un aty n lagje nuk m lshoi rrugn. Ai sht nj tip un mamaje. I rash nja dy her dhe ai si un mamaje q sht, i kishte thn mamit dhe mami i tij i kishte thn mamit tim. Shkova n shtpi dhe u fsheha me vrap posht krevatit. Ndenja nja nj or aty pastaj dola. Sapo dola mami m kapi m rrahu me okllai. Ku ti zinte shkopi. M thoshte Vdeksh ishalla! Kush t ka msuar kshtu?. Mami kur acarohet m thot vdeksh ishalla, ishalla ikn nga shtpia.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
56
10
Pasojat e prdorimit t dhuns ndaj fmijve
Pavarsisht nga burimi i saj, dhuna ndaj fmijve mund t ket shum pasoja. Studimi i ktyre pasojave sht nj shtje e ndrlikuar. T intervistuarit pr kt raport dhan nj informacion t pasur lidhur me pasojat e dhuns ndaj fmijve. Ky kapitull paraqet disa nga prfundimet n kt vshtrim. M s pari duhet shnuar se, ashtu si dhe msuesit dhe prindt, fmijt veanrisht nuk kan nj fjalor t pasur pr t prshkruar pasojat e dhuns, sidomos t dhuns psikologjike te fmijt. Kjo ndoshta shpjegohet nga fakti se n astin kur prdoret dhuna, zor se del koha pr t menduar pr pasojat e saj. 10.1. Pasojat e dhuns fizike mbi fmijt Subjektet e studimit ton shprehn nj njohje t nivelit t lart t pasojave q sjell dhuna e ushtruar mbi fmijt. M posht do t studiohet pikrisht kjo njohje e tyre. Konstatimi i par i madh dhe i rndsishm sht se si prindrit, msuesit, ashtu edhe vet fmijt pohojn n mas se prdorimi i dhuns sjell pasoja t dukshme fizike si: dhembje; plagosje t caktuara t viktimave t dhuns; shenja q mbeten edhe pas shrimit t plagosjeve; gjymtime n kuptimin e humbjes s aftsive t mparshme fizike pr shkak t prdorimit t dhuns. Ne nuk kemi pasur raportime mbi dhun fatale. Ka mundsi q kjo t mos ekzistoj ose t jet t paktn, nj gj shum e rrall. Kto prbjn edhe kategorit kryesore t pasojave fizike t prdorimit t dhuns. Gjat intervistave tona u prmendn episode t shumta t pasojave t tilla t dhuns.
Tabela 7: Pasojat e dhuns fizike t psuar nga fmijt

*
Ka shum mundsi q t dhnat q mungojn lidhur me mavijosjen si nj pasoj e njohur e dhuns fizike t shpjegohen me moskuptimin e fjals s prdorur. E themi kt sepse kemi pasur nj indikacion pr kt gj, por nuk kemi mundur ta shmangim n kohn e duhur.
57
Ktu duket se: 1. Pasoja m e shpesht e dhuns sht mavijosja me 51%, pastaj vjen gjakosja me 41%, m tej marrja e mendve me 37% dhe n fund humbja e ndjenjave me 12.6%. 2. Se pasojat e msiprme t dhuns jan m t shpeshta n shtpi dhe m t rralla n shkoll, prkatsisht 53.5% dhe 41%, 10.7% dhe 7%, 17.7% dhe 12.4%. 3. Se n shtpi si pasoj e dhuns s rrall pasojat e msiprme i vuajn nj n dy fmij, pasojat e dhuns episodike nj n dhjet fmij, dhe pasojat e dhuns s shpesht nj n gjasht fmij. 4. Se n shkoll si pasoj e dhuns s rrall pasojat e msiprme i vuajn dy t pestat e fmijve, pasojat e dhuns episodike m pak se nj n dhjet fmij, dhe pasojat e dhuns s shpesht nj n tet fmij. Dukshm tabela tregon pasoja m t rnda kur ajo prdoret n sistemin e institucioneve t prkujdesjes shoqrore. Prve ksaj na duhet t theksojm se ndrsa dhuna fizike mbi fmijt nuk sht vetm dhe pastrtisht dhun fizike. Ajo sht n t njjtn koh edhe dhun psikologjike. Efektet psikologjike t saj lidhen me ashprsin e lndimit fizik t saj dhe me mnyrn e ushtrimit t saj (ktu sht fjala pr prdorimin e disa formave t dhuns njhersh). 10.2. Pasojat e dhuns psikologjike mbi fmijt Konstatimi i dyt i rndsishm i prdorimit t dhuns ka t bj me pasojat psikike t saj. N kt grup pasojash mund t dallohen disa nngrupe. 10.2.1. Pasojat q prekin nivelin e prgjithshm t funksionimit emocional t fmijs. sht fjala ktu pr pasoja t tilla si: kultivimin e friks dhe zhvillimin e saj deri n nivelin e nj mekanizmi vetbllokues; kultivimin dhe zhvillimin e ndjenjave t fajit dhe t turpit; kultivimin dhe zhvillimin e ndjenjave t paknaqsis, vetmis. Kompleksi i ndjenjave negative q pasojn prdorimin e dhuns sjell edhe nj varg ndjenjash t tjera si pesimizmi, lndimi, inferioriteti, vetmia, fyerja, ndrojtja, nervozizmi, humbja e besimit n vete. 10.2.2. Pasojat q prekin mundsin zhvillimore t fmijs Ktu sht fjala pr humbjen e aftsive t mparshme psikike n kuptimin e dmtimit t vmendjes, t kujtess, t aftsive pr tu shoqruar me t tjert, t aftsis pr pavarsi dhe iniciativ. Disa msues dhe prindr prmendn se nj dmtim i ktij niveli n disa rast ekstreme on deri n rregullime t rnda psikike t fmijs. 10.2.3. Kultivimi i sjelljes s dhunshme Nngrupi i tret i pasojave t dhuns psikike sht ai i kultivimit t sjelljes s dhunshme. Me gjith varfrin leksikore t tyre respondentt prmendn se njra nga pasojat psikike m t dukshme t dhuns mbi nj kategori t caktuar fmijsh, sidomos djemsh, sht prvetsimi i modelit t sjelljes s dhunshme q t rriturit prdorin mbi ta. T gjith e pranojn se fmijt e dhunuar jan fmij dhunues. Ata jan t till q n momentin q dhunohen dhe nuk sht nevoja t pritet q ata t jen t till n t ardhmen. Ata hakmerren pr dhunimet q iu bhen si ndaj dhunuesve t tyre, ndaj vllezrve e motrave m t vogla, ashtu edhe ndaj shokve e shoqeve t tjer n shkoll e jasht saj. Prvetsimi i modelit t sjelljes s dhunshme prbn kshtu njrn nga pasojat e dukshme t efektit psikik t dhuns s t rriturve. T rriturit vn re se sjelljet e dhunshme t fmijve t tyre jan shum t ngjashme me sjelljet e dhunshme q ata vet kan prdorur ndaj tyre. Modelimi psikik i t dhunuarve rezulton i ngjashm me modelin psikik t dhunuesve t tyre. Pasoja e modelimit psikik agresiv nuk sht nj pasoj q vjen menjher pas nj prdorimi t caktuar dhune. Ajo m shum se kaq sht nj rezultante e shum akteve t prdorimit t dhuns dhe ksisoj ajo prbn nj pasoj t ngulitur fort n psikikn e fmijs. Kjo do t thot se rrnjosja e ksaj sjelljeje dhunuese nuk sht e leht. Nj pasoj m e menjhershme, pra q shoqron aktet e dhuns mbi fmijt sht ajo e rebelimeve, sidomos t djemve, ndaj dhuns s prdorur mbi ta. Subjektet e studimit ton na treguan episode t
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
58
shumta t ksaj pasoje. sht fjala pr akte t rebelimit t vrullshm t fmijve, sidomos kur kta jan adoleshent. Rebelimi i tyre thuhet se shfaqet me kokfortsi, me refuzimin e frekuentimit t shkolls, me largimin nga shtpia, me emigrimin, etj. Dy fmij t ksaj kategorie tregojn: Kur m gjuajn ose m thon gjra fyese mua m vjen pr t qar. E marr inat msuesin. I flas edhe un me kunj. Nuk ka pse t m grthas mua ai. Nuk sht asgj pr mua. Prandaj shpesh mbaj qndrim. Po ja, nuk flas fare gjith ors. Kur m pyesin, them nuk e di. Kur krkojn ndonj nder, nuk dal vullnetare. Gjra t ksaj forme. Vetm se sht m i madh nuk do t thot se mund t bj me mua far t doj ai. * * * Ndihem sikur nuk m duan. Krijoj nj urrejtje. Them Mami nuk m do, sepse m rreh!, As babi nuk m do, sepse nuk m mbron!. Disa her kam dashur t hidhem nga kati i pest. M mir t vdes e t shptoj sesa t ha dru pr dit. Kam menduar dhe t iki nga shtpia, por kur shoh jetimt q sillen rrugve e nuk kan pr t ngrn, them M mir t ha dru sesa t bhem jetim. Nxihem, m merret fryma e mezi marr frym nga t qarat e shumta. Konstatimi i tret lidhur me pasojat e dhuns mbi fmijt sht se t rriturit, sidomos prindrit, jan m t ndrgjegjshm pr pasojat fizike sesa pr pasojat psikike t dhuns mbi ta. Pasojat e dhuns fizike jan m t dukshme dhe ato nxisin ndjenja pendimi te prdoruesit e dhuns. Nuk ndodh kshtu me shkalln e ndrgjegjsimit pr pasojat e dhuns psikike. Kjo do t thot se ajo tolerohet m shum prej tyre dhe efektet e saj nnmohen. Por kjo sht nj shtje q do t trajtohet m gjer n nj seksion tjetr t ktij studimi. 10.3. Mendimi pr vetvrasje si nj pasoj e dhuns Ne nuk kemi arritur t sigurojm t dhna t shumta pr vetvrasjen ndr fmijt. Statistikat publike jan t varfra dhe duket se nuk ka sistem pr ti siguruar ato. Por tani le t mos merremi me kt problem.
Grafiku 9: Mendimet pr vetvrasje ndr fmijt
59
Megjithat ne kemi arritur t kemi disa t dhna pr iden e vetvrasjes. Kshtu 13. 4% e fmijve t anketuar pohojn se vetvrasja u ka shkuar ndr mend t paktn nj her dhe t shumtn mbi katr her, 9% e tyre pohojn se u ka shkuar vetm nj her n mendje, 2. 2% se u ka shkuar dy her n mendje, 1% se u ka shkuar tre her n mendje dhe 1. 2% se u ka shkuar mbi katr her n mendje. Shifra e ides s vetvrasjes neve na duket dramatike. Personat q prfaqsohen n kt shifr jan t moshs s re, t nj moshe e cila nuk sht prballur ende me hallet e jets. Kjo sht mosha e msimeve dhe e argtimeve dhe kjo rrethan e bn dramatike shifrn. Nj e dhn tjetr e cila shpreh nj realitet pikllues sht se ideja e vetvrasjes ndr fmijt e mbajtur n institucionet e prkujdesjes shoqrore t cilt ne kemi mundur ti anketojm shfaqet m e lart, posarisht 16.7%. Kjo mund t jet e shpjegueshme, pasi shumics s tyre u mungojn pjestar t familjes ose lidhjet me ta. Megjithse e shpjegueshme nj shifr e till bn thirrje pr m shum kujdes pr kta fmij. T dhnat q kemi arritur t sigurojm pr vetvrasjet e kryera nga mosha 0-19 vje n vite kapin periudhn 1999-2004. Sipas ktyre t dhnave ato jan gjithsej 84 dhe jan shprndar kshtu npr vite: 29, 14, 15, 2, 20, 4. Ajo q dihet pr to sht se ato dihet se jan sipas grupmoshave. 77% e tyre kryhen nga fmij n moshn e adoleshencs. Nuk dihet asgj m shum pr shkaksin ose motivet e vetvrasjeve. N gjysmn e dyt t vitit 2004 dhe n gjysmn e par t vitit 2005 n medien e shkruar dhe elektronike jan raportuar nj numr jo i vogl vetvrasjesh t kryera nn moshn 18 vje. Hipotezat mbi faktort q i kan uar fmijt drejt tyre jan t shumta dhe n shqyrtim. Gjithsesi, dukuria sht e rnd dhe cilatdo q t jen shtysat drejt saj, ajo q sht e qart sht se fmijve u sht shkatrruar besimi te mundsia pr ti prballuar situatat e veta. Prderisa nuk kemi prfundime t plota pr to nga organet prkatse ne nuk mund t shprehemi. 10.4. Niveli i siguris n shkolla Shkollat jan konsideruar prgjithsisht si mjedise t sigurta. N fakt n shkall republike nuk ka t dhna q ta vn n diskutim kt perceptim. Studimi yn i ka kushtuar rndsi dallimit midis perceptimit t siguris dhe siguris reale. Koncepti i prdorur me kt rast sht ky: siguri reale sht masa reale e rrezikut/jorrezikut n shkoll, ndrsa perceptim i siguris sht perceptimi personal pr shkalln e siguris n shkoll. Gjat kryerjes s studimit ton ne arritm t siguronim nj tregues t trthort t nivelit t siguris reale dhe t siguris s perceptuar n mjedisin shkollor. Sipas t dhnave t siguruara dhe t paraqitura n Grafikun 8, vetm e nxnsve ndjehen shum t sigurt n shkoll, dy t pestat ndjehen t sigurt, ndrsa rreth nj e treta e nxnsve ndjehen t pasigurt dhe shum t pasigurt. Par n kt kndvshtrim studimi arriti t zbulonte gjetje interesante: t sigurt dhe shum t sigurt ndjehen 65.6% e nxnsve, ndrsa 34.4% e tyre ndjehen as t sigurt e as t pasigurt, t pasigurt e shum t pasigurt. Kjo do t thot se nj e treta e nxnsve percepton pasiguri t niveleve t ndryshme.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
60
Grafiku 10: Niveli i siguris n shkoll si perceptohet nga nxnsit
Sigurin e nxnsit n shkoll e kemi par t lidhur me katr ngjarje kryesore: me prfshirjen e tyre n znka e sherre, me prezencn e armve q plagosin ose vrasin n mjediset e shkolls, me krcnimet me kto arm dhe me plagosjen me to. Subjektet e studimit ton kan raportuar t dhna interesante (referojuni t dhnave t Tabels 8): 40. 9% e nxnsve jan prfshir n znka, 40. 5% e tyre kan par thika e arm n mjediset shkollore, 6. 7% e tyre jan krcnuar me to dhe 5. 2% e tyre kan psuar plagosje prej tyre. T dhnat mbi sigurin e perceptuar dhe sigurin reale duhen par t lidhura me njra tjetrn dhe si t tilla ato kan kuptim deri n njfar mase.
Tabela 8: Treguesi i siguris reale1 t nxnsve n mjediset shkollore

1
Kuptimi i fjals reale merret n kuptimin fizik, pasi edhe siguria fizike, pra ajo e parrezikuar fizikisht, edhe siguria psikike, pra ajo e perceptuara shprehin t dyja nivelin real t siguris s nj personi pr at vet.
61
Si del edhe nga Tabela 8, nxnsit shohin, prfshihen n znie me njri tjetrin dhe pjesa drmuese e tyre nuk ka lndime q cenojn jetn. Ndrkaq nxnsit vn re se n mjediset e shkolls disa nxns kan thika, doreza goditse e mjete t tjera t cilat jan t rrezikshme kur prdoren pr t shkaktuar lndime. Rreth dy t tretat e nxnsve jan zn dhe kan par mjete dmtuese, ndrsa vetm 5-7% e tyre jan krcnuar me to ose plagosur.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
62
11
Ushtruesit e dhuns
Ushtruesi m i shpesht i dhuns fizike dhe psikologjike n shtpi sht nna, m pas babai dhe m pas vllai m i madh (Shih Grafikun 11).Fakti sht, se aktualisht, n familjen shqiptare nna harxhon m shum koh me fmijt, merret m shum me ta. Nj pjes shum e madhe e grave sot jan t papuna dhe i jan kushtuar rutinave t prditshme irrituese t punve shtpiake. Duke qen m n kontakt me fmijt nna ka m shum mundsi q t ndesh m shpesh me sjelljen problematike t tyre. Si pasoj ajo reagon m shpesh me dhun fizike dhe psikologjike. Ve ksaj, nnat jan m t mbingarkuara sesa burrat e tyre, sidomos n rastet kur jan t punsuara. Kjo mbingarkes krijon tensione t cilat shpesh shkarkohen mbi fmijt.
Grafiku 11: Ushtruesit e dhuns fizike n familje
63
Grafiku 12: Ushtruesit e dhuns psikologjike n familje
Fakti se nnat ushtrojn m shpesh dhunn mbi fmijt nuk do t thot se ato jan m t predispozuara n kt drejtim sesa baballart. Ajo q mund t prgjithsohet nga t dhnat e studimit sht se si nnat ashtu edhe baballart, madje edhe pjestar t tjer t familjes jan q t gjith t predispozuar t ushtrojn dhun pr disiplinimin e fmijve. Fakti pse dikush prdor m shpesh dhe dikush m pak dhunn, prcaktohet nga hapsira kohore e ndrveprimit me fmijn dhe nga niveli i prgjegjsis pr fmijn. N kt sens, nnat ndrveprojn pr nj koh shum m t gjat me fmijn dhe si pasoj dhunojn m shpesh. Nga ana tjetr, n familjen shqiptare, baballart ndrveprojn m pak me fmijn dhe duket se ua kan ln shumicn e prgjegjsive t prkujdesjes nnave. Fakti q baballart kan kontakt m t pakt me fmijt, bn q ata t ndshkojn m rrall.
Po n shtpin time un e rrah m shum djalin. Dhe n shtpin ku kam jetuar me prindrit mami im rrihte m shum. Ne rrim m shum me to. (fmijt). Fmija sht m afr me nnn dhe thot m shum gjra dhe kjo bn q dhe nna ta rrah m shum se i sheh m shpesh gabimet e tij. Nn 27 vje Peshkopi
Nuk ka ndonj dallim t dukshm pr nga format e dhuns q prdor nna, babai apo pjestar t tjer t familjes. Megjithat, n prgjithsi megjithse ushtron m shpesh dhun, nna e ka goditjen m t leht ndrsa fjaln m t rnd. Nga ana tjetr, babai megjithse ushtron dhun m rrall, e ka goditjen m t fort. Fortsia e goditjes e bn babain figurn m autoritare n shtpi. Nnat ose pjestar t tjer t familjes krcnojn shpesh fmijt se do ti kallzojn te babai n rastet kur ata nuk mund ti bjn dot zap fmijt. Kur babai nxehet, m mir mos i dil para. (Nj fmij n Rrshen)
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
64
Grafiku 13: Dhuna fizike n familje, sipas ushtruesit dhe viktims
Babai ushtron m shum dhun fizike ndaj djalit sesa ndaj vajzs. 39% e djemve pohojn se rrihen nga baballart n krahasim me 22.8% t vajzave (Shih Grafikun 12). Po ashtu gjyshi ushtron m shum dhun ndaj djemve sesa ndaj vajzave. 1.96% e djemve dhe 0.84% e vajzave pohojn se psojn dhun fizike nga gjyshrit. Ndrkoh nna ushtron m shum dhun fizike ndaj vajzave sesa ndaj djemve. 43.22% e vajzave pohojn se psoj dhun fizike nga nna n krahasim me 35.29% t vajzave. Po ashtu motra m e madhe ushtron rreth 5 her m shum dhun ndaj motrave m t vogla sesa ndaj vllezrve m t vegjl. Gjyshet ushtrojn 2 her m shum dhun ndaj vajzave sesa ndaj djemve. N prgjithsi t rriturit meshkuj n shtpi (babai, gjyshi) ushtrojn m shum dhun fizike mbi pjesn tjetr mashkullore (fmijt djem), ndrsa pjesa femrore e rritur (nnat, gjyshet, motrat m t rritura) ushtrojn m shum dhun mbi pjesn tjetr femrore (fmijt vajza).
Dhunn m shum n shtpi e prdor nna sepse ajo sht m afr me ne dhe merret m shum me edukimin ton. Ndoshta dhe ngaq rri m shum me ne dhe i soset durimi m shpejt sepse na ka gjith ditn npr kmb. Vajz 14 vje Tiran Nnat ushtrojn m shum dhun fizike kur fmijt jan m t vegjl. Kshtu pr shembull, nga t dhnat del se nnat ushtrojn dhun rreth 3 her m shum se babai te fmijt e klass s par. Ndrkoh baballart ushtrojn dhun 2 her m shum se nnat te fmijt e klass s tet dhe tre her m shum kur fmija sht maturant. Kur rritet fmija mund t t kthej edhe dorn dhe nna nuk e prballon dot m kt. N kt ast e merr situatn n dor babai. N prgjithsi fmijt kan m shum frik babain sesa nnn. Ata q ushtrojn m shum dhun fizike ndaj nxnsve n shkoll jan n radh t par nxnsit e tjer. Rreth 48% fmijve t intervistuar n shkoll pohojn se dhunohen fizikisht prej shokve t tyre; m pas vijn msueset, rreth 19%, msuesit 17.3%; njerzit e tjer q hyjn n mjediset e shkolls 15.30% dhe m n fund drejtuesit e shkolls 0.80% (Shih Grafikun 14). Si shihet nga t dhnat sht mjaft e lart prqindja e nxnsve q pohojn se kan prjetuar dhun nga njerz t tjer q hyjn n mjediset e shkolls.
65
Grafiku 14: Dhuna n shtpi, sipas moshs s fmijve dhe ushtruesit t dhuns
Grafiku 15: Ushtruesit e dhuns fizike n shkoll
Ata q ushtrojn m shum dhun psikologjike ndaj nxnsve n shkoll jan sipas radhs: msueset 54.1%, nxnsit e tjer 22.40% dhe m pas msuesit 18.7% (Shih Grafikun 15)
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
66
Grafiku 16: Ushtruesit e dhuns psikologjike n shkoll
Nga stafi msimor jan msueset ato q dhunojn m shpesh nxnsit si fizikisht ashtu edhe psikologjikisht. Ktu vihet re nj paralelizm: si nnat n shtpi, ashtu edhe msueset n shkoll dhunojn m shpesh. Sipas mendimit t shumics s nxnsve t intervistuar, msueset jan m t lodhura, m t irrituara dhe pr pasoj m pak t durueshme se msuesit. Duket se ktu ndikon dukshm edhe ngarkesa e dyfisht q kan ato si gra n shtpi krahas puns n shkoll. Kjo i bn ato t reagojn menjher me dhun q n rastin m t par t shfaqjes s sjelljeve problematike te nxnsit. Mjaft her dhuna e ushtruar nga msueset sht nj lloj agresioni i zhvendosur. Msueset na gjuajn m shum, se ato nxehen m shpejt, kan shum ngarkes. Lodhen n shtpi dhe pastaj gjith inatin e ham ne n shkoll Nj vajz 13 Vje n Kor. Ndrkoh, ashtu si edhe baballart n shtpi, msuesit gjuajn m rrall por e kan goditjen shum m t fort sesa msueset.
Po, ne msueset gjuajm m shum se jemi m t ngarkuara. Ne kemi shtpin, fmijt n shtpi, gatimin e t gjitha. Dhe fmij t tjer n shkoll e nuk durojm dot shum. Ehe m prpara msueset gjuanin m shum, sikur kshtu sht e shkrujtme. Nj msuese 30 vje n Rrshen Ashtu si edhe n shtpi ku nna ushtron dhun fizike m shpesh ndaj fmijve t seksit femr dhe babai ndaj fmijve t seksit mashkull, msueset ushtroj m shum dhun ndaj nxnseve sesa ndaj nxnsve. 21.50% e nxnseve pohojn se dhunohen m shum nga msueset kundrejt 6. 10% e nxnsve. Nga ana tjetr msuesit dhunojn m shum nxnsit dhe m pak nxnset. 20.30% e nxnsve pohojn se dhunohen m shum nga msuesit kundrejt 14.60% e nxnseve. (Shih Grafikun 16)
67
Grafiku 17: Dhuna fizike n shkolla sipas seksit t viktims
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
68
12
Ashprsia e dhuns
Megjithse n rrafshin e opinioneve sht mbizotruese pikpamja se dhuna fizike duhet prdorur me raste dhe n forma t lehta, n praktikn e prditshme, si n familje ashtu edhe n shkoll, vrehet nj prqindje e lart e prdorimit t formave t rnda t dhuns fizike q prbjn nj rrezik serioz pr jetn e fmijs. N Tabeln 9 paraqiten sipas raportimit t fmijve, forma t rnda t dhuns fizike t ushtruara mbi fmijn n familje dhe n shkoll gjat 12 muajve t fundit.
Tabela 9: Forma t rnda t dhuns fizike ndaj fmijve
Si shihet nga t dhnat gjat 12 muajve t fundit 1 n 2 fmij n familje n Shqipri sht rrahur me shpull n pjesn e koks, 1 n 13 fmij sht qlluar me grusht n pjesn e koks, 1 n 5 fmij sht qlluar me grusht n trup, 1 n 4 sht qlluar me shkelm, 1 n rreth 4 fmij sht qlluar me ndonj objekt n trup, 1 n 3 fmij sht trhequr apo shtyr (prplasur me forc), nj 12 fmij sht shtrnguar prej fyti etj. Edhe n shkoll vrehen prqindje relativisht t ngjashme: 1 n rreth 3 fmij sht qlluar me shpull n pjesn e koks, 1 n 10 fmij sht qlluar me grusht n kok, 1 n 5 fmij sht qlluar me grusht n trup, 1 n 4 fmij sht qlluar me shkelm, 1 n rreth 10 fmij sht shtrnguar prej fyti, 1 n 3 fmij sht goditur me ndonj objekt n trup, 1 n 3 fmij sht trhequr apo shtyr me forc.
69
Nj dit djali mu vonua shum n drek. T them t drejtn nga sm shkonte mendja, se sht i vogl dhe mund t gnjehet. E krkova tek shokt e klass dhe ato m than q kishte ikur me nj burr pas msimit. M shkoi menjher mendja tek ish burri im. Ai kishte tet vjet q se kishte par fare djalin. At dit kishte shkuar ta krkonte tek shkolla. Kishte arritur ta gnjente dhe e kishte uar te lodrat, i kishte bler disa rroba... Kur erdhi n shtpi, un sapo kisha lajmruar policin, nuk kisha zgjidhje tjetr. Nuk e di por pr momentin mu errsuan syt dhe as vet nuk e di se kam br. E rraha djalin me t kisha npr duar, sa q pr nj moment mbeti pa frym, u zverdh dhe ra n tok pa ndenja... fati im q ndodhej vllai aty dhe arriti ta prmendte. U ndjeva shum e dobt, e pafuqishme, nuk arrij tia fal vetes at q bra. Jam betuar q nuk do e prek m me dor djalin. Sa her nxehem dhe bhem gati ti gjuaj, m kujtohet ajo dit dhe trhiqem menjher. Nj nn 35 vje e divorcuar, Tiran N Tabelat 10-11 paraqitet shpeshtsia e prdorimit t formave t rnda t dhuns fizike mbi fmijt gjat 12 muajve t fundit n shtpi dhe n shkoll.
Tabela 10: Shpeshtsia e prdorimit t formave t rnda t ndshkimit fizik n familje.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
70
Tabela 11: Shpeshtsia e prdorimit t formave t rnda t ndshkimit fizik n shkoll
Si shihet nga t dhnat nj prqindje e konsiderueshme fmijsh raportojn se kan prjetuar forma t rnda t dhuns 3 her dhe m shum se 4 her gjat 12 muajve t fundit. Kshtu pr shembull, 1 n 13 fmij raporton se sht rrahur m shum se katr her me shpulla n pjesn e koks gjat 12 muajve t fundit; 1 n rreth 12 fmij sht rrahur m shum se katr her n trup me ndonj objekt; 1 n 20 fmij sht rrahur me grusht n trup etj Nj dit shkova pa uniform n orn e fizkulturs. M gjuajti profesori me grusht n gjoks. Dhe nj dit tjetr, q asnj prej nesh nuk kishte marr uniform na ka vn n resht dhe na ka gjuajtur t gjithve me grusht n gjoks. Nj djal 14 vje Vlor Nj her profesori i fiziks m prplasi kokn tek banka dhe mu a pjesa e buzs. Si ndodhi?... Po ja, un po flisja me nj shokun tim dhe ai m tha pusho... un nuk pushova dhe ai m gjuajti prapa koks me forc, un se kisha mendjen, koka mu prplas tek banka dhe m doli gjak nga goja. Djal 13 vje, Tiran
71
Nga t dhnat del se dhuna fizike q prdoret n shtpi sht, n prgjithsi m e ashpr dhe me pasoja m t rnda se ajo q prdoret n shkoll. Disa forma t rnda t dhuns si pr shembull, goditja me grusht n kok ose n trup, prplasjet me forc, goditjet me objekt n trup jan m shum m t prdorura n shkoll. Kjo mund t shpjegohet me natyrn m t ashpr t dhuns q ushtrojn nxnsit, (sidomos djemt) mbi njri- tjetrin. Format e rnda t dhuns fizike prdoren si te djemt ashtu edhe te vajzat. Megjithat, ato prdoren m shum te djemt sesa te vajzat, si n familje ashtu edhe n shkoll1. (Shih Tabeln 12 )
Tabela 12: Forma t rnda t dhuns fizike t ushtruara mbi fmijt sipas seksit
Tabela 13: Forma t rnda t dhuns fizike t ushtruar mbi fmijt n shkoll sipas seksit
1
Studimit ton iu raportuan t dhna q flasin pr nj nivel m t lart t dhuns n institucionet e prkujdesjes.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
72
Edhe incidenca e formave t ashpra t dhuns psikologjike sht e lart si n shtpi ashtu edhe n shkoll (Shih Tabeln 14 ). 1 n rreth 3 fmij n shtpi shahet, 1 n rreth 5 fmij n shtpi mbyllet n banj ose n ndonj vend tjetr, 1 n 7 fmij n shtpi krcnohet se do t nxirret jasht shtpis, 1 n 15 fmij krcnohet se do t braktiset nga prindrit. Dhunimi psikologjik n shkoll, megjithse pak m i reduktuar se n shtpi, sht, po ashtu, mjaft i lart: 1 n 4 fmij n shkoll shahet; 1 n 9 fmij n shkoll krcnohet me ndonj objekt; 1 n rreth 5 fmij nxirret jasht msimit dhe njrit n do katr fmij n shkoll i vihet not negative si ndshkim pr sjellje t keqe.
Tabela 14: Forma t ashpra t dhuns psikologjike t prdorura n shtpi dhe n shkoll
73
13
Format alternative t disiplinimit t fmijve
Si u vu n dukje m sipr, hapsira e prdorimit t ndshkimit fizik pr disiplinimin e fmijve si n shtpi ashtu edhe n shkoll sht mjaft e madhe. Megjithat, krahas ndshkimit fizik, prindrit dhe msuesit n Shqipri prdorin edhe forma t tjera ndshkuese jo t natyrs fizike. Nj form e prdorur (sidomos nga prindrit) por edhe nga msuesit sht privimi i fmijve nga gjrat e kndshme. Spektri i gjrave q u privohen fmijve n rastet kur ata nuk u binden krkesave t prindrve dhe msuesve sht i gjer: nuk i ln t dalin, nuk i ln t shohin televizor, t prdorin telefonin, t lozin, nuk u blejn gjrat q plqejn e deri te privimi i afeksionit. 39.5% e fmijve n shtpi dhe 32.5% n shkoll pohojn se prindrit dhe msuesit nuk u flasin (u mbajn inat). Nj form tjetr, q prdoret shpesh, sidomos n shkoll sht heqja (transferimi) e fmijs nga nj situat (mjedis) m prforcuese n nj mjedis m pak prforcues. Nj demonstrim i ksaj sht nxjerrja e fmijve jasht shtpis ose jasht msimit. 36.7% e fmijve t intervistuar pohojn se i kan nxjerr jasht msimit gjat 12 muajve t fundit. Prdorimi i shprblimeve (n form verbale dhe, sidomos, n form materiale) si dhe heqja e privilegjeve sht, po ashtu, nj form tjetr q prdoret pr disiplinimin e fmijve. Ajo q mund t prgjithsohet sht se hapsira e prdorimit t formave alternative me natyr ndshkuese por jo t natyrs fizike pr disiplinimin e fmijve sht e kufizuar. Ve ksaj, mnyra sesi prdoren kto forma si te prindt ashtu edhe te msuesit tregon se kto jan m tepr rezultat i intuits s prindrve dhe msuesve sesa produkti i edukimit t tyre pr t prdorur kto forma. Edhe n rastin kur prdoren kto forma jan m shum t pamenduara, jasht kuadrit t nj plani t caktuar q synon nj rezultat specifik n sjelljen e fmijs dhe q merr parasysh pasojat q mund t shkaktojn te fmija. Ato prdoren m s shpeshti n mnyr impulsive, n zemrim e sipr. Kshtu pr shembull, nxjerrja e nxnsve jasht msimit q aplikohet mjaft shpesh n shkolln shqiptare nuk bhet aq me ndonj qllim disiplinimi sesa nga dshira e msuesit pr t shptuar nga nj nxns problematik. Ve ksaj hapsira e madhe kohore e aplikimit t saj (45 minuta) sht n kundrshtim t plot me krkesat e ksaj teknike disiplinimi. Po ashtu, shpesh, dhnia e shprblimeve nga prindrit, nuk bhet se synohet edukimi i nj sjelljeje specifike alternative t prshtatshme, por pr t shptuar nga diskomforti q shkakton nj sjellje problematike e fmijs. Pr t njjtn gj mund t bhet edhe heqja e privilegjeve q shpesh sht trsisht arbitrare pr faktin se aplikohet pr nj koh t gjat dhe pr aspekte q jan trsisht t palidhura me gabimin e fmijs. Pr pasoj, prdorimi n mnyr t pamenduar i ktyre formave shkakton shpesh efekte negative te fmijt: zemrim, frustracion, dekuarajim, izolim social, nj ndjesi abandonimi etj. Mami ma shpif kur m dnon, i ka shum t forta. Nj gabim t bj sm l nj jav t dal jasht ose t shoh televizor. M jep t lexoj ndonj libr dhe q ta kuptoj a lexova apo jo, m pyet prmbajtjen, se e ka lexuar vet m par. Do m blinin nj biiklet, dhe vetm se u vonova nj dit nga shkolla dhe nuk i lajmrova, ma blen pas 2 muajsh. Un mezi po prisja. . Nj djal 10 vje, Kor
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
74
Vajza shoqrohej me ca goca jo t mira. Kt ma tha msuesja e saj kur shkova n takim me prindr. Fola me t (me vajzn) dhe vendosm q ajo nuk do shoqrohej m me to. Por n takimin tjetr me prindrit msuesja e saj m tha prsri q t kisha kujdes se kisha nj vajz shum t mir por ajo vazhdonte shoqrohej me ca goca ja t mira q ishin dhe m t mdha. Si dnim nuk e kam ln q t komunikonte n telefon shtpie me asnj pr nj jav. Nuk e lash t shkonte as n nj ditlindje q m krkoi t shkonte. unin e kapa nj dit me cigare n xhep dhe i ulm kuotn e parave q i jepnin do dit dhe i morm dhe celularin q i kishim bler. Nn 29 vje, Tiran N prgjithsi, si prindrit ashtu edhe msuesit, kur prdorin ndshkimin fizik ose format e tjera alternative ndshkuese ashtu edhe n rastet kur prdorin shprblimet nuk atakojn ndonj sjellje specifike problematike te fmija por, m tepr, nj sjellje shum t prgjithshme. Pr m tepr kur ndshkohet nj sjellje problematike te fmija, ksaj t fundit nuk i sugjerohet ndonj sjellje tjetr alternative e prshtatshme q mund t prdoret n vend t sjelljes s gabuar. Me fjal t tjera prindrit dhe msuesit me an t formave disiplinore q prdorin synojn kryesisht ti msojn fmijs se far nuk duhet t bj dhe shum m pak se far duhet t bj. Synimi sht t ndalohet fmija s bri dika q prindrit e konsiderojn t gabuar, ndrkoh energjit e fmijs nuk ridrejtohen te ajo q sht e prshtatshme t bj. Ve ksaj prindrit dhe edukatort e tjer shqetsohen m tepr pr at q fmijt bjn dhe jo aq pr at se prse e bjn kt apo at gj. Me fjal t tjera eksplorimi i arsyeve t sjelljes (pse fmijt sillen ashtu, pse nuk duhet t sillen kshtu, si mund t sillen ndryshe dhe pse duhet t sillen ndryshe) sht mjaft i cekt. Nga t dhnat del se komunikimi gjat procesit t prdorimit t formave t ndryshme t ndshkimit sht trsisht i njanshm. Prindrit nuk dgjoj at q thot fmija. Si pasoj, bashkpunimi mes prindrve/msuesve dhe fmijn pr analizn e sjelljes problematike dhe pr zvendsimin e saj me nj sjellje tjetr t prshtatshme, sht thuajse minimal. Kjo gj duket se shkaktohet n nj mas t madhe edhe nga prirja ende mbisunduese e prindrve dhe msuesve pr t atakuar fmijn q demonstron nj sjellje problematike, n vend q t atakohet vetm sjellja problematike. M mir prindrit t flasin... aq m shum me moshn time. Un jam n nj mosh q kuptoj gjithka, kshtu q po m fole sht m mir. Po m grthite, mrzitem dhe nuk t dgjoj fare. Mrzitem se un nuk jam fmij apo idiote q t mos marr vesh me llafe. Nse ti m grthet do t thot se pr ty jam nj budallak.
Kur t m flas prindi t m thot qet se far i duket gabim prindit n sjelljen time dhe t m lej edhe mua t shpreh mendimin tim dhe t shoh nse edhe pr mua sht gabim ajo q bra. Shum gjra q prindi i thot q jan gabim, pr mua mund t jen mir. Jemi dy breza t ndryshm. Po ja pr mua nuk sht gabim t duash t rrish pak von me shokt, pr babin sht shum e rnd. Kur t m flas duhet t thot pse dhe jo t m thot: Se kshtu them un. Kjo shprehje m acaron. M acaron se m duket vetja komplet idiote, sikur nuk kuptoj asgj. Vajz 18 vje Tiran
75
14
Dhuna ndaj fmijve n legjislacionin shqiptar
Qysh n vitin 1990 Shqipria filloi t bj prparime t mdha n fushn e legjislacionit: ajo ratifikoi instrumentat kryesor ndrkombtar pr t drejtat e njeriut, prfshir dhe ato t t drejtave t fmijve. Ktu hyjn Konventa europiane pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore, Konventa e Kombeve t Bashkuara mbi t drejtat e fmijs, Konventa mbi eliminimin e t gjitha formave t diskriminimit racor, Konventa kundr torturs dhe mizorive t tjera, ndshkimeve njerzore dhe trajtimin poshtrues si dhe Konventa e Hags pr mbrojtjen e fmijve dhe bashkpunimin n birsimet jasht vendit. Pr ta prshtatur legjislacionin e brendshm shqiptar me kto instrumente ndrkombtare jan miratuar, krahas dokumenteve themelore ligjore (Kushtetuts s Republiks s Shqipris, Kodit Penal, Kodit t Familjes etj) edhe nj sr ligjesh dhe vendimesh t veanta, q kan t bjn drejtprdrejt ose trthor me prmirsimin e t drejtave t fmijve dhe mbrojtjen e tyre prej formave t ndryshme t dhuns. Shumica e ktyre ligjeve (82%) jan miratuar n periudhn 1990-2000 (Shih Grafikun 17). Neni 54 i Kushtetuts s Republiks s Shqipris sht i vetmi nen kushtetues q trajton dhunn ndaj fmijve n mnyr t veant e t drejtprdrejt, duke u siguruar fmijve t drejtat e tyre themelore. Sipas ktij neni fmijt gzojn t drejtn e mbrojtjes s veant nga shteti (n kt mbrojtje hyjn si fmij mbi ashtu dhe ata nn moshn 14 vjeare). N mnyr m t veant paragrafi 3 i ktij neni i njeh do fmije t drejtn pr tu mbrojtur nga dhuna dhe keqtrajtimi. Ai i njeh gjithashtu t drejtn pr tu mbrojtur nga shfrytzimi dhe punsimi q mund t dmtoj shndetin apo psiqikn e tij ose t vr n rrezik zhvillimin e tij normal; jan veanrisht t mbrojtur n kt vshtrim fmijt nn moshn minimale pr pun (q sht vendusr n legjislacionin shqiptar n 16 vje). Kodi Penal i Republiks s Shqipris dhe instrumenta t tjer ligjor trajtojn forma t ndryshme t dhuns ndaj fmijve n mnyra m specifike dhe t drejtprdrejta. 14.1. Dhuna fizike N Kodin Penal t Republiks s Shqipris trajtohen tre aspekte t dhuns fizike q lidhen drejtprdrejt me t miturit: a) dhuna fizike fatale, b) praktikat e dhunshme tradicionale si dhe c) dhuna fizike kundr t miturve nn 18 vje q kan kryer krime. a. Format e dhuns fizike fatale (abuzimit fizik q prfundon me vdekje) q ushtrohet ndaj t miturve trajtohen n Nenin 79/a.1. Vrasja e t miturit, n Nenin 81 Vrasja e foshnjs dhe n Neni 93 Ndrprerja e shtatznis pa plqimin e gruas duke prdorur dhun. Ndshkimet q jepen n kto raste pr abuzuesit jan shum t rnda. Pr shembull, n nenin 11 t Kodit Penal, krahas t tjerave thuhet se vrasja me dashje e nj t mituri dnohet jo m pak se njzet vjet me burgim ose me burgim t prjetshm b. Praktikat e dhunshme tradicionale q ushtrohen ndaj t miturve q trajtohen n Kodin Penal jan gjakmarrja (Neni 83/a Kanosja serioze pr hakmarrje, ose pr gjakmarrje); dhe e drejta zakonore e marrjes s jets s fmijs pr motive nderi, nse ai e ka nderuar familjen dhe prindrit. (Neni 79/.a.1. Vrasja e t miturit).
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
76
c. N asnj rast ne Kodin Penal nuk lejohet ndshkimi trupor i personave nn 18 vje q kan kryer krime. Po ashtu, n Kodin e Procedurs Penale nuk lejohet q dhuna fizike t prdoret si nj mjet pr marrjen e provave. Ve ktyre Neni 31 (pika 2) i Kodit Penal prjashton t miturit nn 18 vje nga dnimi me burgim t prjetshm. Kodi Penal parashikon edhe forma t tjera t dhuns me natyr fizike q lidhen drejtprdrejt me t miturit si pr shembull, rrmbimi ose mbajtja peng e personit. Neni 25 i Ligjit Nr.8733, dat 24.1.2001 Pr disa shtesa dhe ndryshime n ligjin Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris parashikon dnimet q jepen ndaj rrmbimit ose mbajtjes peng t personit dhe n mnyr specifike edhe t fmijs. Dnimet q jepen jan nga 10 deri n 20 vjet dhe, n raste kur dmtimi pr fmijn sht shum i rnd, me tortura psikike ose kur shkaktohet vdekje e t miturit, jepen dnime deri 20 vjet ose burgim t prjetshm. Krahas dispozitave specifike q u prmenden m lart n lidhje dhunn kundr fmijve, Ligji Nr.8733, dat 24.1.2001 Pr disa shtesa dhe ndryshime n ligjin Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris, ka parashikuar dhe vepra penale t kryera me dashje kundr individit, pa specifikuar moshn e viktims. Kshtu n Nenin 86 tortura parashikohet si nj nga format e prdorimit t dhuns dhe ndshkimi pr ushtruesit e torturs sht burgimi nga pes gjer n dhjet vjet. Neni 90 i Kodit Penal adreson rrahjen si nj form t dhuns fizike dhe parashikon dnime gjer n 6 muaj burg. Neni 13 i Kodit penal parashikon ndshkime gjer n 5 vjet burg ndaj nj personi q plagos rnd nj person tjetr. Megjithat kto nene trajtojn kto forma t dhuns n prgjithsi ndrkoh q nuk bhen specifikime lidhur me t miturit. Ndshkimi trupor (fizik) sht i ndaluar n mnyr eksplicite vetm n pikn 2 t nenit 36 t Dispozitave themelore normative, t cilat mbshteten n Ligjin Nr.7952, dat 21.6.1995 Pr sistemin arsimor parauniversitar. N t thuhet: Individualiteti dhe dinjiteti njerzor i fmijs parashkollor dhe i nxnsit respektohet, ai mbrohet nga dhuna fizike e psikologjike, diskriminimi e veimi. N kopsht dhe n shkoll jan kategorikisht t ndaluara ndshkimet fizike apo trajtimet poshtruese e denigruese t fmijve. Me prjashtim t ksaj, ndshkimi trupor i fmijve nuk sht specifikuar n asnj dispozit tjetr t sistemit ligjor t Republiks s Shqipris. Megjithat, edhe n kt rast, duhet vn n dukje se konceptimi i ndshkimit trupor sht i paspecifikuar. Mbi t gjitha ligjet pr dhunn fizike ndaj fmijve jan t paspecifikuara. Pr shembull nuk specifikohet nse format e dhuns fizike t prmendura m lart prbjn krime n qoft se kryhen n mjedise familjare ose nse ushtrohen nga antar t familjes s fmijs. Po kshtu nuk specifikohet nse kto vepra prbjn krime kur kryhen n mjedise t tjera, prfshir ambiente sportive, institucione t kujdesit pr fmijn, rrug dhe fjetore. 14.2. Dhuna seksuale Legjislacioni shqiptar e trajton dhunn seksuale ndaj fmijve m gjersisht sesa dhunn fizike. Nj sr nenesh t Kodit Penal trajtojn forma t ndryshme t dhuns seksuale. Ktu prfshihen: marrdhniet seksuale, ose homoseksuale me t mitur (Neni 100); marrdhniet seksuale ose homoseksuale me dhun me t mitur (Neni 101); marrdhniet seksuale, ose homoseksuale me persona n gjini, ose nn kujdestari (Neni 106); kryerja e veprave te turpshme me t miturit (Neni 108); shfrytzimi i prostitucionit n rrethana rnduese me t mitur (Neni 114./a.1); shprndarja, reklamimi dhe botimi t materialeve pornografike n mjediset e t miturve (Neni 117); trafikimi i femrave t mitura pr prostitucion (Neni 30), etj. Ndshkimet q parashikohen n Kodin Penal t Republiks s Shqipris ndaj atyre q ushtrojn dhun seksuale kundr fmijve jan mjaft t detajuara. Ktu prfshihen dnime pr abuzimet individuale t t miturve (nenet 10, 11, 101, 103); pr abuzimet seksuale me bashkpunim ose m shum se nj her, dhe abuzimi seksual me dhun (Neni 17); pr format homoseksuale t dhuns ndaj t miturve (q nuk kan arritur pjekurin seksuale (Neni 15); pr marrdhnie seksuale ose homoseksuale me persona n gjini ose nn kujdestari pr organizimin dhe shfrytzimin e prostitucionit me t mitur brenda dhe jasht Shqipris (edhe pr raste kur prostitucionin e organizojn njerz q kan lidhje gjaku me t miturin (Neni 22) etj. Format e ndshkimeve q jepen jan n do rast burgim (sipas rastit nga 5 deri 20 vjet burg).
77
Megjithse dhuna seksuale trajtohet n mnyr m t gjer, prsri legjislacioni ka disa mangsi: 1. N prgjithsi, (ashtu si n rastin e dhuns fizike), me prjashtim t dhuns seksuale q ushtrohen mbi fmijt nga njerzit q kan lidhje gjaku me ta (konteksti familjar), nenet pr format e dhuns seksuale kundr fmijve kan nj natyr t prgjithshme n sensin se nuk jan specifikuar pr kontekste t caktuara. Ksisoj, nuk ka ligje pr format e ndryshme t dhuns kundr fmijve q t jen t specifikuara pr kontekstin e shkolls, institucionet e tjera, prfshir ktu institucionet e kujdesit shndetsor, mendor, konviktet etj. Po ashtu, nuk ka ligje specifike pr dhunn seksuale q mund t ushtrohet kundr fmijve n rrug, komunitet, n zonat rurale, n mjediset sportive etj. Ve ksaj, n disa raste nenet ekzistuese kan nevoj pr tu formuluar n mnyr m t specifikuar. Kshtu p.sh nenin 108 i Kodit Penal sht formuluar kshtu: Kryerja e veprave t turpshme me persona q nuk kan arritur moshn katrmbdhjet vje, dnohet me burgim gjer n pes vjet. Si shihet ky nen nuk specifikon se far kuptohet me vepra t turpshme. 2. Nuk ka ende nj dispozit pr ngacmimet seksuale t specifikuar n mnyr t drejtprdrejt pr t miturit. Fenomeni i ngacmimeve seksuale trajtohet vetm n nenin 32 t Kodit t Puns t Republiks s Shqipris. N t thuhet: Pundhnsi ndalohet t kryej do veprim q prbn shqetsim seksual karshi punmarrsit dhe nuk lejon kryerjen e veprimeve t tilla nga punmarrsit e tjer. Me shqetsim seksual kuptohet do shqetsim q dmton n mnyr t dukshme gjendjen psikologjike t punmarrsit pr shkak t seksit. Si shihet, ky nen nuk trajton n mnyr specifike ngacmimet seksuale lidhur me fmijt, por ngacmimet seksuale ndaj individit n vendin e puns, n prgjithsi. Ky nen, po ashtu, nuk specifikon as format e ngacmimit seksual n vendin e puns. 3. Megjithse ka nj dispozit pr pornografin, nuk ka dispozita t tjera q t merren me shprndarjen e informacionit pornografik, prmes formave t shtypura ose elektronike. 14.3. Dhuna emocionale/psikologjike Ashtu si edhe ndshkimi trupor, dhuna emocionale sht trajtuar shprehimisht vetm n pikn 2 t nenit 36 t Dispozitave themelore normative, t cilat mbshteten n Ligjin Nr.7952, dat 21.6.1995 Pr sistemin arsimor parauniversitar. N t krahas t tjerave thuhet: ...individualiteti dhe dinjiteti njerzor i fmijs parashkollor dhe i nxnsit respektohet, ai mbrohet nga dhuna fizike e psikologjike, diskriminimi e veimi. N kopsht dhe n shkoll jan kategorikisht t ndaluara ndshkimet fizike apo trajtimet poshtruese e denigruese t fmijve. Po ashtu, n pikn 3 t nenit 36 t dispozitave q prmendm m sipr, theksohet e drejta e fmijs pr t mos u dhunuar psikologjikisht dhe emocionalisht n lidhje me rezultatet msimore. Ktu prfshihen mnyrat e vlersimit t nxnsve dhe e drejta e tyre pr tu ankuar n rastet kur nxnsi mendon se nuk sht vlersuar drejt nga msuesi. Edhe n kt rast konceptimi i termit dhun emocionale sht i paspecifikuar. Po ashtu mungon edhe parashikimi i masave ndshkuese pr ushtruesit e dhuns emocionale. Me prjashtim t rastit t msiprm legjislacioni aktual shqiptar nuk trajton ndonj form t dhuns emocionale t lidhur drejtprdrejt me fmijt. Kjo prbn nj zbrazti t madhe n kushtet kur dhunimi psikologjik i fmijve shfaqet n prqindje mjaft t larta si n shtpi, n shkoll dhe n mjedise t tjera dhe, veanrisht, n kushtet kur toleranca pr dhunn emocionale sht m e madhe si n rrafshin e mentaliteteve ashtu edhe n praktikn e prditshme. 14.4. Neglizhimi N Nenin 2 t Kodit t Familjes theksohet prgjegjsia prindrore pr sigurimin e mirqenies emocionale, sociale dhe materiale t fmijs. Po ashtu n Kodin e Familjes (neni 215) parashikohen masa ekstreme lidhur me keqprdorimin e prgjegjsis prindrore. Ligji parashikon nj mas ekstreme: heqjen e prgjegjsis prindrore n rastet kur prindi shprdoron prgjegjsin prindrore, kur tregon pakujdesi t rnd n ushtrimin e saj ose n rastet kur prindi me veprimet e tij ndikon n mnyr t dmshme n edukimin e fmijs. Megjithat, edhe n kt rast, koncepti i shprdorimit t prgjegjsis prindrore, ose koncepti i pakujdesis s prindit lidhur me fmijn nuk sht i specifikuar.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
78
Ligji sht m i specifikuar, si nga pikpamja e konceptimit ashtu edhe nga pikpamja e masave ndshkimore pr disa forma t skajshme t neglizhimitbraktisjen e fmijs si dhe trafikimin e fmijs nga ana e prindrve me qllim prfitimi material. Ndrkoh, format e tjera t neglizhimit prindror t fmijs si pr shembull, mungesa e kujdesit shndetsor pr fmijn, deprivimet ushqimore, mbrojtja jo e duhur nga rreziqet mjedisore, higjiena e keqe, etj., nuk jan trajtuar n legjislacionin ekzistues. 14.5. Shfrytzimi i fmijve pr pun N legjislacionin ekzistues sht prcaktuar qart mosha kur nj fmij mund t prfshihet n sistemin e puns. Sipas Nenit 98 t ligjit Nr.7961, dat 12.7.1995 Kodi i puns nj fmij nuk mund t punsohet kur sht nn moshn 16 vje. Ktu, sipas Nenit 99, bjn prjashtim rastet kur fmij t mosh 14-18 vje punsohen gjat pushimeve shkollore vetm n pun t lehta, q nuk dmtojn shndetin dhe formimin e tyre. Legjislacioni sht po ashtu i specifikuar edhe pr llojin e puns, kushtet e puns, kohzgjatjen n rastet kur fmijt lejohen t punsohen, si dhe ndshkimet n rastet e kundravajtjeve lidhur me punsimin e fmijve. Neni 60 i Ligjit Nr.7952, dat 21.6.1995 Pr sistemin arsimor parauniversitar bn fjal pr masat ndshkimore pr ata persona q favorizojn dhunimin e t drejts s fmijve pr shkollim. N t thuhet: Ndalohet punsimi i fmijve q prfshihen n detyrimin shkollor. Kur vrtetohen raste t punsimit t fmijve t moshs s detyrimit shkollor, pundhnsi shtetror ose privat dnohet pr kundrvajtje administrative nga inspektori i puns me gjob 100 000 lek dhe, n rast prsritjeje, me gjob 200000 lek. Megjithat, n legjislacionin ekzistues nuk adresohen rastet e shfrytzimit prmes puns s fmijve n sistemin familjar dhe dnimet prkatse. Kjo prbn nj zbrazti t madhe n kushtet kur fenomeni i punsimit t fmijve prej prindrve ose prej tutorve t tjer (shits ambulant, punt bujqsore, etj) kur fmija sht n mosh shkolle sht mjaft i prhapur. Nga trsia e ligjeve pr dhunn kundr fmijve, paketa e ligjeve q kan t bjn me parandalimin e formave t ndryshme potenciale t dhuns kundr fmijve n procesin penal si dhe e ligjeve q lidhen me vuajtjen e dnimit nga ana e t miturve jan m t specifikuara. E njjta gj mund t thuhet edhe pr ligjet pr braktisjen e fmijve, pr mbrojtjen e fmijve n procesin e birsimit, pr mbrojtjen i fmijve pa atdhe dhe fmijve azilkrkues si dhe pr ligjet lidhur me trafikimin e fmijve pr qllime prostitucioni dhe pr qllime prfitimi material. Kto t fundit duket se reflektojn m thell parimet themelore t Konvents s t Drejtave t Fmijve. Ndrkoh, krahas problemeve q u prmendm m sipr, duhet ven n dukje, sidomos, mungesa e dispozitave ligjore lidhur me rehabilitimin e fmijve q kan qen viktima t dhuns ose dshmitar t dhuns. Ekziston ligji Ligji Nr.8092, dat 21.3.1996 Pr shndetin mendor i cili trajton nj sr masash parandaluese pr mbrojtjen e shndetit mendor t individit n trsi dhe, n kt kuadr, edhe t fmijve. Megjithat ky ligj nuk adreson n mnyr t drejtprdrejt dhe, po ashtu, nuk i referohet n mnyr specifike t miturve. Ekziston po ashtu ligji Nr 9062, dat 8.5.2003, Kodi i Familjes, n t cilin prfshihen disa nene q trajtojn problemin e kujdesit t shtetit ndaj fmijve t braktisur. Me prjashtim t ktij rasti nuk ekziston asnj nen tjetr q t adresoj domosdoshmrin e rehabilitimit t fmijve t traumatizuar nga dhuna si dhe t institucioneve dhe shrbimeve sociale t posame pr to. Ve mangsis q u prmend m sipr, n legjislacionin shqiptar nuk ekziston ndonj dispozit e veant detyruese pr raportimin e akteve t dhuns q ushtrohen kundr fmijve nga qytetart si dhe nga profesionistt, n prgjithsi, n institucione t ndryshme, n shkolla etj. Ligji detyron n prgjithsi do qytetar q t raportoj do vepr penale t dnueshme me mbi 5 vjet burgim, (n rastet kur sht dshmitar), por kjo gj nuk i referohet n mnyr t drejtprdrejt dhuns kundr fmijve. Megjithat, edhe n kt rast legjislacioni sht i mangt sepse nuk parashikon masat ndshkuese n rast se qytetart nuk raportojn. Ksisoj, raportimi i qytetarve mbetet nj shtje e ndrgjegjes s tyre personale. N rastin e profesionistve ekziston nj kontradikt mes prgjegjsis pr t raportuar dhe prgjegjsis pr t ruajtur konfidencialitetin, n rastin e puns s tyre me fmijt. N legjislacionin shqiptar nuk parashikohen, po ashtu, edhe rregulla t veanta procedurale n lidhje me dhunn kundr fmijve. Duket se edhe n rastet e denoncimit t dhuns kundr fmijve n prokurori, praktikohen rregullat e prgjithshme procedurale, t cilat jan shum t detajuara. N rastet e dhuns kundr fmijve q ndodhin n shtpi, institucione apo mjedise publike etj., t cilat
79
nuk denoncohen n prokurori, ather m s shumti ato trajtohen rast pas rasti n mjedisin familjar apo n organet drejtuese t institucioneve pa ndjekur ndonj procedur t caktuar. Ndrkoh, megjithse n ligj sht shprehur n mnyr eksplicite e drejta e ankimit pr do qytetar q mendon se i jan shkelur t drejtat, nuk ekzistojn procedura specifike pr ankimin ndaj rasteve t dhuns kundr fmijve q ndodhin n kontekste t caktuara: shtpi, konvikte, institucione t shndetit mendor, n rrug, mjedise sportive, etj.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
80
15
Kuadri institucional dhe mjetet pr tiu kundrvn dhuns ndaj fmijve
Aktualisht, n Shqipri nuk ka ndonj struktur t mirfillt, as n nivel qendror e as n nivel lokal q t trajtoj n mnyr specifike problemin e dhuns kundr fmijve. Ndrkoh, duhet theksuar se ekzistojn disa struktura qeveritare q trajtojn problemet e fmijve n prgjithsi. Duke u marr me gjith problematikn e fmijve kto struktura, sipas rastit, mund t merren edhe me problemin e dhuns q ushtrohet kundr fmijve. Dy struktura n nivel qendror jan nj Komitet Ndrministror pr shtjet e fmijve q synon t koordinoj punn e ministrive t ndryshme lidhur me fmijt dhe Komiteti pr Mundsi t Barabarta (q m par quhej Komiteti Kombtar Gruaja dhe Familja). Prve ktyre strukturave, nj sr institucionesh t tjera t larta shtetrore merren po ashtu me problemet e fmijve. Ktu prfshihen Ministria e Arsimit, Ministria e Puns, shtjeve Sociale dhe e Shanseve t Barabarta, Ministria e Shndetsis, Ministria e Drejtsis, Ministria e Brendshme, Ministria e Pushtetit Vendor dhe e Decentralizimit, Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sporteve, Prokuroria e Prgjithshme dhe Avokati i Popullit. N disa prej ktyre institucioneve kan krijuar sektor q synojn t trajtojn m me prparsi edhe problemin e dhuns kundr fmijve. Kshtu pr shembull., n Ministrin e Rendit sht ngritur Sektori i t Miturve q ka si objekt pune t miturit objekt dhe subjekt i krimit; n Ministrin e Drejtsis sht ngritur Sektori i t Miturve q ka si objekt pune legjislacionin pr t miturit dhe ndjekjen e rasteve t t miturve n konflikt me ligjin; Drejtoria e Shrbimeve Njerzore n Prokurorin e Prgjithshme ka n strukturn e saj Sektorin e Mbrojtjes s t Drejtave t Fmijve, i cili punon pr t br t mundur mbrojtjen e t drejtave t fmijve n t gjith aspektet e zhvillimit dhe mirqenies s tyre: ekonomike, psikologjike e sociale n prputhje me Konventn e t Drejtave t Fmijve. Ky sektor bn evidentimin e rasteve t dhuns dhe rasteve t tjera t abuzimit me fmijt prmes raportimit t qytetarve, strukturave t tjera publike e jopublike, organizatave jofitimprurse, etj. Dhe m pas i referon rastet e ushtrimit t dhuns n organet e drejtsis. (Prve ksaj strukture dhe strukturave t Ministris s Brendshme, nuk ka ndonj struktur tjetr t posame ku mund t raportohen rastet e dhuns kundr fmijve si n nivel qendror ashtu edhe lokal. Po ashtu, prve Ministris s Brendshme, nuk ka ndonj struktur tjetr q t investigoj dhe t monitoroj rastet e dhuns kundr fmijve). Pavarsisht nga kto iniciativa t dobishme sektoriale, duhet thn se problemi i dhuns q ushtrohet kundr fmijve, nuk sht ende objekt i mirfillt i puns s ndonj institucioni qendror apo lokal. Kjo gj mund t thuhet edhe pr institucionin e Avokatit t Popullit. N kt institucion sht krijuar nj nnsektor q merret me t drejtat e fmijve. Ngritja e ktij nnseksioni sht asistuar nga organizata Save the Children dhe ka si synim afatgjat krijimin e nj institucioni t pavarur t Avokatit t Fmijve. Megjithse ky nnsektor e ka kompetencn pr t trajtuar rastet e ankimeve t dhuns kundr fmijve (dhe n fakt ka trajtuar edhe raste t dhuns kundr fmijve), duhet theksuar se ai nuk sht krijuar ekskluzivisht pr dhunn kundr fmijve. Ashtu si nuk ekzistojn struktura t posame qeveritare t mbrojtjes s fmijve, n Shqipri nuk ekzistojn as struktura parlamentare t cilat merren specifikisht me dhunn kundr fmijve. Problematika e dhuns kundr fmijve n nivel parlamentar trajtohet, n mnyr rastsore, n kuadr t problemeve t tjera nga Komisioni Parlamentar i shtjeve Sociale, Komisioni Parlamentar i Arsimit dhe Komisioni Parlamentar i Shndetsis. Tani pr tani nuk ekziston ndonj komision i veant parlamentar q t merret n mnyr t drejtprdrejt dhe ekskluzivisht me dhunn q ushtrohet
81
kundr fmijve. Po ashtu, deri tani n Shqipri nuk jan ndrmarr iniciativa t posame parlamentare t cilat t merren specifikisht me dhunn kundr fmijve. Ndrkoh duhet theksuar se jan ndrmarr iniciativa legjislative me karakter amendamental, t cilat kan shtuar edhe nene lidhur me trajtimin e shtjeve t mbrojtjes s fmijve nga dhuna. Deri tani n Shqipri nuk ka ndonj institucion t posam pr rehabilitimin e fmijve q jan viktima t dhuns apo dshmitar t dhuns s ushtruar. Organizimi i shrbimit psikologjik dhe i puns sociale klinike sht ende n fillimet e tij. Ai si duket, mbetet mundsi potenciale pr t marr prsipr rehabilitimin psikologjik e social t viktimave t dhuns. Megjithse ekziston nj legjislacion i zhvilluar n sistemin gjyqsor lidhur me t miturit deri tani nuk sht krijuar gjykata e t miturve. Po ashtu, deri tani, Shqipria ka ofruar burime financiare gati t paprfillshme pr aktivitete q lidhen n mnyr t drejtprdrejt me dhunn kundr fmijve. Ksisoj aktivitetet n lidhje me dhunn kundr fmijve jan mbshtetur kryesisht nga donator ndrkombtar.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
82
N Shqipri nuk ekziston ende nj politik trsore e harmonizuar ndrsektoriale lidhur me dhunn kundr fmijve, q t jet e shoqruar me legjislacion t kompletuar, me burime financiare edhe njerzore t mjaftueshme dhe me strukturat e duhura implementuese, monitoruese dhe vlersuese. Megjithat, ekzistojn disa dokumente t tjera t rndsishme si Strategjia Kombtare pr Fmijt, si dhe Strategjia Kombtare e Shrbimeve Sociale. Po kshtu sht hartuar edhe Strategjia Kombtare Kundr Trafikimit t Fmijve dhe Mbrojtjes s Fmijve Viktima t Trafikut. Strategjia Kombtare pr Fmijt1 sht nj dokument shum ambicioz dhe n t njjtn koh ka plot elemente jorealist. Mbi bazn e tij sht hartuar edhe nj plan pune i detajuar, por karakteri i ktij dokumenti strategjik sht i till q nuk ka fuqi urdhruese mbi sektort e veant dhe as sht i pajisur me struktura q e bjn t mundur zbatimin e planit t veprimit. I ngjashm me kt dokument sht edhe Strategjia Kombtare e Shrbimeve Sociale. Nj karakteristik q bie n sy sht fakti se kto dokumente strategjik nuk parashikojn buxhetin e planeve t veprimit q ato prmbajn si nj komponent prbrs t tyre. Parashikime buxhetore nuk bhen pr kto shtje as n buxhetet vjetore t ministrive t cilat merren me shtjet e fmijve. Ksisoj vlera praktike e ktyre dokumenteve vihet n pikpyetje. Gjithsesi, kto dokumente duket se prbjn hapin e par t madh drejt krijimit t kuadrit pr nj politik trsore lidhur me dhunn kundr fmijve. Prve dokumenteve me natyr strategjike ekziston, si e kemi vn n dukje m sipr, nj legjislacion, q megjithse sht ende i paplot, sht mjaft i avancuar. Po ashtu ekzistojn edhe mjaft politika sektoriale qeveritare dhe joqeveritare si dhe struktura qeveritare dhe joqeveritare q merren me shtjet e fmijve (n kt kuadr edhe pse jo n mnyr t drejtprdrejt, edhe me dhunn kundr fmijve). T gjitha kto jan elemente mbshtetse pr hartimin dhe implementimin e nj politike lidhur me dhunn kundr fmijve. Gjithsesi mungesa, deri tani, nj politike kombtare trsore lidhur me dhun kundr fmijve ka pasur koston e vet. Gjat dekads s fundit jan br shum investime nga donatort ndrkombtar n fushn e respektimit t t drejtave t njeriut dhe, n kt kuadr edhe n fushn e mbrojtjes s fmijve nga dhuna. Nse do t kishte m shum koordinim dhe m shum orkestrim brenda nj politike kombtare dhe lokale pr ti mbrojtur fmijt nga dhuna, ather burimet njerzore e ato financiare do t skanoheshin e do t orkestroheshin n mnyr m efikase. Megjithse nuk ka ende nj politik dhe programe t plota lidhur me dhunn kundr fmijve qeveria shqiptare ka ofruar mbshtetje t drejtprdrejt pr t gjitha ato agjenci q ofrojn programe parandaluese t dhuns mbi fmijt dhe q merren me trajtimin e pasojave t saj. Kjo mbshtetje gjen shprehje n mundsin q ajo u krijon ktyre organizatave q t regjistrojn n gjykat aktivitetin e tyre, t informojn organizmat e saj dhe t koordinojn veprimtarit me t. Po ashtu organizatave q ofrojn programe kundr dhuns s fmijve u krijohet lehtsia e duhur pr implementimin e projekteve t tyre n institucionet shtetrore, duke ju ofruar sipas rastit hapsirn apo edhe bazn materiale t institucioneve. N kt drejtim qeveria dhe organet e saj jan mjaft mbshtetse. Pushteti qendror nuk ka arritur deri tani q t monitoroj (pr shkak t mungess s strukturave
1
16
Politikat dhe programet q merren me dhunn ndaj fmijve
Prgjat kohs q studimi yn ishte n fazn e tij finale n vend u promovua edhe Strategjia e re pr Fmijt. Sipas specialistve ajo shnon n shum drejtime nj nivel m t ngritur se strategjia e mparshme.
83
t monitorimit) prmbushjen e atyre detyrimeve q rrjedhin nga Strategjia Kombtare pr Fmijt. Po ashtu ka munguar monitorimi i programeve lidhur me dhunn kundr fmijve q jan implementuar nga agjencit e tjera jo fitimprurse. Kto agjenci jan t detyruara t informojn mbi ecurin e aktivitetit t tyre, por ky sistem duket se nuk funksionon si duhet pr shkaqe q lidhen me mosprcaktime procedurale. Impaktin e programeve dhe t projekteve q implementojn organizatat ndrkombtare ose lokale t shoqris civile e monitorojn vet kto t fundit. Hartimi i atyre politikave dhe programeve ekzistuese q adresojn problemet e fmijve (dhe, n kt kuadr edhe dhunn) n nivelet m t larta vendimmarrse institucionale sht br pa u konsultuar direkt me fmijt. N kto raste t rriturit kan vendosur pr fmijt ndrsa fmijt jan prfshir n zbatimin e tyre. Ndrkoh, fmijt nuk jan prfshir as n monitorimin e politikave dhe programeve kundr dhuns. Ndrkoh n mjaft organizata jofitimprurse q mbulojn tematikn e fmijve prirja pr ti prfshir fmijt n planifikimin, zbatimin dhe m pak monitorimin e aktiviteteve q kan t bjn me fmijt sht m ngulmuese sesa n institucionet shtetrore n prgjithsi. Kjo duket se prcaktohet edhe nga politikat e donatorve q mbshtesin projektet lidhur me fmijt. Edhe ktu prfshihen zakonisht fmijt e moshave m t rritura dhe shum m rrall fmijt e vegjl. Zakonisht fmijt prfshihen n planifikimin dhe zbatimin e projekteve q nuk kan t bjn n mnyr specifike me dhunn. Megjithat kto raste nuk mungojn. Pjesmarrja e fmijve n planifikim, zbatim dhe monitorim sht dika krejt e re n Shqipri. Nuk mund t thuhet se fmijt jan krejt t prjashtuar nga pjesmarrja n kto procese, ose se pjesmarrja e tyre n kto veprimtari sht n shkall t gjer. Sado q mund t krkohen mendimet e fmijve, n shumicn e rasteve jan t rriturit ata q i vendosin shtjet, dhe fmijve u mbetet t merren me zbatimin. N mjaft raste fmijt ftohen thjesht pr formalizm, ose manipulohen. Prfshirja e rregullt e fmijve nuk shihet si dika thelbsore. Ata konsultohen n mnyr sporadike, shpesh vetm kur krkohet nga organet eprore, pr t br buj, etj.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
84
17
Roli i shoqris civile dhe i medias n trajtimin e dhuns ndaj fmijve
N Shqipri ka nj rrjet relativisht t gjer dhe t zhvilluar organizatash jo fitimprurse, ndrkombtare dhe lokale, t cilat zhvillojn aktivitetin e tyre duke u prqendruar kryesisht tek fmijt, prfshir dhe t drejtat e tyre. Kto prfaqsohen nga UNICEF, Save the Children (Shptoni Fmijt), Children First (T Part Fmijt), Plan International (Plani Ndrkombtar), Christian Children Found (Fondi i Krishter pr Fmijt), CRS, Enfants du Monde (Fmijt e Bots), Terre des Hommes (Toka e Njerzve) dhe IOM. Shoqata jofitimprurse kombtare prfshijn Qendrn pr Mbrojtjen e t Drejtave t Fmijve n Shqipri, Aleancn e Fmijve, Qendrn pr Trajtimin Multidisiplinor pr Problemet e Keqtrajtimit t Fmijve, Shoqatn e Jetimve Shqiptar, S Bashku Kundr Trafikimit dhe Qendrn e Zhvillimeve Humane. Nj numr organizatash t tjera kan trajtuar problemin e dhuns n familje, prfshir shoqatn N dobi t Gruas Shqiptare dhe shoqatn e grave Refleksione si dhe Qendrn Avokatore t Grave. Ka gjithashtu disa shoqata lokale jofitimprurse, aktive n qytete t ndryshme t Shqipris, t cilat trajtojn probleme t fmijve. Organizatat jofitimprurse shqiptare si dhe institucionet ndrkombtare prezente kan ndrmarr iniciativa t rndsishme pr trajtimin e t drejtave t fmijve dhe, n kt kuadr, edhe t dhuns kundr tyre. Mund t thuhet se aktivitetet e organizatave shqiptare (me ndonj prjashtim) lidhen prgjithsisht me gjeografi t kufizuara. Po ashtu aktiviteti i tyre sht i paorkestruar dhe, si pasoj, shpesh krijohen dublime t panevojshme t aktiviteteve me fmijt. Ndrkoh veprimtaria e organizatave ndrkombtare sht e shtrir n nj territor m t madh. N prgjithsi, iniciativat e organizatave jo fitimprurse kan t bjn me trajnimin e profesionistve dhe t publikut pr t parandaluar e trajtuar shtjet e dhuns, me kshillimin e tyre, me sensibilizimin dhe ndrgjegjsimin e publikut t gjer me an publikimesh, me kryerjen e studimeve mbi t drejtat e fmijve dhe dhunn q ushtrohet mbi ta, me ofrimin e shrbimeve mbshtetse e avokatore, dhe, n ndonj rast, edhe shrbime rehabilituese pr fmijt etj. Ndr iniciativat m t rndsishme lidhur me dhunn kundr fmijve jan: 1. kryerja e studimit kombtar pr dhunn q ushtrohet kundr fmijve n shtpi dhe n institucione nga UNICEF si dhe studimit kombtar pr zhvillimin e fmijris s hershme n Shqipri nga Save the Children n bashkpunim me Qendrn e Zhvillimeve Humane; 2. krijimi i nnsektorit pr t drejtat e fmijve n institucionin e Avokatit t Popullit n Shqipri me mbshtetjen e Save the Children; 3. implementimi nga Qendra pr Mbrojtjen e t Drejtave t Fmijve n Shqipri n bashkpunim me Qendrn Ndrkombtare Olof Center n Suedi i programit parandalues t quajtur Ndal Puns dhe Trafikimit t Fmijve n Shqipri i cili synon t parandaloj punn e fmijve dhe format m t rnda t saj n Shqipri, si dhe trafikun e fmijve pr shfrytzim. Programi sht ende duke u zbatuar q nga viti 2001 dhe ka tre veprimtari kryesore: klubet e fmijve n 5 rrethe t Shqipris; fushata e ndrgjegjsimit kombtar kundr puns s fmijve dhe trafikimit t fmijve; rritja e kapaciteteve t organizatave qeveritare dhe joqeveritare. Klubet e Fmijve pranojn fmij q punojn dhe fmij t rrezikuar Nj pjes e tyre jan viktima t trafikut n Itali dhe Greqi. Aty ata gjejn edukim joformal, aktivitete pr kohn e lir, shrbime psikologjike dhe ndihma humanitare. 4. realizimi nga Qendra pr Mbrojtjen e t Drejtave t Fmijve n Shqipri i trajnimeve me
85
m shum se 200 zyrtar t lart t qeveris lokale dhe qendrore, punonjs t organizatave jofitimprurse, punonjsve t policis etj lidhur me parandalimin e formave t rnda t puns dhe trafikimit t fmijve. 5. hapja nga Qendra pr Mbrojtjen e t Drejtave t Fmijve n Shqipri n bashkpunim me Defence for Children International e nj zyre ligjore t mbrojtjes falas pr fmijt n konflikt me ligjin ose viktima te krimit. Kjo zyre ofron dhe asistence psiko-sociale edhe pr fmijt viktima te trafikimit. Ve ktyre kjo qendr ne fushn e publikimeve lidhur me fenomenin e abuzimit te fmijve ka realizuar tre studime: raporti pr gjendjen e fmijve shqiptare n komisariate policie dhe dhomat e paraburgimit me titull Duke pritur gjykimin, Dhuna n familje kundr fmijve, studimin e prbashkt lindje-perndim Mbi trafikun e fmijve pr shfrytzim seksual n Evrop, raport pr Shqiprin. 6. kryerjen nga Qendra e Trajnimit Multidisiplinar pr Problemin e Keqtrajtimit t fmijve e aktiviteteve sensibilizuese dhe nj sr sondazhesh lidhur me keqtrajtimin e fmijve n Shqipri (Situata n lidhje me fenomenin e keqtrajtimit t fmijve n ambientin familjar dhe shkollor, n Tiran dhe rrethinat e saj, n vitin 2000; Monitorimi i medies se shkruar gjat periudhs 1999- 2000 n lidhje me trajtimin e tematiks se keqtrajtimit t fmijve; Qndrimi i msuesve dhe prindrve n lidhje me keqtrajtimin e fmijve, n vitin 2004). Tani pr tani, iniciativat e organizatave jofitimprurse lidhur me dhunn kundr fmijve jan shum m superiore n krahasim me iniciativat qeveritare, si nga pikpamja numerike ashtu edhe nga pikpamja cilsore. Megjithat, strukturat qeveritare si n nivel qendror ashtu dhe lokal kan qen n prgjithsi, mjaft mbshtetse n drejtim t veprimtaris t organizatave jofitimprurse. Roli mbshtets realizohet, kryesisht, me nnshkrimin e marrveshjeve q nnshkruhen midis OJF-ve dhe strukturave t ndryshme t qeveris, (qendrore dhe vendore), sipas t cilave OJF-t lejohen q t kryejn aktivitetet e tyre, n kuadrin e projekteve te caktuara. OJF q punojn n kt sektor shprehin si krkes t tyre q organizmat qeveritare t ndihmojn m shum duke u dhn atyre informacionin q disponojn. Organizmat qeveritare dalin, shpesh, n role koordinative. Kjo ndodh, sidomos, kur sht fjala pr aktivitete q ideohen nga vet kto organe dhe q krkojn pjesmarrjen e grupeve nga shoqria civile. Rasti m i dukshm i nj qndrimi t till sht ai i aksionit pr hartimin e Strategjis Kombtare pr Fmijt. Raste t tjera t ngjashme me t nuk mungojn. Pr shembull, bashkia e kryeqytetit me rastin e muajit t t drejtave t fmijve n qershor 2004 ftoi nj numr t madh OJF t bashkpunonin dhe vet luajti role koordinative. Kjo ka krijuar n ann e vet edhe nj mjedis m trheqs pr veprimin e organizatave jo fitimprurse. Mbshtetja financiare q qeveria u ofron OJF-ve pr aktivitetet lidhur me dhunn kundr fmijve sht, si kemi prmendur m sipr, episodike dhe minimale. Gjithsesi, raste t izoluara ekzistojn. Kshtu pr shembull, disa bashki nga m t mdhat n vend kan ofruar fonde n dispozicion t OJF q ofrojn projekte bindse. Koht e fundit po vihen re shenja edhe m pozitive: organet e pushtetit vendor n kryeqytet kan vn n dispozicion t organizatave jo fitimprurse q punojn me fmijt, fonde t cilat merren me konkurrim. Ky vlersohet si nj hap i rndsishm n gjenerimin e fondeve t brendshme pr t prballuar nevojat n kt fush. Krahas ksaj krkohet gjithnj e m shum bashkpunim. Gjithsesi, kto fonde jan minimale, ato nuk ofrohen nga t gjitha bashkit, ato nuk jan t aksesueshme n do rast t shpalljes s tyre dhe nuk ofrohen specifikisht pr projektet q kan t bjn me dhunn kundr fmijve. * * * Media n Shqipri ka qen dhe sht shum e ndjeshme ndaj problematiks s dhuns kundr fmijve. Mjaft gazetar jan prfshir shum shpesh n trajnime lidhur me pasqyrimin n media t rasteve t shkeljes s t drejtave t njeriut, t gruas, por edhe t fmijve n veanti. Rastet kur n shtypin e shkruar dhe at elektroni trajtohen shtje t dhuns mbi fmijt kan qen t shpeshta. Temat m t prekura lidhur me dhunn mbi fmijt jan ato t trafikimit t tyre, t shfrytzimit t puns s tyre, t prdorimit t tyre pr prostitucion e pr transplante, t prfshirjes s tyre n krime, etj. Me pasqyrimin e tyre media ka arritur t ndrgjegjsoj qarqet politike dhe segmente t caktuara t administrats shtetrore dhe opinionin publik. N mjaft raste mbulimi mediatik i problematiks s fmijve ka shrbyer pr t nxitur organet e specializuara pr t ndrmarr veprimet e duhura pr
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
86
hetime, ndjekje penale, etj. Pra, marr n trsi mbulimi mediatik i problemit t dhuns kundr fmijve ka ardhur n ngjitje dhe ka shrbyer pozitivisht pr ndrgjegjsime disanivelshe. Nga ana tjetr, n prgjithsi, media e trajton fenomenin e dhuns q ushtrohet kundr fmijve n mnyr episodike. Po ashtu media ka ln thuajse pa mbuluar format m t moderuara t llojeve t ndryshme t dhuns kundr fmijve dhe sht shum m e interesuar pr rastet e rnda. Ve ksaj, n mjaft raste, media si ajo e shkruar dhe ajo elektronike e ka trajtuar kt fenomen, pa respektuar etikn profesionale, n mnyr sensacionale dhe pr qllime, kryesisht, komerciale.
87
18
Sistemet e t dhnave dhe t informimit lidhur me dhunn ndaj fmijve
Deri tani asnj nga strukturat shtetrore q mbulon problemet e fmijve nuk ka kryer ndonj studim kombtar apo lokal pr mbledhjen e t dhnave lidhur me dhunn kundr fmijve n shtpi apo n institucione. Ndrkoh, disa organizata jo fitimprurse, shqiptare dhe te huaja, kan kryer nj varg studimesh t ksaj natyre. Ndr organizatat ndrkombtare m aktive n kt drejtim kan qen UNICEF dhe Save the Children t cilat si kemi prmendur m sipr kan ndrmarr studime n nivel kombtar, krahas t tjerave edhe pr dhunn kundr fmijve. Ndr organizatat jo fitimprurse shqiptare m aktivet n fushn studimore kan qen nga Qendra pr Mbrojtjen e t Drejtave t Fmijve n Shqipri, Qendra e Zhvillimeve Humane dhe Qendra e Trajnimit Multidisiplinar pr Problemin e Keqtrajtimit t Fmijve studimet e t cilave i kemi prmendur m sipr (Shih n seksionin pr rolin e shoqris civile). Kto studime jan zhvilluar kryesisht mbi bazn e intervistimeve me fmijt, prindrit dhe kujdestart e tjer t fmijve. Si pasoj e intervistimeve t ktij lloji, fmijt, prindrit dhe kujdestart e tyre kan prfituar nj nivel m t ngritur sensibilizimi dhe ndrgjegjsimi lidhur me dhunn kundr fmijve. Iniciativat studimore t OJF-ve jan n thelb mjaft pozitive. Megjithat, duhet vn n dukje se vetm pak studime kan prmas kombtare. Shumica e tyre jan t prmasave lokale dhe bhen kryesisht pr nevojat specifike t OJF-ve. Ve ksaj, t dhnat e tyre duhen marr me rezerv pr arsye se deri sot ende nuk sht br ndonj metaanaliz pr t verifikuar qndrueshmrin metodologjike t tyre. Nj dobsi tjetr n aspektin tematik sht moskryerja ende e nj studimi t mirfillt lidhur me efikasitetin e legjislacionit q lidhet me dhunn kundr fmijve. (Ka nj legjislacion q parashikon sanksione t rnda ndaj ushtruesve t dhuns kundr fmijve, por nga na tjetr, numri i rasteve q jan denoncuar pr dhunim t fmijve sht shum her m i madh sesa numri i dnimeve t dhna nga gjykatat). Megjithse ekzistojn nj numr studimesh, duhet vn n dukje se n Shqipri mungon nj sistem i prpunuar dhe i prparuar arkivimi dhe informimi. Kjo prbn nj mangsi t madhe, pasi nj pjes e mir e studimeve t kryera mbetet brenda rretheve t ngushta dhe jasht vmendjes s publikut t gjer. Pr pasoj t dhnat e ktyre studimeve bhen vetm pjesrisht pjes e procesit t planifikimit, zbatimit e monitorimit t aksioneve pr parandalimin, trajtimin, dhe rehabilitimin e viktimave t dhuns. Sistemi statistikor ekzistues n Shqipri nuk prfshin t dhna t detajuara n mnyr specifike lidhur me rastet e vdekjes s fmijve si pasoj e dhuns ose t dyshuara si t tilla. E dhna m e prafrt pr kt gj gjendet n nj botim t INSTAT (Shkaqet e vdekjeve pr vitin 2002, botim i vitit 2003, f.17), i cili i prshkruan vdekjet nga dhuna nn kategorin Simptoma, shenja dhe smundje t paprcaktuara mir dhe Dmtime traumatike dhe helmime. Sipas ktij botimi numri i vdekjeve pr grupmoshn 0-19 vje pr t dyja kto kategori sht 360. Megjithat, duhet br kujdes n kuptimin e ksaj shifre pasi n t nuk prfshihen vetm vdekje t shkaktuara nga dhuna ose vetm vdekje t dyshuara si t shkaktuara nga dhuna. Ksisoj nuk mund t themi se cila sht prqindja e sakt e vdekjeve t shkaktuara nga dhuna ose t dyshuara si t tilla, nn moshn 18 vje. Nj sistem i till raportimi nuk krkohet dhe, si pasoj, nuk ekziston n Shqipri. Ndrkoh, n struktura t ndryshe qeveritare mund t gjesh copa t ktij informacioni q prdoret pr qllime t brendshme, por q nuk mund t njihet nga publiku i gjer.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
88
19
Vetdijesimi publik dhe trajnimi n fushn e dhuns ndaj fmijve
N dhjetvjearin e fundit problemi i ushtrimit t dhuns kundr fmijve ka hyr n agjendat e medies e t organizatave qeveritare e joqeveritare. Aspekti i ndrgjegjsimit t opinionit publik lidhur me dhunn kundr fmijve gjithsesi shihet kryesisht si nj domen i OJF-ve vendase dhe t huaja. Ndrkoh strukturat qeveritare, edhe pse nuk kan luajtur nj rol udhheqs n kt drejtim, kan qen mjaft mbshtetse duke br t mundur aksesin e OJF-ve n institucionet shtetrore. Fushatat sensibilizuese t organizuara nga organizatat jofitimprurse kan qen sporadike dhe kan mbuluar territore t kufizuara. Ksisoj, edhe pse mund t jen organizuar mir, ato nuk kan arritur t prcjellin mesazhet e tyre n t gjitha shtresat e popullsis dhe deri n zonat m t thella t vendit. Po ashtu duhet theksuar mesazhet e fushatave sensibilizuese kan pasur shpesh nj natyr globale. Kjo gj duket sht prcaktuar nga mungesa e t dhnave konkrete lidhur me dhunn q ushtrohet kundr fmijve n Shqipri. Edhe trajnimet n fushn e dhuns kundr fmijve kan qen domen i OJF-ve. Ndonse organet qeveritare e njohin nevojn e zhvillimit profesional t punonjsve q punojn pr to, ato nuk kan sisteme t zhvilluara t zhvillimit profesional. Gjithsesi ka pasur disa iniciativa t izoluara nga disa struktura qeveritare q konsistojn n porositjen e trajnimeve te t trett. Kto trajnime i kan prfituar punonjs t sektorit t arsimit, shndetsis, kujdesit social, etj. Megjithat duhet vn n dukje se tematika e trajnimeve nuk ka qen e lidhur n mnyr t drejtprdrejt me dhunn kundr fmijve. Po ashtu, kto trajnime nuk e prekin t gjith sistemin, por vetm hallka t izoluara t tij. Ndrkoh trajnimet e ofruara sektori i OJF-ve kan qen m t shumta n numr dhe me nj tematik t lidhur drejtprdrejt me dhun kundr fmijve. Edhe pse ka raste kur jan zhvilluar trajnime me kujdestart parsor t fmijs, kto t fundit duhen shtuar n numr. Fakti sht se deri tani trajnimet m t shumta t OJF-ve jan zhvilluar me prfaqsues t strukturave shtetrore, specialistve dhe aktivist t OJF-ve t ndryshme.
89
20

Rekomandime
Pr mbrojtjen e fmijve nga format e ndryshme t dhuns n Shqipri sht i nevojshm nj kompleks ndrhyrjesh n fusha t ndryshme. Disa prej ktyre ndrhyrjeve kan efekte parandaluese, disa t tjera fokusohen te trajtimi i viktimave t dhuns. N fushn e legjislacionit rekomandohet mbulimi ligjor i t gjitha formave t dhuns n t gjitha mjediset ku banon dhe mson fmija (n shtpi, shkolla, institucione t shndetit fizik dhe mendor, qendra banimi t fmijve, n ambiente paraburgimi, komunitete, mjedise publike), me parashikimin e masave t duhura ndshkimore; dmshprblimi dhe kompensimi i viktimave t dhuns; raportimi i detyrueshm i do akti dhune t kryer ndaj fmijve nga punonjs t sektorve t shndetsis dhe t arsimit; integrimi dhe rehabilitim t fmijve viktima t dhuns ose t fmijve dshmitar t dhuns.
N fushn institucionale rekomandohet t ngrihet n nivel qendror nj struktur e veant qeveritare (s bashku me strukturat n nivel lokal) q t merret para s gjithash me trajtimin e dhuns ndaj fmijve; t ngrihet nj struktur e veant parlamentare q t merret veanrisht me dhunn ndaj fmijve; t ngrihet nj sistem q do t merrej me ankesat e fmijve q vuajn episode dhune n arsim dhe n institucione t kujdesit social; t ngrihet nj sistem pr regjistrimin e t gjitha rasteve q prfshijn dhunn n institucione dhe pr raportimin periodik n organizma eprore me rndsi; t ngrihen agjenci t veanta publike pr raportimin e detyrueshm dhe vullnetar t rasteve q prfshijn dhunn ndaj fmijve; t ngrihen njsi kshillimore dhe rehabilitimi q merren me rastet urgjente ku ka dhun ndaj fmijve; t ngrihen qendra rehabilitimi afatgjata pr fmijt viktima t dhuns ose fmijt dshmitar t dhuns; t rishihen lndt shkollore me qllim q t paksohet stresi te msuest dhe nxnsit dhe t merren masa pr trajnim lidhur me manaxhuesit e stresit. t shtrihet shrbimi psikologjik n t gjitha institucionet e edukimit dhe t prkujdesjes shoqrore duke e mbshtetur at n t dhnave t besueshme
N fushn e politikave, rekomandohet t zhvillohen politika dhe programe, n baz kombtare dhe lokale, q t trajtojn arsyet dhe faktort themelor q motivojn dhunn ndaj fmijve;
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
90
t ngrihen mekanizma pr monitorimin e politikave dhe programeve (shtetrore ose private, t organizatave jofitimprurse) q merren me dhunn ndaj fmijve.
Lidhur me sistemin e t dhnave t ktij informacioni q kan t bjn me dhunn ndaj fmijve rekomandohet q: t bhen sondazhe periodike pr dhunn ndaj fmijve dhe pr ndikimin q kan sanksionet ligjore n kt fush; t ngrihet nj sistem arkivimi dhe informimi periodik lidhur me dinamikn e dhuns kundr fmijve t prfshihet n raportimet statistikore t INSTAT-it numri i fmijve t vdekur si pasoj e dhuns s verifikuar ose t dyshuar.
N fushn e ndrgjegjsimit dhe trajnimit rekomandohet t bhen fushata n shkall t gjer dhe sistematike pr ngritjen e ndrgjegjsimit t popullats n prgjithsi dhe t forcave arsimore n veanti mbi qndrimin e ligjit ndaj prdorimit t dhuns, mbi qndrimin e mjeksis, psikologjis, psikiatris dhe pedagogjis ndaj saj, mbi pasojat e dhuns, mbi efektet shkatrruese t dhuns psikologjike, mbi t drejtat e fmijve pr paprekshmri fizike dhe psikike, etj. t bhen trajnime dhe programe t tjera (vizitat n shtpi) me prindrit pr pajisjen e tyre me shprehit e prindrimit dhe mnyrat alternative t disiplinimit t fmijve t bhen trajnime t punonjsve t edukimit, shndetsis dhe t prkujdesjes shoqrore pr diagnostikimin e hershm dhe raportimin e rasteve t dhuns kundr fmijve t botohen trajtesa lidhur me disiplinimin e fmijve, t cilat sfidojn prdorimin e dhuns dhe ofrojn teknika jo t dhunshme pr arritjen e objektivave t mirrritjes s fmijs.
91
21
Bibliografi
1. Awaiting trial, a report on the situation of children in Albanian police stations and pre-trial detention centers, Altin Hazizaj, S. Thornton Barkley, 2000 2. After the UN Study, what next? A discussion paper on possible outcomes of the UN Study on Violence against Children. 3. Children and Violence, Innocenti Digest No 2, UNICEF, f. 6 4. Domestic violence against women in Albania, Babani, A., 200 5. Eliminating the Worst Forms of Child Labour, A Handbook for Parliamentarians, ILO and the IPU (2002) 6. Is Youth Violence Just Another Fact of Life?, APA, 1996 7. Konventa mbi t drejtat e fmijs (CRC), Shqipria 8. OBSH, Deklarat pr Komitetin pr t Drejtat e Fmijs, 28 shtator 2001 9. Rape, Incest & Abuse National Network citing Sexual Assault of Young Children as Reported to Law Enforcement. Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice, 2000 10. Rapid Assessment of Trafficking in Children for Labor and Sexual Exploitation in Albania, Prepared by INSTAT, Tirana 11. Strategjia Kombtare pr Fmijt, RSH, 2001 12. Strategjia Kombtare e Personave me Aftsi t Kufizuara, 2004 13. Strategjia kombtare kundr trafikimit t fmijve dhe mbrojtjes s fmijve viktima t trafikut, Mars 2004 14. Strategjia Kombtare kundr trafikut t qenieve njerzore, paraqitur pr miratim n Kshillin e Ministrave 15. The trafficking of Albanian children in Greece, Terre des homes, 2003 16. The forgotten children, a report on Roma Childrens Rights Situation in Albania, Altin Hazizaj, S. Thornton Barkley, 2000 17. Violence against children in the Republic of Armenia, Yerevan, 2003 18. Zhvillimi i fmijris s hershme n Shqipri, Qendra e Zhvillimeve Humane dhe Save the Children, 2001 19. World report on violence and health, Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva, 2002
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
92
Aneksi 1: Lista e ligjeve t studiuara n interes t ktij studimi

1. Ligji Nr.8432, dat 14.12.1998 Pr azilin n Republikn e Shqipris 2. Ligji Nr. 8389, dat 5.8.1998 Pr shtetsin shqiptare 3. Ligji Nr.8719, dat 19.12.2000 Pr nj shtes n ligjin Nr.8449, dat 27.1.1999 Kodi doganor i Republiks s Shqipris, ndryshuar me ligjin Nr.8473, dat 14.4.1999 4. Ligji Nr. 9125, dat 29.7.2003 Pr disa shtesa dhe ndryshime n ligjin Nr.7961, dat 12.7.1995 Kodi i puns i Republiks s Shqipris, ndryshuar me ligj Nr. 8085, dat 12.3.1996 5. Ligji Nr. 8175, dat 23.12.1996 Pr disa ndryshime n ligjin Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris 6. Ligji Nr. 8204, dat 10.4.1997 Pr nj shtes n ligjin Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris 7. Ligji Nr.8733, dat 24.1.2001 Pr disa shtesa dhe ndryshime n ligjin Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris 8. Ligji Nr. 9062, 8.5.2003 Kodi i familjes 9. Ligji Nr. 7905, dat 21.3.1995 Kodi i procedurs penale i Republiks s Shqipris 10. Ligji Nr.7961, dat 12.7.1995 Kodi i puns 11. Ligji Nr. 7895, dat 27.1.1995 Kodi penal i Republiks s Shqipris 12. Ligji Nr. 8737, dat 12.2.2001 Pr organizimin dhe funksionimin e prokuroris n Republikn e Shqipris 13. Ligji Nr. 8092, dat 21.3.1996 Pr shndetin mendor 14. Ligji nr. 8389, dat 05.08.1998 Pr shtetsin shqiptare 15. Ligji nr. 8442, dat 21.01.1999 Pr disa ndryshime n ligjin nr. 8389, dat 16. 05.08.1998 Pr shtetsin shqiptare 17. Ligji Nr. 8454, dat 4.2.1999 Pr avokatin e popullit 18. Ligji Nr. 7650, dat 17.12.1992 Pr birsimet e t miturve nga shtetas t huaj dhe pr disa ndryshime n kodin e familjes 19. Ligji Nr. 7986, dat 13.9.1995 Pr inspektoratin shtetror t puns 20. Ligji Nr. 8153, dat 31.10.1996 Pr statusin e jetimit 21. Ligji Nr. 8321, dat 2.4.1998 Pr policin e burgjeve 22. Ligji Nr.7952, dat 21.6.1995 Pr sistemin arsimor parauniversitar 23. Strategjia Kombtare pr Fmijt, 03.03.2001 24. Strategjia Kombtare kundr trafikut t qenieve njerzore, paraqitur pr miratim n Kshillin e Ministrave
93
Aneksi 2: Kampione1 nga Guidat pr Intervistime

GUIDE PER INTERVISTIMIN E FEMIJEVE: Dhuna fizike dhe psikologjike n shtpi Llojet e dhuns: far lloj dhune kan prdorur ndaj jush prindrit ose njerzit e tjer t familjes (vllezrit dhe motrat m t rritura)? (forma t dhuns fizike dhe psikologjike). A ka ndodhur q familjart tju braktisin, t mos ju plotsojn nevojat q keni? A dini raste t shokve tuaj q familjart e tyre ti ken braktisur, t mos u ken plotsuar nevojat? (neglizhimi fizik i fmijve) A keni raste kur familjart prfitojn nga puna juaj? A dini raste t shfrytzimit t puns s shokve tuaj nga t rriturit jasht familjes? (shfrytzimi i puns s fmijve). A ka ndodhur q ndonj nga familjart tuaj t ket br me trupin tuaj gjra q juve nuk ju kan plqyer? A dini tu ken ndodhur shokve tuaj gjra t tilla n familjet e tyre? Po jasht familjes? (abuzimi seksual brenda e jasht familjes). Arsyet e prdorimit t dhuns: Pse e kan prdorur dhunn fizike dhe psikologjike prindrit ndaj jush? far arrijn prindrit tuaj me ann e prdorimit t dhuns? (Nse keni dgjuar nga shokt tuaj prse e kan prdorur dhunn fizike dhe psikologjike prindrit ose njerzit e tjer t shtpis ndaja tyre? Intensiteti i dhuns: A ju ka ndodhur vet (ose a keni dgjuar nga shokt tuaj) q dhuna fizike e prdorur nga prindrit ose njerzit e tjer t shtpis t ket qen e rnd (me pasoja t rnda)? (Krkojuni fmijve t tregojn histori t plota lidhur me kt: kush e prdori dhunn, pse, cilat qen pasojat etj). Ushtruesit e dhuns: Kush e prdor m tepr dhunn fizike ndaj jush n shtpi dhe pse ndodh kshtu sipas mendimit tuaj? Qndrimi mbi dhunn: A sht mir q prindrit t prdorin dhun ndaj fmijve t tyre? Prse sht mir/ nuk sht mir? Nse po pse, nse jo pse. Pasojat e dhuns: Cilat jan t kqijat e prdorimit t dhuns fizike dhe psikologjike mbi fmijt? pasoja t kqija ka sjell ajo mbi ju? A keni pasoja t dukshme t dhuns s prdorur? Alternativa ndaj dhuns: far formash t tjera mendoni se mund t prdoren pr t arritur disiplinimin e fmijve n vend t prdorimit t dhuns? Prmendini! GUIDE PER ANALIZEN E KUADRIT LIGJOR PER DHUNEN NDAJ FEMIJEVE NE SHQIPERI Instrumentet ndrkombtare t t drejtave t njeriut Jepni informacion lidhur me dhunn ndaj fmijve kur organet gjyqsore n Shqipri kan marr
Kto kampione prfaqsojn vetm nj pjes t instrumenteve t ndrtuara pr nevojat e ktij studimi dhe jepen vetm sa pr t krijuar prfytyrimet e nevojshme pr ta kuptuar sa m mir at.
Dhuna
ndaj
fmijve
Shqipri
94
parasysh instrumentet ndrkombtare t t drejtave t njeriut, prfshir ktu, p.sh., Konventn e t drejtave t Fmijs dhe protokollet e saj opsionale, si p.sh protokollin e Palermos etj. Dispozita ligjore pr dhunn ndaj fmijve: Prshkruaj nse jan prfshir (nse ka dispozita) pr llojet e ndryshme t dhuns ndaj fmijve n kushtetut, apo ligje dhe udhzime t ndryshme n Shqipri?; Jepni detaje pr t gjitha dispozitat ligjore lidhur me: Parandalimin e t gjith formave t dhuns fizike, seksuale, mendore, plagosjes ose abuzimit, neglizhimit ose trajtimit neglizhues dhe abuzimit seksual Mbrojtjen e fmijve nga t gjitha format e dhuns Dnimet pr t gjith ata q dhunojn fmijn Riintegrimi dhe rehabilitimi i fmijve viktima t dhuns. Prshkruani nse ka ndonj dispozit ligjore specifike q mbulon t gjitha format e dhuns prfshir ktu dhunn fizike dhe psikologjike, plagosjen ose abuzimin, neglizhimin ose trajtimin neglizhues dhe shfrytzimin seksual ndaj fmijve n: shtpi/familje; n shkoll, kopshte, dhe n institucione t tjera arsimore private/shtetrore; n institucione q kan t bjn me shndetin mendor dhe fizik rezidencial; policis dhe burgjeve; komunitetet; vendin e puns; mjedise sportive. Prshkruani nse dhuna fizike ndaj fmijve n t gjith institucionet sht e ndaluar n ligjet, prfshir ktu edhe familjen. Po ashtu vini n dukje nse ka ndshkime pr ata q prdorin dhunn fizike, prfshir edhe familjen Prshkruani nse kodi penal lejon ndshkimin fizik dhe dnimin me vdekje pr krimet q kryhen nga ata q jan nn 18 vje Jepni informacion nse ka dispozita ligjore q kan t bjn drejtprdrejt me sharjet dhe ngacmimet seksuale Jepni informacion pr mnyrat sesi trajtohen n legjislacionin shqiptar rastet e praktikave violente tradicionale prfshir ktu martesat fminore, krimet e nderit, gjymtimi i organeve gjenitale femrore etj (nse ka t tilla) Jepni informacion ndonj studim t mundshm q sht br pr mnyrn sesi sht mbuluar dhuna ndaj fmijve n sistemin ligjor shqiptar. Gjykatat q jan ngarkuar pr tu marr me dhunn ndaj fmijve: Identifikoni at pjes t gjykatave q merren me dhunn ndaj fmijve nse ka. Vini n dukje nse gjykata pr t miturit ose n prgjithsi gjykatat kan prgjegjsi pr kt shtje. Mosha minimale pr aktivitet seksual: Jepni informacion pr ligjet q prcaktojn moshn minimale q lejohet kryerja e aktivitetit seksual; Jepni informacion pr moshn minimale ligjore kur lejohet martesa pr grat dhe burrat; Jepni informacion lidhur me ligjet q ekzistojn n Shqipri pr t parandaluar shfrytzimin seksual komercial, prfshir ktu prostitucionin. Shfrytzimi seksual i fmijve: Jepni informacion pr ligjet dhe masat e tjera q ekzistojn n Shqipri pr t ndaluar shitjen ose trafikimin e fmijve, prfshir ktu edhe kur trafikohen nga prindrit e tyre. A ka ligje t tilla n Shqipri? Pornografia dhe informacioni i dmshm: far dispozitash ligjore ekzistojn n Shqipri pr t ndaluar prodhimin dhe shprndarjen e pornografis te fmijt? A ka ndonj mnyr kontrolli t pornografis q transmetohet prmes internetit? far dispozitash ligjore ekzistojn n Shqipri pr t mbrojtur fmijt nga informacioni i dmshm q shprndahet me an t medies, internetit, videos, lojrave elektronike etj? Raportimi i dhuns ndaj fmijve: A ka ligje, udhzime, rregulla ose direktiva administrative q krkojn q t raportohen t gjitha format e dhuns dhe abuzimit ndaj fmijve n t gjitha institucionet n instanca t caktuara? Nse kto ligje ekzistojn, specifikoni nse u krkohet t gjith qytetarve t raportojn, apo raportimi sht vetm detyr e disa njsive profesionale. A ka ndonj sanksion pr rastet e mosraportimit t dhuns ndaj fmijve? Procedurat e ankesave: A ka procedura ankimi lidhur me t gjitha format e dhuns ndaj fmijve q kryhen: n shtpi/familje; n shkoll, kopshte, dhe n institucione t tjera arsimore private/ shtetrore; n institucione q kan t bjn me shndetin mendor dhe fizik rezidencial; policis dhe burgjeve; komunitetet; vendin e puns; mjedise sportive; A i njohin fmijt dhe ata q veprojn n emr t fmijve kto procedura ankimi? A u ofrohet ndonj ndihm ligjore fmijve apo njerzve q veprojn n emr t fmijve lidhur me procedurat e ankimit pr rastet e dhuns q ushtrohet ndaj
95
fmijve? A sht br ndonj fushat ndrgjegjsimi pr mundsit e prdorimit t procedurave pr tu ankuar pr dhunn q ushtrohet ndaj fmijve? A ka pasur ndshkime apo masa t tjera ndaj atyre q kan dhunuar fmijt n rastet kur ndaj tyre jan paraqitur ankesa n organet prkatse? Jepni informacion pr rastet n t cilat vet fmijt dhe t rinjt jan gjetur fajtor n ushtrimin e dhuns. far pasojash ligjore kan vuajtur kta fmij (burgim, forma t tjera ndshkimi, etj) GUIDE PER INTERVISTIMIN E AUTORITETEVE TE ORGANEVE QEVERITARE: dhuna ndaj fmijve n Shqipri A ka struktura, autoritete, struktura dhe mekanizma qeveritare n nivel qendror dhe lokal q jan prgjegjse pr dhunn ndaj fmijve n Shqipri? Nse po cilat jan kto dhe sesi koordinohet puna e tyre A ka ndonj autoritet qeveritar specifik q sht direkt prgjegjs pr dhunn ndaj fmijve? Nse po, prshkruaj cilat jan funksionet e tij. A jan caktuar nga qeveria fonde t posame pr t adresuar dhunn n prgjithsi? Nse po, cila sht prmasa e tyre. A jan caktuar nga qeveria fonde t posame pr t adresuar dhunn ndaj fmijve n veanti? Nse po, cila sht prmasa e tyre A kan dhn donator ndrkombtar ose bilateral fonde pr t adresuar dhunn ndaj fmijve n Shqipri? Nse po, cila sht prmasa e tyre dhe mnyra sesi ato jan prdorur. A ka struktura parlamentare t caktuara q merren me problemet e dhuns ndaj fmijve? Nse po, jep detaje. A ka pasur koht e fundit ndonj iniciativ parlamentare pr t adresuar dhunn ndaj fmijve n Shqipri? Nse po, jep detaje. A dini t ekzistojn programe a projekte pr parandalimin e prdorimit t dhuns, pr mbrojtjen e personave t dhunuar, pr kompensimin e personave t dhunuar, ndrhyrjen n rastet e prdorimit t dhuns, pr trajtimin e personave t dhunuar, pr shrimin e personave t dmtuar nga dhuna dhe pr integrimin e personave t margjinalizuar pr shkak t dhuns, pr ndshkimin e prdoruesve t dhuns? GUIDE PER INTERVISTIMIN E PERFAQESUESVE TE SHOQERISE CIVILE: dhuna ndaj fmijve n Shqipri far iniciativash dini t jen ndrmarr nga shoqria civile pr dhunn mbi fmijt? Cilat institucione kan ndrmarr iniciativa kundr dhuns ndaj fmijve? (institucionet akademike, shoqatat studentore, t grave, ato komunitare, t religjionit, t sindikatave, kombtare e ndrkombtare) Cilat kan qen aktivitetet kryesore t kryera nga shoqria civile pr t luftuar kundr dhuns ndaj fmijve? A dini t ekzistojn aktivitete pr parandalimin e prdorimit t dhuns, pr mbrojtjen e personave t dhunuar, pr kompensimin e personave t dhunuar, ndrhyrjen n rastet e prdorimit t dhuns, pr trajtimin e personave t dhunuar, pr shrimin e personave t dmtuar nga dhuna dhe pr integrimin e personave t margjinalizuar pr shkak t dhuns, pr ndshkimin e prdoruesve t dhuns? far mbshtetjeje u ka dhn qeveria iniciativave t shoqris civile n projektet e tyre t lufts kundr dhuns ndaj fmijve? A ekziston koordinim i aktiviteteve t shoqris civile me ato qeveritare kur sht fjala pr luftn kundr dhuns ndaj fmijve? far roli ka luajtur media n trajtimin e dhuns ndaj fmijve?

Dhuna Ndaj Femijeve Ne Shqiperi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dhuna Ndaj Femijeve Ne Shqiperi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

QENDRA

DHUNA KUNDR FMIJVE N SHQIPRI

QENDRA E ZHVILLIMEVE HUMANE

DHUNA KUNDR FMIJEVE N SHQIPRI

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 1: Prqindja e popullsis2 nn 19 vje n Shqipri.

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Lista e tabelave dhe e grafikve

1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14: 15: 16: 17:

Qendra e Zhvillimeve Humane

Prkufizimi i termave t prdorura n studim

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qndrime dhe besime lidhur me dhunn fizike dhe psikologjike

Grafiku 2: Qndrime t fmijve ndaj prdorimit t dhuns fizike

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Format e dhuns ndaj fmijve n shtpi dhe n shkolla

8.1. Shprehjet e dhuns fizike

Dhuna fizike shkollore nuk ushtrohet vetm nga msuesit.

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Tabela 3: Frekuenca e disa formave t dhuns psikologjike n shtpi dhe n shkoll

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 5: T brtiturat si mjet dhune

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Legjenda: 1, asnjher; 2, nj her; 3, dy her; 4, tre her; 5, m shum se katr her.

Grafiku 6: Prdorimi i nofkave dhe i epiteteve fyese

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 7: Prmasat e ngacmimit seksual

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 8: Klasifikimi i abuzuesve seksual t fmijve sipas raportimeve

Qendra e Zhvillimeve Humane

Tabela 5: Niveli i braktisjes s fmijve n vitet 2000-2004 sipas grupmoshs

Qendra e Zhvillimeve Humane

Arsyet e prdorimit t dhuns ndaj fmijve

Qendra e Zhvillimeve Humane

Tabela 6: Rastet e ushtrimit t dhuns si mjet disiplinimi

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Qendra e Zhvillimeve Humane

Pasojat e prdorimit t dhuns ndaj fmijve

Tabela 7: Pasojat e dhuns fizike t psuar nga fmijt

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 9: Mendimet pr vetvrasje ndr fmijt

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 10: Niveli i siguris n shkoll si perceptohet nga nxnsit

Tabela 8: Treguesi i siguris reale1 t nxnsve n mjediset shkollore

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 11: Ushtruesit e dhuns fizike n familje

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 12: Ushtruesit e dhuns psikologjike n familje

Grafiku 13: Dhuna fizike n familje, sipas ushtruesit dhe viktims

Qendra e Zhvillimeve Humane

Grafiku 15: Ushtruesit e dhuns fizike n shkoll

Grafiku 16: Ushtruesit e dhuns psikologjike n shkoll

Qendra e Zhvillimeve Humane