UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE

dr. sc. Bujar Fejzullahu
TEORIA E GJASS
Prishtin, 2013
Hyrje
Teoria e gjass sht nj disiplin matematike q merret me studimin e fenomeneve
t rastit, d.m.th. t atyre fenomeneve empirike rezultatet e t cilve nuk jan gjithmon
n mnyr rigoroze prcaktuara. Modeli baz i teoris s probabilitetit sht eksperi-
menti me an t t cilit bhet studimi i marrdhnieve n mes t shkakut dhe pasojs.
Zakonisht rezultati i eksperimentit sht i ndikuar nga disa faktor. Nse eksperimenti
sht prsritur disa her nn t njjtat kushte komplekse, paraqiten rregularitete t
caktuara n nj grup t rezultateve. Teoria e probabilitetit merret me shqyrtimin e e
ktyre rregullariteteve duke i shoqruar nj mas t caktuara sasiore n trajtn e num-
rit real jonegativ - gjasn, me an t t cilit vlersohet mundsia apo pamundsia e
shfaqjes s rezultatit.
Fillimi i zhvillimit t teoris s probabilitetit (gjass) sht e lidhur me shekullin e
shtatmbdhjet (XVII) dhe me emrat e matematikanve freng Pascal dhe Fermat.
Ato shqyrtuan problemin lidhur me nj loj kumari (basti), dhe studimi i tyre i vitit 1654
zakonisht konsiderohet llimi i zhvillimit t teoris s probabilitetit (gjass). Ai prob-
lem pr nj koh t gjat ka qen i lidhur ngusht me problemet e lojrave t hazardit
dhe problemeve praktike n baz t motivimeve empirike-intuite. Vetm pas 1933,
kur matematikanti rus Kolmogorov botoi punimin n t ciln ai paraqiti parametrat
themelore aksiomatik t teoris s gjass. Prej ather, teoria e probabilitetit sht
zhvilluar si nj lmi moderne matematikore q nuk mbshtetet n motivet empirike dhe
intuitive por n nj teori aksiomatike dhe e lidhur me koncepte t tjera matematikore.
Sot sht e vshtir pr t gjetur nj lmi shkencore apo aktiviteti njerzor q mund
t studiohet n mnyr specike, pa aplikimin e teoris s probabilitetit dhe statistiks
matematikore.
2
Prmbajtje
Kapitulli 1. Kuptimet bazike 5
1.1. Ngjarja e rastsishme. Algjebra e ngjarjeve 5
1.2. Gjasa. Prkuzimi klasik dhe gjeometrik i gjass 8
1.3. Gjasa e kushtzuar dhe ngjarjet e pavarura 16
1.4. Formula e gjass s plot dhe formula e Bayes-it 20
Kapitulli 2. Ndryshorja e rastsishme 23
2.1. Prkuzimi i ndryshors s rastsishme. Funksioni i shprndarjes 23
2.2. Ndryshorja e rastsishme diskrete 27
2.3. Ndryshoret e rastsishme t vazhdueshme 30
2.4. Parametrat e ndryshores t rastsishme 34
Kapitulli 3. Shprndarjet themelore t ndryshoreve t rastsishme 41
3.1. Shprndarja binomiale 41
3.2. Shprndarja e Poisson-it 46
3.3. Shprndarja gjeometrike 49
3.4. Shprndarja e Pascal-it 51
3.5. Shprndarja gama 53
3.6. Shprndarja beta 55
3.7. Shprndarja normale (e Gauss-it) 58
Kapitulli 4. Vektori i rastsishm 62
4.1. Vektori i rastsishm. Funksioni i prbashkt i shprndarjes 62
4.2. Vektori i rastsishm diskret 64
4.3. Vektori i rastsishm i vazhdueshm 68
4.4. Ndryshoret e rastsishme t pavarura 73
4.5. Shuma e ndryshoreve t rastsishme t pavarura 76
3
4.6. Shuma e ndryshoreve t rastsishme t vazhdueshme dhe t pavarura 77
4.7. Shuma e ndryshoreve t rastsishme diskrete dhe t pavarura 84
4.8. Shprndarjet e kushtzuar pr ndryshoret e rastsishme 87
4.9. Densiteti i rbashkt i unksioneve t ndryshoreve t rastsishme 90
Kapitulli 5. Vetit e pritjes 92
5.1. Vetit e pritjes dhe varianss 92
5.2. Kovariansa dhe korelacioni i ndryshoreve t rastsishme 95
5.3. Pritja e kushtzuar dhe variansa e kushtzuar 101
5.4. Momentet dhe funksionet gjeneruese t momenteve 106
Kapitulli 6. Teoremat kutare (limite) 114
6.1. Ligji i dobt i numrave t mdhenj 114
6.2. Ligji i fort i numrave t mdhenj 118
6.3. Teorema qendrore kutare 121
4
KAPITULLI 1
Kuptimet bazike
1.1. Ngjarja e rastsishme. Algjebra e ngjarjeve
Kuptimthemelor n teori t gjass sht bashksia jo-boshe e cila sht bashksia
e t gjitha rezultateve t mundshme t nj eksperimenti. quhet hapsir e ngjarjeve
elementare dhe e cila mund t jet e fundme, e numrueshme ose panumrueshm.
Ngjarja rastit apo thjesht ngjarja prkuzohet si nj nnbashksi e . Ngjarja A re-
alizohet ather dhe vetm ather kur realizohet ndonj e cila i takon nnbashkis
A.
N vazhdim, ngjarjet e rastsishme i shnojm m A, B, .
Pr ngjarjet A
t
dhe A themi se jan ngjarje t kundrta nse realizimi i njrs
implikon mosrealizimin e tjetrs.
Nse realizimi i ngjarjes A implikon realizimin e ngjarjes B ather e shnojm
A B. Qart,
A B B A A = B,
A B B C A C.
PRKUFIZIM 1.1. Prodhimi i dy ngjarjeve A dhe B, t ciln simboliksht e shnojm AB
ose AB, sht ngjarja e cila realizohet ather dhe vetm ather kur realizohen njkohsisht
t dy ngjarjet A dhe B.
Nse AB = ather themi se ngjarjet A dhe B jan disjunkte. Qart, AA
t
= ,
AB A, AB B,
PRKUFIZIM 1.2. Shuma e dy ngjarjeve A dhe B, t ciln simboliksht e shnojm A + B
ose A B, sht ngjarja e cila realizohet ather dhe vetm ather kur realizohen t paktn
njra nga ngjarjet A ose B.
Qart, A +A
t
= S, A A +B, B A +B, AB A +B,
PRKUFIZIM 1.3. Ndryshimi i dy ngjarjeve A dhe B, t ciln simboliksht e shnojm
A B ose AB, sht ngjarja e cila realizohet ather dhe vetm ather kur realizohet A e
nuk realizohet B.
N vazhdim, t sjellim disa prej vetive t veprimeve algjebrike me ngjarjeve.
POHIM 1.1. Le t jet =
i
: i I hapsir e ngjarjeve elementare dhe A, B, C .
Ather,
1. A +B = B +A, AB = BA
2. (A +B) +C = A + (B +C), (AB)C = A(BC)
3. (A +B)C = AC +BC
4. AC +BC = (A +C)(B +C) -ligji i dualitetit
5. (A
t
)
t
= A, A B A
t
B
t
6. (A +B)
t
= A
t
B
t
, (AB)
t
= A
t
+B
t
-ligjet e DeMorgan-it
7. A B = AB
t
, A +A
t
= S, A +S = S
VRTETIM. Le t jet =
i
: i I hapsir e ngjarjeve elementare, ather

iI

i
=
dhe
i

j
= kur i ,= j. T vrtetojm vetm disa prej ktyre relacioneve, ndrsa t tjerat
po i lm lexuesit pr ushtrime.
(3) Tregojm se (A + B)C AC + BC dhe anasjelltas (A + B)C AC + BC. Nse
realizohet ngjarja (A + B)C, ather ekziston i
0
I e till q
i
0
(A + B)C, rrjedhimisht

i
0
A +B dhe
i
0
C. Nga
i
0
A +B, kemi
i
0
A ose
i
0
B.
Nse
i
0
A, ather
i
0
A dhe
i
0
C, pra
i
0
AC. Rrjedhimisht,
i
0
AC +BC.
Nse
i
0
B, ather
i
0
B dhe
i
0
C, pra
i
0
BC. Rrjedhimisht,
i
0
AC +BC.
Pra, nse realizohet ngjarja (A+B)C ather realizohet edhe ngjarja AC +BC, d.m.th. (A+
B)C AC +BC.
Anasjelltas, nse realizohet ngjarja AC + BC, ather ekziston i
0
I e till q
i
0

AC +BC, rrjedhimisht
i
0
AC ose
i
0
BC.
Nse
i
0
AC, ather
i
0
A dhe
i
0
C. Nga
i
0
A, rrjedh
i
0
A + B si dhe

i
0
(A +B)C.
Nse
i
0
BC, ather
i
0
B dhe
i
0
C. Nga
i
0
B, rrjedh
i
0
A + B si dhe

i
0
(A +B)C.
6
Pra, nse realizohet ngjarja AC +BC ather realizohet edhe ngjarja (A+B)C, d.m.th. AC +
BC (A +B)C.
(6) Kemi,

i
0
(A +B)
t

i
0
/ A +B

i
0
/ A dhe
i
0
/ B

i
0
A
t
dhe
i
0
B
t

i
0
A
t
B
t
.
Ngjajshm,

i
0
(AB)
t

i
0
/ AB

i
0
/ A ose
i
0
/ B

i
0
A
t
ose
i
0
B
t

i
0
A
t
+B
t
.

Vrjem q relacionet (6) mund t prgjithsohen n trajtat

(1.1.1)
_

nN
A
n
_
t
=

nN
A
t
,
_

nN
A
n
_
t
=

nN
A
t
.
SHEMBULL 1.1. Hedhja e dy zareve (kubeve) z
1
dhe z
2
.
Rezultati: ngjarja E
ij
= (i, j), ku i dhe j jan numrat (e indeksuara n faqet e kubit) e rn
gjat hedhjes s zareve t z
1
dhe z
2
, prkatsisht.
Ather, = E
11
, E
12
, , E
66
, si dhe card()=36.
Le t jen A, B dhe C ngjarjet
A : n z
1
bie 5,
B : shuma e nurmave q bien n z
1
dhe z
2
sht t paktn 3 e jo m shum se 7,
C : shuma e nurmave q bien n z
1
dhe z
2
sht 6.
Ateher,
A = E
51
, ..., E
56

B = E
12
, ..., E
23
, ..., E
31
, ..., E
61

7
C = , AB = E
51
, E
52
, AC =
A +B =?, A B =?
SHEMBULL 1.2. Le t jen A, B, C F. T shnohen ngjarjet
(a) sht realizuar vetm A (Rez. ABC)
(b) Jan realizuar vetm B dhe C (Rez. ABC)
(c) sht realizuar t paktn njra nga ato (Rez. A+B+C)
(d) Jan realizuar t paktn dy nga ato (Rez. AB+BC+AC)
(e) Jan realizuar m s shumti dy nga ato (Rez. (ABC))
(f) Nuk sht realizuar asnj nga ato (Rez. ABC)
SHEMBULL 1.3. Caku prbhet nga 10 rratht koncentrik me rreze r
k
, k = 1, , 10, dhe
q r
1
< r
2
< < r
10
.
Shnojm me A
k
ngjarjen: caku goditet n rrethin me rreze r
k
.
ka paraqesin ngjarjet: B =

6
i=1
A
i
dhe C =

9
i=5
A
i
.
Rezultati: B = A
6
dhe C = A
5
.
SHEMBULL 1.4. Vrtetoni q
(A +B)(A +B
t
) + (A
t
+AB)(A
t
+B
t
) = S,
(A +AB
t
+AB)(A
t
+A
t
B
t
) = .
1.2. Gjasa. Prkuzimi klasik dhe gjeometrik i gjass
Le t jet bashksi arbitrare, ndrsa T familje e nnbashksive nga .
PRKUFIZIM 1.4. Familja F quhet -algjebr nse plotson kto kushte:
(1) F,
(3) nse A F ather A
t
F,
(2) nse A
i
F, i N, ather
iN
A
i
F.
SHEMBULL 1.5. Familja T() e t gjidha nnbashksive t bashksis arbitrare sht
-algjebr.
N vazhdim, japim disa prej vetive t -algjebrs.
8
POHIM 1.2. Le t jet T -algjebr. Ather,
(i) T,
(ii)
iN
A
i
F pr do A
i
F, i N,
(iii) AB T pr do A, B T.
VRTETIM. (i) Meq T, ather nga (3) kemi =
t
T.
(ii) Vrtetimi rrjedh nga (1.2.1), (2) dhe (3).
(ii) Vrtetimi rrjedh nga Pohimi 1.1.(7) dhe (ii).
SHEMBULL 1.6. 1) Prerja

iI
F
i
e do familje t -algjebrave (F
i
)
iI
n bashksin
arbitrare sht -algjebr n .
2) Meq pr do A vlen A T(), ather ekziston -algjebra m e vogl (n ) q
e prmban A- e cila quhet -algjebr e gjeneruar nga A dhe simbolikisht e shnojm
(A). Nse = R, ather
((a, b)) = ((a, b]) = ([a, b)) = ([a, b]) = B(R),
ku B(R) quhet -algjebr e Borel-it (ose shkurt bashksi t Borel-it).
Le t jet hapsir e ngjarjeve elementare, ndrsa F familje e nnbashksive t
. N baz t shembullit 1.5, rrjedh ekzistenca e familja F si dhe F T(). Qart,
-algjebra F e prmban ngjarjen e sigurt S si dhe ngjarjen e pamundur .
PRKUFIZIM 1.5. Funksioni p : T R quhet gjas mbi T nse plotson kushtet:
(i) p(A) 0 pr do A T
(ii) p(S) = 1
(iii) nse A
i
T, i N, dhe A
i
A
j
= pr i ,= j, ather
p
_

iN
A
i
_
=

iN
p (A
i
) .
Treshen e renditur (, F, p) e quajm hapsir e gjass.
N baz t vetive t -algjebrs si dhe prkuzimit t gjass mbi at -algjebr,
marrim kto veti tjera t funksion-gjass:
POHIM 1.3. Let t jen A, B T. Ather,
9
(i) p() = 1,
(ii) nse A B, ather p(A) p(B),
(iii) 0 p(A) 1,
(iv) p(A
t
) = 1 p(A),
(v) p(A B) = p(A) p(AB),
(vi) p(A +B) = p(A) +p(B) p(AB).
VRTETIM. (i) Meq S = S + dhe S = , ather nga Prkuzimi 1.5(ii), (iii) kemi
1 = p(S) = p(S +) = p(S) +p() = 1 +p() p() = 0.
(ii) Nga Pohimi 1.1(7) kemi B = A +A
t
B dhe meq AA
t
B = , ather
p(B) = p(A +A
t
B) = p(A) +p(A
t
B) p(A).
(iii) Meq A S, ather n baz t (ii) kemi
0 p(A) 1.
(iv) Meq A +A
t
= S dhe AA
t
= , ather
1 = p(S) = p(A +A
t
) = p(A) +p(A
t
) p(A
t
) = 1 p(A).
(v) Meq A = AS = A(B +B
t
) = AB +AB
t
dhe (AB)(AB
t
) = , ather
p(A) = p(AB) +p(AB
t
) = p(AB) +p(A B) p(A B) = p(A) p(AB).
(vi) Meq A+B = AB+AB
t
+B = AB+SB+AB
t
= B(A+S)+AB
t
= BS+AB
t
=
B +AB
t
dhe B(AB
t
) = , ather
(1.2.1) p(A +B) = p(B) +p(A B) p(A B) = p(A +B) p(B).
Bazuar n (v), marrim
p(A) p(AB) = p(A +B) p(B) p(A +B) = p(A) +p(B) p(AB).

10
Me induksion matematik, leht tregohet se vetia (vi) n Pohimin 1.3 mund t
prgjithsohet n formn
p
_
n

i=1
A
i
_
=
n

i=1
p(A
i
)

i<j
p(A
i
A
j
) +

i<j<k
p(A
i
A
j
A
k
) (1)
n1
p(A
1
A
2
A
n
)
ose, bazuar n (1.3.1), n formn
p
_
n

i=1
A
i
_
= p(A
1
) +p(A
2
A
t
1
) +p(A
3
A
t
2
A
t
1
) +p(A
n
A
t
1
A
t
2
A
t
n1
)
Meq A
k
A
t
1
A
t
2
A
t
k1
A
k
, k = 2, 3, , n, ather nga relacioni i fundit marrim
p
_
n

i=1
A
i
_

i=1
p(A
i
).
TEOREM 1.1. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass.
(i) Nse (E
i
)
iN
sht varg rrits i bashksive (ngjarjeve) nga F, d.m.th. E
i
E
i+1
,
i N, ather
p
_
_
iN
E
i
_
= lim
n
p(E
n
).
(ii) Nse (E
i
)
iN
sht varg zvoglues i bashksive (ngjarjeve) nga F, d.m.th. E
i+1
E
i
,
i N, ather
p
_

iN
E
i
_
= lim
n
p(E
n
).
VRTETIM. (i) Meq (E
i
)
iN
sht varg rrits i bashksive (nga F), ather
_
iN
E
i
=
_
iN
(E
i
E
i1
) ,
ku E
0
= dhe (E
i
E
i1
) (E
j
E
j1
) = pr j ,= j. Prandaj,
p
_
_
iN
E
i
_
=

iN
p (E
i
E
i1
)
= lim
n
n

i
p (E
i
E
i1
) .
Meq E
i1
E
i
, i N, ather E
i
E
i1
= E
i1
si dhe nga Pohimi 1.3.(v)
p (E
i
E
i1
) = p(E
i
) p(E
i
E
i11
) = p(E
i
) p(E
i1
).
11
Prandaj,
p
_
_
iN
E
i
_
= lim
n
n

i
[p(E
i
) p(E
i1
)]
= lim
n
[p(E
1
) p(E
0
)] + [p(E
2
) p(E
1
)] + + [p(E
n
) p(E
n1
)]
= lim
n
E
n
.
(ii) Meq pr ndonj i
0
N, E
i
0

iN
E
i
= E, ather nga Pohimi 1.3.(v)
p (E
i
0
E) = p(E
i
0
) p(E
i
0
E) (1.2.2)
= p(E
i
0
) p(E)
= p(E
i
0
) p(
iN
E
i
).
Nga ana tjetr, meq vargu (E
i
0
E
i
)
i
sht rrits, ather
p
_
E
i
0

iN
E
i
_
= p
_
_
iN
(E
i
0
E
i
)
_
(1.2.3)
(i)
= lim
n
p (E
i
0
E
n
)
= lim
n
[p(E
i
0
) p(E
n
)]
= p(E
i
0
) lim
n
p(E
n
).
Prfundimisht, nga (1.3.2) dhe (1.3.3) marrim
p
_

iN
E
i
_
= lim
n
p(E
n
).

TEOREM 1.2. (Teorema e Borel-Cantelli-t) Nse (A

n
)
nN
sht varg i ngjarjeve i till q

nN
p(A
n
) < , ather
p
_

nN

_
k=n
A
k
_
= 0.
VRTETIM. Meq
_

_
k=1
A
k
_

_
k=2
A
k
_

_

_
k=n
A
k
_
,
12
ather nga teorema 1.1(ii)
p
_

nN

_
k=n
A
k
_
= lim
n
p
_

_
k=n
A
k
_
lim
n

k=n
p (A
k
) .
Nga ana tjetr, meq

nN
p(A
n
) < ,
ather
lim
n

k=n
p (A
k
) = 0.
Rrjedhimisht
p
_

nN

_
k=n
A
k
_
= 0.

1.2.1. Prkuzimi klasik i gjass. Supozojm q hapsira e ngjarjeve elementare

sht e fundme, d.m.th. =
1
,
2
, ,
n
ku pr ngjarjet elemtare
i
vlen
n

i=1

i
= S,
1

j
= , i ,= j.
Le t jet A T = T() nj ngjarje e fardoshme e cila realizohet kur realizohen
ngjarjet elementare
i
1
,
i
2
, ,
i
m
, d.m.th.
A =
i
1
,
i
2
, ,
i
m
.
Tani, konsiderojm funksionin p : T R t dhn me
(1.2.4) p(A) =
m
n
, A T.
Tregojm q ky funksion i plotson aksiomat e gjass.
(i) Meq
m
n
0, m, n N, ather
p(A) 0, A T.
(ii) Meq card(X) = n ather card(T = T()) = 2
n
, prandaj pr vrtetimin e
vetis (iii) n Prkuzimi 1.5 do ta bjm pr numr t fundm, respektivisht pr dy
ngjarje A dhe B, ku AB = . Supozojm q
A =
i
1
,
i
2
, ,
i
r
, B =
j
1
,
j
2
, ,
j
s
.
13
Ather,
A +B =
i
1
,
i
2
, ,
i
r
,
j
1
,
j
2
, ,
j
s
,
si dhe n baz t (1.3.2)
p(A) =
r
n
, p(B) =
s
n
, p(A +B) =
r +s
n
.
Rjedhimisht,
p(A +B) =
r +s
n
=
r
n
+
s
n
= p(A) +p(B).
Pra, pr ngjarjet disjunkte A
1
, A
2
, , A
k
T vlen
(1.2.5) p
_
k

i=1
A
i
_
=
k

i=1
p (A
i
)
(iii) Meq S =

n
i=1

i
dhe
1

j
= , i ,= j, ather n baz t (1.3.2) dhe (1.3.3)
kemi
p(S) =
n
n
= 1.
Prandaj, vrtetuam kt teorem:
TEOREM 1.3. Le t jet =
1
,
2
, ,
n
dhe T = T() - algjeber n .
Funksionin p : T R i dhn me (1.3.2) sht gjas mbi T = T().
Gjasa e prkuzuar me teoremn 1.1 paraqet prkuzimin klasik t gjass.
SHEMBULL 1.7. Supozojm q n kuti ndodhen n rruzuj (topa) prej t cilve jan a- t
bardh dhe b t kuq. Caktojm gjasn e ngjarjes
A: q n m rruzuj t nxjerr nga kutia t jen r t bardh dhe s t kuq.
ZGJIDHJE. Numri i raastve t mundhsme sht
C
m
n
=
_
n
m
_
=
n!
m!(n m)!
,
ndrsa i atyre t volitshm sht
C
r
a
C
s
b
=
_
a
r
__
b
s
_
=
a!
r!(a r)!
b!
s!(b r)!
.
Ather,
p(A) =
_
a
r
__
b
s
_
_
n
m
_ .

14
1.2.2. Prkuzimi gjeometrik i gjass. Supozojm se bashksia G prmban ngjarjet
elementare t cilat mund t konsiderohen si pika n ndonjrn nga hapsirat R, R
2
ose R
3
. N zonn G "rastsisht" zgjidhet nj pik. Ather, shtrohet pyetja: sa sht
gjasa q pika e zgjedhur rastsisht ti takoj zones G
1
G?
Le t jet G bashksi e kuzuar me mas t fundme gjeometrike m(G) ( n R sht
gjatsi, n R
2
sht syprin, dhe R
3
sht vllim.) Supozojm q gjasa varet vetm
nga masa e G
1
, dhe q nuk varet nga pozita dhe forma e zons s shqyrtuar. Ather,
prgjigjja n pyetjen e mposhtme sht
p(A) =
m(G
1
)
m(G)
,
ku A sht ngjarja e cila realizohet kur pika e zgjedhur rastsisht i takon zons G
1
.
SHEMBULL 1.8. Le t jet P(x, y) pik e zgjedhur e rastsishme n katrorin me brinj a,
(a > 0). T gjindet gjasa q kordinatat e piks P t plotsojn kushtet
_

_
x +y a,
x y 2
a
2
9
.
ZGJIDHJE. Meq m(G) = a
2
dhe
m(G
1
) =
1
2
a
2

2a/3
_
a/3
(a x
9
2x
a
2
)dx
=
1
2
a
2

_
1
6
a
2

9
2
a
2
ln 2
_
,
ather
p(A) =
m(G
1
)
m(G)
=
1
2
a
2

_
1
6
a
2

9
2
a
2
ln 2

a
2
0.48736

SHEMBULL 1.9. Segmenti me gjatsi a ndahet rastsisht n tri pjes. T caktohet gjasa q
nga ato pjes mund t konstruktohet trekndshi.
ZGJIDHJE. Shnojm me x, y, z pjest e ndara nga segmenti a. Ather,
a = x +y +z.
15
Q ato segmente t formojn trekndsh duhet q shuma e dy pjesve duhet t jet m e madhe
se pjesa e tret. Pra,
_

_
x < y +z
y < x +z
z < y +x

_
2x < a
2y < a
2z < a

_
x <
a
2
y <
a
2
z <
a
2
Nse syprina e siprfaqes t trekndshit ABC paraqet gjitha rastet e mundshme, ndrsa Syp-
rina e siprfaqes t trekndshit (A
1
, B
1
, C
1
) paraqet gjitha rastet e volitshme, ather
p =
m(A
1
B
1
C
1
)
m(ABC)
=
a
2

3
16

3
4
a
2
=
1
4
.

1.3. Gjasa e kushtzuar dhe ngjarjet e pavarura

Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe le t jet A F ngjarje e qfardoshme
p(A) > 0. Tani konsiderojm funksion bashksin p
A
: F R t dhn me
p
A
: B
p(AB)
p(A)
()
Tregojm q funksioni p
A
: F R i dhn me (*) i plotson aksiomat e gjass:
(i) meq p-gjas, ather p(AB) > 0, (A B F) si dhe p(A) > 0 ather
p
A
(B) =
p(AB)
p(A)
0, A, B F.
(ii) meq A S = A ather
p
A
(S) =
p(AS)
p(A)
=
P(A)
p(A)
= 1
(iii) Le t jet dhn vargu i bashksive disjunkte (B
i
)
iN
, B
i
F, d.m.th. B
i
B
j
=
, i ,= j. Ather, (AB
i
)
iN
, sht varg i bashksive disjunkte nga F si dhe
p
A
_

iN
B
i
_
=
p
_
A

iN
B
i
_
p(A)
=
p
_

iN
A B
i
_
p(A)
=

iN
p (A B
i
)
p(A)
=

iN
p
A
(B
i
)
d.m.th. p
A
: F R sht - aditiv. Rrjedhimisht vrtetuam kt teorem:
16
TEOREM 1.4. Le t jet treshja (, F, p) hapsir e gjass dhe le t jet A F , p(A) > 0.
Funksioni p
A
: F R i dhn me () sht gjas mbi F.
PRKUFIZIM 1.6. Gjasa p
A
: F R e dhn me (*) quhet gjas e kushtzuar.
Gjasn e kushtzuar p
A
(B) e lexojm: gjasa e ngjarjes B me kusht q t jet
realizuar A.
Nga () marrim relacionin
p(AB) = p(A) p
A
(B), p(A) > 0.
Ngjashm,
p(AB) = p(B) p
B
(A), p(B) > 0.
Pra, pr p(A), p(B) > 0
(1.3.1) p(AB) = p(A) p
A
(B) = p(B) p
B
(A).
Relacioni (1.4.1) paraqet gjasn e prodhimit t ngjarjeve. Duke u bazuar n induksionin
matematik, relacioni (1.4.1) mund t prgjithsohet n trajtn
(1.3.2) p(A
1
A
2
A
n
) = p(A
1
) p
A
1
(A
2
) p
A
1
A
2
(A
3
) pn1

i=1
A
i
(A
n
).
SHEMBULL 1.10. Hudhet zari (kubza). Sa sht gjasa q t bie numr qift me kusht q t
mos jet m i madh se katr.
ZGJIDHJE. Shnojm ngjarjet elementare
i
: bie numri i gjat hudhjes t kubzs i =
1, 2, ..., 6. Ather, =
i
[i = 1, 2, ..., 6 dhe F = T().
Konsiderojm ngjarjet:
A : bie numr jo m i madh se katr d.m.th. A =
1
,
2
,
3

B : bie numr ift d.m.th. B =

2
,
4
,
6
.
Ather,
p
A
(B) =
p(AB)
p(A)
=
p(
2
)
3
6
=
1
6
3
6
=
1
3
.

SHEMBULL 1.11. N kuti ndodhen 50 llampa elektrike, ku 20% prej tyre jan me defekt.
Kontrollori zgjedh rastsisht 5 llampa elektrike n mnyr suksesive (pa kthim). Sa sht gjasa
q vlersimi i kontrollorit t jet pozitiv.
17
ZGJIDHJE. Le t jet A
i
(i = 1, 2, 3, 4, 5) ngjarja q n trheqjen e i-t sht zgjedhur
llampa elektrike pa defekt. Ather, nga relacioni (1.4.2) kemi
p(A
1
A
2
A
3
A
4
A
5
) = p(A
1
) p
A
1
(A
2
) p
A
1
A
2
(A
3
) p
A
1
A
2
A
3
(A
4
) p
A
1
A
2
A
3
A
4
(A
5
)
=
40
50

39
49

38
48

37
47

36
46
0.31

PRKUFIZIM 1.7. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe A, B F. Pr ngjarjet A dhe B

themi se jan t pavaruara nse
p(A B) = p(A) p(B).
Nse A dhe B jan ngjarje t pavaruara, ather
p
A
(B) =
p(AB)
p(A)
=
p(A) p(B)
p(A)
= p(B), p(A) > 0,
p
B
(A) =
p(AB)
p(B)
=
p(A) p(B)
p(B)
= p(A), p(B) > 0.
POHIM 1.4. Nse A dhe B jan ngjarje t pavarura ather t tilla jan edhe ngjarjet A
t
e
B; A e B
t
; A
t
e B
t
.
VRTETIM. Meq
(AB)(AB
t
) = dhe AB +AB
t
= A(B +B
t
) = AS = A,
ather nse A dhe B jan ngjarje t pavarura marrim
p(A) = p(AB +AB
t
) = p(AB) +p(AB
t
)
= p(A) p(B) +p(AB
t
).
Rrjedhimisht,
p(AB
t
) = p(A) p(A)p(B) = p(A)(1 p(B))
p(AB
t
) = p(A) p(B
t
)
d.m.th. ngjarjet A dhe B
t
jan t pavaruar. Ngjajshm tregohet q ngjarjet A
t
dhe B jan t
pavaruar.
18
Meq,
p(A
t
B
t
) = p [(A +B)
t
] = 1 p(A +B)
= 1 (p(A) +p(B) p(AB))
= 1 p(A) p(B) +p(AB)
= p(A
t
) p(B) +p(A)p(B)
= p(A
t
) p(B)(1 p(A))
= p(A
t
) p(B)p(A
t
)
= p(A
t
)(1 p(B))
= p(A
t
)p(B
t
),
ather rrjedh q ngjarjet A
t
dhe B
t
jan t pavaruar.
SHEMBULL 1.12. Pr ngjarjet A, B jan dhn p(AB
t
) = 0.1, P(A
t
B) = 0.2, p(A
t
B
t
) =
0.1.
(a) Tregoni q ngjarjet A dhe B jan t varura.
(b) T njesohen gjasat e kushtzuara p
A
(B), p
B
(A), p
A
(B
t
), p
B
(A).
ZGJIDHJE. (a) Supozojm q ngjarjet Adhe B jan t pavarura. Ather n baz t Pohimit
1.4. edhe ngjarjet A
t
e B; A e B
t
; A
t
e B
t
, jan t pavarura. Prandaj,
_

_
0.1 = p(A B
t
) = p(A) p(B
t
)
0.2 = p(A
t
B) = p(A
t
) p(B)
0.1 = p(A
t
B
t
) = p(A
t
) p(B
t
).
Nga ekucaionet (II) dhe (III) t sistemit kemi
p(B
t
) =
1
2
p(B),
dhe meq p(B
t
) = 1 p(B), ather p(B) =
2
3
dhe p(B) =
1
3
.
Nga ekucaioni (I) i sistemit kemi
p(A) =
1
p(B
t
)
=
3
10
19
si dhe
p(A
t
) = 1 p(A) = 1
3
10
=
7
10
.
Nga ana tjetr,
0.1 = p(A
t
B
t
) = p(A
t
) p(B
t
) =
7
10

1
3
=
7
30
gj q sht e pamundur. Pra, supozimi q ngjarjet A dhe B jan t pavarura sht i gabuar.
Rrjedhimisht, ngjarjet A dhe B jan t varura.
(b) N baz t Pohimit 1.3.(v), kemi
_

_
0.1 = p(A B
t
) = p(A) p(A B)
0.2 = p(A
t
B) = p(B) p(A B)
0.1 = p(A
t
B
t
) = p(A
t
) p(A
t
B) = p(A
t
) 0.2
Pra, p(A
t
) = 0.3, p(A) = 1 p(A
t
) = 0.7, p(B) = 0.8, p(B
t
) = 0.2, p(A B) = 0.6. Tani,
duke u bazuar n prkuzimin e gjass s kushtzuar, leht tregohen q
p
A
(B) = 0.857, p
B
(A) = 0.75, p
A
(B
t
) = 0.333.

1.4. Formula e gjass s plot dhe formula e Bayes-it

PRKUFIZIM 1.8. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass. Pr vargun e bashksive (H
i
)
iI
,
I N, nga F themi se formon sistem t plot t ngjarjeve nse
p(H
i
) > 0, i I N;
H
i
H
j
= , i ,= j;

iI
H
i
= S.
Qart pr hapsirnn e ngjarjeve elementare =
i
[i I N, vargu i ngjarjeve
elementare (
i
)
iI
formon sistem t plot t ngjarjeve.
SHEMBULL 1.13. Hudhet kubza. Vargu i ngjarjeve elementare (
i
), ku

i
: bie numri i n hudhjen e kubzs, i = 1, 2, 3, ..., 6,
paraqet sistem t plot t ngjarjeve. Gjithashtu, ngjarjet
H
0
: bie numr ift n hudhjen e kubzs;
H
1
: bie numr tek n hudhjen e kubzs,
20
paraqesin sistem t plot t ngjarjeve (sepse H
0
+H
1
= S dhe H
0
H
1
= ).
TEOREM 1.5. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe le t jet (H)
iIN
, H
i
F, sistem
i plot i ngjarjeve. Ather, pr do A F
(1.4.1) p(A) =

iI
p(H
i
)p
H
i
(A)
VRTETIM. Meq pr do A F
A = A S = A

iI
H
i
=

iI
AH
i
,
(A H
i
) (A H
j
) = , i ,= j,
ather
p(A) = p
_

iI
A H
i
_
=

iI
p(A H
i
).
Prfundimisht, bazuar n (1.4.1) marrim (1.5.1).
Relacioni (1.5.1) paraqet formuln e gjass s plot. Gjasat p(H
i
), i I jan t njohura
paraprakisht (zakonisht) dhe quhen gjasa apriori, ndrsa ngjarjet H
i
quhen hipoteza.
TEOREM 1.6. (Formula e Bayes-it). Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe le t jet
(H)
iIN
, H
i
F, sistem i plot i ngjarjeve. Ather, pr do A F, p(A) > 0,
(1.4.2) p
A
(H
i
) =
p(H
i
)
H
i
(A)
n

i=1
p(H
i
) p
H
i
(A)
VRTETIM. Meq pr do A F, p(A) > 0,
p(A H
i
) = p(A) p
A
(H
i
) = p(H
i
) p
H
i
(A),
ather
p
A
(H
i
) =
p(H
i
) p
H
i
(A)
p(A)
Tani nga (1.5.1) marrim (1.5.2).
SHEMBULL 1.14. Jan dhn tri kutia. N kutin e par ndodhen dy rruzuj t bardh dhe
nj i zi, n t dytin ndodhen tre t bardh dhe nj i zi, ndrsa n kutin e tret ndodhen nj
rruzull i bardh dhe nj i zi. Rastisht zgjedhet nj kuti dhe pastaj n at kuti rastsisht zgjedhet
nj rruzull. Gjeni gjasn q rruzulli i zgjedhur t jet i bardh.
21
ZGJIDHJE. Shnojm me A ngjarjen: sht zgjedhur rruzulli i bardh, ndrsa hipotezat H
i
:
sht zgjedhur kutia e i-t, i = 1, 2, 3. Qart,
p(H
i
) =
1
3
, p
H
1
(A) =
2
3
, p
H
2
(A) =
3
4
, p
H
3
(A) =
1
2
.
N baz t (1.5.1),
p(A) =
3

i=1
p
H
i
(A) p(H
i
)
= p(H
1
) p
H
1
(A) +p(H
2
) p
H
2
(A) +p(H
3
)p
H
3
(A) =
=
1
3

2
3
+
1
3

3
4
+
1
3

1
2
=
23
36

SHEMBULL 1.15. N departamentin e matematiks 4% t studentve dhe 1% t studenteve

nuk jan shtetas t Republiks s Kosoves. Proporcioni i studentve dhe studenteve sht 40 :
60. Nse rastsisht zgjedhet nj person nga deparamenti i matematiks, i cili nuk sht shtetas
i Kosovs, sa sht gjasa q ajo t jet studente.
ZGJIDHJE. Konsiderojm hipotezat:
H
1
: personi i zgjedhur sht studente, ather p(H
1
) =
60
100
,
H
2
: personi i zgjedhur sht student, ather p(H
2
) =
40
100
.
Qart, ngjarjet H
1
, H
2
formojn sistem t plot t ngjarjeve, d.m.th.
H
1
H
2
= H
1
+H
2
= S,
si dhe
p
H
1
(A) =
1
100
, p
H
2
(A) =
4
100
.
N baz t formuls s Bayes-it, kemi
p
A
(H
1
) =
p(H
1
) p
H
1
(A)
p(H
1
) p
H
1
(A) +p(H
2
) p
H
2
(A)
=
60
100

1
100
60
100

1
100
+
40
100

4
100
0.27.

22
KAPITULLI 2
Ndryshorja e rastsishme
2.1. Prkuzimi i ndryshors s rastsishme. Funksioni i shprndarjes
Le t jet (, F, p) hapsir e gjass. Nga njsit e mparshme kemi vrejtur q
do ngjarjeje mund ti shoqrohet nj numr real X() dhe n at mnyr
rezultatin e eksperimentit e prshkruajm me ndihmn e funksionit real X : R .
SHEMBULL 2.1. Njkohsisht hudhen dy monedha metalike. Nse me X shnojm numrin e
stemave t rn gjat hedhjes, ather ngjarjeve elementare i shoqrohen numrat real si vijojn
_

1
: bie NN;

2
: bie NS;

3
: bie SN;

4
: bie SS;

_
X :
1
0;
X :
2
1;
X :
3
1;
X :
4
2;
PRKUFIZIM 2.1. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass. Pasqyrimi X : R quhet
ndryshore e rastsishme nse pr do x R gura inverz X
1
(, x) = [X() < x
i takon - algjebrs F, d.m.th. X
1
(, x) F, x R.
POHIM 2.1. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe X : R. Pohimet e m poshtme
jan ekuivalente:
(i) X sht ndryshore e rastsishme
(ii) X
1
[x, ) F, x R,
(iii) X
1
(x, ) F, x R,
(iv) X
1
(, x] F, x R.
VRTETIM. Meq
[X() x = [X() < x, x R,
ather (i) (ii).
23
Meq
[X() > x =
_

n=1
[X() x +
1
n
, x R,
ather (ii) (iii).
Meq
[X() x = [X() > x, x R,
ather (iii) (iv).
Meq
[X() < x =
_

n=1
[X() x +
1
n
, x R,
ather (iv) (i).
RRJEDHIM 2.1. Nse X : R sht ndryshore e rastsishme n (, F, p), ather
[X() = x F, x R.
VRTETIM. Meq
[X() = x = [X() x

[X() x, x R,
ather nga Pohimi 2.1 rrjedh saktsia e pohimit.
POHIM 2.2. Nse X, Y : R jan ndryshore t rastsishme n (, F, p), ather edhe
funksionet
X +Y, cX (c konst.), X Y
jan ndryshore t rastsishme.
PROOF. Le t jet x Rdhe X()+Y () < x, ather X() < xY (). Meq bashksia
e numrave racional sht e dendur n R, ather ekziston q Qi till q X() < r < xY ().
Prandaj,
[X() +Y () < x =
_
qQ
[X() < r [Y () < x r.
Rrjedhimisht, X +Y : R sht ndryshore e rastsishme.
Meq
[cX() < x =
_

_
[X() < x/c, c > 0,
[X() > x/c, c < 0,
24
ather cX : R sht ndryshore e rastsishme.
Q t tregojm se X Y sht ndryshore e rastsishme, n llim tregojm q X
2
sht
ndryshore e rastsishme nse X sht ndryshore e rastsishme. Vrtet, meq
[X
2
() > x = [X() >

x [X() <

x, nese a 0,
dhe
[X
2
() > x = nese a < 0,
ather X
2
sht ndryshore e rastsishme. Tani, meq
X Y =
(X +Y )
2
X
2
Y
2
2
rrjedh q X Y sht ndryshore e rastsishme nse X, Y jan ndryshore t rastsishme.
SHEMBULL 2.2. Konsiderojm eksperimentin: hudhet kubza (me faqe t shnuar prej
1,...,6). Le t jen hapsira e ngjarjeve elementare =
i
[i = 1, , 6, ku

i
: bie numri i gjat hudhjes t kubzs,
dhe ngjarja A =
2
,
4
,
6
. Leht tregohet se familja F = , , A, A
t
, ku A
t
=
1
,
3
,
5
,
sht algjebr.
Prkuzojm funksionin X : R t dhn me X(
2k
) = 1 X(
2k1
) = 0, k = 1, 2, 3.
Meq, pr do x R
X
1
(, x) =
_

_
, x < 0,
A
t
, 0 x < 1,
, x 1,
prfundojm q X
1
(, x) F, x R. Pra, X : R sht ndryshore e rastsishme
(n ).
Pr thjeshtim, ngjarjen X
1
(, x) = [ X() < x e shnojm (X < x),
ndsa ngjarjen X
1
(x) = [ X() = x e shnojm (X = x). Respektivisht,
gjasn q ndryshorja e rastsishme e merr vlern m t vogl se x e shnojm p(X <
x), ndrsa gjasn q ndryshorja e rastsishme e merr vlern x e shnojm p(X = x).
Gjasn q ndryshorja X merr vlern nga intervali [a, b] e shnojm p(a < X < b).
25
PRKUFIZIM 2.2. Funksioni F
X
: R [0, 1] i ndryshors s rastsishme X i dhn me
F
X
: x p(X < x), x R,
quhet funksion i shprndarjes s gjasave t ndryshors s rastsishme X ose shkurt funksion i
shprndarjes.
SHEMBULL 2.3. Funksioni i shprndarjes pr ndryshorn e rastsishme t dhn me Shem-
bullin 2.2 sht:
F
X
(x) = p(X < x) =
_

_
0, x < 0,
1
2
, 0 x < 1,
1, x 1.
N vazhdim japim vetit themelore t funksionit t shprndarjes t ndryshors t
rastsishme.
TEOREM 2.1. Pr funksionin F
X
= F t ndryshors s rastsishme X vlejn vetit e
mposhtme.
(1) F() = 0 dhe F(+) = 1.
(2) p(a X < b) = F(b) F(a), ku a < b, a, b R.
(3) Funksioni i shprndarjes sht i vazhdueshm nga ana e majt. Pra,
lim
xa

F(x) = F(a).
(4) F sht funksion jozvoglues
x
1
< x
2
F(x
1
) F(x
2
).
VRTETIM. (1) Meq ngjarja (X < ) sht ngjarje e pamundur, ather
F() = p(X < ) = p() = 0,
ndrsa meq ngjarja (X < ) sht ngjarje e sigurt, ather
F() = p(X < ) = p(S) = 1.
(2) Meq pr a < b, (X < b) = (X < a)(a X < b) dhe (X < a)(a X < b) = ,
ather
F(b) = p(X < b) = p(X < a) +p(a X < b) = F(a) +p(a X < b).
26
(3) Kemi
lim
xa

F(x) = lim
n
F(a
1
n
)
= lim
n
p
_
X < a
1
n
_
.
Meq vargu i ngjarjeve
_
X < a
1
n
_

n
nga F sht rrits, ather nga Teorema 1.1
e kapitullit I marrim
lim
xa

F(x) = lim
n
p
_
X < a
1
n
_
= p
_
+
_
n=1
(X < a
1
n
)
_
= p(X < a) = F(a)
(4) Le t jen x
1
< x
2
dhe
A = [ X() < x
1
,
B = [ X() < x
2
.
Meq A B, ather n baz t monotonis s gjass kemi
F(x
1
) = p(A) p(B) = F(x
2
).

N fund, marrim pohim (pa vrtetim) vijues.

TEOREM 2.2. Nse F : R [0, 1] sht jozvoglues i vazhueshm nga e majta dhe nse
F() = 0, F(+) = 1 ather ekziston ndryshorja e rastsishme X ashtu q F t jet
funksion i shprndarjes s gjasave pr t.
2.2. Ndryshorja e rastsishme diskrete
Le t jet dhn (, F, P) hapsir e gjass dhe X : R ndryshore e rastsishme.
PRKUFIZIM 2.3. Ndryshorja e rastsishme X e cila merr vlera t fundme ose t num-
rueshme quhet ndryshore e rastsishme diskrete.
Pra nse kodomeni i funksionit X : R sht t shumtn e numrueshme, d.m.th.
nse
R
X
= x
i
[i I N,
27
ather X sht diskrete.
Qart
=
_
n
[X() = x
n

ku (X = x
i
) (X = x
j
) = , i ,= j. Prandaj,
1 = p() = p(
_
n
(X = x
n
)) =

n
p(X = x
n
) =

n
f
X
(x
n
),
ku f
X
(x
n
) = p(X = x
n
) quhet densitet piksor pr X.
Pra, ndryshorja e rastsishme diskrete X sht plotsisht e prcaktuar nse dihen:
bashksit e vlerave t saj R
X
= x
i
[i I N
bashksit e gjasave korrosponduese f
X
(x
i
) = p(X = x
i
), x
i
R
X
.
Bashksia e vlerave t ndryshors s rastsishme R
X
= x
i
[i I N s bashku
me bashksin e gjasave korrospoduese paraqet ligjin e shprndarjes s gjasave pr
ndryshorn e rastsishme X dhe simbolikisht shnojm
X
_
_
x
1
x
2
...
f
X
(x
1
) f
X
(x
1
) ...
_
_
dhe

x
i
R
X
f
X
(x
i
) = 1.
N baz t prkuzimit t funksionit t shprndarjes, pr ndryshorn e rastsishme
diskrete at mund ta shkruajm n trajtn
F
X
(x) = p(X < x) =
_

_
0 x x
1
,
n1

i=1
f
X
(x
i
) x
n1
< x x
n
,
1 x > maxx
i
R
X
.
Meq funksioni F
X
sht i kuzuar, ather ai ka t shumtn pika t kputjes t llojit
t par. Pr m tepr, nse X eshte n.r.d. ather n baz t relacionit t msiprm
pikat e vetme t kputjes pr F
X
mund t jen x
i
R
X
si dhe
0 F
X
(x
i
+ 0) F
X
(x
i
0)
=
i

k=1
f
X
(x
k
)
i1

k=1
f
X
(x
i
)
= f
X
(x
i
) = p(X = x
i
).
28
Pra, nse X sht n.r.d., ather gjatsia e krcimit t funksionit F
X
n pikn e kput-
jes x
i
R
X
sht
f
X
(x
i
) = p(X = x
i
).
SHEMBULL 2.4. Nj gjuajts gjuan tri her mbi nj objektiv me gjas p t goditjes n do
gjuajtje. T caktohet ligji i shprndarjes s gjasave t X, ku X sht numri i goditjeve t
objektivit.
ZGJIDHJE. Qart, gjuajtsi mund t godas objektivin 0, 1, 2, 3 her. Pra, R
X
= 0, 1, 2, 3.
Le t jet A
i
ngjarja: goditet objektivi n gjuajtjen e i te, i = 1, 2, 3. Ather, meq
A
i
, A
t
i

3
i=1
jan t pavaruar
f
X
(0) = p(X = 0) = p(A
t
1
A
t
2
A
t
3
) = p(A
t
1
)p(A
t
2
)p(A
t
3
) = (1 p)
3
f
X
(1) = p(X = 1) = p(A
1
A
t
2
A
t
3
+A
t
1
A
2
A
t
3
+A
t
1
A
t
2
A
3
) =
= p(A
1
A
t
2
A
t
3
) +p(A
t
1
A
2
A
t
3
) +p(A
t
1
A
t
2
A
3
) =
= p(1 p)
2
+p(1 p)
2
+p(1 p)
2
= 3p(1 p)
2
f
X
(2) = p(X = 2) = p(A
1
A
2
A
t
3
+A
t
1
A
2
A
3
+A
1
A
t
2
A
3
)
= p(A
1
A
2
A
t
3
) +p(A
t
1
A
2
A
3
) +p(A
1
A
t
2
A
3
) = 3p
2
(1 p)
f
X
(3) = p(X = 3) = p(A
1
A
2
A
3
) = p
3
.
Ligji i shprndarjes pr n.r.d X sht
X
_
_
0 1 2 3
(1 p)3 3p(1 p)
2
3p
2
(1 p) p
3
_
_
si dhe
(1 p)
3
+ 3p(1 p)
2
+ 3p
2
(1 p) +p
3
= [(1 p) +p]
3
= 1.

SHEMBULL 2.5. Nj gjuajts gjuan mbi nj objektiv me gjas p t goditjes s tij n do

gjuajtje deri n goditjen e par t objektivit. Le t jet X: numri i goditjeve deri n goditjen e
par. T caktohet ligji i shprndarjes pr n.r.d. X.
29
ZGJIDHJE. Qart, R
X
= 1, 2, 3, .... Le t jet A
i
ngjarja objektivi qllohet n gjuajten e
i -t, i = 1, 2, 3, .... Ather,
f
X
(j) = p(X = j) = p
_
j1

i=1
A
t
i
A
j
_
=
j1

i=1
p (A
t
i
A
j
) = (1 p)
j1
p
Pra, ligji i shprndarjes pr n.r.d. X sht
X
_
_
1 2 3 ... j ...
p p(1 p) p(1 p)
2
... p(1 p)
j
...
_
_
si dhe
p +p(1 p) +p(1 p)
2
+... = p
_
1 + (1 p) + (1 p)
2
+...
_
= p
1
1 (1 p)
= 1.

2.3. Ndryshoret e rastsishme t vazhdueshme

Le t jet dhn (, F, P) hapsir e gjass dhe X : R ndryshore e rastsishme.
PRKUFIZIM 2.4. Ndryshorja e rastsishme X quhet e vazhdueshme (shkurt n.r.v.) nse
ekziston funksioni jo-negativ f
X
i prkuzuar n R i till q
F
X
(x) = p(X < x) =
x
_

f
X
(t)dt
pr do x R. Funksioni f
X
quhet densitet i n.r.v. X
N baz t Teorems 2.1.
+
_

f
X
(t)dt = lim
x+
x
_

f
X
(t)dt = lim
x+
F
X
(x) = F(+) = 1.
TEOREM 2.3. Nse f sht funksion jo-negativ, i integrueshm (sipas Riemann-it) n R si
dhe
+
_

f
X
(t)dt = 1, ather funksioni
F(x) =
x
_

f(t)dt,
pr do x R, sht jo-zvoglues i vazhueshm dhe F() = 0, F(+) = 1. Pra, ekziston
n.r. X e vetme pr t ciln f sht densitet i saj.
30
VRTETIM. Bazuar n teoremn fundamentale mbi njsimin integral dhe Teoremn 2.2
rrjedh saktsia e ktij pohimi.
N vazhdim japim disa veti t densitetit t shprndarjes.
TEOREM 2.4. Le t jen F
X
dhe f
X
funksioni i shprndarjes dhe densiteti i shprndarjes,
prkatsisht, pr n.r.v. X. Ather,
(i)F
t
X
(x) = f
X
(x) n t gjitha pikat, x R, n t cilat f
X
sht i vazhueshm,
(iii) p(X = a) = 0,
(iii)
p(a < X < b) = p(a X < b) = P(a < X b) = p(a X b)
=
b
_
a
f
X
(t)dt.
VRTETIM. (i) Rrjedh nga teorema fundamentale mbi njsimin integral.
(ii) N baz t Teorems 1.1(ii)
p(X = a) = p (

n=1
(a X < a + 1/n)) = lim
n
p(a X < a + 1/n)
= lim
n
[p(X < a + 1/n) P(X < a)]
= lim
n
_
_
a+1/n
_

f
X
(t)dt
a
_

f
X
(t)dt
_
_
=
a
_

f
X
(t)dt
a
_

f
X
(t) = 0.
(iii) Meq
p(a X < b) = p(X < b) p(X < a) =
b
_

f
X
(t)dt
a
_

f
X
(t)dt =
b
_
a
f
X
(t)dt
dhe
p(a < X < b) = p(a X < b) p(X = a)
= p(a X b) p(X = a) p(X = b)
= p(a < X b) p(X = b),
31
ather nga (ii) rrjedh (iii).
SHEMBULL 2.6. Le t jet
f(x) =
_

_
ax
2
, 0 x 2
0 , x / [0, 2].
(a) T caktohet parametri a ashtu q f t jet densitet pr ndonj n.r.v. X.
(b) T caktohet funksioni i shprndarjes F
X
(x) dhe p(0 < X < 1).
ZGJIDHJE. (a) Me q
+
_

f(x)dx = 1,
ather a =
3
8
.
(b) Meq
F
X
(x) =
x
_

f
X
(x)dt,
ather
F
X
(x) =
_

_
0, x < 0,
x
3
8
, x 0.
N veanti,
p(0 < X < 1) = F
X
(1) F
X
(0) =
1
8
.

SHEMBULL 2.7. sht dhn funksioni

F(x) =
_

_
0, x a,
A +Barcsin
x
a
, [x[ < a,
1, x a.
(a) T caktohen parametrat A, B ashtu q F t jet funksion i shprndarjes pr ndonj
n.r.v. X.
(b) T caktohet densiteti f(x).
(c) T caktohet gjasa p([X[ <
a
2
).
32
ZGJIDHJE. (a) Meq n baz t teorems 2.3 F sht i vazhdueshm, ather
_

_
F(a

) = F(a
+
),
F(a

) = F(a
+
).
Pra,
_

_
0 = A

2
B,
1 = A +

2
B,
respektivisht A =
1
2
, B =
1

. Prfundimisht,
F(x) =
_

_
0, x a,
1
2
+
1

arcsin
x
a
, [x[ < a,
1, x a.
(b)
f(x) = F
t
(x) =
_

_
0, x / (a, a),
1

a
2
x
2
, x (a, a).
(c)
p([X[ <
a
2
) = p
_

a
2
< X <
a
2
_
= F(
a
2
) F(
a
2
)
=
2

arcsin
1
2
.

SHEMBULL 2.8. Supozojm se koha e pritjes (n minuta) pr t shrbyer n nj sportel n

nj bank sht nj ndryshore e rastsishme e vazhdueshme q ka densitet t shprndarjes
f
X
(x) =
_

_
0, x < 0,
1
2
, 0 x 1,
3
2x
4
, x > 1.
(a) T caktohet funksioni i shprndarjes.
(b) T caktohet gjasa q p
(X>1)
(X > 2).
33
ZGJIDHJE. (a)
F
X
(x) =
_

_
0, x < 0,
x
2
, 0 x 1,
1
1
2x
3
, x > 1.
(b) N baz prkuzimit t gjass s kushtzuar, kemi
p
(X>1)
(X > 2) =
p[(X > 2) (X > 1)]
p(X > 1)
=
p(X > 2)
p(X > 1)
=
1 F
X
(2)
1 F
X
(1)
=
1
8
.

2.4. Parametrat e ndryshores t rastsishme

Funksioni i shprndarjes F
X
(x) dhe densiteti f
X
pr ndryshorn e rastsishme X
jan karakterisitika t plota pr at ndryshore t rastishme. Mirpo, n praktik kto
karakteristika nuk dihen ose edhe nse dihen llogaritjet me to mund t jen mjaft t
komplikuar. Prve ksaj, nganjhe problemi i shtjelluar krkon numr t vogl t t
dhnave mbi ndryshorn e rastsishme. Prandaj, n teorin e gjass shpesh prdoren
parametra numerik t caktuar t cilat deri n nj far mase karakterizojn funksionin e
shprndarjes s gjasave t ndryshors s rastsishme. Kta parametra jan:
Pritja (shpresa matematike)- parametr q karakterizon mesataren e vlerave
t ndryshors s rastsishme.
Varianca (dispersioni)- parametr q karakterizon masn e shprndarjes t
vlerave t ndryshors s rastsishme rreth prtijes
2.4.1. Pritja e ndryshores t rastsishme. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe
X : R ndryshore e rastsishme.
34
PRKUFIZIM 2.5. Numri
(2.4.1) E(X) =
_

x
i
1(X)
x
i
p(X = x
i
) X n.r.d.
+
_

xf
X
(x)dx X n.r.v. dhe f
X
densitet i X
quhet pritje (shpres matematike) pr ndryshoren e rastsishme X.
Nga prkuzimi rrjedhin kto veti t pritjes.
TEOREM 2.5. Pr pritjen E(X) vlejn kto veti:
(i) E(X) egziston ather dhe vetm ather kur egziston E([X[);
(ii) E(c) = c ku c sht konstante;
(iii) nse X 0 ather edhe E(X) 0.
VRTETIM. (i) Nse ekziston E(X), ather seria

x
i
p(X = x
i
), x
i
1(X), kon-
vergjon absolutisht pr X n.r.d. ndrsa pr X n.r.v.
+
_

x f
X
(x) konvergjon absolutisht. Pra,
nse E(X) ekziston ather ekziston E([X[).
Nga ana tjetr, meq do seri (integral) absolutisht konvergjent sht konvergjent, ather
rrjedh q ekzistenca e E([X[) implikon ekzistencn e E(X).
(ii) Meq 1(c) = c, ather
E(X) =

x
i
1(c)
x
i
p(c = x
i
)
= cp(c = c) = c.
(iii) Meq X 0 d.m.th. 1(X) 0 dhe meq p(X = x
i
) 0 pr x
i
1(X) (f
X
0),
ather rrjedh saktsia e pohimit.
SHEMBULL 2.9. Nse
X
_
_
1 2 ... n ...
1
2
1
2
2
...
1
2
n
...,
_
_
ather
E(X) =

iN
x
i
P
i
=

iN
i
2
i
=
1
2

iN
1
2
i1
Nga ana tjetr, seria funksionale
1 +x +x
2
+... +x
n
+... =
1
1 x
35
sht uniformisht konvergjente pr [x[ < 1. Prandaj, nse e derivojm term pr term, marrim
1 + 2x + 3x
2
+... +nx
n1
+... =
1
(1 x)
2
.
Pr x =
1
2
, kemi
1 +
2
2
+... +
n
2
n1
+... =
1
(1
1
2
)
2
= 4.
Pra,
E(X) =
1
2
4 = 2.
SHEMBULL 2.10. Densiteti i shprndarjes pr n.r.v. X sht dhn me
(a) f
X
(x) = e
x
, x 0, > 0;
(b) f
X
(x) =
_

_
1
2
sin x, 0 < x <
0 , x / [0, ];
(c) f
X
(x) =
1
(1 +x
2
)
, x R.
T caktohet E(X).
REZULTATET. (a) E(X) = 1/.
(b) E(X) = /2.
(c) E(X)-nuk ekziston
TEOREM 2.6. Nse g : R R, ather
E(g(X)) =
_

x
i
1(X)
g(x
i
) p(X = x
i
), X n.r.d.
+
_

g(x) f
X
(x)dx, X n.r.v.
VRTETIM. Le t jet X : R n.r.v. dhe supozojm q g sht funksion jonegativ
d.m.th. g : R [0, +). N llim vrtetojm q pr n.r.v. jonegative Y : [0, +) vlen
(2.4.2) E(Y ) =
+
_
0
p(Y > y)dy
36
Vrtet, nse f
Y
sht densitet pr n.r. v. Y, ather
+
_
0
p(Y > y)dy =
+
_
0
_
_
+
_
y
f
Y
(x)dx
_
_
dy
=
+
_
0
_
_
x
_
0
dy
_
_
f
Y
(x)dx
=
+
_
0
x f
Y
(x)dx = m(Y ).
Tani, pr do funksion g : R [0, +), kemi
E(g(x)) =
+
_
0
p (g(X) > y)) dy
=
+
_
0
_
_
_
_
x:g(x)>y
f(x)dx
_
_
_
dy
=
_
x:g(x)>0
_
_
g(x)
_
0
dy
_
_
f(x)dx
=
+
_
0
g(x) f
X
(x)dx.
Meq do funksion g : R R mund t shkruhet n trajtn e ndryshimit t dy funksioneve
jo-negative d.m.th.
g = g
+
g

,
ku g
+
(x) = max0, g(x) dhe g

(x) = max0, g(x), ather vrtetimi bhet duke u bazuar

n rastin e funksionit jo-negativ.
N fund, supozojm tani q X sht n.r.d. Duke i grupuar t gjith termat n

i
g(x
i
)p(x
i
)
q kan vlera t njjta t g(x
i
) dhe supozojm q y
j
j 1 paraqesin vlerat e ndryshme t g(x
i
),
37
i 1, kemi

i
g(x
i
) p(X = x
i
) =

i:g(x
i
)=y
j
g(x
i
) p(X = x
i
)
=

i:g(x
i
)=y
j
y
j
p(X = x
i
)
=

j
y
j

i:g(x
i
)=y
j
p(X = x
i
)
=

j
y
j
p(g(X) = y
j
)
= E(g(X))

RRJEDHIM 2.2. Nse X sht n.r. dhe a, b jan konstante, ather

E(aX +b) = aE(X) +b.
VRTETIM. Supozojm q X sht n.r.d. Ather,
E(aX +b) =

x
i
:p(X=x
i
)
(ax
i
+b)p(X = x
i
)
= a

x
i
:p(X=x
i
)
x
i
p(X = x
i
) +b

x
i
:p(X=x
i
)
p(X = x
i
)
= aE(X) +b.
Ngjajshm vrtetohet rasti kur X sht n.r.v.
2.4.2. Variansa e ndryshores t rastsishme. Le t jet (, F, p) hapsir e gjass
dhe X : R ndryshore e rastsishme.
PRKUFIZIM 2.6. Varians (dispresion) pr n.r. X quhet numri
v(X) = E (X E(X))
2
.
38
Bazuar n teoremn 2.6, marrim
v(X) =
_

x
i
1(x)
[x
i
E(X)]
2
p(X = x
i
), X n.r.d,
+
_

[x E(X)]
2
f
X
(x)dx, X n.r.v.,
=
_

x
i
1(x)
[x
2
i
2E(X)x
i
+ (E(X))
2
]
2
p(X = x
i
), X n.r.d,
+
_

[x
2
E(X)x + (E(X))
2
]
2
f
X
(x)dx, X n.r.v.,
=
_

x
i
1(x)
x
2
i
p(X = x
i
) 2E(X)

x
i
1(x)
x
i
p(X = x
i
)
+(E(X))
2

x
i
1(x)
p(X = x
i
), X n.r.d,
+
_

x
2
f
X
(x)dx 2E(X)
+
_

x f
X
(x)dx + (E(X))
2
+
_

f
X
(x)dx, X n.r.v.,
= E(X
2
) 2E(X) E(X) + (E(X))
2
= E(X
2
) (E(X))
2
.
TEOREM 2.7. Vlejn kto veti:
(i) v(X) 0;
(ii) v(c) = 0 , c- konstant;
(iii) v(c X) = c
2
v(X), c - konstant;
(iv) nse a, b konstante, ather v(aX +b) = a
2
v(X).
VRTETIM. Vrtetimi i vetit (i), (ii) dhe (iii) sht trivial.
(iv) Nga vetia (iii) dhe rrjedhimi 2.2, kemi
v(X +Y ) = E (aX +b E(aX +b))
2
= E (aX +b aE(X) b)
2
= E (a(X E(X)))
2
= a
2
E (X E(X))
2
= a
2
v(X).

Pr variancn v(X) numrin

=
_
v(X)
39
e quajm devijim standard, ndrsa n.r.
T =
X E(X)
_
v(X)
=
X E(X)

e quajm n.r. t normuar pr n.r. X. Qart, E(T) = 0 dhe v(T) = 1.

SHEMBULL 2.11. Nse n.r.v. X ka densitetin
(a) f
X
(x) =
_

_
e
x
, x 0, > 0,
0, x < 0,
;
(b) f
X
(x) =
_

_
1, 0 x 1,
0, x / [0, 1],
;
(c) f
X
(x) =
_

_
1
3
, 1 x 2,
0, x / [1, 2],
;
ather t caktohet variansa v(X) (nse egziston).
REZULTATET.
(a) v(X) =
1

2
.
(b) v(X) =
1
12
.
(c) v(X) =
3
4
.

40
KAPITULLI 3
Shprndarjet themelore t ndryshoreve t rastsishme
Shprndarjet themelore t ndryshoreve t rastsishme diskrete jan:
Shprndarja binomiale (Bernoullie-t)
Shprndarja e Poisson-it (Poisson-it)
Shprndarja gjeometrike
Shprndarja e Pascal-it
Shprndarjet themelore t ndryshoreve t rastsishme t vazhdueshme jan:
Shprndarja beta
Shprndarja e gama
Shprndarja normale (e Gauss-it)
I. Shprndarjet themelore t ndryshores t rastsishme diskrete
3.1. Shprndarja binomiale
Supozojm se ngjarja A realizohet me gjas p = p(A) n n prova t pavarura.
Qart, realizohet A ose A
t
, ku gjasa e realizimit t ngjarjes A
t
sht q = 1 p.
Shnojm ngjarjen

x
: ngjarja A realizohet x her (A
t
realizohet n x her), x = 0, 1, ..., n.
Qart
x

y
= pr x ,= y, x, y = 0, 1, 2, ..., n si dhe
n

x=0

x
= S Pra,

x
[x = 0, 1, 2, ..., n
sht sistem i plot i ngjarjeve.
Nse hapsira e ngjarjeve elemenater sht
= E
i
[i I N,
41
ather
x
paraqet njrn nga kto kombinime
E
x1
= A A .... A
. .
x
A
t
A
t
A
t
... A
t
. .
nx
E
x2
= A A .... A
. .
x1
A
t
A
t
A
t
... A
t
. .
nx1
.
.
.
E
xk
= A A .... A
. .
nx
A
t
A
t
A
t
... A
t
. .
x
Pra, k = C
x
n
=
_
n
x
_
=
n!
x!(nk)!
sht numri i rasteve t volitshme pr realizimin e ngjarjes

x
si dhe
p(E
x1
) = p(E
x2
) = p(E
x3
) = ... = p(E
xk
)
= p(A) ... p(A)
. .
x
p(A
t
) ... p(A
t
)
. .
nx
= p
x
q
nx
= p
x
(1 p)
nx
.
Nse ndryshorja e rastsishme diskrete X sht: numri i realizimeve t ngjarjes A n
n- prova t pavaruar, ather
p(X = x) = p(
x
) = p(E
x1
+E
x2
+... +E
xk
)
= p(E
x1
) +p(E
x2
) +... +p(E
xk
)
= k
x
p
x
q
nx
= C
x
n
p
x
q
nx
, (x = 0, 1, 2, ..., n),
si dhe
n

x=0
p(X = x) =
n

x=0
C
x
n
p
x
q
nx
= (p +q)
n
= 1.
PRKUFIZIM 3.1. Ndryshorja e rastsishme diskrete X e cila ka shprndarje t gjasave t
dhn me
p(X = x) = C
x
n
p
x
q
nx
(x = 0, 1, 2, ..., n) ()
themi q ka shprndarje binomiale me parametrat n, p.
42
Simbolikisht e shnojm X B(n, p). Quhet "binomiale sepse gjasat t dhn me
() jan koecinet t zbrthimit binomial. N veanti, pr n = 1 marrim shprndarjen e
Bernoullie-t.
Funksioni i shprndarjes pr X B(n, p) sht
F
X
(x) =
_

_
0, x 0,
]x|

k=0
C
k
n
p
k
q
nk
, 0 x < n,
1 x n,
ku x| = k Z k 1 x k
POHIM 3.1. Le t jet K numr i plot i till q
(n + 1)p 1 K (n + 1)p
Pr X B(n, p), gjasa p(X = x) sht rrits pr x < K dhe zvoglues pr x > K. N veanti,
nse (n + 1)p sht numr i plot, ather p(X = x) ka dy vlera maksimale: (n + 1)p 1 dhe
(n + 1) p.
VRTETIM. Nga (), kemi
p(X = x + 1)
p(X = x)
=
C
x+1
n
p
x+1
q
nx1
C
x
n
p
x
q
nx
=
p
q

n x
x + 1
.
Pra,
p(X = x + 1) =
p
q

n x
x + 1
p(X = x), x = 0, 1, 2, ..., n 1.
Varsisht nga
p
q

nx
x+1
1, marrim
p(X = x + 1) p(X = x).
Prandaj,
p
q

n x
x + 1
= 1 np xp = qx +q
np (1 p) = x(p +q)
np +p 1 = x.
43
Meq x sht numr i plot ather merret pjesa e plot e numrit
(n + 1)p 1| = x
Pra, ekziston K numr i plot i till q
(n + 1)p 1 K (n + 1)p
ashtu q p(X = x) rritet pr x < K (sepse
K
x
> 1 implikon p(X = x + 1) > p(X = x)) dhe
zvoglues pr x > K (sepse
K
x
< 1 implikon p(X = x + 1) < p(X = x)).
N veanti, nse (n + 1)p sht i plot ather
p(X = (n + 1)p) = p(X = (n + 1)p 1).

POHIM 3.2. Nse X B(n, p), ather

E(X) = n p, v(X) = n p q.
VRTETIM. Kemi
E(X) =
n

x=0
x p(X = x)
=
n

x=0
x
n!
x!(n x)!
p
x
q
nx
= np
n

x=1

(n 1)!
(x 1)!(n x)!
p
x1
q
nx
= np
n1

t=0

(n 1)!
t!(n t 1)!
p
t
q
nt1
= np(p +q)
n1
= np.
44
Ngjajshm,
E(X
2
) =
n

x=0
x
2

n!
x!(n x)!
p
x
q
nx
=
n

x=1
x
n!
(x 1)!(n x)!
p
x
q
nx
=
n

x=1
(x 1 + 1)
n!
(x 1)!(n x)!
p
x
q
nx
=
n

x=2
(x 1)
n!
(x 1)!(n x)!
p
x
q
nx
+
n

x=1
n!
(x 1)!(n x)!
p
x
q
nx
= n(n 1)p
2
n

x=2

(n 2)!
(x 2)!(n x)!
p
x2
q
nx
+pn
n

x=1
(n 1)!
(x 1)!(n x)!
p
x1
q
nx
= n(n 1)p
2
n2

t=0

(n 2)!
t!(n 2 x)!
p
t
q
n2x
+pn
n1

t=0
(n 1)!
t!(n 1 x)!
p
t
q
n1t
= n(n 1)p
2
+np
Prandaj, varianca v(X) sht
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) = n(n 1)p
2
+np n
2
p
2
= np
2
+np = np(1 p)
= npq.

SHEMBULL 3.1. Sa sht gjasa q 10 hudhjet e njpasnjshme t monedhs metalike, 6

her t bie stema.
ZGJIDHJE. Le t jet n.r.d. X: numri i rnieve t stemave n 10 hudhjet e njpasnjshme.
Qart, provat jan t pavarura dhe gjasa e t bie stemave gjat hudhjeve sht p = 1/2.
Prandaj, X B(10, 1/2) si dhe
p(X = 6) = C
6
10
p
6
(1 p)
4
= 0.205.

45
SHEMBULL 3.2. Gjasa q nj prodhim sht n defekt sht 0.01. Nga magazina merren
100 prodhime. Sa sht gjasa q
(a) t jen 5 me defekt;
(b) numri i prodhimeve me defekt t mos jet m i madh se 10.
ZGJIDHJE. Le t jet n.r.d. X: numri i prodhimeve n defekt. Qart, X B(100, 0.01).
(a)
p(X = 5) = C
5
100
p
5
q
95
= ... = 0.00579.
(b)
p(X 10) =
10

x=0
C
x
100
p
x
(1 p)
100x
.

3.2. Shprndarja e Poisson-it

Nse pr shprndarjen X B(n, p), parametri n sht i madh ather q t cakto-
het gjasa p(X = x) sht jopraktike. Nj zgjidhje t pjesshme t ktij problemi bhet
me pohimin vijues:
TEOREM 3.1. Nse X B(n, p) ku parametri n rritet pambarisht ndrsa gjasa p zvoglo-
het n at mnyr q n p = , konstant ather vlen
lim
n
p0
np
P(X = x) =

x
e

x!
VRTETIM. Nga kushti q n p = p =

n
dhe meq X B(n, p), kemi
p(X = x) =
n!
x! (n x)!
p
x
q
nx
=
xhere
..
n(n 1) (n x + 1)
x!

_

n
_
x

_
1

n
_
nx
=
xhere
..
n(n 1) (n x + 1)
n
x


x
x!

_
1

n
_n

()
_
1

n
_
x
46
Prandaj,
lim
n
p0
np
p(X = x) =

x
e

x!
.

Vrejm q

x=0

x
e

x!
= e

x=0

x
x!
= e

= 1.
PRKUFIZIM 3.2. Pr ndryshoren e rastsishme X themi se ka shprndarje t Poisson-it
me parametr , simbolikisht e shnojm X T(), nse densiteti piksor i tij sht
p

(X = x) =

x
e

x!
(),
x = 0, 1, 2, ....
Funksioni i shprndarjes pr X T() sht
F
X
(x) =
_

_
0, x 0,
]x|

k=0

x
e

x!
, x > 0.
Nga () marrim formuln rekurente
p

(X = x)
p

(X = x 1)
=

x
p

(X = x) =

x
p

(X = x 1).
POHIM 3.3. Nse X T(), ather
E(X) = = v(X).
VRTETIM. Kemi
E(X) =

x=0
x p

(X = x)
=

x=0
x

x
e

x!
= e

x=1

x1
(x 1)!
= e

= .
47
Ngjajshm,
E(X
2
) =

x=0
x
2

x
e

x!
= e

x=1
(x 1 + 1)

x1
(x 1)!
= e

x=2

x2
(x 2)!
+

x=1

x1
(x 1)!
_
= e

_
e

+e

_
=
2
+.
Pra,
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) = .

SHEMBULL 3.3. Nj sall sportive ka 200 llampa elektrike, ku gjasa q n intervalin kohor
t
0
t digjet llampa sht 0.03. Llampat ndrrohen n sall nse digjen m shum se 10. Sa sht
gjasa q n intervalin kohor t
0
t mos ndrrohen llampat.
ZGJIDHJE. Le t jet n.r.d. X: numri i llampave t djegura n intervalin kohor t
0
.
Qart X B(200, 0.03) si dhe
p(X 10) =
10

x=0
C
x
200
(0.03)
x
(1 0.03)
200x
gj q sht jopraktik t llogaritet nj shum e till. Prandaj, shprndarjen binomiale e prafro-
jm me shprndarjen e Poisson-it me parametr = np = 200 0.03 = 6 :
p(X 10) p
6
(X 10) =
10

x=0
6
x
e
6
x!
0.96.

SHEMBULL 3.4. T zgjidhen problemet t dhn n shembujt 3.1 dhe 3.2 duke prafruar
shprndajen binomiale me at t Poisson-it.
48
3.3. Shprndarja gjeometrike
Provat prsriten deri n realizimin e par t ngjarjes A dhe le t jet n do prov
gjasa e realizimit t ngjarjes A e njjt dhe e barabart me p = p(A) (p(A
t
) = q = 1 p).
Le t jet ndryshorja e rastsishme X numri i provave t prsritura deri n realizimin
e ngjarjes A.
Ngjarja A realizohet n provn e prsritur x
sht ekuivalent me
ngjarja A nuk realizohet n x1 provat e para t prsritura
dhe q n provn e x pr t parn her realizohet.
Meq kto ngjarje jan t pavarura, ather
(3.3.1)
p(X = x) = p(A
t
A
t
A
t
. .
x1
A) = p(A
t
) p(A
t
) p(A
t
)
. .
x1
p(A) = q
x1
p, x = 1, 2, .
Qart,

x=1
p(X = x) = p

x=1
q
x1
=
p
1 q
= p.
PRKUFIZIM 3.3. Ndryshorja e rastsishme diskrete X e cila ka shprndarje t gjasave t
dhn me (3.3.1) themi q ka shprndarje gjeometrike me parametr p.
Simbolikisht e shnojm X ((p).
Funksioni i shprndarjes F
X
pr X ((p) sht
F
X
(x) = p(X x) =
x

k=1
p(X = k) = p

k=1
q
k1
= p
1 q
x
1 q
= 1 q
x
.
Pr shprndarjen gjeometrike, vlejn kto veti:
1
o
p(X = x + 1)
p(X = x)
=
q
x
p
q
x1
p
= q < 1,
d.m.th. shprndarje gjeometrike sht monotono zvoglues.
49
2
o
pr s, t > 0 kemi
p
(X>s)
(X > s +t) =
p ((X > s +t)(X > s))
p(X > s)
=
p (X > s +t)
p(X > s)
=
1 F
X
(s +t)
1 F
X
(s)
=
q
s+t
q
s
= q
t
= 1 F
X
(t)
= p(X > t).
Vetia e msiprm njihet si "memorie e dobt" e shprndarjes gjeometrike.
POHIM 3.4. Nse X ((p), ather E(X) = 1/p dhe v(X) = q/p
2
.
VRTETIM. Meq pr [q[ < 1

x=1
q
x1
=
1
1 q
,
ather

x=1
xq
x1
=
1
(1 q)
2
,

x=1
x
2
q
x1
=
1 +q
(1 q)
3
.
Prandaj,
E(X) = p

x=1
xq
x1
=
p
(1 q)
2
=
1
p
,
m(X
2
) = p

x=1
x
2
q
x1
=
p(1 +q)
(1 q)
3
=
1 +q
p
2
,
si dhe
v(X) = m(X
2
) m
2
(X) =
q
p
2
.

50
3.4. Shprndarja e Pascal-it
Provat prsriten deri n realizimin r-her t ngjarjes A dhe le t jet n do prov
gjasa e realizimit t ngjarjes A e njjt dhe e barabart me p = p(A) (p(A
t
) = q = 1 p).
Le t jet ndryshorja e rastsishme X numri i provave t prsritura deri n realizimin
e ngjarjes A r-her.
Ngjarja: A realizohet r-her n x, x r, provat e prsritura
sht ekuivalent me
ngjarjen: A realizohet r1-her n x1 provate para t prsritura
dhe q n x r provat nuk realizohet.
Meq realizimi r 1-her n x1 provat mund t ndodh n C
r1
x1
mnyra dhe meq
gjasa e secils nga ato rastet sht p
r1
(1 p)
xr
, kemi
(3.4.1) p(X = x) = C
r1
x1
p
r
(1 p)
xr
= C
r1
x1
p
r
q
xr
, x = r, r + 1, .
Meq, pr 0 q < 1
(1 q)
r
=

k=0
C
k
r
(q)
k
=

k=0
C
k
k+r1
q
k
=

k=0
C
xr
x1
q
xr
=

x=r
C
r1
x1
q
xr
,
marrim q

x=r
p(X = x) = 1.
PRKUFIZIM 3.4. Ndryshorja e rastsishme diskrete X e cila ka shprndarje t gjasave t
dhn me (3.4.1) themi q ka shprndarje t Pascal-it me parametrat p dhe r.
Simbolikisht e shnojm X T(p, r). Qart, T(p, 1) = ((p).
POHIM 3.5. Nse X T(p, r), ather E(X) = r/p dhe v(X) = rq/p
2
.
VRTETIM. Meq xC
r1
x1
= rC
r
x
dhe pr [q[ < 1

y=R
C
R1
y1
q
yR
= (1 q)
R
,
51
ather
E(X) = p

x=r
xC
r1
x1
q
xr
= rp
r

x=r
C
r
x
q
xr
(zvendsojm x = y 1)
= rp
r

y=r+1
C
r
y1
q
yr1
(zvendsojm r = R 1)
= rp
r

y=R
C
R1
y1
q
yR
= rp
r
(1 q)
R
=
r
p
.
Ngjajshm tregohet q
v(X) =
rq
p
2
.

52
II. Shprndarjet themelore t ndryshores t rastsishme t vazhdueshme
3.5. Shprndarja gama
Gama funksioni prkuzohet si vijon
() =
_

0
x
1
e
x
dx,
ku > 0. Nse itegralin e msiprm e integrojm me metodn me pjes, marrim
() =
_

0
x
1
d(e
x
)
= x
1
e
x

0
+ ( 1)
_

0
x
2
e
x
dx.
Pra, pr > 1
(3.5.1) () = ( 1)( 1).
N veanti, pr = n N
(n) = n!,
sepse (1) =
_

0
e
x
dx = 1.
Tani, le t konsiderojm funksionin f : R R t dhn me
(3.5.2) f(x, , ) =
_

_
0, nse x < 0,

x
1
e
x
()
, nse x 0,
ku , > 0.
Qart, f(x, , ) 0 dhe
(3.5.3)
_

f(x, , )dx = 1.
Prandaj, n baz t teorems 2.3 marrim kt:
PRKUFIZIM 3.5. Ndryshorja e rastsishme e vazhdueshme X themi q ka shprndarje
gama me parametr > 0 dhe > 0 nse densiteti e saj sht funksioni f(x, , ) i dhn me
(3.5.2).
Simbolikisht e shnojm X (, ). N veanti, pr = 1 marrim shprndarjen
eksponenciale t ciln simbolikisht e shnojm X c().
Leht tregohet q densiteti f(x) = f(x, , ), x > 0, vetit e m poshtme.
53
Pr > 1, f(x) ka pik maksimale n x =
1

.
Pr 1, f(x) sht zvoglues.
Pr disa vlera t caktura t , , graku i f(x) sht:
Meq funksioni i shprndarjes pr ndryshoren e rastsishme t vazhdueshme X
sht
F
X
(x) =
_
x

f
X
(x)dx,
athere pr X c() kemi
F
X
(x) =
_

_
0 nse x < 0
1 e
x
nse x 0.
Prandaj, pr u > 0
p(X > u) = 1 p(0 X u) = 1 (F
X
(u) F
X
(0)) = e
u
.
Rrjedhimisht, pr s, t > 0
p
(X>s)
(X > s +t) =
p ((X > s +t)(X > s))
p(X > s)
=
p (X > s +t)
p(X > s)
=
e
(s+t)
e
s
= e
t
= p(X > t).
Relacioni i fundit mund t shpjegohet me an t shembullit si vijon: n qoft se ndryshorja
e rastsishme X paraqet gjatsin e puns (p.sh. n or) t nj pajisje pa prishje,
ather jobarazimi X > s do t thot se pajisja sht n regull pas sor pune. Me fjal
t tjera, sikur pajisja "nuk din" q m par ka punuar sor. N praktik sht treguar
q vrtet kjo veti i karakterizon disa nga pajisjet elektrike.
TEOREM 3.2. Nse X (, ), ather E(X) = / dhe v(X) = /
2
.
54
VRTETIM. N baz t (3.5.1) dhe (3.5.3)
E(X) =
_

0
x

x
1
e
x
()
dx
=

_

0

+1
x

e
x
( + 1)
dx
=

f(x, + 1, )dx
=

.
Ngjajshm,
E(X
2
) =
_

0
x
2

x
1
e
x
()
dx
=
( + 1)

2
_

0

+1
x
+1
e
x
( + 2)
dx
=
( + 1)

2
_

f(x, + 2, )dx
=
( + 1)

2
.
Rrjedhimisht,
v(X) = E(X
2
) E
(
X) =

2
.

3.6. Shprndarja beta

Beta funksioni me prkuzohet si vijon
B(, ) =
_
1
0
x
1
(1 x)
1
dx,
ku , > 0. Lidhshmria ndrmjet funksioneve beta dhe gama jepet me relacionin
B(, ) =
()()
( +)
.
N baz t relacionit t msiprm dhe (3.6.1), kemi
(3.6.1) B( + 1, ) =

+
B(, ).
55
Tani, le t konsiderojm funksionin f : R R t dhn me
(3.6.2) f(x, , ) =
_

_
0, nse x / [0, 1],
x
1
(1x)
1
B(,)
, nse x [0, 1],
ku , > 0.
Qart, f(x, , ) 0 dhe
(3.6.3)
_

f(x, , )dx = 1.
Prandaj, n baz t teorems 2.3 marrim kt:
PRKUFIZIM 3.6. Ndryshorja e rastsishme e vazhdueshme X themi q ka shprndarje
beta me parametr > 0 dhe > 0 nse densiteti e saj sht funksioni f(x) = f(x, , ) i
dhn me (3.6.2).
Simbolikisht e shnojm X B(, ). Nse X B(, ), ather pr n.r. Y =
a + (b a)X, a < b, themi q ka shprndarje t prgjithsuar beta. N veanti, pr
= 1 = marrim shprndarjen uniforme t ciln simbolikisht e shnojm X |(0, 1).
N prgjithsi, Y |(a, b) nse
f
Y
(x) =
_

_
0 nse x / [a, b]
1
ba
nse x [a, b].
Pr disa vlera t caktura t , , graku i f(x, , ) sht:
56
Pr X |(a, b) kemi
F
X
(x) =
_

_
0 nse x < a
xa
ba
nse x [a, b]
1 nse x > b.
Prandaj,
p(s X t) = F
X
(t) F
X
(s) =
t s
b a
.
TEOREM 3.3. Nse X B(, ), ather E(X) =

+
dhe v(X) =

(+)
2
(++1)
.
VRTETIM. N baz t (3.6.1) dhe (3.6.3)
E(X) =
_
1
0
x
x
1
(1 x)
1
B(, )
dx
=

+
_
1
0
x

(1 x)
1
B( + 1, )
dx
=

+
_
1
0
f(x, + 1, )dx
=

+
.
Ngjajshm,
E(X) =
_
1
0
x
2
x
1
(1 x)
1
B(, )
dx
=
( + 1)
( +)( + + 1)
_
1
0
x
+1
(1 x)
1
B( + 2, )
dx
=
( + 1)
( +)( + + 1)
_
1
0
f(x, + 2, )dx
=
( + 1)
( +)( + + 1)
.
Rrjedhimisht,
v(X) = E(X
2
) E
(
X) =

( +)
2
( + + 1)
.

57
3.7. Shprndarja normale (e Gauss-it)
Shprndarja normale ka rndsi m t madhe n mesin e e shprndarjeve t
gjasave pr ndryshoret e rastsishme t vazhdueshme, pr arsyet e mposhtme:
shum ndryshore t rastsishme, t cilat paraqiten n lidhje me ndonj eksper-
iment, kan shprndarje normale;
numr i madh i shprndarjeve pr ndryshoret e rastsishme mund t prafro-
hen me an t shprndarjes normale;
nse ndryshorja e rastsishme nuk ka shprndarje normale dhe as nuk mund
t prafrohet shprndarja e saj me shprndarje normale, ather mund t
bhet transformimi i saj relativisht thjesht n ndryshore t rastsishme me sh-
prndarje normale.
Funksion
(x) =
1

2
_
x

t
2
2
dt
quhet funksion i Laplace-it. Funksioni (x) ka kto veti:
() = 0, () = 1 dhe (0) = 1/2;
(x) = 1/2 sht rrits;
(x) = 1 (x).
Meq nuk ekziston formula "eksplicite" pr (x) (paraqitja integral e tij nuk mund te
shprehet prmes funksioneve elementare), ather pr vlera t ndryshme t x, vlerat
prkatse t funksionit (x) jepen n tabela. Gjithashtu, pr 0 x mund t
prdoret formula prafrues
(x)
1
2
+
1

2
e
x
2
/2
_
x +
x
3
3
+
x
5
3 5
+
x
2n+1
(2n + 1)!!
_
.
Tani, konsiderojm funksionin f : R R t dhn me
(3.7.1) f(x) =
1

2
e

(x)
2
2
2
, R, > 0.
N baz t vetive t funksionit t Laplace-it , leht tregohet q
_

f(x)dx = 1.
Prandaj, n baz t teorems 2.3 marrim kt:
58
PRKUFIZIM 3.7. Ndryshorja e rastsishme e vazhdueshme X themi q ka shprndarje
normale ( t Gauss-it) me parametra R dhe > 0, simbolikisht e shnojm X ^(, ),
nse densiteti e saj sht i dhn me (3.7.1).
Leht tregohet q densiteti f(x) ka kto veti:
sht simetrik n lidhje me drejtzn x = ;
pika maksimale sht M =
_
,
1

2pi
_
;
f(x) 0 kur x , d.m.th. x = 0 sht asimptot horizontale;
pikat e lakess jan I
1
=
_
,
e
1/2

2pi
_
dhe I
2
=
_
+,
e
1/2

2pi
_
graku i funksionit sht:
Funksioni i shprndarjes pr X ^(, ) sht
F
X
(x) =
1

2
_
x

(z)
2
2
2
dz (zvendsojm t =
z

)
=
1

2
_ x

t
2
2
dt
=
_
x

_
.
Prandaj,
(3.7.2) p(a X b) = F
X
(b) F
X
(a) =
_
b

_
a

_
.
N veanti, nse a = ather
p(X < b) =
_
b

_
.
TEOREM 3.4. Nse X ^(, ), ather E(X) = dhe v(X) =
2
.
59
VRTETIM. N llim, supozojm q Z ^(0, 1), d.m.th. Z =
X

- sht n.r. e normuar

pr n.r. X. Ather
E(Z) =
1

2
_

xe

x
2
2
dz
=
1

2
e

x
2
2

= 0.
Nga ana tjetr, duke zbatuar integrimin me pjes
E(Z
2
) =
1

2
_

x
2
e

x
2
2
dz
=
1

2
_
xe

x
2
2

+
_

x
2
2
dz
_
= 1.
Rrjedhimisht, v(Z) = E(X
2
) E
2
(Z) = 1.
Meq X = +Z, ather
E(X) = E( +Z) = +E(Z) = ,
v(X) = v( +Z) =
2
v(Z) =
2
.

SHEMBULL 3.5. Sa sht gjasa q vlerat e ndryshores t rastsishme X ^(, ) t

ndodhen n intervalin ( k, +k)?, k 1, 2, 3.
ZGJIDHJE. Nga (3.7.2), kemi
p( k < X < +k) = (k) (k) = 2(k) 1.
Pr k = 3, nga tabelat pr vlerat e , marrim (3) 0.9987, prandaj
p( 3 < X < + 3) 0.9974.
Ngjajshm,
p( < X < +) 0.6827,
p( 2 < X < + 2) 0.9545.

60
SHEMBULL 3.6. Nse X ^(20, 2), ather t caktohent p(18 < X < 24) dhe p(X <
24)
ZGJIDHJE. Nga (3.7.2) dhe tabelat pr vlerat e , kemi
p(18 < X < 24) = (2) (1) 0.8186,
p(X < 24) = (2) 0.9773.

SHEMBULL 3.7. Gjuajtsi nuk bn gabime sistematike dhe devijim nga drejtimi i gjuajtjes
s predhave n cak. Gabimet e rastsishme kan shprndarje normale ^(0, ). Gjasa e devi-
jimit nga caku pr jo m shum se 20 m sht 0.8. T caktohet caktohet distanca e shprndarjes
se 50% t predhave rreth cakut.
ZGJIDHJE. Le t jet X ^(0, ). Parametrin e caktojm nga kushti
p([X[ 20) = 0.8.
Nga (3.7.2) dhe tabelat pr vlerat e , kemi
2(20/) 1 = 0.8
rrjedhimisht 15.4.
Tani, caktojm distancn d nga kushti q
p([X[ d) = 0.5.
Pra,
2(d/15) 1 = 0.5
rrjedhimisht d 10m.
61
KAPITULLI 4
Vektori i rastsishm
4.1. Vektori i rastsishm. Funksioni i prbashkt i shprndarjes
SHEMBULL 4.1. Konsiderojm eksperimentin: monedha metalike hudhet dy her. Hapsira
e ngjarjeve elementare sht
= (N, N), (N, S), (S, N), (S, S).
Le t jen ndryshoret e ratsishme:
X: numri i vlerave numerike t monedhave t rna gjat hudhjes,
Y : numri i stemave t rna gjat hudhjes.
Qart, 1(X) = 0, 1, 2 dhe 1(Y ) = 0, 1, 2.
Shnojm me
i
, (i = 1, 2, .., 4) ngjarjet elementare:
1
= (N, N),
2
= (N, S),
3
=
(S, N),
4
= (S, S). Ather,
X(
1
) = 2, Y (
1
) = 0,
X(
2
) = 1, Y (
2
) = 1,
X(
3
) = 1, Y (
3
) = 1,
X(
4
) = 0, Y (
4
) = 2.
N vend q konsiderojm dy funksione X() dhe Y (), ne mund t konsidero-
jm vektor-funksionin
Z() = (X(), Y ()),
d.m.th. Z : R
2
.
Prandaj,
Z(
1
) = (2, 0), Z(
2
) = (1, 1), Z(
3
) = (1, 1), Z(
4
) = (0, 2).
PRKUFIZIM 4.1. Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe le t jen X
i
: R, i =
1, , n, ndryshore t rastsishme n (, F, p). Pasqyrimi (funksioni)
X = (X
1
, X
2
, ..., X
n
) : R
n
62
e quajm vektor i rastsishm n dimensional.
Qart, pr x = (x
1
, x
2
, ..., x
n
) R
n
ngjarja
(X < x) = [X() < x
= [X
1
() < x
1
, X
2
() < x
2
, ..., X
n
() < x
n

= (X
1
< x
1
, X
2
< x
2
, ..., X
n
< x
n
) ,
ku ngjarja (X
1
< x
1
, X
2
< x
2
, ..., X
n
< x
n
) paraqet prerjen e ngjarjeve X
1
< x
1
, X
2
< x
2
,
... , X
n
< x
n
.
PRKUFIZIM 4.2. Funksioni i prbashkt i shprndarjes pr vektorin e rastsishm X =
(X
1
, X
2
, ..., X
n
) n (, F, p) e quajm funksionin
F
X
(x) = p(X < x) = p(X
1
< x
1
, X
2
< x
2
, ..., X
n
< x
n
)
ku, x = (x
1
, x
2
, ..., x
n
) R
n
.
Bazuar n vetit e funksionit t shprndarjes pr funksionin e shprndarjes t n.r.,
n vazhdim japim disa veti t funksionit t prbashkt t shprndarjes pr vektorin e
rastsishm. N vazhdim, do t konsiderojm rastin kur n = 2, sepse rastet kur n > 2
analizohen n t njjtn mnyr.
TEOREM 4.1. Pr funksionin e prbashkt t shprndarjes F
X
(x) = F
X
(x
1
, x
2
) t vektorit
t rastsishm X = (X
1
, X
2
) vlejn kto veti:
(i)
F
X
(+, x
2
) = F
X
2
(x
2
),
F
X
(x
1
, +) = F
X
1
(x
1
),
F
X
(+, +) = 1;
(ii)
F
X
(, x
2
) = F
X
(x
1
, ) = F
X
(, ) = 0;
(iii)
p(a
1
X
1
< b
1
, a
2
X
2
< b
2
) = F
X
(b
1
, b
2
) F
X
(b
1
, a
2
) F
X
(a
1
, b
2
) +F
X
(a
1
, a
2
);
(iv) funksioni i prbashkt e shprndajres sht jozvoglues.
63
VRTETIM. (i) Meq
F
X
2
(x
2
) = p(X
2
< x
2
) = p(X
1
< +, X
2
< x
2
)
= F
X
(, x
2
).
Ngjashm vrtetohen rastet tjera.
(ii) Meq (X
1
< , X
2
< x
2
] = , ather
F
X
(, x
2
) = p(X
1
< , X
2
< x
2
) = p() = 0.
Ngjashm vrtetohen rastet tjera.
(iii) Le t jen a
1
< b
1
, a
2
< b
2
. Ather, n baz vetive mbi veprimet e ngjarjeve kemi
p(a
1
X
1
< b
1
, a
2
X
2
< b
2
) = p(X
1
< b
1
, a
2
X
2
< b
2
) p(X
1
< a
1
, a
2
X < b
2
)
= p(X
1
< b
1
, X
2
< b
2
) p(X
1
< b
1
, X
2
< a
2
)
[p(X
1
< a
1
, X
2
< b
2
) p(X
1
< a
1
, X
2
< a
2
)]
= F
X
(b
1
, b
2
) F
X
(b
1
, a
2
) F
X
(a
1
, b
2
) +F
X
(a
1
, a
2
).
(iv) Nga (ii) dhe (iii), pr a
1
< b
1
, kemi
0 p(a
1
X
1
< b
1
, X
2
< x) = F
X
(b
1
, x) F
X
(b
1
, ) F
X
(a
1
, x) +F
X
(a
1
, )
= F
X
(b
1
, x) F
X
(a
1
, x).
Pra, F
X
(a
1
, x) F
X
(b
1
, x), x R. Ngjajshm, pr pr a
2
< b
2
dhe x R, kemi
F
X
(x, a
2
) F
X
(x, b
2
).
Prfundimisht, F
X
sht jozvoglues

4.2. Vektori i rastsishm diskret

PRKUFIZIM 4.3. Nse ndryshoret e rastsishme X : R dhe Y : R jan diskrete
ather vektori i rastsishm
Z = (X, Y ) : R
2
quhet diskret (dy dimensional).
64
Meq X : R dhe Y : R jan n.r.d., ather
1(X) = x
1
, x
2
, ..., 1(Y ) = y
1
, y
2
, ....
Funksioni p
Z
: R
2
R i dhn me :
p
Z
(x, y) =
_

_
p
ij
= p(X = x
i
, Y = y
j
) nse x = x
i
1(X), y = y
j
1(Y ),
0 n t kundrtn .
e quajm funksion i gjass ose densitet piksor pr vektorin e rastsishm diskret
Z = (X, Y ).
Qart, vektori i rastsishm diskret Z = (X, Y ) sht plotsisht i prcaktuar me
1(X), 1(Y ) si dhe gjasat p
Z
. Simbolikisht e shnojm
(4.2.1) Z(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
X/Y y
1
y
2
y
j

x
1
p
11
p
12
p
1j

x
2
p
21
p
22
p
2j

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
x
i
p
i1
p
i2
p
ij

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
Relacioni (2.4.1) paraqet ligjin e shprndarjes s gjasave pr vaktorin e rastsishm
diskret Z.
Meq
=
_
x
i
1(X),y
j
1(Y )
[X() = x
i
, Y () = y
j
=
_
x
i
1(X),y
j
1(Y )
(X = x
i
, Y = y
j
)
dhe pr (x
i
, y
j
) ,= (x
k
, y
l
)
(X = x
i
, Y = y
j
) (X = x
k
, Y = y
l
) = ,
kemi
1 = p() =

x
i
1(X),y
j
1(Y )
p(X = x
i
, Y = y
j
) =

x
i
1(X)

y
j
1(Y )
p(X = x
i
, Y = y
j
).
N baz t prkuzimit t funksionit t prbashkt t shprndajes, kemi
F
Z
(x, y) = p(X < x, Y < y) =

x
i
x

j:y
j
<y
p(X = x
i
, Y = y
j
),
65
ku x
i
1(X) dhe y
j
1(Y ).
SHEMBULL 4.2. Konsiderojm eksperimentin: hudhet kubza. Shnojm ngjarjet elementare

i
: bie numri i, i = 1, 2, ..., 6. Ather, hapsira e ngjarjeve elementare sht =
i
[i =
1, 2, ..., 6 si dhe p(
i
) =
1
6
, i = 1, 2, ..., 6.
Konsiderojm ndryshoret e rastit:
X: numri i i-t i rn n hudhje.
Y :
_

_
1 nse numri i rn sht ift dhe > 3,
0 n t kundrtn.
T gjendet ligji i shprndarjes s gjasave pr ndryshoren e rastsishme diskrete Z = (X, Y )
.
ZGJIDHJE. Qart, 1(X) = 1, 2, 3, ..., 6 dhe 1(Y ) = 0, 1.
Gjasat p
ij
= p(X = x
i
, Y = y
k
), ku x
i
1, 2, ..., 6 dhe y
j
0, 1, jan:
p
10
= p(X = 1, Y = 0) =
1
6
p
11
= p(X = 1, Y = 1) = 0
p
20
= p(X = 2, Y = 0) =
1
6
p
21
= p(X = 2, Y = 1) = 0
p
30
= p(X = 3, Y = 0) =
1
6
p
31
= p(X = 3, Y = 1) = 0
p
40
= p(X = 4, Y = 0) = 0 p
41
= p(X = 4, Y = 1) =
1
6
p
50
= p(X = 5, Y = 0) =
1
6
p
51
= p(X = 5, Y = 1) = 0
p
60
= p(X = 6, Y = 0) = 0 p
61
= p(X = 6, Y = 1) =
1
6
Pra,
Z(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
X/Y 0 1
1
1
6
0
2
1
6
0
3
1
6
0
4 0
1
6
5
1
6
0
4 0
1
6
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_

66
SHEMBULL 4.3. Nse
Z(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
X/Y 0 1
0
1
18
6
18
1
3
18
4
18
2
3
18
1
18
_
_
_
_
_
_
_
ather t gjenden
(i) p(X = x
i
) dhe p(Y = y
j
) ku x
i
1(X), y
j
1(Y );
(ii) p(X > 0), p(X < 1), p(X < 1, Y < 2), p(X < 1, Y 2);
(iii) F
Z
(1, 3), F
Z
(1, 1.35), F
Z
(2, 2), F
Z
(2.17, 1.5).
ZGJIDHJE. (i) Qart, 1(X) = 0, 1, 2, 1(Y ) = 0, 1 si dhe
p(X = x
i
) =

y
j
1(Y )
p(X = x
i
, Y = y
j
),
p(Y = y
j
) =

x
i
1(X)
p(X = x
i
, Y = y
j
).
Pra,
p(X = 0) =

y
j
0,1
p(X = 0, Y = y
j
)
= p(X = 0, Y = 0) +p(X = 0, Y = 1) =
1
18
+
6
18
=
7
18
,
p(X = 1) =

y
j
0,1
p(X = 1, Y = y
j
)
= p(X = 1, Y = 0) +p(X = 1, Y = 1) =
3
18
+
4
18
=
7
18
,
p(X = 2) =

y
j
0,1
p(X = 2, Y = y
j
)
= p(X = 2, Y = 0) +p(X = 1, Y = 1) =
3
18
+
1
18
=
4
18
,
p(Y = 0) =

x
i
1,2,3
p(X = x
i
, Y = 0)
= p(X = 0, Y = 0) +p(X = 1, Y = 0) +p(X = 2, Y = 0) =
7
18
,
67
p(Y = 1) =

x
i
1,2,3
p(X = x
i
, Y = 1)
= p(X = 0, Y = 1) +p(X = 1, Y = 1) +p(X = 2, Y = 1) =
11
18
.
Rrjedhimisht,
X
_
_
0 1 2
7
18
7
18
4
18
_
_
, Y
_
_
0 1
7
18
11
18
_
_
.
(ii) Kemi
p(X > 0) = p(X = 1) +p(X = 2) =
11
18
,
p(X 1) = p(X = 0) +p(X = 1) =
14
18
,
p(X < 1, Y < 2) = p(X = 0, Y = 0) +p(X = 0, Y = 1) =
7
18
,
p(X < 1, Y 2) = p(X = 0, Y = 0) +p(X = 0, Y = 1) =
7
18
.
(iii) Kemi
F
Z
(1, 0) = p(X < 1, Y < 0) = 0,
F
Z
(1, 1.35) = p(X < 1, Y < 1.35) = p(X = 0, Y = 0) +p(X = 0, Y = 1) =
7
18
.
Ngjajshm gjenden edhe rastet tjera.
4.3. Vektori i rastsishm i vazhdueshm
Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe le t jet X : R dhe Y : R
ndryshore t rastsishme.
PRKUFIZIM 4.4. Vektori i rastsishm Z = (X, Y ) quhet i vazhdueshm nse ekziston
funksioni jo-negativ f
X,Y
i prkuzuar n R
2
i till q
p(X < x, Y < y) =
x
_

y
_

f
X,Y
(u, v)dvdu.
Funksioni f
X,Y
quhet densitet i prbashkt i ndryshoreve t rastsishme X dhe Y.
N vazhdim japim disa veti t densitetit t prbashkt f
Z
: R
2
[0, +], Z =
(X, Y ).
68
TEOREM 4.2. Le t jen F
X,Y
, f
X,Y
funksioni i prbashkt i shprndarjes dhe densiteti i
prbashkt, prkatsisht, pr ndryshoret e rastsishme X, Y. Ather,
(i) n t gjitha pikat (x, y) R
2
n t cilat densiteti f
X,Y
sht i vazhdueshm
f
X,Y
(x, y) =

2
F
X,Y
(x, y)
xy
;
(ii)
+
_

+
_

f
X,Y
(x, y)dydx = 1;
(iii)
p(a X < b, c Y < d) =
b
_
a
d
_
c
f
X,Y
(x, y)dxdy;
(iv) Nse f
X
(f
Y
) sht densitet pr ndryshorn e rastsishme X(Y ) ather
f
X
(x) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dy
_
_
f
Y
(y) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dx
_
_
.
VRTETIM. (i) Rrjedh nga teorema fundamentale mbi njsimin integralit t dysht (shum-
sht).
(ii) N baz t teorems 2.5(i)
+
_

+
_

f
XY
(x, y)dxdy = lim
a+
b+
a
_

b
_

f
XY
(x, y)dxdy
= lim
a+
b+
p(X a, Y b)
= lim
a+
b+
F
X,Y
(a, b)
= F
X,Y
(+, +) = 1.
69
(iii) N baz t teorems 2.5(iii) dhe vetive te integralit t dysht, kemi
p(a < X b, c < Y d) = F
XY
(b, d) F
XY
(a, d) F
XY
(b, c) +F
XY
(a, c)
=
b
_

d
_

f
Z
(x, y)dydx
a
_

d
_

f
Z
(x, y)dydx

b
_

c
_

f
Z
(x, y)dydx +
a
_

c
_

f
Z
(x, y)dydx
=
b
_
a
d
_

f
Z
(x, y)dydx
b
_
a
c
_

f
Z
(x, y)dydx
=
b
_
a
d
_
c
f
Z
(x, y)dydx.
(iv) Meq
x
_

f
X
(x)dx = p(X < x) = p(X < x, Y < +)
=
x
_

+
_

f
X,Y
(t, y)dydt,
ather
f
X
(t) =
+
_

f
X,Y
(t, y)dydt.
Ngjashm tregohet rasti tjetr.
SHEMBULL 4.4. Vektori i rastsishm i vazhdueshm Z = (X, Y ) sht i dhn me den-
sitetin
f
X,Y
(x, y) =
_

_
1
8
(6 x y) nse x [0, 2], y [2, 4],
0 n t kundrtn.
(a) T njehsohen gjasat p(X < 1.25, Y < 3.5), p(X > 1, Y > 3).
(b) T njehsohen F
X,Y
(1.2, 3.2), F
X,Y
(1, 2), F
X,Y
(0.5, 3.2).
(c) T gjenden f
X
dhe f
Y
.
ZGJIDHJE. (a) Kemi
70
p(X < 1.25, Y < 3.5) =
1.25
_

3.5
_

f
XY
(x, y)dxdy
=
1
8
1.25
_
0
3.5
_
2
(6 x y)dxdy
=
1
8
1.25
_
0
(6y xy
y
2
2
)

3.5
2
dx
=
5
16
.
Ngjajshm njesohen edhe rastet tjera.
(b) Kemi
F
X,Y
(1.2, 3.2) =
1
8
1.2
_

3.2
_

f
X,Y
dxdy
=
1
8
1.2
_
0
3.2
_
2
(6 x y)dxdy = ...
(c) Kemi
f
X
(x) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dy =
1
8
4
_
2
(6 x y)dy =
1
4
(3 x).
Ngjashm,
f
Y
(y) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dx =
1
8
2
_
0
(6 x y)dx =
1
4
(5 y).
Pra,
f
X,Y
(x, y) ,= f
X
(x) f
Y
(y).

SHEMBULL 4.5. Le t jet f

X,Y
: R
2
R i dhn me
f
X,Y
(x, y) =
_

_
cxye
x
2
e
y
2
, x 0, y 0,
0, n t kundrtn,
71
ku c > 0. T caktohet konstanta c ashtu q f
X,Y
: R
2
R sht densitet i prbashkt pr
Z = (X, Y ). Pastaj t gjenden F
X,Y
, f
X
, f
Y
.
ZGJIDHJE. Qart f
X,Y
(x, y) 0, (x, y) R
2
. Meq
1 =
+
_

+
_

f
XY
(x, y)dxdy = c
+
_
0
+
_
0
x y e
x
2
e
y
2
dxdy
= c
+
_
0
xe
x
2
dx
+
_
0
ye
y
2
dy
= c
_

e
x
2
2
_

0
_

e
y
2
2
_

0
=
c
4
.
Pra, c = 4.
Pr x, y > 0
F
X,Y
(x, y) =
x
_

y
_

f
XY
(u, v)dudv
= 4
x
_
0
ue
u
2
du
y
_
0
ve
v
2
dv
= (1 e
x
2
)(1 e
y
2
).
Nse x 0 ose y 0, ather F
X,Y
(x, y) = 0.
Nga teorema 2.6(iv), f
X
(x) = 0 n.q.s x 0 si dhe pr x > 0
f
X
(x) = 4
+
_
0
xe
x
2
ye
y
2
dy = 2xe
x
2
.
Ngjajshm, f
Y
(y) = 0 n.q.s y 0 si dhe pr y > 0
f
Y
(y) = 4
+
_
0
xe
x
2
ye
y
2
dx = 2ye
y
2
.
Pra,
f
X,Y
(x, y) = f
X
(x) f
Y
(y).

72
4.4. Ndryshoret e rastsishme t pavarura
Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe le t jen X : R, Y : R ndryshore
t rastsishme.
PRKUFIZIM 4.5. Pr ndryshoret e rastsishme X, Y themi se jan t pavaruara nse
(4.4.1) p(X < a, Y < b) = p(X < a) p(Y < b), a, b R.
Me fjal t tjera X, Y jan t pavaruara nse ngjarjet
E = [X() a, a R
F = [Y () b, b R
jan t pavarura.
Nse X, Y jan ndryshore t rastsishme diskrete, ather relacioni (2.5.1)
mund t shkruhet n trajtn
p(X = x, Y = y) = p(X = x) p(Y = y), x 1(X), y 1(Y ).
Nse X, Y jan ndryshore t rastsishme t vazhdueshme ather (1.2) mund
t shkruhet n trajtn
f
X,Y
(x, y) = f
X
(x) f
Y
(y), x, y R
SHEMBULL 4.6. Nse
Z(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
X/Y 0 1
0
1
18
6
18
1
3
18
4
18
2
3
18
1
18
_
_
_
_
_
_
_
Ather, ndryshoret e rastsishme diskrete X, Y nuk jan t pavarura, sepse p.sh.
p(X = 0, Y = 0) =
1
18
,=
49
18
= p(X = 0) p(Y = 0).
73
SHEMBULL 4.7. Le t jet f
XY
: R
2
[0, +) densitet i prbashkt pr ndryshoret e
rastsishme X dhe Y t dhn me (shih shembullin 2.13):
f
X,Y
(x, y) =
_

_
4xy e
x
2
y
2
, x 0, y 0,
0, n t kundrtn.
Ather,
f
XY
(x, y) = f
X
(x) f
Y
(y)
d.m.th. ndryshoret X dhe Y jan t pavaruara.
SHEMBULL 4.8. Le t jen X, Y distanca e gabuar horizontale dhe vertikale kur gjuajm
me plumba n objektiv (shenj) dhe supozojm q:
(1) X dhe Y jan ndryshore t vazhdueshme t pavarura q kan densitete t derivueshme,
(2) densiteti i prbashkt f
XY
(x, y) = f
X
(x) f
Y
(y) i vektorit t rastsishm Z = (X, Y )
varet nga ifti (x, y) vetm nprmjet x
2
+y
2
.
Qart, kushti (2) thekson q gjasa e qllimit t piks (x, y) varet vetm nga distanca nga
pika (qendra e objektivit) (0, 0) e jo edhe nga kndi i saj i orientimit.
ZGJIDHJE. N baz kushteve (1) dhe (2), kemi
(4.4.2) f
X
(x) f
Y
(y) = f
X,Y
(x, y) = g(x
2
+y
2
)
pr ndonj funksion g. Nse derivojm sipas x-it, marrim
f
t
X
(x) f
Y
(y) = 2xg
t
(x
2
+y
2
).
Pra,
f
t
X
(x)
2xf
X
(x)
=
g
t
(x
2
+y
2
)
g(x
2
+y
2
)
.
Vrejm q n ekuacionin e fundit ana e majt varet vetm nga x, ndrsa ana e djatht varet nga
x
2
+y
2
. Kjo tregon se ana e majt duhet t jet konstant, d.m.th.
f
t
X
(x)
xf
X
(x)
= c
f
t
X
(x)
f
X
(x)
= cx.
Integrojm an pr an barazimin e fundit pr t tuar
ln f
X
(x) =
c
2
x
2
+a,
74
ose
f
X
(x) = k e
cx
2
2
, k = e
a
.
Nga ana tjetr, meq
+
_

f
X
(x)dx = 1,
ather c < 0. Pr c =
1

2
, kemi
f
X
(x) = ke

x
2
2
2
.

TEOREM 4.3. Ndryshoret e rastsishme t vazhdueshme (diskrete) jan t pavarura nse

densiteti i prbashkt i tyre (gjasat p
ij
= p(X = x
i
, Y = y
j
)) mund t shprehet si
(4.4.3) f
X,Y
(x, y) = h(x) g(y)
VRTETIM. Vrtetimin e bjm vetm n rastin kur X dhe Y jan t vazhdueshme (rasti
tjetr vrtetohet njsoj). Nse X, Y jan t pavarura ather Vlen (2.5.3).
Anasjelltas, supozojm q vlen (2.5.3). Ather,
1 =
+
_

+
_

f
X,Y
(x, y)dxdy =
+
_

h(x)dx
+
_

g(y)dy = c
1
c
2
,
ku c
1
=
+
_

h(x)dx dhe c
2
=
+
_

g(y)dy.
Nga ana tjetr, densitet margjinale t densitetit t prbashkt f
X,Y
jan
f
X
(x) =
+
_

f
XY
(x, y)dy = h(x)
+
_

g(y)dy = c
2
h(x),
f
Y
(y) =
+
_

f
XY
(x, y)dx = g(y)
+
_

h(x)dy = c
1
g(y).
Meq c
1
c
2
= 1, ather
f
X
(x) f
Y
(y) = c
1
c
2
h(x)g(y).
Pra,
f
X
(x) f
Y
(y) = h(x) g(x) = f
X,Y
(x, y).
Rrjedhimisht, X, Y jan t pavarura.
75
4.5. Shuma e ndryshoreve t rastsishme t pavarura
Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe le t jen X : R, Y : R ndryshore
t rastsishme t pavaruar.
N llim, supozojm se n.r.p. X, Y jan t vazhdueshme me densitete prkatse
f
X
, f
Y
. Ather funksioni i prbashkt i shprndarjes pr n.r. X +Y (shih Pohimin 2.2)
sht
F
X+Y
(z) = p(X +Y < z) =
__
x+y<z
f
X,Y
(x, y)dxdy
=
+
_

_
_
zy
_

f
X
(x)f
Y
(y)dx
_
_
dy
=
+
_

F
X
(z y)f
Y
(y)dy. (4.5.1)
Ngjajshm,
F
X+Y
(z) =
+
_

F
Y
(z x)f
X
(x)dy.
Nse relacionin (4.5.1) e derivojm sipas z, ather marrim
f
X+Y
(z) =
d
dz
+
_

F
X
(z y)f
Y
(y)dy
=
+
_

d
dz
F
X
(z y)f
Y
(y)dy
=
+
_

f
X
(z y)f
Y
(y)dy.
Pra,
(4.5.2) f
X+Y
(z) =
+
_

f
X
(z y)f
Y
(y)dy.
Relacionet e fundit i quajm konvolucion (mbshtjells) t densiteteve f
X
dhe f
Y
.
76
Tani, le t jen X : R dhe Y : R ndryshore t rastsishme diskrete. Meq
ngjarja
(X +Y = n) = [(X +Y )() = n
mund t shkruhet si union i ngjarjeve disjunkte (X = k, Y = nk), ku k = 0, 1, 2, ..., n,
ather
p(X +Y = n) = p
_
n

k=0
(X = k, Y = n k)
_
=
n

k=0
p(X = k, Y = n k).
Nse X dhe Y jan n.r.p., ather nga relacioni i fundit marrim
(4.5.3) p((X +Y ) = n) =
n

k=0
p(X = k) p(Y = n k).
4.6. Shuma e ndryshoreve t rastsishme t vazhdueshme dhe t pavarura
4.6.1. Ndryshoret e rastsishme uniforme. Supozojm q X |(0, 1) d.m.th.
f
X
(a) =
_

_
1, nse a (0, 1),
0, nse a / (0, 1).
TEOREM 4.4. Nse ndryshoret e rastsishme t pavarura X dhe Y kan shprndarje uni-
forme d.m.th. X |(0, 1) dhe Y |(0, 1), ather
f
X+Y
(a) =
_

_
a, nse 0 < a 1,
2 a, nse 1 < a 2,
0, n t kundrtn.
VRTETIM. N baz t relacionit (4.5.2) kemi
f
X+Y
(a) =
+
_

f
X
(a y)f
Y
(y)dy =
=
1
_
0
f
X
(a y)dy.
Tani, dallojm rastet:
77
nse 0 a 1, ather
f
X+Y
(a) =
1
_
0
f
X
(a y)dy =
a
_
0
dy = a;
nse 1 < a < 2, ather
f
X+Y
(a) =
1
_
0
f
X+Y
(a y)dy =
1
_
a1
dy = y[
1
a1
= 2 a.

TEOREM 4.5. Supozojm q ndryshoret e rastsishme t pavarura t vazhdueshme X

i
, i = 1, 2, ..., n, kan shprndarje uniforme d.m.th.
X
i
|(0, 1).
Nse
F
n
= F n

i=1
X
i
(x) = p(
n

i=1
X
i
x),
ather
(4.6.1) F
n
(x) =
x
n
n!
, x [0, 1].
VRTETIM. Vrtetimin e bjm me an t induksionit matematik. Meq pr X |(0, 1)
kemi
F
X
(x) =
x
_
0
f
X
(t)dt = t[
x
0
= x, x [0, 1],
ather (4.6.1) sht i sakt pr n = 1. Supozojm se (4.6.1) vlen pr n 1, d.m.th.
F
n1
(x) = Fn1

i=1
X
i
(x) =
x
n1
(n 1)!
, x [0, 1].
78
Pr n.r. X =
n1

i=1
X
i
dhe Y = X
n
n baz t (4.5.1), pr x [0, 1], kemi
F n

i=1
X
i
(x) =
1
_
0
F n

i=1
X
i
(x y)f
X
n
(y)dy
=
1
(n 1)!
x
_
0
(x y)
n1
dy
=
x
n
n!
.

4.6.2. Ndryshoret e rastsishme gama. Ndryshorja e rastsishme e vazhdueshme X

ka shprndarje gama me parametra dhe d.m.th. X ((, ), nse densiteti i saj
sht
f
X
(x) =
_

_
e
x
(x)
1
()
, x 0, > 0,
0, x < 0,
ku
() =
+
_
0
t
1
e
t
dt.
N veanti, pr =
n
2
dhe =
1
2
, ather themi q X ka shprndarje
2
(Hi-katror)
shprndarje me n shkall lirie.
TEOREM 4.6. Nse X dhe Y jan n.r.p. t tilla q X ((s, ), Y ((t, ), ather
X +Y ((s +t, ).
VRTETIM. N baz t relacionit (4.5.2) kemi
79
f
X+Y
(z) =
+
_

f
X
(z y)f
Y
(y)dy
=
1
(s)(t)
z
_
0
e
(zy)
[(z y)]
s1
e
y
(y)
t1
dy
=

s+t
(s)(t)
e
z
z
_
0
(z y)
s1
y
t1
dy | zv. y=zx|
=

s+t
(s)(t)
e
z
z
s+t1
1
_
0
(1 x)
s1
x
t1
dx
=

s+t
(t, s)
(s)(t)
e
z
z
s+t1
,
ku
(t, s) =
1
_
0
(1 x)
s1
x
t1
dx.
Meq pr funksionet gama dhe beta vlen relacioni
(t, s) =
(s)(t)
(t +s)
,
ather
f
X+Y
(z) =
e
z
(z)
s+t1
(t +s)
Pra, X +Y ((s +t, ).
Me induksion matematik teorema 4.6 mund t prjgithsohet n trajtn:
RRJEDHIM 4.1. Nse X
i
, i = 1, 2, ..., n, jan n.r.p. dhe X
i
((t
i
, ), i = 1, 2, ..., n,
ather
n

i=1
X
i
((
n

i=1
t
i
, ).
N veanti, nse n.r.p. X
i
((1, ), i = 1, 2, ..., n, ather
n

i=1
X
i
((n, ).
80
4.6.3. Ndryshoret e rastsishme normale. Ndryshorja e rastsishme e vazhdueshme
X ka shprndarje normale me parametrat dhe
2
, d.m.th. X ^(,
2
), nse den-
siteti i saj sht
f
X
(x) =
1

2
e
(x)
2
2
2
, x R.
Nse Z =
X

, ather Z ^(0, 1) (Z quhet n.r. e normuar ose standardizuar).

Vrejm q, nse X ^(,
2
), ather
E(aX +b) = aE(X) +b,
v(aX +b) = a
2
v(X).
TEOREM 4.7. Nse X
i
, i = 1, 2, ..., n jan n.r.p. dhe X
i
^(
i
,
2
i
), i = 1, 2, ..., n,
ather
n

i=1
X
i
^(
n

i=1

i
,
n

i=1

2
)
VRTETIM. Vrtetimin do ta bjm pr n = 2, ndrsa rasti n > 2 bhet me an t induk-
sionit matematik.
N llim, supozojm q X ^(0,
2
) dhe Y ^(0, 1). Ather,
f
X
(z y)f
Y
(y) =
1

2
e

(zy)
2
2
2

2
e

y
2
2
=
1
2
e

z
2
2
2

y
2
2
2
+
yz

2

y
2
2
=
1
2
e

z
2
2
2
e
y
2
(
1
2
2
+
1
2
)
+
yz

2
=
1
2
e

z
2
2
2
e
c

y
2

2yz
1+
2

zv. c =
1 +
2
2
2
=
1
2
e

z
2
2
2
e
c

y
2

2yz
1+
2
+
z
2
(1+
2
)
2

z
2
(1+
2
)
2

=
1
2
e

z
2
2
2
+c
z
2
(1+
2
)
2
e
c

y
z
1+
2

2
=
1
2
e

z
2
2
2
+
z
2
2
2
(1+
2
)
e
c

y
z
1+
2

2
=
1
2
e
z
2

1
2
+1
2
2
(1+
2
)

e
c

y
z
1+
2

2
=
1
2
e
z
2
2(1+
2
)
e
c

y
z
1+
2

2
.
81
Rrjedhimisht,
f
X+Y
(z) =
+
_

f
X
(z y)f
Y
(y)dy
=
1
2
e
z
2
2(1+
2
)

+
_

e
c

y
z
1+
2

2
dy zv. x = y
z
1 +
2
=
1
2
e
z
2
2(1+
2
)

+
_

e
cx
2
dx.
Meq
+
_

e
x
2
2
dx =

2,
ather
f
X+Y
(a) =
1

1 +
2
e
z
2
2(1+
2
)
.
Pra,
X +Y ^(0, 1 +
2
).
Tani supozojm q X
1
^(
1
,
2
1
) dhe X
2
^(
2
,
2
2
). Ather,
X
1
+X
2
=
2

_
X
1

2
+
X
2

2
_
+
1
+
2
si dhe
X
1

2
^(0,

2
1

2
2
),
X
2

2
^(0, 1).
Nga rasti i mparshm, kemi
Z =
X
1

2
+
X
2

2
^
_
0, 1 +

2
1

2
2
_
.
Tani, pr n.r.
X
1
+X
2
=
2
Z +
1
+
2
^ (E(X
1
+X
2
), v(X
1
+X
2
)) ,
kemi
E(X
1
+X
2
) = E(
2
Z +
1
+
2
) =
2
E(Z) +
1
+
2
=
1
+
2
,
v(X
1
+X
2
) = v(
2
Z +
1
+
2
) =
2
2
v(Z) =
2
2
_
1 +

2
1

2
2
_
=
2
1
+
2
2
.
82
Rrjedhimisht,
X
1
+X
2
^(
1
+
2
,
2
1
+
2
2
).

TEOREM 4.8. Nse X

i
, i = 1, 2, ..., n, jan n.r.p. dhe X
i
^(0, 1), i = 1, 2, ..., n.
Ather,
n

i=1
X
2
i

2
n
,
ku
2
n
-Hi katror shprndarja me n shkall lirie.
VRTETIM. N llim, analizojm funksionin e shprndarjes pr n.r. Y = X
2
, ku X sht
n.r. e dhn. Pr y > 0
F
Y
(y) = p(Y y)
= p(X
2
y)
= p(

y X

y)
= F
X
(

y) F
X
(

y).
Relacionin e fundit e derivojm sipas y dhe marrim
(4.6.2) f
X
2(y) =
1
2

y
[f
X
(

y) +f
X
(

y)] .
Nse X ^(0, 1), d.m.th.
f
X
(x) =
1

2
e

x
2
2
,
ather nga (4.6.2), pr x > 0, kemi
f
X
2(x) =
1
2

x

_
1

2
e

x
2
+
1

2
e

x
2
_
=
1

2
e

x
2
=

2
2

1
2
e

x
2
=
1
2
e

x
2

_
x
2
_1
2
1
(
1
2
)
.
Pra,
X
2
((
1
2
,
1
2
) =
2
1
, (n = 1).
83
Prfundimisht, n baz t rrjedhimi 4.1
n

i=1
X
2
i
(
_
n
2
,
1
2
_
=
2
n
.

4.7. Shuma e ndryshoreve t rastsishme diskrete dhe t pavarura

N vazhdim, do ti konsiderojm rastet kur X, Y jan ndryshore t rastsishme t
Poisson-it , Bernulit dhe Gjeometrike prkatsisht.
TEOREM 4.9. Nse X dhe Y jan n.r.p. dhe X P(
1
), Y P(
2
), ather
X +Y P(
1
+
2
).
VRTETIM. Nga (4.5.3), kemi
P(X +Y = n) =
n

k=0
p(X = k) p(Y = n k)
=
n

k=0
_
e

k
1
k!
e

nk
2
(n k)!
_
=
e
(
1
+
2
)
n!
n

k=0
n!
k! (n k)!

k
1

nk
2
=
e
(
1
+
2
n!
(
1
+
2
)
n
.
Pra,
X +Y P(
1
+
2
).

TEOREM 4.10. Nse X dhe Y jan n.r.p. dhe X B(n, p), Y B(m, p), ather
X +Y B(n +m, p).
84
VRTETIM. Nga (4.5.3), kemi
p(X +Y = k) =
k

i=0
p(X = i) p(Y = k i)
=
k

i=0
_
n
i
_
p
i
q
ni

_
m
k 1
_
p
ki
q
mk+i
= p
k
q
n+mk
k

i=0
_
n
i
__
m
k 1
_
.
Nga ana tjetr, n baz identitetit t Vandermonde-s kemi
k

i=0
_
n
i
_

_
m
k i
_
=
_
n +m
k
_
,
prandaj
p(X +Y = k) =
_
n +m
k
_
p
k
q
n+mk
.
Rrjedhimisht,
X +Y B(n +m, p).

TEOREM 4.11. Nse X

i
, i = 1, 2, ..., n, jan n.r.p. dhe X
i
G(p), i = 1, 2, ..., n,
ather
n

i=1
X
i
T(p, n) .
Pra,
p
_
n

i=1
X
i
= k
_
=
_
k 1
n 1
_
p
n
q
kn
.
VRTETIM. Meq G(p) = T(p, 1), ather rrjedh saktsia e pohimit pr n = 1.
85
Pr n = 2 dhe k 2, nga (4.5.3), kemi
p(X
1
+X
2
= k) =
k1

j=1
p(X
1
= j) (X
2
= k j)
=
k1

j=1
p q
j1
p q
kj1
=
k1

j=1
p
2
q
k2
= p
2
q
k2
(k 1)
=
_
k 1
2 1
_
p
2
q
k2
.
Pra, X
1
+X
2
T(p, 2).
Tani, supozojm q
p(S
n1
= j) =
_
j 1
n 2
_
p
n1
q
jn+1
,
ku S
n1
=
n1

i=1
X
i
. Ather,
p
_
n

i=1
X
i
= k
_
=
k1

j=1
p(S
n1
= j) p(X = (k j))
=
k1

j=1
_
j 1
n 2
_
p
n1
q
jn+1
p q
kj1
= p
n
q
kn

k1

j=1
_
j 1
n 2
_
.
Nga ana tjetr, meq
n

m=0
_
m
s
_
=
_
n + 1
s + 1
_
,
marrim q
p
_
n

i=1
X
i
= k
_
=
_
k 1
n 1
_
p
b
q
kn
.

86
4.8. Shprndarjet e kushtzuar pr ndryshoret e rastsishme
Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe le t jen A, B T. Rikujtojm q
funksionet
p
A
(B) =
p(A B)
p(A)
, p(A) > 0,
p
B
(A) =
p(A B)
p(B)
, p(B) > 0,
jan gjasa n (, T) dhe quhen gjasa t kushtzuara. Nse A dhe B jan t pavarura,
ather
p
A
(B) = p(B) dhe p
B
(A) = p(A).
Ngjashm, do t prkuzojm shprndarjet e kushtzuara pr ndryshoret e rast-
sishme.
PRKUFIZIM 4.6. Nse X dhe Y jan n.r.d., ather gjasa e ngjarjes (X = x) me kusht q
t realizohet ngjarja (Y = y) sht
(4.8.1) p
(Y =y)
(X = x) =
p(X = x, Y = y)
p(Y = y)
,
ku p(Y = y) > 0.
Funksioni i shprndarjes s kushtzuar pr X, Y n.r.d. sht
F
(X[Y =y)
(x) = p
(Y =y)
(X < x)
=

x
k
<x
p
(Y =y)
(X = x
k
), x
k
1(X),
=

x
k
<x
p(X = x
k
, Y = y)
p(Y = y)
.
SHEMBULL 4.9. Nse
(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
X/Y 0 1
0
1
18
6
18
1
3
18
4
18
2
3
18
1
18
_
_
_
_
_
_
_
87
ather
p
(Y =0)
(X = 0) =
p(X = 0, Y = 0)
p(Y = 0)
=
1
18
7
18
=
1
7
,
p
(Y =0)
(X = 1) =
p(X = 1, Y = 0)
p(Y = 0)
=
3
18
7
18
=
3
7
,
F
(X[Y =0)
(2) =

x
k
<2
p
(Y =0)
(X = x
k
) = p
(Y =0)
(X = 0) +p
(Y =0)
(X = 1) =
1
7
+
3
7
=
4
7
.
SHEMBULL 4.10. Nse X dhe Y jan n.r.p. dhe X T(
1
), Y T(
2
), ather t
gjendet
p
(X+Y =n)
(X = k)
ZGJIDHJE. Nga (4.8.1)
p
(X+Y =n)
(X = k) =
p(X = k, X +Y = n)
p(X +Y = n)
=
p(X = k, Y = n k)
p(X +Y = n)
.
Meq X T(
1
), Y T(
2
) dhe X, Y jan n.r.p., ather
X +Y T(
1
+
2
).
Prandaj,
p
(X+Y =n)
(X = k) =
p(X = k) p(Y = n k)
p(X +Y = n)
=

k
1
k!
e

nk
2
(nk)!
e

2
(
1
+
2
)
n
n!
e
(
1
+
2
)
=
n!
k! (n k)!

_

1

1
+
2
_
k

_

2

1
+
2
_
nk
=
_
n
k
_

_

1

1
+
2
_
k

_
1

1

1
+
2
_
nk
.
Shprndarja e ndryshors s rastsishme X me kusht q X+Y = n sht shprndarje binomiale
me parametrat n dhe
_

1

1
+
2
_
, d.m.th.
X B
_
n,

1

1
+
2
_
,
kur X +Y = n.
88
PRKUFIZIM 4.7. Le t jen X dhe Y n.r.v. me densitete margjinale f
X
dhe f
Y
, prkat-
sisht. Ather densiteti i ndryshors s rastsishme X me kusht q (Y = y) sht
(4.8.2) f
(X[Y =y)
(x) =
_

_
f
X,Y
(x,y)
f
Y
(y)
, pr f
Y
(y) > 0,
0, n t kundrtn.
Relacioni (4.8.2) mund t shkruhet edhe n trajtn
f
(X[Y =y)
(x) =
_

_
f
X,Y
(x,y)
+

f
X,Y
(x,y)dx
, pr f
Y
(y) > 0,
0, n t kundrtn.
Qart, funksioni i shprndarjes prkats sht
F
(X[Y =y)
(x) =
x
_

f
(X[Y =y)
(t)dt.
SHEMBULL 4.11. Nse
f
X,Y
(x, y) =
_

_
4xye
x
2
y
2
, x 0, y 0,
0, n t kundrtn,
ather
f
(X[Y =y)
(x) =
f
X,Y
(x, y)
+
_
0
f
X,Y
(x, y)dx
=
4xy e
x
2
y
2
4ye
y
2

+
_

x e
x
2
dx
=
x e
x
2

1
2
+
_
0
e
x
2
d(x
2
)
=
2xe
x
2
e
x
2
[
+
0
= 2x e
x
2
.
Pra, f
(X[Y =y)
(x) = f
X
(x).
89
4.9. Densiteti i rbashkt i unksioneve t ndryshoreve t rastsishme
Le t jen X
1
, X
2
n.r.v. densitet t prbashkt f
X
1
,X
2
. Ndonjher sht e nevo-
jshme t gjendet densiteti i prbashkt i n.r. Y
1
, Y
2
t cilat jan funksione t X
1
dhe X
2
,
d.m.th.
Y
1
= g
1
(X
1
, X
2
),
Y
2
= g
2
(X
1
, X
2
).
Supozojm q pr funksionet g
1
dhe g
2
plotsohen kushtet e mposhtme:
sistemi
_

_
y
1
= g
1
(x
1
, x
2
)
y
2
= g
2
(x
1
, x
2
)
ka zgjidhje t vetme sipas x
1
dhe x
2
. Pra,
_

_
x
1
= h
1
(y
1
, y
2
)
x
2
= h
2
(y
1
, y
2
)
g
1
dhe g
2
kan derivate t pjesshme t vazhdueshme n t gjitha pikat (x
1
, x
2
)
R
2
dhe q determinanta (Jakobiani)
J(x
1
, x
2
) =

g
1
x
1
g
1
x
2
g
2
x
1
g
2
x
2

,= 0.
Ather, densiteti i prbashkt f
Y
1
,Y
2
sht
(4.9.1) f
Y
1
,Y
2
(y
1
, y
2
) =
f
X
1
,X
2
(x
1
, x
2
)
[J(x
1
, x
2
)[
,
ku x
1
= h
1
(y
1
, y
2
), x
2
= h
2
(y
1
, y
2
).
SHEMBULL 4.12. Le t jen X
1
dhe X
2
n.r.v. me densitet t prbashkt f
X
1
X
2
. Le t jen
_

_
Y
1
= X
1
+X
2
Y
2
= X
1
X
2
at her t gjendet densisteti i prbashkt f
Y
1
Y
2
. N veanti
(a) X
i
|(0, 1), i = 1, 2, dhe X
i
t pavarura,
(b) X
i
((, ), i = 1, 2, dhe X
i
t pavarura,
90
(c) X
i
^(,
2
), i = 1, 2, dhe X
i
t pavarura.
ZGJIDHJE. Le t jen
_

_
g
1
(x
1
, x
2
) = x
1
+x
2
,
g
2
(x
1
, x
2
) = x
1
x
2
.
Ather,
J(x
1
, x
2
) =

g
1
x
1
g
1
x
2
g
2
x
1
g
2
x
2

1 1
1 1

= 2 ,= 0.
Nga
_

_
y
1
= x
1
+x
2
,
y
2
= x
1
x
2
,
marrim
_

_
x
1
=
y
1
+y
2
2
,
x
2
=
y
1
y
2
2
.
Prandaj,
f
Y
1
,Y
2
(y
1
, y
2
) =
1
2
f
X
1
,X
2
_
y
1
+y
2
2
,
y
1
y
2
2
_
.
(a) Meq X
1
|(0, 1), X
2
|(0, 1) dhe X
1
, X
2
jan t n.r.p., ather
f
X
1
,X
2
(x
1
, x
2
) = f
X
1
(x
1
) f
X
2
(x
2
) =
_

_
1, kur x
1
, x
2
[0, 1],
0 n t kundrtn.
Pra,
f
Y
1
,Y
2
(y
1
, y
2
) =
_

_
1
2
, kur 0 y
1
+y
2
2, 0 y
1
y
2
2,
0, n t kundrtn.
.

91
KAPITULLI 5
Vetit e pritjes
5.1. Vetit e pritjes dhe varianss
Le t jet (, F, p) hapsir e gjass dhe X : R, Y : R n.r.d. (n.r.v.) me
funksion t gjass t prbashkt p(X = x
i
, Y = y
j
) = p
ij
, (densitet t prbashkt f
X,Y
).
Ather, pohimi i teorems 2.6 mund t prgjithsohet si vijon.
TEOREM 5.1. Nse g : R
2
R, ather
E(g(X, Y )) =
_

y
j
1(Y )

x
i
1(X)
g(x
i
, y
j
) p(X = x
i
, Y = y
j
), X, Y n.r.d.
+
_

+
_

g(x, y)f
X,Y
(x, y)dxdy X, Y n.r.v.
VRTETIM. Vrtetimin e bjm vetm n rastin kur X, Y jan n.r.v. me densitet t pr-
bashkt f
X,Y
. Vrtetimi i rastit kur X, Y jan n.r.d. bht n mnyr analoge si n teormen
2.6.
Meq do funksion g : R R mund t shkruhet n trajtn e ndryshimit t dy funksioneve
jo-negative d.m.th.
g = g
+
g

,
ku g
+
(x) = max0, g(x) dhe g

(x) = max0, g(x), ather supozojm q g(X, Y ) sht

n.r. jo negative, d.m.th. g(X, Y ) 0. N baz t (2.4.2), kemi
E(g(X, Y )) =
+
_
0
p (g(X, Y ) > z) dz.
Meq
p (g(X, Y ) > z) =
__
(x,y):g(x,y)>z
f
X,Y
(x, y)dxdy,
92
ather
E(g(X, Y )) =
+
_
0
__
(x,y):g(x,y)>z
f
X,Y
(x, y)dxdydz
=
_
x>0
_
y>0
g(x,y)
_
z=0
f
X,Y
(x, y)dzdydx
=
_
x>0
_
y>0
g(x, y)f
X,Y
(x, y)dydx.

RRJEDHIM 5.1. Nse E(X) < dhe E(Y ) < , ather

(i) E(X +Y ) = E(X) +E(Y );
(ii) nse X, Y jan t pavarura dhe g, h : R R
E (g(X) h(Y )) = E (g(X)) E (h(Y )) ,
e n veanti
E(X Y ) = E(X) E(Y );
(iii) X Y E(X) E(Y );
(iv) 1(X) (a, b) E(X) (a, b);
(v) v(X +Y ) = v(X) +v(Y ).
VRTETIM. Vrtetimin do ta bjm kur X, Y jan n.r.v. Rasti kur X, Y jan n.r.d. tregohet
n mnyr t njejt.
(i) N baz teorems 3.3 dhe teorems 2.6(iv)
E(X +Y ) =
+
_

+
_

(x +y) f
X,Y
(x, y)dxdy
=
+
_

_
_
+
_

f
X,Y
(x, y)dy
_
_
xdx +
+
_

_
_
+
_

f
X,Y
(x, y)dx
_
_
ydy
=
+
_

xf
X
(x)dx +
+
_

yf
Y
(y)dy
= E(X) +E(Y ).
93
(ii) Meq X, Y jan n.r.p. ather densiteti i prbashkt i tyre sht
f
X,Y
(x, y) = f
X
(x) f
Y
(y).
Tani, n baz teorems 3.3, kemi
E (g(X) h(Y )) =
+
_

+
_

g(x) h(y) f
X,Y
(x, y)dxdy
=
_
_
+
_

g(x) f
X
(x)dx
_
_

_
_
+
_

h(y) f
Y
(y)dy
_
_
= E(g(X)) E(h(Y )).
(iii) Meq Z = X +cY 0, c = 1, ather n baz t teorems 3.1 dhe (i)
0 E(Z) = E(X +cY ) = E(X) +E(cY ) = E(X) +cE(Y ) = E(X) E(Y ).
(iv) Rrjedh direkt nga vetia (iii).
(v) Nga rrjedhimi 3.1, kemi
v(X +Y ) = E (X +Y E(X +Y ))
2
= E (X E(X) +Y E(Y ))
2
= E
_
[X E(X)]
2
2[X E(X)] [Y E(Y )] + [Y E(Y )]
2
_
= E (X E(X))
2
+E (Y E(Y ))
2
= v(X) +v(Y ).

VREJTJE 5.1. Vetit (i), (ii) dhe (v) t rrjedhimit 3.1 mund t prgjithsohen n trajt
E(
n

i=1
X
i
) =
n

i=1
E(X
i
);
dhe nse X
i
, i = 1, 2, ..., n, jan t pavarura
E(
n

i=1
X
i
) =
n

i=1
E(X
i
)
dhe
v(
n

i=1
X
i
) =
n

i=1
v(X
i
).
94
5.2. Kovariansa dhe korelacioni i ndryshoreve t rastsishme
Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe X, Y : R ndryshore t rastsishme.
PRKUFIZIM 5.1. Kovarians ndrmjet ndryshoreve t rastsishme X dhe Y, t ciln sim-
bolikisht e shnojm me Cov(X, Y ), e quajm numrin
(5.2.1) Cov(X, Y ) = E [(X E(X)) (Y E(Y ))] .
Nga vetit e pritjes, relacioni (5.2.1) mund ta shkruajm n trajtn
Cov(X, Y ) = E[(X E(X)) (Y E(Y ))]
= E[X Y Y E(X) X E(Y ) +E(X) E(Y )]
= E(X Y ) E(X) E(Y ) E(Y ) E(X) +E(X) E(Y )
= E(XY ) E(X)E(Y ).
Pra,
Cov(X, Y ) = E(XY ) E(X)E(Y ).
Derisa pritja dhe variansa japin informacion n lidhje me ndryshoret e rastsishme
prkatse, kovarianca e dy ndryshoreve t rastsishme jep informacione lidhur me
relacionin ndrmjet tyre. Vrejm q, nse X dhe Y jan n.r.p. d.m.th E(X Y ) =
E(X) E(Y ), ather
Cov(X, Y ) = 0.
Anasjelltas nuk vlen n prgjithsi: nse Cov(X, Y ) = 0, ather nuk do t thot q X
dhe Y jan n.r.p. Pr shembull, le t jen X, Y n.r. t dhna me
p(X = 0) = p(X = 1) = p(X = 1) =
1
3
,
Y =
_

_
0, nse X ,= 0,
1, nse X = 0.
Ather, X Y = 0, E(X Y ) = E(0) = 0 si dhe
E(X) =

x
i
1,0,1
x
i
p(X = x
i
) = 1 p(X = 1) + 0 p(X = 0) + 1 p(X = 1) = 0.
95
Prandaj,
Cov(X, Y ) = E(XY ) E(X)E(Y ) = 0.
Mirpo, X dhe Y nuk jane n.r. t pavaruara.
N vazhdim japim disa veti pr Cov(X, Y ).
TEOREM 5.2. Vlen
(i) Cov(X, Y ) = Cov(Y, X),
(ii) Cov(X, X) = v(X),
(iii) Cov(aX, bY ) = ab Cov(X, Y ),
(iv) Cov
_
n

i=1
X
i
,
m

j=1
Y
j
_
=
n

i=1
m

j=1
Cov(X
i
, Y
j
).
VRTETIM. Vetit (i) dhe (ii) rrjedhin direkt nga relacioni (5.2.1).
(iii) Nga (5.2.1) dhe vetit e pritjes
Cov(aX, Y ) = E(aXY ) E(aX)E(Y )
= aE(XY ) aE(X) E(Y )
= a Cov(X, Y )
si dhe nga (i)
Cov(X, bY ) = b Cov(X, Y ).
Rrjedhimisht,
Cov(aX, bY ) = a Cov(X, b Y ) = ab Cov(X, Y ).
96
(iv) N baz t vetive t pritjes dhe relacioni (5.2.1)
Cov
_
n

i=1
X
i
,
m

j=1
Y
j
_
= E
__
n

i=1
X
i
E
_
n

i=1
X
i
__

_
m

j=1
Y
j
E
_
n

j=1
Y
j
___
= E
_
n

i=1
(X
i
E(X
i
))
m

j=1
(Y
j
E(Y
j
))
_
= E
_
n

i=1
m

j=1
(X
i
E(X
i
)) (Y
j
E(Y
j
))
_
=
n

i=1
m

j=1
E [(X
i
E(X
i
)) (Y
j
E(Y
j
))]
=
n

i=1
m

j=1
Cov(X
i
, Y
j
).

Nga vetia (ii) dhe (iv) t teorems 5.2, pr Y

j
= X
j
, j = 1, 2, ..., m = n, kemi
v
_
n

i=1
X
i
_
= Cov
_
n

i=1
X
i
,
n

j=1
X
j
_
=
n

i=1
n

j=1
Cov(X
i
, X
j
)
=
n

i=1
Cov(X
i
, X
i
) +

i,=j
Cov(X
i
, X
j
)
=
n

i=1
v(X
i
) + 2

i<j
Cov(X
i
, X
j
).
N veanti, nse X
i
, i = 1, 2, ..., n jan t pavarura d.m.th. Cov(X
i
, X
j
) = 0 pr i ,= j,
ather
v
_
n

i=1
X
i
_
=
n

i=1
v(X
i
).
SHEMBULL 5.1. Le t jen X
1
, X
2
, ..., X
n
, n.r.p. me funksion t shprndarjes t njjt
dhe E(X
i
) = , v(X
i
) =
2
, i = 1, 2, ..., n.
Shnojm me

X =
1
n

n

i=1
X
i
,
97
S
2
=
1
n 1

n

i=1
(X
i

X)
2
mostrn e mesme dhe variansn mostr, prkatsisht.
T njehsohen E(

X), v(

X) dhe E(S
2
).
ZGJIDHJE. Duke u bazuar n vetit e pritjs dhe varianss, kemi
E(

X) = E
_
1
n

n

i=1
X
i
_
=
1
n
E
_
n

i=1
X
i
_
=
1
n
n

i=1
E(X
i
) =
1
n
n

i=1
= ,
v(

X) = v
_
1
n

n

i=1
X
i
_
=
1
n
2
n

i=1
v(X
i
) =
1
n
2
n

i=1

2
=

2
n
.
Meq
(n 1) S
2
=
n

i=1
(X
i

X)
2
=
n

i=1
(X
i
+

X)
2
=
n

i=1
(X
i
)
2
+
n

i=1
(

X )
2
2
n

i=1
(X
i
) (

X )
=
n

i=1
(X
i
)
2
+n(

X )
2
2(

X )
n

i=1
(X
i
)
=
n

i=1
(X
i
)
2
+n(

X )
2
2(

X )(n

X n)
=
n

i=1
(X
i
)
2
+n(

X )
2
2n(

X )
2
=
n

i=1
(X
i
)
2
n (

X )
2
ather,
(n 1) E(S
2
) =
n

i=1
E(X
i
E(X
i
))
2
n E
_

X E(

X)

2
=
n

i=1
v(X
i
) n v(

X)
= n
2
n

2
n
= (n 1)
2
.
Pra, E(S
2
) =
2
.
98
PRKUFIZIM 5.2. Korelacion t n.r. X dhe Y , t ciln simbolikisht e shnojm me (X, Y ),
quhet numri
(X, Y ) =
Cov(X, Y )
_
v(X) v(Y )
,
ku v(X) > 0 dhe v(Y ) > 0.
TEOREM 5.3. Vlen
1 (X, Y ) 1.
VRTETIM. N baz t vetive t varianss dhe teorems 5.2, kemi
0 v
_
X
_
v(X)
+
Y
_
v(Y )
_
= v
_
X
_
v(X)
_
+v
_
Y
_
v(Y )
_
+2 Cov
_
X
_
v(X)
,
Y
_
v(Y )
_
=
1
v(X)
v(X) +
1
v(Y )
v(Y ) + 2
Cov(X, Y )
_
v(X) v(Y )
= 2 + 2
Cov(X, Y )
_
v(X) v(Y )
= 2(1 +(X, Y )).
Rrjedhimisht, (X, Y ) 1.
Ngjashm,
0 v
_
X
_
v(X)

Y
_
v(Y )
_
= 2 (1 (X, Y )).
Prkatsisht, (X, Y ) 1.
RRJEDHIM 5.2. (X, Y ) = 1 ((X, Y ) = 1) ather dhe vetm ather kur
Y = aX +b,
ku a =
_
v(Y )
v(X)
> 0
_
a =
_
v(Y )
v(X)
< 0
_
.
Rrjedhimi 5.2 tregon q koecienti i korelacionit (X, Y ) shpreh shkalln e lin-
earitetit ndrmjet ndryshoreve X dhe Y . Pra, kur (X, Y ) sht afr 1 ose -1 ather
ndryshoret e rastsishme X dhe Y kan shkall t lart t linearitetit ndrmjet tyre,
ndrsa kur (X, Y ) sht afr zeros ather lidhshmria lineare e tyre nuk sht
mundur.
99
SHEMBULL 5.2. Supozojm q vektori (X, Y ) ka shprndarje t gjasave si vijon
(X, Y )
_
_
_
_
_
_
_
Y/X 1 0 1
0
1
16
1
16
1
16
1
1
16
1
16
2
16
2
2
16
1
16
6
16
_
_
_
_
_
_
_
T gjendet Cov(X, Y ) dhe (X, Y ).
ZGJIDHJE. Kemi,
E(X) =

x
i
1,0,1
x
i
p(X = x
i
) =
5
16
,
E(Y ) =

y
j
0,1,2
y
j
p(Y = y
j
) =
22
16
,
E(X
2
) =

x
i
1,0,1
x
2
i
p(X = x
i
) =
13
16
,
E(Y
2
) =

y
j
0,1,2
y
2
j
p(Y = y
j
) =
40
16
,
E(X Y ) =

x
i
1,0,1

y
j
0,1,2
x
i
y
j
p(X = x
i
, Y = y
j
) =
9
16
,
v(X) = E(X
2
) [E(X)]
2
=
183
16
2
,
v(Y ) = E(Y
2
) [E(Y )]
2
=
156
16
2
,
Cov(X, Y ) = E(X Y ) E(X) m(Y ) =
9
16

5
16

22
16
=
34
16
2
,
(X, Y ) =
Cov(X, Y )
_
v(X) v(Y )
=
34

183 156
0.2.
Pra, X dhe Y nuk mund t lidhen n form lineare.
SHEMBULL 5.3. Supozojm q vektori X = (X, Y ) ka densitet t prbashkt
f
X,Y
(x, y) =
_

_
1
2
, 0 x y 0 y 2,
0, n t kundrtn.
T gjendet Cov(X, Y ) dhe (X, Y ).
100
ZGJIDHJE. Densitet margjinale jan
f
Y
(y) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dx =
_

_
y
2
, 0 y 2,
0, n t kundrtn,
f
X
(x) =
+
_

f
X,Y
(x, y)dy =
_

_
1
2
(2 x), 0 x 2,
0, n t kundrtn.
Prandaj,
E(X) =
+
_

x f
X
(x)dx =
2
3
, E(X
2
) =
+
_

x
2
f
X
(x)dx =
2
3
,
E(Y ) =
+
_

y f
Y
(y)dy =
4
3
, E(Y
2
) =
+
_

y
2
f
Y
(y)dy = 2,
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) =
2
9
, v(Y ) = E(Y
2
) E
2
(Y ) =
2
9
,
E(XY ) =
2
_
0
y
_
0
x y f
X,Y
(x, y)dxdy =
1
2
2
_
0
y
_
0
x ydxdy = 1,
Cov(X, Y ) = E(X Y ) E(X) E(Y ) = 1
2
3

4
3
=
1
9
,
(X, Y ) =
Cov(X, Y )
_
v(X) v(Y )
=
1
9
_
2
9

2
9
=
1
2
.

5.3. Pritja e kushtzuar dhe variansa e kushtzuar

Le t jet (, T, p) hapsir e gjass dhe X, Y : R ndryshore t rastsishme.
PRKUFIZIM 5.3. Pritja e n.r. X me kusht q (Y = y) sht
(5.3.1) E
(Y =y)
(X) =
_

x
i
1(X)
x
i
p
(Y =y)
(X = x
i
), X n.r.d.,
+
_

x f
(X[Y =y)
(x)dx, X n.r.v..
101
Relacioni i msipr mund t shkuhet edhe n trajtn
E
(Y =y)
(X) =
_

x
i
1(X)
x
i

p(X=x
i
,Y =y)
p(Y =y)
, X n.r.d.,
+
_

x
f
X,Y
(x,y)
f
Y
(y)
(x)dx, X n.r.v..
SHEMBULL 5.4. Nse X, Y jan n.r.p. dhe X B(n, p), Y B(n, p), ather t gjendet
pritja e kushtzuar E
(X+Y =m)
(X).
ZGJIDHJE. Meq X B(n, p) dhe Y B(n, p) jan n.r.p., ather X + Y B(2n, p).
Prandaj,
p
(X+Y =m)
(X = k) =
p(X = k, X +Y = m)
p(X +Y = m)
=
p(X = k, Y = mk)
p(X +Y = m)
=
p(X = k) p(Y = mk)
p(X +Y = m)
=
_
n
k
_
p
k
q
nk

_
n
mk
_
p
mk
q
nm+k
_
2n
m
_
p
m
q
2nm
=
_
n
k
_

_
n
mk
_
_
2n
m
_ .
Rrjedhimisht,
E
(X+Y =m)
(X) =
m

k=0
k
_
n
k
_

_
n
mk
_
_
2n
m
_
Nga ana tjetr, meq
k
_
n
k
_
=
k n!
k! (n k)!
=
n (n 1)!
(k 1)! [(n 1) (k 1)]!
= n
_
n 1
k 1
_
,
m
_
2n
m
_
= 2 n
_
2n 1
m1
_
,
A

i=0
_
N
i
_

_
M
A i
_
=
_
N +M
A
_
,
102
ather
E
(X+Y =m)
(X) =
m

k=0
k
_
n
k
_

_
n
mk
_
_
2n
m
_
=
m
2
m

k=1
_
n1
k1
_

_
n
mk
_

_
2n1
m1
_
=
m
2
m1

t=0
_
n1
t
_

_
n
mt1
_

_
2n1
m1
_
=
m
2
1
_
2n1
m1
_
m

k=1
_
n 1
k 1
_

_
n
mk
_
=
m
2
1
_
2n1
m1
_
_
2n 1
m1
_
=
m
2
.

SHEMBULL 5.5. Nse X dhe Y jan n.r.v. me densitet t prbashkt

f
X,Y
(x, y) =
_

_
1
2
, 0 x y 0 y 2,
0, n t kundrtn,
ather
f
(X[Y =y)
(x) =
f
X,Y
(x, y)
f
Y
(y)
=
_

_
1
y
, kur 0 x y 2,
0, n t kundrtn.
si dhe
E
(Y =1)
(X) =
+
_

x f
(X[Y =1)
(x)dx =
1
_
0
xdx =
x
2
2

1
0
=
1
2
.
Leht tregohet q edhe pritja e kushtzuar ka veti t ngjashme me pritjen. Prkat-
sisht, vlen ky pohim:
TEOREM 5.4. (a) Nse g : R R, ather
E
(Y =y)
(g(X)) =
_

x
i
1(X)
g(x
i
) p
(Y =y)
(X = x
i
), X n.r.d.,
+
_

g(x) f
(X[Y =y)
(x)dx, X n.r.v..
103
(b) Nse c
i
, i = 1, 2, ..., n, jan konstante, ather
E
(Y =y)
_
n

i=1
c
i
X
i
_
=
n

i=1
c
i
E
(X=y)
(X
i
).
TEOREM 5.5. Vlen
(5.3.2) E(X) =
_

y
j
1(Y )
E
(Y =y
j
)
(X) p(Y = y
j
), Y n.r.d.,
+
_

E
(Y =y)
(X) f
Y
(y)dy, Y n.r.v..
VRTETIM. Supozojm se X dhe Y jan n.r.d.. Ather,

y
j
1(Y )
E
(Y =y
j
)
(X) p(Y = y
j
) =

y
j
1(Y )

x
i
1(X)
x
i
p
(Y =y
j
)
(X = x
i
) p(Y = y
j
)
=

y
j
1(Y )

x
i
1(X)
x
i

p(X = x
i
, Y = y
j
)
p(Y = y
j
)
p(Y = y
j
)
=

x
i
1(X)
x
i

y
j
p(X = x
i
, Y = y
j
)
=

x
i
1(X)
x
i
p(X = x
i
)
= E(X).
Rastet e tjera n lidhje me n.r. X dhe Y vrtetohen n mnyrr t ngjajshme.
Relacionin (5.3.2) mund ta shkruajm n trajt
E(X) = E (E
Y
(X)) .
SHEMBULL 5.6. Le t jet A nj ngjarje dhe le t jet X n.r. e prkuzuar me
X =
_

_
1, nse realizohet A,
0, nse nuk realizohet A.
Ather,
E(X) =

x
i
0,1
x
i
p(X = x
i
) = p(X = 1) = p(A),
E
(Y =y)
(X) =

x
i
0,1
x
i

p(X = x
i
, Y = y)
p(Y = y)
=
p(X = 1, Y = y)
p(Y = y)
=
p(A, Y = y)
p(Y = y)
= p
(Y =y)
(A),
104
pr fardo n.r. Y. N baz teorems 5.5, pr Y n.r.d.
p(A) =

y
j
1(Y )
p
(Y =y
j
)
(A) p(Y = y
j
),
ndrsa pr Y n.r.v.
p(A) =
+
_

p
(Y =y)
(A)f
Y
(y)dy.
PRKUFIZIM 5.4. Nse X dhe Y jan n.r., ather varianca e n.r. X me kusht q (Y = y)
prkuzohet me
(5.3.3) v
(Y =y)
(X) = E
(Y =y)
[X E
(Y =y)
(X)]
2
Meq
v(X) = E(X
2
) E
2
(X),
ather (5.3.3) mund t shkruhet n trajtn
v
(Y =y)
(X) = E
(Y =y)
(X
2
) E
2
(Y =y)
(X).
Nga relacioni i fundit marrim
E
_
v
(Y =y)
(X)
_
= m
_
E
(Y =y)
(X
2
) E
2
(Y =y)
(X)
_
= E(X
2
) E[E
(Y =y)
(X)]
2
, ()
v
_
E
(Y =y)
(X)
_
= E
_
E
(Y =y)
(X)

_
E(E
(Y =y)
(X))

2
= E[E
(Y =y)
(X)]
2
[E(X)]
2
. ()
Nga () dhe () marrim
E[v
(Y =y)
(X)] +v[E
(Y =y)
(X)] = E(X
2
) E
2
(X),
prkatsisht
v(X) = E[v
(Y =y)
(X)] +v[E
(Y =y)
(X)]
105
5.4. Momentet dhe funksionet gjeneruese t momenteve
PRKUFIZIM 5.5. Pr do k N, moment i rendit k pr n.r. X quhet numri
(5.4.1)
k
= E(X
k
),
ndrsa numri
(5.4.2)
,
k
= E(X E(X))
k
quhet moment qndror i rendit k. Qart,
1
= E(X) dhe
,
2
=
2
(
1
)
2
= v(X).
Relacionet (5.4.1) dhe (5.4.2) mund t shkruhen n trajt
(5.4.3)
k
= m(X
k
) =
_

x
i
1(X)
x
k
i
p(X = x
i
), X n.r.d.
+
_

x
k
f
X
(x)dx, X n.r.v.
;

,
k
=
_

x
i
1(X)
(x
i

1
)
k
p(X = x
i
), X n.r.d.
+
_

(x
1
)
k
f
X
(x)dx, X n.r.v.
.
SHEMBULL 5.7. Nse X ka shprndarje uniforme X |(0, 1), ather

k
=
+
_

x
k
f
X
(x)dx =
1
_
0
x
k
dx =
x
k+1
k + 1
=
1
k + 1
.
Momentet
k
, k N mund t njehsohen nga relacion (5.4.3) ose duke perdorur
t ashuquatjuarn funksione gjeneruese t momenteve.
PRKUFIZIM 5.6. Funksion gjernerues t momenteve (f.gj.m.) t n.r. X quhet funksioni
M
X
(t) : R [0, +] i dhn me
(5.4.4) M
X
(t) = E(e
tX
) =
_

x
i
1(X)
e
tx
i
p(X = x
i
), X n.r.d,
+
_

e
tx
f
X
(x)dx, X n.r.v.,
pr do t R.
Mnyrn e gjenerimit t momenteve nga f.gj.m. M
X
jepet me pohimin vijues.
106
TEOREM 5.6. Nse pr n.r. X egziston f.gj.m., ather

k
=
d
k
dt
k
M
X
(t)

t=0
= M
(k)
X
(0) , k N
VRTETIM. Nga egzistenca e f.gj.m.M
X
, kemi
d
dt
_
_

x
i
1(X)
e
tx
i
p(X = x
i
)
_
_
=

x
i
1(X)
d
dt
_
e
tx
i
p(X = x
i
)

, kur X n.r.d.
d
dt
_
_
+
_

e
tx
f
X
(x)dx
_
_
=
+
_

d
dt
_
e
tx
f
X
(x)

dx, kur X n.r.v.

Prandaj,
M
t
X
(t) =
d
dt
E(e
tX
) = E
_
d(e
tX
)
dt
_
= E
_
X e
tX
_
.
Pr t = 0, kemi
M
t
X
(0) = E(X e
0
) = E(X) =
1
.
Ngjashm tregohet q
M
(k)
X
(0) =
k
.

SHEMBULL 5.8. (a) Nse X B(n, p), ather

M
X
(t) = E(e
tX
) =
n

i=0
e
ti

_
n
i
_
p
i
q
ni
=
n

i=0
_
n
i
_
(p e
t
)
i
q
ni
= (p e
t
+q)
n
= (p e
t
+ 1 p)
n
.
Nga relacioni i fundit, marrim
M
t
X
(t) =
d
dt
(p e
t
+ 1 p)
n
= n (p e
t
+ 1 p)
n1
p e
t
,
M
tt
X
(t) = n (n 1) [p e
t
+ 1 p)
n2
(p e
t
)
2
+n (p e
t
+ 1 p)
n1
p e
t
.
Pra,
E(X) = M
t
X
(0) = n (p + 1 p)
n1
p = n p,
107
E(X
2
) = M
tt
X
(0) = n (n 1) p +n p,
v(X) = m(X
2
) m
2
(X) = n (n 1) p
2
+n p n
2
p
2
= n p (1 p) = n p q.
(b) Nse X T(), ather
M
X
(t) = m(e
tX
) =
+

x=0
e
tx

x
e

x!
= e

x=0
( e
t
)
x
x!
= e

e
e
t
= e
(e
t
1)
.
Nga relacioni i fundit, marrim
M
t
X
(t) = e
(e
t
1)
e
t
,
M
tt
X
(t) = e
(e
t
1)
( e
t
)
2
+e
(e
t
1)
e
t
.
Pra,
E(X) = M
t
X
(0) = ,
E(X
2
) = M
tt
X
(0) =
2
+,
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) =
2
+
2
= .
(c) Nse X c() ather
M
X
(t) = m(e
tx
) =
+
_

e
tx
f
X
(x)dx
=
+
_
0
e
tx
e
x
dx
=
+
_
0
e
t()x
dx
=
_

t
, t < ,
, t .
108
Pr t < , ekziston M
X
(x) si dhe
E(X) = M
t
X
(t)[
t=0
=

( t)
2

t=0
=
1

,
E(X
2
) = M
tt
X
(t)[
t=0
=
2
( t)
3

t=0
=
2

2
,
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) =
2

2

1

2
=
1

2
.
(c) Nse X ^(0, 1), ather
M
X
(t) =
1

+
_

e
tx
e

x
2
2
dx
=
1

+
_

x
2
2
+tx
dx
=
1

2
e
t
2
2
+
_

(xt)
2
2
dx zv.

x t = u
dx = du

= e
t
2
2

+
_

u
2
2
du
= e
t
2
2
.
Pra, kur X ^(0, 1) ather M
X
(t) = e
t
2
2
.
Tani, nse X ^(,
2
), ather X = + Y, ku Y ^(0, 1), si dhe
M
X
(t) = E(e
tX
) = E
_
e
t(+Y )
_
= E
_
e
t
e
tY
_
= e
t
E[e
tY
] = e
t
e
(t)
2
2
Pra, X ^(,
2
) M
X
(t) = e
t+
t
2

2
2
. Rrjedhimisht,
E(X) = M
t
X
(t)

t=0
= e
t+
t
2

2
2
( +t
2
)

t=0
= ,
E(X
2
) = M
tt
X
(t)

t=0
= ( +t
2
)
2
e
t+
t
2

2
2
+e
t+
t
2

2
2

2

t=0
=
2
+
2
,
v(X) =
2
+
2

2
=
2
.
TEOREM 5.7. Nse X dhe Y jan n.r.p. dhe nse ekzistojn f.gj.m. prkatse t tyre,
ather
M
X+Y
(t) = M
X
(t) M
Y
(t)
109
VRTETIM. Kemi
M
X+Y
(t) = E
_
e
t(X+Y )
_
= E
_
e
tX
e
tY

.
Meq X dhe Y jan n.r.p., ather t pavaruara jan edhe n.r. e
tX
dhe e
tY
. Prandaj,
E
_
e
tX

E
_
e
tY

= E
X
(t) E
Y
(t).
Rrjedhimisht
M
X+Y
(t) = M
X
(t) M
Y
(t).

Pohimi i teorems 5.7 mund t prgjithsohet si vijon: nse X

i
, i = 1 , 2 ..., n jan
n.r.p. si dhe M
X
i
, ather
M n

i=1
X
i
(t) =
n

i=1
M
X
i
(t).
TEOREM 5.8. Le t jet X n.r.d.(n.r.v) e dhn me ligjin e shprndarjes s gjasave p(X =
x
i
), x
i
1(x), (densitetin f
X
) si dhe le t jet M
X
f.gj.m. Ather, M
X
sht i prcaktuar n
mnyr t vetme me gjasat p(X = x
i
), x
i
1(x), (densitetin f
X
) dhe anasjelltas.
VRTETIM. Supozojm q X sht n.r.d. dhe 1(X) = x 1, .x
2
, ..., x
n
. Meq pr do
t R
M
X
(t) =

x
i
1(X)
e
tx
i
p(X = x
i
),
ather M
X
sht i prcaktuar n mnyr t vetme me gjasat p(X = x
i
).
Nga ana tjeter, sistemi
b
i
=
n

j+1
e
t
i
x
j
a
j
ose i dhn n form matricore
B = M A,
110
ku B = (b
i
)
n1
, A = (a
j
)
n1
dhe M = (e
t
i
x
j
)
nn
, ka zgjidhje t vetme nse det M ,= 0.
Meq, pr t
i
= i 1, det M ,= 0 sepse det M sht prcaktoi i Vandermondes , d.m.th.

1 1 1 1
e
tx
1
e
tx
2
e
tx
3
e
tx
n
e
2tx
1
e
2tx
2
e
2tx
3
e
2tx
n

e
(n1)tx
1
e
(n1)tx
2
e
(n1)tx
3
e
(n1)tx
n

i<j
(e
x
j
e
x
i
) ,= 0,
pr x
i
,= x
j
, ather gjasat p(X = x
j
) = a
j
jan plotsisht t prcaktuar nse dihet M
X
.
N rastin kur X sht n.r.d. me densitet f
X
shfytezohet fakti q:
pr tranformimin Fourier t f
X
M
X
(t) =
+
_

e
itx
f
X
(x)dx
ekziston n mnyr t vetme inverzi i tij
f
X
(x) =
1

2
+
_

e
itx
M
X
(t)dt
dhe anasjelltas.
RRJEDHIM 5.3. Nse n.r. X dhe Y kan M
X
(t) dhe M
Y
(t), prkatsisht, dhe nse M
X
(t) =
M
Y
(t), ather ato kan t njjtat funksione t shprndarjes (densitete f
X
f
Y
).
SHEMBULL 5.9. (a) Nse n.r.p. X B(n, p) dhe Y B(m, p), ather nga shembulli
5.8(a)
M
X+Y
(t) = M
X
(t) M
Y
(t)
= (p e
t
+ 1 p)
n
(p e
t
+ 1 p)
m
= (p e
t
+ 1 p)
n+m
.
Nga teorema 5.8 kemi (X +Y ) B(n +m, p)
111
(b) Nse X dhe Y jan n.r.p. dhe X T(
1
) , Y T(
2
), ather nga shembulli 5.8(b)
M
X+Y
(t) = M
X
(t) M
Y
(t)
= e

1
(e
t
1)
e

2
(e
t
1)
= e

1
+
2
)(e
t
1)
= e
(e
t
1)
.
Rrjedhimisht, (X +Y ) T(
1
+
2
).
(c) Nse n.r.p. X, Y ku X ^(
1
,
2
), Y ^(
2
,
2
2
) ather nga shembulli 5.8(c)
M
X+Y
(t) = M
X
(t) M
Y
(t)
= e
t
1
+
t
2

2
1
2
e
t
2
+
t
2

2
2
2
= e
t(
1
+
2
)+
t
2
(
2
1
+
2
2
)
2
.
Rrjedhimisht, X +Y ^(
1
+
2
,
2
1
+
2
2
).
() Supozojm q n.r. X ka f.gj.m.
E
X
(t) =
_
1
3
e
t
+
2
3
_
5
.
Meq
E
X
(t) =
_
1
3
e
t
+ 1
1
3
_
5
=
_
p e
t
+ 1 p
_
5
,
ather Rrjedhimisht X B(5,
1
3
). Rrjedhimisht,
p(X = x) =
_
5
x
_

_
1
3
_
x

_
2
3
_
5x
.
Gjithashtu, sht e mundur q t bhet prkuzimi i funksionit gjenerues i mo-
menteve t prbashkt (f.gj.m.p) pr ndryshoret e rastsishme n hapsirn e njjt t
gjass.
PRKUFIZIM 5.7. Nse X dhe Y jan n.r. n hapsirn (, F, p), ather f.gj.m.p. sht
funksioni
M
X,Y
: R
2
R
112
i dhn me
M
X,Y
(t
1
, t
2
) = m
_
e
t
1
X+t
2
Y )
_
=
_

x
i
1(X)

y
j
1(Y )
e
t
1
x
i
+t
2
y
j
p(X = x
i
, Y = y
j
), X, Y n. r.d.,
+
_

+
_

e
t
1
x+t
2
y
f
X,Y
(x, y)dxdy, X, Y n.r.v..
Ngjashm, si n teoremat 5.7 dhe 5.8, vrtetohet pohimi i mposhtm.
TEOREM 5.9. X, Y jan n.r.p. ather dhe vetm ather kur
M
X,Y
(t
1
, t
2
) = M
X
(t
1
) M
Y
(t
2
).
N veanti,
M
X,Y
(t, t) = M
X+Y
(t),
M
X,Y
(t, 0) = M
X
(t),
M
X,Y
(0, t) = M
Y
(t).
VRTETIM. Vrtetimi sht analog si n vrtetimin e teoramava na rastin me nj n.r.
113
KAPITULLI 6
Teoremat kutare (limite)
6.1. Ligji i dobt i numrave t mdhenj
TEOREM 6.1. (Jobarazimi i Markovit) Nse X sht ndryshore e rastsishme q merr
vlera jonegative ('(X) 0), ather > 0
(6.1.1) p(X )
E(X)

VRTETIM. Supozojm q X sht n.r.v. me densitet f

X
. Meq '(X) 0, ather pr do
> 0
E(X) =
+
_
0
x f
X
(x)dx
+
_

x f
X
(x)dx

+
_

f
X
(x)dx =
+
_

f
X
(x)
= p(X ).
Pra,
p(X )
m(X)

Ngjajshm vrtetohet rasti ku X sht n.r.d.

Meq
p(X ) +p(X < ) = 1,
ather nga (6.1.1) marrim
p(X < ) > 1
E(X)

.
TEOREM 6.2. (Jobarazimi i ebishevit) Nse X sht ndryshore e rastsishme me pritje
t fundme E(X) = dhe varianc v(X) =
2
, ather > 0
(6.1.2) p ([X [ )

2

2
.
114
VRTETIM. Meq (X)
2
sht ndryshore e rastsishme q merr vlera jonegative, ather
nga teorema 6.1
p((X )
2

2
)
E(X )
2

2
=
v(X)

2
=

2

2
.
Nga ana tjetr, meq
[X
2
[
2
[X [ ,
ather
p([X [
2
)

2

2
.

VREJTJE 6.1. Jobarazimi i ebishevit mund t prgjithsohet n trajtn

p ([X [ )
E(X )
p

p
.
Rndsia e jobarazimeve t Markovit dhe ebishevit sht q me an t tyre
mund t gjenden kujt e gjasave kur dihet vetm pritja ( n rastin e jobarazimit t
Markovit) ose pritja dhe varianca (n rastin e jobarazimit t ebishevit).
RRJEDHIM 6.1. Nse pr n.r. X vlen v(X) = 0, ather
p(X = E(X)) = 1 (p(X ,= E(X)) = 0) .
VRTETIM. Meq v(X) = 0, ather nga teorema 6.2 pr do > 0
0 p([X E(X)[ > ) 0.
Pra,
p([X E(X)[ > ) = 0,
dhe meq > 0 sht i fardo, ather
p (X ,= E(X)) = 0.
Nga ana tjetr, meq
p(X = E(X)) +p(X ,= E(X)) = 1,
ather
p(X = E(X)) = 1.

115
TEOREM 6.3. (Ligji i dobt i numrave t mdhenj) Le t jen X
1
, X
2
, ... varg i ndryshoreve
t rastsishme t pavarura me t njjtin funksion t shprndarjes. Nse E(X
i
) = dhe
v(X
i
) =
2
, i = 1, 2, , jan t fundme, ather pr do > 0
(6.1.3) p
_

X
1
+X
2
+... +X
n
n

_
0, kur n .
VRTETIM. N baz t rrjedhimit 5.1, kemi
E
_
X
1
+X
2
+X
3
+... +X
n
n
_
=
1
n
[E(X
1
) +E(X
2
) +... +E(X
n
)]
=
1
n
n = ,
v
_
X
1
+X
2
+X
3
+... +X
n
n
_
=
1
n
2
[v(X
1
) +v(X
2
) +... +v(X
n
)]
=
1
n
2
n
2
=

2
n
.
Tani, n baz t jobarazimit t ebishevit, pr mostrn e mesme

X
n
=
X
1
+X
2
+...+X
n
n
, pr do
> 0
p
_
[

X
n
E(

X
n
)[
_

v(

X
n
)

2
.
Rrjedhimisht
(6.1.4) p
_

X
1
+X
2
+... +X
n
n

2
n
2
.
Nse n , ather nga jobarazimi i fundit marrim
p
_

X
1
+X
2
+... +X
n
n

_
0, n .

PRKUFIZIM 6.1. Vargu i ndryshoreve t rastsishme X

n
, n N, themi se konvergjon te
konstanta c sipas gjass p nse pr fardo > 0
lim
n
p([X
n
c[ < ) = 1
_
lim
n
p([X
n
c[ ) = 0
_
.
Simbolikisht e shnojm X
n
p
c.
116
RRJEDHIM 6.2. Nn kushtet e teorems 6.3, pr

X
n
=
1
n

n

i=1
X
i
,
kemi

X
n
p
.
SHEMBULL 6.1. Nse (X
i
)
iN
sht varg i n.r.p. q kan t njjtin funksion t shprndarjes
si dhe E(X
i
) =
1
, E(X
2
i
) =
2
, E(X
3
i
) =
3
, E(X
4
i
) =
4
, i N, jan t fundme, ather
varianca mostr

S
2
=

S
2
n
=
1
n

n

i=1
(X
i

X
n
)
2
,
konvergjon sipas gjass n v(X
i
) =
2
. Pra,

S
2
n
p

2
.
ZGJIDHJE. Leht tregohet q

S
2
n
=
1
n

n

i=1
X
2
i
X
2
n
N baz rrjedhimit 6.2
1
n

n

i=1
X
2
i
p
E(X
2
i
) =
2
,
X
2
n
p

2
.
Pra,

S
2
n
p

2
=
2
.

SHEMBULL 6.2. (a) T caktohet nga

p([X E(X)[ < ) = 0.9,
ku v(X) = 0.009.
(b) Nse
X
_
_
0.3 0.6
0.2 0.8
_
_
ather t caktohet gjasa p([X m(X)[ < 0.2).
117
ZGJIDHJE. (a) Nga teorema e ebishevit kemi
p([X E(X)[ < ) > 1
V (X)

2
.
Prandaj,
0.9 > 1
v(X)

2
< 0.3.
(b) Meq
X
_
_
0.3 0.6
0.2 0.8
_
_
ather
E(X) = 0.3 0.2 + 0.6 0.8 = 0.54,
E(X
2
) = (0.3)
2
0.2 + (0.6)
2
0.8 = 0.306,
v(X) = E(X
2
) E
2
(X) = 0.0144.
Rrjedhimisht,n baz t teorems t ebishevit
P([X 0.54[ < 0.2) > 1
0.0144
(0.2)
2
= 0.64.

6.2. Ligji i fort i numrave t mdhenj

Ligji i fort i numrave t mdhenj sht nj nga rezultatet m t mdha n teorin
e gjass. Ky ligj bazohet n nj varg ndryshoresh t pavarura t cilat kan funksion
shprndarjeje t njjt me gjas 1. Sikurse ligji i dobt i numrave t mdhenj edhe
ligji i fort i numrave t mdhenj ka t bj me konvergjencn e mostrs s mesme n
pritjen e vlerave t ndryshoreve t rastsishme t pavarura.
TEOREM 6.4. (Ligji i fort i numrave t mdhenj) Le t jen (X
i
)
iN
varg i ndryshoreve
t pavarura me funksion shprndarjeje t njjt si dhe E(X
i
) = , i N, jan t fundme.
Ather,
p
_
lim
n
X
1
+X
2
+... +X
n
n
=
_
= 1.
118
VRTETIM. Vrtetimin e teorems do ta bjm vetm n rastin kur E(X
2
i
) dhe E(X
4
i
) jan
t fundme. N llim, supozojm q E(X
i
) = 0, i N. Le t jet S
n
=
n

i=1
X
i
dhe
(6.2.1) E(S
4
n
) = E[(X
1
+X
2
+... +X
n
)
4
].
Nse zbrthejm ann e djatht t ekuacionit t msipr, marrim termat e forms
X
4
i
, X
3
i
X
j
, X
2
i
X
2
j
, X
2
i
X
j
X
k
, X
i
X
j
X
k
X
l
ku i, j, k, l jan t ndryshme. Meq E(X
i
) = 0 dhe meq X
i
jan ndryshore t rastsishme t
pavarura, ather
E(X
3
i
X
j
) = E(X
3
i
)E(X
j
) = 0,
E(X
2
i
X
j
X
k
) = E(X
2
i
)E(X
j
)E(X
k
) = 0,
E(X
i
X
j
X
k
X
l
) = 0.
Tani, nga (6.2.1) kemi
E(S
4
n
) = n E(X
4
i
) + 6
_
n
2
_
E(X
2
i
X
2
j
)
= nK + 6
n!
(n 2)!2!
E(X
2
i
X
2
j
)
= nK + 3n(n 1)E(X
2
i
)E(X
2
j
),
ku K = E(X
4
i
), . Nga ana tjetr, meq
0 v(X
2
i
) = E(X
4
i
) [E(X
2
i
)]
2
,
ather
[E(X
2
i
)]
2
m(X
4
i
) = K.
Prandaj,
E(S
4
n
) cn
2
.
Tani, n baz t teorems t ebishevit (shih vrejtjen 6.1 pr p=4) dhe jobarazimit t msiprm
p ([S
n
[ n)
E(S
4
n
)
(n)
4

c

4
n
2
Pra,

nn
0
p ([S
n
[ n)

nn
0
c

4
n
2
<
119
dhe n baz t teorems t Borel-Cantelli-t (shih teoremn 1.2)
p
_
limsup
n

X
1
+X
2
+ +X
n
n

_
= p
_

kN

_
n=k

X
1
+X
2
+ +X
n
n

_
= 0,
pr do > 0. Rrjedhimisht,
p
_
lim
n
X
1
+X
2
+... +X
n
n
= 0
_
= 1.
Tani le t jet = E(X
i
) ,= 0. Nse X

i
= X
i
, ather E(X

i
) = 0 dhe n baz relacionit
t msipr kemi
p
_
lim
n
X
1
+X
2
+... +X
n
n
=
_
= p
_
lim
n
X

1
+X

2
+... +X

n
n
= 0
_
= 1.

PRKUFIZIM 6.2. Vargu i ndryshoreve t rastsishme (X

i
)
i
, i N, themi se konvergjon
pothuajse kudo (p.k.) te konstanta c nse
p( lim
n
X
n
= c) = 1.
Simbolikisht e shnojm X
n
p.k.
c
RRJEDHIM 6.3. Nn kushtet e teorems 6.4, pr

X
n
=
1
n
n

i=1
X
i
, kemi

X
n
p.k
.
TEOREM 6.5. Nse X
n
p.k.
c ather X
n
p
.
VRTETIM. Meq
p( lim
n
X
n
= c) = 1,
ather pr do > 0, kemi
p( lim
n
sup [X
n
c[ ) = 0.
Rrjedhimisht,
p
_

nN

_
k=n
[X
k
c[
_
= 0.
120
Meq A
n
=

k=n
([X
k
c[ < ) sht varg i bashksive zvogluese, ather n baz t teorems
1.1(ii)
lim
n
p
_

_
mn
[X
m
c[ >
_
= 0.
Meq A
n
=

nn
([X
m
c[ < ) sht varg i bashksive zvogluese ather
lim
n
p
_

_
k=n
[X
k
c[
_
= 0.
Rrjedhimisht,
lim
n
p
_
sup
k=n
[X
k
c[
_
= 0.
Pra,
lim
n
p ([X
k
c[ < ) = 0,
pr do > 0. Prkatsisht, X
n
p
.
SHEMBULL 6.3. Nse (X
i
)
iN
varg i n.r.p. t tilla q X
i
B(1, p). Ather E(X
i
) = p,
i N, jan t fundm si dhe
p
_
lim
n
X
1
+X
2
+... +X
n
n
= p
_
= 1.
Pra, nse S
n
B(n, p) ather
p
_
lim
n
S
n
n
= p
_
= 1
dhe n baz t teorems 6.5
lim
n
p
_

S
n
n
p

<
_
= 1,
pr do > 0.
6.3. Teorema qendrore kutare
Teorema qendrore kutare (TQK) jep kushtet q ligji i shprndarjes t nj ndryshoreje
t rastsishme t jet vler kutare (limit) ligjit t shprndarjes normale (Gausit). Pra,
TQK jep kushtet mbi prafrimin e nj shprndarjeje me shprndarjen normale. Rasti
i veant i TQK sht prafrimi i shprndarjes binomiale me shprndarje normale e
dhn n vijim:
TEOREM 6.6. (de MoivreLaplace) Nse X B(n, p), ather
121
(i) (teorema lokale)
(6.3.1) lim
n
p(X = x) =
1

2
e

t
2
2
,
ku t =
x

, = np, dhe
2
= npq.
(ii) (teorema integrale)
(6.3.2) lim
n
p(t
1
T t
2
) =
1

2
t
2
_
t
1
e

x
2
2
dx = (t
2
) (t
1
),
ku T =
Xnp

npq
.
VRTETIM. (i) Nga t =
x

, kemi
x = n p +t

n p q ,
kur n , si dhe
k = n x = n np t

npq
= nq t

npq ,
kur t .
N baz formuls asimptotike t Stirling-ut
n!

2n n
n
e
n
,
pr X B(n, p), kemi
p(X = x) =
_
n
x
_
p
x
q
nx
=
n!
x! k!
p
x
q
k

2nn
n
e
n

2xx
x
e
x

2kk
k
e
k
p
x
q
k
=
1

2
_
n
xk
_
np
x
_
x
_
nq
k
_
k
Meq
xk
n
=
(np +t

npq) (nq t

npq)
n
= n
_
pq pt
_
pq
n
+qt
_
pq
n

t
2
pq
n
_
npq,
122
kur n , ather
p(X = x)
1

2
1

npq
_
np
x
_
x
_
nq
k
_
k
.
Duke zbatuar zbrthimet e Taylor-it, kemi
ln(1 +x) = x
x
2
2
+O(x
3
), [x[ < 1,
ln(1 x) = x
x
2
2
+O(x
3
), [x[ < 1,
ku [A(x)[ = O(x
3
) [A(x)[ c x
3
. Pra,
ln
_
_
np
x
_
x

_
nq
k
_
k
_
= x ln(
np
x
) +k ln(
nq
k
)
= (np +t

npq) ln
_
np +

npq
np
_
(nq t

npq) ln
_
nq t

npq
nq
_
= (np +t

npq) ln
_
1 +t
_
q
np
_
(nq t

npq) ln
_
1 t
_
p
nq
_
= (np +t

npq)
_
t
_
q
np

t
2
q
2np
+O(
1

n
3
)
_
(nq t

npq)
_
t
_
p
nq

t
2
p
2nq
+O(
1

n
3
)
_
= ...
=
t
2
2
+O
_
1

n
_
.
Rrjedhimisht,
_
np
x
_
x

_
nq
k
_
k
= e

t
2
2
+O(
1

n
)
e

t
2
2
, kur n .
Prfundimisht,
p(X = x)
1

2
e

t
2
2
.
(ii) Shnojm me
T =
X np

npq
t
n,x
=
x np

npq
,
ku x = 0, 1, ..., n, n = 1, 2, .... Ather,
t
n,x+1
t
n,x
=
1

npq
123
dhe n baz rastit (i) kemi
p(t
1
T t
2
) =

x:t
1
t
n
t
2
p(X = x)

x:t
1
t
n
t
2
1

npq
e

t
2
n,x
2
.
Meq shuma

x:t
1
t
n
t
2
1

npq
e

t
2
n,x
2
,
sht shum integrale pr funksionin
f(u) = e

u
2
2
, t
1
u t
2
,
ather marrim
p(t
1
T t
2
) =
1

2
t
2
_
t
1
e

x
2
2
dx = (t
2
) (t
1
).

Teorema 2.2.1 mund t prgjithsohet edhe n trajtn:

TEOREM 6.7. (TQK) Le t jen (X
i
)
iN
varg i ndryshoreve t rastsishme t pavarura q
kan funksion t njjt shprndarje si dhe E(X
i
) = , v(X) =
2
, i N. Ather x R
(6.3.3) p
_
X
1
+X
2
+... +X
n
n

n
x
_

x
_

t
2
2
dt kur n
Nse (X
i
)
iN
sht varg i n.r.p. t tilla q X
i
B(1, p) dhe le t jet
S
n
=
n

i=1
X
i
B(n, p),
ather n baz t teorems 6.7
p
_
S
n
np

npq
x
_

x
_

t
2
2
dt, kur n
q paraqer teoremn integrale t de Moivre-laplace-t
SHEMBULL 6.4. Monedha metalike hudhet 400 her. T caktohet ligji i shprndarjes s
gjasave pr ndryshorn e rastsishme X e cila paraqet numrin e rn t stemave. Duke prdorur
prafrimin me shprndarje normale (teoremn e Moivre-Laplace-t) t njehsohet gjasa:
124
(a) q numri i rn i stemave t jet m i madh se rnja e numrave;
(b) q numri i rn i stemave t jet t shumtn 185.
ZGJIDHJE. (a) Qart X B(400,
1
2
). Ather,
E(X) = np = 400
1
2
= 200,
v(X) =

npq =
_
400
1
2

1
2
= 10,
p(X > 200) = 1 p(X 200)
= 1 p
_
X 100
10

200 200
10
_
= 1 p
_
X 200
10
0
_
1
0
_

t
2
2
dt
1
1
2
=
1
2
.
(b) N baz t teorems t Moivre-Laplace-t
p(X 185) = p
_
X 200
10

185 200
10
_
= p
_
X 200
10

15
10
_

3
2
_

t
2
2
dt
= (
3
2
) 0.0668.

SHEMBULL 6.5. Prafrsisht 4% e prodhimit sht me defekt. Le t jet X ndryshore e

rastsishme: numri i prodhimeve pa defekt nga 150 t shqyrtuara. Bazuar n teoremn e de
Moivre- Laplace-it t njehsohen gjasat:
(a) q m shum se 140 prodhime t jen pa defekt,
(a) q m shum se 5 prodhime t jen me defekt.
125
ZGJIDHJE. (a) Qart, X B(150, 0.96). Ather,
= m(X) = 144,
=
_
v(X) =

150 0.96 0.4 2.4,

p(X > 140) = 1 p(X 140)
1 p
_
X

140 144
2.4
_
1 p
_
X

1.67
_

1
2
+ (1.67) 0.9525.
(b) Ngjajshm,
p(150 X > 5) = p(X < 145)
1
2
+ (2.08).

SHEMBULL 6.6. Nse X

i
jan n.r.p. t tilla q X
i
kan shprndarje t Poisson-it, d.m.th.
X T(0.05), ather t njehsohet gjasa p(S
100
2, ku S
100
=
100

i=1
X
i
.
ZGJIDHJE. Qart, S
100
ka shprndarje t Poisson-it S
100
T(100 0.05) = T(5). Prandaj
n baz t TQK
p(S
100
2) = 1 p(S
100
< 2)
= 1 p
_
S
100
100 0.05

0.05

100

2 100 0.05

0.05

100
_
1 p
_
S
100
5

5
_
1
1

5
_

t
2
2
dt
= ... = 0.9099.

SHEMBULL 6.7. Nse X

i
, i = 1, 2, ..., 10 jan n.r.p. t tilla q X
i
|(0, 1), ather t
njehsohet gjasa p
_
10

i=1
X
i
> 6
_
.
126
ZGJIDHJE. Meq X
i
|(0, 1), ather E(X
i
) =
1
2
, v(X
i
) =
1
12
. Pra,
p
_
10

i=1
X
i
> 6
_
= 1 p
_
10

i=1
X
i
6
_
= 1 p
_
_
_
_
10

i=1
X
i
10
1
2
_
1
12

10

6 10
1
2
_
1
12
10
_
_
_
_
= 1 p
_
_
_
_
10

i=1
X
i
5
_
10
12

1.2
_
_
_
_
1
1

1.2
_

t
2
2
dt
= 1
_
1
2
+ (

1.2)
_

1
2
(

1.2) 0.1367.

127